2.BLM L HATALARININ VE HATALARIN YAYILMA ESASLARI 2.

1 Genel Bilgi Yeryznde, ister bir kenar ister bir a birka kez lldnde her l deeri arasnda az ok farklarn olduu grlr. Yaplan her lnn sonucunu ayn bulmak hemen hemen imkanszdr. l hatalar dediimiz bu farklar, ly yapan kii tarafndan meydana gelebilecei gibi, l aletlerinin hatal olmasndan ve atmosferik artlardan artlardan da meydana gelebilir. Oysa haritalarn daima bir projeye esas tekil edecei ya da hukuki durumun belirtilmesinde kullanlaca iin mmkn olan (olmas gereken) hassasiyette yaplmas gerekir. Bu amala hatalarn belirlenip giderilebilenlerin giderilmesi, giderilemeyeceklerin de lye etkisinin en aza indirilmesi ya da belirli snrlar iinde tutulmas gerekir. lme ilerinde karlalan hatalarn yakndan tannmas son derece nemlidir. 2.2 lme lerinde Karlalan Hatalar lme ilerinde trl hata ile karlalr. a) Kaba Hatalar b) Sistematik (Dzenli )Hatalar c) Tesadfi (Dzensiz ) Hatalar 2.2.1 Kaba Hatalar Genellikle dikkatsizlikten doan hatalardr. rnein uzunluk lsnde bir erit boyunun unutulmas, uzunluun 20m eksik llmesine neden olur. A lsnde bir ann 65g yerine 95g okunmas 30g lk a hatas dourur. Bu gibi hatalara kaba hatalar denir.llerin tekrar eklinde giderilir. 2.2.2 Sistematik (Dzenli) Hatalar Dzenli hatalar ly ayn ynde ve ayn miktarda etkileyen kk hatalardr. ller ne kadar tekrar edilirse sistematik hata ayn kalr. Kaba hatalarda olduu gibi llerin tekrar suretiyle giderme imkan yoktur. rnein 20m lik bir elik erit metrenin uzunluu gerek deerden 1 cm eksik olsa ve bu elik erit metre ile 200m lik bir uzunluk llse toplam 10 cm lik hata yaplacaktr. lnn bu hata miktar kadar dzeltilmesi gerekir. 2.2.3 Tesadfi (Dzensiz ) Hatalar Hata trleri iinde en tehlikeli olandr. Kk miktardaki hatalardr. lleri bazen ( + ) bazen de ( - ) ynde etkiler. Bu hatalar insan yeteneklerinin snrl olmasndan ve aletlerin tam yaplamayan ayarlar nedeniyle ortaya kar. Kaba hatalarda olduu gibi llerin tekrar suretiyle ya da dzenli hatalarda olduu gibi l sonuna dzeltme getirilerek giderme imkan yoktur. Ancak belirli snrlar iinde kalmas salanabilir. ( + ) ve ( - ) iaretli hatalar hemen hemen ayn sayda meydana gelirler ve kk hata yapma ihtimalide byk hata yapma ihtimaliden her zaman fazladr.

lme Bilgisi Ders Notlar r.Gr.T.Fikret HORZUM

2.3 Hata, Gerek Hata, Grnen Hata Hata = l Deeri ( L ) Olmas Gereken Deer ( X ) Olarak tanmlanr. lnn gerek deeri ( Y ) nceden biliniyorsa ( ou zaman bilinmez) bulunan hataya gerek hata ( ) denir.

= L Y
gerek deerinin bilindii durumlar ok azdr.rnein bir genin i alar llm ve i alar toplam 200g. 0060 bulunmu ise burada 60cc lik hata gerek hatadr( ). nk burada gerek deer belli ve 200g dr. Gerek deer ounlukla bilinmez ve hata hesabnda buna en yakn olan kesin deer ( X ) kullanlr. Bu bykle ait llerin aritmetik ortalamas kesin deeri vermektedir. Kesin deer kullanlarak hesaplanan hataya grnen hata ( V ) ad verilir. V=L-X Bir l dizisindeki V hatalarnn toplam sfr olmaktadr. [ V ] = 0 rnein, Bir uzunluun 4 kez llm aadaki l deerleri elde edilmitir L1=120.57m, L2=120.60m, L3=120.56m, L4=120.59m Kesin deeri hesaplayarak, grnen hata [ V ]=0 kontroln yapnz. X= ( L1+L2+L3+L4) / 4 = 120.58m Kesin deer. V1= 120.57 120.58 = - 0.01 V2= 120.60 120.58 = 0.02 V3= 120.56 120.58 = - 0.02 V4= 120.59 120.58 = 0.01 [V]=0 2.4 Dzeltme, Tolerans Hata ile dzeltme ters iaretlidir. Bir genin i alar toplam 200.0060 grad olarak llm ise gen alar 60cc lik hatal llmtr. Dzeltme -60cc olacaktr.Yani alar toplamnn 200g olmas iin gen alarnn 20cc karmak gerekecektir. Bu ileme Hatann datlmas ya da llerin Dengelenmesi denir. lmelerde yaplan hatalarn datlabilmesi iin hatann belirli bir deeri amamas gerekir. Bu snr deere Tolerans ad verilir. Tolerans deeri, lmede aranan hassasiyete ve lmenin byklne gre deiir. Tolerans miktarlar Harita Yapm Ynetmeliinde belirtilmitir. Yaplan lmeler tolerans deerini at takdirde lmeler tekrarlanr.

lme Bilgisi Ders Notlar r.Gr.T.Fikret HORZUM

10

2.5 l Dizilerinin Doruluk Derecesi ltleri Bir uzunluun iki ayr l ekibi tarafndan beer kez lldn ve her bir l ekibi tarafndan belirlenen kesin deerlere ( X1, X2 ) gre V hatalarnn ayr ayr hesaplandn dnelim. Hangi ekibin daha doru veya hassas altn V deerlerine gre bulmak ve iki l dizisini karlatrmak olduka gtr. Bu glk nedeniyle karlatrmada llere ait hatalarn fonksiyonlar kullanlr. Bu fonksiyonlardan en ok kullanlanlar; a) b) c) d) Mutlak Hatalar Ortalamas Karesel Ortalama Hata Muhtemel Hata Rlatif Hata

Olarak saylabilir. 2.5.1 Mutlak Hatalar Ortalamas ( t ) Ayn artlar altnda yaplm n saydaki llerin gerek hatalar 1,2,.n ise mutlak hatalar ortalamas

t= [ ] / n
eklinde tanmlanr. Anak t deeri, i ler iindeki byk sapmalar yeteri kadar ifade edememektedir. Kk hatalarla byk hatalara ayn arlk verilmekte, onlar ayn potaya koymaktadr. 2.5.2 Karesel Ortalama Hata ( m ) Gauss tarafndan tanmlanan karesel ortalama hataya ou zaman sadece Ortalama Hata da denir. llerin doruluk derecesi hakknda en isabetli fikri verir. Grnen hatalar cinsinden karesel ortalama hata; ______________ m= ( [ vv ] / ( n-1 ) ) eklinde ifade edilir. Doruluk derecesi ltleri iinde en ok kullanlan karesel ortalama hatadr. nk hatalarn kareleri alnd iin byk hatalarn etkisi daha fazladr ve kk hatalarla byk hatalar ayn derecede ele alnmamaktadr. 2.5.3 Muhtemel Hata ( r ) Muhtemel hatann hesaplanabilmesi iin hatalar, mutlak deerlerine gre sralanr. Hata says tek ise ortadaki deer, ift ise orta durumda olan iki deerin ortalamas muhtemel hata olarak kabul edilir. 2.5.4 Rlatif (Bal ) Hata Karesel ortalama hatann kesin deere oran rlatif hata olarak isimlendirilir ve paydaki deer 1 olacak ekilde oran oluturulur. rnein 2 km lik bir uzunluk 2 cm incelikle llm ise bunun bal hatas,

lme Bilgisi Ders Notlar r.Gr.T.Fikret HORZUM

11

2cm 1 -------------- = -----------200 000cm 100 000 Olarak hesaplanr. rnein; Bir uzunluk 10 kez llm ve aadaki l deerleri elde edilmitir. L1= 180.57m L2= 180.62m L3= 180.63m L4= 180.55m L5= 180.56m L6= 180.62m L7= 180.57m L8= 180.61m L9= 180.62m L10= 180.55m

Karesel ortalama hata ( m ), muhtemel hata ve rlatif hatay hesaplaynz. nce kesin deer ( x ) hesaplanrsa ; L1+L2+..+L10 X= -----------------------------10 Vi = Li X ile hatalar hesaplanr. V1 = -2cm V2 = 3cm V3 = 4cm V4 = -4cm V5 = -3cm V6 = 3cm V7 = -2cm V8 = 2cm V9 = 3cm V10 = -4cm [V]=0 [VV] =96 cm2 _____________ ___________ Karesel ortalama hata = m = [ VV ] / ( n 1 ) = 96 / ( 10 1 ) 3.3 cm Hatalar mutlak deere gre sralanrsa muhtemel hata; 2 2 2 3 3 3 3 4 4 4 X= 180.59m

Muhtemel hata = r = 3 cm Rletif Hata; 3.3cm 1 ---------- = ----------18059cm 5472

lme Bilgisi Ders Notlar r.Gr.T.Fikret HORZUM

12