Str.

POJAM DRAVE I PRAVA 1. DRAVA U irem zna enju drava je posebnim sistemom pravila (pravom) ure ena drutvena organizacija sa monopolom fizi ke prinude koja odre eno stanovnitvo na odre enom teritoriju dri pod suverenom vla u (vlast mo upravljanja, odnos izme u lica gdje postoji nadre enost i podre enost), sa ciljem da u datom drutvu odri postoje i na in proizvodnje i politi ke odnosa koji su u interesu vladaju e klase. Elementi drave su: - teritorij drava se protee trodimenzialno (na kopno i na more, 1000 km vazduno i u dubinu zemlje do efektivne iskoristivosti - stanovnitvo dravljani. Dravljanstvo je li na veza izme u svakog pojedinca i drave. Moe se ste i na vie na ina (po krvi oca i majke, po krvi ocapo ro enju bez obzira na roditelje. - postojanje suverene vlasti tj. pravno-neograni ene mogu nosti zapovjedanja na bazi monopola za fizi ku prinudu. U uem smislu pod pojmom drave se podrazumjeva dravna organizacija ili dravni aparat. Dravna organizacija je hijerarhijski ustrojen i pravom organizovan sistem organa koji raspolae monopolom za fizi ku prinudu i mo i stvaranja pravila ponaanja. Drava je jedna od druvenih organizacija, koja ne postoji iznad drutva, nego predstavlja njegov sastavni dio. Ona je drutvena sila, ali ne sila iznad drutva. Dravni organ je dio dravne organizacije. Pod njim podrazumjevamo jedno fizi ko lice ili skup fizi kih lica koji stoje u posebnoj vezi sa dravnim aparatom (dravna slubena lica) i koji, povjerenimim sredstvima na odre enoj teritoriji vre odre eni krug poslova. Teritorija i krug poslova nazivaju se stvarnom i mjesnom nadleno u. 2. POJAM PRAVA Socioloki posmatrano, pravo predstavlja jedan od sistema pravila ponaanja ljudi u drutvu u kome postoji drava. Pravila po kojima se ljudi ponaaju u drutvu, nazivaju se drutvena pravila, a to su moral i obi aji. Izme u prava i drugih sistema drutvenih normi ne postoji razlika u strukturi norme. Sve druvene norme kao osnovne sastojke imaju: - dispociju koja odre uje na in ponaanja u drutvu (primarno pravilo ponaanja) - sankciju mjera koja se izri e u slu aju krenja dispozicije (sekundarno pravilo ponaanja) Ono po emu se pravna pravila razlikuju od drugih je zahtjev za izvrenje sankcije od strane dravnih organa. Pravne norme stvaraju dravni organi (zakonodavni organi - skuptine, organi izvrne vlasti vlada, inspekcije itd., dok sudksi organi ne donose norme nego ih primjenjuju), i pravne norme donose i nedravni organi (organizacije, pojedinci npr. kod zaklju ivanja ugovora) Pravo i pravne norme se nemogu poistovjetiti. Pravo ini itav skup pravnih normi koje donose razli iti subjekti. Pravo je sistematizovan skup pravnih normi koje su hijerarsijski ustrojene (nie norme moraju biti usaglaene sa viim, a vie norme sadre Ustav i Zakon). Ovako poimanje prava nazivamo "pravo u objektivnom smislu" ili "objektivno pravo" (sve pravne norme koje je stvorila drava ili neki drugi ovlateni subjekat). Cilj objektivnog prava je usmjeravanje subjekata u eljenom pravcu. Pored ovog postoji i "pravo u subjektivnom smislu" ("subjektivno pravo"). To je ovlatenje koje ima neki subjekat, ali je zasnovano na objektivnom pravu. Nosilac subjektivnog prava (titular) ima pravo od drugog lica traiti ispunjenje odre enih pravnih normi. Primjer: Kupoprodaja izme u lica A i B (lice A ima ovlatenje subjektivno pravo da trai da mu lice B isporu i robu, a lice B da mu lice A plati robu). Iz ovog primjera moe se vidjeti da na suprot prava stoji i obaveza. Elementi subjektivnog prava su: - ovlatenje na vrenje odre enih radnji, - zahtjev za ponaanje odre enog lica u sopstvenom interesu, - intervencija suda, zahtjev ili tuba u materijalnom smislu upu ena dravnim organima u slu aju kada ovlatenja nisu dobrovoljno potovana, kada pravne obaveze nisu uredno izvrene. Pojam "pravo" ima jo jedno zna enje, on obuhvata pravni odnos vezu izme u subjekata ure ena dispozicijom ili sankcijom. Elementi pravnog odnosa su: subjektivno pravo i obaveza. Ukoliko titular (nosilac) prava ne djeluje u svom interesu nego u tu em interesu, tada se umjesto subjektivnog prava kao elemenat pravnog odnosa pojavljuje nadlenost. Pod obavezom se podrazumjeva dunost odre enog ponaanja, koja u krajnjoj liniji moe biti ostvarena monopolom za fizi ku prinudu ili dunost nekog ponaanja ije proputanje za sobom povla i sankcu od strane dravnih organa.

S.Keko 2003/2004

Str. 2

injenica da postoji izvjestan broj krenja pravnih normi, ne uti e na postojanje pravnog poretka sve dok je on u stanju da vri svoju osnovnu funkciju: o uvanje postoje eg na ina proizvodnje i postoje ih politi kih odnosa. Pravni poredak je ira kategorija od prava i moe se definisati kao "postavljanje, stvaranje pravnih normi i njihovo ostvarivanje" (dr. Radomir Luki "Uvod u pravo"). Postoje dva Elementa pravnog poretka me usobno povezana na elom zakonitosti: - normativni (obuhvata stvaranje normi i njihovo objavljivanje) - i fakti ki (stvarna primjena pravnih normi). Kad se ostvaruje i jedan i drugi elemenat moemo re i da postoji pravni poredak, odnosno da postoji vladavina prava. U nekim zemljama (anglosaksonskim) i odre eni obi aji spadaju u pravne norme i to u fakti ku stranu, a ne moraju biti u normativnoj strani. 3. PRAVNA NORMA Pravna norma je pravilo ponaanja svih subjekata koji se na u u odre enoj situaciji sa sankcijom drave. Pravna norma se sastoji iz dva elementa: - pravni (iuridi ki), a on ima dispoziciju i sankciju (normativni dio), - fakti ki (materijalni), pretpostavka (hipoteza) dispozicije i pretpostavka sankcije Primjer. Hipoteza dispozicije: Mukarac koji je navrio 18 godina ivota i zdravstveno sposoban, Dispozicija (dio norme koji sadri pravilo ponaanja): obavezan je sluiti vojni rok Hipoteza sankcije: u protivnom, Sankcija: kazni e se zatvorom do jedne godine. Hipoteza dispozicije i sankcije Iza sankcije stoji drava sa monopolom za fizi ku primjenu. Hipoteza dispozicije odre uje fakti ku situaciju koja treba da se desi pa da nastane obaveza da se ponaamo po dispoziciji, odnosno po pravnoj normi. I sankcija ima svoju hipotezu. To je opis radnje (dat je uslov), koja predstavlja prekraj dispozicije. Prekraj se moe sastojati u injenju ili ne injenju odre ene radnje (u pozitivnoj ili negativnoj radnji). Dispozicija Dispozicija je onaj dio pravne norme u kome je sadrano primarno pravilo ponaanja. To je normativni dio pravne norme kojom se nar euje ta treba initi u datoj situaciji. Sama dispozicija nije pravna norma, nego pstaje tek kad joj se doda sankcija. Dispozicija (eljeno pravilo ponaanja) moe biti razli ito izraeno: - nare uju a dispozicijia (gra ani su duni pla ati porez na imovinu), - zabranjuju a dispozicija (zabranjeno je voziti auto bez voza ke dozvole), - ovla uju a dispozicija (gra ani mogu slobodno raspolagati svojom imovinom) Neki autori djele dispozicije po kriterijima po kojima se dijele i pravne norme, pa tako dispozicije mogu biti odre ene i relativno neodre ene. Odre enim se opisije kakvo ponaanje treba da bude dok relativno neodre enim ostavlja se manje-vie slobode subjektu. Dispozicije se dalje dijele kao i pravne norme na: kogentne, dispozitivne, alternativne, diskrecione i sa upotrebom standarda. Sankcija Sankcija je sekundarno pravilo ponaanja. Ona predstavlja pravilo ponaanja prekrioca pravne norme. Ona je ujedno i pravilo ponaanja za dravni organ (to zna i da se ne moe izre i neka druga sankcija koja nije propisanu za tu vrstu ponaanja - iz dispozicije). Sankciju izi u odre eni dravni organi. Sankcija moe biti pozitivna ili negativna, zavisno od toga kako drutvo ocjenjuje ponaanje subjekta u odnosu na pravilo ponaanja. Pravilo o sankciji kazni (misli se na negativnu) uvjek je tako formulisano tako da se u krajnjoj liniji moe izvriti primjenom monopola za upotrebu fizi ke sile tj. putem prinude. Ukoliko sankcija nije ostvarena, pravna norma je neefikasna, a pravni poredak ne vri svoju funkciju. Da bi se to izbjeglo i protiv dravnog organa je predvi ena sankcija ako ne primjeni prvu sankciju. Prilikom izricanja sankcije ostavlja se mogu nost pravnog lijeka. Tako se ide obi no do tre esetepenosti i na takva se na in postie to pravednija sankcija. Sankcije se dijele na vie na ina. - Prema deliktima za koje se primjenjuju

S.Keko 2003/2004

Str. 3

a) krivi no-pravne sankcije (po inilac se kanjava zatvorom, nov anom kaznom, smr u zabranom obavljanja neke funkcije itd). Krivi nim djelom moe se smatrati samo ona ljudska radnja koja je zakonom predvi ena kao krivi no djelo (princip zakonitosti legaliteta). Ove sankcije poga aju li nost. b) gra ansko-pravne sankcije (imovinske) pojavljuju se u sferi imovinsko-pravnih odnosa i poga aju imovinu subjekta u vidu nadoknade nastale tete. Sankcija se ne izvrava na li nosti nego na njegovoj imovini. c) sankcije administrativne prirode za radnje manje opasne po interese drave. To je administrativna kazna a sastoji se u oduzimanju imovine, slobode ili asti ali u blaem obliku. d) sankcije koje imaju radno-pravni karakter. Sakncije se mogu dijeliti kao i dispozicije na: odre ene i relativno neodre ene. Po tom mjerilu one se dijele na: kogentne, dispozitivne, alternativne, diskrecione i sankcije sa upotrebom pravnih standarda. 4. PODJELA PRAVNIH NORMI a) Podjela pravnih normi prema obimu i predmetu regulisanja Prema tome da li se pravna norma odnosi na neogrni en broj slu ajeva iste vrste ili je njome regulisan konkretan odnos norme se dijele na: - opte (generalne) i pojedina ne (individualne). Opta pravna norma odnosi se na neodre en broj slu ajeva i donosi se unaprijed za budu e situacije, dok pojedina ne norme odnose se na jedan odre eni slu aj i za ta no odre eni broj lica, dosnosi se kada se situacija ve desila. Opte se nalaze u optim aktima, a pojedina ne u pojedina nim aktima (upravni akt). Primjer: Opta norma: Lica koja imaju imovinu duna su pla ati porez Individualna: K.S. duan je platiti 1.000 KM poreza na ukupan prihod. b) Norme se dijele i prema oblasti drutvenog ivota koji reguliu: - krivi no-pravne - gra ansko-imovinske - administrativne - radno-pravne - me unarodno-pravne norme c) Podjela pravnih normi prema stepenu odre enosti dispozicije - kogentne (prinudne) sadri jedno pravilo ponaanja. U dispozicije je odre eno ta no kakvo se ponaanje trai. Pr. Dunik je duan vratiti dug. Ove norme spadaju u apsolutno odre ene (kategori ke) norme. - alternativne sadre dva ili vie pravila ponaanja i ostavlja se subjektu na volju da izabere jedno od tih ponaanja. Primjenjuju se u sferi obligacionih odnosa. Pr. porez se moe platiti u novcu ili polaganjem hartija od vrijdnosti - dispozitivna sadri pravilo ponaanja s tim to je subjektima dato ovlatenje da oni sami odrede drugo pravilo ponaanja (ali u okviru pravnog poretka). Ukoliko ono nije odre eno primjenjuje se dispozitivna norma. Zbog toga ove norme se nazivaju i zamjenjljivim normama. Primjenjuje se sferi trinih odnosa. Pr. Prodavac je duan isporu iti robu srednjeg kvaliteta, ako nije druga ije ugovoreno. U pogledu formulacije ove norme naj e e sadre re enicu "ako nije druga ije dogovoreno". - Diskreciono-pravne norme daju slobodu odre enom dravnom organu da odredi pravilo ponaanja prema okolnostima koje utvrdi. Ovlatenja iz diskrecionih normi na osnovu i u okviru propisa. MUP moe da traiocu pasoa ne izda paso, ako utvrdi da bi izdavanje takvog pasoa proizvelo tetne posljedice po dravu. - Pravne norme sa pravnim standardima odnose se na one situacije u kojima pravilo ponaanja, zbog obilja razli itih konkretnih okolnosti nije mogu e postaviti kategori ki. Standardno pravilo ponaanja se smatra tipi no ponaanje u toj sredini. Zato se ove norme nazivaju i elasti nim. 5. SISTEM PRAVA Sistem prava je jedinstvena i neprotivrje iva cjelina nastala hijerarhijskim povezivanjem svih vae ih pravnih normi i njihovim udruivanjem u manje ili ve e, nie ili vie srodne grupe.

S.Keko 2003/2004

Str. 4

Poto se pravo se sastoji od ogromnog broja pravnih norm, da bi se ono to efikasnije i potpunije primjenilo u praksi nuno je izvriti sre ivanje svih vae ih pravnih normi u jedinstvenu cjelinu (sistem prava). Prema primjenjljivoj pravnoj tehnici tj. na inu regulisanja druvenih odnosa, prvenstveno u oblasti izvora prava postoje i svjetski sitemi se mogu svrstati u tri velike grupe: - evropsko kontinentalne - anglo saksonske - sistemi vjerskih i tradicionalnih prava Elementi sistema prava - pravna norma - pravna ustanova ili institut - grana prava - pravna oblast (ne mora biti elemenat pravnog sistema to zavisi od konkretnog pravnog poretka) Pravna norma kao elemenat sistema prava Ona je osnovna elija prava. Ona to svojstvo ima bez obzira koju vrstu pravnih odnosa regulie, kojom metodom i u kom obimu. Sadraj pravne norme, njena obaveznost ili dispozitivnost, bez obzira da li je opta ili pojedina na, ne uti e na njeno svojstvo elementa prava. Pravna ustanova ili institut je zajedni ki naziv za skup pravnih normi koje zajedni kim metodom reguliu razli ite strane istog pravnog odnosa. Iz definicije se vidi da je to elasti na kategorija. (ilustraciju za ovu tvrdnju prua institut ugovora). Grana prava je skup viih, sloenijih, ustanova koje istim osnovnim metodom reguliu iru oblast srodnih druvenih odnosa. Zbog preplitanja drutvenih odnosa i mijeanja u metodi regulisanja, kako izme u ustanova tako ni izme u grana prava nije mogu e postaviti vrste i neopozive granice. Najvanije grane pravu su: Ustavno pravo osnovna grana svakog pravnog sistema. Njime se postavljaju temelji ekonomskog, politi kog i socijalnog ure enja jednog drutva. Detaljno razra uje samo najvanija pitanja organizovanja drutveno ekonomskog ivota najviih dravnih organa i pravnog poretka. Ostala materija regulie se na elima te razrada i sankcionisanje preputeni su drugim granama. Upravno pravo ovom granom se uspostavlja ustrojstvo dravnih upravnih organa, odre uju njihovi me usobni odnosi, odnosi upravnih organa prema tre im licima i propisuju pravila o na inu njihovog postupanja. Za ovo pravo karakteristi an je metod nare ivanja, subordinacije, jer su njegovi subjekti lica koja posjeduju monopol za fizi ko nasilje u datom drutvu. Krivi no pravo sistem normi kojima se kao delikt definiu najtee povrede drutvenih interesa i predvi aju sankcije za njih. Delikti krivi nog prava se mogu podijeliti na: krivi na djela i prestupe u irem smislu (prestupi i prekraji). Krivi na djela su najtei prekraji normi drugih grana prava. Privredni prestupi su povrede pravila o materijalnom i finansijskom poslovanju privrednih subjekata koje po svom tetnom intezitetu nisu takve da bi bile uvrtene u krivi na djela. Za metod krivi nog prava karakteristi no je na elo legaliteta. Me unarodno poslovno (trgovinsko) pravo reguliu se odnosi pojedinaca i organizacija koje ne djeluju na bazi dravne suverenosti, a u sebi nose elemente inostranosti. Gra ansko i poslovno (trgovinsko) pravo reguliu imovinske odnose subjekata (one koji nastaju u robno-nov anoj razmjeni ili povodom nje), one koji nastaju povodom objekata koji u sebi nose neku ekonomsku vrijednost izrazivu u novcu. Pravne oblasti Prema vrsti odnosa koje reguliu , po metodu kojim to ine i zavisno od domena u kome djeluje, grane prava se mogu svrstati u velike srodne grupe, koje se nazivaju pravne oblasti. Postoji est pravnih oblasti i u nauci one se se svrstavaju u tri velike grupe: - materijalno i procesno pravo - javno i privatno pravo - doma e i me unarodno pravo

S.Keko 2003/2004

Str. 5

6. POJAM I PODJELA PRAVNIH AKATA Sadrina pravnog akta U prvom stadijumu svog postojanja norme i druge pravno relevantne svjesne radnje su individualni unutranji i kratkoro ni akt (psihi ki akt). Da bi ovi akti mogli da djeluju na savjest, volju i ponaanje drugih ljudi potrebno je u initi ih saznatljivijim, potrebno je materijalizovati ih. Ta materijalizacija po odre enom postupku naziva se pravni akt. Osnovna sadrina svakog pravnog akta je: jedna individualna ili kolektivna odluka volje, a moe se odnositi na: - postavljanje jedne pravne norme, - normativnog dijela pravne norme (dispozicije, odnosno sankcije) ili na ispunjavanje uslova za primjenu neke druge pravne norme, predvi ene u hipotezi dispozicije te norme. Oblik pravnog akta Oblik pravnog akta predstavlja dijalekti ko jedinstvo procesa stvaranja akta i samog akta kao posebne drutvene i pravne tvorevine. Pojam pravnog akta sloen je iz nekoliko elemenata: - nadlenost ovlatenje za donoenje konkretnog pravnog akta. Nadlenost subjekta za donoenje jednog akta se po pravilu konstatuje u pravnoj normi koja zauzima vii rang u hijerarhiji normativnog poretka, zatim iz prethodnog akta iste snage, me utime postoje i izuzetci od ovog pravila. Npr. Donoeenje Ustava ne mora da izvire iz neke prethodne norme, nju moe da zamjeni injenica monopola fizi ke prinude u datom drutvu. - postupak za njegovo donoenje svrha postupka je precizno odre ivanje sadraja i njegova pravilna materijalizacija. Pravni poredak ne regulie samo postupak donoenja pravnih akata od strane dravnih organa , nego i od strane fizi kih i pravnih lica (subjekata gra anskog i poslovnog prava). Za vanije akte predvi ena je sloenija procedura. - materijalizacija akta tjelesna radnja kojom se akt spolja izraava, kao i materijalno srodstvo pomo u kojeg se obezbje uje eventualno njegovo trajanje. Izraavanje akta (odluka volje) moe biti: usmeno, nedvosmislenim pokretima ili drugima radnjama i pismeno. U izuzetnim slu ajevima predvi enim zakonom i utnji se predaje isto zna enje. Naj e i vid trajne materijalizacije akta je pisani dokumenat. Kriteriji podjele pravnih akata U teoriji prava kao kriterij za podjelu pravnih akata se uglavnom uzima sadrina i oblik akta. Prema glavnom elementu sadrini pravni akti se mogu podijeliti na: - one koje sadre pravnu normu ili njene normativne elemente (u ovu grupu spadaju svi pravni akti kojima je stvorena bilo opta, bilo pojedina na pravna norma). Pr. krivi ni zakon, ugovori koje sadre klauzulu o ugovorenoj kazni, upravni akt, presuda) - one koji ne sadre pravne norme (kod kojih je odluka volje uperena na ispunjavanje uslova iz hipoteze neke ve postoje e pravne norme) prijava za upis na fakultet, tuba sudu. Podjela pravnih akata koji sadre pravnu normu ili njene normativne elemente Prema glavnom elementu sadrine pravni akti koji sadre pravnu normu dijele se na: ope ili pojedina ne (zavisno da li sadre optu ili pojedina nu pravnu normu). Prema obliku donoenja pravni akti (i opti i pojedina ni) se mogu podijeliti u nekoliko grupa, a kao osnovni kriterij slui nadlenost (subjekat), a kao dodatni ako je subjekat donoenja vie akata isti postupak po kome je akt stvoren. Prema obliku donoenja opti pravni akti se mogu podijeliti na slijede e podgrupe: ustav, zakon, podzakonski akti (uredbe, naredbe, odluke), sudske odluka sa svojstvom precedenta, obi ajno pravo i opti akti drutvenih organizacija. Pojedina ni pravni akti prema obliku donoenja se dijele na: odluku kao akt zakonodavnih organa, ukaz i rjeenje kao akte upravnih organa, sudske odluke (presude i rjeenja), odluku ovlatenih drutvenih organizacija i pravni posao. Osobine i odnosi optih i pojedina nih pravnih akata Opti pravni akt unaprijed i na uopten na in regulie niz i vie ili manje odre enih ponovljenih odnosa istih osobina, iste vrste. Na in primjene opteg akta zavisi od stepena odre enositi hipoteze dispozicije i dispozicije opte pravne norme koju sadri. Ako su ta dva elementa precizno odre ena opti pravni akt je mogu e neposredno primjeniti na konkretan drutveni odnos, a ako nisu potrebno je donijeti pojedina ni pravni akt.

S.Keko 2003/2004

Str. 6

Osobine pojedina nog akta su da se njime regulie jedan konkretan, neponovljiv i ve postoje i odnos, donosi se unazad i po pravilu je bezuslovan, donosi se na osnovu opteg pravnog akta. On predstavlja konkretizaciju opteg akta. * VRSTE OPTIH PRAVNIH AKATA - Ustav - Zakon - Podzakonski akti - Akti drutvenih organizacija - Obi aj - Sudski akt - Ugovor 7. USTAV Pod ustavom se podrazumjevaju najvanije radnje organizovanja dravnog aparata vlasti i pravnog poretka. Ustav u pravnom smislu (moe se posmatrati i u sociolokom) je sistem optih pravnih akata ili jedan opti pravni akt koji sadri politi ke i pravne norme i principe organizovanja monopola fizi ke prinude i pravnog poretka u datom drutvu i pravna na ela organizovanja onih oblasti drutvenog ivota na kojem nosioci monopola fizi ke sile posebno insistiraju. Ustav ne moe sam da rijei sva pitanja koja su od bitnog interesa za vladaju u klasu i drutvo u cjelini. Ona moraju biti ure ena posebnim propisima. Odredbe tih propisa zajedno sa odredbama ustava sa injavaju ustavno ure enje. Sadraj ustava Sadraj svih ustava se ne moe odrediti jedinstveno, to zavisi od konkretnih drutveno politi kih uslova, ali svi oni sadre neke zajedni ke elemente: - odredbe o vlasti i njenom odnosu prema drutvu, ovjeku. Akt koji ne sadri ove odredbe nije ustav. To je minimalan sadraj ustava. U modernim drutvima minimalni sadraj ustava po pravilu obuhvata odredbe o sva etiri oblika drave: - vladavina - politi ki reim - dravno ure enje - dravna vlast U minimalan sadraj ustava uvijek moraju da u u: - odredbe o osnovnom drutveno-ekonomskom odnosu - odredbe o vladaju em svojinskom odnosu i njegovom pravnom izrazu. Oblik ustava Kao i u pogledu sadraja tako i u pogledu oblika jedinstveno pravilo ne postoji, ali postoje zajedni ki momenti. - Nadlenost za donoenje ustava pripada najviim dravnim organim (kojem od njih zavisi od drutvenih okolnosti u kojima se ustav donosi) - Postupak donoenja ustava uvjek je specifi an (posebna procedura predlaganja i posebna ve ina izglasavanja) duinom i ve om sloeno u) - Prema na inu materijalizacije ustave moemo podijeliti na nepisane i pisane. Nepisani (fakti ki) ustavi su oni u kojima je skup najvanijih principa i normi organizacije dravne vlasti, organizaciji postoje ih institucija i u politi koj praksi. Pisani su oni u kojima su ustavni principi i ustavne norme obuhva eni pisanim dokumentima. Ako tih dokumenata ima vie i izme u njih ne postoji vrsta pravno-tehni ka veza pisani ustav se naziva nekodifikovani. Kodifikovani je onaj u kome su osnovne norme i najvaniji principi obuhva eni jednim jedinstvenim optim pravnim aktom. - Promjena ustava moe biti izvrena na zakonit i na nezakonit na in. Nezakonit - uspjene revolucije i kontrarevolucije, dok zakonite su bazirane na odredbama ustavnog akta koji se mjenja i ozna avaju evoluciju istog drutveno-ekonomskog ure enja. - Promjena ustava moe se izvriti tako da se: potpuno donese novi tekst, da se stari tekst djelomi no izmjeni i amandmanima.

S.Keko 2003/2004

Str. 7

8. ZAKON Ustavni principi su tako formulisani da ih je teko primjeniti neposredno. Zato je njihovu konretizaciju, razradu i sankcionisanje nuno izvriti u niim pravnim aktima. Prvi akt u kome se to ini je zakon. Zakon se moe definisati kao onaj pravni akt koji je donesen od zakonodavnog organa po zakonodavnoj proceduri i koji sadri pravne norme bilo pojedina ne ili opte. Vaenje zakona se vremenski moe unaprijed ograni iti, ali je uglavnom pravilo da se primjenjuje dok ne bude ukinut izri ito ili donoenjem novijeg zakona koji regulie istu materiju. Oblik zakona je odre en donosiocem, postupkom i materijalizacijom. - Nadleni organt (subjekt) za donoenje zakona je uvijek najvie predstavni ko tijelo. - Postupak po svojoj sloenosti je odmah iza ustavnog i po pravilu se sastoji iz vie faza: 1. inicijativa za donoenje zakona koja moe biti politi ka i pravna 2. izrada nacrta i prijedloga 3. pretres prijedloga u stru nim tijelima i domovima skuptine uz mogu nost obavljanja i javne rasprave 4. usvajanje prijedloga putem glasanja i eventualno usaglaavanje stavova nadlenih vije a 5. proglaavanje zakona od strane poglavara drave i 6. Objavljivanje u slubenom glasilu 9. PODZAKONSKI AKT U podzakonske akte u irem smislu mogu se svstati svi pravni akti nii od zakona,bez obzira na to ko je njihov donosilac i ta sadre.U uem smislu, podzakonskim aktima podrazumjevamo jedino opte akte dravnih organa niih od skuptine.Ovi podzakonski akti tako er mogu sadravati i pojedina ne pravne norme. Ukoliko se podzakonski akt donosi radi regulisanja pitanja koje je prethodno obuhva eno zakonom, tada norme koje sadri podzakonski akt moraju da se kre u u granicama zakona. Ovaj princip naziva se zakonito u podzakonskih akata. Postoji vie vrsta podzakonskih akata: - Uredbe za primjenu zakona su najvaniji akti izvrnih organa, odnosno najvieg organa uprave vlade.One su neposredno ispod zakona.Njihova materijalizacija se uvijek vri u pisanoj formi, a objavljivanje uredbe u slubenom listu je uslov za njihovo vaenje. - Odluka - Izme u odluke i uredbe,u na elu,nema bitnije razlike. Razlikovanje je mogu e izvriti samo u irini predmeta regulisanja. - Pored ovih akata organi uprave mogu donijeti i druge. Najvaniji su instrukcije za rad slubenih lica i slubi u organima uprave. 10. AKTI DRUTVENIH ORGANIZACIJA Postoje tri na ina na koja drava usvaja op e akte drutvenih organizacija u pravni poredak: 1. pravno iniciranje , tj. odre ivanje unaprijed ustavom ili zakonom da su akti koje donosi drutvena organizacija pravni akti. 2. pravno sankcionisanje , tj. usvajanje u pravni poredak akata koji prilikom donoenja nisu imali pravni karakter. 3. "pravno iniciranje i pravno sankcioniranje" - kombinacija prethodna dva. Drava svojim propisom odre uje da je akt drutvene organizacije pravni akt ukoliko ga odre eni dravni organ potvrdi. Prvi sistem prihva en je u naem pravu. 11. Obi aj Obi aj je drutvena norma koja nastaje tako to se izvjestan na in ponaanja ljudi u jednoj situaciji ponavlja sve dok se kod subjekata ne formira svijest da je takvo ponaanje obavezno i u budu im identi nim situacijama.Ovo ja zna ajno jer svijest o obaveznosti ponaanja povla i i mogu nost da se primjeni sankcija protiv onoga ko se na ponaa po obi aju. Prema teritoriji na kojoj nastaju,obi aju se dijele na: - op e,koji vae na teritoriji cijele drave, regionalne i lokalne. Druga podjela obi aja po iva na personalnom kriteriju (personalni partikularizam) . - U njoj op e obi aje sa injavaju oni koji vae za sve pripadnike jednog drutva,a

S.Keko 2003/2004

Str. 8

- posebne obi aje oni koji vae za pojedine ue grupe. Tre a podjela obi aja,u oblasti privre ivanja - op i - da li vae za sve ili - posebni - samo za pojedine poslove,odnosno grane poslova. U slu aju me usobnog sukoba u hijerahiji obi aja ja i je i pravno primjenjljiv obi a koji poti e sa ueg podru ja. Da bi drava sankcionisala jedno obi ajno pravilo i time ga priznala kao izvor prava, ono mora ispunjavati dva uslova. - Prvo doti ni obi aj ne smije biti suprotan postoje im pravnim propisima, na elima pravnog poretka i moralnim principima datog drutva. - I drugo,on mora biti u skladu sa osnovama drutveno-politi kog ure enja. Kada se utvrdi da obi aj postoji, da je podoban da bude izvor prava i da ima potrebe za njegovim funkcionisanjem u tom svojstvu, dravnim organima stoje na raspolaganju dva na ina za njegovo sankcionisanje,tj. pretvaranje u pravno pravilo. - Prvi je tzv. zakonodavni put. On se sastoji u tome to se jednim dravnim pravnim izvorom propie dravnim organima koji primjenjuju sankcije u uem smislu (tj. mjere prinude) da se za pojedine obi aje primjenjuju te sankcije. - Drugi na in naziva se sudsko-izvrni put. On se sastoji u mogu nosti da sudovi i drugi izvrni organi i bez dozvole zakonodavca prihvataju obi aje kao normative,stvaraju i ad hoc obi ajno pravo. Obi ajno pravo je skup pravila koja su nastala kao obi aj,ali su pretvorena u pravne norme naknadnim sistematskim sankcionisanjem od strane dravnog organa.Norma obi ajnog prava je po porijeklu obi ajna,a po karakteru,tj. po sankciji,pravna. 12. Sudski akti kao opti akti Kontinentalna prava bitno se razlikuju od anglo-saksonskih po teorijskom i politi kom shvatanju uloge sudske odluke kao izvora prava. Bez obzira na to da li pod izvorima prava podrazumijevaju samo op e akte, ili i op e i pojedina ne, danas se svi teoreti ari slau u tome da su odluke sudova izvor prava. Poto ustavni sudovi odlu uju o saglasnosti niih op ih pravnih akata sa viim, to i njihove odluke moraju imati op i karakter. Pored odluka ustavnog suda, u teoriji se svojstvo izvora prava priznaje i odlukama najvieg suda u zemlji, budu i da se smatra da one imaju precedentni karakter. Presuda uvijek predstavlja izvor prava za stranke u sporu. Da li e njeni elementi op eg normativnog karaktera biti priznati kao izvor prava u drugim istim, ili sli nim sporovima to zavisi od stava drugih sudova. Ako budu usvojeni, formira se sudska praksa. Pod sudskom praksom podrazumjeva se donoenje istovjetnih odluka od strane raznih sudova u istim ili bitno sli nim sporovima u duem vremenskom periodu. 13. Ugovor (kao opti pravni akt) Ugovor je rezultat sporazuma dviju ili vie strana kojim se zasniva, mijenja ili ukida pravni odnos izme u njih. Ugovor je pravni akt koji se svrstava u pravne poslove. Sadri bilo op u, bilo pojedina nu pravnu normu u cjelini, ili, e e samo dispoziciju pojedina ne pravne norme. Prema vrsti pravnih odnosa koje stranke reguliu ugovorom, ugovori mogu imati razli it karakter i spadati u razne grane prava: nasljedno, porodi no, obligaciono,me unarodno itd Pitanje me unarodnih ugovora koji sadre op e norme je sporno. Smatra se da oni nisu izvor prava neposredno, nego da predstavljaju gra u za akt ratifikacije kojim se me unarodni ugovor usvaja u doma i pravni poredak. Neposredan izvor prava je sam akt o ratifikaciji :zakon ili, rje e, uredba. Ugovor koji sadri pojedina ne norme li samo pojedina ne dispozicije u teoriji prava se uglavnom ne smatra izvorom, me utim u skladu sa naim stavom i ovaj ugovor se moe smtarati izvorom prava 14. POJEDINA NI AKTI Podjela pojedina nih akata Poto se pojedina ni akt uglavnom predstavlja konkretizaciju op eg pravnog akta (na neki na in oslanja na ve postoje i op i akt ili op u normu), razumljivo je da on moe,ali ne mora da sadri oba bitna elementa pravne norme: konkretnu dispoziciju i konkretnu sankciju. Ako ih sadri, govorimo o

S.Keko 2003/2004

Str. 9

potpunom pojedina nom pravnom aktu. Oni su relativno rijetka pojava. Ako pojedina ni akt sadri samo dispoziciju ili samo sankciju, radi se o nepotpunom pojedina nom pravnom aktu. Nepotpuni pojedina ni akti se dijele na one koji sadre dispoziciju: upravne akte i pravne poslove i na one koji sadre sankciju sudske odluke. Upravni akt Upravni akt je mogu e razli ito definisati. Ako se kao kriterij uzme sadrina akta, onda je on pojedina an akt kojim se odre uje dispozicija koja obavezuje subjekta ( ije ponaanje regulie) i protiv njegove volje. Pod upravnim aktom u formalnom smislu podrazumjeva se na osnovu javne vlasti obavezuju i akt dravnog organa, ili organizacije koja vri javna ovlatenja, donijet po posebnom upravnom postupku. Najvaniji i najtipi niji dio te procedure je kod nas regulisan Zakonom o upravnom postupku (ZUP). Pravni posao Pravni posao je pojedina an pravni akt nedravnog subjekta koji je on na osnovu ovlatenja pravnog poretka i u njegovim okvirima dobrovoljno stvorio i koji ga na tim osnovama i obavezuje. Tipi an sadraj pravnog posla je pojedina na dispozicija, ali moe sadravati i pojedina nu sankciju, pa se tada javlja kao potpun pojedina an pravni akt. (Obligacioni ugovor sa klauzulom o ugovorenoj kazni) U stvaranju pravnog posla mogu u estvovati dva ili vie nedravnih lica zajedno. Pod nedravnim subjektima treba podrazumijevati sva ona lica sa pravnom sposobno u koja djeluju metodom koordinacije, a ne metodom nare ivanja zasnovanog na suverenoj vlasti. Pravni posao, po pravilu, obavezuje samo njegove stvaraoce, i to na osnovu njihovog sopstvenog pristanka. On je, dakle, neimperativan pravni akt. Izuzetno, imperativan karakter moe da se sretne kod jednostranih pravnih poslova. Tada se kae da privatno lice vri vlast (o insku,starateljsku i sl.). Pravni posao se moe pojavljivati u raznim granama prava: radnom, javnom, porodi nom, nasljednom i u svim granama imovinskog prava. Ako pravni posao nastaje u oblasti ekonomskih, imovinskih odnosa, govori se o gra anskopravnom poslu. Gra anskopravni poslovi se mogu podjeliti na gra anskopravne poslove u uem smislu i na poslove poslovnog (trgova kog) prava. Prva grupa je regulisana normama gra anskog prava, druga normama poslovnog prava. Sudski akt (kao pojedina ni pravni akt) Najire govore i, sudski akt se moe odrediti kao onaj koji je donesen od specijalizovanih sudskih organa po posebnom sudskom postupku. Najzna ajnije vrste sudskih akata su: presuda, rjeenje i na elan stav. Presuda je sudski akt kojim se odlu uje o tubenom zahtjevu, to e re i o predmetu spora. Moe se definisati i kao pravni akt koji donosi sudski organ po posebnom postupku, kojim se utvr uje postojanje ili ne postojanje povreda prava u prolosti i, shodno tome, izri e ili ne izri e sankcija. Rjeenje je sudski akt kojim sud reava o svim pitanjima, osim o predmetu spora.*) 15. POJAM I HIJERARHIJA IZVORA PRAVA Pojam materijalnih i formalnih izvora prava Svi drutveni inioci koji uti u na stvaranje i primjenu pravnih normi, kao i injenice preko kojih se te norme saznaju, u teoriji se nazivaju jednim figurativnim izrazom izvori prava. Svi izvori prava se mogu podjeliti na materijalne i formalne. Materijalne izvore prava moemo definisati kao one drutvene injenice i one inioce koji dovode do stvaranja pravnih normi i do njihove primjene. Mogu se podjeliti na objektivne i subjektivne. U objektivne materijalne izvore spadaju sve one drutvene injenice koje uslovljavaju nastanak, izgled i primjenu normativnog dijela konkretnog pravnog poretka. A u subjektivne izvore treba uvrstiti one pojedince, grupe i itave klase koji aktivno u estvuju u stvaranju i primjeni pravnih normi. Formalni izvori prava su, najkra e re eno, akti kojima se materijalni izvori prava pravno uobli avaju. O tome postoji opta saglasnost teorije, me utim u praksi je neto druga ija situacija. Jedinstveno miljenje prestaje im se pre e na konkretno utvr ivanje oblika u kojima se materijalni izvori iskazuju. Nae pravo smatra da su izvori prava u formalnom smislu svi pravni akti koji sadre bilo optu, bilo pojedina nu pravnu normu. Hijerarhija formalnih izvora prava

S.Keko 2003/2004

Str. 10

Hijerarhija uop e ozna ava formalno ure en odnos nadre enosti i podre enosti dijelova jednog sistema. Hijerarhija izvora prava je prema pravnoj snazi odre en skup op ih i onih pojedina nih pravnih akata koji sadre pravne norme. Pravna snaga pravnog akta jeste njegovo dejstvo na ostale pravne akte i na fakti ka ljudska ponaanja. Tehni ka sredstva za uspostavljanje hijerarhije izvora prava jesu na ela ustavnosti i zakonitosti. Oba ova principa imaju svoj politi ki i pozitivno-pravni vid, a koji se ogleda u pravnoj institutucionalizaciji vlasti radi spre avanja njene zloupotrebe i radi spre avanja ili sankcionisanja samovolje. Ustavnost postoji kada je pravni poredak zasnovan na hijerahiji optih pravnih akata i njihovoj me usobnoj uskla enosti. Osnovu te hijerahije ini ustav. Pozitivisti ko-pravno shvatanje ustavnosti odnosi se na specifi nu strukturu pravnog poretka. Na elo zakonitosti u pozitivno-pravnom smislu je sadrinska i formalna uskla enost svih niih pravnih akata sa zakonima. Nema na ela zakonitosti, ako i svi individualni akti ne izviru iz zakona i nisu podre eni zakonu. Hijerahija naih izvora prava: 1. Ustav BiH 2. Entiteski i kantonalni ustavi 3. ratifikovani me unarodni ugovori 4. zakoni 5. drugi opti akti zakonodavnih organa 6. drugi opti podzakonski akti upravnih organa 7. opti akti skuptina 8. opti akti drutvenih organizacija 9. pojedina ni akti upravnih i sudskih organa 10. pojedina ni akti nedravnih subjekata 11. obi aj POJAM PRAVNIH INJENICA, DOGA AJA i LJUDSKIH RADNJI

Svi drutveni odnosi nisu predmet pravnog regulisanja. Oni koji su ure eni pravnom normom nazivaju se pravnim odnosima. Pravna injenica je injenica koja uslovljava nastanak, promjenu ili prestanak pravnog odnosa, a kojoj pravna norma priznaje to dejstvo. To su fakti i okolnosti za koje objektivno pravo vee nastanak, izmenu i prestanak pravnog odnosa. Svako pozitivno pravo i svaka grana prava u njemu konkretno odre uju kojim e fakti kim injenicama i okolnostima dati svojstvo i dejstvo pravnih injenica. Pravne injenice se naj e e odre uju pretpostavkama - dispozicije i sankcije Podjela injenica - doga aji i ljudske radnje DOGA AJI Doga aji su sve promjene u prirodi i drutvu koje nastaju bez u e a LJUDSKE VOLJE i SVJESTI. To mogu biti na primjer elementarne nepogode. LJUDSKE RADNJE Ljudske radnje su izraz ovjekove aktivnosti. One mogu biti preduzete BEZ VOLJE i VOLJNO. Voljne ljudske radnje su kao pravne injenice daleko zna ajnije. One mogu biti pravne injenice ako su upravljene na zasnivanje, izmjenu i prestanak pravnog odnosa. Ljudske radnje mogu biti dozvoljene i nedozvoljene (delikti) Radi postizanja izvjesnih korisnih ciljeva, OBJEKTIVNO PRAVO pretpostavlja da postoje neke injenice koje stvarno ne postoje. Da bi se, dakle, postiglo da neki pravni odnos nastane ili prestane ili se izmijeni injenice se svjesno predstavljaju neta no. Ovo je slu aj FIKCIJA u pravu. Pobijanje fikcija, FIKTIVNIH INJENICA nije dozvoljeno. O PRETPOSTAVNI ili PREZUMPCIJI se govori kada se uzme kao dokazana neka PRAVNA INJENICA ili neko STANJE , a njihovo postojanje ili nepostojanje nije jo utvr eno. Time se prezumpcija razlikuje od fikcije: FIKCIJA Kod fikcije se svjesno ili namjerno pretpostavlja neto to se uopte nije dogodilo. Kod pretpostavke se samo ne zna da li se neto dogodilo. PREZUMPCIJA Prezumpirati se moe injenica (na primjer, da je neko iv kad se desila eksplozija), a moe i

S.Keko 2003/2004

Str. 11

pravo (pretpostavka prava na zastupanje privrednog subjekta koji postoji u korist upisanog u javni registar) U modernim pravima po pravilu se pretpostavljaju (presumpiraju) one injenice koje naj e e u praksi postoje i koje odgovaraju redovnom toku stvari. Onaj ko tvrdi da pretpostavljena injenica nije ta na, u na elu to moe DOKAZIVATI. Takve prezumpcije se nazivaju OBORIVIM. Ukoliko interes pravne sigurnosti to zahtjeva, ZAKONODAVAC moe zabraniti OBARANJE PRETPOSTAVKE. Ova vrsta prezumpcije naziva se neoborivim. -

16. PRAVNI ODNOS Pojam pravnog odnosa Pravo regulie drutvene odnose me u ljudima i drugim subjektima. Ono je regulator ponaanja subjekata jednih prema drugim u me usobnim odnosima kao i u odnosima prema dravi. Pravnim odnosima se smatraju samo oni odnosi koji su ure eni, regulisani pravnom normom, bez obzira na to da li su postojali prije donoenja norme ili ih je norma stvorila. Lica koja se nalaze u tom odnosu nazivaju se subjektima pravnog odnosa. Pravni odnos sastoji se iz ovlatenja jednog subjekta i dunosti drugog subjekta koji u estvuju u tom pravnom odnosu. Prema tome, dvije su bitne komponente pravnog odnosa: ovla enje i dunost ili obaveza. Ovlatenje je na objektivnom pravu zasnovana mogu nost nosioca subjektivnog prava da se sam ponaa na odre eni na in ili da od drugih lica zahtjeva ponaanje sadrano u ovlatenju. Ovla enje i dunost u pravnom odnosu su u korelaciji: svakom ovla enju jednog subjekta odgovara dunost drugog, i obratno. Ako se ovla enje vri u vlastitom interesu, naziva se subjektivnim pravom. Ukoliko se to vri u tu em interesu-ime mu je nadlenost. Odnosi ovlatenja i obaveza koji postoje izme u subjekata moraju se vriti povodom ne ega na ne emu.To su objekti prava.

Subjektivno pravo Subjektivno pravo je na objektivnom pravu zasnovano i od drave obezbje eno ovlatenje jednog lica da se u sopstvenom interesu ponaa na na in odre en objektivnim pravom ili da od obaveznih lica trae da se ponaaju na odre eni na in. Elementi subjektivnog prava su: ovlatenje na vrenje odre enih radnji, mogu nost da se ona vre u sopstvenom interesu i zahtjev, ili tuba u materijalnom smislu, upu en dravnom organu kada pravne obaveze nisu izvrene uredno. Ovlatenje je na objektivnom pravu zasnovana mogu nost nosioca subjektivnog prava da se sam ponaa na odre eni na in ili da od drugih lica zahtijeva ponaanje sadrano u ovlatenju. S obzirom na sloenost drutvenih odnosa, jedno ovlatenje moe sadravati vie pravno dozvoljenih mogu nosti ponaanja. Mogu nosti sadrane u jednom ovlatenju nazivaju se podovlatenja. (Vlasnik neke privatne svojine moe da ubire plodove sa te svojine, moe da je proda, moe da isklju i druga lica iz koritenja te imovine itd.) Postojanje ovlatenja u interesu titulara je ono to mu omogu ava da subjektivno pravo ne vri ili vri, kao to mu omogu ava i to da sam odredi na in vrenja svog prava. Interes titulara se kroz ovlatenje i njegovo vrenje moe realizovati u granicama koje su neposredno ili posredno postavljene pozitivnim, objektivnim pravom. Prekora enje tih granica predstavlja zloupotrebu prava. Tre i elemenat subjektivnog prava je zahtjev ili tuba u materijalnom smislu. Zahtjev je objektivnim pravom obezbije ena mogu nost nosioca subjektivnog prava da se u slu aju u kojem ne postoji dobrovoljno potovanje njegovih ovlatenja, dobrovoljno izvravanje obaveza, obrati nedlenom dravnom organu radi obezbje enja i zatite prinudnim putem. Zahtjev ujedno zna i i obavezu dravnog organa da tu zatitu prui ako su ispunjeni svi pravom predvi eni uslovi. Poto se zahtjev naj e e trai od sudskih organa zahtjev se naziva i tubom u materijalnom smislu. Nju treba razlikovati od tube u formalnom smislu koja predstavlja podnesak kojim se od suda trai pokretanje postupka zatite subjektivnog prava. Mogu e su razli ite podjele subjektivnog prava.

S.Keko 2003/2004

Str. 12

Na osnovu mogu nosti stavljanja subjektivnih prava u pravni promet, djelimo ih na neprenosiva i prenosiva. Javna prava ona koja nastaju naredbom dravne vlasti (po pravilu su neprenosiva), a imovinska u prenosiva. Prema kriteriju dejstva subjektivna prava se dijele na apsolutna i relativna. Apsolutno subjektivno pravo je ono ije ovlatenje djeluje prema svim subjektima. Obaveza koja odgovara ovome pravu uvijek je negativna, tj. sastoji se u proputanju i trpljenju. Najvanija apsolutna prava su ona svojinskog karaktera, zatim prava industrijske svojine, pronalaza ko i autorsko pravo, te li na prava. Relativna subjektivna prava su ona ije ovatenje djeluje samo prema ta no odre enom nosiocu obaveze. Obaveza koja odgovara relativnom pravu moe biti pozitivna (davanje) ili negativna (proputanje ili trpljenje onoga to se po objektivnom pravu ne bi moralo tolerisati). Najzna ajnija grupa relativnih prava su obligaciona.

Obaveza Obaveza se moe definisati kao zapovijest u odre enom ponaanju, odre ena u pravnoj normi i obezbije ena mogu no u neposrednog ostvarenja od strane drave ili mogu no u primjene sankcije za neizvrenje dunog ponaanja od strane drave. Objekat prava Pod objektom prava podrazumijevamo ono na ta su upereni i na emu se ostvaruju ovlatenja i obaveze. On se moe definisati i kao izvjesna spona, sredstvo, razlog koji povezuje pravne subjekte i pravni odnos.

17. Objekti imovinskog prava Karakteristike objekata imovinskog prava 1. moraju se nalaziti u pravnom prometu. Ekonomski posmatrano, ova osobina ozna ava zahtjev da objekat imovinskog prava bude podoban predmet privredne razmjene. Pravni ki gledano, sposobnost objekta da bude u prometu ozna ava njegovu sposobnost da neposredno ili u nov anom izrazu moe prelaziti iz jedne imovinske mase u drugu. (Posebno se ispoljava kod stvari, ljudskih radnji i intelektualinih produkata). 2. Druga karakteristika objekata imovinskog prava je njihov imovinski karakter. On se ogleda u tome to se ovi objekti mogu neposredno izraziti u novcu, ili u tome to su tijesno vezani za prava i interese izrazive u novcu. Usljed toga ovi objekti poprimaju imovinski karakter (firma, robni ig npr.). Objekti imovinskog prava su podjeljeni u etiri grupe: - stvari, ljudske radnje, li na dobra i proizvodi ljudskog duha. Stvari Stvari ima vrlo razli itih i mogu se veoma razli ito tretirati. U imovinskom pravu one su najvaniji objekat, to su materijalni dijelovi prirode. Da bi bile stvari u pravno-tehni kom smislu potrebno je jo da ih ovjek moe prisvajati. Postoji vie podjela stvari.To su : 1. stvari odre ene po rodu i individualizirane; 2. pokretne i nepokretne stvari; 3. glavna stvar i pripadak; 4. proste i zbirne stvari; 5. potrone i nepotrone stvari;i 6. zamjenjive i nezamjenjive stvari. Ljudske radnje Ljudska radnja kao objekat imovinskog prava se moe manifestovati kao injenje i davanje ili kao proputanje i trpljenje onoga to se po objektivnom pravu ne bi moralo propustiti ili trpjeti. Prva grupa se naziva pozitivnim, a druga negativnim radnjama. Ljudska radnja mora imati sljede e osobine: odre enost, da je mogu a, doputenost i imovinsku prirodu.

S.Keko 2003/2004

Str. 13

Li na dobra Li na dobra su nematerijalne vrijednosti, dobra koja su nejdeljiva od li nosti kao pravnog subjekta (ivot, ast, ime, znanje i sl.). To su najve e vrijednosti u ivotu, ali nisu ekonomske vrijednosti. Za imovinsko pravo ona predstavljaju objekat i dobijaju gra ansko-pravnu zatitu samo onda kad ih moemo na neki na in izraziti i nov anim ekvivalentom. Proizvodi ljudskog duha Proizvodi ljudskog duha uglavnom se opredme uju kao nau na, tehni ka i umjetni ka djela. Ponekad se nazivaju i intelektualne tvorevine (beztjelesne tvorevine). Tvorac intelektualnih tvorevina moe sa njima da raspolae i da iz njih izvla i materijalnu korist. Prava iz imovinskopravnog odnosa koji nastaje povodom materijalnih vrijednosti se nazivaju: autorskim, pronalaza kim i pravima industrijske svojine, to zana i da su najvaniji intelektualni produkti kao objekti imovinskog prava autorsko djelo, izum ili pronalazak, tehni ko unapre enje i know how (znati kako). 18. Uticaj vremena na pravne odnose Protekom vremena moe do i do sticanja ili gubljena prava, donosno njihove modifikacije. U pravnoj terminologiji vrijeme koje ima uticaja na pravne situacije naziva se rokom. Uticaj rokova na pravo manifestuje se pored njihovog vezivanja za po etak i kraj pravnog odnosa i u vidu zastarjelosti, odraja i prekluzije. Zastarjelost je pravni institut po kome prestaje mogu nost prinudnog ostvarenja usljed nevrenja tokom zakonom odre enog dueg vremena. To je, dakle, gubljenje tube u materijalnom smislu ili zahtjeva, kao elemenata subjektivnog prava, usljed nevrenja dospjelih ovlatenja u zakonom predvi enim rokovima. Sudovi i drugi dravni organi po slubenoj dunosti ne paze na istek ovih rokova. Zastarjelost ima veliki zna aj u pravu: - Zastarjelost olakava pravni promet otklanjaju i mnoge teko e i zloupotrebu naro ito u pogledu dokazivanja nekog prava - pove ava - pravnu sigurnost da fakti ki odnosi budu legalizovani i da im uvjek ne prijeti opasnost da budu poniteni - stvara pravnu bezbjednost i stabilizuje odnose. Sva prava ne zastarjevaju: samo obligaciona potraivanja, dok apsolutna prava (svojina sluio se njome ili ne) i porodi na prava ne zastarjevaju. Prekluzivni rok je vrijeme, koje nekim propisom odre eno, u kojem treba isskoristiti neko svoje pravo. Poslije isteka ovog roka pravo se gubi u cjelini. Sud i drugi dravni organi po slubenoj dunosti paze na postojanje prekluzije. Kad utvrde da je ovaj rok istekao maroju odbaciti zahtjev. Odraj je pribavljanje nekog prava proteka vremena pod odre enim uslovima. Da bi se odrajem, tj. protekom vremena steklo pravo, treba da je dravina, dranje tu e stvari, savjesno. Svjesno dranje zna i da drilac misli o sebi da je vlasnik te stvari, budu i da je do stvari doao na doputen legalan na in. To zna i, kad neko kroz due vrijeme savjesno dri neku stvar, postaje njen vlasnik. Odrajem se sti u samo stvarna prava, prava na stvarima kao to su svojina i slubenost. 19. SUBJEKTI PRAVA Pojam subjekta prava Subjekti prava su lica koja koja se nalaze u pravnom odnosu i koji su nosioci ovlatenja i obaveza iz tog pravnog odnosa. Ta njihova osobina da mogu biti nosioci prava i obaveza naziva se pravnom sposobno u. Pored fizi kih lica i grupi ljudi, kolektivu, pod uslovima koje odre uje pravni poredak, moe biti priznata posebna i samostalna pravna sposobnost. Takav subjekat prava se naziva pravnim licem. Subjekti prava treba da imaju pravnu svjest, svijest o postojanju i sadrini prava. Pravna svijest se sastoji od dvije bazi ne komponente: saznanja prava i stava o pravu. Saznanje prava je jedan od osnovnih uslova za njegovu primjenu. Ukoliko lice ispunjava odre ene psihi ke i intelektualne uslove smatra se da je obavezan na saznanje pava i njegovu primjenu. Nepostojanje ovog elementa kodi onome ko ga nije stekao. Fizi ko lice kao subjekat prava Moderno pravo priznaje svakom ovjeku, svakom fizi kom licu svojstvo pravnog subjekta. Za to priznanje je dovoljno da dijete bude ivo ro eno i da ima ovje iji oblik. Fizi ko lice smr u prestaje da

S.Keko 2003/2004

Str. 14

bide subjekat prava. Pod preciznim zakonskim uslovima sud moe nestalo fizi ko lice proglasiti umrlim. Pravni subjekti imaju izvjesne oznake po kojima se razlikuju jedan od drugoga i koji slue za identifikaciju svakog subjekta.Te oznake se nazivaju i atributima pravnog subjekta: ime, prebivalite i boravite i dravljanstvo. Pravna, gra ansko-pravna, poslovna i deliktna sposobnost fizi kog lica Svaki je ovjek subjekat prava. Takav njegov poloaj u drutvu, mogu nost da bude nosilac prava i obaveza naziva se pravnom sposobno u. Kad se radi o gra anskom pravu, onda se pravna sposobnost manifestuje preko imovine. Poslovna sposobnost je mogu nost ostvarivanja pravne sposobnosti, mogu nost sticanja prava i obaveza svojim svjesnim radnjama, svojim svjesnim izjavama volje. Fizi ko lice sti e pravnu sposobnost punoljetsvom, a u izuzetnim slu ajevima moe i ranije (npr. maloljetno lice kada se uda ili oeni sti e poslovnu sposobnost. Poslovna sposobnost prestaje smr u (medicinska kategorija prestanak rada mozga i srca) ili oduzimanjem Pravni odnos moe nastati i iz skrivljene nedozvoljene radnje, iz delikta. Za delikt se odgovara, poto je to ponaanje protivno pravnoj normi. (Djeca do 7g. ne odgovarjua preko 7g sa starateljem su odgovorna). Ta sposobnost pravnog subjekta da snosi sankciju za delikt naziva se deliktnom sposobno u. Pravno lice kao subjekat prava Pravno lice je konstrukcija prava, ali ipak predstavlja stvarnost, realnost. To je drutvena tvorevina, kolektiv, grupa ljudi, organizacija, koja ima svoje posebne drutveno prihvatljive ciljeve i interese i kojoj stoga pravni poredak priznaje pravni subjektivitet. Pravno lice nastaje osnivanjem, a prestaje brisanjem iz odgovarau eg registra u kojem se vode njegovi statusni podaci. Uslovi i postupak osnivanja i prestanka precizno se ure uju zakonom. Da bi se jednoj socijalnoj tvorevini priznalo svojstvo pravnog lica, potrebni su sljede i elementi: 1. da postoji vrsta legalna organizacija i organi te organizacije preko kojih ona formulie svoje interese, ciljeve i odluke, stupa u odnose sa tre im licima i ostvaruje svoje zadatke; 2. da ta organizacija ima cilj radi kojeg postoji i da ima zadatke koje treba da ostvaruje radi postizanja toga cilja. Zadaci treba da su u skladu sa drutvenim interesima, ili da ne vrije aju interese drutva. Drava ne dozvoljava osnivanje ni rad, ne priznaje pravni subjektivitet organizacijama iji cilj i zadaci nisu u skladu sa njenim interesima; 3. da istupa u svoje ime radi vrenja prava i obaveza, tj. da ima svoju samostalnost i svoju egzistenciju, odvojenu od egzistencije pojedinaca koji su okupljeni u toj organizaciji. 4. da ima svoju posebnu imovinu, odvojenu od imovine svakog lana tog pravnog lica i da samostalno odgovara. Kao i fizi ko lice,tako i pravno lice mora imati atribute koji odre uju njegov pravni subjektivitet.U njih spadaju:ime ili firma,prebivalite ili sjedite i dravljanstvo ili pripadnost. Pravna, poslovna i deliktna sposobnost pravnih lica Pravna lica imaju specijalnu pravnu sposobnost. Ona ne mogu vriti ona prava i obaveze koje su vezane samo za fizi ku li nost. (pravno lice ne moete zatvoriti u zatvor). Pravna lica su ustanovljena radi postizanja nekog cilja, pa i njihova pravna sposobnost treba da odgovara tom cilju. Prema naem pravu, pravna lica mogu imati samo ona prava koja su im potrebna radi postizanja ciljeva radi kojih su osnovani. Poslovna sposobnost je mogu nost ostvarivanja pravne sposobnosti, mogu nost sticanja prava i obaveza svojim svjesnim radnjama, svojim svjesnim izjavama volje. Pravno lice ne moe imati svijest pa se pod svjesnim izjavama volje smatraju izjave volje ovlatenih fizi kih lica (u sastavu ili ga zastupaju) i kad je ta izjava u ime i za ra un pravnog lica. Zna i pravno lice se pojavljuje kao subjekt u pravnim odnosima, a svoju poslovnu sposobnost ostvaruje izjavama volje ovlatenih fizi kih lica. Poto organi pravnog lica mogu da u ine i protivpravnu radnju valja pravnom licu priznati i deliktnu sposobnost, i u initi ga odgovornim za delikte. Odgovornost se danas proitila i na rad lica zaposlenih u pravnom licu, koja se pravda teorijom rizika po kojoj onaj koji vu e korist od neke djelatnosti treba da snosi i tetu koja bi proistekla iz te djelatnosti. Ove sposobnosti pravnog lica prestaju brisanjem iz sudskog registra.. 20. Zastupanje fizi kih i pravnih lica Pojam zastupnitva

S.Keko 2003/2004

Str. 15

Zastupnitvo je pravni odnos u kome jedno lice (zastupnik ili agent) sklapa posao ii obavlja neku pravnu radnju, daje izjevu volje, za drugo lice (vlastodavca), ali tako da sva pravna dejstva iz tog pravnog posla, odnosno radnje, prelaze na to drugo lice. Vrste zastupnitva Kriterija za klasifikaciju zastupnitva ima vie, a najvaniji su osnov i obim ovlatenja. Pod osnovom podrazumijevamo pravnu injenicu na kojoj odnos zastupanja po iva (na osnovu pravnog nastanka). Prema osnovu zastupnitvo se moe podjeliti na: 1. zakonsko - nastalo na osnovu zakona (maloljetno dijete zastupa roditelj, direktor firmu) 2. statutarno - Statutarno zastupnitvo je pravno-tehni ki termin. Ono obuhvata ne samo zastupanje na osnovu statuta nego i na bazi odredbi i drugih samoupravnih op ih akata ili pravila. Ovo zastupnitvo odre uje i Zakon o obligacionim odnosima 3. zasnovano na aktu nadlenog organa Naj e i pojavni vid je sudsko zastupnitvo (zastupnik siromane stranke, upravitelj ste ajne mase i prinudnog poravnanja) 4. zastupanje po punomo ju, ili ugovorno zastupnitvo Za lica koja su poslovno sposobna, ali ne e ili ne mogu da vre pravne radnje. Kod ovog zatupnitva obim pravnih radnji koje obavlja zastupnik odre uje se ovlatenjem zastupljenog, koje daje zastupljeni u vidu punomo i. Punomo je samostalan, apstraktan i jednostran posao, jednostrana izjava volje, kojom vlastodavac izjavljuje da e u okviru punomo i smatrati punomo nikove pravne radnje za svoje. U savremenom svijetu punomo se daje u pisanoj formi. Prestanak punomo i moe nastupiti protekom vremena, otkazom agenta, opozivom vlastodavca. Prema obimu ovlatenja: 1. generalno (odre eno na najuopteniji na in ili po rodu) i posebno (za jedan ili nekoliko konkretnih poslova) 2. ograni eno (limitiran broj bravnih poslova i na koji na in) i neograni eno (bez posebnog naloga i upustva) 3. kvantitativna (moe sklopiti ugovore do 100.000KM) i kvalitativna (o vrsti poslova moe sklopiti posao samo o uslugama) Ograni enja se mogu ticati i teritorije i vremena u kome zastupnik nastupa. OSNOVI OBLIGACIONOG PRAVA OBLIGACIONO PRAVNI ODNOSI (OBLIGACIJA) Pojam,vrste i subjekti obligacionih odnosa 21. Pojam i karakteristike obligacije Pojam obligacije Obligaciono pravo je skup pravnih normi koje reguliu obligacione odnose. Obligacioni odnos (obligacija) je takav pravni odnos me u odre enim licima u kome je jedno lice (dunik) obavezno da drugom licu (povjeriocu) izvri odre enu radnju (prestaciju, inidbu), a to drugo lice ima pravo, ovlatenje da trai od prvog da mu to u ini, a ukoliko ne u ini, poto je to "pavni odnos", povjerilac moe da trai intervenciju dravnog organa radi izvrenja prinudnim pute. Obaveza i ovlatenje su u korelaciji: ono to je za jednog u tom odnosu dunost, obaveza, za drugog je pravo, ovlatenje. Obligacioni odnosi se zasnivaju povodom prometa roba i usluga. U obligacionom odnosu nalaze se dvije strane,s tim da na svakoj strani moe biti jedno ili vie lica. Na jednoj strani je lice koje se naziva povjerilac ili vjerovnik (aktivna strana obligacije). Njegovo ovlatenje da trai neto od druge strane naziva se trabinom, potraivanjem. Na drugoj strani je dunik (pasivna strana obligacije). Subjekti u obligacionom odnosu mogu biti fizi ka i pravna lica. Poto je obligacioni odnos pravni odnos, povjerilac moe dunika da prinudi i putem intervencije dravne vlasti da u ini ono to mu je duan u tom odnosu. Karakteristike obligacionih odnosa Obligacioni odnos je gra ansko-pravni odnos, a njegove karakteristike su: 1. to je pravni odnos izme u ta no odre enih lica, i povodom ta no odre ene radnje. 2. Obligaciono pravo spada u relativna prava. Povjerilac svoje pravo iz obligacije moe ostvariti samo prema svom duniku. Prema tre im licima, koja nisu u tom obligacionom odnosu, povjerilac nema nikakva prava. 3. Povjerilac u obligacionom odnosu svoje pravo na stvar moe ostvariti samo preko dunika, to zna i da ne moe sam uzeti kupljenu stvar nego mu je dunik mora predati. (za razliku od

S.Keko 2003/2004

Str. 16

stvarnog prava gdje nosilac stvarnog prava svoje pravo ostvaruje neposredno i od drugih moe traiti da ga u tome ne ometaju) 4. Radnja iz obligacionih odnosa moe se ticati kako individualiziranih (specijalno odre enih stvari), tako i stvari odre enih samo po rodu. (u stvarnom pravu pravo postoji na ta no odre enim stvarim) 5. Obaveza iz obligacije je po pravilu pozitivna (dunik je duan da neto u ini ili da). Rje e je negativna a sastoji se u ne injenju radnji koje bi se ina e pravovaljano mogle preduzeti. Tipi na tuba za zatitu obligacije je gra ansko-pravna tuba: - na prvom mjestu tuba da se utvrdi da postoji potraivanje,odnosno obligacija, - a potom tuba za ispunjenje obligacije. Sredstva prinude protiv dunika koji ne e da ispuni trabinu svoga povjerioca nisu usmjerena na njegovu li nost, nego na njegovu imovinu. Karakteristi na sankcija je popravljanje tete. Ona se vri na razne na ine: - Izvravanje radnje koja je predmet obligacije moe se povjeriti nekom drugom licu ukoliko je to prema karakteru radnje mogu e na troak dunika. - Pored toga,sud moe procjeniti vrijednost neizvrene radnje i narediti da se ona isplati iz imovine dunika. Ne e li dunik dobrovoljno da isplati te izdatke, sud nare uje njegovu prisilnu naplatu putem javne prodaje dunikove imovine. Obligaciona radnja (prestacija) Obligacioni odnos odre en je pravnom normom. Dispozicijom pravne norme odre eno je ponaanje lica (subjekata) u toj obligaciji. To njihovo ponaanje, ono to treba da rade u tom obligacionom odnosu, naziva se obligacionom radnjom, radnjom obligacije, ili samo radnjom, a naj e e inidbom, prestacijom. Sama ta radnja je predmet obligacije. Sadrina su prava i obaveze subjekata u obligacionom odnosu: ovla enje povjerioca da trai od dunika odre eno ponaanje i dunost dunika da udovolji tom zahtjevu povjerioca, da postupi onako kako je obavezan. Obligaciona radnja se moe sastojati u davanju neke stvari, u nekom injenju, u ne injenju, tj. u uzdravanju da se neto u ini, u proputanju da se neto uradi, ili u trpljenju, doputanju da da povjerilac neto ini, to ina e ne bi smio (postavljanje antene na moj balkon). Obligaciona radnja moe biti pozitivna ili aktivna i negativna ili pasivna. Obaveza dunika na davanje i injenje je pozitivna inidba, dok su proputanje i trpljenje negativne inidbe Karakteristike obligacione radnje:. 1. Radnja koja je predmet obligacije treba da je doputena objektivnim pravom, jer pravno nedoputene radnje niko se ne moe obavezati. Predmet obaveze je nedoputen ako je protivan ustavu, prinudnim propisima i moralu drutva. 2. Radnja, nadalje mora biti mogu a, besmislica bi bila obavezivati se na neto to je nemogu e u initi. Ali, ako radnju ne moe uraditi dunik, a neko drugo bi lice moglo to u initi, onda takva radnja moe biti predmet obligacije (objektivno je mogu a). To to dunik ne moe izvrtiti radnju u pitanju je subjektivna nemogu nost. Dunik moe platiti nekom drugom ko tu radnju moe izvriti, ili moe povjeriocu nadoknaditi tetu zbog neizvrenja. 3. Radnja treba da je odre ena, da se po nekim osobinama, znacima i pojedinostima zna o kojoj se inidbi radi. (koju stvar treba da preda povjeriocu odnosno ta treba da uradi, kako to da uradi, na kom mjestu i kada). Kao odre ene obligacione radnje smatraju se i tzv. odreive radnje (subjeti su odredili samo neke elemente na osnovu kojih se inidba moe identifikovati kad stvar jo nije proizvedena) 4. Obligaciona radnja mora biti imovinskog karaktera, mora se ticati neposredno ili posredno imovine lica koja zasnivaju obligacioni odnos, a to zna i da mora biti izraziva u novcu. Ako je predmet obaveze nemogu ,nedoputen,neodre en ili neodrediv,obligacioni odnos je nitav. (On je nitavan zbog predmeta obligacije). Vrste obligacija Prema vrsti radnje Prema tome da li se obligaciona radnja sastoji u injenju ili davanju ili ne injenju, trpljenju ili proputanju obligacije se dijele na: 1. aktivne ili pozitivne 2. pasivne ili negativne Prema tome da li obligacionu radnju treba da izvri ta no odre eno lice ili neko tre e lice obligacije mogu biti: 1. stogo li ne

S.Keko 2003/2004

Str. 17

2. li ne ( e e su) i uglavnom su pozitivne. Povjeriocu je svejedno ko e mu dati stvar ili izvriti radnju Prema tome da li se obligaciona radnja moe izvriti u odre enom, odnosno kratkom vremenu, ili izvrenje traje due vremena obligacije su: 1. trenutne - Trenutna bi obligacija bila predaja prodate stvari 2. trajne - Trajanje obaveze moe biti za odre eno vrijeme (6 mjeseci, godinu dana) ili za neodre eno vrijeme (npr. do otkaza) S obzirom na to da li se radnja moe izvriti u dijelovima (u obrocima) ili se ne moe rastavljati obligacije su: 1. djeljive otplata duga u vie rata 2. nedjeljive prirodna nedjeljivost (predaja prodate krave) i pravna nedjeljivost (subjekti obligacionog odnosa su se sporazumjeli da se obligaciona radnja izvri odjednom u cjelini) Prema tome da li se obaveza iz obligacije moe izvriti jednom radnjom ili je dunik duan preduzeti vie radnji koje sve zajedno predstavljaju predmet obligacije, obligacije mogu biti: 1. jednostavne ili proste (predaja prodate stvari u ratama ili odmaha "predaja stvari" je uvijek ista) 2. sastavljene ili sloene (pojedine radnje sloene obligacije mogu, ali ne moraju biti poznate prilikom zasnivanja odnosa). (instalacija IS ra unarske mree u nekoj organizaciji projektovanje, nabavka opreme, instalacija softwera, testiranje i odravanje) Sastavljene obligacije mogu se sastojati od: 1. glavna povodom koje radnje je i obligacija nastala 2. sporednih obligacija slue dopuni glavne obligacije, nisu samostalne, dijele pravnu sudbinu glavne obligacije. Nastaju uvijek sa glavnom, a naj e e prestaju kad prestane i glavna. (Predaja kamata uz glavnicu) Prema tome da li je obaveza dunika da preda stvar ili novac obligacije mogu biti: 1. nov ane i 2. nenov ane poto predmet obligacije mora imati ekonomski karakter i ove obligacije je veoma lako pretvoriti u nov ane (naknada tete kada dunik ne izvri obligaciju) Prema na inu odre ivanja obligacione radnje Po kriteriju kako je odre ena obligaciona radnja, obligacije se dijele na: individualne ili specijalne, generi ne (odre ene po vrsti),alternativne i fakultativne. Specijalna ili individualna obligacija je ona kod koje se zna na koju je inidbu dunik obavezan. Radnja je specijalno odre ena i obligacije se moe ispuniti samo izvrenjem te radnje (mora se vratiti ista stvar data u zakup). Karakteristika ove obligacije da ukoliko do e do propasti ove stvari iz objektivnih uslova dunik se osloba a obaveze, odnosno dunik ne odgovara ako se inidba ne moe izvriti usljed naknadne objektivne nemogu nosti. Generi ke obligacije - predmet obligacije je odre en samo po rodu, po vrsti. Predmet obligacije nije dovoljno odre en. Odre ena je samo vrsta, rod stvari, a koja e to stvar, odnosno radnja ba biti pri izvrenju obligacije, za strane u obligacionom odnosu je manje vano. Za ovu obligaciju je karakteristi no da se dunik ne osloba a obaveze ukoliko stvar propadne iz objektivnih uslova, jedino se osloba a kada je stvar odre ena po rodu koje seimaju uzeti iz odre ene mase, a masa sva propadne. Alternativna obligacija - Predmet obligacije mogu biti dvije ili vie radnji, a dunik je duan izvriti samo jednu od njih. Ako strane nisu odredile, pravo izbora pripada po zakonu duniku. Koju e od ovih radnji izabrati treba da se opredijeli do po etka izvrenja obligacije. U pogledu naknadne neomogu nosti ispunjenja obaveze dunik nastale bez krivice stranaka obaveza se ne gasi nego se ograni ava na preostali predmet. Fakultativna obligacija - Obligacija se ti e jedne radnje, predmet joj je jedna odre ena radnja, ali dunik je ovlaten da obligaciju ispuni i izvrenjem druge, ali opet odre ene radnje. Dunik je ovlaten da bira kako e ispuniti obligaciju: izvrenjem jedne ili druge radnje, ali povjerilac moe zahtjevati samo onu koja je predmet obligacije. Ukoliko do e do naknadne objektivne nemogu nosti izvrenja radnje koja je predmet obligacije ili krivicom povjerioca, dunik se osloba a obaveze, a ako ho e moe izvriti drugu radnju.. Ako je kriv dunik on e izvriti drugu radnju ili nadokanditi tetu. Posebna vrsta obligacija su prirodne ili naturalne. One nisu pravno zati ene, ne mogu se ostvarivati putem suda, ali su pravno priznate. Dunik ako ho e moe izvriti obavezu, ali ga povjerilac ne moe natjerati. Isto tako ako bi dunik izvrio obligaciju u zabludi misle i da je prava obligacija ne moe traiti povra aj, jer bi njegova radnja predstavljala izvrenje obligacije.

S.Keko 2003/2004

Str. 18

24. Subjekti obligacije Obligacija se obrazuje izme u najmanje dva lica koji su subjekti tog odnosa. Jedan subjekt tog odnosa je nosilac prava povjerilac, a drugi je nosilac obaveze dunik. Jedan potrauje, drugi duguje.Ti subjekti mogu biti i fizi ka i pravna lica, i to na svakoj strani i moe ih biti vie. Obligacioni odnos moe biti i takav da svaki subjekt i neto duguje i istovremeno neto potrauje, da je svaki od njih istovremeno i nosilac ovlatenja i nosilac obaveza (ugovorni odnos kupoprodaje PRODAVAC je obavezan da preda kupcu prodatu stvar, a od kupca potrauje cijenu, KUPAC od prodavca potrauje kupljenu stvar, a duguje mu cijenu). Ove obligacije se nazivaju dvostranim ili dvostrano obaveznim za razliku od jednostranih gdje je samo jedna strana povjerilac, a druga dunik. Mnoina subjekata obligacije U obligacionom odnosu moe se na i u isto vrijeme vie lica na svakoj strani ponaosob tj. vie lica kao povjerioca ili vie lica kao dunika. Radnja obligacije moe biti djeljiva, pa da vie ljudi bude obavezno svi zajedno ili svaki ponaosob. Na osnovu toga razlikujemo: 1. Razdjeljene obligacije 2. Solidarne obligacije Razdijeljena obligacija To je takva obligacija kod koje je radnja djeljiva, a odnos izme u mnoine subjekata obligacije takav da je svaki povjerilac ovlaten da trai samo svoj dio trabine, odnosno da svaki dunik duguje samo svoj dio duga. Pored toga to je radnja djeljiva, da bi obligacija mogla biti razdjeljena potrebno je da bar na jednoj strani bude vie lica i da zakonom ili ugovorom nije odre eno da je ta obligacija solidarna. Me usobni odnosi izme u tih lica na jednoj strani mogu biti ure eni sporazumom tako da u obligaciji u estvuju sa jednakim ili nejednakim dijelovima. To je ustvari skup vie samostalnih pojedina nih obligacija, koje su samo prividno jedna obligacija. Svaki sapovjerilac ima pravo da trai samo svoj dio duga. Svaki sudunik je obavezan da ispuni samo svoj dio obaveze i povjerilac njegov dio ne moe da trai od drugog sudunika. Zastarjelost te e ponaosob za svakog sudunika. Jednom tubom mogu se tuiti svi sudunici, a moe ponaosob svaki od njih za njihov dio duga. Solidarna obligacija To je takva obligacija kod mnoine subjekata gdje je njihov me usobni odnos tako ure en da su svi sudunici obavezni da izvre cijelu inidbu, i da su svi povjerioci ovlateni da trae izvrenje cijele inidbe i to bez obzira to je radnja djeljiva. Svi sapoverioci zajedno, a i na ponaosob mogu traiti izvrenje cijele obligacije od svih sadunika i od svakog ponaosob, pa i od onih sadunika koji su ve izvrili dio obaveze, sve dok se obaveza u potpunosti ne izvri. Odnos solidarnosti moe postojati na: - strani povjerioca (aktivna solidarnost) i jedno potraivanje a vie ovlatenih lica, - na strani dunika (pasivna solidarnost), - jedno dugovanje a vie dunika - a moe istovremeno na obje strane. Me usobni unutranji odnosi na jednoj strani mogu biti sporazumom razli ito ure eni (jenaki ili nejednaki dijelovi). Onaj ko ispuni cijelu obligaciju ima pravo da trai od svakog sadunika da mu nadokande onaj dio koji otpada na tog sadunika, to zna i da je u solidarnoj obligaciji obaveza svakog sadunika da izvri cijelu inidbu, ali ne i da snosi cio teret. Isto tako svaki solidarni povjerilac ima pravo da trai svoj dio trabine od povjerioca kome je izvrena cijela obligaciona radnja, to zna i da ovlatenje iz solidarne obligacije da trai izvrenje cijele inidbe pripada svakom solidarnom povjericu, ali mu ne pripada cijela korist. Vanjski ili spoljni odnos je ono to je karakteristi no za solidarne obligacije: Ako se izvri obligaciona radnja ma kom solidarnom povjeriocu, obligacija prestaje i smatra se da je izvrena svima zajedno i svakom ponaosob. Solidarna obligacija se ne pretpostavlja u gra anskom pravu, ona mora proisticati ili iz volje stranaka (ugovor, testament) ili iz zakona (mjeni ni potpisnici su solidarni dunici zakonitom imaocu mjenice). CESIJA I INTER CESIJA U pravnom odnosu osim ako se radi o strogo li nom odnosu strane koje u njemu u estvuju mogu se mijenjati. Tako i u obligacionom odnosu samo predmet obligacije ostaje isti.

S.Keko 2003/2004

Str. 19

Cesija je mjenjanje povjerioca u obligacionom odnosu, odnosno ustupanje trabine, dok je intercesija mjenjanje dunika odnosno preuzimanje duga. Lica u cesiji su: - cedent stari povjerilac koji ugovorom svoju trabinu prenosi na - cesionara novog povjerioca dok - cesua dunik ostaje isti Do cesije moe do i - na osnovu pravnog posla (ugovorom) - na osnovu sudske odluke, - a moe i na osnovu zakona (to su rje i slu ajevi). Na osnovu pravnog posla 1. moe se nekom pokloniti svoje potraivanje 2. moe se dug vratiti ustupanjem svog potraivanja 3. moe se platiti kupljena stvar cediranjem neke trabine 4. moe se sama trabina prodati Predmet cesije mogu biti sve trabine osim: - onih iji je prenos zakonom zabranjen - koje su vezane za li nost povjerioca ija se priroda protivi prenoenju Odgovornost u cesiji: - ako je trabina ustupljena bez naknade cedent ne odgovara novom povjeriocu za nju - ako je ustupljena uz naknadu cedent odgovara za njenu istinitost (veritet). Za naplativost (bonitet) odgovara samo ako je ugovorm o ustupanju to predvi eno. I tada odgovara samo do visine onoga to je primio od cesionara, zatim za kamate, trokove oko ustupanja i trokove postupka postupka protiv dunika. Dunik u cesiji: - za punovanost cesije ne trai se pristanak dunika (njemu je svejedno kome duguje) - zakon trai da dunik bude obavjeten o cesiji, ali dotle dok ne bude obavjeten i ne sazna na bilo koji na in o promjeni on moe cedenta smatrati za povjerioca i njemu izvriti inidbu. - poloaj dunika u cesiji ne moe se pogorati, on duguje onoliko koliko duguje INTERCESIJA Intercesija je promjena lica na strani dunika u obligacionom odnosu. Dug iz obligacionog odnosa moe se preuzti u potpunosti tako da umjesto starog donika do e novi (intercedent), a moe i tako da ostane i stari dunik (kumulativna intercesija). Do intercesije moe do i na osnovu: - sporazuma - a moe i na osnovu zakona to se rije e deava Povjerioci u intercesiji: - za intercesiju potreban je pristanak povjerioca jer mu nije svejedno ko mu je dunik - dug se moe preuzeti i na osnovu sporazuma povjerioca i novog dunika i smatra se da u tom slu aju ne treba traiti pristanak starog dunika, jer se ne radi o njegovm pravu nego o njegovom rastere enju. Tada se radi o pristupanju duga. Dugu se moe pristupiti novi dunik a da se obaveza ranijeg dunika ne ugasi. Na duni koj strani obligacionog odnosa se tada pojavljuju dva subjekta. Primjer zajedni kog preuzimanja duga je jemstvo. Jemac pristupa obavezi dunika i pored ranijeg dunika, koji se u ovom slu aju naziva glavni dunik. Odgovornost novog dunika moe biti supsidijarna (jemac odgovara tek ako obavezu ne ispuni glavni dunik) i to je pravilo. Pored ovoga odgovornost moe biti i solidarna. 27. IZVORI OBLIGACIJA Izvori obligacija su pravne injenice i stanja na osnovu kojih nastaju obligacije, to su razlozi usljed kojih nastaju obligacije. I zakonici i pravni pisci kao izvor obligacija navode: zakone, ugovore, jednostrane izjave volje i protivpravne tetne radnje (delikte). Neslaganje nastaje u pogledu ostalih izvora kkoje navode kao "razli ite injenice", izvore "sli ne ugovorima i sli ne deliktima kvazi-ugovori i kvazi-delikti", "neopravdano oboga enje", "nezvano vrenje tu ih poslova" itd.. O 1. Pravni poslovi kao izvor obligacija

S.Keko 2003/2004

Str. 20

a) Ugovori - kao pravni poslovi su naj e i izvor obligacija. Ugovori su izjava volje dvaju ili vie lica kojima se ta lica sporazumjevaju upravo zato da me u njima nastane odre eni obligacioni odnos, da jedno drugom izvri dogovorenu inidbu b) Jednostrani gra ansko-pravni poslovi obligacija kao dvostrani pravni posao nastaje samo izjavom volje jednog lica (hartije od vrijednosti, mjenica, ek, dionica itd.) 2. Prouzrokovanje tete gra anski delikt je izvor obligacije u tom smislu to za onoga ko protivpravnom radnjom nanse tetu drugome nastaje obaveza da tu tetu nadoknadi ukoliko ne dokae da teta nije nastala njegovom krivicom. teta moe biti prouzrokovana tetnom radnjom lica sa kojim tetnik nije u pravnom odnosu gra anskopravna deliktna odgovornost, a moe se nanijeti i ugovornom pratneru neizvrenjem ili neurednim izvrenjem ugovorenih obaveza ugovorna odgovornost. Da bi tetnik ote enom nadoknadio tetu moraju biti ispunjena dva uslova: a) sistem subjektivne odgovornosti o mora postojati protivpravna radnja o mora da postoji teta (teta je umanjenje imovinskog interesa i dijeli se na: prostu umanjenje postoje e imovine izgubljenu dobit (onemogu avanje uve anja imovine) o uzro na veza protivpravne radnje i tete da je ba tom radnjom prouzrokovana teta o krivica (krivnja) da li je onaj ko je prouzrokovao tetu bio svjestan i da li je postojala volja b) sistem objektivne odgovornosti vezan je "opasne djelatnosti", "opasne stvari" zato pravo polazi od pretpostavke da oni subjekti koji su preduzeli ovakve radnje vie su izloeni riziku za prouzrokovanje tete pa se ne utvr uje ko je odgovoran ne trai se krivnja. Na ovakav na in pravni sistem zati uje nejake da se izlau trokovima dokazivanja krivnje nego se to pretpostavlja. titi ih od opasnih djelatnosti. 3. Neosnovano oboga enje sticanje bez osnova, neopravdano. Kada neko neto dobije ili uopte primi i time pove a svoju imovinu, a nema za to pravnog osnova, kae se da se neosnovno obogatio. Obligacija se sastoji u tome da je onaj ija se imovina uve ala (oboga eni), duan vratiti, odnosno nadoknaditi onome ija se imovina umanjila (osiromaenom) ono to je neosnovano prelo u njegovu imovinu. Ta vrijednost moe biti manja ili ve a, ali nikako ve a od one za koliko se oboga eni obogatio. Dakle osnov za ovu obligaciju je "neosnovano oboga enje". Nej e i slu aj je de neko nepanjom plati neto to nije dugovao. (2x pla en ra un) 4. Nezvano vrenje tu ih poslova ili poslovodstvo bez naloga Poslovodstvo bez naloga je kada neko u dobroj namjeri preduzme neku radnju u interesu drugog lica, a bez njegovog ovlatenja. Jo se naziva vrenjem tu ih poslova ili dejstvom bez punomo stva. Ako preduzetu radnju odobri i prihvati to drugo lice nastaje odnos kao kod zastupnitva. Ukoliko ne prihvati nastaje ova obligacija sli na kao kada zastupnik prekora i ovlatenja. 5. Zakon kao izvor obligacije Nekada zakon stvara obligacione odnose kao npr. certifikati. Osnov je u Zakonu o potraivanju gra ana povjerioci su gra ani FBiH, a dunik FBiH ili Zakon o restituciji (koji jo nije donesen jer bi se stvorila obligacuija povrat vlasnicima ono to im je oduzeto) 28. Prestanak obligacije Svrha obligacije je da dunik ispuni radnju i time zadovolji odre eni interes povjerioca. To je najobi niji i najredovniji na in prestanka obligacije. Me utim postoje i razni drugi na ini prestanka obligacije: 1. ispunjenje obligacije 2. nemogu nost ipunjenja 3. prestanak subjekata 4. kompenzacija 5. novacija (prenov) 6. konfuzija 7. oprotaj duga 8. poravnanje 9. zastarjelost 10. zakonom 11. otkaz Ispunjenje obligacije

S.Keko 2003/2004

Str. 21

Do ispunjenja dolazi kada dunik izvrava onu radnju koju je bio obavezan izviti. Pravilo je da obligaciju ispunjavaju subjekti te obligacije: dunik izvrava inidbu, a povjerilac prima ispunjenje. Niti povjerilac moe traiti od dunika da izvri neto drugo, niti dunik moe nametnuti da mu izvri drugu inidbu. Povjerilac je duan primiti primiti ispunjenje i od svakog lica koje ima pravni interes da obaveza bude izvrena, ak i kad se dunik protivi ispunjenju, sem ako se radi o strogo li noj obavezi. Dunik treba da ispuni obligaciju pravilno, uredno, ta no prema njenom sadraju, odnosno na na in, na mjestu i u vremenu koje odgovaraju njenom sadraju. Ko ispuni obavezu potpuno ili djelomi no moe zahtjevati da mu povjerilac izda potvrdu o tome. Nemogu nost ispunjenja obligacije Do nemogu nosti ispunjenja obligacije moe do i zbog subjektivnih i objektivnih okolnosti. Ukoliko je dolo zbog subjektivnih okolnosti (dunikova krivica), obligacioni odnos se ne gasi nego mjenja predmet. Dunik postaje obavezan da povjeriocu nadoknadi tetu. Kod objektivnih okolnosti (okolnosti za koje dunik ne odgovara) treba razlikovati da li je predmet obligacije individualno odre ena stvar ili je odre ena generi no. Ukoliko je individualno odre ena stvar onda obligacioni odnos prestaje, dok kod generi no odre enih stvari obligacioni odnos ne prestaje. Me utim strane u obligacionom odnosu se mogu sporazumjeti i ugovoriti da ostaje dunikova odgovornost u svakom slu aju. . Pretanak subjekta obligacije Smrt subjekta u na elu ne povla i gaenje obligacije, nego prava i obaveze prelaze na nasljednike, osim ako je obaveza ili pravo vezano strogo za li nost subjekta obligacije (izrada slike, pla anje alimentacije). Kompenzacija (prebijanje) Kompenzacija je prebijanje duga za dug, usljed ega prestaju obje obligacije iji su se dugovi prebili. Ako se dva lica nalaze u odnosu tako da je jedno lice dunik po jednoj obligaciji, a povjerilac po drugoj, i obratno, kompenzacijom prestaju obligacije ako su ispunjeni potrebni uslovi. Obligacija e potpuno prestati ako su dugovi jednaki. Ukoliko dugovi nisu jednaki manji dug prestaje, a ve i dug prestaje za onoliko kolika je bila vrijednost manje obaveze. Cilj kompenzacije je smanjenje finanisjskih trokova ispunjenja. Do kompenzacije moe do i voljom oba subjekta obligacije, jednostranim zahtjevom jednog subjekta i zakonski . Za jednostranu kompenzaciju zakon je odredio sljede e uslove: 1. uzajamnost - da postoje dvije obligacije izme u dva ista lica svako od tih lica je u jednoj obligaciji povjerilac, a u drugoj dunik 2. jednorodnost - trabine obiju obligacija treba da su jednorodne: da stvari koje su premet obligacija budu iste vrste, istog roda. Po pravilu se prebijaju nov ane trabine, ali se mogu prebijati i trabine iji su predmet generi ne, zamjenjljive stvari (cigla za ciglu, jest da je malo tee jer se u obzir uzima i kvalitet); 3. obje trabine treba da su dospjele, u asu kad se trai kompenzacija da je dolo vrijeme kada treba obje izvriti; 4. trabine treba da su likvidne, tj. da su iste, da se u slu aju spora mogu lako i brzo dokazati. Kontokorent je takav odnos koji se sastoji u tome da stranke ugovore da e svaka od njih me usobna potraivanja unositi u jedan jedinstven ra un (kontokorent teku i ra un) i da e s vremena na vrijeme, za ugovoreni period taj ra un, svaka svoj zaklju iti i potraivanje prebiti, a saldo e isplatiti ona strana iji dug bude ve i. Moe se dogovoriti i da se razlika prenese na novi kontokorent. Nijedna stranka ne moe raspolagati sa trabinom koja je unesena u kontokorent tj. ne moe se ustupiti drugom, upotrijebiti za kompenzaciju po drugoj obligaciji, ne moe je utuiti itd. Novacija (prenov) Novacija je pretvaranje jedne obligacije u drugu, novu. Otuda joj i naziv prenov. Sprazumom subjekata se gasi postoje a obligacija, a umjesto nje nastaje nova. Subjekti ostaju isti, a mijenja se predmet, ili pravni osnov. Da bi dolo do prenova obligacije treba da su ispunjenji sljede i uslovi: 1. da su stranke htjele (na bazi sporazuma) da umjesto postoje e nastane nova obligacija; da jasno izraze namjeru da prestaje stara obligacija i da istvoremeno umjesto nje nastane nova. Ne moe na osnovu jednostrane izjave volje. 2. stara obligacija je morala biti punovana, jer ako nije bila pravnovaljana umjesto nje ne moe nastati pravno valjana

S.Keko 2003/2004

Str. 22

3. stara i nova obligacija se moraju razlikovati u ne emu bitnom,u predmetu ili pravnom osnovu. (kupac i prodavac se pogode da umjesto prodatog stola prodavac za istu cijenu preda ormar). Ostali na ini prestanka obligacija 1. opratanje duga onaj ko ima ovlatenja moe da ih se i odrekne, odricanje od prava potraivanja. Oprost duga je sli an poklonu pa se na oprost duga i primjenjuju pravila o poklonu. Dunik ne mora da prihvati poklon, pa prema tome ni oprost duga potreban je pristanak dunika. Ako povjerilac ipak ho e da se odrekne potraivanja, a dunik ne prihvata oprost, poverilac moe dugovani predmet poloiti kod suda. Tim deponovanjem kod suda gase se obaveze i potraivanja i obligacija prestaje 2. konfuzija je sjedinjavanje i trabine i duga kod istog lica. Obligacija se gasi u tom slu aju jer pravno niko ne moe sam sebi dugovati i u obligaciji moraju biti najmanje dvije strane i dva lica 3. Otkaz neki obligacioni odnosi due traju, i obaveza dunika se sastoji u nizu radnji koji se ponavljaju u jednakim vremenskim razmacima (mjese no pla anje zakupnine). Ukoliko za ovakve obligacije nije unaprijed ugovoreno vrijeme ono prestaje otkazom. Otkaz je izjava volje jedne strane kojom u odre enom asu prestaje obligacioni odnos.. 4. Poravnanje ili nagodba, to je ustvari ugovor izme u subjekata jedne obligacije kojim oni svoja nejsana i osporavana potraivanja i dugovanja iz te obligacije likvidiraju i utvr uju ta ostaje da jedna drugoj izvri; Nejasna sadrina poravnanjem postaje jasna.Poto je to ugovor na poravnanje se odnose svi propisi i pravila koji se odnose na pravne poslove uote. Poravnanje na zakon smatra ugovornim odnosnom (ZOO). Ukoliko se radi o nagodbi ne mogu se pobijati ugovori. 5. zastarjelost; 6. moe biti donesen zakon kojim se ponitavaju ili ukidaju neki obligacioni odnosi (politi ke reforme,revolucije ).

Pojam poslovnog prava 29. Pojam i predmet poslovnog prava Poslovno pavo predstvalja sinonim za trgova ko ili trgovinsko pravo. Pojam privrednog prava koji se kod nas najvie koristio naputen je jer on ne odgovara poredcima na kojima je zasnovana trina ekonomija, dalje drutvena svojina na kojoj je privredno pravo izgra ivano vie ne postoji. Poslovno pravo prvenstveno regulie odnose ekonomskog prometa u koje stupaju subjekti ne radi neposrednog zadovoljavanja svojih potreba, nego sa ciljem trajnog sticanja dobiti. Stoga se kao nosioci prava i obaveza pojavljuju lica koja u te odnose stupaju stalno i profesionalno. Kao subjekti poslovnog prava pojavljuju se trgova ka drutva i obrtnici (imaoci radnje registrovani) Predmet poslovnog prava u najirem smislu su svi odnosi koji se ti u trgovine u pravnom smislu te rije i, tj. svi oni odnosi koji nastaju u toku privre ivanja ili su sa njim u neposrednoj funkcionalnoj vezi. Na toj osnovi trgovinsko pravo se moe definisati kao skup propisa koji se ti u trgovine, a poslovno pravo kao skup normi koje ure uju odnose u privrednom poslovanju. Suavanje predmeta i pojma poslovnog prava izvreno je najpre zahtjevom da ono obuhvati samo norme u kojima dominira metod koordinaceije. Drugi kriterij je bio da on obuhvati samo one privatno-pravne odnose koji poti u iz dinamike robno-nov anih odnosa. Predmet poslovnog prava je dakle sloena kategorija. On obuhvata: - status poslovnih subjekata, - reglementarno pravo - pravila koja reguliu odnose privrednog subjekta i drave, - trgova ke ugovore (transakcije izme u subjekata) - vrijedonosni prapiri - mjeni no i ekovno pravo posebne transakcije - pravila konkurentskog djelovanja na tritu. 29.1. METOD IZU AVANJA POSLOVNOG PRAVA (na in spoznaje posl. prava) Profesionalno obavljanje djelatnosti radi sticanja dobiti odredilo je osnovne karakteristike predmeta poslovnog prava. itava oblast poslovnog prava za razliku od gra anskog prava odlikuje se: - dinamizmom pravni poslovi se zaklju uju u velikom broju slu ajeva i velikom brzinom - privredni poslovi se obavljaju u vidu zanimanja

S.Keko 2003/2004

Str. 23

kredit je bitan elemenat poslovanja (rasprostranjenost prodaje na kredit) svako drutvo je zainteresovano za nesmetano odvijanje prometa pa je i dravna intervencija mnogo e a u domenu privrednog nego u oblasti gra anskog prava

Ishodina ta ka metoda poslovnog prava je gra ansko-pravni metod. Specifi nosti metoda poslovnog prava proisti u iz dejstva izloenih elemenata (dinamizam, ...) i ogledaju se uglavnom na etiri polja: - izgled zajedni kih osnovnih principa metoda gra anskog i privrednog prava - izvori prava - pojedina materijalno-pravna tehni ka rjeenja (pojava formuliranih ugovora i optih uslova poslovanja, dalje ugovor se smatra zaklju enim naj e e u pisanom obliku) - postupak za ostvarenje prava. Transformacija osnovnih osobina metoda gra anskog prava (karakteristike metoda poslovnog prava) 1. Ravnopravnost subjekata i jednakost njihovih volja to pravno zna i da nema nametanje volje jednih prema drugima, dok u ekonomskom smislu jednakosti nema. Ja i diktiraju uslove 2. Autonomija volje sloboda ugovaranja slobodan ulazak u transakcije. Me utim ima slu ajeva gdje je ta autonomija volje ograni ena (eljeznice moraju prihvatiti robu na prevoz ukoliko ispunjavaju propisane uslove; MP robu mora prodavati svima po istaknutim cijenama) 3. dipozitivnost propisa (normi) ima oblasti gdje subjekti nisu zainteresovani da ulaze i formiraju drutva. Zbog toga se formiraju javna preduze a. S obzirom na polje korisne dravne intervencije dispozitivni propisi se zna ajno koriguju sa imperativnim normama. 4. prometljivost prava i obaveza subjekti trgovinskog prava po svom poloaju mogu trgovati sa svojim pravima i obavezama. 5. imperativan karakter odnosa i sankcije sankcija imovinske priprode je bitno obiljeje privrednog prava, ali se pored ovih pojavljuju i neimovinske sankcije vanugovornog karaktera (usljed formiranja loe poslovne reputacije zabrana u e a na sajmovima itd.) 30. IZVORI POSLOVNOG PRAVA 1. Ustav BiH ima samo opti okvir i ne pojavljuje se kao neposredni izvor prava 2. Zakoni na novou a) BiH b) FBiH i RS c) Distrihta d) Kantona / upanija 3. Podzakonski akti i Akti samoregulacionih organizacija 4. Obi aji ZAKONI Zakoni su najvaniji izvor poslovnog parva. Njima se ure uju: - spoljnotrgovinska politika - carinska politika, - monetarna politika - uspostavljanje i funkcionisanje zajedni kih i me unarodnih komunikacija, - me uentitetski transport Me u najvanijim zakonima u oblasti prava su oni koji ure uju status subjekta poslovnih odnosa: trgovaca, tgova kih drutava ili preduze a. Za nae zakone koji su izvori poslovnog prava karakteristi no je da se oslanjaju na postoje u gra ansko-pravnu regulativu, a u materiji ortakluka na pravna pravila biveg Austrijskog gra anskog zakonika (ugovor o ortakliuku, ugovor o posudbi, ugovor o poklonu). Metod koji oni primjenjuju je kombinacija prinudnog i dispozitivnog na ina ure ivanja odnosa. Uporedo gdje god je bilo mogu e i svrsishodno izvreno je ujedna avanje sa me unarodnim sporaazumima. Zakoni na nivou BiH 1. Zakon o stranim direktnim investicijama 2. Zakon o me unarodnim ekonomskim odnosima 3. Zakon o carinskoj politici i tarifi

S.Keko 2003/2004

Str. 24

4. Zakon o autorskim pravima 5. Zakon o zatiti industrijskog vlasnitva 6. Zakon o sukobu interesa u institucijama u vlasti BiH Federalni zakoni 1. Zakon o privrednim drutvima 2. Zakon o vrijedonosnim papirima 3. Zakon o komisiji za vrijedonosne papire 4. Zakon o registru vrijedonosnih papira 5. Zakon o mjenici 6. Zakon o eku 7. Zakon o obligacionim odnosima Tendencija zakona u BIH harmonizacija zakona na nivou FBiH i RS pa ak i distrihta. Dobar dio ovih zakona pre i e na BiH Zakonodavne aktivnosti sa nivoa kantona su: - ure enje obrta individualnog trgovanja - oblast koncesija o privrednim dobrima kojima rapspolae kanton 30.1. PODZAKONSKI AKTI I AKTI SEMOREGULACIONIH ORGANIZACIJA 1. Od svih podzakonsih akata kao izvora poslovnog prava najvaniji su oni koje donosi vlada. Vlada nije ovlatena da uredbama stvara potpuno nove dunosti i ovlatenja. Jedna od najvaniji uredbi u ovoj oblasti je Uredba o upisu u sudski registar preduze a i drugih pravnih lica koja obavljaju privrednu djelatnost. 2. Od ostalih akata tereba spomenuti one koje donose nii upravni organi (ministarstva), a to su pravilnici, upustva i naredbe. Donose se na osnovu izri itog zakonskog ovlatenja ili ovlatenja sadranog u uredbi vlade. 3. Najvaniju ulogu u emisiji i prometu dugoro nih vrijedonosnih papira (dionica, obveznica, certifikata) ima Komisija za vrijedonosne papire u FBiH, kao samostalan organ imenovan od Parlamenta FBiH. Ona regulie uslove i na in izdavanja i prometa vrijedonsnih papira. Ona se pojavljuje kao regulacioni organ. 4. U oblasti trita kapitala zna ajnu ulogu imaju akti samoregulacionih organizacija: - berze i - organizacija profesionalnih posrednika One utvr uju pravila i standarde berzanskog poslovanja vrijedonosnim papirima, te pravila za lanove organizacije profesionalnih posrednika (brokere i dilere) 30.2. OBI AJI (kao izvori poslovnog prava) Obi aj kao izvor poslovnog prava ima daleko ve u ulogu u poslovnom nego u gra anskom pravu. U esnici na tritu su uglavnom profesionalci, koji razvijaju eti eke norme ponaanja koji nisu regulisani zakonima i to postaje praksa. Obi aji kao ustaljena praksa pokazala se efikasna i djelotvorna i koje se pridravaju subjekti. (Kod obi aja nema sankcije oni su prihva eni iz razumnog razloga zato to je to bolje). Sa nae zakonodavne prakse moemo razlikovati dvije vrste obi aja: - "Dobar poslovni obi aj" pravila poslovne etike izgra eni od strane poslovnog svijeta - "Trgovinski obi aj" komercijalna praksa Dobar poslovni obi aj Zakon o obligacionim odnosima u lanu 21. kae "sudionici u obaveznim odnosima duni su u pravnom prometu postupati u skladu sa dobrim poslovnim obi ajima". Dobri poslovni obi aji su pravila poslovne etike. Privredne komore dune su da prate, razvijaju i evidentiraju (?? finansiraju) dobre poslovne obi aje. One izdaju i potvrde o njihovom postojanju. Osnov primjene dobrog poslovnog obi aja jesete izri ita naredba zakonodavca ( lan 21. ZOO) Trgovinski obi aji su komercijalna praksa, koja je u takoj irokoj primjeni da privrednici o ekuju da e ugovorne strane postupati u skladu sa takvom praksom. Da bi u drutvenoj praksi stvoreno pravilo moglo da bude izvor prava u oblasti privrede, potrebno je da ispuni slijede e uslove:

S.Keko 2003/2004

Str. 25

da bude razumno, izvjesno, notorno (o ito) i prihva eno od ve ine privrednika (odre en u pravnotehni kom smislu) - dobar, odnosno u skladu sa pravilima poslovne etike Trgovinski obi aji mogu se podijeliti na: 1. na osnovu teritorijalne obuhva enosti opte, regionalne i lokalne 2. prema strukama u kojima vae na opte (horizontalne vae u svim privrednim djelatnostima) i posebne (vertikalne koje vae samo za pojedine poslove, u pojedinim djelatnostima) Osnov primjene trgovinskih obi aja su razli iti. Ukoliko on sadri rjeenje suprotno dispozitivnoj odredbi ZOO primjenjiva e se samo ukoliko je to izri ito ugovoreno. Zakonodavac ne nalae primjenu, ali sudovi i arbitraa uzima u obzir komercijalnu praksu. 30.3. Osnov i na in primjene obi aja kao izvora prava Teorija navodi dva osnova primjene obi aja kao izvora prava: - svijest o njegovoj cleishodnosti i prihva enosti obi aja - zakonsko priznanje poslovnog obi aja kao izvora prava, koje je sadrano u materijalno pravnim propisima U pogledu na ina primjene obi aja: obi aj se primjenjuje i bez obzira na to da li su stranke znale za njega ili ne kada propis ne postoji ili nije dovoljan, a stranke u ugovoru nisu ni izri ito ni pre utno isklju ile primjenu obi aja eventualno nepoznavanje obi aja je pravno irelevantno, svako mora da snosni rizik nepoznavanja obi aja na teritoriju kojem ivi, u grupama u kojima se kre e i u poslovima kojima se bavi Kao izvor poslovnog prava obi aj se moe pojaviti u dva svojstva: - moe djelovati primarno (samostalno) ako propis ne postoji - ukoliko propis postoji ili je zastario, obi aj tada dopunjuje zakon i olakava njegovo tuma enje.

31. Uzanse Uzanse su dobri poslovni obi aji, sistematizovani u zbornika. Stvaranje uzansi teorijski zna i konstatovanje postoje ih obi ajnih normi i njihovo objavljivanje radi lake primjene. U praksi to je kreativna selekcija uzansi prema kriterijumu cjelishodnosti. Zavisno od toga koji su obi aji predmet sistematizacije, uzanse se mogu podijeliti na op e one koje vae za sve poslove u privredi, i posebne one koje se primjenjuju samo u pojedinim strukama ili odre enim vrstama poslova jedne struke. U slu aju me usobnog sukoba, ja e su uzanse koje dolaze sa ueg podru ja. Donosilac uzansi po pravilu je nedravni organ, ako ako se dravni organ pojavi kao redaktor uzansi, uglavnom je to sud, on ima tjesnu vezu sa privrednim ivotom. Uzanse spadaju u autonomno privredno pravo bez obzira ko ih donosi. Donosilac uzansi su ovlatene javne ili polujavne organizacije (npr. berze) i profesionalna udruenja (komore). Oni sistematizuju dobre poslovne obi aje iz domena svog djelovanja. Uzanse vae samo na osnovu volje stranaka, a pristanak na primjenu uzansi moe biti na razli it na in: lanstvo u organizaciji koja je stvorila uzanse podrazumjeva i pristanak na primjenu uzansi uvijek kada u me usobne odnose stupaju lanovi organizacije. Kada ne bi htjele koristiti uzanse one bi to izri ito naglasile. Dakle kod lanova utnja zna i pristanak na uzanse. - ona lica koja nisu lanovi uzanse obavezuju samo onda kada su pristale izri ito ili na neki drugi na in nedvosmisleno pokazale da pristaju na uzanse (poslovanje u okviru institucije koja je donijela uzanse). Dravni organi vre ograni enu kontrolu nad donoenjem uzansi, bilo prilikom davanja ovlatenja bilo prilikom njihovog formulisanja.Cilj kontrole je zatita javnog interesa Opte uzanse - se mogu primjeniti na ona pitanja koja su regulisana dispozitivnim pravilom ZOO, to zana i da se ne mogu se primjeniti u onom dijelu koji je imperativno regulisan.

S.Keko 2003/2004

Str. 26

one e se mo i koristiti samo ako su to stranke izri ito predvidjele ili ugovorile. Do donoenja ZOO bilo je usvojeno pravilo da se uzanse primjenjuju ukoliko ih stranke izri ito ne isklju e. - opte uzanse se primjenjuju i anda kada iz okolnosti proizilazi da su nihovu primjenu htjeli Opte uzanse se odnose prvenstveno na ugovor o prodaji pokretnih stvari u robnom prometu. Posebne uzanse Vae samo za pojedine struke. Donosi ih nadlena komora ili drugi oblik udruivanja privrednika. 1. Lu ke uzanse (1951) vae u pomorstvu 2. Za promet odre ene vrste robe (kamen, grah, soja) 1960 i 1967 3. u ugostiteljstvu - 1963 4. u gra evinarstvu 1977 za jednu vrstu posla mogu postojati samo jedne posebne uzanse na podru ju itave drave. 32. Obligacioni odnos kao izvor poslovnog prava Obligacioni ugovor je dvostrani pravni posao sporazum dva ili vie lica po kome se u smislu njihovih me usobnih saglasnih izjava volja i zakonskih propisa jedna strana obavezuje da e drugoj strani neto u initi, dati, dopustiti ili propustiti, a ova to prihvata. Da bi obligacioni odnos bio posao poslovnog prava, potrebno je da njegove strane djeluju kao preduze a ili individualni trgovci, i da radnja na koju se strane obavezuju spada u registrovanu privrednu djelatnost barem jedne od njih.Ukoliko ugovor sklapaju neprofesionalna lica, on spada u gra ansko pravo. Karakteristike ugovora poslovnog prava 1. FORMA - mogu se zaklju ivati u razli itim formama:(pismeno ili usmeno) Za njih vai i princip formalizma i kosezualizma ) a) usmeno ispunjavaju uslov brzine poslovanja, ali ih je u slu aju spora tee dokazati b) pismeno usporava ekonomski promet, ali su zato sigurniji, lake je dokazati ko je prekrio ugovor. Za neke ugovore zakon trai isklju ivo u pismenoj formi. U poslovnom pravu razvijeni su tz. tipski, ablonski ugovori unaprijed priprmljen i otaman tekst ili dio teksta. 2. koriste usluge drugih institucija (stru nih institucija- npr. kontrola kvaliteta) 3. zaklju uju se masovno 4. odgovornost je stroija pored zakonskih pravila uzimaju se u obzir i pravila brane ili stuke. U mnogim situacijama pored subjektivne odgovornosti trai se i objektivna odgovornost. 5. nadlenost u sporovima u zemljama trine ekonomije postoje privredni ili trgova ki sudovi koji rjeavaju sporeove brzo i na bazi pismenih dokumenata. Kod nas nema jo takvih sudova.Trgova ki sudovi vre i arbitrau, ad hok formiraju se po prijedlogu stranaka. U ugovoru se odre uje nadlenost arbitrae. 33. Hijerahija izvora poslovnog prava 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Ustav me unarodni ugovori zakon drugi obavezni opti akti zakonodavnih organa podzakonski akti upravnih organa opti akti privrednih subjekata ugovori obi aji uzanse gra ansko pravo odluke upravnih i sudskih organa

33. SUBJEKTI POSLOVNOG PRAVA Subjekt prava uopte je svako lice koje ima sposobnost da bude nosllac prava i obaveza, da ima pravnu sposobnost. Odre ivanje subjekata poslovnog prava nije tako jednostavno. Postoje tri osnovna kriterija kojima se odre uju subjekti poslovnog prava:

S.Keko 2003/2004

Str. 27

objektivni subjektivni mjeoviti

Objektivni kriterij odre ivanja subjekta poslovnog prava - za ovaj model vezano francusko pravo - zakonom su izri ito odre eni trgova ki poslovi u koje spadaju: bankarski poslovi, izdavanje mjenice, kupovina robe radi preprodaje, posredni i poslovi idr. - svojstvo trgovca ima lice koje obavlja ove poslove, - prema tome subjekt poslovnog (trgovinskog) prava je lice koje obavlja ili po prvi put u e u trgova ke poslove koje su objektivno (zakonom) definisani Subjektivni kriterij odre ivanja subjekata poslovnog prava - uzor je njema ko pravo - u obzir uzima lica, a ne prirodu posla - trgovac je lice koje obavlja trgova ku profesiju, a za to je uslove odredio zakon. a) da su trgovci po zanimanju - obavlja poslove u vidu svog zanimanja ili b) da su trgovci po formi da je po na inu postanka i formi trgovac ili c) da su trgovci po upisu i obimu poslovanja da poslove obavlja na na in ili po obimu koji zahtjevaju njegovo regulisanje kao trgovca - i svi poslovi koje poduzmu trgovci podpadaju pod reim trgova kog prava - zakonodavna praksa pokazala da ovaj kriterij nije primjenjljiv u svom istom obliku Mjeoviti kriterij odre ivanja subjekata poslovnog prava - tipi an primjer je ameri ko pravo - ameri ko pravo za odre ivanje subjekata poslovnog prava alternativno (jedan od kriterija) uzima slijede kriterije: a) predmet transakcije - poslovanje odre enom robom b) odnos prema ukupnoj transakciji - zanimanje lica koja pokazuju znanje ili vjetinu svojstvenu djelovanjima ili robama obuhva enim transakcijama c) profesiju ili zaposlenje lica (agent, broker i dr. posrednici) koji pokazuju da posjeduju znanja i vjetine za te poslove 34. KRITERIJI ZA ODRE IVANJE SUBJEKATA DOMA EG POSLOVNOG PRAVA Primjenjuje se mjeoviti kriterij. LIca koja ulaze u krug subjekata poslovnog prava redovno ispunjavaju vie kriterija: 1. cilj radi koga se osniva i postoji odre eno lice 2. obavezna registracija kod nadlenog dravnog organa (suda ili organa uprave) 3. obavljanje registrovane djelatnosti u vidu zanimanja 4. priroda poslova kojima se odre eni subjekt bavi Cilj radi koga se osniva i postoji odre eno lice Ukoliko je cilj stvaranje dobiti (profitne organizacije) onda se radi o subjektu poslovnog prava. Nasuprot njima pravna lica (neprofitne organizacije) koje za cilj imaju zadovoljenje kulturnih, prsvjetnih, zdravstvenih, nau nih, humanitarnih, socijalnih, sportskih, ekolokih i drugih potrba nisu subjekti poslovnog prava. U subjekte poslovnog prava spadaju i pravna lica iji cilj nije u postizanje neposredne dobiti nego: - odvijanja odre enih poslovnih funkcija i prometa uopte (berze, profesionalni posrednici), - zadovoljavanje trinih i drugih ineteresa osnovnih poslovnih subjekata - javne kompanije u funkciji zadovoljavanja potreba gra ana i poslovnih subjekata - zadruge zadovoljavanje interesa odre enog kruga lica Registracija je obavezna i bez upisa u javni registar ne moe se ste i svojstvo subjekta poslovnog prava. Neki se registruju registar drutava kao posebna institucija utvr ena zakonom, a neki kod optinskog organa (obrtnici) uz odre ene saglasnosti Kantona. Prilkom registracije subjekata vri se ragistracija i djelatnosti kojom e se baviti. Ako je posao zaklju en izvan registrovane djelatnosti posao vai. U anglo-saksonskom pravu vailo je pravilo ako je ugovor zaklju en izvan registrovane djelatnosti da je nitavan

S.Keko 2003/2004

Str. 28

Priroda poslova kojima su odre eni subjekt bavi Priroda posla i registracija daju odre enim licima daju status subjekta poslovnog prava (profesionalnim posrednicima). Osim toga priroda posla isklju uje odre ene subjekte poslovnog prava u njihovom vrenju. Trgovinskim uslugama ne mogu se baviti individualni trgovci jer nisu pravna lice, bez obzira na njihovu registraciju. Individualni trgovac ne mora imati stru nost, bitno je da je zaposleno lice koje ispunjava uslove. Tako i nae pravo poznaje kategoriju nepotpunog trgovca koji ne moe obavljati poslove: - posredovanja, - zastupanja - uskladitenja - pedicije, - kontrolu kvaliteta i kvantiteta robe - itd. 35. SISTEMATIZACIJA SUBJEKATA POSLOVNOG PRAVA Polaze i od kriterija za odre ivanje subjekata mogu e je izvriti njihovo razvrstavanje i osnovunu sistematizaciju: 1. Individualni trgovac (samostalni privrednik, poduzetnik) 2. Privredna / Trgova ka drutva (profitne organizacije) drutvo lica (personalnog tipa) D.n.o, Kd drutvo lica i kapitala doo, Gmbh drutvo kapitala - DD 3. Statusni oblici povezivanja drutva na bazi u e a kapitala na bazi strukovnog povezivanja na bazi trinog povezivanja 4. Institucije trita kapitala (ugovorni oblici ne na bazi ulaganja kapitala) banke i druge finansijske organizacije osiguravaju a i reosiguravaju a drutva drutva za upravljanje fondovima fondovi 5. Organizovana i ure ena javna trita kapitala (berza, trnica) 6. Javna preduze a 7. Aocijacije privrednih subjekata (komore, udruenja) 8. Ostala pravna lica ukoliko zaklju uju ugovore trgova kog prava Dalja sistematizacija subjekata poslovnog prava moe se vriti prema: 1. pravnom statusu: pravna lica i individualni trgovac 2. unutranjoj pravnoj organizaciji: sloeni (razvijeni) i unitarni 3. sjeditu: doma i i strani, odnosno me unarodni 4. dravljanstvu i nacionalnoj pripadnosti osniva a (ulaga a): doma i i subjekti stranih ulaganja 5. teritoriju obavljanja poslovne djelatnosti: subjekti doma eg prometa i subjekti spoljnotrgovinskog prometa 6. kontroli kapitala i upravljanja: kontrolisani i kontrolni (dominantni) 7. vlasnitvu: privatni, zadruni, dravni i subjekti u mjeovitom vlasnitvu 8. vrsti djelatnosti: subjekti iz oblasti proizvodnje, rudarstva, industrije, trgovine, usluga itd. 9. imovinskoj odgovornosti: subjekti koji isklju ivo odgovaraju svojom imovinom i subjekti sa zakonskom ili ugovornom odgovornosti drugih lica 10. ekonomskom kriteriju: subjekti malog, srednjeg i velikog biznisa 11. participaciji zaposlenih: subjekti sa i bez radni ke participacije 12. broju zaposlenih 36. INDIVIDUALNI TRGOVAC (SAMOSTALNI PRIVREDNIK) U literaturi se koriste razli iti termini za individualnog trgovca "inokosni trgovac", "obrtnik", "zanatlija", "trgovac pojedinac", dok pozitivno pravo koristi termin "samostalni privrednik" bez obzira na njegovu djelatnost. Samostalni privrednik je fizi ko lice koje:

S.Keko 2003/2004

Str. 29

pod svojim imenom u vidu zanimanja (profesije) obavlja registrovanu poslovnu djelatnost radi ostvarivanja ekonomskih ciljeva - koji upravlja poslovima - za obaveze u prometu odgovara cjelokupnom imovinom Postoje dvije vrste individualnih trgovaca: - oni kojima je registrovana djelatnost glavno (osnovno, redovno) zanimanje tj profesija - oni kojima je ta registrovana djelatnost dopunsko zanimanje Sa stanovita poreza individualni trgovci se razvrstavaju prema djelatnosti koju obavljaju : 1. ugostiteljstvo 2. turizam 3. prevoz 4. proizvodni zanati 5. umjetni ki zanati 6. intelektualne usluge 7. doma a ili ku na radinost i dr. Pravni poloaj individualnog trgovca Osnovna pitanju koja determiniu pravni poloaj individualnog trgovca su: 1. firma individualni trgovac obavlja djelatnost kao svoje redovno ili dopusno zanimanje i posluje pod firmom. Firma sadri: li no ime individualnog trgovca, predmet poslovanja i sjedite. U firmi se obavezno navodi i ime vlasnika slasti arna (djelatnost) "AS" (ime ) Hadi i (sjedite) vl. NN (ime vlasnika) 2. sjedite samostalni privrednik ima poslovno sjedite u kome obavlja registrovanu djelatnost. Ako djelatnost obavlja u vie mjesta ili za obavljanje djelatnosti nije potreban poslovni prostor tada je sjedite individualnog trgovca njegovo prebivalite. 3. odobrenje i registracija Za obavljanje djelatnosti i sticanje statusa individualnog trgovca lice mora da pribavi odobrenje u vidu rjeenja od nadlenog organa optine gdje eli voditi poslovne aktivnosti. Odobrenje se upisuje u registar koji vodi nadleni organ uprave i u registar se upisuje: ime samostalnog privrednika, firma, sjedite i djelatnost. Status samostalnog privrednika lice sti e izdavanjem rjeenja. Obavljanje djelatnosti moe otpo eti i poslije sedam dana od ponoenja zahtjeva sa svim potrebnim dokumentima i dokazima (slu aj utanja administracije). 4. Obavljanje djelatnosti specijalni zakoni i njihovi provedbeni akti precizno utvr uju uslove i na in obavljanja djelatnosti. Obavljanje djelatnosti samostaln privrednik moe privremeno obustaviti to nije slu aj sa trgova kim drutvima. Da bi privremeno obustavio obavljanje djelatnosti samostalni privrednik mora imati oprvdane razloge (sprije enost, bolest, vojna obaveza itd.). Da bi ti razlozi imali pravni karakter on za to mora pribaviti rjeenje optine koje se dostavlja i poreznoj upravi radi umanjenja poreskih obaveza. 5. Posjedovanje poslovnog prostora za pojedine djelatnosti specijalnim zakonima je odre eno posjedovanje poslovnog prostora kao uslov za sticanje statusa samostalnog privrednika (trgovina na malo prodajni objekat), dok za neke druge djelatnosti (doma a ili ku na radinost) poslovni prostor nije uslov. 6. Imovina i odgovornost - oprema, alat, poslovni prostor idr. ine imovinu sa kojom samostalni privrednik obavlja djelatnost (registrovanjem ne formira se posebna imovina), me utim za obaveze u prometu samostalni privrednik ne odgovara samo imovinom kojom obavlja djelatnost nego cjelokupnom svojom imovinom. 36.1. USLOVI ZA REGISTRACIJU INDIVIDUALNOG TRGOVCA Odobrenje za obavljanje djelatnosti i sticanje statusa individualnog trgovca mogu e je uz ispunjenje slide ih uslova: 1. Formalni uslovi a) pismeni zahtjev b) dokaz o ispunjenju materijalnih uslova 2. Opti materijalni uslovi a) puna poslovna sposobnost b) nepostojanje zabrane za obavljanje te djelatnosti 3. Dopunski materijalni uslovi (odre eni posebnim propisima za pojedine djelatnosti) a) posjedovanje poslovnog prostora (vlastitog ili iznajmljenog) i opreme b) stru na sprema i/ili radno iskustvo individualnog trgovca ili lica koje on zaposli c) opta zdravstvena sposobnost

S.Keko 2003/2004

Str. 30

Utvr ivanje posebnih materijalnih uslova vri nadleni organ optine u svakom pojedinom slu aju. TRGOVA KO DRUTVO 37. POJAM I TIPOVI TRGOVA KOG DRTVA U uporednim pravima koriste se razli iti izrazi za trgova ko drutvo: "poslovna organizacija", profitna organizacija", firma, preduze e itd. Pod uticajem ranijeg drutveno ekonomskog sistema kod nas se i danas koristi izraz preduze e iako ono nije adekvatan izraz za trgova ko drutvo. Klasi ni pojam preduze a ne predstavlja pravno lice nego jedan poslovni poduhvat koji je planiran, organizovan i finansiran, a iji su nosioci trgova ka drutva. Prema Zakonu o preduze ima pojam preduze a ozna ava sve tipove trgova kih drutava, sve oblike njihovog statusnog povezivanja, te subjekte koji imaju ili obavljaju djelatnost javnog karaktera (javna preduze a). Generalno privredno (trgova ko) drutvo je poslovna organizacija koja predstavlja: - zajednicu stvorenu ugovorom izme u dva ili vie lica, - sa statusom pravnog lica - u koja oni ulau kapital i rad - da pod zajedni kim imenom (firmom) obavljaju registrovanu poslovnu aktivnost - i iz nje izvuku zaradu, a dobit podijele Elementi opte definicije trgova kog drutva su: 1. cilj privrednog drutva:ostvarivanje zarade iz koje formira dobit, koja se dijeli izme u lanova drutva 2. pravni status: pravo priznaje drutvu svojstvo pravnog lica, moe tuiti i biti tueno 3. pravni osnov nastajanja: ugovor izme u osniva a, a kod jedno lanih drutava odluka 4. osniva i:dva ili vie lica (doma a ili strana, fizi ka ili pravna) 5. registracija: obavezna kod suda (a kod nas registru drutava kao posebne institucije formirane od parlamenta FBiH) 6. imovinskopravna odgovornost: za svoje obaveze u prometu drutvo odgovara cjelokupnom imovinom, kao pravno lice

Tipovi privrednih / trgova kih drutava Opti tipovi privrednih drutava su: 1. Drutva lica (personalnog tipa) drutvo sa neograni enom solidarnom odgovornosti lanova (dno),ili javno drutvo,javni ortakluk ili op e partnerstvo komanditno drutvo (kd) ili mjeoviti ortakluk ili specijalno (limitirano) partnerstvo 2. Drutva lica i kapitala (drutva mjeovite pravne prirode) komanditno drutvo na dionice / akcije (kdd / kad) drutvo sa ograni enom odgovornosti (doo) - drutvo jednog lica (djl) (po novom Zakonu o privrednim drutvima ne postoji) 3. Drutva kapitala (drutva kapitalnog tipa) dioni ko / akcionarsko drutvo (dd / ad) U osnovne tipove drutava nisu uklju eni holding i koncern jer predstavljaju sloene oblike povezivanja osnovnih oblika trgova kih drutava, tipa DD i DOO. Pravna struktura holding drutva ili koncerna jeste struktura DD ili DOO. 38. PRAVNA PRIRODA TRGOVA KOG (PRIVREDNOG) DRUTVA - TD (PD) U evropskom pravu postoje tri osnovne teroije po kojima se odre uje pravna priroda TD (PD) a to su: teorija ugovora, teorija institucije i mjeovita teorija. Teorija ugovora prema ovoj teoriji TD je:

S.Keko 2003/2004

Str. 31

drutvo- ugovor, odnosno ugovorna tvorevina ugovor je osnov na kome po iva drutvo ugovor potpisuju svi osniva i ovim ugovorom odre uju se osnovni elementi drutva (naziv, osnivanje, upravljanje, itd.) ukoliko se neto kasnije mjenja mora se mijenjati i ugovor i opet ga svi potpisuju ako odre ena pitanja nisu regilisana ugovorom primjenjuju se opta pravila obligacionog prava (Zakon o privrednim drutvima) dno i kd

Teorija institucije prema ovoj teoriji TD je: - drutvo- institucija (entitet), - zastupnici ovog shvatanja tvrde da se TD osniva na osnovu ugovora, ali objektivno pravo (zakon) odre uje svojim normama klju na pravila u pogledu uslova i na ina osnivanja i uslove i na ine poslovanja. - norme zakona koje su esto imperativne imaju dominaciju nad ugovornim pravilima - Zakon, a kasnije i statut odre uju klju ne odnose. - Ova teorija naglaava zna aj kapitala - TD nemaju samo cilj zadovoljavnje interesa lanova, nego i drutva u cjelini - DD Mjeovita teorija - prema ovoj teoriju TD - nisu u potpunosti ni drutva-ugovori ni institucije - u tim entitetima uporedu koegzistiraju i pravila ugovornog prava i zakosnka pravila, kao i autonomna pravila izraena u statutima - kod jednih tipova drutva preovladavaju jedna, a kod drugih druga pravila. - pored kapitala, li na svojstva i li ni poloaj lanova drutva imaju poseban uticaj - DOO i KDD, KAD

39. SISTEMI OSNIVANJA TRGOVA KIH DRUTAVA Sistem osnivanja predstavlja skup pravnih pravila koja odre uju na in i uslove osnivanja TD. Pod osnivanjem podrazumjevamo skup pravnih i fakti kih radnji osniva a i dravnog organa, preduzetih po zakonu predvi enom postupku u cilju dobijanja samostalnog pravnog subjektiviteta od strane pravnog poretka, odnosno dibijanja statusa pravnog lica (TD). Postoje tri osnovna sistema po kojima se osniva trgova ko drutvo: - sistem koncesije (dozvole) - normativni sistem (sistem prijave) - sistem zakona ili upravnog akta Sistem koncesije ili dozvole osnivanja TD Dravni organ daje dozvolu ili koncesiju bazi cjelishodnosti za osnivanje trgova kog drutva. Ovaj sistem je bio zastupljen ranije (s po etka XIX vj. ??) sve do prada feudalizma. Dravni organ cjenio je sve elemente osnivanja trgova kog drutva. cjelishodnost, drutveno-ekonosmku pravdanost, kao i druge elemente kaoje na e za potrebno. Ovo je ilo u prilog plemstvu jer su imali kontrolu nad osnivanjem TD. I kod nas je koncesioni sistem prisutan u ograni enom obliku kod osnivanja DD koja predstavljaju institucionalne oblike kapitala (banke, osiguravaju a drutva, investicone fondove ..) te organizacije iz oblasti vojen industrije. Pojam koncesije koji ima drugo zna enje "davanje dozvole (koncesije) za koritenje javnih dobara koja ne mogu biti u prometu odnosno ne mogu se prodati. Normativni sistem osnivanja TD Ima za osnovu injenicu da daje slobodu u osnivanju TD svim licima ako ispune zakonom unaprijed odre ene uslove za osnivanje TD. Ti uslovi vae za svakoga. Pored uslova zakon unaprijed odre uje i proceduru (postupak) osnivanja za svaki vid drutva posebno (DD,DOO itd.). Funkcija dravnog organa je osiguranje primjene zakonskih pravila. Sistem zakona ili upravnog akta osnivanja TD

S.Keko 2003/2004

Str. 32

Tamo gdje postoji polje korisne dravne intervencije i drava svojim aktom formira trgova ka drutva (javna preduze a). Ova preduze a se formiraju sa stanovita zadovoljavanja optih interesa (osnovni cilj nije profit). Osniva ki akt je zakon ili upravni akt vlade, odnosno odluka skuptine. Ovim aktom se utvr uju sva relevantna pitanja vezana za osnivanje i poslovanje subjekta.

Drutvo sa neograni enom solidarnom dgovorno u (Javno trgova ko drutvo, ortakluk, opte pratnerstvo) 40. POJAM DNO drutvo koje formiraju najmanje 2 lica na bazi ugovora da pod zajedni kim imenom obavljaju registrovanu djelatnost sa ciljem ostvarivanja dobiti. Ovo drutvo je personalna firma koja ima status pravnog lica i kojom upravljaju, koju vode i zastupaju svi partneri a za obaveze drutva po zakono svaki lan solidarno odgovara neograni eno cjelokupnom svojom imovinom Na DNO se odnose pravila ZOPD + pravna pravila o ortakluku

Karakteristike DNO DNO je tipi an predstavnik drutva personalnog tipa, partnetske firme (trgova kog ortakluka opte ili generalno partnerstvo) pogodno za mali biznis (do 10 zaposlenih) gdje postoji veliko povjerenje me u partnerima. 1. 2. Firma - drutvo posluje i vodi se pod personalnom firmom. Firma sadri imena svih lanova ili samo jednog uz naznaku da ih postoji jo "i drugovi", "i bra a". Obi no sadri i skra enicu dno. Upravljanje - Po zakonu svi lanovi (partneri) ravnopravno upravljaju drutvom. Me utim ugovorom o osnivanju upravljanje se moe povjeriti jednom ili vie lanova. Pravo upravljanja lan drutva moe prenijeti na tre e lice to se regulie posebnim ugovorom s tim da na taj ugovor moraju dat saglasnost ostali lanovi. Pravo upravljanja moe se prenijeti samo za odreeni period, odnosno ne moe se trajno prenijeti. Ugovorom o osnivanju regulie se i na in donoenja odluka (jednoglasno ili opta saglasnost) Ulozi i udjeli lanova drutva su jednaki. Ulog je trajni doprinos (dobro) koje ulae lan drutva, a udio je skup prava koji pripadaju lanu drutva koja mogu biti imovinska (na dobit, pravo pre e kupovine itd) i upravlja ka prava Dobit - Svi lanovi drutva u estvuju podjednako u podjeli dobiti (ukoliko ugovorom nisu druga ije regulisali) Odgovornost - Za obaveze drutva prema povjeriocima odgovara drutvo cjelokupnom svojom imovinom, ali i svaki njegov lan po zakonu odgovara neograni eno solidarno cjelokupnom svojom imovinom. (imovinska odgovornost ne moe se isklju iti nikakvim ugovorom jer bi protivna zakonu)

3. 4. 5.

40.1. Osnivanje javnog trgova kog drutva (ili DNO) DNO i KD se ne mogu formirati u oblasti bankarstva, osiguranja, investicionih fondova berzi. 1. Osniva i - najmanji broj osniva a su dva lica, dok maksimalan broj nije odre en. Osniva i mogu biti pravna lica (drugo drutvo, udruenje itd) ili fizi ka lica koja imaju poslovnu sposobnost. 2. Akt o osnivanju je Ugovor o osnivanju koji mora biti u pismenoj formi.U ugovor se unose bitni elementi (koje je zakon izri ito odredio) i fakultativni (po volji osniva a). Bitni elementi su: a. naziv, sjedite i adresa (firme) b. imena i adrese (misli se na fizi ka lica) osniva a c. djelatnost kojom se drutvo bavi d. iznos osnovnog kapitala e. pojedina ne uloge osniva a f. prava i obaveze lanova drutva (upravljanje, vo enje i zastupanje)

S.Keko 2003/2004

Str. 33

g. podjela dobiti h. pravne posljedice neuspjelog osnivanja i. rjeavanje sporova 3. registracija lice sti e status pravnog lica upisom u sudski registar 4. uplata odnosno unoenje osniva kog kapitala svakog lana u cjelosti od kojeg se formira osnovni kapital drutva. Zakonom nije odre en najmanji osnovni kapital. Rok za unoenje je ugovorom odre en, a ukoliko nije odna je to dva mjeseca poslije registracije 5. ulozi mogu biti stvari, prava, novac i izvrene usluge (po predavanjima profesora). ZOP ne dozvoljava uloge u radu i uslugama. Ukoliko se ulau nekretnine to se upisuje se u gruntvnice (sada je vlasnik drutvo). Ulozi se izraavaju u nov anoj vrijednosti. Unoenje ulog nije uslov za osnivanje

40.2. RASPOLAGANJE UDJELIMA U DNO Ulog je trajni doprinos (dobro) koje unosi lan drutva i na osnovu njega formira se udio u drutvu. Udio je skup prava koji pripada lanu drutva, a to su: - imovinska prava (pravo na dobit, u e e u ostatku ste ajne mase, pravo pre e kupovine) - upravlja ka prava (zastupanje, u e e u radu organa, upravljanje, izbor u organe) lan drutva udio u drutvu moe prenijeti na drugo lice (u cjelini), ali pod odre enim uslovima. Ukoliko lan drutva ho e da ustupi udio nekom tre em licu koje je izvan drutva potrebna mu je saglasnost svih lanova drutva. O tome svi lanovi drutva donose odluku. Ustupanjem uloga ustupa se i mjesto u drutvu. Udio se moe i zaloiti. Ako lan drutva za svoj li ni dug zalae udio koji se nalazi u drutvu, on time direktno optere uje svoju imovinu, a indirektno i imovinu drutva, pa pu je zbog toga potrebna saglasnost svih lanova drutva Ukoliko se radi o prenosu unutar drutva (recimo prodaja ostalim lanovima drutva) onda se udio prenosi na jednake dijelove ukoliko ugovorm nije druga ije odre eno. Ako ostali lanovi drutva ne e da prihvate ustupanje udjela, onaj ko ho e da proda ne moe ih natjerati. On moe koristiti pravo da istupi iz drutva (raskine ugovor), ali ne moe povu i svoj udio, nego mu se ispla uje nov ana nodoknada, obete enje. Ukoliko u drutvu ostane samo 1 lan drutvo mora promjeniti oblik. 40.3. U E E U DOBITI I SNOENJU POSLOVNIH RIZIKA KOD DNO U e e u dobiti kod DNO Svi lanovi drutva u estvuju podjednako u podjeli dobiti. Me utim ugovorom o osnivanju moe se i druga ije regulisali. Svaki lan drutva ima svoj li ni ra un ili konto koje se vodi u drutvu i na kome se evidentiraju: ulog, ispla ena dobit, podignuti avansi, u e e u podmirenju duga. Svaki partner moe slobodno raspolagati sa svojom dobiti i za to mu nije potrebna saglasnost ostalih lanova (ukoliko ugovorm o osnivanju nije i to regulisano). U e e u snoenju poslovnih rizika i pokrivanju gubitka kod DNO Isto kako svi lanovi drutva imaju pravo upravljanja i podjele dobiti, tako isto imaju obavezu u snoenju poslovnih rizika i pokrivanju gubitaka. Zakonom je regulisano da svi lanovi ravnomjerno u estvuju u snoenju gubitka. Nikakvim ugovorm se to ne moe promjeniti. Unoenjem klauzule da samo neki lanovi snose gubitak (lavovske klauzule) bilo bi nitavno i ona ne bi proizvodila nikakva pravna dejstva. Pokrivanje gubitka moe se izvriti na dva na ina: - iz dijela dobiti koji pripada svakom lanu drutva - umanjenjem uloga svakog lana drutva ime dolazi i do smanjenja osnovne glavnice. U ovom slu aju dobit se ne e djeliti lanovima drutva sve dok se u cjelini ne namiri iznos osnovne glavnice. 40.4. Savjesnost i potenje partnera DNO U ovim drutvima savjesnost i potenje su jako naglaeni vie nego u ostlim drutvima.

S.Keko 2003/2004

Str. 34

Za ocjenu savjesnosti i potenja primjenju se: - pravila objektivnog prava - odredbe osniva kog ugovora - poslovni obi aji i - uobi ajeno povjerenje koje postoji me u pratnerima. Savjesno postupanje se odre uje na dva na ina: 1. princip da li bi u takvoj situaciji lan drutva postupao i sa svojom imovinom 2. princip koji sve vie preovladava, da lan drutva mora postupati u skladu sa razumnom prosudbom najboljeg interesa drutva i lanova drutva (objektivni kriterij) 40.5. Zabrana konkurencije lanovima DNO lan drutva dno ne moe biti: lan drutva u drugom dno - niti komplemetar u drugom drutvu kd - ne moe biti lan nadzornog i upravnog odbora, zaposlenik u drugom drutvu ako je to drugo drutvo konkurent ili bi to moglo biti - ne moe poduzimati poslove u istoj djelatnosti (biti obrtnik ??) Na zakon (ZOP) ne sadri konkretno rjeenje o zabrani konkurencije postoji samo opta klauzula koja vrijedi za sve vrste drutva: lice koje obavlja poslovodnu funkciju u drutvu ne moe biti osniva drugog drutva koje obavlja istu djelatnost, niti u drugom drutvu iste djelatnosti obavljati tu funkciju. Zabrana se moe protegnuti do godinu dana prestanka lanstva. 40.6. Upravljanje javnim trgova kim drutvom (DNO) Upravljanje u javnom trgova kom drutvu vre ulaga i, tj. lanovi (ui krug ljudi - do 5, zato se naziva zatvorena firma). Mogu a su tri modela upravljanja u dno i to: - Svi lanovi jednako i ravnopravno (jednoglasne odluke) Ukoliko jedan lan ne bi vrio svoju obavezu upravljanja ostali ga mogu natjerati - Jedan ili vie lanova (ugovor o osnivanju) (opta saglasnost) - Jedan ili vie lanova + tre e lice Ukoliko se pravo upravljanja prenosi na tre e lice regulie se posebnim ugovorom na koji daju saglasnost svi lanovi drutva. Lice koje prenese pravo upravljanja privremeno se odri e upravljanja, trajno ne moe prenijeti pravo upravljanja. Prilikom prenosa prava upravljanja na tre e lice Ugovorom o osnivanju regulie se i na in donoenja odluka (jednoglasno ili opta saglasnost). (Primjer. Ukoliko u toku glasanja pojavi se i lan i zastupnik i njihova miljenja se razlikuju uzima se u obzir glas lana jer se smatra da se nije odrekao prava glasa) Vo enje poslova javnog trgova kog drutva Vo enje poslova drutva obuhvata: - organizovanje procesa rada, - rukovo enje radom i poslovanjem u drutvu, - zastupanje i predstavljanje i - odgovornost za zakonitost rada drutva. Za drutva personalnog tipa vrijede ovi osnovni principi: 1. vo enje poslova drutva, tj. vrenje funkcije poslovodstva, mora biti organizovano jer to zahtijeva sama priroda trgova kog drutva kao pravnog lica; 2. pravno, funkcija poslovodstva moe biti spojena sa vrenjem funkcije upravljanja, ali i ne mora; 3. poslovodni organ moe initi i lice ili lica koja nisu lanovi drutva. Poslovodni organ moe biti: - inokosan ako funkciju poslovodstva obavlja samo jedno lice, i kolegijalni poslovodni organ je onda kada funkciju vo enja drutva vri istovremeno i ravnopravno vie lica. Dakle menadment (vo enje poslova) u dno moe biti: 1. svi koji upravljaju 2. jedan ili vie lanova drutva 3. lanovi drutva + tre e lice 4. angaovano tre e lice Zastupanje i predstavljanje javnog trgova kog drutva

S.Keko 2003/2004

Str. 35

Zastupanje i predstavljanje obuhvata spoljne aktivnosti u ime i za ra un drutva usmjerene prema tre im licima u pravnom prometu. Zastupanje drutva moe biti slijede e: - svi lanovi drutva bez obzira da li poslovodnu funkciju obavlja jedan ili vie lanova ukoliko ugovorom o osnivanju ostali nisu izri ito isklju eni. Savki lan moe samostalno bez saglasnosti drugih zaklju ivati ugovore i poduzimati druge pravne poslove za ra un i u ime drutva. Takvi akti pravo obavezuju drutvo - ukoliko jedan ili vie lanova obavljaju poslovodnu funkciju ugovorm o osnivanju moe se predvidjeti davanje saglasnosti bilo svih lanova ili samo onih koji obavljaju poslovnu funkciju. Ukoliko saglasnost nije data ugovor se smatra da nije ni zaklju en, a savjesno tre e lice ima pravo na pravi nu naknadu. - Prema ZOP ukoliko postoji profesionalni poslovodni organ lanovi drutva su isklju eni iz zastupanja. - ugovorom o osnivanju mogu se predvidjeti ograni enja zastupanja poslovodnog organa ili javnih drugara. U slu aju prekora enja granica primjenjuje se pravila obligacionog prava. 40.7. Imovinska odgovornost za obaveze javnog trgova kog drutva (dno) Opte je pravilo trgova kog prava da za svoje obaveze u prometu pravno lice odgovara svojom imovinom. Za obaveze javnog trgova kog drutva (dno) prema povjeriocima odgovara drutvo cjelokupnom svojom imovinom, ali i svaki njegov lan po zakonu odgovara neograni eno solidarno cjelokupnom svojom imovinom. (imovinska odgovornost ne moe se isklju iti nikakvim ugovorom jer bi bila protivna zakonu). Osnovne karakteristike odgovornosti lanova (partnera) dno: - odgovornsot je zakonska i ne moe se isklju iti lanovi odgovaraju neograni eno solidarno cjelokupnom svojom imovinom lan odgovara samo svojom li nom imovinom, ali ne i imovinom drugih lica sa kojima ivi lan odgovara za sve obaveze drutva: zakonske, ugovorne i vanugovorne - u slu aju prestanka lanstva (istupanje i isklju enje), lan odgovara za obaveze koje su nastale dok je bio lan - novi lanovi odgovaraju za obaveze nastale poslije njihovog stupanja 40.8. Prestanak lanstva u javnom trgova kom drutvu (dno) Tri su osnovna na ina prestanka lanstva u dno: 1. voljni zasniva se na odredbama ugovora o osnivanju drutva, a nekada na naknadno zaklju enom ugovoru prenosom udjela na jedno ili vie lica, postoje ih ili novih nastankom razloga predvi enog ugovorm o osnivanju (npr. zavretkom poslovnog poduhvata) sporazumno izme u onoga koji istupa i onih koji ostaju jednostranim raskidom ugovora pismenom obavje u. (ukoliko pitanja za ovaj slu aj nisu regulisana ugovorom primjenju se pravila obligacionog odnosa) nema povla enja uloga nego samo obete enje nov ana naknada. 2. nevoljni isklju enje iz drutva (na in, razlozi i ostala pitanja isklju enja trebala bi se rijeiti ugovorom o osnivanju ) . 3. prirodni smrt, bolest, trajni invaliditet za fizi ka lica, sta aj ili likvidacija za pravno lice Promjena oblika javnog trgova kog drutva (dno) Promjena oblika dno je jedan od na ina prestanka drutva, ali bez njegove likvidacije tj. mjenja se identitet pravne li nosti, dok imovina i sve poslovne funkcije ostaju. Do promjene oblika dolazi: 1. voljom lanova odluka jednoglasna i moraju se ispuniti zakonski uslovi za taj novi oblik (prvenstveno misli se na zakonski mimimim osnovne glavnice 50.000 KM za kd (pogreno prof. nema zakonskog minimuma) 2.000 KM doo - za DD po novom mislim da je 50.000 KM) 2. po sili zakona ako ostane samo 1 lan moe nastaviti kao djl Prestanak drutva dno (javnog trgova kog drutva) Drutvo moe prestati na jedan od slijede ih na ina: 1. redovna likvidacija ili ste aj

S.Keko 2003/2004

Str. 36

2. promjena oblika drutva 3. statusnom izmjenom (spajanje, pripajanje, cijepanje) ili kad se donse odluka da se "drutvo razi e" 4. protekom vremena ako je osnovano na odre eno vrijeme 5. u drugim slu ajevima (ste aj nad lanom drutva, smrt svih lanova nesre a itd.) 41. KOMANDITNO DRITVO Pojam KD Komanditno drutvo je pravno lice koje se formira na bazi ugovora dva ili vie lica u koje uni ulau svoje uloge radi obavljanja poslovne aktivnosti i sticanja dobiti. Drutvo se vodi pod personalnim imenom (firmom)u kojem KOMPLEMENTARI upravljaju i dogovaraju za obaveze drutva, solidarno neograni eno cjelokupnom svojom imovinom, dok KOMANDITORI niti upravljaju niti odgovaraju za obaveze drutva. Karakteristike KD - pravno lice - koje se osniva na bazi ugovora 2 ili vie lica - najmanje 2 lana od kojih bar jedan mora biti komplementar (javni drugar, javni ortak) i bar jedan komanditor (tajni drugar, tajni partner) - komplementar i komanditor imaju razli ite statuse - personalna firma vodi se i posluje pod imenom (prezimenom) komplementara ime komanditora ne smije biti u nazivu, a ako se to u ini odgovara isto kao komplementar - koja obavlja registrovanu djelatnost radi sticanja dobiti - komplementari upravljaju, vode i zastupaju drutvo - komplementari odgovaraju neograbi eno solidarno cjelokupnom svojom imovinom za obaveze drutva - komanditori ne upravljaju i ne odgovaraju za obaveze drutva, snose rizik do iznosa svog uloga - ulozi komanditora moraju biti isklju ivo u novcu. Osnivanje KD DNO i KD se ne mogu formirati u oblasti bankarstva, osiguranja, investicionih fondova berzi. 1. Osniva i - najmanji broj osniva a su dva lica, dok maksimalan broj nije odre en. Osniva i mogu biti u ulozi komplementara: pravna lica (drugo drutvo, udruenje itd) ili fizi ka lica koja imaju poslovnu sposobnost, dok u ulozi komanditora mogu biti samo fizi ka licai 2. Akt o osnivanju je Ugovor o osnivanju koji mora biti u pismenoj formi (ne mora biti ovjeren). U ugovor se unose bitni elementi (koje je zakon izri ito odredio) i fakultativni (po volji osniva a). Bitni elementi su: a. naziv, sjedite i adresa (firme) b. imena i adrese, sjedita osniva a (i komplementara i komanditora) c. djelatnost kojom se drutvo bavi d. iznos osnovnog kapitala e. pojedina ne uloge osniva a f. prava i obaveze lanova drutva (upravljanje, vo enje i zastupanje) g. podjela dobit h. prava komanditora na obavjetavanjei i. pravne posljedice neuspjelog osnivanja j. rjeavanje sporova 3. registracija lice sti e status pravnog lica upisom u sudski registar 4. uplata odnosno unoenje osniva kog kapitala svakog lana u cjelosti od kojeg se formira osnovni kapital drutva. U knjizi je kao osnovni kapital navedeno 50.000KM to je greka prema predavanjima profesora. Rok za unoenje je ugovorom odre en, a ukoliko nije odna je to dva mjeseca poslije registracije 5. ulozi mogu biti stvari, prava, novac i izvrene usluge (po predavanjima profesora) za komplementare dok komaniditori mogu samo ulagati novac (po naem pravu). 41.1. Ulozi u KD

S.Keko 2003/2004

Str. 37

Svaki osniva u svojstvu komplementara ili komanditora unosi neki prinos kao svoj trajni ulog. Kod komplementara vai isto pravilo kao kod dno. (ulog mogu biti stvari, prava, novac i usluge). Komanditori po naem pravu mogu ulagati samo novac i ne moraju biti isti djelovi. Raspolaganje udjelima u KD Udio je skup prava koja pripadaju lanu drutva po osnovu uloga. Komplementari imaju imovinska i upravlja ka, dok komanditori samo imovinska prava. Imovinska prava su pravo na dobit, u e e u ostatku ste ajne mase, pravo pre e kupovine. Upravlja ka prava su zastupanje, u e e u radu organa, upravljanje, izbor u organe. I lanovi KD mogu vriti transfer svojih udjela na druge lanove unutar drutva (interni prenos) i na lica izvan drutva (externi prenos) Ukoliko se prenos vri izme u komplementara vrijedi ugovorna autonomija kao kod DNO. Ukoliko komplementar prenosi udio na lica izvan drutva ili komanditore ugovorna sloboda je ograni ena. Komplementari imaju pravo pre e kupovine. Potrebna saglasnost svih komplementara. Sticalac udjela postaje komplementar. Komanditor prenosi svoj udio na komplementara. Komplementar zadrava svoj status. Komanditor prenosi svoj udio tre e lice. Komplementari i komanditori ne moraju imati prioritetna prava u sticanju udjela, mada se moe ugovorm regulisati. Isto tako, poto se radi samo o imovinskim pravima, ako ugovorom nije regulisano ne treba mu saglasnost ostalih lanova drutva. Sticalac postaje komanditor. Komplemenar i komanditor mogu zaloiti svoj udio. Kada komplementar zalae potrebna mu je saglasnost svih komplementara, dok komanditoru ne treba saglasnost ostalih lanova drutva. U e e u dobiti KD Obje kategorije lanova drutva u estvuju u raspodjeli dobiti (poto se radi o imovinskom pravu). U pogledu na ina, vremena i distribucije dobiti mjeredavan je ugovor o osnivanju drutva. Postoje razli ita rjeenja raspodjele dobiti: 1. prema glavama svima jednako 2. prema kapitalu 3. kombinovano na osnovu okolnosti srazmjerno ulozima i doprinosu tamo gdje su vlasnici ujedno i zaposleni. Ukoliko se lanovi ne mogu dogovoriti o raspodjeli dobiti onda sud odre uje podjelu dobiti. Isto kao u dno lanovi drutva mogu imati svoje personalne ra une gdje se evidentiraju njihovi ulozi, ispla ene akontacije, pokrivanje gubitka, ispla ena dobit itd. Dobit se ne ispla uje dok se ne namiri iznos osnovne glaavnice. (Kada je gubitak ranije pokriven iz osnovnog kapitala) 41.2. Zabrana konkurencije lanovima kd Za komplementare vai isto pravilo kao za lanove dno to zna i da komplementar kd-a ne moe biti: lan drutva u drugom dno - niti komplemetar u drugom kd - ne moe biti lan nadzornog i upravnog odbora, zaposlenik u drugom drutvu ako je to drugo drutvo konkurent ili bi to moglo biti - ne moe poduzimati poslove u istoj djelatnosti (biti obrtnik ??) Za komanditore u uporednim pravima postoje razli ita rjeenja, ali se moe zaklju iti da u na elu i za ovu kategoriju lanova postoji zabrana i ona se ure uje autonomnim pravilima Upravljanje kd Komplmentari upravljaju kd i rjeenja su kao kod dno: 1. Svi lanovi jednako i ravnopravno (jednoglasne odluke) Ukoliko jedan lan ne bi vrio svoju obavezu upravljanja ostali ga mogu natjerati 2. da formiraju poseban organ upravljanja - Jedan ili vie lanova (ugovor o osnivanju) (opta saglasnost) - Jedan ili vie lanova + tre e lice Ukoliko se pravo upravljanja prenosi na tre e lice regulie se posebnim ugovorom na koji daju saglasnost svi lanovi drutva. Lice koje prenese pravo upravljanja privremeno se odri e upravljanja, trajno ne moe prenijeti pravo upravljanja. Prilikom prenosa prava upravljanja na tre e lice

S.Keko 2003/2004

Str. 38

Ugovorom o osnivanju regulie se i na in donoenja odluka (jednoglasno ili opta saglasnost). (Primjer. Ukoliko u toku glasanja pojavi se i lan i zastupnik i njihova miljenja se razlikuju uzima se u obzir glas lana jer se smatra da se nije odrekao prava glasa) Komanditori ne mogu upravljati KD, ali u odre enim situacijama (npr. ako predstavljaju 20% kapitala osnovne glavnice) imaju pravo zahtjevati zazivanje i donoenje odluke organa upravljanja. 41.3. Pravni odnosi kd i lanova prema tre im licima u prometu To su zastupanje i imovinsko-pravna odgovornost za obaveze komanditnog drutva. 1. Zastupanje jedan ili vie komplementara zastupa kd Zastupanje i predstavljanje obuhvata spoljne aktivnosti u ime i za ra un drutva usmjerene prema tre im licima u pravnom prometu. - svi komplementari drutva bez obzira da li poslovodnu funkciju obavlja jedan ili vie komplementara ukoliko ugovorom o osnivanju ostali nisu izri ito isklju eni. Savki komplementar moe samostalno bez saglasnosti drugih zaklju ivati ugovore i poduzimati druge pravne poslove za ra un i u ime drutva. Takvi akti pravno obavezuju drutvo - ukoliko jedan ili vie komplementara obavljaju poslovodnu funkciju ugovorm o osnivanju moe se predvidjeti davanje saglasnosti bilo svih lanova ili samo onih koji obavljaju poslovnu funkciju prilokom zastupanja lana koji nije u poslovodnom organu. Ukoliko saglasnost nije data ugovor se smatra da nije ni zaklju en, a savjesno tre e lice ima pravo na pravi nu naknadu. - Prema ZOPD ukoliko postoji profesionalni poslovodni organ lanovi drutva su isklju eni iz zastupanja. - Komanditori ne mogu zastupati kd - ugovorom o osnivanju mogu se predvidjeti ograni enja zastupanja poslovodnog organa ili javnih drugara. U slu aju prekora enja granica primjenjuje se pravila obligacionog prava. Imovinsko pravna odgovornost u KD - komplementari odgovaraju neograbi eno solidarno cjelokupnom svojom imovinom za obaveze drutva - komanditori ne odgovaraju za obaveze drutva, snose rizik do iznosa svog uloga. Izuzetak je da odgovaraju ukoliko u potpunosti nije uplatio svoj osniva ki ulog. 41.4. Prestanak lanstva u kd Ista pravila vae i za komplentare i komanditore, mada se ugovorm moe i druga ije rijeiti. Tri su osnovna na ina prestanka lanstva u dno: 1. voljni zasniva se na odredbama ugovora o osnivanju drutva, a nekada na naknadno zaklju enom ugovoru prenosom udjela na jedno ili vie lica, postoje ih ili novih nastankom razloga predvi enog ugovorm o osnivanju (npr. zavretkom poslovnog poduhvata) sporazumno izme u onoga koji istupa i onih koji ostaju jednostranim raskidom ugovora pismenom obavje u. (ukoliko pitanja za ovaj slu aj nisu regulisana ugovorom primjenju se pravila obligacionog odnosa) nema povla enja uloga nego samo obete enje nov ana naknada. 2. nevoljni isklju enje iz drutva (na in, razlozi i ostala pitanja isklju enja trebala bi se rijeiti ugovorom o osnivanju ) . 3. prirodni smrt, bolest, trajni invaliditet za fizi ka lica, sta aj ili likvidacija za pravno lice samo za komplementara je komanditor ne moe biti pravno lice. Promjena oblika drutva kd sporazumna - Komplementari su ti koji upravljaju i mogu donijeti odluku o promjeni oblika drutva. po sili zakona a to moe biti u tri slu aja: prestanak lanstva svih komlementara moe nastaviti kao djl, doo ili dd prestanak lanstva svih komanditora moe nastaviti kao dno ili djl izdavanjem dionica od strane kd nastavlja kao kdd (kad) komanditori postaju dioni ari.

S.Keko 2003/2004

Str. 39

Prestanak drutva kd Drutvo moe prestati na jedan od slijede ih na ina: 1. redovna likvidacija ili ste aj 2. promjena oblika drutva 3. statusnom izmjenom (spajanje, pripajanje, cijepanje) ili kad se donse odluka da se "drutvo razi e" 4. protekom vremena ako je osnovano na odre eno vrijeme 5. u drugim slu ajevima (ste aj nad komplementarom drutva, smrt svih komplementara nesre a itd.) Prestanak lanstva svih komanditora ne bi trebalo da uti e na postojanje drutva nego samo na promjenu oblika, pa bi ovo pitanje trebalo rijeiti ugovorom o sonivanju.

42. KOMANDITNO DRUTVO NA AKCIJE (kad ili kdd) to je kombinacija komnditnog i dioni kog durtva odnosno drutvo lica i kapitala (pravna priroda) koje se osniva na osnovu ugovora izme u dva ili vie lice, gdje je bar jedno lice komplementar, a drugo lice komanditor koji posjeduje dionice. komplementar odgovara neograni eno solidarno cjelokupnom svojom imovinom komanditor ima isti status kao dioni ar u dioni kom drutvu i na njega se primjenju pravila koja vae za dd komanditor osniva ke akcije moe uplatiti samo u novcu, ali akcije narednih serija moe otkupljivati u naturi na komplementare se primjenjuju pravila koja vae za komplementare u kd, a za komadnitore pravila koja vae za dioni are.

Osnivanje kdd (KAD) 1. osnivanjem 2. promjenom oblika Elementi osnivanja isti kao kod komanditnog drutva (obi nog prostog), samo to akt o osnivanju ugovor pored elemenata koje sadri za kd mora jo da sadri - odredbe o dionicama vrsta, serija, prava komanditora, raspodjela akcija, njihov prenos, itd. - ukoliko komanditori-doini ari u estvuju u upravljanju potrebno je njihove odnose rijeiti sa komplementarima Osnovni kapital sastoji se iz dva dijela dio komplementara i dio komanditora (akcije), koji e to odnos biti zakonom nije odre en i ne uti e na pravnu prirodu drutva. Upravljanje KDD (Kad) Komplementari upravljaju drutvom, ali poto se obi no radi o velikom broju akcionara oni osnivaju skuptinu preko koje donose odluke. Da bi odluka skutine bila punovana potrebna je saglasnost komplementara. Ako je izdato vie vrsta dionica tada se formiraju skuptine po klasama. Komanditori na skuptinama odlu uju prema broju dionica. Zastupanje KDD-a Komplementari odnosno poslovodni organ zastupa KD. Komanditori mogu biti lanovi kolegijalnog poslovodnog organa, ali ako se na ovo drutvo primjenjuju pravila o prostom kd ono ne moe preduzimati externe pravne radnje, samo pravne radnje internog karaktera. Slu aj u naem pravu. Dok kod prava gdje je ovo drutvo svrstano u drutvo kapitala postoje druga rjeenja. 43. DOO Drutvo sa ograni enomodgovorno u Pojam doo

S.Keko 2003/2004

Str. 40

Relativno je novijeg datuma. Prvi put zakonski regulisano 1892.g u Njema koj. To je poseban oblik trgova kog drutva u koje jedan ili vie lica , pravna i/ili fizi ka, trajno ulau svoje uloge konstituiu i ugovorom utvr enu osnovnu glavnicu podijeljenu na udjele i u kome lanovi na odgovaraju za obaveze drutva. Poslovni rizik postoji u slu aju gubitka ili ste aja drutva do visine uloga. Karakteristike doo 1. minimalni iznos osnovne glavnice je 2.000 KM, 2. pored ugovora o osnivanju, drutvo je obavezno imati statut, kao najvii organizaciono-pravni ak, to nije slu aj sa drutvima personalnog tipat; 3. postojanje odre enih limitacija u raspolaganju udjelima; 4. organi upravljanja (skuptina, upravni odbor i nadzorni odbor) uspostavljaju se na fakultativnoj osnovi; 5. doo za svoje obaveze odgovara cjelokupnom svojom imovinom. lanovi drutva pravno neodgovaraju Pravni poloaj doo Postoje 3 shvatanja o pravnom poloaju doo 1. to je posbena vrsta orta kog drutva jer su personalni elementi jako naglaeni kao npr. lanovi drutva su li no angaovani u drutvu osniva ga manji broj bez javnog poziva na upis uloga lanovi vode i upravljaju drutvom izvjesna ograni enja u raspolaganju udjelima (bilo da us utvr ena zakonski ili ugovorom) 2. to je posbena vrsta akcionarskog drutva osnovna glavnica je djeljiva (sastoji se od vie manjih uloga) ograni en poslovni rizik zakon odredio minimalan iznos osnovne glavnice drutvo ima statut 3. to je mjeavina orta kog i akcionarskog drutva 43.1. Osnivanje doo Drutvo mogu osnovati jedan ili vie lica, pravna i/ili fizi ka, doma a ili strana. (Po novom ZPD doo moe osnovati i jedno lice) Za osnivanje doo potrebna su dva uslova: - zaklju enje ugovora o osnivanju, odnosno osniva ki akt i - ulaganje osnovne glavnice u iznosu odre enom ugovorom. Osniva i zaklju uju ugovor o osnivanju u pisanoj formi koji ima karakter privatno-pravnog akta. Obavezni elementi ugovora su: - imena osniva a, - firma i sjedite firme, - djelatnost drutva, - odredbe o kapitalu (iznos osnovne glavnice, iznosi pojedina nih uloga osniva a..) - podjela dobiti, - upravljanje i vo enje - rjeavanje sporova - itd. Drutvo je pravno osnovano kada je upisano u sudski registar, i od tog momenta sti e pravnu i poslovnu sposobnost. Pored registracije (upisa) doo da bi moglo po eti obavljati registrovanu djelatnost potrebno je da ispuni i dodatne uslove. Tu se misli na dobijanje odgovaraju ih dokumenata o ispunjavanju tehni kih, higijenskih, zdravstvenih, ekolokih i drugih uslova saglasno propisima za pojedine vrste djelatnosti. Statut doo Doo mora da ima svoj statut. On nije uslov za osnivanje drutva, ali se mora deponovati kod registracionog suda u roku od 60 dana nakon upisa drutva u registar. Statut donose osniva i. (Mogu i

S.Keko 2003/2004

Str. 41

preko svojih punom nika). Poto ga ne potpisuju svi lanovi bilo bi potrebno da se sudu predaju i dokazi da je statut usvojen na na in predvi en drutvenim ugovorom. Statut sadri obavezne i fakultativne elemente. Obavezni su odre eni zakonom, dok se fakultativni unose voljom osniva a. Obavezni sadraj statuta je ovaj: - firma, - sjedite i djelatnost drutva; - iznos osnovne glavnice; - udjeli-vrsta i veli ina, raspolaganje, povla enje, ograni enja u prenosu i dr.; - podjela dobiti, - snoenje rizika i gubitaka; - upravljanje i vo enje poslova drutva; - istupanje i isklju enje lana, - promjena oblika statusne promjene i prestanak drutva; - izmjene i dopune statuta. Kao fakultativni elementi statuta mogu se navesti npr.:znak drutva,naslje ivanje firme Obavezno postojanje statuta ukazuje na to da se drutvo tretira kao drutvo-institucija. Uslu aju kolizije odredbi statuta sa odredbama ugovora prednost se daje statutu. 43.2. Imovina i osnovna glavnica doo Osnovna glavnica ili osnovni kapital predstavlja imovinu izraenu u novcu koja je utvr ena ugovorom o osnivanju i statutom formirana iz uloga osniva a i podijeljena na udjele. Kada drutvo pove ava ili smanjuje osnovnu glavnicu, te promjene se upisuju u statut .Padne li vrijednost osnovne glavnice ispod zakonskog minimuma, moraju se vriti odgovaraju e promjene drutva. Najnii iznos osnovne glavnice odre en je zakonom 2.000 KM. Cijeli iznos osnovne glavnice mora biti upla en do momenta upisa drutva u sudski registar to zna i da nema sukcesivnog na ina osnivanja drutva. Pove anje glavnice moe biti pove anjem uloga postoje ih lanova ili ulozima od strane novih lanova (investiranjem) Ulog moe biti u stvarima, pravima i novcu. Na zakon ne predvi a ulog u radu, izvrenim uslugama. Udjeli u doo Na osnovu uloga lanovi drutva sti u udjele. Na udjele ne izdaju se akcije nego odgovaraju e pismene potvrde. Udjeli se upisuju u knjigu udjela i izraavaju u procentima. Raspolaganje udjelima vri se ustupanjem udjela(cesijom). Ukoliko se radi u unutranjem prenosu onda je prenos slovodan stim da se mogu postaviti odre ena ograni enja radi spre avanja maojorizacije. lanovi drutva imaju pravo pre e kupovine. Kod externog prenosa na lice izvan drutva, potreban je pristanak svih lanovi ili odre ene ve ine lanova. Udjeli se ne mogu povu i, ali se ugovorom mogu utvrditi odre ene situacije kada je mogu e povu i udjel zbog interesa drutva. Podjela dobiti u doo Podjela dobiti je u sferi ugovorne autonomije (drutveni ugovor) i autonomne regulative (statut). U e e u dobitku drutva je imovinsko pravo lana drutva. lanovi u estvuju u podjeli dobiti srazmjerno visini svog uloga (moe i prema okolnostima kad su lanovi drutva zaposleniu doo). lan drutva ne u estvuje u podjeli ste ajne mase, nego u podjeli ostatka ste ajne mase ( iste aktive) nakon podmirenja svih obaveza drutva u ste aju.

43.3. Zabrana konkurencije u doo Veoma je usko regulisana zakonom. Odnosi se samo na lica koja obavljaju poslovodnu funkciju (kolektivnu ili individualnu) i to: - da ne mogu osnovati drugo drutvo ili u drugom drutvu obavljati poslovodnu funkciju ako ta drutva obavljaju istu djelatnost kao i drutvo u kome vre poslovodnu funkciju. - zabrana traje za vrijeme dok obavlja poslovodnu funkciju i jednu godinu nakon prestanka obavljanja poslovodne funkcije. Ugovorom ili statutom moe se proitiri ova klauzula zabrane konkurencije Prestanak lanstva u doo

S.Keko 2003/2004

Str. 42

- voljno - nevoljno - prirodno Isklju eni lan ima pravu na naknadu procjenjene trine vrijednosti uloga u momentu istupanja. Promjena oblika doo Sve to je re eno za kdd vai i za doo. Doo naj e e mijenja oblik u dioni ko drutvo. Ukoliko se broj lanova svede na jednog, mijenja oblik u djl (silom zakona mora mijenjati oblik) Prestanak drutva doo Drutvo moe prestati na jedan od slijede ih na ina: 1. redovna likvidacija ili ste aj 2. promjena oblika drutva odlukom lanova - skuptine 3. statusnom izmjenom (spajanje, pripajanje, cijepanje) ili kad se donese odluka da se "drutvo razi e" 4. protekom vremena ako je osnovano na odre eno vrijeme 5. kada glavnica padne ispod zakonskog minimuma a nije namirena niti postoji odluka da e biti namirena u nekom razumnom roku. 44. DJL (Ukinuto novim Zakonom o privrednim drutvima ) To je drutvo koje je osnovano i u principu vo eno od jednog lica za ije obaveze njegov vlasnik ne odgovara, osim u slu aju stvaranja privida pravne li nosti. Karakteristike djl 1. osniva i vlasnik je samo jedno lice (fizi ko ili pravno, doma e ili strano) 2. osniva ki i ujedno organizaciono-pravni akt je odluka o osnivanju 3. statut nije obavezan 4. Zakonski minimum osnovne glavnice je 2000 KM 5. drutvom upravlja jedan vlasnik, a dolukom o osnivanju vo enje poslova moe biti povjereno jednom licu ili kolektivnom organu 6. raspolaganje udjelima je slobodno 7. za svoje obaveze drutvo odgovara cjelokupnom imovinom. vlasnik ne odgovara, on snosi poslovni rizik do visine uloga. Vlasnik odgovara samo u slu aju da probije pravni subjektivitet drutva i stvori privid pravnog identiteta. (mjeanjem imovine drutva sa svojom imovinom, zloupotrijebio imovinu drutva radi li ne koristi) Osnivanje djl Osniva ki akt je odluka o osnivanju koja mora da sadri bitne elemente (koje je zakon propisao) i fakultativne. Bitni elementi odluke su: - ime osniva a - firma i sjedite drutva - djelatnost drutva - iznos osnovne glavnice - poslovodni organ - unutranja organizacija - trajanje i prestanak drutva - na in izmjena i dopuna odluke Prema naem zakonu osniva ki ulog mora biti u novcu i minimalni iznos je 2000 KM. U uporednim pravima postoje i druge mogu nosti. Kasniji ulozi mogu biti i u naturi. Pored registracije prije po etka obavljanja djelatnosti drutvo mora prikupiti odgovaraju e dozvole o zadovoljavanju higijenskih, tehni kih, ekolokih i drugih uslova. 45. DIONI KO DRUTVO/AKCIONARSKO DRUTVO Pojam dd To je - pravno lice- drutvo kapitala - osnovano osniva kim aktom jednog (onda je odluka) ili vie lica (onda je ugovor), - da obavlja registrovanu djelatnost

S.Keko 2003/2004

Str. 43

iji je osnovni kapital podjeljen na dionice (akcije koje ne moraju imati istu nominalnu vrijednost) gdje su zakonom utvr eni organi upravljanja pri emu drutvo za svoje obaveze odgovara cjelokupnom imovinom, to zna i da dioni ari imaju ograni en poslovni rizik samo ulog.

Ovaj tip drutva emituje vlastite dionice to jedino jo moe komoditno drutvo na akcije, ostala drutva ne mogu emitovati dionice mogu ih kupovati. Dionice (vrijedonosni papiri) imaju trinu vrijednost. Najnia nominalna vrijednost dionice kod nas je 10 KM. Kapital koji drutvo usisava od vie stotina ulaga a (kontributora) namjenjen je zavelike poslovne poduhvate investiranje. Drutvo je tako pravno postavljeno da dioni ari operativno ne upravljaju kompanijom pravno su razdovjeni. Obi no nisu ni zaposleni, ali u manjem obimu to se ipak deava. Karakteristike dd broj osniva a jedan ili vie Osnovni kapital zakon odredio najnii u naem pravu 50.000 KM (?? upla en u novcu). Za finansijske institucije (banke, itd) on je mnogo ve i. osnovna glavnica podjeljena na dijelove dionice. Najnia nominalna vrijednost dionice kod nas je 10 KM. prenos akcija je slobodan,i po pravilu se vri na berzama, i drugim organizovanim tritima kapitala, te neposrednim pogodbama; Zakon daje i mogu nost nekih organi enja. Odlukom o emisiji dionica koju odobrava komisija za dionice mogu se uvesti ograni enja o prenosu dionica. zakon izri ito zahtijeva da se u akcionarskom drutvu organizuje upravljanje i vo enje poslova, formiraju organi upravljanja, kontrole i poslovodstva, bilo od lanova drutva ili na profesionalnoj osnovi. za svoje obaveze u prometu drutvo odgovara cjelokupnom svojom imovinom, ulaga i snose ograni en poslovni rizik, do visine svojih uloga; pored osniva kog akta, akcionarsko drutvo obavezno mora imati statut koji se deponuje kod suda i dostavlja Komisiji za vrijedonosne papire. Prvi statut novoosnovanog drutva donosi skuptina dioni ara.

45.1. Pravna priroda dd Pravna teorija je jedinstvena u stavu da je DD po svojoj pravnoj prirodi drutvo-institucija iz slijede ih razloga: - dioni ari nisu ili ne moraju biti vezani za drutvo kao kod ostalih tipova - zakonski minimum osnovnog kapitala je relativno visok - uslovi i na in pove avanja ili smanjenja kapitala su zakonom regulisani - emisija i prodaja dionica karakteristika je ovog drutva (kdd jo samo to ima) - emisija dionica je pod strogom kontrolom nadlenog organa - premjena vlasnika dionice ne uti e na poslovanje drutva - drutvo je obavezno imati statut - drutvo je obavezno imati organe upravljanja, vo enja i kontrole 45.2. Osnivanje DD - Osniva i jedan ili vie lica (pravna ili fizi ka, doma a ili strana), lica koja kasnije kupe dionice nisu osniva i ve ulaga i. - Osniva ki akt odluka ako je jedno lice ili ugovor ako je vie lica. Bitni elementi osniva kog akta su: imena osniva a ukupan iznos osnovne glavnice pove anje i smanjenje osnovne glavnice upisani kapital klase dionica, broj dionica i nominalne vrijednosti mjesto vrijeme i rok upisa i uplate dionica upute na prava i obaveze dioni ara procjenjenu vrijednost uloga u stvarima i pravima. odredbe o osniva koj skuptini, uslove i na in podjele dobiti

S.Keko 2003/2004

Str. 44

rjeavanje sporova da bi se osnovalo DD mora postojati odobrenje Komisije za vrijedonosne papire Uplata unoenje uloga 50.000 KM Upotrebna dozvola nije uslov za osnivanje nego za po etak obavljanja djelatnosti.

NA INI OSNIVANJA DD - simultano (istovremeno) - sukcesivno (postupno) 45.3. Simultano osnivanje DD - istovremeno - podrazumjeva da samo osniva i upisuju (izvre supskripciju) i upla uju sve dionice bez upu ivanja javnog poziva. To je relativno ui krug osniva a (u knjizi do 40 osniva a) - momentom potpisivanja odluke ili ugovora smatra se da su osniva i upisali (subskribovali) dionice. - zatim se obavjetava Komisija za vrijedonosne papire o upisu dionica - Kod ovog osnivanja mora zaklju en ugovor za bankom depozitorom kod koje e se vriti uplate dionica. Banke mogu imati i promotivnu ulogu, kao i ulogu finansijskog savjetnika. - Zaklju uje se ugovor sa registrom za vrijedonosne papire. Sve dionice moraju biti upla ene, a ostali ulozi u potpunosti uneseni. - banka dostavlja izvjetaj Komisiji za vrijedonosne papire da su sve dionice upla ene ili ne - na osnovu ega Komisija za vrijedonosne papire izdaje rjeenje o uspjelom ili neuspjelom osnivanju - Odrava se osniva ka skuptina - Poslije osniva ke skuptine drutvo se upisuje u registar emitenata kod komisije za vrijedonosne papire i u registar drutava (kod kantonalnog suda) tek kada se dobije rijeenje Prednosti simultanog osnivanja dioni kog drutva - to je bre, jednostavnije i jeftinije - koristi se pri osnivanju manjih i srednjih firmi - kada za osnivanje i po etak rada drutva nije potreban veliki kapital - ne podrazumjeva prisustvo javnosti (javnost je pri osnivanju isklju ena) - upravljanje i vo enje drutva je u krugu osniva a - ovako se formira "zatvorena" kompanija kontrolisana od ueg kruga lica 45.4. Sukcesivni (postepeni) na in osnivanja drutva Podrazumjeva takvo osnivanje drutva gdje jedan dionica upisuju osniva i, a drugi dio ostala zainteresovana lica na osnovu javnog poziva (ne moe se sve ponuditi publici pri osnivanju, a kasnije moe) Postupak - osniva i donose osniva ki akt - upu uje se zahtjev Komisiji za vrijedonosne papire, radi dobijanja odobrenja za objavljivanje izvoda i javnog poziva - uz zahtjev se dostavlja: ugovor o osnivanju nacrt statuta prijedlog prospekta i drugi potrebni akti - Komisija nakon prijema zahtjeva u roku od 30 dana po prijemu zahtjeva izdaje dozvolu za emisiju dionica ili ako zahtjev ne ispunjava sve zakonom propisane elemente moe se odbiti. - Po dobijanju rjeenja objavljuje se javni poziv za upis i uplatu dionica - Subskripcija akcije vri se potpisivanjem pisane izjave koja se naziva upisnica. - Poslije uspjelog upisa odnosno rjeenja Komisije za vrijedonosne papire o uspjelom spjelom osnivanju - Odrava se osniva ka skuptina - Poslije osniva ke skuptine drutvo se upisuje u registar emitenata kod komisije za vrijedonosne papire i u registar drutava (kod kantonalnog suda) tek kada se dobije rijeenje. Prospekt kod suksecivnog osnivanja dioni kog drutva Javni poziv uklju uje prospekt, koji predstavlja optu, generalnu ponudu, prijedlog za zaklju enje ugovora. Sadri sve bitne elemente ugovora ijem je zaklju enju namjenjen:

S.Keko 2003/2004

Str. 45

Za ta su sa

podatke o dionici (broj, nominalna vrijednost, prava, mjesto i vrijeme upisa, limitacije u kupovini i prometu itd.) pravnom statusu i vlasnitvu osniva a djelatnosti kojom e se drutvo baviti izjavu osniva a nost podataka u prospektu odgovaraju osniva i, odnosno lice odre eno ugovorm kao i lica koja inila prospekt.

Upisnica kod osnivanja DD Upisnica je izjava o prihvatanju uslova iz opte ponude. U nju upisnik unosi broj, vrstu, klasu dionica, iznos koji pristaje da plati do momenta registracije drutva, i dr.. Upisi se temelje na ovlatenjima ponudioca (osniva a) koja su sadrana u prospektu-ponudi. Ponuda se u cjelosti prihvata ili odbija, to zna i da se mora potvrdno odgovoriti na sve elemente iz ponude. Predajom potpisane izjave (upisnice) ovlatenom licu banke, kao zastupniku osniva a, zaklju en je ugovor o ortakluku izme u osniva a i upisnika dionica, ali sa drutvom nije zaklju en ugovor jer drutvo jo nije upisano u registar. Osniva i odgovaraju solidarno neograni eno cjelokupnom svojom imovinom do registracije drutva. Registracijom drutva prestaje ortakluk, a preuzeta prava i obaveze iz orta kog odnosa prelaze na registrovano drutvo. Odgovornost osniva a iz orta kog odnosa prestaje ako osniva ka skutina u cjelosti prihvati izvjetaj o osnivanju. Kvalifikovano osnivanje DD Kvalifikovano osnivanje nije poseban na in osnivanja drutva jer to moe biti i kod simultanog i kod sukcesivnog na ina osnivanja. Kvalifikovano osnivanje postoji onda kada osniva i ugovore da svi ili neki od upisnika, umjesto novcem,svoje akcije plati ulogom u naturi (unoenjem maina,postrojenja,opreme) najvie do osnovne glavnice. Subskripcija dionica To je upis dionica. 1. Vri se kod banke (depozitara) koju angauju osniva i. Izme u banke i osniva a sklapa se poseban ugovor o aranmanu. Banka moe da preuzme: informisanje javnosti, obavljanje radnji upisa akcija, promotivne aktivnosti, distribuciju dionica, a moe da preuzme obavezu da upie preostale akcije koje ne budu upisane ime garantuje osnivanje drutva. Banka za svoje usluge napla uje proviziju, a kada upisije preostale dionice i posebnu proviziju (garantninu). 2. Lica koja upisuju dionice ispunjavaju upisnicu u nekoliko primjeraka, a naj e e u 3 (1 za upisnika, a 2 za drutvo). 3. Upis se vri na mjestima i u vrijeme odre eno u javnom pozivu. 4. Upis i uplata mogu biti okon ani prije isteka roka i to u dva slu aja: kada je ukupan broj dionica prije utvr enog roka i drugi slu aj kada osniva donese odluku o prekidu upisa to je unaprijed utvr eno ugovorom o osnivanju. 5. Osniva i kod zatvorenog, a depozitar (banka) kod javne ponude dostavljaju pismeni izvjetaj koji sadri broj upisanih i upla enih dionica Komisiji za vrijedonosne papire. 6. Komisija donosi rjeenje kojim javnu ponudu proglaava uspjelom ili neuspjelom. Javna ponuda je uspjela ako su: upisane sve ponu ene akcije, kada je postupak prekinut na legalan na in i kada je upisan manji broj akcija. Zakon ne dozvoljava upis i uplatu ve eg broja akcija nego to je ponu eno. Takva javna ponuda je neuspjela. 7. Komisija za vrijedonosno papire rjeenje dostavlja Registru vrijedonosnih papira FbiH i osniva ima. 8. Osniva i su duni objaviti izvjetaj o uspjeloj emisiji (ukupan broj upisanih i upla enih dionica) ili neuspjeloj emisiji (podatke o na inu i roku povrata izvrenih uplata). 9. Upisane dionice sa uplatama evidentiraju se kod Registra vrijedonosnih papira. UPLATA DIONICA Uplatu dionica vre lica koja su ih i upisala, li no ili putem zastupnika. Uplate se vre kod banke kod koje je i objavljen upis. Generalno je pravilo da se akcije moraju otkupiti u cjelini i od svakog upisnika u roku ili rokovima koji su odre eni osniva kim aktom, a kod javnog upisa prema prospektu i javnom pozivu. Do odravanja osniva ke skuptine mora biti upla en iznos koji je unaprijed utvr en i objavljen, a koji ne smije biti ispod minimalnog iznosa osnovne glavnice (50.000 KM).

S.Keko 2003/2004

Str. 46

Na izvrene uplate do registracije banka izdaje potvrde, a poslije registracije ako se uplate vre u ratama dioni arima se mogu izdati privremene akcije (privremene dionice). Dionice se upla uju u ulozima koji mogu biti u novcu, stvarima i pravima. Uloge u uslugama na zakon ne dozvoljava. Ulog u novcu upla uje se u doma em gotovom novcu ili efektivnim sredstvima pla anja ( ek, mjenica). Ulozi u novcu moraju iznositi najmanje 1/4 osnovne glavnice. Ulozi u stvarima moraju u cjelosti biti uneseni do registracije drutva. Ulozi mogu biti i u pravima (pravo na patent, ig, firmu, model, itd. OSTALA PRAVILA O UPLATI (OTKUPU) DIONICA 1. Uplata nov anih uloga vri se na privremeni ra un za deponovanje uplata jer drutvo jo nije osnovano. Ovim sredstvima do registracije niko ne moe raspolagati. Nakon upisa kapital se stavlja na vlastiti ra un drutva i sa njim mogu raspolagati lica ili lice ovlateno od osniva ke skuptine. 2. Ako upisnici akcija ne uplate, odnosno ne unesu svoje uloge ili dio uloga u roku ili zakasne, pla aju prema ugovoru: kamatu, ugovorenu kaznu, odgovaraju za prouzrokovanje tete. Ukoliko drutvo nije osnovano oni odgovarju osniva ima, a ukoliko je drutvo osnovano oni su odgovorni drutvu. 3. U postupku osnivanja dioni kog drutva dionice se ne mogu prodavati ispod nominalne vrijednosti. Isto tako svaka naredna emisija se ne moe prodavati ispod nominalne vrijednosti, dok "druga ruka" i sve naredne, odnosno kupljene dionice se mogu prodavati ispod i iznad nominalne vrijednosti. 4. Ako zakon i ugovor o osnivanju predvi aju akcionaru se moe odgoditi uplata ili unoenje uloga, ali se ne moe osloboditi te obaveze. 5. Ako se akcije prodaju iznad nominalne vrijednosti tada upisnik akcija pla a taj iznos, aggio. Vrijednost aggio ne ulazi u osnovnu glavnicu drutva. 6. Aktom o osnivanju mogu se predvidjeti dodatne uplate koje ne ulaze u osnovnu glavnicu. OSNIVA KA SKUPTINA DD Osniva i su duni sazvati osniva ku skuptinu u roku od 60 dana od prijema rjeenja KVP kojom se utvr uje da je emisija uspjela. Ukoliko se ne sazove smatra se da upis dionica nije uspio ( l. 119). Osniva ka skuptina moe punovano da radi i donosi odluke ako joj prisustvuje onaj broj upisnika akcija koji reprezentuje najmanje 50% upisane osnovne glavnice. Ukoliko ne postoji kvorum pa se skupina ponovo sazove u roku ve em od 15 a manje od 30 dana i tada je dovoljna zastupljenost od 1/3 ukupnih dionica sa pravom glasa ( l.120) Prije odravanja skuptine osniva i su duni upisnicima omogu iti razgledanje: - statuta - izvjetaja o upisu i uplati dionica - izvjetaja o trokovima osnivanja drutva - i ostala dokumenta vezana za osnivanje drutva Na skuptini se bira predsjednik, lica koja verifikuju mandate prisutnih i zapisni ar. Osniva ka skuptina: - utvruje da je osnovna glavnica upisana i upla ena u skladu sa ugovorom o osnivanju i prospektom - usvaja izvjetaj o procjenjenim ulozima u naturi - usvaja izvjetaj o trokovima osnivanja drutva - donosi statut iji je nacrt dostavljen Komisiji za vrijedonosne papire - bira upravni i nadzorni odbor Ako skuptina usvoji predloene dokumente tada se mogu preduzeti radnje za upis drutva u sudski registar, u protivnom ide se na provjeru svih dokumenata. STATUT DIONI KOG DRUTVA Za razliku od drutva personalnog tipa DD obavezno ima statut. Prvi statut donosi osniva ka skuptina. Iako ga donosi osniva ka skuptina on nije uslov za upis drutva u sudski registar to nije logi no. Statut se deponuje kod suda u roku od 15 dana po odravanju skuptine. Kasnije izmjene i dopune statuta se tako e dostavljaju sudu. Uz statut bilo bi potrebno sudu dostaviti i dokaz da je on usvojen na vjerodostojan na in. U slu aju kolizije statuta sa ugovorom o osnivanju prednost se daje statutu. Prema zakonu obavezan sadraj statuta je: - firma, sjedite i djelatnost drutva

S.Keko 2003/2004

Str. 47

- iznos osnovne glavnice, uloge, te njihova uplata i unoenje - dionice vrste, klase i serije - prava pojedinih kategorija dioni ara - prioritete - limitaciju u prenosu dionica - pove anje i smanjenje osnovne glavnice - na in i rokove objavljivanja javnog poziva za upis i uplatu dionica - posljedice zakanjenja i proputanja uplate - podjelu dobiti i dividende - itd Statut obi no sadri i neke fakultativne elemente: - upravljanje poslovanjem, - zabranu konkurencije - lojalnodst drutvu - poslovna tajna - itd.. AKCIJE (DIONICE) Pojam dionice Akcija ili dionica je hartija od vrijednosti iji izdavalac moe da bude DD ili KDD. U pravnoj literaturi susre emo tri osnovna zna enja pojma akcija a to su: - dionica je nedjeljivi dio osnovnog kapitala (jedinica) nijedan drugi papir to nije. Lice koje je uplatilo jednu ili vie akcija u drutvu sa tim dijelom u estvuje u imovinskim interesima drutva. - Dionica je papir koji daje lanska prava, to zna i da ima prava i obaveze lana, zato se za dionicu kae da je to korporativni papir. lanska prava daju samo one dionice koje nose pravo glasa (obi ne dionice) votiraju e. Prava koja nose dionice su: imovinska prava, pravo na upravljanje i druga prava suglsana statutu drutva. - Dionica je vrijedonosni papir i to investicioni, koji moe biti predstavljen pisanom ispravom ili elektronskim zapisom Pravne karakteristike dionica 1. Izdavalac dionica moe biti isklju ivo DD ili KDD kada je upisano u sudski registar. Za izdavanje dionica potrebna je saglasnost Komisije za vrijedonosne papire 2. Dionica je dugoro ni investicioni papir iji je cilj akumulacija kapitala ne izdaje se na odre eno vrijeme nego sve dok kompanija postoji. Prikupljeni kapital treba da se koristi za investicije 3. to je masovan papir izdaje se u velik koli inama i serijama 4. to je berzanski papir to zna i da moe imati berzansku kotaciju (dionice odre enih kompanija ukoliko ispunjavaju stroge kriterije berze) 5. Dionica je vrijedonosni papir koji nosi varijabilni prihod (dividendu, superdividendu), za razliku od obveznice koja nosi fiksni prihod. 6. Dionice iz prve ruke se ne mogu prodavati ispod nominalne vrijednosti, dok druga i sve ostale ruke imaju trinu vrijednost koja se obi no razlikuje od nominalne. 7. To je prenosiv papir - moe se vriti prodaja, zamjena, poklanjati, zalagati itd. Zakon dozvoljava mogu nost ograni enja prenosa, to odobrava Komisija za vrij. Papire 8. Dionica je zamjenjljiva hartija od vrijednosti kupcu dionice je svejedno koju e dionicu dobiti (seriju i kontrolni broj) ako daje ista prava. 9. Akcije iste klase mogu se spajati i djeliti (o emu odluku donosi skuptina). Dionice manje nominalne vrijednosti spajaju se u dionicu ve e nominalne vrijednosti. Suprotna radnja je dijeljenje. Dijeljenje se primjenjuje kad trina vrijednost dionice dostigne toliku vrijednost da nije dostupna ve em broju kupaca. 10. Dionica je nedjeljiva hartija od vrijednosti (misli se na prava iz dionica na vie lica da jedno vri upravlja ka, a drugo imovinska ovlasti se jedno lice kod naslije a). PRAVNI IZVORI VRIJEDONOSNIH PAPIRA 1. Zakon o vrijedonosnim papirima - koji se odnosi na dionicu, obveznicu, certifikat (dui od 1 godine). Vrijedonosni papir je isprava ili elektronski zapis bez koga se prava iz tog papira ne

S.Keko 2003/2004

Str. 48

mogu ostvariti niti prenositi. O dionicama evidenciju vodi Registar vrijedonosnih papira i samo je njegov izvjetaj mjerodavan 2. Zakon o mjenici 3. Zakon o eku 4. Zakon o obligacionim odnosima Bitni sastojci dionice Dionice se vode na ra unu vlasnika kod registra koji vlasniku izdaje certifikat. Certifikat sadri: - ime i prezime odnosno naziv vlasnika ra una - naziv, sjedite i adresu emitenta - klasu, broj i nominalnu vrijednost dionica Bitni sastojci dionice su: 1. oznaka da se radi o dionici 2. oznaka klase, redni broj emisije, serijski broj 3. firma i sjedite emitenta 4. Nominalna vrijednost dionice 5. Firma, odnosno ime i prebivalite vlasnika dionice 6. datum sticanja dionice 7. Mjesto i datum izdavanja dionice 8. drugi elementi utvr eni odlukom o emisiji OBAVEZE I PRAVA DIONI ARA Svojstvo akcionara se sti e upisom u knjigu dioni ara, a kod nas upisom u registru dionica emitenata. Postoje razli ite dionice koje nose razli ita prava i obaveze za dioni are odnosno za drutvo: - standardna prava i obaveze koje imaju svaki dioni ar bez obzira na vrstu i klasu dionice koje ima ili koju je upisao (redovne dionice) - iznad standardnih povlatene (prioritetne, prefercijalne) dionice - ispod standardnih dividendne dionice imaju pravo samo na dividendu. Standardne obaveze dioni ara su: 1. uplata cijelog iznosa nominalne vrijednosti akcije na na in kako je utvr eno ugovorom o osnivanju ili odlukom o emisiji dionica 2. unoenje uloga u cjelosti u stvarima i pravima prije upisa drutva u registar 3. prijava sticanja vlasnitva na akcijama registar vrijedonosnih papira 4. Prihvatanje konverzije, denominacije, spajanje ili podjelu dionica 5. uvanje poslovne tajne informicaja koje su ozna ene kao povjerljive Standardna prava dioni ara mogu biti upravlja ka i imovinska. Upravlja ka prava dioni ara su: 1. pravo glasa po principu 1 dionica 1 glas dionice iste klase glase na istu nominalnu vrijednost i nose isto glasova 2. u e e u radu i odlu ivanju skuptine li no ili putem punopmo nika 3. pravo predlaganja kandidata u upravni i nadzorni odbor i pravo da bude izabran 4. informisanje o radu i poslovanju drutva 5. uvid u isprave i dokumenta drutva o poslovanju 6. pobijanje odluka skuptine drutva 7. sticanje certifikata na dionice u vlasnitvu koje su evidentirane kod registra vrijedonosnih papira Imovinska prava dioni ara su: - pravo na dividendu - pravo na podjelu ostatka ste ajne i likvidacione mase - pravo pre e kupovine Prioritetna prava dioni ara imaju dioni ari koji posjeduju povlatene dionice (kumulativne ili participativne): 1. prvenstvo u naplati dividende 2. prvenstvo u naplati iznosa iz ostatka ste ajne ili likvidacione mase 3. prvenstvo u naplati kumuliranih, a neispla enih dividendi 4. pravo na superdividendu (participativne dionice)

S.Keko 2003/2004

Str. 49

5. pravo pre e kupovine 6. pravo konverzije obi nih u prioritetne dionice Pravni osnov za sticanje prioritetnih prava moe biti: - postojanje ve zasnovanog akcionarskog odnosa izmeu drutva i lica - status kupca akcija - dd ima za cilj da plasira dionice sa tim pravima odre enoj kategoriji kupaca Prefercionalne dionice preferiraju imovinska prava dok je na skuptini svih dioni ara njihovo pravo ograni eno. Mogu odlu ivati samo o nekim pitanjima: - promjeni statuta - emisiji dionica nove klase - kod smanjenja osnovnog kapitala - kod promjene oblika drutva Dionice za zaposlene - imaju ista prava kao obi ne. Obi no se prodaju zaposlenim kada kompanija do e u teku situaciju. Pove avaju motivisanost zaposlenih i slue za rjeavanje penzionog plana zaposlenih. Kompanija ima obavezu da otkupi ove dionice kada oni po u u penziju. EMISIJA DIONICA Postoje dvije vrste emisije dionica i to: - javna ponuda ponuda na osnovu javnog poziva za upis i uplatu akcija upu ena iroj anonimnoj publici. Objavljuje se u Sl. Novinama FbiH i u najmanje jednom doma em dnevnom listu. - zatvorena prodaja prodaja unaprijed odre enom kupcu ili grupi od najvie 40 ljudi. Izbor emisije vri emitent zavisno od ciljeva koje eli posti i. Emisija dionica uklju uje 1. donoenje odluke o emisiji donosi skuptina 2. odobrenje Komisije za VP kod javne ponude, a kod zatvorene ponude Komisija se obavjetava 3. zaklju ivanje ugovora izme u emitenta i registra vrijedonosnih papira 4. zaklju ivanje ugovora izme u emitenta i banke (depozitara) 5. otvaranje privremenog ra una za deponovanje uplata prilikom kupovine dionica 6. objavljivanje prospekta i javnog poziva za upis i uplatu akcija kod javnog poziva 7. objavljivanje rezultata javne ponude 8. upis dionica u registar emitenata kod Komisije za VP i na ra un kupca kod registra VP Odluka o emisiji dionica donosi je skuptina dioni ara, a kod osnivanja ugovor o osnivanju ujedno predstavlja i odluku. Zakonom su odre eni obavezni elementi odluke: 1. naziv, sjedite i oznaku emitenta u registru kod Komisije za VP 2. naziv organa koji je odluku donio i datum 3. oznaka da se radio o dionicama i klasa dionica 4. redni broj emisije i ukupan broj emitovanih dionica iste klase 5. broj i nominalna vrijednost dionica 6. prava koja sadri dionica 7. na in prodaje 8. vrijeme i mjesto po etka i zavretka upisa i uplate dionica KLASE DIONICA - obi ne ili redovne dionice - preferencijalne, odnosno prioritetne dionice limitirana emisija do 1/3 osnovne glavnice preferencijalne kumulativne i preferencijalne nekumulativne preferencijalne participativne (ograni ene do 50% osn. glavnice) i preferencijalne neparticipativne - dividendne ili dionice bez prava glasa (imaju poloaj skoro kao tedie pove an poslovni rizik) - dionice za zaposlene ili radni ke dionice VRSTE DIONICA Prema na inu odre ivanja evidentirane vrijednosti dionica postoje

S.Keko 2003/2004

Str. 50

dionice sa nominalnom vrijedno u sadri upisani nov ani iznos na koji glasi ( npr 50 KM, 100 KM). Dionice ne moraju imati iste nominalne vrijednosti pa ni u okviru iste klase. - kvotne dionice ne sadre upisanu nominalnu nov anu vrijednost nego upisan iznos u e a te dionice u osnovnoj glavnici (1/100.000). Nisu mnogo rairene jer jedan broj berzi ne dozvoljava zvani nu kotaciju ovih dionica, ve i su porezi kod prometa itd. Prema vrsti uloga dionice se dijele: - gotovinske koje se otkupljuju uplaivanjem novca (u doma oj ili stranoj valuti) - naturalne sti u se unoenjem uloga u naturi (stvarima ili pravima). Kod osnivanja na zakon ne dozvoljava da ulozi u cjelosti budu u naturi nego najvie 75% od osnovne glavnice. Promet dionica Promet dionica obuhvata: 1. kupovinu, prodaju i davanje u zalog dionica; 2. konverziju ; i 3. spajanje i podjelu. Kupovina dionica moe se vriti putem tender ponude dirktne pismene ponude kupca vlasnicima dionica. Osnovne karakteristike tender ponude su: 1. prijavljuju se Komisiji; 2. Komisija utvr uje uslova davanja,objavljivanja i provo enja tender ponude; 3. zakonom odre en sadraj tender ponude;i 4. javno objavljivanje. Konverzija, denominacija, spajanje i pripajanje se vri na osnovu odluke emitenta i uz odobrenje Komisije. Propise o tome donosi Komisija, a ove operacije se vre na troak emitenta. Konverzija akcija predstavlja povla enje svih akcija jedne klase i njihovu zamjenu novim akcijama druge klase. Denominacija je povla enje svih dionica jedne nominalne vrijednosti i njihova zamjena jednakim brojem novih dionica iste klase, uz srazmjerno < nominalne vrijednosti. (dionice od 100KM zamjenjeno sa dionicama od 90KM) Spajanje je zamjena vie postoje ih za jednu novu, iste klase sa ve om nominalnom vrijedno u, a podjela je suprotna ovome. (3 x 50 spojena u 1 od 150 i obratno) Pove anje osnovne glavnice 1. pove anje osnovne glavnice novim ulozima je standardni na in pove anja osnovnog kapitala. Odluku o pove anju osnovne glavnice, emitovanjem novih akcija po osnovu novih uloga, donosi skuptina drutva ve inom glasova koja je odre ena zakonom i statutom. Obi no se trai da za odluku glasaju oni koji predstavljaju najmanje 3/4 osnovnog kapitala zastupljenog u skuptini. 2. uslovno pove anje osnovne glavnice se obavlja isklju ivo radi zadovoljenja odre enih ciljeva, koji su naj e e zakonom odre eni. Ti ciljevi mogu biti: ostvarivanje prava imalaca konvertibilnih obveznica, ostvarivanje prioritetnih prava akcionara kod kupovine novih akcija,Odluku o uslovnom pove anju osnovne glavnice tako e donosi skuptina 3/4 predstavnika osnovne glavnice. 3. pove anje osnovne glavnice po osnovu odobrenog kapitala je pojednostavljen na in pove anja osnovnog kapitala. Odluku donosi nadzorni odbor drutva na osnovu ovlatenja iz statuta ili odluke skuptine. Iznos do kojeg se moe pove ati osnovna glavnica je unaprijed odre en, pove anje treba izvriti najkasnije u roku od 5 godina od osnivanja drutva, pove anje moe biti najvie do 1/2 iznosa osnovne glavnice koji je postojao u trenutku donoenja statuta, odnosno odluke skuptine. 4. pove anje osnovne glavnice iz kapitala drutva (kapitalne dobiti, rezervi, neraspore ene dobiti) je specifi an na in pove anja u pogledu izvora iz kojih se vri. Ti izvori su kapitalna dobit drutva, njegove rezerve i zadrana, a neraspore ena dobit.Taj kapital drutva se prebacuje u pravni reim osnovne glavnice. Da bi se pove anje moglo vriti iz rezervi, sam zakon predvi a koji to najmanji iznos rezerve moraju da dostignu (npr. 1/10 ili 1/20 vrijednosti osnovnog kapitala), te da drutvo nije poslovalo sa gubitkom. Odluci skuptine predhode finansijski izvjetaji o poslovanju, te ra un dobitka i gubitka. Smanjenje (redukcija) osnovne glavnice Prilikom smanjenja osnovnog kapitala - on se ne moe smanjiti ispod zakonskog minimuma 50.000KM. - Smanjenje osnovne glavnice upisuje se u sudki registar.

S.Keko 2003/2004

Str. 51

- prvo se vri povla enje vlastitih dionica koje drutvo dri - zatim odustajanje od emisije dionica koje nisu u cijelosti upla ene - smanjenje nominalne vrijednosti ili otkupom i povla enjem dionica ( l. 175) Postoji vie vrsta smanjenja osnovnog kapitala: 1. Redovno smanjenje osnovne glavnice odluku donosi skuptina, vri se operacijom povla enja ili denominacije dionica. Drutvo javno objavljuje odluku uz poziv povjeriocima da prijave dospjela i nedospjela potraivanja. Drutvo mora izvriti isplatu dopsjelih potraivanja, a za nedospjela pruiti odgovaraju e garancije ina e sud ne e dozvoliti upis smanjenja osnovne glavnice. (Prvo se povla e sopstvene akcije). 2. Pojednostavljeno smanjenje osnovne glavnice vri se u svrhu pokrivanja gubitka ili prenosa kapitala u rezerve drutva. 3. Smanjenje osnovne glavnice povla enjem akcija prinudno smanjenje (samo ako je u statutu takva naredba upisana "prinudno smanjenje"). Odluku o smanjenju donosi skuptina ili nadzorni odbor ako ta ovlatenja ima u statutu. STICANJE SOPSTVENIH AKCIJA DD moe ste i sopstvene dionice ukupno najvie do 10% osnovne glavnice. Uslovi sticanja i raspolaganja njima utvr eni su statutom. Sopstvene akcije se mogu ste i direktno ili indirektno preko tre ih lica. Pravila su slijede a: - drutvo ne moe biti subskribijent svojih akcija, - akcije se moraju uplatiti u cijelosti - pla anje se vri iz dobiti ili kapitalom iznad zakonske rezerve - drutvo mora otu iti sopstvene akcije u odre enim rokovima (od 1 3 godine) u protivnom ih mora povu i - iz sopstvenih akcija drutvu ne pripadaju ni imovinska ni upravlja ka prava Zakon precizira uslove kada se mogu ste i sopstvene akcije: - kada se akcije ele ponuditi zaposlenim - kada se akcije sti u besplatno ili je potraivanje nenaplativo - u slu aju pravnog sljedbenitva - radi otklanjanja tete koja neposredno postoji - itd. PRESTANAK LANSTVA U DIONI KOM DRUTVU Akcije koje su registrovane kod Komisije za vr. papire su reprezent lanstva u drutvu. U nekim pravima lanstvo u drutvu se sti e samo posjedovanjem akcija koje daju pravo glasa. Promet akcija je slobodan. lanstvo u drutvu moe prestati u slijede im slu ajevima: - kada akcionar pravnim poslom proda ili prenese na drugog subjekta sve akcije koje ima u jednom drutvu. - smr u lana ako je u pitanju fizi ko lice, novi lan postaje nasljednik - usljed ste aja ili likvidacije ako je u pitanju pravno lice Poto ovo drutvo nije personalnog tipa ne primjenjuje se prestanak lanstva isklju enjem iz drutva. Bez obzira po kom osnovu do e do prestanka lanstva nije potrebna nikakva odluka dioni kog drutva. PROMJENA OBLIKA DIONI KOG DRUTVA Do promjene oblika DD moe do i usljed: - volje akcionara - kada osnovna glavnica padne ispod zakonskog minimuma a ne postoji odluka da e biti namirena u nekom kra em razumnom roku, tada je promjena oblika drutva obavezna. I u jednom i u drugom slu aju potrebna je odluka skuptine i to 1. ako se drutvo transformie u doo odluka skuptine ne mora biti jednoglasna, dovoljne su 2/3, jer lanovi drutva ne preuzimaju ve u li nu odgovornost. 2. ako se drutvo transformie u dno, kd ili kdd tada je potrebna saglasnog svakog lana drutva koji u novom drutvu preuzima poja anu odgovornost (odgovornost cjelokupnom imovinom). lanovi drutva koji se izjasne protiv promjene oblika dd oni imaju pravo zahtjevati pravi nu naknadu dionica koje su posjedovali. Pravila kod promjene oblika dd su slijede a: 1. ne dolazi do likvidacije imovine ranijeg drutva

S.Keko 2003/2004

Str. 52

2. na novi oblik drutva prelaze sva dotadanja prava i obaveze ranijeg dd, odnosno novo drutvo postaje njegov pravni sljednik 3. odravaju se sva ste ena prava povjerilaca ranijeg dd 4. promjena oblika povla i zaklju ivanje novog ugovora, promjenu statuta i upis novog drutva u sudski registar. PRESTANAK DD DD moe prestati u slijede im slu ajevima: 1. ste ajem ili likvidacijom ako su ispunjeni uslovi. Vri se likvidacija imovine suglasno Zakonu o ste aju i likvidaciji. 2. statusnom promjenom spajanje, fuzija, cijepanje, - ne dolazi do likvidacije imovine 3. transformacijom u drugi tip drutva ne dolazi do likvidacije imovine 4. dobrovoljnom likvidacijom primjenjuju se pravila o likvidaciji 5. Protekom vremena za koje je osnovano primjenjuju se pravila o likvidaciji. UPRAVLJANJE DD U svijetu postoje tri tipa upravljanja DD 1. anglo-ameri ki 2. njema ki 3. Japanski Upravljanje DD vre ulaga i kapitala, investitori. Najvii organ vlasti u DD je skuptina. SKUPTINA DD - je obavezan organ drutva - ona je organ svih dioni ara jer mogu u estovati u njenom radu - odluke donose dioni ari vlasnici dionica sa pravom glasa - nadlenost, funkcionisanje i dolu ivanje skuptine je u granicama zakona i statuta Skuptine u dioni kom drutvu prema na inu sazivanja dijele na: - generalnu, a u naem pravu osniva ku prilikom osnivanja drutva - redovna koja se saziva najmanje jednom godinje od strane upravnog/nadzornog odbora - vanrednu - koju mogu sazvati i dioni ari koji imaju 10% dionica u drutu. ( l. 244) Sastav skuptine ine svi dioni ari. Osnov lanstva jeste uloeni kapital. Dokaz za u e e u radu skuptine jeste izvod sa vlastitog ra una dioni ara koji on ima kod registra vrijedonosnih papira. Dioni ar moe u radu skuptine u estovati li no ili preko punomo nika. Za funkcionisanje skuptine relevantna su slijede a pitanja: 1. sazivanje 2. obavjetavanje o dnevnom redu, mjestu i vremenu odravanja 3. kvorum rada i odlu ivanja Sazivanje skuptine dd vri - po pravilu nadzorni (upravni) odbor - u zakonom predvi enim slu ajevima i organ revizije, sud ili likvidacioni upravnik - akcionari koji predstavljaju najmanje 10% dionica u drutvu putem nadzornog odbora, a potom neposredno ukoliko nadzorni odbor u roku od 30 dana ne sazove skuptinu ili skuptina nije sazvana po proteku 5 mjeseci poslovne godine a koja treba da usvoji finansijski izvjetaj ( l. 244) Obavjetavanje lanova dd o dnevnom redu, mjestu i vremenu odravanja skuptine oglaava se najmanje jedanput u dnevnom listu i to najkasnije 30 dana prije odravanja skuptine. Dioni ari se i na druge na ine mogu obavjestiti (potom, e-mailom, faxom itd.) Obavjetenje mora da sadri sve ta ke dnevnog reda, jer one koje nisu objavljene ne mogu biti predmet odlu ivanja. Dopuna dnevnog reda se moraju pismeno dostaviti najkasnije 8 dana prije odravanja skuptine. Za rad i odlu ivanje skuptine potrebna je prisutnost akcionara koji predstavljaju vie od 50% akcija sa pravom glasa za osniva ku skuptinu, a za redovnu dovoljno je i vie od 30% ( l. 245). Poslije ponovnog sazivanja koje se vri u roku ne manjem od 15 i ne viem od 30 dana za odlu ivanje skutine dovoljno je vie od 30% (osniva ka) odnosno vie od 10% zastupljenosti dionica sa pravom glasa. Glasanje u skuptini vri se putem glasa kih listi a "za" ili "protiv" za svako pitanje. Glasa ki listi i sadre firmu ili ime akcionara i broj glasova kojima raspolae. Ukoliko postoji isti broj glasova i za i protiv prednost se daje tamo gdje je predsjedavaju i. Za neka pitanja je potrebna 2/3 saglasnost. Nadlenost skuptine dd se dijeli na: zakonsku i statutarnu. Zakonska nadlenost obuhvata odlu ivanje o slijede im pitanjima: 1. statutu i njegovim izmjenama i dopunama

S.Keko 2003/2004

Str. 53

2. pove anju i smanjenju osnovne glavnice 3. emisiji dionica 4. godinjem finansijskom izvjetaju 5. raspodjeli dobiti 6. pokri u gubitka 7. spajanju sa drugim drutvima 8. prestanku ili podjeli drutva 9. promjeni oblika drutva 10. izboru irazrjeenju lanova nadzornog odbora 11. izboru lica i organa za reviziju 12. i dr. pitanja Jedno od najaktuelnijih pitanja u uporednim pravima je zatita manjine (malih dioni ara). Ako je dioni ar na skuptini glasao protiv odluke, a ona je usvojena on ima pravo u roku od 30 dana od dana odravanja skuptine podnijeti zahtjev da drutvo otkupi njegove akcije po prosje noj trinojn cijeni koja je bila posljednjeg mjesec. Statutarna nadlenost odre ena je voljom same skuptine ne diraju i samostalne zakonske nadlenosti drugih organa (nadzornog odbora , direktora) NADZORNI ODBOR DD U uporednim pravima postoji: - jednostepeni ili jednoslojni model u kojem skuptina bira jedan organ (nadzorni odbor, odbor direktora) i - dbostepeni ili dvoslojni model gdje postoje dva odbora (i nadzorni i upravni karakteristi an za njema ko pravo) U naem pravu uporedo egzistiraju i jedan i drugi. U prvom se on naziva nadzorni odbor, a u drugom upravni odbor u kojem postoji i nadzorni odbor. Nadzorni odbor je: 1. obavezan, samostalan i nezavisan organ drutva 2. iji lanovi moraju imati odgovaraju a stru na i profesionalna znanja i iskustva 3. kojeg bira i razrjeava skuptina 4. a koji upravlja drutvom izme u dva zasjedanja skuptine, 5. meritorno odlu uje iz domena upravljanja i strategijskog poslovanja 6. koji je pod kontrolom skuptine 7. a koji kontrolie rad direktora, odnosno uprave. Zakonom je predvi en minimalan broj lanova, a esto i maksimalan broj lanova. Nadzorni odbor mora imati najmanje predsjednika i dva lana. Predsjednik i lanovi nadzornog odbora evidentiraju se kod Komisije za vr. papire. U nadzorni odbor moe biti izabrano lice iz reda akcionara i lica iz reda stru njaka koji nisu akcionari ukoliko ne postoji konflikt interesa. lan nadzornog odbora ne moe biti: - direktor drutva, - lan nekog drugog uticajnog organa, - direktor drugog drutva, - lice osu ivano za krivi na djela protiv imovine ili mu je izre ena mjera zabrane ove dunosti. - lice starije od 70 godina ( l. 260) Kandidate za lanove nadzornog odbora moe predloiti akcionar ili grupa koja ima najmanje 5% akcija sa pravom glasa. lanovi nadzornog odbora se biraju glasanjem kada svi predloeni kandidati dostave pismene izjave da se prihvataju ove dunosti. Mandat nadzornog odbora je razli ito odre en: 1 ili 4 godine ili je to preputeno statutu. Mandat lana nadzornog odbora prestaje istekom, a moe i u drugim slu ajevima kao to su: ostavkom, odlukom skuptine, smr u ili gubitkom poslovne sposobnosti, razrjeenjem cijelog nadzornog odbora. Nadzorni odbor zasjeda najmanje 1 u 3 mjeseca. Nadzorni odbor donosi odluke natpolovi nom ve inom ukupnog broja lanova uklju uju i i predsjednika. Poslovi nadzornog odbora su: 1. nadzire poslovanje drutva 2. nadzire rad direktora 3. usvaja izvetaj direktora po polugodinjem i godinjem obra unu 4. podnosi skuptini godinji izvjetaj o poslovanju drutva 5. imenuje i razrjeava direktora 6. predlae raspodjelu i na in upotrebe dobiti i na in pokrivanja drutva 7. saziva skuptinu drutva

S.Keko 2003/2004

Str. 54

8. donosi opte pravne akte osim statuta i akta direktora 9. i dr. lanovi nadzornog odbora solidarno odgovarju za neizvrenje svojih obaveza, a moe se utvrditi i pojedina na odgovornost. DIREKTOR (UPRAVA) DD Opte je pravilo da u DD pored skuptine i nadzornog odbora postoji lice ili lica koja vre funkciju operativnog vo enja drutva organ upravljanja. Manja drutva mogu imati jedno lice kao direktora drutva, doke ve a drutva obi no imaju menadment (kolegij direktora, poslovodni organ) me u kojima jedno lice vri funkciju generalnog direktora. Direktor, generalni direktor ili uprava drutva jeste: - obavezan, samostalan i nezavisan organ - imenovan na odre eno vrijeme od organa upravljanja - koji organizuje rad, - rukovodi poslovanjem, - zastupa i predstavlja drutvo i - odgovara za zakonitost poslovanja drutva Pravna obiljeja direktora (uprave) dd su: 1. obavezan je organ na temelju zakona 2. formira se na individualnoj ili kolektivnoj osnovi (ako je kolektivan najmanje 3 lana) 3. imenuje ga nadzorni odbor 4. imenuje se na odre eno vrijeme utvr eno zakonom ili statutom (obi no 4g) 5. pod kontrolom je nadzornog odbora 6. zakonska dunost mu je da organizuje rad, rukovodi poslovanjem, zastupa i predstavlja drutvo i da odgovara za zakonitost rada drutva. Zakonski djelokrug poslova direktora DD je: 1. organizuje rad u drutvu 2. rukovodi poslovanjem drutva 3. donosi pravna akta koja se odnose na organizovanje rada drutva 4. izvrava odluke skuptine i nadzornog odbora 5. zastupa i predstavlja drutvo 6. rjeava pitanja zaposlenih u okviru zakona i statuta 7. odgovara za zakonitost rada drutva i preduzima mjere radi zatite zakonitosti 8. odlu uje o svim pitanjima koja nisu u nadlenosti skuptine i nadzornog odbora. On je obavezan prisustvovati sjednicama nadzornog odbora i davati podatke i informacije koje zatrai nadzorni odbor kao i druga pozvana (ovlatena) lica. Direktor moe biti lice koje ispunjava slijede e uslove: - da mu nije izre ene mjera zabrane vrenja ove funkcije - da nije osu ivan za odre ena krivi na dijela - da nije lan nadzornog odbora - da nije lice kod kojeg postoji konflikt interesa - i dr. uslovi koji se mogu proiriti statutom Prestanak mandata direktora moe biti u slijede im situacijama: - istekom mandata - opozivom - prouzrokovanjem tete - smr u ili gubitkom poslovne sposobnost - ostavkom Odgovornosti direktora: - imovinska - krivi na dogovornost za krivi na djela (poreska utaja, prouzrokovanje ste aja, zaklju ivanje tetnih ugovora itd.) i privredne prestupe ODBOR ZA REVIZIJU Sa ciljem zatite interesa akcionara, ulaga a i povjerilaca, kao i drutva u cjelini, organizuje se vrenje kontrole u drutvima i nad drutvima. Zato se kontrola organizuje u samom drutvu, a isto tako kontrolu organizuje i drava. Kontrola se moe organizovati na dva na ina: - da to vri od skuptine posebno izabran organ koji se formira na na in odre en zakonom i statutom ili

S.Keko 2003/2004

Str. 55

- vrenje kontrole moe se povjeriti stru noj, profesionalnoj organizaciji (vanjskim licima) Dakle kontrola moe biti stalna funkcija ili povremena funkcija od slu aja do slu aja. Prema naem pravu Odbor za reviziju moe se definisati kao: - obavezan, stalan i kolektivan organ drutva - koji vri finansijsku kontrolu poslovanja drutva - a bira ga skuptina Pravne karakteristike odbora za reviziju: - poseban, obavezan, samostalan i nezavisan organ - vri finansijsku kontrolu poslovanja drutva, te zakonitost i urednost vo enja poslovnih knjiga - to je kolektivan organ (najmanje 3 lana) Odbor za reviziju mora imati najmanje 3 lana, koja mogu biti samo fizi ka lica, stru njaci iz pojedinih oblasti finansija. Ne mogu biti lanovi nadzornog odbora, direktor ili lanovi uprave, lica koja imaju status zaposlenih. Lica koja su lanovi organa drugih drutava mogu biti lanovi odbora za reviziju pod uslovom da ne postoji konflikt interesa. Odluke donose ve inom glasova po principu 1 lan 1 glas, bez obzira koliko lan odbora ima dionica. Miljenje svakog lana odbora ukoliko se ne slae sa odlukom izdvaja se u pismenoj formi sa obrazloenjem i zajedno sa izvjetajem dostavlja se skuptini. STATUSNI OBLICI POVEZIVANJA DRUTVA Cilj: koncentracija kapitala vie trgova kih drutava uz centralizaciju upravljanja pod jedinstvenom ekonomskom upravom. Najvaniji statusni oblici privrednih koncentracija su: - fuzije (spajanje, pripajanja) - horizontalne i vertikalne integracije - sistem sticanja ve inskog u e a u kapitalu i upravljanju preuzimanjem postoje ih ili formiranjem novih drutava. Osnov povezivanj tgova kih drutava je: - u e e u kapitalu (holding) - ostvarivanje strukovnih interesa (poslovno udruenje) - ostvarivanje trinih i drugih interesa (pul) HOLDING Predstavlja oblik statusnog povezivanja vie samostalnih trgova kih drutava na bazi u e a u kapitalu i/ili upravljanju. To je takav pravni odnos u kome jedno drutvo (drutvo holding) ima ve insko u e e (preko 50%) u emitovanom nominalnom kapitalu drugih drutava, ili ima ve insko u e e u njihovim organima upravljanja (direktna kontrola) ili sve to ostvaruje preko prvog drutva koje direktno kontrolie (indirektna kontrola). Holding veze, odnosno odnosi izme u povezanih trgova kih drutva, odnosno kategorije trgova kih drutava u holdingu mogu biti slijede i: 1. jedno drutvo koje se naziva holdingom (kontrolnim ili drutvo majka) 2. filijale (subsidijarna drutva, kontrolisana ili drutva k eri) 3. podfilijale (kontrolisane od filijala, subsidijarnih drutava) Formiranje holdinga do formiranja moe do i razli itim pravnim tehnikama 1. investiranjem - osnivanjem novih drutava u kojima se sti e ve insko u e e u osnovnom kapitalu 2. kupovinom udjela ili akcija sticanjem ve inskog u e a u osnovnom kapitalu postoje ih drutava 3. ulaganjem u postoje a drutva i po tom osnovu sticanje ve inskog u e a u osnovnom kapitalu. 4. zaklju ivanjem ugovora o upravljanju 5. povezivanjem vie postoje ih drutava. Djelatnost holding drutva sa stanovita drutva majke moe biti: - " ista" holding djelatnost osnivanje novih drutava, finasiranje cjelokupne djelatnosti grupacije i upravljanje - "mjeovita" uklju uje obavljanje i drugih djelatnosti kao to su trgovina na veliko, turizam itd. POSLOVNO UDRUENJE

S.Keko 2003/2004

Str. 56

To je statusno-pravni oblik koji formiraju trgova ka drutva radi unapre ivanja i uskla ivanja privrednih djelatnosti, kao i zastupanje strukovnih interesa. Osniva se ugovorm trgova kih drutava koja obezbje uju uslove i kapital za obavljanje poslova udruenja. Ono ima zastupni ka ovlatenja, istupa u ime i za ra un lanova. Zakon dozvoljava i istupanje u svoje ime i za svoj ra un u okviru poslova koje obavlja. Udruenje obavlja poslove, a ne djelatnost. Odgovornost poslovnog udruenja - ako istupa na bazi zastupni kog ovlatenja za njegove obeveze odgovaraju lanice - ako istupa na bazi komisionih ovlatenja odgovornost se utvr uje ugovorm izme u udruenja i lanica. PUL je pravno lice, statusni oblik povezivanja trgova kih drutava, subjekt sudske registracije, koje se osniva radi me usobnog informisanja o proizvodnji, razmjeni patenata i iskustava, uvo enja novih proizvoda i organizovanja zajedni ke prodaje koje ima vlastitu odgovornost

INSTITUCIONALIZOVANI OBLICI FINANSIJSKOG KAPITALA - Banke - Drutva za osiguranje i reosiguranje - Drutva za upravljanje fondovima - Investicioni fondovi BANKE Banke su finansijske institucije, prvenstveno depozitnog i kreditnog karaktera, koje se osnivaju i posluju kao dioni ka drutva. Za osnivanje banke, a i njenih filijala potrebna je prethodna dozvola od Agencije za bankarstvo. Dozvola je jedan od uslova za upis u sudski registar. Zakonski minimum, odnosno najmanji iznos kapitala za osnivanje i koji banka mora odravati je 5.000.000 KM. Bez odobrenja Agencije ni jedno fizi ko, a ni pravno lice ne moe zna ajnije pove ati svoje pravo glasa u e em u kapitalu banke (preko 20%, 33% ili 50%) Upravlja ka struktura je dvoslojna. Organi su: - skuptina, - upravni odbor neparan broj lanova od 5-11, bira se na 4 god. sa mogu no u reizbora, - nadzorni odbor ima najmanje 5 lanova, bira se na 4 god. sa mogu no u reizbora - generalni direktor Banke su dune neprekidno odravati svoju solventnost, potreban broj likvidnih sredstava (sposobnost pla anja i kreditnu sposobnost) i pod strogom su kontrolom Agencije za bankarstvo kojoj redovno dostavljaju finansijski izvjetaj. DRUTVA ZA OSIGURANJE I REOSIGURANJE Drutva za osiguranje su pravna lica koja se bave poslovima osiguranja lica i imovine i poslovima reosiguranja. Statusno.pravni oblici drutva za osiguranje su: - DD za osiguranje i/ili reosiguranje - Drutvo za uzajamno osiguranje Za osnivanje i jednog i drugog drutva potrebna je dozvola Ureda za nadzor. Uplata kapitala se vri isklju ivo u novcu. DD za osiguranje i/ili reosiguranje osniva i mogu biti pravna i fizi ka lica, doma a ili strana. Ako ulog stranog ulaga a prelazi 50% osnovnog kapitala potrebna je saglasnost Ministarstva finansija FbiH. Zakonski minimum osnovnog kapitala je: - 1.000.000 KM ako se drutvo bavi poslovima osiguranja ivota - 2.000.000 KM ako se osniva za obavljanje vie vrsta osiguranja, ako se bavi poslovima reosiguranja Drutvo za uzajamno osiguranje je pravno lice u kojem lanovi drutva uplatom uloga me usobno jam e da e se na na elima uzajamnosti i solidarnosti pokriti tete nastale ostvarenjem ugovornih rizika. Da bi se osnovalo ovo drutvo potrebno je da ugovor o uzajamnom osiguranju od istih rizika

S.Keko 2003/2004

Str. 57

zaklju i najmanje 250 lica (pravnih i/ili fizi kih). Ovo drutvo moe imati ograni enu ulogu (onda je potrebno 30% kapitala koji se trai za osnivanje DD) i neograni enu ulogu (50% kapitala) DRUTVA ZA UPRAVLJANJE INVESTICIONIM FONDOVIMA Drutva za upravljanje fondovima su specijalizovani subjekti koji se osnivaju radi prikupljanja finansijskih sredstava, zajedni kog viepartnerskog investiranja na osnovama minimiziranja i disperzije rizika te upravljanja fondovima. Postoje dvije vrste drutva: - drutvo za upravljanje uzajamnim i/ili investicionim fondovima - privatizaciona drutva za upravljanje privatizacionim investicionim fondovima Drutvo za upravljanje uzajamnim i/ili investicionim fondovima se bave isklju ivo upravljanjem fondovima bilo uzajamnim i/ili investicionim. Mogu biti osnovana kao DD ili DOO. Odobrenje za osnivanje daje Komisija za vrijedonosne papire. Osnovni kapital za osnivanje iznosi 1.000.000 KM ako upravlja jednim fondom, a za svaki slijede i fond potrebno je pove ati kapital za 250.000 KM. Privatizaciona drutva za upravljanje privatizacionim investicionim fondovima su u funkciji vlasni kog prestruktuiranja trgova kih drutava. Mogu imati oblik DD i DOO. INVESTICIONI FONDOVI 1. investicioni fond je pravno lice ija je jedina djelatnost prikupljanje finansijskog kapitala i investiranje u prenosive vijedonosne papire. Dozvolu za osnivanje izdaje Komisija za vr. papire. Zakonski minimum osnovnog kapitala 4.000.000 KM. Predstavlja klasi an oblik DD koje kapital prikuplja putem javne ponude. 2. uzajamni fond nema status pravnog lica nego predstavlja jednu namjensku imovinu koju ine prenosivi vrijedonosni papiri. Imovina je podjeljena na jednake dijelove, a fond emituje investicione kupone (najmanje u vrijednosti od 1.000.000 KM). Dozvolu za osnivanje i emisiju kupona daje Komisija za vr. papire. Ovaj fond je otvorenog tipa 3. privatizacioni investicioni fond (pif) je fond zatvorenog tipa, privremenog karaktera. Cilj fonda je omogu avanje lakeg provo enja procesa privatizacije uz raspravanje (disperziju) rizika. Ovi fondovi su se trebali do 30.10.2003.g. transformisati u investicione fondove. Osnovni kapital ovog fonda nije mogao biti manji od 200.000.000 KM. ORGANIZOVANA I URE ENA JAVANA TRITA 1. Berze 2. Druga ure ena trita hartija od vrijednosti 3. Javna trita roba BERZA Berza je organizovano i regulisano stalno mjesto (prostor) na kome se u odre eno vrijeme i na utvr en na in obavlja kupovina i prodaja zamjenjljive, tipizirane ili standardizovane robe i upravlja poslovnim transakcijama. Pod robom se podrazumjeva: novac, hartije od vrijednosti, gotovi proizvodi, sirovine i usluge. Berzu moe osnovati najmanje 5 lica sa statusom profesionalnih posrednika (brokera) sa jednakim brojem akcija koje se ne mogu prenositi dok traje lanstvo. Zakonski minimum osnovnog kapitala je 200.000KM. Dozvolu za osnivanje daje Komisija za vr. papire. U odnosu na predmet trgovanja berze se dijele na: 1. berze efekata 2. nov ane 3. robne 4. berze usluga i 5. mjeovite Prema pravnoj strukturi i odnosu drave imamo: 1. berze organizovane kao privatnopravni subjekti u formi DD 2. berze javnopravnog karaktera osnovane aktom drave 3. berze mjeovitog karaktera Berza obavlja slijede e poslove: 1. organizuje povezivanje ponude i tranje hartija od vrijednosti 2. osigurava informacije o ponudi, tranji i trinoj vrijednosti 3. moe da obavlja i druge poslove po ovlatenju Komisije za vr. papire. JAVNA TRITA ROBA

S.Keko 2003/2004

Str. 58

1. Robne berze 2. Aukcije na njima se javno i organizovano vri prodaja robe na aukcijskim mjestima putem nadmetanja 3. Trnice na veliko i trnice na malo pijace gdje se po pravilu prodaju poljoprivrednoprehrambeni proizvodi 4. Trni centri organizovana trita za prodaju robe na malo 5. Sajmovi povremeno organizovana trita na kojima se vri prezentacija robe po sistemu uzorka i vri zaklju ivanje poslova. JAVNO PREDUZE E Javna preduze a su preduze a koja se formiraju u komunalnim oblastima, kao i u oblastima privredne infrastrukture, odnosno tamo gdje je javni cilj svrha obavljanja djelatnosti. To su sva ona preduze a koja se baziraju na "sticanju svojine iz tz. javne ruke i koja na osnovu finansijskog u e a, odlu ivanja ili davanja saglasnosti, neposredno ili posredno sprovode vladaju u politiku. Osniva i javnog preduze a pojavljuju se oblici dravne organizacije (optina, kanton). Osniva i mogu biti i privatna i pravna lica (doma a ili strana) na bazi privatnog kapitala. Njime upravljaju osniva i srazmjerno kapitalu. Zakonsko ovlatenje drave postoji u pogledu kontrole ispunjenja javnog cilja. Za obaveze u prometu javno preduze e odgovara svojom imovinom. Zakonski minimum osnovnog kapitala drava nije odredila, me utim ako ono ime neki od oblika trgova kog drutva tada vrijede ista pravila kao za TD. ZADRUGA - je organizacija sa statusom pravnog lica - formirana ugovorom FIZI KIH LICA (najmanje 3, a stambene 30) - u kojoj svaki lan u estvuje neposredno i ravnopravno - sa ciljem da na principu uzajamne pomo i unapre uje i zatiti svoj ekonomski interes i sti e dobit. - Ulozi mogu biti u novcu, stvarima i pravima, ali ne i u radu. - Ugovorom o osnivanju odre uje se minimalan kapital PRIVREDNE KOMORE Privredne komore su pravna lica neprofitnog karaktera, asocijacije privrednih subjekata i drugih lica koja obavljaju privredne djelatnosti. Privredne komore u estvuju u promociji privrednih subjekata i privrede u cjelini, donosi posebne uzanse i uestvuje u izgradnji normativa i standarda u odre enim oblastima privrednog ivota. U okviru komora djeluju sudovi asti. U Privrednoj komori FBiH, obrazuje se stalni izabrani sud arbitraa, koja je nadlena za rjeavanje sporova koji su ugovorom ili drugim aktom lanova stavljeni u nadlenost arbitrae (arbitrana klauzula). UNUTRANJA ORGANIZACIJA DRUTVA (DIJELOVI DRUTVA) Pojam dijelova drutva Na in obavljanja registrovane djelatnosti zahtjeva organizovanje uih poslovnih jedinica (dijelova drutva) u kojima se obavlja odre ena vrsta ili vrste poslova. Unutranja struktura drutva jeste skup organizacionih dijelova, poslovnih jedinica u kojima se obavlja jedna ili vie vrsta poslova iz okvira registrovane djelatnosti drutva. Unutranja struktura se odre uje statutom. Pravni status dijelova drutva 1. nemaju status pravnog lica (ne mogu tuiti niti biti tueni) 2. sredstva sa kojima se obavljaju poslovi u dijelovima drutva objekti imovine drutva pa ne mogu biti subjekti prinudnog poravnanja, ste aja niti likvidacije. 3. obavljaju jednu ili vie poslova iz domena registrovane djelatnosti drutva 4. u pravnom prometu mogu imati odre ena ovlatenja za istupanje predvi ena statutom 5. subjekt upisa u sudski registar su samo oni djelovi koji imaju ovlatenja za istupanja 6. dio drutva upisan u sudski registar istupa pod firmom drutva 7. nemaju vlastite organe upravljanja, osim rukovodnog osoblja 8. sporove izme u dijelova drutva rjeava nadzorni odbor STATUSNE PROMJENE

S.Keko 2003/2004

Str. 59

Statusne promjene predstavljaju niz pravnih i fakti kih radnji preduzetih na zakonom propisan na in koje dovode do univerzalne sukcesije imovine i izmjene pravnog statusa drutva ili drutava obuhva enih tim promjenama. One dovode do izmjena u ekonomskom i pravnom identitetu subjekta. Statusne promjene (spajanje, pripajanje, podjele) Zajedni ke pravne karakteristike statusnih promjena 1. odluku o statusnim promjenama donose ulaga i ili skuptina 2. donoenju odluke predhode obimne pripremne radnje (plan reorganizacije, izvjetaj revizora itd.) 3. spajanje ili pripajanje razli itih tipova drutva (DD i DOO ili DOO i KD) uvijek povla i dvije sloene opracije: transformaciju tj. promjenu oblika drutva i statusnu promjenu 4. provo enjem statusnih promjena dolazi do univerzalne sukcesije drutva (preuzimanje svih prava i obaveza) i pravnog sljedovanja. 5. provo enjem statusnih promjena ne dolazi do likvidacije imovine 6. statusne promjene zahtjevaju osiguranje i zatitu dioni ara i povjerilaca Vrste statusnih promjena 1. Spajanje je oblik fuzije, statusna promjena kod koje dolazi do prestanka dva ili vie drutava od kojih nastaje jedno novo drutvo. Imovina, prava i obaveze spojenih drutava prelazi na novo drutvo. Spojiti se mogu drutva istog ili razli itih tipova. lan koji je glasao protiv spajanja ima pravo traiti da drutvo otkupi njegov udio po trinoj vrijednosti. 2. Pripajanje je oblik fuzije, gdje dolazi do toga da jedno ili vie drutava pripajaju se nekom novom drutvu, pri emu pripojena drutva prestaju postojati kao samostalni pravni i poslovni subjekti. Drutvo koje je apsorbovalo druga pripojena drutva zadrava svoj pravni status. Pripajanje se moe izvriti izme u drutava istog i razli itog tipa. Kada se pripajaju drutva razli itog tipa prethodno je potrebno izvriti transformaciju organizacionog oblika. 3. Podjela ili cijepanje je takva statusna promjena gdje podjelom jednog drutva nastaje vie manjih drutava. Drutvo koje se dijeli prestaje postojati jer njegova imovina prelazi na novonastala preduze a. Drutva koja su nastala odgovaraju solidarno i neograni eno za ranije obaveze drutva koje je prestalo postojati. PRESTANAK POSLOVNIH SUBJEKATA Prestanak subjekata poslovnog prava moe se posmatrati u - ekonomskom smislu subjekat prestaje obavljati poslovnu djelatnost - pravnom smislu brisanje iz sudskog registra i gubitak pravnog subjektiviteta Razlozi prestanka poslovnog subjekta mogu biti: 1. ekonomski objektivna nemogu nost obavljanja djelatnosti (eksploatacija nafte) uzroci trine, finansijske i poslovne prirode zbog kojih je dalji opstanak poslovnog subjekta neodriv. Kada je poslovni subjekat trajnije nesposoban da izmiruje svoje nov ane obaveze (u na elu u periodu od 30 dana neprekidno) insolventan 2. pravni statusne promjene, nemogu nost provo enja procesa privatizacije na zakonom utvr en na in, sudskom presudom utvr ena nitavnost upisa u sudski registar 3. tehni ki svode se na nepostojanje ili na prestanak postojanja posebnih uslova za poslovanje subjekta. STE AJ Ste aj predstavlja zakonom utvr en postupak po kome se imovina prezaduenog poslovnog subjekta (ste ajnog dunika) povjerava posebnim od suda imenovanim organima koji unov avaju imovinu (ste ajna masa) radi skupnog namirenja njegovih povjerilaca podjelom prikupljenih sredstava. Subjekti ste ajnog postupka su privredna drutva, statusni oblici povezivanja privrednih drutava i druga pravna lica koja obavljaju privrednu djelatnost i imaju sjedite na podru ju FbiH. Ste ajni postupak se provodi nad dunikom u dva slu aja: - ako je trajnije nesposoban za pla anje (u periodu od 30 dana neprekidno ne izmiruje sve svoje dospjele nov ane obaveze) - kada je prezaduen uklju uju i i druge slu ajeve odre ene zakonom Ste ajni postupak vodi kantonalni sud na ijem podru ju je sjedite dunika. Obavezni organi ste ajnog postupka su: - ste ajni sud, ste ajni sudija, ste ajni upravnik, a fakultativni organ moe biti odbor povjerilaca, vje e povjerilaca, privremeni odbor povjerilaca.

S.Keko 2003/2004

Str. 60

Za pokretanje ste ajnog postupka prijedlog mogu dati: povjerioci, sam poslovni subjekt (dunik), likvidacioni upravnik ako se u postupku likvidacije utvrdi da postoje uslovi za pokretanje ste aja. Za banke samo Agencija za bankarstvo. Specifi nosti ste ajnog postupka su: - ne moe se traiti vra anje u pre anje stanje - ne moe se podnositi prijedlog za ponavljanje postupka - rokovi su kratki (na albu 8 dana, a na zaklju ak 3) - alba i prigovor ne odga aju izvrenje Faze ste ajnog postupka su: 1. prethodni postupak 2. otvaranje ste ajnog postupka 3. prijavljivanje i ispitivanje potraivanja 4. reorganizacija ili prodaja ste ajnog dunika 5. unov avanje imovine 6. namirenje povjerilaca podjelom diobne mase 7. zaklju ivanje ste ajnog postupka Prethodni postupak otvaranja ste aja Sprovodi ga privremeni ste ajni upravnik imenovan od strane ste ajnog sudije. Njegova dunost je da: - osigura imovinu ste ajnog dunika - ispita da li e imovina ste ajnog dunika pokriti trokove ste aja, - ispitati da li postoje razlozi za pokretanje ste ajnog postupka - podnese izvjetaj ste ajnom sudiji u roku od 30 dana od imenovanja. Cilj je utvr ivanje ekonomsko-finansijskog stanja dunika, odnosno da li postoje uslovi za pokretanje ste aja. Ovaj postupak se zavrava donoenjem rjeenja o otvaranju ste aja ili o obustavi postupka. Otvaranje ste ajnog postupka Ste ajni sudija zakazuje ro ite na koje se poziva predlaga , privremeni ste ajnu upravnik i ste ajni dunik. Ste ajni sudija imenuje ste ajnog upravnika i donosi odluku o otvaranju ste aja u formi rjeenja koje se objavljuje u Sl. novinama FbiH i Sl. glasniku kantona. Rjeenje se dostavlja predlagatelju, ste ajnom duniku, instituciji koja vodi poslove platnog prometa i javnom tuilatvu. (Prouzrokovanje ste aja je krivi no djelo). injenica da je ste aj otvoren upisuje se u sudski registar, zemljine knjige i registar prava industrijske svojine. Povjerioci su duni u roku od 30 dana od dana objavljivanja oglasa o poretanju ste aja prijaviti potraivanja. Posljedice otvaranja ste aja Danom otvaranja ste aja: 1. prestaju prava poslovodnog organa i organa upravljanja. Te funkcije prelaze na ste ajnog upravnika. 2. prestaju radni odnosi zaposlenih radnika, sem onih koje ste ajni upravnik zadri 3. formira se ste ajna masa od imovine ste ajnog dunika 4. gase se ra uni dunika i sa njima prava lica za raspolaganje imovine i otvara novi ra un na koji se prenose sva sredstva 5. u firmu dunika dodaje se oznaka "u ste aju" 6. potraivanja povjerilaca koja nisu dospjela smatraju se dospjelim 7. prestaju te i kamate na potraivanje 8. vri se prinudna kompenzacija dunikovih potraivanja sa potraivanjima povjerilaca 9. povremena davanja, nov ana i nenov ana, pretvaraju se u jednokratna nov ana davanja 10. danom prijavljivanja potraivanja prekida se zastarjelost Razlu na i izlu na prava U ste aju se pojavljuju kategorije razlu nih i izlu nih prava. Ona daju mogu nost odvojenog namirenja iz imovine ste ajnog dunika. Razlu no pravo je pravo povjerioca ije je potraivanje obezbje eno najkasnije 60 dana prije otvaranja ste ajnog postupka. Obezbje enje se sastoji u hipoteci, zalozi na pokretnim stvarima, potraivanjima ili pravu prvenstva naplate (komisionar). Izlu na prava jesu prava tre ih lica na osnovu kojih ona mogu traiti da se odre ene stvari (ne prava i novac) izlu e ili izuzmu iz ste ajne mase. Radi se o stvarima koja ne pripadaju ste ajnom duniku, ali su se naala u njegovoj imovinskoj masi (davalac lizinga, stvar uzeta u zakup)

S.Keko 2003/2004

Str. 61

Prijavljivanje i ispitivanje potraivanja (3 faza ste aja) Povjerioci u roku od 30 dana od objavljivanja pokretanja ste aja u pismenoj formi prijavljuju potraivanja navode i visinu potraivanja i pravni osnov. Potrivanja ispituje Ste ajni sudija, uz u e e ste ajnog upravnika, povjerilaca i drugih lica koja mogu pruiti relevantne podatke. Ste ajni upravnik se o svakom potraivanju precizno izjanjava da li ga priznaje ili osporava. I povjerioci mogu osporiti neko potraivanje. Utvr eno je samo ono potraivanje koje prizna ste ajni upravnik, a ne ospori ni jedan povjerilac. Osporeno potraivanje se moe dokazivati u posebnom sudskom postupku. Reorganizacija ili prodaja ste ajnog dunika Uz prethodno pribavljenu saglasnost i miljenja povjerilaca ste ajni upravnik e odlu iti o - reorganizaciji ili - da se dunik kao pravno lice proda Unov avanje imovine u ste aju vri se prodajom imovine javnim nadmetanjem ili neposrednom pogodbom. Prodaju se dijelovi imovine. Prije izlaganja javnoj prodaji procjenu vri vjetak. Po etna cijena ne moe biti ispod 1/2 procijenjene vrijednosti. Ako se ne moe prodati po toj cjeni, ste ajno vije e odre uje novu cijenu. Na kraju se ona moe prodati neposredno povjeriocima. Namirenje povjerilaca u ste aju podjelom diobne mase. Ste ajna masa iz koje su izdovjeni trokovi ste aja i koja se dijeli povjeriocima naziva se diobna masa. Isplata se vri po redosljedu prioriteta. Zaklju ivanje ste ajnog postupka Poslije glavne diobe ste ajni upravnik podnosi izvjetaj ste ajnom vije u. Ste ajni sudija donosi rijeenje o zaklju ivanju ste ajnog postupka koje se objavljuje u Sl. novinama FbiH, sl. glasniku kantona i upisuje se u sudski registar. Danom upisa rjeenja ste ajni dunik se brie iz registra i prestaje postojati. PRINUDNO PORAVNANJE U STE AJNOM POSTUPKU Prinudno poravnanje je zakonom utvr en postupak koji provodi Ste ajni sudija na prijedlog povjerilaca ili dunika, a cilj je obustava ste ajnog postupka s tim da se povjerioci namire u odre enom iznosu i ste ajni dunik sa uva od propadanja. Prijedlog se moe staviti u periodu od dana otvaranja ste ajnog postupka pa do ro ita za raspravu po nacrtu za glavnu diobu. Zakonska pravila prijedloga za prinudno poravnanje sadre procenat koji se povjeriocima nudi i rokove: - najmanje 35% iznosa potraivanja ako je pla anje u roku od jedne godine - najmanje 50% potraivanja ako je pla anje u roku od 2 godine - ako je pla anje potraivanja u punom iznosu rok ne moe biti dui od 3 godine O predloenom poravnanju odlu uju povjerioci koji su prijavili potraivanja i ukoliko se pozitivno izjasne povjerioci ija potraivanja prelaze 50% ukupnih potraivanja prijedlog je prihva en. Ono ima pravno dejstvo prema svim povjeriocima sem izlu nim i razlu nim povjeriocima, solidarnim dunicima itd. Rjeenje o prinudnom poravnanju objavljuje se u Sl. novinama FbiH, kantonalnom sl. glasniku i upisuje se u sudski registar. Zahtjev za stavljanje rjeenja van snage moe uputiti svaki povjerilac koji je u estovao u prinudnom poravnanju ako je dunik u mogu nosti da izmiri potraivanje u ve em iznosu od onoga utvr enim rjeenjem. LIKVIDACIJA Likvidacija je na in prestanka solventnog poslovnog subjekta po zakonom utvr enom postupku usljed postojanja zakonom utvr enih razloga. Kod likvidacije je obavezno imovina ve a od obaveza pa ne dolazi u pitanje namirenje povjerilaca. Me utim ako se u toku postupka utvrdi da to nije slu aj likvidacioni upravnik je duan podnijeti prijedlog kantonalnom sudu za pokretanje ste ajnog postupka. Postupak likvidacije se provodi u slijede im slu ajevima: 1. ako je prema poslovnom subjektu izre ena trajna mjera zabrane rada ili obavljanja djelatnosti 2. ako su prestali postojati prirodni uslovi za vrenje poslovne djelatnosti (eksploatacija nafte) 3. ako su prestali postojati ekonomski uslovi za rad 4. ako je odlukom suda utvr ena nitavnost upisa u sudski registar 5. i drugim slu ajevima utvr enim zakonom Za otvaranje i provo enje postupka likvidacije nadlean je kantonalni sud, a organi likvidacionog postupka su likvidaciono vije e i likvidacioni upravnik. Danom upisa pravosnanog rjeenja u sudski

S.Keko 2003/2004

Str. 62

registar, koje donosi likvidaciono vije e po zaklju ivanju likvidacionog postupka brie se drutvo i ono prestaje postojati. PRAVI PROMET Pojam prometa moe se posmatrati u ekonomskom i pravnom smislu. U ekonomskom to je prenos stvari koje imaju ekonomsku (nov anu) vrijednost sa jednog na drugi subjekat. U pravnom smislu to je transfer subjektivnih prava, pvenstveno stvarnih, sa nosioca (titulara) na drugi subjekt. Subjekti poslovnopravnog prometa Subjekti poslovnopravnog prometa su sva fizi ka i pravna lica kojima pravni poredak (objektivno pravo) priznaje status subjekta poslovnog prava tj. da su registrovani subjekti iji je cilj ekonomske prirode. Kao subjekti poslovnog prava nosioci prometa su: 1. idnividualni trgovac, poduzetnik ili samostalni privrednik 2. privredna/trgova ka drutva svih tipova 3. javna preduze a (kompanije) 4. drutvena preduze a dok se ne preobraze u neki od tipova privrednog drutva 5. statusni oblici povezivanja privrednih drutava (holding, koncern, inv. fond) 6. ostali oblici pravnih lica (fondacije, udruenja, zadruge,..) Pravni instrumenti prometa su pravna sredstva koja subjekti poslovnog prava koriste u pravnom prometu. Nazivaju se jo instrumenti poslovnih transakcija. Najve i zna aj imaju ugovori, vrijedonosni papiri, legitimacioni papiri i druge pisane isprave i dokumenta kojima se dokazuje nastanak i sadraj poslovne transakcije. Na osnovu njih poslovni subjekti sti u imovinu i vre promet imovinskih dobara. Imovina drutva Imovina je klju na kategorija za odvijanje pravnog prometa. To je ukupnost imovinskih prava koja pripadaju subjektu izraziva u novcu. Imovina se konstituie osnivanjem,a uve ava poslovanjem. Imovinu drutva ine: - stvarna prava - obligaciona prava - imovinski dio autorskih prava - prava industrijske svojine - udjeli u drugim poslovnim subjektima Opte je pravilo poslovnog prava da je imovina poslovnog subjekta odvojena od imovine njegovih ulaga a. Za obaveze u prometu drutvo odgovara svojom imovinom, dok kod drutava personalnog tipa taj princip nije dosljedno proveden. ZASTUPANJE I PREDSTAVLJANJE DRUTVA Pravna lica ne mogu davati izjavu volje kao to to ine fizi ka lica, umjesto njih to ine odre ena lica koja nazivamo zastupnici. Zastupnik djeluje u tu e ime i za tu i ra un. Zastupanje je pravni odnos (pravna institucija) na osnovu kojeg fizi ko lice (zastupnik), sklapa posao ili obavlja neku drugu pravnu radnju, tj. daje izjavu volje za drugo lice zastupljenog (u ovom slu aju za pravno lice, privredno drutvo) gdje pravna dejstva iz takvog odnosa prelaze na zastupanog. Zastupanje ima ekonomski efekat pozitivni ili negativni koji se ti e imovine zastupanog sve dok zastupnik radi u granicama ovlatenja. Ovlatenja za zastupanje proisti u, odnosno pravni osnov zastupanja su: 1. zakon 2. statut drutva ili ugovor o osnivanju 3. akt suda (rjeenje za ste ajnog ili likvidacionog upravnika) 4. ugovor o zastupanju (punomo stvo) Predstavljanje je istupanje u ime poslovnog subjekta bez stvaranja imovinskopravnih obaveze, odnosno davanje izjava volje koje ne proizvode imovinskopravne u inke za drutvo. Zastupnik je ujedno i predstavnik, dok predstavnik ne moe preduzimati akte zastupanja ako za to nema izri ito ovlatenje. SLOBODNO I VEZANO OSOBLJE

S.Keko 2003/2004

Str. 63

Kod poslovnih subjekata zastupnici se dijele na slobodno i vezano osoblje, a cilj te podjele je bolje razumjevanje osnova nastanka zastupni kog odnosa, granica ovlatenja i dunosti zastupnika. Slobodno osoblje ine fizi ka lica koja na osnovu zakona ili iz prirode drutva ili akta suda imaju ovlatenje za zastupanje poslovnog drutva. To su: direktor (generalni), predsjednik uprave drutva, lanovi dno (javni drugari), komplementari, ste ajni i likvidacioni upravnik. Vezano osoblje su lica koje imenuje i razrjeava direktor (generalni) ili predsjednik uprave ovlaten na preduzimanje izvrnih i administrativnih radnji u okviru dobijenih ovlatenja. To su: izvrni direktori, pomo nisi direktora, punomo nici, rukovodno osoblje svih rangova itd. Zakonski i statutarni zastupnici Zakonski zastupnici su lica ija ovlatenja na zastupanje izviru iz samog zakona. Zakonsko zastupanje ulazi u domen vo enja drutva. Zakonski zastupnici su direktor (generalni) ili predsjednik uprave drutva. Statutarni zastupnici je pravno-tehni ki izraz za sva lica koja su na osnovu statuta ili ugovora o osnivanju ovlatena za zastupanje drutva. Ograni enja zakonskog i statutarnog zastupnika se reguliu statutom. PUNOMO NICI Zakonski i statutarni zastupnici drutva mogu u okviru svojih ovlatenja prenijeti na drugo lice dio svojih ovlatenja za zastupanje drutva tj. opunomo iti drugo lice. Sam taj pravni odnos kao i formalni akt naziva se punomo , punomo je ili opunomo je. Punomo je ovlatenje za zastupanje koje vlastodavac pravnim poslom daje svom punomo niku. Ovlatenja punom nika dakle izviru iz pravnog odnosa, a ne iz zakona ili statuta. Pravila koja vrijede za punomo su: - punomo se daje u pisanoj formi, - punomo nik moe biti pravno ili fizi ko lice - punomo nik moe preduzimati samo radnje u okviru ovlatenja - ako dobije opte (generalno) punomo je moe preduzimati samo poslove koje odlaze na redovno poslovanje - zakon je predvidio i neke slu ajeve za koje treba specijalna punomo (izdavanja, akceptiranja, indosiranja, avaliranja mjenice itd.) Tipovi punomo i 1. poslovna punomo 2. punomo profesionalnim posrednicima na tritu kapitala 3. punomo trgovinskog putnika 4. punomo po zaposlenju Poslovna punomo je ovlatenje poslovnog subjekta ili individualnog trgovca dato drugom fizi kom licu da sklapa ugovore i obavlja ostale poslove koji se uobi ajno vre u okviru registrovane djelatnosti. Ne upisuje se u sudski registar. Granice punomo i zakon je ve odredio. Punomo preofesionalnim posrednicima na tritu kapitala daje se licima koja se profesionalno i u vidu registrovane djelatnosti bave specijalnim poslovima na tritu kapitala. Daje se brokerima, drutvima za upravljanje fondovima, investicionim savjetnicima itd. Punomo trgovinskog putnika Trgovinski putnik je ovlaten preduzimati samo one poslove koji se odnose na prodaju robe navedene u punomo i. Ovlatenje na zaklju ivanje ugovora mora biti navedeno u punomo i, a ako nije smatra se da moe samo prikupljati ponude i porudbe. Iako je ovlaten da proda robu trgova ki putnik nije ovlaten da naplati cijenu, niti da proda robu na kredit, za to mora imati specijalnu punomo . Punomo po zaposlenju je pravno-tehni ki termin za punomo lica koja u drutvima rade na takvim poslovima ije je obavljanje vezano za zaklju ivanje i izvrenje odre enih ugovora (prodavac u prodavnici, alterski radnik u poti itd.) Nije potreban poseban ugovor o punomo stvu PROKURA Prokura je najire trgova ko punomo je iji je sadraj i obim usmjeren na sveukupno poslovanje gospodara, odnosno poslovnog subjekta. U naem pravu se prokura definie kao pismena punomo upisana u sudski registar koja, na osnovu zakona, sadri ovlatenja prokuriste (prokuratora) za zaklju ivanje i obavljanje pravnih poslova i radnji u vezi sa poslovanjem trgova kog drutva i statusnog oblika povezivanja osim zaklju ivanje ugovora koja se odnose na osnovna sredstava. Sadraj ovlatenja i ograni enja prokure isklju ivo odre uje zakon i statutom ili ugovorom o osnivanju ona se ne moe ograni initi. Ako bi ipak oni sadravali neku klauzulu takva klauzula ne bi mogla proizvoditi pravno dejstvo prema tre im licima.

S.Keko 2003/2004

Str. 64

Za davanje prokure vrijede ova zakonska pravila: - prokuru daje direktor (generalni), odnosno uprava drutva - daje se u pisanoj formi - ne moe sadravati nikakva ograni enja zasnovana na statutu, ugovoru ili odluci - prokura je neprenosiva - prokura se upisuje u sudski registar - javno se objavljuje u slubenom glasilu Prokurista moe biti: - fizi ko lice, ne i pravno - lice koje je punoljetno i ima punu poslovnu sposobnost - lice iz reda slobodnog ili vezanog osoblja - lice kod kojeg ne postoji konflik interesa - stru no lice koj poznaje trite Postoje dvije vrste prokure: 1. pojedina na (individualna ili samostalna) 2. zajedni ka (skupna ili kolektivna) Pojedina na prokura postoji kada je data jednom ili vie lica, s tim da svaki od njih djeluje samostalno. Ovlatenja svakog prokuriste (ako je prokura data ve em broju lica) su nezavisna, me usobno se ne isklju uju i svaki prokurista djeluje samostalno i ima ovlatenja koja po zakonu sadri prokura. Zajedni ka prokura je takva prokura koja se daje najmanje dvjema osobama i to zajedno. Radnje su punovane kada postoji saglasna izjava volje svih prokurista (zajedni ka volja prokurista). ODGOVORNOST POSLOVNIH SUBJEKATA Odgovornost imovinskog prava jeste obligacioni odnos izme u lica koje ima subjektivno imovinsko pravo da zahtjeva popravljanje tete i lica koje je duno da tu tetu popravi. Osnov odgovornosti poslovnog subjekta nalazi se u radnjama fizi kih lica koja obavljaju odre ene djelatnosti u ime i za ra un poslovnog subjekta (npr. nije napravljen obra un, isporu ena roba sa grekom itd.) Odgovornost poslovnog subjekta se moe razli ito klasificirati: 1. prema pravnom osnovu nastanka odgovornosti 2. prema subjektu kome odgovara drutvo 3. prema subjektu za ije se radnje odgovara 4. prema vrsti sankcija koje se mogu izre i 5. prema vrsti obligacije koja nastaje iz konkretnog pravnog odnosa (u prvom redu misli se na solidarnu odgovornost) Vrste odgovornosti prema pravnom osnovu nastanka odgovornosti mogu se podijeliti na one koje nastaju iz: 1. zakona zakonska odgovornost 2. ugovora o osnivanju volje osniva a 3. statuta odluke organa upravljanja 4. jednog od izvora nastanka obligacije (ugovor, jednostrana izjava volje, prouzrokovanje tete, neosnovano boga enje, nepozvano vrenje tu ih poslova itd.) Vrste odgovornosti prema subjektu kome odgovara drutvo Drutvo moe odgovarati: 1. lanovima drutva 2. drutvenoj zajednici (dravi ili u esnicima u pravnom prometu) Vrste odgovornosti prema subjektu za ije se radnje odgovara: 1. odgovornost za sopstvene radnje i obaveze 2. uzajamna odgovornost odgovornost za druge subjekte Vrste odgovornosti prema vrsti sankcije koja se moe izre i: 1. imovinska sankcija popravljanje tete 2. krivi nopravna sankcija u vidu nov ane kazne 3. sankcija u vidu zatitne mjere oduzimanje imovinske koristi Odgovornost prema drutvenoj zajednici

S.Keko 2003/2004

Str. 65

Svaki subjekt poslovnog prava odgovoran je prema drutvenoj zajednici (dravi). Parvni osnov odgovornosti nalazi se u povredi vrenja registrovane djelatnosti. U irem smislu osnov odgovornosti moe se nalaziti u zatiti osnovnih drutvenih vrijednosti (zatiti zdravlja ljudi i zatiti okoline). Obaveze prema drutvenoj zajednici obi no imaju fiskalni karakter: pla anje poreza, carina, taksi i drugih javnih davanja). Neizvrenje obaveza ili neuredno izvrenje izaziva intervenciju dravnog organa pri emu dolazi do prinudne naplate obaveze a potom sankcije prema poslovnom subjektu. Odgovornost poslovnog subjekta prema dravi u sebi sadri krivi nopravnu sankciju ako je takva radnja zakonom predvi ena kao naro ita vrsta delikta privredni prestup ili privredni prekraj (nazivaju se jo i carinskim ili poreskim prestupima i prekrajima). Sankcija se ogleda u pla anju nov ane kazne i izricanja zatitne mjere : - zabrana obavljanja djelatnosti odre eno vrijeme - zabrana uvoza ili izvoza - oduzimanje imovinske koristi - oduzimanju robe Prestup je drutveno opasno, protivpravno i zakonom utvr eno djelo poslovnog subjekta i/ili odgovornog lica koje se sastoji u povredi pravila privrednog sistema zemlje ili finansijskog poslovanja i prouzrokovalo je ili je moglo prouzrokovati tee posljedice. Privredni prekraji su istovrsni delikti, ali manje drutveno opasne. Za odr eni prestup ili prekraj pored poslovnog subjekta redovno, istovremeno odgovara i fizi ko lice. Njegova sankcija moe biti u pla anju nov ane kazne, zabrana obavljanja dunosti, zatvorom itd. ZAKONSKA ODGOVORNOST ZA SOPSTVENE OBAVEZE Opte pravilo u poslovnom pravu jeste da svaki oblik poslovnog subjekta za svoje obaveze u prometu odgovara svojom imovinom. Odgovornost nastaje momentom nastanka obaveze i traje do njenog ispunjenja. Poslovni subjekt odgovara za zakonske ugovorne, vanugovorne i obaveze nastale na osnovu jednostrane izjave volje. Ogovornost je zakonska i nijedan subjekt svojim aktom je ne moe isklju iti niti ograni iti. Zakonska odgovornost obuhvata svu imovinu poslovnog subjekta. Zakonska odgovornost za druge subjekte (lica) Opte je pravilo u poslovnom pravu da poslovni subjekt pored odgovornosti za sopstvene obaveze u odre enim slu ajevima na osnovu zakona odgovara za radnje i obaveze drugih lica Ti slu ajevi su slijede i: 1. odgovornost kod statusnih promjena (spajanje, pripajanje, podjela) 2. odgovornost kod promjene organizacionog oblika (tipa drutva) 3. odgovornost kontrolnog za supsidijarno drutvoa 4. odgovornost drutva za tetu koju prouzrokuje njegov organ 5. odgovornost drutva i individualnog trgovca za tetu koju prouzrokuje zaposleno osoblje Odgovornost kod statusnih promjena (spajanje, pripajanje i podjela) 1. odgovornost nastaje po osnovu pravnog sljednitva 2. odgovorno u su obuhva ene samo promjene nastale do momenta statusne promjene 3. odgovornost je potpuna i neograni ena (kod podjele i solidarna) i ne moe se ograni iti niti isklju iti Odgovornost kod promjene organizacionog oblika Novo drutvo koje je nastalo transformacijom starog drutva odgovara za obaveze starog drutva Odgovornost kontrolnog za supsidijarno drutvo kontrolno drutvo odgovara za obaveze u prometu supsidijarnog drutva (pot injenog) i to samo za one koje su nastale po osnovu izvrenja instrukcija kontrolnog drutva. Odgovornost drutva za tetu koju prouzrokuje njegov organ poto organ drutva nije pravni subjekt, nema vlastitu imovinu, nema deliktnu sposobnost, drutvo je obavezno nadoknaditi tetu tre em licu koju prouzrokuje njegov organ. Odgovornost drutva i individualnog trgovca za tetu koju prouzrokuje zaposleno osblje Ako zaposleno osblje u vezi sa radom prouzrokuje tetu tre em licu, drutvo ili individualni trgovac je obavezan nadoknaditi tetu tre em licu. Ote eni ima pravo zahtjevati naknadu tete neposredno od zaposlenog ako je djelovao namjerno. ZAKONSKA ODGOVORNOST DRUGIH LICA ZA DRUTVO

S.Keko 2003/2004

Str. 66

Iako je opte pravilo poslovnog prava da za svoje obaveze u pravnom prometu drutvo odgovara svojom imovinom, postoje slu ajevi kada za obaveze drutva na osnovu zakona odgovaraju i druga lica. Postoje dva slu aja ovakve odgovornosti: 1. odgovornost lanova drutva personalnog tipa javni drugari i komplementari kod dno, kd i kdd imaju zakonsku, potpunu, neograni enu solidarnu odgovornost za obaveze drutva iji su lanovi. Oni odgovaraju neograni eno, solidarno cjelokupnom svojom imovinom 2. odgovornost jedinog vlasnika drutva (djl) Vlasnik drutva odgovara povjeriocima zajedno sa drutvom, po zakonu, potpuno, neograni eno u slu aju kada kod tre ih lica stvara "privid privrednog identiteta sa drutvom", tj ako vlasnik drutva svojim radnjama ili mjeanjem svoje imovine sa imovinom drutva stvara prividno jedinstvo. ATRIBUTI POSLOVNI SUBJEKATA Atributi poslovnih subjekata su obiljeja koja slue njihovoj individualizaciji s ciljem to sigurnijeg odvijanja prometa, njegove zatite i zatite tre ih lica. Svaki poslovni subjekt po zakonu mora imati atribute koji su dovoljni da omogu e njegovo razlikovanje od drugih u esnika u prometu. Obavezni atributi su: - firma (ime) - sjedite - djelatnost (predmet poslovanja) - dravljanstvo (nacionalna pripadnost) Faklutativni atributi mogu biti slue da se privredni subjekt ili njegov proizvod bolje razlikuju od drugih, da bi se izgradio poslovni imid, a to su: marka proizvoda, uzorci, modeli itd. FIRMA Firma predstavlja individualnu obaveznu odluku pod kojom jedan poslovni subjekt, uklju uju i i samostalnog privrednika imaju pravo i obavezu da posluju i da se u svom poslovanju tako potpisuju. Dijelovi privrednih drutava ne mogu imati posebnu firmu, oni nastupaju pod firmom drutva. Firma se odre uje aktom o osnivanju, unosi u statu i upisuje u sudski registar. Firma pod kojom posluje individualni trgovac utvr uje se rjeenjem o osnivanju. Promjene elemenata firme upisuje se u sudski registar i javno objavljuju u Sl. novinama FbiH. Na ela firme su principi koji moraju biti potovani prilikom odre ivanja i upotrebe firme, a to su: 1. na elo istinitosti svi elementi firme treba da odgovarju stvarnom stanju, te kako su upisani u sudski registar. Ako ne koristi firmu na na in kako je upisana tada ini prekraj. 2. na elo obaveznosti a) svako drutvo mora imati firmu - b) firma mora biti ozna ena u aktu o osnivanju, statutu, upisana u sudski registar i istaknuta na poslovnim prostorijama c) u svom poslovanju poslovni subjekt je mora koristiti 3. na elo javnosti sve vrijeme poslovanja mora biti izloena javnosti: istaknuta na prostorijama objavljena u slubenom glasilu, koritena u poslovnoj korespodenciji, upisana u registar suda 4. na elo posebnosti u registar istog suda ne mogu biti upisana dva subjekta sa istim ili sli nim imanom, a koja obavljaju istu ili sli nu djelatnost. Sud na tu injenicu gleda po slubenoj dunosti. 5. na elo stvarnosti firma i njeni elementi moraju biti i materijalno ta ni (ne moe na primjer u firmi da stoji da se drutvo bavi gra evinarstvom,a ono stvarno vri transportne usluge) ELEMENTI FIRME Prema odnosu sa javnim interesom elementi firme mogu biti razvrstani na: 1. doputene 2. uslovno doputene i 3. nedoputene Doputeni elementi firme se dijele na obavezne, koje ulaze po sili zakona i fakultativne. Obavezni elementi su: 1. oznaka koja upu uje na djelatnost kojom se poslovni subjekt bavi (frizerski salon) 2. oznaka kojom se precizno odre uje identifikacija poslovnog subjekta (Unis, Krivaja) kod drutva kapitala, a kod drutava personalnog tipa ime jednog ili vie drugara uz osznaku "i ostali" ako svi nisu navedeni

S.Keko 2003/2004

Str. 67

3. oznaku sjedita uklju uju i i adresu 4. oznaku oblika organizovanja moe biti i u vidu skra enice koju je zakon odredio (dno, doo, djl, dd, kd, kdd itd.) 5. danom otvarnja ste aja ili likvidacije dodaje se jo "u ste aju" ili "u likvidaciji" Fakultativni elementi mogu biti: crte, slika, boja, izgled slova itd. Uslovno doputeni elementi su ono za koje se moraju dobiti posebna ovlatenja da bi se unijeli u firmu, a to su: BiH, FBiH, naziv kantona, grada, (odobrenje daje ministarstvo pravosu a) ili imena odre enih li nosti (istorijskih, znamenitih) odobrenje daju same li nosti ako su ive ili njihovi zakonski nasljednici. Isto tako na njihov zahtjev sud e izbrisati ove elemente iz firme. Nedoputeni elementi firme su svi oni elementi koji se na osnovu zakonske zabrane ni pod kojim uslovima ne mogu unijeti u firmu, a to su: - oznake ili rije i protivne zakonu - usluni i robni znakovi drugih privrednih subjekata - slubeni simboli ili znakovi - nazivi i simboli stranih drava ili me unarodnih organizacija - kao ni znakovi ni rije i koji bi kod tre ih lica stvorili zabunu u prometu. PRAVNA ZATITA FIRME Poslovni subjekt ima pravo na zatitu svoje firme (imena) zbog nesmetanog i sigurnog obavljanja pravnog prometa, te zatite interesa savjesnih tre ih lica. Pravna zatitu vri sam registracioni sud po slubenoj dunosti prilikom same registracije drutva: - u registar istog suda ne mogu biti upisana dva subjekta sa istim ili sli nim imanom, a koja obavljaju istu ili sli nu djelatnost - ako su dva subjekta podnijela prijavu prioritet se daju subjektu koje je prije podnijelo prijavu - u postupku ispitivanja prijave kod svakog konkretnog slu aja se ispituje da li postoje nedoputeni elementi, da li postoje uslovno doputeni i za njih odobrenja. Pravna zatita postoji i poslije registracije. Ona se provodi isklju ivo po zahtjevu (tubi) poslovnog subjekta koji smatra da je njegova firma ote ena, a ne po slubenoj dunosti. Aktivnu legitimaciju ima lice koje je podnijelo tubu, a pasivnu tueni. Rok za podnoenje tube je 3 godine od dana upisa firme protiv koje se trai zatita. Tuba se moe podnijeti sudu gjde je sjedite tuitelja ili sudu gdje je sjedite tuenog. Pravna zatita firme poslije registracije provodi se na cijelom podru ju FBiH. Razlog za zatitu firme dovoljno je da je u prometu dolo do zamjene ili da postoji mogu nost zamjene firmi, da je stvorena ili da se moe stvoriti zabuna zbog istovjetnosti ili sli nosti firmi. Mogu nost zamjene i zabune mora biti konkretna i realna. SJEDITE FIRME Generalno sjedite ozna ava neko geografsko mjesto. U uporednim pravima postoje razni kriteriji za odre ivanje sjedita (mjesto generalne direkcije, mjesto i sud registracije, mjesto obavljanja djelatnosti i td.) Prema naem pravu vae dva pravila: 1. mjesto poslovnog subjekta jeste mjesto u kom se obavlja djelatnost tog subjekta (mjesto eksploatacije) 2. ako se djelatnost obavlja u vie mjesta sjeditem se smatra ono mjesto koje je utvr eno statutomm, odnosno aktom o osnivanju. Kod samostalnog privrednika koji obavlja djelatnost u vie mjesta ili za obavljanje djelatnosti nije mu potreban poslovni prostor, sjeditem se smatra mjesto prebivalita. Aktom o osnivanju odre uje se sjedite, unosi u statut drutva i upisuje u sudski registar, odnosno registar samostalnih privrednika optine. Sjedite ima viestruki pravni zna aj: - prema sjeditu se odre uje mjesna nadlenost suda - nadlenost upravnih organa, organa kontrole - nadlenost u izmirenju poreskih, carinskih i drugih obaveza javnog karaktera - mjesto zaklju enja i izvrenja ugovora (ako ugovorm nisu odre eni) - itd. DJELATNOST

S.Keko 2003/2004

Str. 68

Djelatnost ili predmet poslovanja poslovnog subjekta su zakonom utvr ene poslovne aktivnosti kojima se on bavi radi ostvarivanja svojih ciljeva i koje su upisane u sudski registar. Poslovni subjekt moe obavljati djelatnost u domoa em i spoljnotrgovinskom. U doma em prometu su utvr ene zakonom, razra ene podzakonskim aktima i klasificirane u: podru ja, podpodru ja, odjeljke, razrede i podrazrede. Klasifikacija slui za potrebe statistike, planiranja i istraivanja, finansijskih, poreskih, carinskih i drugih evidencija. U oblast spoljnotrgovinskog poslovanja spada: 1. spoljnotrgovinski promet (izvoz i uvoz roba i usluga, i dr.) 2. obavljanje djelatnosti u inostranstvu Djelatnost se odre euje aktom o osnivanje, unosi u statut i upisuje u sudski registar. Osniva i su slobodni u izboru djelatnosti s tim to moraju ispuniti odre ene uslove za obavljanje te djelatnosti i to postoje neka pravna ograni enja (oblast nauruanja i vojne opreme). Drutvo moe registrovati i obavljati jednu ili vie djelatnosti. Djelatnost se u toku postojanja subjekta moe mijenjati i to proirivanjem djelatnosti, suavanjem djelatnosti ili zamjenom djelatnosti. Ako se ugovor zaklju i izvan djelatnosti neka prava smatraju nitavnim, dok nae pravo pravno valjanim pod uslovom da je druga strana bila savjesna, nije znala ili nije morala znati da je ugovor zaklju en izvan registrovane djelatnosti. REGISTRACIJA POSLOVNOG SUBJEKTA Registracija je po propisanoj proceduri dokumentovan upis zakonom odre enih injenica i pravnih stanja poslovnog subjekta u sudski ili drugi registar. Individualni trgovac se upisuje u registar samostalnih privrednika u optini, dok nadlena ministarstva (federalna i kantonalna) vode registre u koje se upisuju udruenja gra ana, humanitarne i druge organizacije, zadubine i fondacije, neprofitne organizacije. Sudski registar je javna knjiga, podaci su javni i svako ih moe razgledavati, prepisivati i zahtjevati da mu se izda ovjeren izvod. Subjekti upisa u sudski registar su: 1. svi tipovi privrednih drutava (dd, doo, djl, dno, kd, kdd) 2. javna preduze a (kompanije) 3. svi oblici statusnog povezivanja (holding, pul, pu) 4. institucionalizovani oblici kapitala (banke i dr. fin. organizacije, osig. i reosig. drutva, itd) 5. institucije trita kapitala (berze, registar vrijedonosnih papira) 6. zadruge i zadrune organizacije U registar se upisuju i dijelovi drutva, iako nisu pravna lica, ukoliko imaju odre ena ovlatenja za istupanje u javnom prometu. PREDMET I POSTUPAK UPISA U SUDSKI REGISTAR U registar suda upisuju se pravna stanja statusno-pravnog karaktera i to: osnivanje, promjena statusnog oblika (trasformacija), statusne promjene (spajanje, pripajanje, cijepanje), otvaranje ste ajnog ili likvidacionog postupka i prestanak (birsanje) poslovnog subjekta U sudski registar upisuju se podaci uklju uju i i njihove izmjene: 1. firma i sjedite subjekta 2. naziv i sjedite osniva a 3. djelatnost 4. ukupan iznos osnovne glavnice i pojedina ni ulozi 5. poslovi spoljnotrgovinskog prometa 6. imena lica ovlatenih za zastupanje i granice njihovih ovlatenja 7. broj i datum akta o osnivanju, povezivanju ili preorganizovanju 8. druge injenice odre ene specijalnim propisima VRSTE UPISA U SUDSKI REGISTAR Upisi u sudski registar se mogu razvrstati prema pravnim dejstvima upisa na: 1. Kona ni upis u registar se unose injenice koje su bezuslovne i kona ne, bez vremenskog ograni enja (upis osnivanja, transformacije, upis statusnih promjena, statusnog povezivanja , te prestanak poslovnog subjekta. Kona ni upis moe se brisati samo na osnovu opravdanog zahtjeva ili tube koja se podnese u roku od 60 dana odnosno 3 god. od dana upisa. 2. Uslovni (privremeni) upis je uslovljen i privremen i za cilj ima obezbje enje uslova za kona an upis

S.Keko 2003/2004

Str. 69

3. Obavjetavaju i upis ima za cilj obavjetavanje drugih lica o relevantnim injenicama vezanih za poslovni subjekt. Adnotacija ima deklarativni karakter a obuhvata upise vezane za: zabranu obavljanja odre ene djelatnosti, upis privremenih mjera zatite, upis ograni enja u prometu itd. Kad istekne vrijeme za koje je upisana adnotacija sud istu brie po slubenoj dunosti. NA ELA UPISA U SUDSKI REGISTAR 1. obaveznosti (obligatornosti) po zakonu svi poslovni subjekti se obavezno upisuju u sudski registar ime se obezbje uje ve i stepen pravne sigurnosti prometa i u esnika. 2. legaliteta (zakonitosti) postupak i akti su utvr eni zakonom. Ovdje postoji i princip dvostepenosti, to zna i mogu nost ulaganja pravnih lijekova (albe) zahtjev za zatitu zakonitosti, da se trai ponitenje upisa itd. 3. slubenosti (oficijalnosti) sud ne moe odbiti upis ako je on uredno zatraen i ako su ispunjeni zakonski uslovi. Ovo na elo djeluje prema subjektima upisa i istovremeno prema sudu. 4. psimenosti (formalizma) prijavi i svi dokazi moraju biti u pismenoj formi. 5. dokumentovanosti sve injenice relevantne za upis moraju biti dokumentovane 6. prioriteta (prvenstva) - prvenstvo upisa ima onaj koji je prije zatraio upis 7. konstutivnosti fakti ke injenice momentom upisa postaju pravne. Poslovni subjekt pravnu i poslovnu sposobnost sti e momentom upisa, a gubi momentom brisanja iz registra 8. istinitosti podrazumjeva da su podaci uneseni u sudski registar ta ni i istiniti u formalnom i materijalnom smislu. 9. javnosti (publiciteta) sudski registar je javna knjiga i podaci upisani u registar objavljuju se u Sl. novina FBiH.

Primjeri Cesije i intercesije UGOVOR O CESIJI 1. 2. 3. cedent cesus cesionar

lan 1. Ovim ugovorom reguliu se me usobne obaveze, odnosno potraivanja izme u cedenta i cesionara, tako da cedent __________ prenosi svoja potraivanja od cesusa __________, ustupa cesionaru _____________ po osnovu trgovinskog ugovora ________u iznosu od _________ (rije ima). lan 2. Cesionar _____________ je saglasan da svoje dospjelo potraivanje od cedenta preuzme od cesusa ___________ lan 3. Iznos iz lana 1. ovog ugovora ceses e uplatiti u korist __________ ra una cesionara. lan 4. Ovim ugovorom stranke se neopozivo obavezuju, a u slu aju spora nadlean je ________sud po mjestu sjedita lan 5. Ovaj ugovor je sastavljen u 6 (ili 3) primjerka , od kojih svakom potpisniku pripadaju po dva primjerka. CEDENT ________ CESUS __________ CESIONAR _____________

S.Keko 2003/2004

Str. 70

UGOVOR O PREUZIMANJU DUGA 1. POVJERILAC 2. INTERCEDENT lan 1. Povjerilac i intercedent su saglasni da intercedent _____________ preuzme dug dunika ______________ u visini ______ (rije ima). lan 2. Intercedent e svoju obavezu prema povjeriocu izvriti do _________ u cijelosti sa pripadaju om kamatom. lan 3. Ugovorne strane su saglasne da izvre notifikaciju dunika ______________ u vezi zaklju ivanja ovog ugovora. lan 4. Ovim ugovorom stranke se neopozivo obavezuju, a u slu aju spora nadlean je ________sud po mjestu sjedita lan 5. Ovaj ugovor je sastavljen u 6 (ili 3) primjerka , od kojih svakom potpisniku pripadaju po dva primjerka. POVJERILAC ________ INTERCEDENT _____________

S.Keko 2003/2004