SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA TRITE NOVCA I KAPITALA

NAZIV SEMINARSKOG RADA: RAVNOTEA PONUDE I POTRANJE NOVCA

Student: Miodrag Adamovi Br. indeksa II 724/08

Mentor: prof.dr Miodrag Jandri

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE BANJA LUKA TRITE NOVCA I KAPITALA

BANJA LUKA, decembar 2009.

SADRAJ 1. UVOD.............................................................................................................................................. 2 2. ISTORIJSKI RAZVOJ, OBLICI I FUNKCIJE NOVCA.................................................................................................................3 3. TRITE NOVCA, NOVANA MASA.........................................................4 4. PONUDA I POTRANJA NOVCA.................................................................6 5. RAVNOTEA PONUDE I POTRANJE NOVCA........................................6 6. ZAKLJUAK...................................................................................................7 7.LITERATURA...................................................................................................8

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE BANJA LUKA TRITE NOVCA I KAPITALA

1. UVOD

Od samih poetaka razmjene dobara, svi uesnici su pokuavali da pronau nain da se pojednostavi proces razmjene i tako olaka i povea nivo razmjene. Prvobitni sistem naturalne razmjene ili trampa je ubrzo zamijenjen efikasnijim sistemom, sa jednim opte prihvaenim sredstvom plaanja- novcem. Tokom dugog vremenskog perioda, koliko se novac koristi kao plateno sredstvo, dolazilo je do mnogobrojnih promjena, kako u njegovoj vrijednosti, tako i u samom obliku i vrsti novca, kao i u samom shvatanju pojma novac. Ovaj seminarski rad se bavi temom ravnotee ponude i potranje novca, ali da bi se ta tema mogla pravilno obraditi neophodno je da se kratko obrade i teme koje se bave istorijskim razvojem novca, njegovim oblicima i funkcijama, teorijama novca, tritem novca, te teorijama ponude i potranje novca.

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE BANJA LUKA TRITE NOVCA I KAPITALA

2. Istorijski razvoj novca, oblici i funkcije novca

Nastanak novca se vee za pojavu vika vrijednosti, tj. za pojavu prvobitne ljudske zajednice i pojavu privatne svojine. Prvobitni sistem razmjene je bio roba za robu, odnosno trampa, koji je zamijenjen novanim, u trenutku kada je jedna roba poela da se koristi kao mjera vrijednosti niza ostalih roba, odnosno da slui kao opti ekvivalent. Prvobitni novac je bio napravljen od materijala dostupnih u to vrijeme, platna, koe, kamena itd. To je bio tzv. primitivni robni novac. Daljim razvojem dolazi do pojave metalnog novca, odnosno novca izraenog od metala. Metalni novac naglo poinje da se koristi, naroito od uvoenja u upotrebu novca izraenog od plemenitih metala, ime je pojednostavljeno plaanje roba i usluga. Vie nije bilo potrebno mjeriti i procjenjivati vrijednost novca, ve je jednostavnim prebrojavanjem odreivana vrijednost. Smatra se da je zlato kao novac koriteno jo prije4500 godina u Kini, a da se kovani novac pojavio u VII vijeku P.N.E. kod starih Grka. Sledea faza razvoja je pojava papirnog novca. Iako se kovani novac koristio kao osnovno sredstvo plaanja do XVIII vijeka, novac u papirnom obliku se pojavljivao jo u III vijeku P.N.E. u obliku pisanih potvrda o koliini deponovanog metalnog novca, odnosno kao surogat stvarnog novca. To je raeno iz razloga sigurnosti, jer je izbjegavano prenoenje velikih i tekih koliina metalnog novca, kao i njegovo habanje. Sledei oblik novca je elektronski. Kod ovog oblika novca, glavna kakrakteristika je da on nemamaterijalni oblik, tj. ne postoji u opipljivom obliku. Koristi se tako to se informacije od njegovoj vrijednosti prenose od jednog korisnika ka drugom elektronskim putem, po emu je i dobio naziv.1

Roba koja ima monopol u obavljanju uloge opteg ekvivalenta ima nekoliko funkcija, od kojih su najvanije: a) mjera vrijednosti; b) sredstvo razmjene; c) plateno sredstvo; d) novac kao blago: e) svjetski novac. a) Novac kao mjera vrijednosti je osnovna uloga, kojom svaka roba i usluga postaju meusobno uporedive i razmjenljive, prema odreenim relacijama. Bez ove uloge, roba
1

dr Jovan Sejmenovi, Finansijska trita-trite novca i kapitala, II izdanje, Univerzitet za poslovne studije, Banlja Luka, 2009. god., str. 70-91

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE BANJA LUKA TRITE NOVCA I KAPITALA uopte ne bi bila novac. Mjera vrijednosti neke robe, izraena u novanim jedinicama predstavlja cijenu te robe. b) Novac kao sredstvo razmjene ovu ulogu ne moe da obavlja u neposrednoj razmjeni robe za robu, ve samo u robno- novanoj razmjeni. Jedna roba se zamjenjuje za novac, a potom se novac koristi za nabavku neke druge robe. Preobraavanje robe u novac, a zatim novca u neku drugu robu naziva se metamorfoza robe. c) Novac kao plateno sredstvo je nastao poto je dolo do pojave razdvajanja vremena razmjene robe i trenutka plaanja te robe. Ova funkcija se koristi iz potrebe za dinamizacijom robno- novane razmjene, npr. proizvoa na kredit uzima repromaterijal potreban za proces proizvodnje, a posle prodaje i naplate svojih proizvoda vri plaanje za ranije kupljenu robu. d) Funkcija novca kao blaga je pojava da se novac ne puta u promet odmah nakon njegovog sticanja, ve se zadrava djelimino ili u potpunosti u nekom vremenskom periodu. e) Svjetski novac je novac koji se koristi prilikom meunarodne trgovine. Zbog velike koliine razliitih novanih jedinica, razliite vrijednosti, svjetski novac se najee pojavljuje u svom prirodnom obliku kao roba, tj. plemeniti metal.2

3. Trite novca, novana masa

S obzirom da je novac roba, to znai da se novcem moe trgovati kao i bilo kojom drugom robom. Trite , kao mjesto sueljavanja ponud i potranje, na kom se trguje iskljuivo novcem i njegovim surogatima, naziva se trite novca. Trite novca je osnovni oblik finansijskog trita, iji je osnovni zadataka da obezbjeuje optimalnu koliinu novca u opticaju, uravnoteuje ponudu i potranju, kao i da odreuje cijenu novca ( visinu kamatne stope). Za razliku od finansijskog trita, na tritu novca uestvuju uglavnom komercijalne banke, specijalizovane finansijske institucije i Centralna banka. Predmet trgovanja je novac, iji je rok vraanja do 1 godine, najee u vidu kratkoronih kredita, kao i kratkoroni vrijednosni papiri. Nekoliko vanih karakteristika tokom trgovanja na tritu novca su: a) ne dolazi do poveanja novane mase, to utie na stabilnost valute; b) istom koliinom novca se obavi vie plaanja; c) novac je efikasniji (vei je koeficijent obrta novane mase).3 Novana masa je domai novac koji moe da vri monetarne funkcije u domaem monetarnom sistemu, kao i domai novac koji se nalazi kod nebankarskih subjekata.4
2

M. Alijagi, T. Lazibat, N.Knego, H. Konjhodi, N. Nikoli, Monetarna ekonomija, Ekonomski i pravni fakultet univerziteta u Bihau, Biha, 2004. god., str.50-59 3 dr Jovan Sejmenovi, Finansijska trita-trite novca i kapitala, II izdanje, Univerzitet za poslovne studije, Banlja Luka, 2009. god., str. 51-53 4 M. Alijagi, T. Lazibat, N.Knego, H. Konjhodi, N. Nikoli, Monetarna ekonomija, Ekonomski i pravni fakultet univerziteta u Bihau, Biha, 2004. god., str. 88

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE BANJA LUKA TRITE NOVCA I KAPITALA Na osnovu stava ta ulazi u novanu masu, postoji nekoliko koncepcija: a) najstarije koncepcije postavili su predstavnici klasine kavantitavine teorije novca, koji su smatrali da u novanu masu ulaze samo oni finansijski oblici koji mogu obavljati funkciju novca kao prometnog i platenog sredstva. inilac novane mase je direktno zavisio od stepena evolucije novanog sistema. b) monetaristiki pravac je osim gotovog novca, u novanu masu ukljuivao i deponovana sredstva kod banaka, koja su se u sluaju potrebe mogla brzo aktivirati kao novac. c) koncepcija novane mase kao kupovne snage je ukljuivala veliki broj finansijskih instrumenata i oblika, kako mjerljivih, tako i nemjerljivih. Tako je osim novca i depozita, u novanu msau ukljuena i spremnost banaka, specijalizovanih finansijskih institucija i pojedinaca da preduzetnicima uine dostupnom kupovno mo novca u njihovom vlasnitvu.5 Ponuda i potranja novca zavise od stanja i kretanja na tritu roba i usluga, tj. ponudom i potranjom roba i usluga u privredi, odnosno koliinom raspoloivog novca. Da bi se odredila potrebna koliina novca na tritu, postavljeno je nekoliko teorija: a) kvantitativna teroija; b) Marksova teorija; c) dodhodovna teroija; d) teorija inflatornog jaza; e) savremena teorija. a) ova teorija je nastala u Evropi, u drugoj polovini XVI vijeka. Ekonomisti su primijetili da poveanje koliine zlata (period metalnog novca) na tritu dovodi do poveanja cijena, odnosno do pada vrijednosti zlata kao robe. Po ovoj teoriji potrebna koliina novca je jednaka vrijednosti svih roba i usluga na tritu, dok se ostali faktori (potreba, trokovi proizvodnje, upotrebna vrijednost) nisu uzimali u obzir. Koliina novca direktno utie na cijene. b) ova teorija je smatrala da nije sav novac puten u promet, ve se odreeni dio dri koa blago. U sluaju porasta sume vrijednosti roba i usluga, bilo poveanjem cijena ili porastom proizvodnje, dio sredstava se putao u promet i obrnuto. Za razliku od kvantitativne teorije, sume cijena roba i usluga su uticale na koliinu novca, a ne obrnuto. c) pristalice ove teorije smatrali su da se dohodak bilo kog ekonomskog subjekta ne troi u potpunosti, tj. investira, ve se dio zadrava kao rezrva, tj. tedi. Ukoliko svi subjekti poveaju udio tednje iz svog dohodka, dolazi do poveanja tranje novca, koja moe da se zadovolji samo poveanjem koliine novca na tritu i obrnuto. d) ova teorija se oslanja na dohodovnu teoriju. Ukoliko je potronja, odnosno investicije vea od tednje dolazi do inflatornog jaza. U sluaju da je tednja vea od potronje dolazi do pojave deflatornoh jaza.

M. Alijagi, T. Lazibat, N.Knego, H. Konjhodi, N. Nikoli, Monetarna ekonomija, Ekonomski i pravni fakultet univerziteta u Bihau, Biha, 2004. god., str.89-90

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE BANJA LUKA TRITE NOVCA I KAPITALA e) ova teorija u obzir uzima i brzinu opticaja novca. Osim toga bitni faktori su i vrijednost robe prodane na kredit, kompenzacija i dospjela potraivanja. Osim toga, koliina novca je obrnuto proporcionalana brzini opticaja novca.

4. Ponuda i potranja novca

Ponuda novca je ukupna koliina novanih sredstava kod banka, koja stoje na raspolaganju ekonomskim subjektima za njihove potrebe. Najvei dio sredstava se stvara putem monetarno-kreditne multiplilacije, odnosno bankarsko-kreditne ekspanzije (poveanje plasiranja kreditnih sredstava. U savremenim uslovima potrebno je u obzir uzeti i prilive i odlive kapitala iz bankarskog sistema, vezane za meunarodnu robno-novanu razmjenu. Iz svega ovoga, stvarna ponuda novca moe se odrediti formulom: Sn=DKE+I-UK Sn- Ponuda novca; DKE- domaa kreditna ekspanzija, I- ino primanja; U- ino plaanja; K- neto priliv ili odliv kapitala.6 Tranja novca je potreba ekonomskih subjekata da dou do odreene koliine novca za zadovoljenje svojih potreba, uglavnom za finansiranje proizvodnih procesa. Klasina ekonomska nauka je pitanje potranje novca posmatrala uglavnom koa pitanje potranje prometnog i platenog sredstva u uslovima funkcionisanja realnog novca. Neokejnzijanska ekonomska teorija je smatral da koliina novca koji se trai zavisi od samih potreba (motiva) zbog kojih je novac potreban. Ti motivi se najee iskazuju kao transakcioni motiv, motiv opreza, rizika, investiranja i pekulativni motiv. Transakcioni motiv je potreba subjektaza finansiranje tekuih trokova- kupovina sirovine, plaanje radne snage itd. Motiv rizika i opreza- mogui problemi prilikom naplate, te potreba stvaranja rezervi za taj sluaj. Motiv rizika, pekulacije- stvaranje robnih rezervi, za sluaj poveanja cijena, koje mogu da se iskoriste za poveanje proizvodnje ili prodaju po viim cijenama.7

5. Ravnotea ponude i potranje novca

Ponuda i tranja zajedniki odreuju visinu katnih stopa. Pod pretpostavkom da je u nekom datom trenutku, ponuda novca Ms konstantna, onda se ona grafiki moe predstaviti vertikalnom linijom.
6

M. Alijagi, T. Lazibat, N.Knego, H. Konjhodi, N. Nikoli, Monetarna ekonomija, Ekonomski i pravni fakultet univerziteta u Bihau, Biha, 2004. god., str.263-264
7

M. Alijagi, T. Lazibat, N.Knego, H. Konjhodi, N. Nikoli, Monetarna ekonomija, Ekonomski i pravni fakultet univerziteta u Bihau, Biha, 2004. god., str.247-252

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE BANJA LUKA TRITE NOVCA I KAPITALA Ako se zna da sa poveanjem cijene robe njena potranja opada, onda se potranja novca MD grafiki predstavlja opadajuom krivom. Na mjestu gdje se linije ponude i potranje sijeku, dobija se taka ravnotee, sa kamatom u taki i. U tom trenutku ponuda zadovoljava potranju. Ukoliko doe do smanjenja ponude novca, doi e do porasta potranje i neravnotee na tritu. Zbog tog porasta, izvori ponude (banke), koriguju cijenu, odnosno visinu kamatne stope i uspostavlja se nova ravnotea (grafik 1) u taki i1. U sluaju da doe do poveanja potranje novca, uz isti nivo ponude ( recimo u sluaju inflacije), dolazi do neravnotee, koja se opet kompenzuje porastom kamatne stope (grafik 2).

Grafik 1 Grafik 2 Prvi sluaj , odnosno smanjenje ponude novca, vri se kada se eli sprijeiti inflacija, dok se poveanjem ponude eli sprijeiti recesija privrede.

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE BANJA LUKA TRITE NOVCA I KAPITALA

Zakljuak
Novac je danas nezaobilazan faktor u najveem broju trgovinskih transakcija, i zbog tog razloga veliki broj ekonomskih strunjaka se bavi prouavanjem kretanja novca, kao i fenomenima ponude i potranje novca na tritu. Iz ovog rada, vidljivo je da prognoziranje kretanja i trendova nije ni malo jednostavan posao, i da ravnotea ponude i potranje zavisi od velikog borja faktora.

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJE FAKULTET ZA POSLOVNE I FINANSIJSKE STUDIJE BANJA LUKA TRITE NOVCA I KAPITALA

Literatura
1. M. Alijagi, T. Lazibat, N.Knego, H. Konjhodi, N. Nikoli, Monetarna ekonomija, Ekonomski i pravni fakultet univerziteta u Bihau, Biha, 2004. god. 2. dr Jovan Sejmenovi, Finansijska trita-trite novca i kapitala, II izdanje, Univerzitet za poslovne studije, Banlja Luka, 2009. god.

10