ADMINISTRATA TATIMORE E KOSOVS/ PORESKA ADMINISTRACIJA KOSOVA/TAX ADMINISTRATION OF KOSOVA

REPUBLIKA E KOSOVS/REPUBLIKA KOSOVA/ REPUBLIC OF KOSOVA /QEVERIA E KOSOVS / VLADA KOSOVA /GOVERNMENT OF KOSOVA/ MINISTRIA E EKONOMIS DHE FINANCAVE/ MINISTARSTVO ZA PRIVREDU I FINANSIJE/ MINISTRY OF FINANCE

DREJTORIA E PRMBUSHJES

DIVIZIONI I KONTROLLIT

MANUAL OPERATIV

DRAFT MANUAL I KONTROLLIT

Verzioni v32.0 (20.04.11) Final (ky version ende ka nevoj q: a). t shiqohet n gjuhen Shqipe kontrolli i shqiptimit/gramatika; b). t rishikohet dhe t aprovohet nga Grupi Punues; c). t kompletohet Seksioni 6.4.11, dhe prkthimi i shtojcs N; d). duhet t konsiderohet nga Menaxhmenti i ATK-s; dhe sht subjekt i rishikimit t ardhshm pr njesit mbshtetse t t Msuarit).

An EU funded project managed by European Commission Liaison Office to Kosovo Implemented by Intracom IT Services, Intrasoft International and Cacttus

PRMBAJTJA 1

Hyrje Ky Manual sht nj prmbledhje e politikave aktuale t kontrollit, procedurave, udhzimeve dhe kshillave t Divizioni t Kontrollit. sht nxjerr me miratimin e Divizionit t Kontrollit, Drejtoris s Prmbushjes n Administratn Tatimore. Objektivat e Manualit t Prmbushjes Synimi i Manualit Operativ sht q tju ofroj juve nj udhzim t qart dhe t prgjithshm pr t ju ndihmuar ju dhe palve t jashtme t kuptojn dhe aplikojn kompetencat e prmbushjes t prfshira n legjislacion. Udhzimi sht n dy fazat.

FAZA 1: Udhzimi Teknik sqaron legjislacionin, strategjin e prgjithshme dhe politikn pr mnyrn q duhet t aplikohet. FAZA 2: Udhzimi Operativ sqaron se si t prdoren kompetencat dhe ndshkimet n punn tuaj.

Kto jan mjetet ndihmse t kontrollit N mnyr q t jap rezultate cilsore, inspektorve ju duhet t ken qasje n procedurat e miratuara, politikat dhe mjetet. N mnyr t qart, produkte t tilla mund t variojn n mnyr t konsiderueshme nga shumllojshmria dhe kompleksiteti i regjimeve t administruara nga administrata tatimore. Megjithat sht e mundur t identifikohen disa parakushte t cilat duhet t jen n selin e tatimpaguesit, q inspektort e kontrollit tatimor t jen n gjendje pr t kryer punn e tyre n mnyr efikase.

Mjet i par esencial sht manual i plot i kontrollit. Nj mjet i till mund t ndihmoj pr t arritur qndrueshmri kur kemi t bjm me tatimpaguesit, interpretimin e duhur t legjislacionit, dhe prdorimin e duhur t procedurave operacionale. Ajo gjithashtu mund t ndihmoj n interpretimin e informacionit dhe n prgjigjen ndaj krkesave pr informacion nga organet e jashtme (p.sh., Qeveria ankesat, etj). Ky manual do t botohet n format elektronik, n mnyr q azhurnimi t bhet n mnyr m t leht dhe t vihet n dispozicion t stafit nprmjet Intranetit t ATKs. Prve ksaj, versionet jan vn n dispozicion t publikut t gjer (n form t redaktuar) pr t ofruar transparenc rreth procedurave t administrats dhe interpretimeve standarde. Kto do t prmbajn udhzime mbi: Legjislacioni dhe interpretimi i tij Politikat qendrore dhe strategjia e prmbushjes Menaxhimi operacional dhe procedurat QA/QC (shih SHTOJCA P) 2

 Teknikat e menaxhimit t rastit Kryerja e kontrolleve po ashtu do t lehtsohet nse personeli i kontrollit mund t prgatit planin e kontrollit duke prfshir disa njohuri se si industri t caktuara dhe biznese funksionojn dhe prafrsisht nivelin e profitit dhe shpenzimeve t cilat mund t priten nga nj biznes i nj madhsie t caktuar i lokalizuar n nj regjion t caktuar. Dhe s fundi, doracaku ka pr qllim q t paraqes informata t bazuara n sektor (shih Pjesa 9).

PIKAT KRYESORE Aty duhet t ket nj grup gjithprfshirs t dokumentuara t politikave t kontrollit dhe procedurat q jan leht t kuptueshme pr t gjith stafin e kontrollit

Politikat dhe procedurat e kontrollit duhet t bazohen n parimet e saktsis, efikasitetit ,drejtsis, objektivitetit, transparencs, trsis, qndrueshmris , dhe mbrojtjes. ATK-ja krkon nj qasje sistematike ndaj planifikimit t kontrollit t tatimeve individuale

Efikasiteti dhe efektiviteti i aktiviteteve t kontrollit (shih SHTOJCA B1) mund t ndihmohet shum nga nj gam e gjer e mjeteve ndihmse si (t dhnat e sektorit, materialet udhzuese, pajisjet e teknologjis informatike, dhe prdorimi i teknikave pr matjen indirekte t t ardhurave). Dokumentet kualitative jan elemente integrale t nj kontrolli t finalizuar.

PARIMET KRYESORE Suksesi i fardo programi t kontrollit ka nj lidhje t drejtprdrejt me cilsin e kontrolleve individuale q e prbjn at program.

Ekzistojn nj numr i parimeve kryesore q aplikohen te kontrollet kualitative t cilat jan t dukshme n programin e kontrollit dhe e prshkruajn mnyrn n t ciln nj kontroll duhet t kryhet: Sakt ata e identifikojn mos-prmbushjen, prfshijn nj interpretim korrekt t ligjit, dhe t ojn n nj vlersim t sakt ndaj detyrimit. Efiqienca ata e minimizojn barrn e prmbushjes ndaj tatimpaguesit dhe prdorimin e resurseve t ATK-s sa i prket rezultatit t dorzuar. Objektivi t gjitha vendimet e marra jan bazuar n fakte 3

Transparenca si shtje jan zhvilluar dhe dokumentuar plotsisht n dokumentet e puns, kto zhvillime jan diskutuar n prgjithsi me tatimpaguesit gjat kontrollit Korrekt teknikisht t sakt edhe nga ana procedurale korrekte n prputhje me ligjet dhe politikat vendore I plot kontrolli ka nj fillim dhe fund t definuar dhe tatimpaguesi e din se kur procesi i kontrollit prfundon Mbrojtje vendimet e marra gjat kontrollit dhe procesi aktual i kontrollit mund t qndrojn deri n shqyrtimin nga nj organ tjetr i brendshm apo i jashtm Konsistent rrethanat e njjta t tatimpaguesit duhet t prodhojn t njjtin rezultat pavarsisht nga cili zyrtar tatimor esht kryer kontrolli

Prmbajtja Kryesore FAZA 1: Udhzimi Teknik Kapitulli I Kapitulli 2 Kapitulli 3 Strategjia e Kontrollit Tatimor: Fusha e Veprimit dhe Prfshirja Politika e Kontrollit Tatimor: Objektivat Kriteret e Matjes s Performancs

FAZA 2: Udhzimi Operativ Kapitulli 4 Kapitulli 5 Kapitulli 6 Kapitulli 7 Kapitulli 8 Kapitulli 9 Rolet dhe Prgjegjsit e Kontrollit Standardet e Kontrollit Procedurat e Kontrollit Tatimor Teknikat e Kontrollit Tatimor Teknikat e Kontrollit pr Tatimin e mbajtur n burim Teknikat e Kontrollit pr TVSH

Kapitulli 10 Teknikat e Kontrollit pr Tatimin n t Ardhurat e Korporatave

Aplikimi Ky Manual zvendson Manualin paraprak dhe do t jet udhzues baz pr procedurat e kontrollit. Prderisa bazohet n legjislacion dhe praktikn e prbashkt ndrkombtare, ky manual nuk sht dokument ligjor dhe asnj udhzim apo kshill n kt Manual nuk ka fuqin ligjore. Prgjegjsia pr prpilimin dhe ndryshimin e 4

ktij Manuali i takon Drejtoris s Prmbushjes, Divizionit t Kontrollit n Administratn Tatimore. Qllimet e Kontrollit Tatimor Qllimi kryesor i kontrollit t kryer nga Zyrat Rajonale (Inspektort Tatimor) sht: Administrimi dhe zbatimi i ligjeve tatimore n mnyr konsistente Promovimi dhe mbshtetja e raportimit t duhur nga tatimpaguesit (prfshir ata q jan t detyruar t paguajn tatimin) Promovimi i vet-vlersimit (vet-deklarimit) t tatimit n koh t duhur, mnyr t sakt dhe t plot Promovimi i prmbushjes vullnetare t tatimpaguesit Fusha e veprimit Ky Manual sht dedikuar pr shfrytzim nga i gjith personeli i kontrollit t tatimeve, pr kryerjn efikase t kontrollave. Ky Manual rregullon krkesat q paraqiten gjat kryerjes s punve t kontrollit nga personeli i kontrollit tatimor. Procedurat dhe udhzimet n kt manual jan strukturuar n mnyr sistematike nga puna prgatitore n kryerjen e kontrollit, puna q duhet t ndrmerret gjat performancs s kontrollit dhe puna n prfundimin e kontrollit, me fokus t veant n raportimin final t kontrollit dhe rezultateve t tij. Procedurat dhe udhzimet q gjenden n kt Manual, dhe n veanti n Pjesn e Manualit t Kontrollit, prmbajn nj varg standard t qasjeve dhe mjeteve pr tu aplikuar n funksionin e kontrollit tatimor. Prderisa shum kontrolle mund t jen t ngjashme nga natyra, shum rrall nj kontroll mund t jet i njjt me ndonj tjetr, dhe personeli i kontrollit tatimor mund t ballafaqohet me nj varg skenaresh unike prderisa t kryhet kontrolli tatimor. Ky manual nuk mund t prfshij t gjitha situatat e mundshme q personeli i kontrollit tatimor mund t ballafaqohet, dhe kontrolli i suksesshm do her do t varet n qasjen imagjinare, konstruktive dhe ndonjher inovative. Personeli i kontrollit tatimor duhet t prgatitet vazhdimisht pr t prmirsuar kontrollin tatimor, pr t qen fleksibil dhe pr t angazhuar ekspertizn e menaxhmentit dhe t specialistve nse sht e nevojshme. N kt mnyr, Manuali i Kontrollit Tatimor synon t ju ofroj inspektorve t tatimit nj pako t mjeteve me t cilat duhet trajtuar do pun, dhe do t jet e rndsishme q inspektori i tatimit t zgjedh mjetin e duhur, apo kombinim t mjeteve nga pakoja e mjeteve, me qllim q ti prshtatet m s miri rrethanave individuale t do njsie.

Inspektort e tatimit inkurajohen q menaxherve tu trhiqet vrejtja pr paraqitjen e teknikave t reja dhe t jen t prgatitur t ndajn ekspertizn me kolegt e kontrollit tatimor.

Kapitulli/

Pjesa
Parathnie

INDEKSI Subjekti Historia e ATK-s Prgjegjsit e ATK-s Vizioni i ATK-s Vlerat e ATK-s Misioni i ATK-s Korniza Ligjore Cka eshte kontrolli? FAZA 1 Strategjia e Kontrollit Tatimor Strategjia e Prmbushjes Prmbushja Vullnetare Strategjia e Kontrollit Llojet e Vizitave Vizitat e Regjistrimit Vizitat e Cregjistrimit Vizitat e Ndryshme Vizitat e Verifikimit Sistemi i przgjidhjes s vizitave pr kontroll Llojet e kontrollave Kontrolli i Kredibilitetit Ri-Kontrolli Kontrolli i Shkurt Kontrolli i regjistrimit Kontrolli n Objektin e Tatimpaguesit Kontrolli n Zyrn e ATK-s Kontrolli n Lokacion t Tret Kompetencat e Inspektorit t kontrollit tatimor T Drejtat dhe Obligimet e Tatimpaguesve Shkmbimi i Informats Politika e Kontrollit Tatimor Vlersimi i Rrezikut Progresi i Kontrollit Tatimor Hulumtimi/ Pergatitja para kontrollit Kryerja e kontrollit / Puna ne terren Dokumentimi i kontrollit (dokumente pune) Shqyrtim Rreziku i Mos-Prmbushjes Rreziku i raportimit te pasakte Rreziku i keqinterpretimit apo aplikimit te gabuar te ligjit tatimor Adresimi i rreziqeve te kontrollit tatimor Rreziku i t Dhnave t Pasakta Rreziku i zbatimit te gabuar te ligjit Rreziku i te dhenave te pasakta dhe keqinterpretimit te ligjit 7

6-16 17 17 18 18 18 19 19 20 21 22 23

FAZA 1

1 1.1 1.2 1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4 1.3.5 1.4 1.4.1 1.4.2 1.4.3 1.4.4 1.4.5 1.4.6 1.4.7 1.5 1.6 1.7 2 2.1 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.4 2.4.1 2.4.2

25

29 29 29 29 33 33

FAZA 1

36

39

2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10

FAZA 1

tatimor Reduktimi i Rrezikut Veprat Penale Tatimore Marrja e mostrs Rishikimi i Kontrollit Mbledhja e Tatimit Shtes Ofrimi i pagess s obligimit tatimor gjat kontrollit Kriteret e Matjes s Performancs Sigurimi i Cilsis s Kontrollit Hyrje Qellimi Pergjegjesite Standardet e Cilsis s Kontrollit Numri i Kontrolleve Vlera e Kontrollit Prmbushja Indikatort e Matjes s Performancs FAZA 2 Rolet dhe Prgjegjsit e Kontrollit Tatimpaguesi Inspektori i Kontrollit Tatimor Udhheqsi i Ekipit t Kontrollit Zvends Menaxheri Regjional Menaxheri Regjional Zvends Drejtori i Operacioneve Menaxheri i Divizionit t Kontrollit t Tatimpaguesit Komunikimet Inspektoret e kontrollit tatimor Udheheqesi i Ekipit Standardet e Kontrollit Standardet Profesionale t Inspektorit t KontrollitTatimor Pavarsia Kujdesi Profesional Konfidencialiteti Standardet e Puns n Teren Mbikeqyrja Inspektori Tatimor Evidenca Raportimi Profesionalizmi Mbikqyrja Trainimi/Ngritja e Kapaciteteve Cilsia e Shrbimit t Konsumatorve Menaxhimi i Kohs gjat Kontrollit 8

40 40 43 44 45 45 46 46

3 3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6

47 48 49 49 49

FAZA 2

4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.8.1 4.8.2 5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.5.1 5.5.2 5.5.3 5.5.4 5.6 5.7 5.8 5.9 5.10

50 50 50 51 52 52 52 53 53

FAZA 2

54 54 56 57 58 58

59 60 61 61 61

FAZA 2

6 6.1 6.1.1 6.1.2 6.1.3 6.1.4 6.1.5 6.1.6 6.1.7 6.2 6.3 6.3.1 6.3.2 6.3.3 6.3.4 6.3.5 6.4 6.4.1 6.4.2 6.4.3 6.4.4 6.4.5 6.4.6 6.4.7 6.4.8 6.4.9 6.4.10 6.4.11 6.4.12 6.5 6.6 6.6.1 6.6.2 6.6.3 6.6.4 6.6.5 6.6.6 6.6.7 6.6.8 6.7 6.7.1 6.7.2 6.7.3 6.7.4 6.7.5

Procedurat e Kontrollit Tatimor Zgjedhja e Rastit pr Kontroll T Prgjithshme Propozimet pr zgjedhjen e rasteve pr kontroll nga Zyra Qendrore (ZQ) E drejta e Zyrave regjionale pr t zvendsuar tatimpagues ose deklarata / periudhn tatimore nga lista Hartimi i programeve t kontrollit dhe caktimi i inspektoreve pr kontroll n Zyrat Regjionale Zgjerimi dhe thellimi i kontrolleve Detyrimet e Zyrave Regjionale pr t raportuar Zyrs Qendrore Propozimi nga zyrat regjionale pr zgjedhjet pr kontroll Plani Vjetor i Kontrollit Planifikimi i Kontrollit Tatimor Shqyrtimi i tatimpaguesit Analize paraprake Definimi i rrezikut te evazionit (nen-deklaratat) Analiza e Kontrollit te Brendshem (testi i permbushjes) Raporti i Strategjise se Kontrollit Fillimi i Kontrollit Autorizimi per kontroll Intervista fillestare Kontrolli tatimor i zgjeruar Krijimi i opinionit mbi llogarite Analize analitike substanciale Sisteme te kontabilitetit te kompjuterizuara Percaktimi i obligimit tatimor Raporti Paraprak Intervista perfundimtare Raporti Final Regjistrimi i kontrollit ne sistemin e TI-se Mbyllja e dosjes Menaxhimi i Dosjeve t Kontrollit Mirmbajtja e Dosjeve t Kontrollit Prfshirja Funksionet Mbikqyrja e Menaxhmentit Planifikimi i Vendimeve Prmbajtja Funksionet dhe Kushtet e Mirmbajtjes s Dosjes Prmbajtja e Dosjeve t Kontrollit Metodat e Mbajtjes s Dosjeve Raportimi Funksioni i Raportit Sigurimi i Informats s Brendshme Sigurimi i Informats s Jashtme Krkesat e Raportit Prgjegjsia e Raportit 9

61 62 63 64 64 65 66 66 66 71 72

77

79 80

89 90

93

6.7.6 6.8 6.9

FAZA 2

Prgatitja dhe Prpilimi i Raportit Prfundimi i Kontrollit Standardet e Menaxhimit te Kontrollit Tatimor Teknikat e Kontrollit Tatimor Prmbledhje Kontrolli Baz Burimet e Informimit Informata nga programet tjera tatimore Referimet dhe referencat nga zyrat tjera rajonale Informatat nga deklaratat bankare dhe barazimet me librin e keshit Analiza e Marzhs s Fitimit Teknikat e Analizes se Marzhes Qellimi i Marzhes Kategorite e Marzhes Observimet Direkte Informata e Pals s Tret Informata nga Furnizuesit dhe Konsumatort Artikujt e Mediave Llogarit Vjetore t Prgatitura Indikatort Jo-Financiar Furnizimet Parate e pranuara Te ardhurat tjera Kontrolli i Kredibilitetit Manipulimet e Vlers s Stokut Blerjet dhe Shpenzimet Mallrat pr Shfrytzim Personal apo Qllime Jo-Biznesore Pagat dhe Bonuset Regjistrimi i Informats s Marr Paraqitje e Detajuar e Teknikave t Kontrollit t Tatimit Shfrytzimi i Dokumenteve t Puns Ndrveprimi n mes t Indikatorve Financiar dhe JoFinanciar Shfrytzimi i Indikatorve Jo-Financiar (Shembuj) Inspektimi i Objekteve Kontrolli i Detajuar Metodat Direkte dhe Indirekte te Kontrollit Tatimor Disa metoda qe zakonisht perdoren Kerkesat legjislative per perdorimin e Metodave Indirekte Kur duhet perdorur nje Metode Indirekte? Zgjedhja e Metodes Indirekte Sfidat lidhur me Metodat Indirekte Teknikat e Kontrollit pr Tatimin e mbajtur n burim Tatimi i Mbajtur n Burim n paga Tatimi i Mbajtur n Burim n qira 10

97 99 100 100

7 7.1 7.2 7.2.1 7.2.2 7.2.3 7.3 7.3.1 7.3.2 7.3.3 7.4 7.5 7.6 7.7 7.8 7.9 7.10 7.10.1 7.10.2 7.11 7.12 7.13 7.14 7.15 7.16 7.17 7.18 7.19 7.20 7.21 7.22 7.23 7.23.1 7.23.2 7.23.3 7.23.4 7.23.5

102

104

105 105 106 106 106 106 107

108 109 109 110 111 111 112 113 114 115 117 119 121

FAZA 2

8 8.1 8.2

125 125 125

8.3 8.4 8.5

Tatimi i Mbajtur n Burim n Interes dhe t Drejtat pronsore (Rojaltis) Tatimi i Mbajtur n Burim n Fitimet e Lotaris dhe Lojrave t Fatit Tatimi i Mbajtur n Burim pr Disa Jo-rezident

126 127 127

Teknikat e Kontrollit pr TVSH Te pergjithshme Lista e Kontrollit per Tatimin e Llogaritur

128 128

Te pergjithshme- Lista e Kontrollit per Tatimin e Zbritshem

136 143-194

Sektort e Treqtis 9.1 Floktart 9.2 Riparimet e Garazs 9.3 Restorantet 9.4 Taksi 9.5 Bankat dhe Financat 9.6 Industria e Ndrtimit 9.7 Hotelet

Sektort e Treqtis

9.8 Shitjet e Internetit 9.9 Industria e Veshjeve dhe Mods 9.10 Tregtart e Tregut 9.11 Klubet 9.12 Transporti Rrugor

FAZA 2

9.1 9.1.1 9.1.2 9.1.3 9.1.4 9.1.5 9.1.6

Floktart Kush po e bn furnizimin? Merr parasysh rrethanat Faktort q duhen marr parasysh Regjistri i Shitjeve Bruto Vzhgimet dhe Informata e Pals s Tret Marredheniet/ perqindjet tjera

143

9.2

Riparimet e Garazhs 11

148

9.2.1 9.2.2 9.2.3 9.3 9.3.1 9.3.2 9.3.3 9.3.4 9.3.5 9.3.6 9.3.7 9.3.8 9.3.9 9.4 9.4.1 9.4.2 9.4.3 9.4.4 9.4.5 9.5 9.5.1 9.5.2 9.5.3 9.5.4 9.5.5 9.6 9.6.1 9.6.2 9.6.3

Llojet e Puns Pjest Gomat dhe Tubat e Shkarkimit t Gazit Restorantet Franshiza (E drejta ekskluzive) ka duhet t mbahet Si duhet ti pyesim ata pr t mbajtur regjistrat Qasja n Vizita Pikat pr tu marr parasysh Regjistrat dhe Llogarit Ekzaminimi i Regjistrave t Keshit Prqindjet e Ushqimit/Pijeve Marrdhniet/prqindjet tjera Taksi Organizimi Furnizimet e Tatueshme Puna me Kesh Tarifat e udhtimit Obligimi pr tu regjsitruar pr TVSH Bankat dhe Financat Obligimi pr TVSH Burimet e jashtme Ndrmjetsuesit Cilat furnizime nuk jan t prfshira nga lirimi financiar? Terma Financiar -Fjalori Industria e Ndrtimit Natyra e Furnizimeve Sistemet e Kontabilitetit dhe Dokumentimi Rreziqet e shoqruara me Sistemet e Kontabilitetit dhe Dokumentimin Hotelet 152

159

161

164

9.7 9.7.1 9.7.2 9.7.3 9.8 9.8.1 9.8.2 9.8.3 9.8.4 9.8.5 9.8.6 9.8.7 9.8.8 9.8.9

166

Tarifat Objektet e Inspektimit Aktivitetet e Biznesit Shitjet e Internetit Parathnie Historiku Gama e mallrave t furnizuara n mnyr elektronike Gama e shrbimeve t furnizuara n mnyr elektronike Dallimi n mes t mallrave dhe shrbimeve Aktivitetet e biznesit Burimet e t Ardhurave Mallrat Vendi i Furnizimit Produktet e Digjitalizuara 12 169

9.8.10 9.8.11 9.8.12 9.9 9.9.1 9.9.2 9.9.3 9.9.4 9.9.5 9.9.6

Administratort e ueb faqeve (Web Hosts) dhe Furnizuesit (Ofruesit) e Shrbimit t Internetit (OSHI) Fillimi i Biznesit Trajtimi i TVSH-s Industria e Veshjeve dhe Mods Prfshirja Historiku Klasifikimet e tregtis lidhur me industrin e veshjeve Biznesi i prfshir n industrin e veshjeve Organizimi i tregtarve t veshjes Diagrami q pasqyron organizimin e industris

168

9.10 Tregtart e Tregut 9.10.1 Prdorimi i sirtarit 9.10.2 Mnyra e Vizitave t Prmbushjes tek Tregtari i Tregut 9.10.3 Vendi i Vizits 9.10.4 Vizita n Tezgn e Tregut 9.10.5 Regjistrat 9.10.6 Shitjet Ditore Bruto 9.10.7 Regjistrimi i stokut 9.10.8 Sistemet dhe Regjistrat e Kontrollit t Keshit 9.10.9 Kontrolli i Kredibilitetit 9.11 Klubet (Shoqatat) 9.11.1 Fushveprimi dhe perfshirja 9.11.2 Regjistrimi 9.11.3 Menaxhimi 9.11.4 Klasifikimi i Klubeve (Shoqatave) 9.11.5 Llojet e klubeve dhe aktivitetet e tyre 9.11.6 Regjistrat 9.12 Transporti rrugor 9.12.1 Fushveprimi dhe perfshirja 9.12.2 Prapavija 9.12.3 Aktivitetet e biznesit 9.12.4 Ngarkesat e transportuesit dhe Metodat Operuese 9.12.5 Nn-kontraktort 9.12.6 Ngarkesat (barrat) e kthyera 9.12.7 Veprimi para vizits 9.12.8 Regjistrat mbshtets 10 Teknikat e Kontrollit pr Tatimin n t Ardhura t Korporats 10.1 Teknikat e Kontrollit 10.2 Shembuj t Kontrollit pr Tatimimin e Entiteteve Trajtimi i Makinave 10.3 Kontrolli i Sistemit Bazuar n Rrezik 10.4 Diskutimi i Detajuar 10.5 Kontrolli/Testi 10.6 Ngarkesat e Menaxhmentit 11 Paraqitje e Detajuar e Teknikave t Kontrollit t Tatimit13

172

177

180

194 194 194 197 198 199 201

11.1
FAZA 2

Modulet dhe t Nxnit /Njsit e Trajnimit Hyrje- Vetdijesimi i Kontrollit t Prmbushjes 11.1.1 Kontrolli Plotsues, i detajuar apo alternativ

202 202

11.2
FAZA 2

Modulet e Trajnimit- Pakot e t Msuarit 208 11.2.1 Njsia 1- Nj qasje e strukturuar ndaj Vizitave Prmbushjes dhe Kontrollit Vizia dhe Kontrolli 11.2.2 Njsia 2 Ekzaminimi i Regjistrave 11.2.3 Njsia 3- Modelet e Ekonomis s Bizneseve- Metoda Indirekte e Vleresimit 11.2.4 Njsia 4- Prqindjet e Kontabilitetit 11.2.5 Njsia 5- Testimi i Mjeteve 11.2.6 Njsia 6- Informata e Pals s Tret 11.2.7 Njsia 7- T Kuptuarit e Pikave Elektronike t Shitjeve 11.2.8 Njsia 8- Tatimi i mbajtur n burim 11.2.9 Njsia 9- Rimbursimet e TVSH-s dhe Mbipagesat 11.2.10 Njsia 10- Kontrolli i Bazuar n Sisteme n Bizneset e Mdha apo Komplekse 11.2.11 Kontrolli i t Msuarit- Pyetje (Njsit 1-10) 11.2.12 Kontrolli i t Msuarit -Prgjigje (Njsit 1-10) 12 SHTOJCAT A B B1 B2 B3 B4 FJALOR I TERMINOLOGJISE PERFORMANCA E VLERESIMIT NE SEKTORIN PUBLIK EKUILIBRIMI I TE DREJTAVE INDERLIDHJA E FAKTOREVE TEMAT QE KONTRIBOJNE NE ZHVILLIMIN E ADMINISTRIMIT MODERN TATIMOR B5 QENDRIMET E TATIMPAGUESVE- Fusha (Kontinumi) i Prmbushjes B6 OFRIMI I PERMIRESUAR I SHERBIMIT: SKEMA LOGJIKE E REZULTATEVE B7 PARIMET BAZ T QASJES SON STRATEGJIKE 211 214 270 273 274 275 276

FAZA 2

278 279 280 284 286 289 290 291 293 297

C D D1 D2 D3 D4 D5 D6 E

RREZIQET E PERBASHKETA TE BIZNESIT (Per Kujtese) PERQINDJET E KONTABILITETIT Normat e Rentabilitetit Normat pr Investitor Normat e Efikasitetit Normat e Likuiditetit Analiz e Trendeve ORGANIZIMI FUNKSIONAL 14

F G

SKEMA E PROCESIT TE KONTROLLIT MARREDHENIA E INPUTEVE (MJETEVE) TE KONTROLLIT NE REZULTATE (OUTPUTE) MATRICA E TRAJNIMIT DHE E UDHEZIMIT SHEMBULL I HISTORISE SE DOKUMENTUAR TE KONTROLLIT BILANCI PROVIZOR/ BILANCI PROVIZOR I ZGJERUAR SHEMBULL I NJE PERMBLEDHJE SHEMBULL I KONTROLLIT TE TE NXENIT TE MESIMIT: PERGJGJET pr PERQINDJET E KONTABILITETIT DIAGRAMI I PIKAVE KRITIKE (Shembull) TERMINOLOGJIA FINANCIARE FJALOR I TERMAVE Ngritjet e mimit (Prmbledhje dhe Pasqyrim) STANDARDET E KUALITETIT Planifikimi Aplikimi i Ligjit dhe Politiks Teknikat e hetimit/Kontrollit Koha e prshtatshme Raportet me Paln/ Profesionalizmi Dokumentacioni/Raportet MOSTER E FORMULAREVE DHE SHABLLONEVE Format (Shabllonet) Krkes pr Ndryshim t Informats s Tatimpaguesit Krkes pr Transfer t Kreditimit t Tatimit Shqyrtimi Analitik (Per Kujtese) Raporti i Strategjis n Kontrollin Paraprak Dokumentimi i Vizits s Prmbushjes Specifikat e Puns: Inspektori tatimor Udhheqsi i Ekipit t Kontrollit Menaxheri i Zyres Rajonale Menaxheri i Divizionit t Kontrollit t Tatimpaguesit Zvends Drejtori Menaxhues i Zyres Rajonale dhe Njsia e Tatimpaguesve t Mdhenj Standardet e Menaxhmentit 15

299 300

H J

301 303

K L

308 310

M N O P P1 P2 P3 P4 P5 P6 Q Q1 Q2 Q3 Q4 Q5 Q6 R R1 R2 R3 R4 R5

312 313 339 342 342 345 347 348 350 352 356 357 379 380 381 384 387 388 389 391 392 394 396

398

Udhzues i Udhheqsit t Ekipit pr Shqyrtim t Ngarkess s Puns Udhzues i Udhheqsit t Ekipit pr vizita lidhur me Punn (Shqyrtimi i procesit t brendshm) Udhzues i Udhheqsit t Ekipit pr shqyrtim t rastit t prfunduar Udhzues i Udhheqsit t Ekipit pr Zhvillim dhe VetVlersim

404

409

410

413

AB AB1 AB2 AB3 AB4 AB5

METODAT INDIREKTE- Prshkrim Metoda e Burimi dhe Aplikimit t Fondeve Metoda e Depositave Bankare dhe Shpenzimeve t Parave Metoda e Rritjes (Marzhs) Metoda e Njsis dhe Vllimit Metoda e Vlers Neto

416 417 418 420 423 424

16

Parathnie Historia e ATK-s ATK sht themeluar me datn 17 Janar 2000 nn drejtimin dhe administrimin e UNMIK-ut. Drejtor i par i ATK-s ishte ndrkombtar i punsuar nga nj kontraktues i USAID-it. Nga Tetori i vitit 2001 deri n Shkurt t vitit 2003, kishte bashk-drejtor nga USAID-i dhe vendor q ndanin rolin e drejtorit. Me 18 Shkurt 2003, autoriteti pr Administratn Tatimore u bart nga UNMIK-u te Ministria pr Ekonomi dhe Financa dhe mori detyrat e Drejtorit t ATK-s nj vendor. Q nga ajo koh, ATK ka funksionuar si nj organizat autonome, e menaxhuar krejtsisht nga stafi vendor i Kosovs me kshillime dhe ndihmn e organizatave donatore ndrkombtare n radh t par, USAID-i, BE dhe FMN. Gjat historikut t shkurtr t saj, ATK ka zhvilluar nj struktur organizative funksionale e cila n pjesn m t madhe t saj sht n pajtim me praktikat m t mira ndrkombtare. Ka nj qendr prpunimi t dokumenteve, t centralizuar, prmes s cils prpunohen t gjitha deklarat, po ashtu ka filluar decentralizimi i procedimit te TVSH-se me qellim t intervenimit t prmbushjes s menjhershme. sht krijuar edhe nj Njsi pr tatimpaguesit e mdhenj q merret me tatimpaguesit m t mdhenj n Kosov, q njherit sht praktika m e mir ndrkombtare. Legjislacioni tatimor i Kosovs sht pranuar si nga FMN-ja ashtu edhe nga Komisioni Evropian si legjislacion transparent dhe ne harmoni me standardet ndrkombtare. Me gjith zhvillimin e vet dhe asistencn e dhn, ATK sht duke u njohur si nj administrat tatimore moderne dhe efikase si dhe nj organizat prijse qeveritare n Kosov, edhe pse ka shum pr tu br pr t arritur efikasitetin operativ t dshiruar.

Prgjegjsit e ATK-s Ne jemi prgjegjs pr inkasimin e tatimeve qendrore qeveritare ku bjn pjes TVSH n furnizimet e brendshme, Tatimi n t Ardhurat e Korporatave, Tatimi n t Ardhurat Personale, tatime tjera t mbajtura n burim dhe Kontributet Pensionale. Prvec ksaj jemi prgjegjs edhe pr dhnien e licencave pr lojrat e fatit, Mbikqyrjen e prmbushjes s obligimeve nga aktivitetet e lojrave t fatit dhe zbatimin e Ligjit pr Lojrat e Fatit.

Vizioni i ATK-s Vizioni yn sht q Administrata Tatimore: 17

- t formoj dhe ta ruaj nj imazh pozitiv pr t mirn e shtetit te Kosovs, - t respektohet nga klientt tan dhe t njihet nga organizatat dhe institucionet ndrkombtare, - t prbhet nga personeli profesionist dhe energjik q do t garantojn nj nivel t lart t transparencs dhe modernizimin e shrbimeve tona n raport me klientt tan, prmes t cils ne do t bhemi burimi kryesor i t hyrave pr shtetin e Kosovn.

Vlerat e ATK-s Suksesi yn varet kur t gjith ne marrim pjse n ndarjen e vlerave t njjta. Administrata Tatimore do t ec prpara fal ktyre vlerave gjat tr puns son: Integriteti dhe sinqeriteti do t jen gur themeli i institucionit ton, q sigurojn nj trajtim t barabart ndaj tatimpaguesve dhe zbatim t drejt t ligjeve, Profesionalizmi do t jet elsi i suksesit n prmbushjen e misionit ton, duke synuar n prmirsime t vazhdueshme drejt standardeve m t larta t suksesit, Transparenca do t jet elementi kyq pr ndrtimin e lidhjeve t forta dhe t besueshme n mes t tatimpaguesve dhe Administrats Tatimore, Respekti ndaj tatimpaguesve dshmohet prmes kontakteve tona n t cilat ne i pranojm t drejtat e tyre dhe obligimet tona, Fleksibiliteti do t jet baz pr zhvillimet e reja n organizatn ton

Misioni i ATK-s Misioni yn sht: t shtohet n maksimum prmbushja vullnetare e obligimeve, duke i dhn prqendrim t plot legjislacionit dhe rregulloreve tatimore; t ofrojm shrbime profesionale, transparente dhe efektive pr komunitetin e tatimpaguesve n mnyr q ata t kuptojn obligimet e tyre t pagess s tatimeve; dhe t sigurojm zbatim t drejt dhe t njllojshm si dhe fuqizimin e ligjeve tatimore me qllim q t mblidhen t hyra pr buxhetin e Kosovs n nj mnyr efikase dhe me kosto t ult.

Korniza Ligjore Kontrolli i tatimeve sht nj nga kontaktet m t ndjeshme ndrmjet tatimpaguesit dhe autoriteti q i pranon t hyrat. Prania e nj inspektori te kontrollit tatimor n 18

pronn private t tatimpaguesit apo n lokalet afariste, shoqrimi me eksplorimin e shtjeve private dhe t biznesit dhe grumbullimin i informacioneve nga t dhnat dhe librat e tatimpaguesve, ose vetm ndrprerja e rrjedhs s puns s prditshme, paraqet nj barr pr tatimpaguesit dhe mund t shihet nga disa si nj ndrhyrje e paarsyeshme n punt e tyre. Pavarsisht nga kjo, kontrolli tatimor mbetet e vetmja metod e efektshme pr konstatimin e fakteve shtes ose pr t verifikuar informacionin e dhn. Kornizat ligjore jan esenciale pr t siguruar integritetin n mnyrn q administrata tatimore e kryen kontrollin dhe pr te siguruar q t drejtat e tatimpaguesve jan t mbrojtura si duhet. Si t tilla, n baz t legjislacionit, tatimpaguesi mund t krkoj q t rishikoj do vlersimi t propozuar apo pr nj shpjegim t teknikave t kontrollit t prdorura dhe ndryshimet e propozuara. Kjo krkes mund ti drejtohet autoritetit q i pranon t ardhurat ose nj organ i pavarur i pals s tret. Elementet kye t nj kornize ligjore t till pasi q ka t bj me funksionin e kontrollit, Kto jan: Obligimet e tatimpaguesve pr t mbajtur regjistrimet Mundsimi i qasjes s inspektorve t kontrollit tatimor n libra dhe regjistrime Mundsimi i qasjes s inspektorve t kontrollit tatimor n burimet e informatave nga palt e treta Marrja e informatave nga autoritetet e vendeve tjera prgjegjse pr t hyrat Kompetencat e autoritetit prgjegjse pr t ardhura pr ndryshimin e deklaratave Sanksionet ndaj mos prmbushjes

Cka eshte kontrolli?

Kontrolli tatimor sht nj ekzaminim pr t par nse tatimpaguesit i kan vlersuar dhe raportuar n menyr t sakt obligimet e tyre tatimore dhe i kan prmbushur detyrimet tjera. Kontrollet tatimore jan shpesh m t detajuara dhe t gjra se sa llojet tjera t t ekzaminimit, t tilla si kontrollat e prgjithshme nga zyra, vizitat e prmbushjes, rishikimet apo programet pr prputhjen e dokumentit. Natyrisht ka prjashtime sa i prket ktij rregulli.Kushtet dhe qasjet ndryshojn nga njri vend n tjetrin. N prgjithsi, nj kontroll do ti ekzaminoj shtjet q shihen si m t rndsishm pr arritjen e nj vlersim t sakt t detyrimit tatimor t tatimpaguesit . N mnyr tipike, kto shtje do t prfshijn do tregues pr t ardhura t konsiderueshme t paraportuara (pr shembull, si mund t sugjerohet nga nj prqindje shum e ult i netos / prqindja e t ardhurave bruto t biznesit t llogaritura nga deklarata e tatimpaguesit) ose potencialisht artikujt e zbritshm t mbi deklaruar q mund t 19

jen t dukshme nga nj ekzaminimi i deklarats s tatimpaguesit dhe nga informacionet tjera. Si deklaratat e tatimit mbi t ardhurat po ashtu edhe raportimit t tjera prfshijn dokumentat mbshtets, t cilat tatimpaguesi normalisht duhet ti ket. N rastin e kontrolleve t biznesit, ligji krkon shpesh q biznes ti zbatoj standardet e caktuara t mbajtjs s librave dhe kontabilitetit. Kontrollet mund t prfshij edhe krkesat fizike, t tilla si inspektimin dhe ekzaminimin e mallrave n magazin, n lokalet etj. Periudhat e kontrollit, koha se sa shpesh mbahen ato dhe raportimi ndryshojn nga rasti n rast.

FAZA 1
Kapitulli 1 Strategjia e Kontrollit Tatimor Shteti yn ka nevoje pr t hyra me qllim q t plotsoj prgjegjsit pr qytetart dhe banort e Kosovs pr: rrugt., siguria, arsimi, spitalet, programet e mirqenies sociale, etj. T gjitha kto krkojn fonde. Misioni i Administrats Tatimore sht t mbledh t hyra q mundsojn financim n mnyr t drejt dhe transparente. Varet nga tatimpaguesit q n mnyr vullnetare t prcaktojn detyrimin e tyre t sakt tatimor dhe t kryejn me koh pagesn e atij detyrimi. N zhvillimin e Planit Strategjik, po ashtu kemi zhvilluar nj strategji t prmbushjes q do ti drejtoj prpjekjet tona t prmbushjes prmes rrugs s ktij Plani Strategjik. Si rezultat, Plani jon Strategjik dallon nga planet e mhershme, t cilat kan qen t prqendruara n kto fusha kryesore: Klientt, Organizatn, Sistemet dhe Personelin. Ky plan strategjik do t prqendrohet n 12 komponent kryesore t cilat do t ndihmojn ATK-n t arrij qllimet e veta t prmbushjes dhe t hyrave, prderisa n t njjtn koh do t siguroj se sistemet tona jan t freskuara, personeli sht i trajnuar mir, ligjet jan aplikuar me efektivitet dhe stafi e kryen punn e vet me integritet dhe drejt. Komponentt jan t bazuara n parimin se ekzistojn katr kategori t tatimpaguesve, ata t cilt kan gatishmrin ta bjn gjn e duhur me koh duke dorzuar deklarat e tyre dhe duke paguar detyrimin e tyre t sakt tatimor; ata t cilt mundohen t bjn gjn e duhur, por nuk kan sukses gjithnj; ata t cilt nuk duan t prmbushin detyrimet; dhe ata t cilt kan vendosur t mos i prmbushin detyrimet. Prpjekjet tona t prmbushjes do tI prqendrojm n strategjit q jan t nevojshme pr t adresuar seciln prej ktyre katr grupeve t tatimpaguesve. Ato do t radhiten nga edukimi i tatimpaguesit deri t ndjekjet penale. (shih SHTOJCA B5). Administrata Tatimore dhe Divizionit i kontrollit n veanti po punojn n drejtim t arritjes t prmbushjes maksimale vullnetare prmes modelit t performancs, prmes s cils tatimpaguesit kryejn vet-vlersimin e detyrimeve tatimore, duke e br m t thjesht dhe m t leht pr tatimpaguesin q t plotsoj deklaratn e detyrimeve tatimore, dhe duke prdorur personelin sa i prket puns administrative 20

dhe procesuese n kryerjen e vizitave t prmbushjes, shqyrtimin e rrezikut dhe performancn e kontrollit tatimor. Aktiviteti efektiv i kontrollit sht nj mjet shum i rndsishm n zhvillimin e sistemit t prmbushjes vullnetare t tatimit, duke menaxhuar mos-prmbushjen dhe mbajtjen apo mbledhjen e t hyrave, por sht vetm nj mjet. Pr ti arritur objektivat tona, strategjia jon sht bazuar mbi disa parime baz ku pastaj ato formojn "udhzues" se si ne t vazhdojm tutje. Kto parime baz do t na japin udhzim duke i vn n pah ndikimet dhe pasojat e mnyrave t ndryshme t veprimit dhe do t na ndihmojn n arritjen e zgjidhjes m t prshtatshme. Kjo pastaj mundson edhe ndrmarrjen e masave me an t cilave ne presim q ti arrijm objektivin ton.

Parimet baz prfaqsoj vlerat (shih Vlerat, PARIMET KRYESORE dhe SHTOJCA B7), t ciln ne e kemi dshiruar. sht e rndsishme q ky doracak t konsiderohet n kontekstin e doracakve tjer t ATK-s, (duke prfshir Doracakun Procedural t Mbledhjes s Detyrueshme , Udhzuesin pr Reimbursimin e TVSH-s, Doracakun Procedural pr Hetimet Tatimore, etj)

1.1 Strategjia e Prmbushjes Prmbushja Vullnetare Modeli i Prmbushjes sht nj rrug e strukturuar pr t na ndihmuar q t kuptojm faktort q ndikojn n sjellje t ndryshme t prmbushjes. Kjo na ndihmon q t zgjedhim intervenimin m t duhur pr rrethanat. Sjellja e prmbushjes ndikohet nga sum faktor - biznesi, tregtia, sociologjia, ekonomia dhe faktort fiziologjik ku t gjitha prej tyre do t ndikojn n at nse personi do t bj prmbushjen. Modeli tregon nivelin (prirjen) e zgjeruar t sjelljes s tatimpaguesit n drejtim t prmbushjes. Bazuar n nj ekstrem, tatimpaguesit kan nj qndrim t gatishmris pr t br gjn e drejt. N ekstremi n tjetr, tatimpaguesit kan vendosur t mos bjn prmbushjen duke zgjedhur evazionin apo duke zgjedhur pr t qen jasht sistemit. Modeli po ashtu prmbledh llojet e ndryshme t mbshtetjes dhe intervenimit t nevojshm pr t mbledhur t hyrat e krkuara. Modeli sugjeron se zyra e tatimit duhet ti posedoj aftsit q do t ndikojn n sjelljen e tatimpaguesit prmes prgjigjes dhe ndrveprimeve. (Shih SHTOJCA B5) Prmbushja vullnetare e obligimeve Tatimpaguesit q jan t vetdijshm pr t drejtat e tyre dhe presin dhe pranojn trajtim t drejt dhe efikas zakonisht jan m t gatshm pr prmbushje. 21

Prmbushja Vullnetare sht zgjeruar, megjithat, jo vetm prmes vetdijesimit t t drejtave dhe pritjeve q shkaktohen nga trajtimi efikas dhe i drejt, por po ashtu prmes sistemeve dhe procedurave t qarta, t thjeshta, transparente dhe t lehta n prdorim (shih SHTOJCA B2). Kjo prmbushje zgjerohet kur t bhet m e leht pr tatimpaguesit pr t kryer prmbushjen. Prmbushja vullnetare sht maksimizuar kur Administrata Tatimore sht e vetdijshme pr zhvillimet dhe tendencat n sfern legjislative dhe t biznesit dhe sht prgjegjse pr implikimet e tyre n administratn tatimore dhe prmbushjen. Administratat tatimore t duhura identifikojn dhe vlersojn rreziqet e prmbushjes dhe zhvillojn strategjit e synuara n adresimin e atyre rreziqeve. 1.2 Strategjia e Kontrollit

Funksioni i Kontrollit t Administrats Tatimore Synimi i Divizionit t Kontrollit sht :

Pr t siguruar se hapat jan marr pr biznesin pr ti prmbushur obligimet e tyre tatimore me koh, trsisht dhe n mnyr korrekte. Pr t krijuar mjedis m t mir t kontrollit duke zhvilluar procedurat e kontrollit n pajtim me Legjislacionin dhe Udhzimet e Administrats Tatimore t Kosovs. N t gjitha rastet kur tatimpaguesit shmangin n mnyr vullnetare pagesn e tatimit, Divizionit i Kontrollit do t marr t gjitha masat e duhura, duke paraqitur kontrollin si nj hap pr implementimin dhe zbatimin e ligjeve dhe veprimeve t tjera ligjore duke mbajtur prgjegjsi t dyfisht: a. n drejtim t bizneseve, dhe b. n drejtim t t hyrave nacionale.

Shmangia nga tatimi nuk sht vetm problem financiar por po ashtu edhe problem moral. Problemi moral sht kur nj pjes e tatimpaguesve paguajn m tepr tatime pr shkak t evazionit tatimor q t tjert e bjn. Nse tatimpaguesit shohin apo besojn se tatimpaguesit e pandershm bjn biznes duke mos paguar tatimet dhe kundr tyre nuk merret asnj veprim pr shkelje t ligjeve tatimore, ato humbin besueshmrin n sistemin tatimor dhe fillojn t shmangin pagesn e atyre tatimeve. Divizionit i Kontrollit dhe Personeli i Kontrollit (inspektort e kontrollit) kan obligim moral n drejtim t tatimpaguesve q bjn prmbushjen, pr t siguruar dhe br prpjekje t duhura me qllim q vmendja e kontrollit t tatimit t fokusohet te tatimpaguesit q nuk bjn prmbushjen. Pr t luftuar mashtrimin tatimor dhe evazionin tatimor sht nj detyr pr t gjith, prderisa inspektort e kontrollit jan ata q kan prgjegjsi t veant pr t gjetur mjetet efikase pr t ndjekur ata individ dhe entitete q prpiqen t 22

dobsojn sistemin tatimor t Kosovs, dhe kjo nuk do t thot q barra bie vetm te inspektort e kontrollit tatimor, por po ashtu te secili inspektor tjetr n Zyrat rajonale t Administrats Tatimore. Qllimi i Kontrollit Tatimor

Qllimi i prgjithshm i kontrollit tatimor sht t ushtrohet kontrolli i tatimpaguesit dhe t sigurohet q, duke identifikuar dhe pastaj inspektuar fushat e rrezikut, tatimpaguesi t paraqet saktsisht detyrimin e tij tatimor. Si rrjedhoj, duhet t zhvillohet nj strategji e kontrollit q siguron prfshirjen e t gjitha aspekteve t kontrollit gjat kontrollit tatimor. Nn-deklarimet e detyrimeve mund t jen rezultat i nj gabimi t paqllimshm apo veprimi t qllimshm. Metoda e identifikimit t evazionit mund t ndryshoj. Identifikimi i Gabimit Pr t reduktuar rrezikun e mos-identifikimit t nn-pagesave, Inspektori i kontrollit tatimor duhet ta planifikoj kontrollin e tij. Gabimet rezultojn kur struktura e kontrollit t kontabilitetit sht e dobt dhe Inspektori i kontrollit tatimor duht t prcaktoj kt dobsi. Probabiliteti i identifikimit t dobsive dhe si rredhoje zbulimi i t ardhurave rritet n mnyr t konsiderueshme, nse prcjellet qasja e strukturuar e prshkruar n kt Manual.

Identifikimi i Mashtrimit Madje edhe n kompanit m t mdha, ju mund t identifikoni evazionin e qllimshm t detyrimit tatimor, veprim q sht definuar si mashtrim. Prgjegjsia pr parandalimin dhe zbulimin e mashtrimit dhe parregullsit tjera qndron tek organet e qeverisjes. Megjithat, nse organet qeverisse kryejn krim t mashtrimit, ather prgjegjsia pr zbulimin e saj qndron te Inspektori i kontrollit tatimor. Gjat procesit t planifikimit, Inspektori i kontrollit tatimor do t kryej vlersimin e rrezikut pr mashtrim, ashtu q nse zbulohet mashtrimi, plani i kontrollit duhet t prfshij marrjen e masave t duhura. Inspektori i kontrollit tatimor duhet t krkoj q t prcaktoj praktikn e menaxhimit n kufizimin e mashtrimit, pr t ndihmuar vlersimin e prparsive dhe dobsive t sistemit.

1.3 Llojet e Vizitave Kontrolli sht nj mekanizm i vlersimit t prputhjes s praktiks aktuale me krkesat e specifikuara me ligj. Kontrolli tatimor sht nj proces i strukturuar i ekzaminimit t rrethanave t tatimpaguesve n prputhje me krkesat e ligjeve tatimore, dhe prfshin regjistrat financiar, t kontabilitetit t biznesit t tatimpaguesit, stokun fizik dhe asete (mjete) t tjera, dhe vlersimin dhe shqyrtimin e llojeve t ndryshme t informatave q gjenerohen n mnyr t brendshme, t jashtme dhe t

23

pavarur nga tatimpaguesi. Kontrolli do t jet i ndryshm varsisht nga qllimi parsor i burimit t kontrollit dhe rrethanave t tij. Vizitat e Prmbushjes (shih Shtojcn Q8) Vizitat e tilla nuk prbjn domosdo nj kontroll n kuptimin e plot t fjals. Ato m tepr paraqesin nj kontroll pr testimin e besueshmris s prgjithshme apo kredibilitetin e deklaratave t palve dhe nj program qarkullimi t kontrollit n t gjitha aktivitetet e entitetit q ndikojn n tatim. Vizitat e prmbushjes kryhen me qllim t mbledhjes s informats, edukimit t tatimpaguesit, verifikimit t t dhnave dhe azhurnimit t nevojshm nga inspektori tatimor. Vizitat e Prmbushjes synojn mirmbajtjen e monitorimit t vazhdueshm t tatimpaguesve dhe mund t drgojn mesazhin te tatimpaguesi se ata po monitorohen nga Administrata Tatimore. Niveli i prmbushjes vullnetare nga tatimpaguesi mund t varet nga cilsia e ktyre vizitave. Vizitat e prmbushjes shpesh shrbejn si instrument jashtzakonisht i mir n mbledhjen dhe verifikimin e informatave para prpilimit t planit pr kontroll t plot t tatimit pr tatimpaguesin.

1.3.1 Vizitat e Regjistrimit (sigurojn q tatimpaguesi operon n mnyr korrekte nga fillimi dhe korrigjon fardo mangsie fillestare) Vizitat e Regjistrimit jan veanrisht t rndsishme pr: a). Bizneset e mdha b). Bizneset Komplekse c). Bizneset q bjn furnizime t ndryshme, ku problemet e obligimeve mund t ekzistojn d). Tregtart e Shlyerjes s Borxhit (ku tatimi i zbritshm rregullisht tejkalon tatimin e llogaritur) e). Prcaktimi i vrtetsis s operacionit (ekzistenca e stokut, objektet, asetet, proceset e biznesit, etj) dhe aranzhimet e mundshme tregtare, trendet dhe pritjet. f). Fitimi i nj pasqyre mbi rndsin e t hyrave t mundshme dhe obligimeve t ardhshme t tatimpaguesit g). Sigurimi se tatimpaguesi sht i arsyeshm ndaj krkesave dhe sht caktuar q t administroj tatimet si duhet

1.3.2 Vizitat e Cregjistrimit (sigurimi i kontabilitetit t duhur n mbyllje t biznesit/ regjistrimit) shih Pjesa 1.4.7 Vizitat e regjistrimit jan sidomos t rndsishme pr: a). Sigurimin se tatimpaguesi nuk sht m i obliguar t mbetet i regjistruar (mbyllja e biznesit, shitja e transferit t biznesit, vazhdimi pr t tregtuar por nn kufijt e regjistrueshm, apo pr shkak t vdekjes etj); 24

b). Sigurimin se i gjith tatimi i obliguar sht sjell n llogari si kthim i fundit, prfshir trajtimin e sakt t stokut dhe aseteve; c). Finalizimi i pagess tatimore t obliguar me rastin e regjistrimit 1.3.3 Vizitat e Ndryshme (Kontrolli n transaksionet e veanta) Vizitat e Ndryshme (t shumanshme) mund t prfshijn nj numr t ndryshm shtjesh por do t jen n veanti t rndsishme pr: a). Verifikimin e transaksioneve specifike (prfshir referimet nga zyrat tjera tatimore, verifikimet e rimbursimit t TVSH-s etj.); b). Zgjedhjen e shtjeve specifike, anomalive apo gabimet e dukshme n deklaratat tatimore; c). Adresimi i shtjeve specifike q shkaktohen nga pyetjet e tatimpaguesit apo procesi i vlersimit t rrezikut.

1.3.4 Vizitat e Verifikimit (p.sh. Deklaratat e Rimbursimit t TVSH-s) shih Pjesa 1.4.6 dhe Njsia 11.2.9 Vizitat e verifikimit (mund t jen sinonime me Vizitat e Ndryshme) fokusohen n objektet specifike t caktuara (mund t jet rimbursimi i TVSH-s q shkaktohet nga eksporti i rastsishm, nga blerja e kapitalit/ aseteve fikse apo nga grumbullimi i stokut), dhe mund t jet e nevojshme lejimi i miratimit t menjhershm t deklarats. 1.3.5 Sistemi i przgjidhjes s vizitave pr kontroll Prderisa shumica e kontrolleve/vizitave do t przgjidhen nga sistemi i vlersimit bazuar n rrezik mund t ket nj numr rastesh, t cilat edhe pse nuk rezultojn n baz t rrezikut, mund t przgjidhen nga menaxhmenti i ATK-s pr t zgjidhur anomalit apo qartsuar shtjet. 1.4 Llojet e kontrollave Fushveprimi dhe intensiteti i kontrollit : kontrollet mund t varijojn nga fushveprimi dhe niveli i intensitetit t tyre me t cilat ato jan kryer. Pr qllim q, t prshkruhen llojet e ndryshme t aktiviteteve t kontrollit terminologjia ka evoluar : Kontrollet e plota (te gjata) Kto jan kontrolle kryesisht qe konsiderohen gjith prfshirse dhe qe ndrmerren pr te kontrolluar te gjitha aspektet e biznesit te TP-it pr te gjitha periudhat kohore qe nga kontrolli i plote i fundit. Ky kontroll nuk do te jete i shpeshte pr shkak te kohs qe krkon ne kryerjen e tij, por ne NJTM, te paktn te kryhet nj here ne 3 vjet. Kontrolle t plota mund t prfshijn deri n 30-40 % t totalit t kontrolleve te kryera vjetore. Kontrolli duhet te kryhet zakonisht nga nj inspektor, por mund te caktohen edhe dy inspektore nse kjo mund te justifikohet Kontrollet jo te plota (te shkurta) 25

N kt grup kontrolli prfshihen: Kontrollet tematike pr shtje t caktuara: Kto kontrolle prqendrohen n nj lloj tatimi, apo pr nj periudh specifike tatimore (zakonisht t kufizuara). nnkuptojn periudhn kohore deri n nj vit ku mund t prfshihen nj lloj apo shum lloje t tatimeve varsisht prej analizs s riskut ose informatave te tjera n kto kontrolle duhet t jet nj inspektor). Kontrollet pr rimbursim TVSH-je apo inventarizime fizike dhe kontabl: Kto kontrolle prfshin verifikimin e shums s krkuar pr rimbursim t tatimpaguesit duke kontrolluar dokumentacionin mbi t ciln argumentohet kjo krkes apo inventarizime fizike dhe kontabl n periudha mbyllse t vitit apo dhe gjat vitit. Kontrollet pr rimbursim zakonisht iniciohen me krkesn pr rimbursim t tatimpaguesit, por dhe n raste t akumulimit t TVSH-s kreditore, q sht nj precedent pr krkes pr rimbursim. Tatimpaguesit duhet tju dshmojn autoriteteve tatimore me kopjet e faturave q disponojn krkesn e tyre pr rimbursim (pjesmarrja n kto kontrolle duhet t jet s paku dy inspektor). Shih: Doracakun e ATK-s pr Reimbursimin e TVSH-s Kontrollet komplekse: Kto kontrolle prfshijn rastet m serioze t mosbashkpunimit nga tatimpaguesit dhe kan tendenca t fshehjes s vazhdueshme dhe me qllim t detyrimeve ligjore administrats tatimore, rastet e palve te lidhura. Kto kontrolle krkojn punonjs me aftsi t veanta investigative dhe teknike duke prfshir analiza profesionale t dokumentacionit t tatimpaguesit, si dhe investigim n terren duke ballafaquar dyshimet me marrjen e dshmive nga punonjs t tatimpaguesit apo atyre q kan pasur marrdhnie pune me t. Gjith kto materiale jan t nevojshme t jen sa m t kompletuar sipas kndvshtrimit juridik, pr t shrbyer pr vnien para drejtsis t ksaj kategorie tatimpaguesish (pjesmarrja n kto kontrolle duhet t jet dy e m shum inspektor). Fushveprimi i kontrolleve t limituar Fushveprimi i kontrolleve t limituar jan t kufizuara ndaj shtje t veanta n deklaratn tatimore dhe / ose aranzhimet e nj skeme tatimore t veant e prdorur nga tatimpaguesi. Qllimi sht q t ekzaminohen fushat me rrezik potencial t rndsishme t mosprmbushjes. Kto kontrolle prdorin relativisht me pak resurse se sa kontrollet e plota dhe mundsojn nj prfshirje n rritje t tatimpaguesve shtja e vetme e kontrolleve shtja vetme e kontrolleve sht e kufizuar vetm me nj artikull t vaant potencial t mos prmbushjes q mund t jen t dukshme nga ekzaminimi i deklarats s tatimpaguesit. Duke pasur parasysh fushveprimin e tyre t limituar , shtja e vetme e kontrollit n mnyr tipik merr m pak koh pr ta kryer dhe mund t prdoret pr ti shqyrtuar nj numr t madh t tatimpaguesve t prfshir n skemat e ngjashme pr fshehjen e mos-prmbushjes. 1.4.1 Kontrolli i Kredibilitetit 26

Kontrolli mund t shkaktohet pr shkak t performancs tatimore apo profitabilitetit jo t besueshm nga aktiviteti i tatimpaguesit. Pr shembull, deklaratat individuale t tatimeve vetvetiu mund t mos shkaktojn breng, por trendi i vazhdueshm me koh sugjeron se ato nuk jan t besueshme. Nj numr deklaratash mund t ndikojn n dshtimin e nj apo m tepr kontrollave t kredibilitetit dhe do t duhen t ekzaminohen pr t caktuar shkakun kryesor. 1.4.2 Ri-Kontrolli Administrata Tatimore nuk do t ri-kontrolloj nj periudh tatimore q prfshin llojin e njjt t tatimit q m hert sht kontrolluar e pr t ciln sht lshuar nj njofti m vlersim nga administrata tatimore, ku ri-kontrolli i till do t rezultoj n nj rezultat t pafavorshm pr tatimpaguesin, prve n rrethanat vijuese: 1. kur t jen zbuluar faktet e reja nga administrata tatimore t cilat nuk jan ditur dhe nuk kan mundur arsyeshm t dihen, n kohn e kontrollit dhe mos-hapja e rastit do t ishte munges serioze administrative 2. kur ka evidenc pr mashtrim, shprdorim, marrveshje t fsheht, fshehje e provave apo keqinterpretim i fakteve materiale; 3. rasti i mbyllur q prmban nj gabim t definuar qart e material i bazuar n nj pozit t vendosur t administrats tatimore i cili ka ekzistuar n kohn e kontrollit. do rihapje e nj kontrolli t mbyllur i nnshtrohet miratimit nga Drejtori i prgjithshm i ATK-s bazuar n evidenc t dokumentuar duke mbshtetur bazn pr rihapje: 1.4.3 Kontrolli i Shkurt Kontrolli i shkurt i referohet kontrollit q fokusohet n periudha t tatimit apo periudha tatimore m pak se nj vit, dhe jan specifike pr deklaratn e caktuar tatimore apo nj grup t deklaratave t tatimit brenda asaj kornize. 1.4.4 Kontrolli i regjistrimit Nse si rezultat i prpjekjeve pr t siguruar deklaratat e tatimit q nuk jan dorzuar, ATK-ja verifikon se tatimpaguesi nuk sht n gjendje t prcaktoj apo t angazhohet n mnyr aktive n aktivitetin ekonomik, ATK-ja mund ta transferoj tatimpaguesin te regjistri i tatimpaguesve joaktiv kur t gjitha kontrollet dhe verifikimet e krkuara bhen dhe dokumentohen si duhet. Para transferimit t tatimpaguesit n regjistrin e tatimpaguesve jo aktiv ATK-ja duhet t prcaktoj nse sht n interesin e qeveris pr t marr veprimet e nevojshme pr t siguruar deklaratat, bazuar n potencialin e mbledhjes. N prgjithsi, ATK-ja duhet t siguroj fardo deklarate q ka t bj me tatimin e mbledhur apo t mbajtur n burim pasi q mbledhja e nj tatimi t till mund t bhet nga asetet (mjetet) e personave prgjegjs t biznesit. N rastet e tatimeve n burim apo t mbledhura, ATK-ja duhet t bj vlersime kundrejt personave prgjegjs ashtu si parashihet 27

n paragraft 4 dhe 5 t Nenit 26 t Ligjit para se tatimpaguesi t transferohet n regjistrin e tatimpaguesve jo aktiv. 1.4.5 Kontrolli n Objektin e Tatimpaguesit Nse sht e mundur, aranzhimi pr nj vizit t TVSH-s s tatimpaguesit duhet t kryhet n Vendin Kryesor t Biznezit ( VKB) pasi q kjo i mundson Inspektorit t Kontrollit Tatimor t verifikoj se aktivitetet e deklaruara tregtare saktsisht reflektojn se ka sht par n vizit. Kjo sht shum e rndsishme kur vizitat kryhen te prodhuesit, shitsit me pakic dhe bizneset tjera q shesin mallra. Megjithat, ATK-ja pranon se pr disa biznese shrbimi t vogla t menaxhuara nga ndonj pronar si jan pr shembull Konsulentt e IT-s, VKB-ja sht adres e shtpis s tatimpaguesit, por kjo nuk sht aq e rndsishme. Nse tatimpaguesit e till do t na preferonin pr t inspektuar regjistrat e biznesit t tyre n objektet e tyre t kontabilitetit ne do t adoptojm nj qasje fleksibile dhe drejtojm inspektort tan t pajtohen n kto krkesa. Kjo sht n linj me zotimet e ATK-s pr t reduktuar barrn n biznes dhe prmirsuar prvojn e konsumatorit. Pavarsisht nga kjo, ne duhet t rezervojm t drejtn pr t vizituar VKB-n nse diktojn rrethanat. 1.4.6 Kontrolli n Zyrn e ATK-s Zyra e Kontrollit i referohet kontrollit q kryhet n Zyrn Tatimore dhe jo n ndrtesn e tatimpaguesit apo ndonj lokacion tjetr dhe mund t ndikoj n kryerjen e vlersimit t tatimit shtes. 1.4.7 Kontrolli n Lokacion t Tret Sidomos n rastin e TVSH-s, Inspektort zakonisht vizitojn tatimpaguesit n vendin e tyre kryesor t biznesit. Kjo mundson q:

t kemi nj pasqyr m t mir t biznesit prgjigjur fardo pyetje q tatimpaguesi mund t ket kontrollimi i regjistrimeve t tatimpaguesit me nj ndrprerje sa m t vogl t mundshme

Nse regjistrat e TVSH-s nuk mbahen n vendin kryesor t biznesit, tatimpaguesi duhet ti tregoj ATK-s kur ata bjn caktimin pr vizit. Inspektori pastaj mund t jap kshilla se cilat regjistra ata mund ti shohin, apo nse pajtohen pr ti ekzaminuar ato diku tjetr. Madje edhe nse inspektori ekzaminon regjistrat e tatimpaguesit n nj vend tjetr, ai/ajo mundet ende t vizitoj tatimpaguesin n vendin kryesor t biznesit pr t diskutuar pr biznesin dhe pr t par ndrtesn. Kjo nuk do t jet gjjithmon e nevojshme-nse, pr shembull, vendi kryesor i biznesit sht shtpia e tatimpaguesit, dhe puna sht ajo e nj konsulenti 28

kompjutersh apo t ngjashme, n vend t ksaj inspektori mund t pajtohet t takoj tatimpaguesin n ndrtesn e kontabilistit. 1.5 Kompetencat e Inspektorit t kontrollit tatimor Ligji mbi Administratn Tatimore dhe Procedurat si dhe Udhzimet Administrative definoin kompetencat e Inspektorit t kontrollit tatimor.

1.6 T Drejtat dhe Obligimet e Tatimpaguesve Prderisa tatimpaguesit dhe publiku i prgjithshm kan obligime sipas ligjit, ata po ashtu kan t drejta t caktuara. Sipas sistemit t prmbushjes vullnetare, synimet m s miri do t arrihen nse ekziston ekuilibri si n operim ashtu edhe n evidenc ashtu q aty dt ket bilanc t duhur n mes t t drejtave dhe obligimeve. T drejtat dhe obligimet kryesore tipike t tatimpaguesit jan prfshir n SHTOJCA B2 n kt dokument. 1.7 Shkmbimi i Informats Aftsia pr t shkmbyer dhe shfrytzuar informatn sht shtje kryesore me t ciln prballet Administrata Tatimore. N t vrtet, esenca e menaxhimit efektiv dhe efikas sht komunikimi i informats. Prandaj, identifikimi (krijimi, nse sht e nevojshme), analiza, komunikimi dhe shfrytzimi i informats formojn nj parim kryesor t fardo strategjie t mbledhjes s tatimit. Krijimi i databazs dhe zhvillimi i matjes s performancs jan elemente kyqe t Sistemit t Informimit t Menaxhmentit. Duhet t kuptohet se kufizimet n dhnien e informats mund t sigurohen me ligj dhe prmes Kushtetuts. Kapitulli 2 Politika e Kontrollit Tatimor Objektivat e Kontrollit Tatimor Qllimi i prgjithshm i kontrollit tatimor sht verifikimi i obligimit tatimor t tatimpaguesit. Para fillimit t kontrollit, inspektori i kontrollit tatimor duhet t ket marr parasysh deklaratn e fundit t tatimit t tatimpaguesit duke hulumtuar fardo shtje t paqart apo ndonj problem kontraverz. Rezultatet e kontrollit paraprak do t duhen t merren parasysh, dhe nse ka pika t dobta q shkaktohen nga kontrolli paraprak, aty duhet tI kushtohet rndsi e veant. N planifikimin dhe ushtrimin e kontrollit, inspektori i kontrollit tatimor duhet t merr parasysh objektivat vijuese t cilat duhen t adresohen gjat kryerjes s kontrollit:
o

A sht do gj e kryer ? (a jane te regjistruara te gjitha transaksionet) t gjitha bilancet dhe transaksionet jan prfshir n raportin financiare. 29

o o o o o o

Saktsia transaksionet e regjistruara dhe bilancet q duhen t jen matematikisht t sakta Ekzistenca asetet dhe detyrimet e regjistruara n fakt ekzistojn, transaksionet nuk jan fiktive Koha e regjistrimit transaksionet e regjistruara n kohn e duhur. Vlersimi transaksionet jan llogaritur n pajtim me ligjin T drejtat dhe detyrimet asetet e regjistruara i takojn entitetit dhe detyrimet e regjistruara jan obligimet e tij. Prezantimi dhe reflektimi i transaksioneve bilanci i gjendjes i klasifikuar si duhet

Objektivat e lartprmendura t kontrollit jan shum t rndsishme pr fardo kontrolli tatimor.Duke i lidhur s bashku procedurat e kontrollit me pikat e objektivave t kontrollit sht e mundur q t ket strategji t vlefshme pr ekzaminimin e rrezikut t evazionit t obligimit tatimor. Koha e shpenzuar dhe resurset e angazhuara n kontroll duhet t jen proporcionale me rrezikun q bizneset paraqesin pr t hyrat. Prvoja ka treguar se kontrolli i vazhdueshm i bizneseve t mdha ka rezultuar n realizimin e nn-deklaratave t konsiderueshme t obligimit t tyre aktual tatimor, prandaj, n prgjithsi bizneset e mdha paraqesin nj fush m t madhe t rrezikut t t hyrave dhe duhet t trajtohen me nj vmendje m t madhe. Kontrolli duhet t jet sistematik dhe krkon nj lloj t qasjes lart - posht", duke filluar me identifikimin e shtjeve strategjike, dhe nga kto shtje, t prcaktohet mnyra e kryerjes s kontrollit. Ky Manual thekson qasjen lart posht sipas s cilave hapat m posht duhen t ndrmerren: i. Planifikimi, kontrolli dhe regjistrimi i t dhnave Inspektori i kontrollit tatimor duhet t planifikoj, kontrolloj dhe regjistroj saktsisht punn e tij ii. Sistemet e mbajtjes s regjistrit Inspektori i kontrollit tatimor duhet t ekzaminoj sistemin e mbajtjes s t dhnave dhe mnyrn e procesimit t transaksionit nga biznesi dhe vlersoj saktsin e bazs pr prgatitjen e deklaratave tatimore. iii. Evidenca e kontrollit Inspektori i kontrollit tatimor duhet t marr evidenc relevante pr ti mundsuar atij/asaj q t marr konkludime t arsyeshme n saktsin e mundshme t t dhnave financiare. iv. Kontrolli i brendshm Nse inspektori i kontrollit tatimor dshiron t vlersoj besueshmrin e kontrollit t brendshm, ai/ajo duhet t bj 30

vlersimin e tyre duke prcaktuar vrtetsin dhe saktsin e operimeve t performancs . v. Shqyrtimi i regjistrit financiar Inspektori i kontrollit tatimor duhet t shqyrtoj t dhnat financiare t tatimit deri n shkalln q atij/asaj i japin nj baz t shndosh pr t gjykuar saktsin e deklaratave. Procedurat e tatimit duhen t planifikohen, t kryhen dhe vlersohen pr ti mundsuar inspektorit t kontrollit tatimor pr t zbuluar nn-deklaratat e obligimeve tatimore n regjistrat financiar dhe t dhnat tjera, q ndikojn n pozitn tatimore t biznesit. N fillim t kontrollit, inspektori i kontrollit tatimor duhet t filloj me konsideratat e prgjithshme t aktivitetit ekonomik n mnyr q t identifikohen problemet q ndikojn n pozicionin tatimor t kompanis . Kto konsiderata t prgjithshme mund t prdoren m von pr t identifikuar fushat kritike pr ekzaminim t mtejshm t detajuar. Pr te arritur ket mnyre trajtimi,nga lart posht, sht e nevojshme t ndrmerren kto hapa:

Hapi 1: Pr t siguruar kuptimin e biznesit t tatimpaguesit dhe q t identifikoj legjislacionin q do t ket ndikim t drejtprdrejt t tij/asaj n detyrimet tatimore. Hapi 2: Duke i prdorur njohurit q kemi mbi aktivitetin e tatimpaguesit, dhe legjislacionin tatimor n lidhje me t, zonat me rrezikshmri t lart mund t identifikohen. Hapi 3: Mbledhur informacionet e nevojshme pr t prcaktuar mnyrn e ushtrimit t kontrollit, duke filluar me kontrollin e organeve drejtuese, pastaj sistemet e kontabilitetit, dhe n fund kontrollimin e llogarive t brendshme. Hapi 4: Drejtimi i kontrollit mund t prcaktohet nga vlersimi i rreziqeve kryesore t identifikuara. Hapi 5: Kontrollet e duhura t brendshme jan kryer pr zonat q jan identifikuara pr kontroll, dhe nj test program i detajizuar sht zhvilluar Hapi 6: Te ushtroj testimin substancial t identifikuar Hapi 7: Perfundohet kontrolli, shenohet detyrimi i percaktuar, dhe i raportohet udheheqesit per veprim te metejshem

Kontrolli i tatimpaguesve m t medhenj do t jet i vazhdueshem dhe do t ndjek planin e kontrollit. Ndrmarrjet e vogla dhe t mesme do t kontrollohen m rrall, kshtu q, kontrollori do t perdor raportet e mparshme t kontrollit, pr ti perdorur ato njohje q jan siguruar pr tatimpguesin nga kontrollet e mparshme. Metodologjia e kontrollit t tatimit

31

Metodologjia e q duhet t ndiqet gjat kontrollit sht e paraqitur n tabelat e shtojcave n fund t ktij doracaku, ose n seksionin e referencave n vazhdime. Tabelat e procedurave prfshijn: 1. Planifikimi i kontrollit (shih Pjesa 6.3 and SHTOJCA F + SHTOJCA P1)

2. Veprimet e kontrollit t detyrueshm (shih Pjesa 7.1)

3. Kontrollet e zgjatura (shih Pjesa 1.5 Kontrollet komplekse)

4. Raporti n lidhje me kontrollin dhe vlersimi i rrezikut (shih SHTOJCA Q8)

5. Transferimi i rasteve pr investigim (Shih: Doracakun Procedural t ATK-s pr Hetimet Tatimore) 6. Menaxhimi i kontrollit tatimor (shih Pjesa 5.7, 5.10, 6.5 dhe 6.6.3, dhe SHTOJCA F) 7.Kontrolli ndaj tatimpaguesve t cilt veprojn n shum vende (shih Pjesa 1.7 shkmbimi i informatave)

Karakteristikat kryesore t kontrollit Modelet e prmbushjes operojn brenda historikut t veant ligjor,kulturor dhe administrativ t vendeve individuale antare. Megjithat, ka nj numr t karakteristikave t prbashkta, parakushte dhe krkesa q duhet t prcaktohen pr t siguruar nj nivel t mir t efektivitetit dhe efikasitetit nga aktivitetet e kontrollit dhe t mbshtesin prmisimin e vazhdueshm. Ato jan : Nj korniz ligjore gjithprfshirse, duke prfshir nj regjim t prshtatshm t sanksione Nj proces t mir prcaktuar organizativ dhe menaxhues, i mire prcaktuar, duke prfshir nj korniz gjithprfshirse pr matjen e performances teknika t kontrollit t mire prcaktuara dhe planifikimet e duhura ndihmse ; dhe Menaxhimin adekuat t resurseve humane dhe programet e zhvillimit

32

2.1 Vlersimi i Rrezikut Rastet tona t przgjedhura pr kontroll mund t bhen prme nj sistemi t rreziku przgjedhjes i bazuar n rrezik q do t siguroj drejtsi dhe objektivitet n kt proces. Kjo poashtu do ta na mundsoj q burimet tona ti prqndrojm n ata tatimpagues t cilt kan probabilitetin m t m madh t raportimit jo t rregullt t detyrimeve t tyre tatimore. Sistemi i yn i prpunimit t t dhnave i Administrats Tatimore , SIGTAS, sht duke u prtrihet n nj t ardhme t afrt dhe kjo do t lejoj prmirsime n mundsin e prpunimit dhe menaxhimit t auditimit dhe t puns s mbledhur. N t kaluarn database e jon pr tatimpaguesit nuk na ka lejuar q n mnyr adekuate ta bj monitorimin e prmbushjes s tatimpaguesit. Pasi q ne i kemi prmirsuar besueshmrin e bazs s t dhnave tona pr tatimpaguesit, ne do t jemi n gjendje pr t prmirsuar besueshmrin e informacionit n sistemin ton n lidhje me taksat e papaguara dhe deklaratat t cilat nuk jan dorzuar. Nj baz e besueshme e t dhnave sht e rndsishme pr prpjekjet tona pr t zvogluar numrin e mos-deklaruesve q ndikojn negativisht n t ardhurat tona dhe n sistemin ton t prmbushjes vullnetare. Administrata Tatimore ka zhvilluar nj model kontrolli i cili i identifikon ata tatimpagues q kan m shum gjasa t ken nnvlersuar t ardhurat e tyre t tatueshme ose i kan paguar nj shum t vogl t detyrimeve e tyre tatimore. Modeli i kontrollit gjithashtu i identifikon shtjet q duhet t shqyrtohen n vazhdn e nj kontrolli. Duke prdorur modelin e kontrollit, Divizioni i kontrollit i zyrs qendrore do t zgjedh prqindjen e rasteve q duhet t kontrollohen n Zyrat Rajonale n baz t planit vjetor.. Kjo do t na lejoj q ti prdorim n mnyr efektive burimet tona n rastet e kontrollit m produktiv. Ajo,gjithashtu , do t bj procesin e przgjedhjes s rastit nj proces objektiv dhe i lir ndaj paragjykimeve personale. Kontrollet do t jen m t prqendruar, pr ta zvogluare nevojn e kontrolleve t plota t librave dhe regjistrave t tatimpaguesit. Ndrsa ne presim pr t siguruar nj mbulim t kontrollit npr nj spektr t gjer t tatimpaguesve t biznesit, theksi yn m i madh do t jet n ato tatimpaguesve me qarkullim bruto prej m shum se 500.000 . Pr t lehtsuar kt theksim, ne do i ndajm tatimpaguesit ton n grupet t industris t gjer dhe m pastaj i identifikojm tatimpaguesit me rrezik n do segment industri. 2.2 Progresi i Kontrollit Tatimor Kontrollimi tatimor ka n prgjithsi katr faza: 1. Hulumtimi para-kontrollit, 2. Hetimi/ekzaminimi, 3. Mbajtja e shenimeve/Raportimi 4. Rishqyrtimi.

33

Strategjia e kontrollit Prcaktimi i prioriteteve te kontrollit Prcaktimi i resureseve

Perzgjedhja e rasteve Ne prputhje me strategjin Bazur ne rrezik

Ekzekutimi i kontrollit Njoftimi i tatimpaguesit Intervistimi i tatimpaguesit Te kuptuarit e tatimpaguesit Te kuptuarit e sistemit Rivlersimi i zonave te rrezikut Rishikimi i te dhenave ne plan Nevojat per teste te kredibilitetit? Rishikimi i rexhistrimeve Rishikimi i zonave me dyshim Rishikimi i financave private? Regjistrimi i te gjeturave Kalkulimi i obligimit tatimor

Planifikimi i kontrolles Rishikimi i informatave (dosjes) Vlersimi i zonave te rrezikut Hartimi i planit te kontrollit

Raportimi i kontrolles Nxjerrja e konkluzioneve Sqarimi i konkluzioneve Diskutimi me tatimpaguesin (intervista dalese)

Veprimet te tjera Perditesimi i te dhenave Informta nga palet e treta? Vrejtje per aksione te mtutjeshme?

Vlersimi i detyrimit tatimor Vlersimi i obligimit tatimor Interesat dhe ndshkimet? Mbledhja?

2.2.1 Hulumtimi/ Prgatitja para kontrollit Qllimi i prgatitjes para kontrollit sht q t prcaktohet kriteri kryesor pr angazhimin n kontroll dhe n prcaktimin e nj qasje paraprake m t mir pr kontrollin tatimor. Prgatitja pr kontroll prfshin shqyrtimin e informacionit q ne i 34

kemi n dosjen e tatimpaguesit, kontakte e m hershme me tatimpaguesin, dhe diskutimet me udhheqsin e ekipit t kontrollit. Inspektort e kontrollit tatimor duhet ti prdorin konstatimet nga hulumtimi pr t zhvilluar qasjen e kontrollit tatimor dhe kohn e nevojshme / buxhetin kohor pr prfundimin e kontrollit. Nprmjet krkimit t kryer nga zyra, inspektori tatimor duhet t bj do prpjekje pr t shkurtuar kohn e puns n terren dhe kohn e zbulimit t ndonj parregullsie t mundshm sa i prket tatimpaguesit. Pa nj autorizim t posam,nuk duhet t fillohet me nj kontroll ndaj nj tatimpaguesi i cili tashm sht duke ju nnshtruar procesit t hetimit, pasi do ndrhyrje mund ta paragjykoj at proces. (Shih: Doracakun Procedural t ATK-s pr Hetimet Tatimore)

2.2.2 Kryerja e kontrollit / Puna n teren Kryerja e kontrollit tatimor /puna n teren ka tri faza kryesore:
o o o

Intervista fillestare Ekzaminimi i mostrave dhe Intervista prfundimtare apo prmbyllse.

Kontrolli zakonisht fillon me nj intervist n lokalin e tatimpaguesit, ather prfshin punn n terren, dhe prfundon me nj intervist prmbyllse. Megjithat, investigimi mund t kryhet n zyre nga inspektori i tatimeve. Intervista paraprake duhet t shihet si n mundsi pr t marrur informata t dobishme pr t br kontrollin m efektiv dhe m efikas. Inspektori i kontrollit tatimor duhet t diskutoj me tatimpaguesin procedurat e kontrollit, pr tu siguruar q informacioni i pranuar sht i sakt.Megjithat, inspektori i kontrollit tatimor duhet t prdor diskrecionin e tij nse tatimpaguesi sht i paqart. Inspektori i kontrollit tatimor mund t krkoj nga tatimpaguesi t siguroj t dhna t veanta q prmbajn informata konfidenciale, por duhet t punoj me tatimpaguesin pr t marr t dhnat dhe informatat e krkuara. Inspektori i kontrollit tatimor duhet ta prdor intervistn prmbyllse pr ti shpjeguar rezultatet e kontrollit tatimor, t siguroj nj kopje t raportit me konkluzionet, t shpjegoj mjetet juridike n dispozicion pr tu ankuar, dhe pr ti inkurajuar-edukuar tatimpaguesit pr vet-vlersim n t ardhmen.

2.2.3 Dokumentimi i kontrollit (dokumente pune) Dokumentimi i kontrollit duhet t bhet gjat gjith procesit t kontrollit. Gjat gjith intervists, hetimit dhe t gjith kontaktet duhet t bhen nga shnimet e tatimpaguesit, duhet t shkruhen konstatimet dhe konkluzionet q n mnyr t sakt ta prcaktohet detyrimi i tatimit shtes. Ky proces i regjistrimit t konstatimeve prmes mbajtjes s shnimeve n flett punuese e krijon nj dosje kontrolli, s bashku me raportin prfundimtar dhe dokumentet e tjera t prdorura pr hapjen dhe pr prfundimin e kontrollit. Inspektori i kontrollit tatimor duhet t gjykoj q t 35

prcaktoj se far informacioni sht i nevojshm dhe q duhet t mblidhet pr ta mbshtetur vlersimin e tij / saj. Politika tatimore e kontrollit (Manuali i Kontrollit) mund t prcaktoj minimumin e nevojshm t dokumenteve q duhet t prfshihet n dosjen e kontrollit, por dokumentet dhe konstatimet duhet t dokumentohen dhe vlersohen prkatsisht pr validitetin e tyre nga Inspektori i kontrollit tatimor. Udhheqsi i ekipit mund t ket krkesa shtes pr inspektorin tatimor pr ta kompletuar dosjen e kontrollit. 2.2.4 Shqyrtim Procesi i shqyrtimit siguron q kontrolli sht br n baz t standardeve t kualitetit t kontrollit dhe n prputhje me procedurat e kontrollit. Jan tri faza kryesore q rishikimi i kontrollit duhet ti nnshtrohet : vet-shqyrtimi, shqyrtimi nga ana e udhheqsit t ekipit n shkalln e nevojshme pr t prcaktuar se standardet e kualitetit jan prmbushur, o shqyrtimi nga ana e menaxherit rajonal siguron q inspektori tatimor ka ndjekur procedurat e kontrollit dhe se udhheqsi i ekipit ka respektuar procedurat e kontrollit t kualitetit n mnyr t sakt.
o o

2.3 Rreziku i Mos-Prmbushjes Kontrolli tatimor n prgjithsi sht bazuar n supozimin se ekziston nj nevoj pr t verifikuar at q dikush tjetr e ka br. Kontrolli tatimore sht bazuar n supozimin se sht e nevojshme pr ta verifikuar deklaratn e tatimeve e br ose nga individ apo biznese t ndryshme. Ka faktor t ndryshm q jan tregues q nj kontroll tatimor duhet t bhet. Disa prej tyre jan: 1.Pagesa e tatimeve prfshin heqjen dor nga pasurit e caktuara financiare. Tatimpaguesit kan nj interes financiar, prandaj prmes nn deklarimit t tatimeve sht e mundur q t paguhet shuma m e vogl e mundshm e tatimeve. 2.Ligji tatimor mund t jet subjekt i interpretimit. Tatimpaguesit dhe administrata tatimore shpesh nuk pajtohen ose kan interpretime t ndryshme n lidhje me at q krkohet nga ligji i tatimeve, rregulloret apo udhzimet. 3.Ndryshimet n mjedisin ekonomik shpesh kan efekt n mnyrat n t cilat puna/ aktiviteti sht kryer, dhe nuk mund t ket ligje q i adreson kto ndryshime n mnyr specifike. 4.Kompleksiteti i raportimit t tatimit sipas juridiksioneve t shumfishta apo raportimi prmes programeve t ndryshme mund t shkaktoj gabim n raportim. 5. Mungesa e prgjithshme e njohurive t tatimpaguesve t caktuar mund t shkaktoj raportim t pasakt.

36

6.T dhnat e shumta t pasakta mund t krijoj nj raport me gabime. Pra,ekzaminimet tatimore t pasakta mund t krijojn raporte jo korrekte me gabime.

Kombinimi dhe shkalla n t ciln kta faktor ndikojn n do tatimpagues mund t ndryshoj. Pr shembull, nj biznes q ka vshtirsi financiare ka m shum prirje pr nn deklarime se sa nj biznes q nuk ka probleme financiare.

2.3.1 Rreziku i raportimit te pasakte Kjo konsideron rrezikun e raportimit t pasakt dhe procedurat q mund t prdoren pr ta kontrolluar kt rrezik. do deklarat tatimore, pa marr parasysh se far lloj i tatimit sht ose kur tatimpaguesi e ka deklaruar, prfshin rrezikun e raportimit t pasakt. Ky lloj i rrezikut mund t shihet si nj arsye kryesore pr kryerjen e kontrolleve tatimore. Rreziku nga t dhnat e pasakta ka t bj me at se nse tatimpaguesit nuk i kan regjistruar aktivitetet e tyre si duhet dhe n mnyr t qart, shqyrtoi t dhnat q mund t prdoren pr llogaritjen e tatimeve n prputhje me rrethanat. Me fjal t tjera, t dhnat mund t ken gabime t natyrshme dhe mund t prodhojn kshtu gabimet n llogaritjen e tatimeve. Inspektori i kontrollit tatimor duhet t konstatoj dhe vlersoj se t dhnat e paraqitura nga tatimpaguesi jan t mira dhe t evidentuara si duhet, n mnyr q t jen n gjendje q t mbshtetet n to pr llogaritjen e tatimeve.Pr shembull, n qoft se shitjet e tatueshme jan prjashtuar apo jan nn-deklaruar, raportimi n baz t ktyre t dhnave pr qllime tatimore mund t jet i pasakta. Ky rrezik duhet t verifikohet n testimin e t dhnave t prmbledhura.

2.3.2 Rreziku i keqinterpretimit apo aplikimit te gabuar te ligjit tatimor Rreziku I keqinterpretimit apo zbatimit t gabuar t ligjeve tatimore sht i lidhur me mnyrn se si tatimpaguesit i kuptojn ligjet tatimore dhe se si ai / ajo i zbaton kto ligje gjat aktiviteteve t tij / saj. Rreziku ktu sht se tatimpaguesi gabimisht e interpreton ligjin ose nuk e zbaton ligjin n mnyr t duhur, dhe pr kt arsye vihet deri te nn deklarimi i tatimit q duhet t paguhet.Pr kt arsye, Inspektori tatimor duhet t diskutoj dhe ti kontrolloj procedurat t sistemit t mbajtjes s shnimeve me qllim q ai t jet i sigurt se t dhnat e prmbledhura t tatimpagues jan t sakta. Rreziku i t dhnave t pasakta dhe rreziku i keqinterpretimit t ligjeve tatimore t dyt mund t ndahen n dy lloje themelore t rrezikut, rreziku i natyrshm dhe rrezikut i kontrollit t cilat jan t paraqitura n form tabelore n vazhdim : Rreziku nga raportimi jo i drejte Rreziku i mos regjistrimit te te Rreziku i keqinterpretimit te ligjit dhenave 37

Rreziku i i natyrshem Ky rrezik eshte kur tatimpaguesi ben gaime ne regjistrimet e tije

Rreziku i kontrolles Rreziku i natyrshem Ky rrezik eshte sepse Ky rrezik ka te beje edhe inspektori mund me aplikimin e te mos e zbuloje gabuar nga gabimin ne tatimpaguesit te regjistrimet e ligjeve tatimore tatimpaguesit Ky rrezik mund te kontrollohet deri ne nje nivel te caktuar nag inspektori Ky rrezik mund vetem te vlersohet por jo edhe te kontrollohet

Rreziku i kontrolles Ky rrezik ka te beje me pamundesin e inspektorit per ta zbuluar implementimin e gabuar te ligjit Ky rrezik mund te kontrollohte dretperdrejt nga inspektori

Ky rrezik mundet vetem te vlersohet por jo te kontrollohet

Si shifet edhe n tabeln e rrezikut pr raportimin e pasakt,rreziku i kontrollit sht rreziku i vetm q mund t kontrollohet direkt nga Inspektori i kontrollit tatimor. Rreziku i kontrollit sht i kontrollueshm dhe varet nga prcaktimi i duhur i procedurave t kontrollit tatimor, prcaktimi i metodave mostr dhe prdorimi i tyre n mnyr t duhur dhe t sakt. Prandaj, rreziqet nga kontrolli tatimor mund t ndahet n rreziqet nga procedurat dhe rreziqet e marra nga mostrat pr verifikim. Me fjal t tjera, ka dy arsye pr t mos zbuluar raportimet t nevojshme nga Inspektori i kontrollit tatimor. Rreziku nga procedurat e kontrollit lind nga zbatimi i procedurave jo t duhura dhe t pavlefshme t kontrollit tatimor. Rreziku i marrjes s mostres sht rrezik q lind kur mostrat e marra nuk jan prfaqsues t t gjith popullsis (t dhnat). Nj shembull i procedurs s paprshtatshme t kontrollit sht kur Inspektori tatimor sht i drejtuar vetm n ekzaminimin ose rishikimin e depozitave bankare t tatimpaguesit pr t prcaktuar t ardhurat e tatimpaguesit. Tatimpaguesi mund t ket marrur t ardhura t tjera n formn t keshit ose n form tjetr dhe nuk mund t zbuloj vlern e faturave q nuk jan paguar prmes banks. Nj shembull i marrjes s mostrave t pasakta sht zgjedhja nga inspektori tatimor i "one-off nj artikullit t madh dhe prfshirjen e t njjtit artikull pr prcaktimin e rezultatet q do t aplikohen pr t gjith popullsin.

2.3.3 Adresimi i rreziqeve te kontrollit tatimor Disa nga rreziqet q prbjn rrezikun e prgjithshm t raportimit jo t sakt mund t kontrollohen dhe t reduktohen duke ditur se si ti prdorim apo ti aplikojm procedurat e kontrollit tatimor pr at lloji tatimi apo veprimtari ekonomike. Rreziqet tjera nuk mund t kontrollohen, por mund vetm t vlersohen. Vlersimi i tyre sht i lidhur ngusht me zbatimin e duhur t procedurave t kontrrollit.

38

2.4 Rreziku i t Dhnave t Pasakta Ky rrezik duhet t vlersohet nga Inspektori i kontrollit para se qasja e kontrollit efektiv t jet projektuar. Disa faktor q mund t tregojn nj rrezik t lart t brendshm t t dhnave t pasakta jan:
o o o o o o o

Mungesa e kontrollit gjat regjistrimeve t transaksioneve Regjistrimi i transaksioneve nga personeli i paprvoj Ndryshimet n sistemin e kontabilitetit Investigimi rreth menaxhimit t pasiguris Decentralizimi i mbajtjes s t dhnave Przierje e t dhnave personale me ato t biznesit me partneritet Sistemi i t dhnave sht i ngarkuar nga nj numri i madh i transaksioneve dhe transaksionet jan t regjistruara me dor Sistemet e kompjuterizuara t mbajtjes s shnimeve, por q nuk plotsojn krkesat e ligjeve tatimore.

2.4.1 Rreziku i zbatimit te gabuar te ligjit Si me rrezikun e natyrshm t raportimit t pasakt t t dhnave, ashtu edhe rreziku mbi zbatimin n menyr t gabuar t ligjeve tatimore duhet t vlersohet nga nj inspektor tatimor i kontrollit prpara se nj qasje e kontrollit efektiv t eshte percaktuar. Disa faktor q mund t tregojn nj rrezik t lart t zbatimit t ligjit n mnyr t gabuar jan si n vijim:

o o o o o o

Bizneseve q veprojn n shum shtete dhe ligjet tatimore t Kosovs nuk jan t njohura Interpretimi agresiv (jo i drejt) i ligjeve t tatimeve n mnyr q t shmanget tatimit Bizneset e vogla, pa evidenc t veant kontabl ose t tatimeve Industrit t cilat historikisht kan probleme n zbatimin e ligjit t tatimeve Futja e ligjeve t reja tatimore Industrit pr t cilat ligji tatimor sht i ndrlikuar

2.4.2 Rreziku i te dhenave te pasakta dhe keqinterpretimit te ligjit tatimor Inspektort e kontrollit tatimor mund t adresojn kt rrezik duke i zbatuar procedurat e duhura tkontrollit tatimor, duke prdorur metodologjit e prshtatshme marrjen e mostrave dhe vlersimin e rezultateve t mostrave t sakt.Marrjen e mostrave t veanta dhe procedurat e kontrollit jan t specifikuara m hollsisht n pjesn e programit t kontrollit t ktij Doracaku. Procedurat pr ta adresuar rrezikun e raportimit jo korrekt jan t ndryshme nga procedurat pr adresimin e rrezikut t keqinterpretimit t ligjit. do tatimpagues ka nivele t ndryshme t rrezikut t raportimit jo korrekt dhe gjithashtu n zbatimin e ligjit t tatimit. Pr shembull, nj tatimpagues i vogl ka m pak rrezik nga interpretimi i ligjit 39

krahasuar me tatimpagues, i cili merret me krkimin dhe zhvillimin e kontratave, pr shkak t kompleksitetit t interpretimit dhe zbatimit t ligjeve tatimore. 2.5 Reduktimi i Rrezikut Kur nj kontroll tatimor ka prfunduar, rreziku i raportimit jo korrekt dhe rreziku i keqinterpretimit i ligjeve tatimore do t duhet t adresohet n mnyr q t pasojn ose jo koriqjimet e tatimeve shtes. Pyetja kryesore n do kontroll tatimore sht kur t prfundoj kontrolli. Nse kontrolli ka prfunduar me tatim shtes ose jo , inspektori tatimor duhet t bindet q rreziku i raportimit jo korrekt sht reduktuar n nj nivel t knaqshm. Nuk sht as e mundur dhe as praktike q rreziku i raportimit jo korrekt t reduktohet n zero. Pr kt arsye, inspektort e kontrollit tatimor duhet t gjykojn n menyr profesionale pr ta justifikuar q rreziku i raportimit jo korrekt sht mbuluar n mnyr adekuate. N pjesen e programit t kontrollit tatimor n doracaku t kontrollit do t prshkruhen procedurat minimale t kontrollit tatimor. Programi i kontrollit tatimor do t prshkruaj procedurat e kontrollit dhe do tju jap kshilla mbi aplikimin e ktyre procedurave. Gjithashtu n programin e kontrrollit do t prshkruhen dokumentet e nevojshme q duhet t prdoren me qellim t kryerjes s nj kontrolli tatimo, por pr do rast prcaktimi prfundimtar i qasjes s kontrollit tatimor do t bhet nga inspektori tatimor, s bashku me udhheqsin e ekipit. 2.6 Veprat Penale Tatimore Nj rrezik q sht i pranishm, por q nuk sht prmendur m lart sht edhe rreziku i veprave penale tatimore. Ky rrezik sht i lidhur me prpjekjet e tatimpaguesve pr ti mashtruar Shrbimet Tatimore me qllim t dhnies s informatave t rrem ose jo t plota apo qllimisht nuk i parashtrojn informatat relevante pr vlersimin e detyrimit tatimor t tatimpaguesit, ose pr mbledhjen e tatimeve. Pika kryesore q e dallon kt rrezik nga rreziqet tjera sht qllim i tatimpaguesit. Disa taksapagues e interpretojn ligjin n at mnyr q obligimet e tyre tatimore t minimizohen dhe kjo n mnyr t drejtprdrejt nuk e prbn nj vepr penale tatimore. Vepra penale tatimore sht prcaktuar nga neni 63, paragrafi 1 i ligjit Nr.03/L-222 " Pr Administratn Tatimore dhe Procedurat ", si Jep t dhna t pavrteta pr t ardhurat apo nuk i prfshin informatat lidhur me t ardhurat, gjendjen ekonomike apo faktet tjera relevante pr vlersimin e obligimeve t tilla apo ofron informata false n lidhje me mbledhjen e tatimeve Kushdo, me qllimin q ai ose ajo apo personi tjetr ti shmanget, pjesrisht apo trsisht,pagimit t tatimit apo kontributeve pensional t parashikuara me ligj, apo i shmanget tatimit duke prfituar reimbursimet e pajustifikuara tatimore apo kredit tatimore Manuali tatimor sht hartuar pr Inspektort e kontrollit Tatimor dhe nuk prfshin procedurat e hetimit t veprs penale tatimore. Prandaj ky manual nuk mund t prdoret si nj udhzues pr zyrtart e Njsis s Hetimeve Tatimore t cilt do t 40

merren ekskluzivisht me hetimin e veprave penale tatimore dhe vlersimin e tatimpaguesve me arsyen se dyshohen t ken kryer nj vepr penale tatimore. Nj manual i veant procedural pr Njsin e Hetimeve Tatimore sht n hartim e sipr. Sipas nenit 76, paragrafi 1 i No.03/L-222 ligjit "Pr Administratn Tatimore dhe Procedurat", nse ka arsye pr dyshim t kryerjes s veprs penale n fushn e tatimeve , do zyrtar tatimor duke prfshir edhe Inspektort tatimor t kontrollit q merret me rastin ka pr detyr q menjher t kontaktoj Njsin e Hetimeve Tatimore dhe t ndrmarr t gjitha hapat e nevojshm q t ruaj gjurmt dhe dshmit tjera t veprs penale tatimore, si dhe objektet tjera q mund t shfrytzohen si dshmi. Zyrtart tatimor jan t obliguar ti ndjekin udhzimet e Udhheqsit t Njsis s Hetimeve Tatimore sa i prket hapave t mtutjeshm q do t ndrmerren derisa t merren prfundimisht procedurat nga Njsia e Hetimeve Tatimore. far sht dyshimi i arsyeshm? Nj zyrtar tatimor sht prballur me nj dyshim t arsyeshm se nj vepr penale tatimore sht kryer, nse bazohet n provat n dispozicion, dhe vihet n prfundim q nj vepr penale tatimore sht kryer. Nuk sht e nevojshme q ky konkluzion t ket me shum t ngjar se sa jo. Megjithat, prfundim mund t mos jet i bazuar n hamendje. N rastin e gjetjes ose ndonj dyshimi nga ana Inspektorit t Kontrollit Tatimore pr nj vepre penale tatimore, Inspektori i kontrollit tatimor duhet menjher t diskutoj me udhheqsin apo (Menaxherin) e Njsis s Hetimeve Tatimore ose nj nga udhheqsit e ekipit (drejtuesit e njsis) s Hetimit Tatimore dhe t informoj menaxherin e kontrollit t tij ose t saj n lidhje me gjetjet ose dyshimet e tij apo t saj. Auditort duhet t jen t vetdijshm pr veprat penale tatimore t mundshme. Disa nga treguesit jan: Pas vlersimit prmes metodave direkte dhe indirekte t kalkulimit , rezulton nj diferenc n mes shums s llogaritur dhe shums s deklaruar e cila sht e konsiderueshme dhe kryesisht e pa shpjegueshme ose e shpjeguar nga tatimpaguesi si fitime kapitale t pa mbshtetura ose me fluks t till si hua nga t afrmit nga burime t jashtme apo fitimet nga lotaria. T ardhurat e deklaruara pa dyshim nuk jan t mjaftueshme pr standardin e dukshm t jetess q tatimpagues e gzon. Librat dhe regjistrat jan qartazi gabim. Dokumentet, faturat dhe dftesat q ndokush mund ti pres q t prezantohen me krkess mungojn. Llogarit bankare duken se jan fshehur apo jan emruar gabimisht (llogarit me emra t rrem apo n emr t personave t tret). N bilancet, asetet jan t konsiderueshme dhe n mnyr t prsritur jan t nn vlersuara dhe detyrimet jan t mbi vlersuar. Tatimpaguesi bn nj deklarimi vullnetar, pa marr parasysh fazn e procedurs. Ka nj dyshim t arsyeshm se librat, regjistrat, faturat, dftesat, dhe dokumentet tjera jan t falsifikuara, kopjuara ose t rreme. 41

Ka nj dyshim t arsyeshm se shpenzimet jan deklaruara n baz t kredive t rreme ose marrveshjeve t tjera ose mund t jen t lidhura me korrupsionin.

Prania e nj nga indikatorve t shnuar m sipr nuk do t thot se nj vepr penale tatimore ka ndodhur, n mnyr t ngjashme, mungesa e nj nga faktort e prmendur m sipr nuk do t thot se nj vepr penale tatimore nuk sht kryer, por, si sht e cekur m lart , sa her q Inspektori i Kontrollit Tatimor dyshon se nj vepr penale tatimore sht kryer, ai / ajo duhet ta raportojn menjher tek Udhheqsi i Njsis s Hetimeve Tatimore ose nj nga udhheqsit e ekipit (drejtuesit e njsis) s Hetimeve Tatimore dhe t informoj menaxherin e kontrollit pr gjetjet apo dyshimet e tij ose asaj. N fakt, do zyrtar tatimor - duke prfshir edhe Inspektort e kontrollit tatimor - i cili nuk e ka paraqitur nj vepr penale tatimore, t ciln ai ose ajo e ka zbuluar gjat ushtrimit t detyrs tij ose t saj do ti nnshtrohet dnimit deri n pes vjet burgim, sipas nenit 65 , paragrafi 1 t ligjit Nr.03/L-222 "Pr Administratn Tatimore dhe Procedurat". Megjithat, zyrtart tatimor, t cilt nuk jan zyrtar t Njsis s Hetimeve Tatimore, konsiderohen se i kan prmbushur detyrimin e tyre t raportimit, nse ata i kan raportuar gjetjet e tyre me shkrim pa vonesa t arsyeshme prmes udhheqsit t ekipit t tyre ose menaxherit rajonal q i drejtohen Udhheqsit i cili sht caktuar pr njsin e Hetimeve Tatimor. Kur ka n nj huti rreth nj dyshim t arsyeshm pr vepr penale tatimore, Inspektori i kontrollit tatimor duhet t kontaktoj sa m shpejt Njsin e Hetimeve Tatimore.

Shfaqjes e nj dyshim t arsyeshm se nj tatimpagues ka kryer nj vepr penale tatimore ather ka implikime t gjera n lidhje me kontrollin q sht duke u ushtruar. Nga momenti n t cilin lind nj dyshim i arsyeshm i till, tatimpaguesi merr pozitn e nj t dyshuari n baz t procedurave penale si i dyshuar pr vepr penale tatimore dhe do ti ket t drejtat e t pandehurit n baz t Kodit t Procedurs Penale t Kosovs apo t ndonj kodi pasues . Provat e mbledhura pas ktij momenti n shkeljen e t drejtave e t dyshuarit do t jen t papranueshme me procedurat penale n nj gjykat t s drejts. Prderisa tatimpaguesit do t vazhdoj t jet i obliguar t bashkpunoj me Administratn Tatimore t Kosovs, Administrata Tatimore e Kosovs do t ndalohet q ti prdor masat shtrnguese pr zbatimin e ktij detyrimi, ku kjo do t'i detyroj ata q t akuzojn veten pr nj vepr penale tatimore, t ciln ai apo ajo e ka kryer. Kjo do t aplikohet pa ndryshim, ku nj dyshim i arsyeshm pr nj vepre penale tatimore sht ngritur apo procedura penal ka filluar kundr tij apo saj pr nj akt t till cilado qoft m e hershme. Nse, pas diskutimeve me Udhheqsin e Njsis s Hetimeve Tatimore, qasja e kontrollit duhet t ndryshoj, q do t thot, nse dyshimi se nj vepr penal tatimore sht kryer sht i bazuar, Inspektori i kontrollit tatimor do t duhet t jet n prputhje me urdhrat e Udhheqsit t Njsis s Hetimeve Tatimore deri sa rasti t transferohet plotsisht te Njsia pr Hetime Tatimore pr hetim dhe vlersim, n prputhje me nenet 74 dhe 76 t Ligjit Nr.03/L-222 "Pr Administratn Tatimore dhe Procedurat". Kjo sht br n mnyr q t mos rrezikohen hetimet pr vepra penal 42

tatimore t dyshuara dhe n t njjtn koh i mbron interesat e t ardhurave kombtare. Prderisa n shumicn e kontrolleve tatimore, Inspektori i kontrollit tatimor nuk do t ballafaqohet me prova dhe fakte q do t mbshtesin nj dyshim t arsyeshm pr nj vepr penal tatimore, Inspektort e kontrollit tatimor duhen vazhdimisht t ken parasysh faktort e prmendur m lart n lidhje me veprat penal tatimore dhe t ken parasysh gjithashtu se faktort e prmendur m lart jan vetm disa - dhe larg nga t gjith - treguesit e veprave penal tatimore potencialisht t kryer.

2.7 Marrja e mostrs Marrja e mostrave sht aplikimi i verifikimit n procedurat e kontrollit e m pak se 100% t transaksioneve n transaksionet e tatimpaguesit ose t dhnat e tij me qllim q t marr nj karakteristik t prbashkt pr t gjitha transaksionet. Marrja e mostrave sht br me qllim t efikasitetit t puns n lidhje me verifikimin 100%. t regjistrave. N aspektin e kontrollit tatimor, prcaktimi i verifikimit t saktsis s regjistrave t tatimpaguesit me an t marrjes s mostrave t nj prqindje t pranueshme do tju kursej koh dhe para administrats tatimore dhe tatimpaguesit.

Kur marrja e mostrs nuk duhet t prdoret Ka shum procedura t kontrollit tatimor q nuk duhet te prdoren kur mirret mostra: o Hetimi dhe vzhgimi o Rishikimi i metods s kontabilitetit dhe mnyrn e regjistrimit t t dhnave t tjera o Anketimi i procedurave t Kontabilitetit o Diskutimi i metods s kontabilitetit dhe metodat e raportimi pr shtje tatimore o Kopjimi i dokumenteve pr shtje t ndryshme o Rishikim analitik i procedurave
o o o o o o o

Krahasimi i raporteve dhe informatave tjera Re-kompjuterizimi (rillogaritja) ose vlersim i shumave Rishikimi i trendit t raportimit t tatimpaguesit Krahasimi i bizneseve t ngjashme Verifikimi njqind pr qind Shqyrtimi i blerjeve t aseteve, kur ajo sht e prshtatshme Shqyrtimin i t gjitha kontratave, kur ata jan n numr t vogl 43

Shqyrtimi i t ardhurave dhe shpenzimeve i viteve t mparshme dhe krahasimi i do viti o Zero pr qind pr marrjen e mostrave o Kjo ndodh kur inspektori tatimor vendos q nuk ka nevoj t kontrollohet nj numr i faturave t shitjes, kontratat, apo dokumentet tjera dhe t dhnat
o

Edhe pse testimit / verifikim mund t bhet 100% kur sht e prshtatshme, kjo nuk do t thot se ajo mund t zbatohet pr t gjith tatimpaguesit dhe t gjitha llojet e tatimeve.

2.8 Rishikimi i Kontrollit do kontrolle tatimore i prfunduar duhet t'i nnshtrohet shqyrtimi t konkluzioneve, para se t bhet prfundimtar. N minimum, kontrolli tatimor duhet t rishikohet nga inspektori tatimor dhe udhheqs i ekipit para se ajo t finalizohet. Kontrolli tatimor para finalizimit mund t rishikohet nga menaxheri rajonal, me qllim q ti verifikoj nse jan aplikuar procedurat e duhura t kontrollit,dhe nse ligjet tatimore jan aplikuar n mnyr t drejt dhe t sakt. Ather tatimpaguesi ka t drejt t shqyrtoj konkludimet nga kontrolli tatimor para se t kontrolli t jet finalizuar, me qllim q t jet i njoftuar mbi raportin paraprak dhe informata shtes nse sht e nevojshme. Rishikimi sht nj pjes integrale e nj procesi tatimor si nj hulumtim para kontrollit, ekzaminimit dhe identifikimit t provave t gjetur. Kjo sht shum e rndsishme, para se kontrolli t kryhet ose finalizohet, para se shqyrtimi sht plotsuar nga dikush q nuk ishte i prfshir n procesin e kontrollit, n mnyr q t verifikoj saktsin dhe trsin e kontrollit tatimor, n mnyr t duhur. Gjat procesit t shqyrtimit shpesh jan gjetur mangsi ose munges t argumenteve t dokumentuar sa i prket konkluzioneve t kontrollit tatimore pr t cilin inspektori tatimor mund t mos ket vn re. Kryesisht, rishikimin e kontrollit tatimor bhet me qllim pr t siguruar q administrata tatimore sht Administrues i procesit t kontrollit tatimor pr t gjith tatimpaguesit n mnyr uniforme.

Objektivat e prgjithshme t shqyrtimit t kontrollit tatimor Pr t siguruar nj administrim t mir t ligjeve tatimore prmes procesit t kontrollit o Pr ti udhzuar inspektor tatimor pr ti kontrolluar n mnyr specifike aplikimin e dokumentimit dhe procedurat e kontrollit o Pr ti marr informacionet e krkuara pr aktivitetin e kontrollit tatimor
o

44

2.9 Mbledhja e Tatimit Shtes Objektivat kryesore t kontrollit tatimor nuk mund t realizohen vetm nga inspektort e kontrollit tatimor. Inspektort e kontrollit tatimor, mbledhsit e tatimeve, dhe personeli tjetr duhet t veprojn s bashku pr t arritur zbatimin e kontrollit, prkatsisht mbledhjen e tatimit shtes. Sa her q inspektori tatimor dhe mbledhsi i tatimit vetdijesohen se nuk ka ndonj faktor q mund t ndikojn n grumbullimin e tatimeve apo vlersimit t nj tatimi, inspektori i kontrollit dhe mbledhsi tatimeve, prkatsisht duhet t ndrmerr hapa t nevojshm pr t mbrojtur interesin e t ardhurave kombtare. Faktort q mund t pengojn n mbledhjen e vlersimit jan: Shitja e aseteve, Gjendja e dobt financiare ose falimentimi i mundshm ,, Zhvendosja e aseteve jasht vendit Refuzimi nga tatimpaguesi pr t paguar tatimin ose vlersimi i br nga kontrolli, dhe o Sjelljet mashtruese t tatimpaguesve.
o o o o

Sa her q nj inspektor vihet n dijeni t ndonj nga faktort e msiprm, ai ose ajo duhet ta informoj udhheqsin e ekipit dhe duhet ta diskutoj n lidhje me prshpejtimin e kontrollit ose t rekomandoj shpalljen e tatimit n rast rreziku. (Shih: Doracakun Procedural t ATK-s t Mbledhjes s Detyrueshme).

2.10 Ofrimi i pagess s obligimit tatimor gjat kontrollit N vazhdn e kontrollit , biznesi mund t ofroj q t paguaj detyrimet e zbuluara tatimore. N qoft se shuma e pagueshme sht e njjt sa shuma e detyrimeve tatimor shtes q inspektori mund t zbuloj, tatimpaguesi duhet t udhzohet q t pres deri sa vlersimi t prfundoj dhe t dorzohet pr t garantuar nj pages tatimore e vlersuar mir. Inspektorit i t kontrollit tatimor i ndalohet rreptsisht t pranoj ndonj pages me kesh nga tatimpaguesi. (Shih: Doracakun Procedural t ATK-s t Mbledhjes s Detyrueshme).

Kapitulli 3

Kriteret e Matjes s Performancs

3.1 Sigurimi i Cilsis s Kontrollit 3.1.1 Hyrje

45

Programi i matjes s cilsis (kualitetit) s kontrollit sht themeluar n Divizionin e kontrollit zyrn e drejtorit t kontrollit n zyrn qendrore. Shqyrtimet e cilsis (kualitetit) jan kryer nn drejtimin e drejtorit t kontrollit. Programi i matjes s cilsis (kualitetit) se kontrollit sht mekanizm i ATK-s pr mbledhjen e informacionit, matjen e cilsis (kualitetit) s kontrollit dhe vlersimin e trendve afatgjate t cilat do t ndihmojn n identifikimin e nevojave pr trajnim dhe arsimim, prmirsime n proceset e puns, dhe cilsin e prgjithshme t performancs s stafit t kontrollit . Programi i matjes t cilsis s kontrollit (PMKK) e shqyrton nj mostr statistikisht t vlefshme t rasteve t mbyllura dhe masat e cilsis s tyre kundrejt nj grupi t standardeve (standarde t cilsis/kualitetit), t krijuara nga Divizioni i kontrollit stafi i kontrollit i zyrs qendrore. Kontrolli i kualitetit cilsor sht i definuar si nj tregues sht mbajtur pr ta prcaktuar tatimin substancial t sakt n koston m t ult dhe n nj mnyr q t nxis besimin e publikut n ATK. T dhna nga procesi i rishikimit t cilsis sht prdorur pr t vlersuar perfomancen e programit t kontrollit dhe sht nj tregues i aftsis s ATK-s pr zbatimin e ligjit t tatimeve me integritetin dhe drejtsin pr t gjith. 3.1.2 Qellimi

PMKK sht projektuar pr t mbshtetur prmirsimin e cilsis n Programin e kontrollit t ATK-s. Rezultatet e raporteve t cilsis s rasteve jan pjes prbrse e procesit t vlersimit t efektivitetit t prgjithshm t zyrave rajonale. Rezultatet jan futur n nj baz t dhnash t cilat mund t prdoren pr t identifikuar trendt e cilsis n ATK si nj trsi, ose n ndonj rajon t veant. Rezultatet e rishikimeve t cilsis jan prdorur fillimisht pr t krijuar nj baz kundrejt t cilat rezultatet e me vonshme do te maten. Kjo mundsoni q t prcaktohet se nse cilsia (kualiteti) sht, apo nuk sht, duke u prmirsuar , n cilat rajone sht duke u prmirsuar, nse ndryshimet sistemike jan duke rezultuar me ndonj diferenc, dhe nse trajnimi sht rezultuar me ndonj ndryshim. PMKK nuk sht nj zvendsim pr domosdoshmrin e udhheqsve t ekipit dhe Menaxherve rajonal pr shqyrtimin dhe miratimin e puns s punonjsve t tyre. Rezultatet PMKK nuk duhet t prdoren pr qllime disiplinore. PMKK mund t prdoret pr t vlersuar efektivitetin e Menaxherve rajonal ose udhheqsve t ekipit n adresimin e shtjeve t cilsis te ekipi i tyre ose n rajon dhe duke marr masat e nevojshme pr t prmirsuar cilsin e puns s gjeneruar..

3.1.3 Pergjegjesite Sa i prket Menaxherit t kontrollit, prgjegjsi PMKK prfshijn: 1. Zhvillimi i objektivave t programit dhe t ofrimi i informacioneve pr zyrat rajonale n lidhje me krkesat PMKK dhe qllimin e PMKK. Vendosja e teknikave t duhura pr t siguruar q marrja e mostrave q mostra do t gjeneroj nj matje t vlefshm t statistikave. Zhvillimi i procedurave pr dorzimin dhe shqyrtimin e rasteve t mbyllura t kontrollit. 46

2.

3.

4. 5. 6.

Siguron zbatimin konsekuent t standardeve t cilsis n procesin e shqyrtimit Prfundimin n koh t shqyrtimeve te rastit t PMKK Futja me saktsi e t dhnat t shqyrtim t rastit n bazn e t dhnave PMKK Prgatitja e raporteve periodike analitike (mujore apo tremujore), t prcaktuar nga menaxheri i kontrollit Ofrimi i trajnimeve n standardet e kualitetit Azhurnimi i standardeve t cilsis sipas nevojs Rekomandimin e ndryshime procedurale dhe ligjore n baz t rezultateve t shqyrtime.

7.

8. 9. 10.

3.2 Standardet e Cilsis s Kontrollit Standardet e cilsis jan deklarata koncize t pritjeve pr kontrollet e cilsis dhe jan udhzime pr t ndihmuar auditort n prmbushjen e prgjegjsive t tyre profesionale. Ato ofrojn kritere objektive ndaj t cilit cilsia e rastit sht vlersuar. do standard i kualitetit sht prcaktuar nga elementet q duhet t jen t pranishm n nj kontroll t cilsis. Ata jan t grupuara si n vazhdim: A. Planifikimi nse t gjith hapat e nevojshme jan ndrmarr pr t vendosur bazat pr nj ekzaminim t plot. (shih Shtojca P1 ) B. Zbatimi i politikave dhe i ligjit n qoft se konkluzionet e arritura jan bazuar n aplikimin korrekt t politikave dhe ligjit.(shih Shtojca P2) C. Teknikat e kontrollit /hetimore nse teknika e duhura hetimore jan prdorur dhe rastet e kontrolluara jan plotsuar n masn e nevojshme pr t siguruar informacion t mjaftueshm pr prcaktimin e sakt t detyrimeve tatimor.(shih Shtojca P3 ) D. Saktsia kohore nse kontrolli sht br n kohn e duhur dhe veprimet e marra gjat kontrollit ishin n kohn e duhur. (shih Shtojca P4 ) E. Marrdhniet me klientt /Profesionalizmi kur inspektori mban marrdhnie normale me tatimpaguesin dhe kryen kontrollin n mnyr profesionale. (shih Shtojca P5) F. Dokumentimi /Raportet nse dosja e kontrollit sht dokumentuar plotsisht n at mnyr q ti paraqes t gjitha veprimet dhe bazn mbi t ciln ato veprimeve jan ndrmarr nga inspektori, nse raporti i kontrollit i dhn tatimpaguesit sht i plot dhe pasqyron prcaktimin e br n lidhje me korixhimet ndaj deklarats se tatimpaguesit dhe bazn ligjore pr ket vendosmri. (shih Shtojca P6 ) N tabelat e m poshtme (shih SHTOJCA P) ju mund t gjeni nj definicion pr do element t standardit t kualitetit, duke prfshir artikujt qe duhet te mirren parasysh n prcaktimin nse elementi sht prmbushur. 47

Konsideratat e listuara nuk jan artikuj t vetm q duhet t merren parasysh, por jan prfshir pr t pasqyruar shembuj t aktiviteteve q duhet t merren parasysh n prcaktimin nse pritjet e elementit t standarde jan plotsuar. SHIH SHTOJCA P: STANDARDET E KUALITETIT

3.3 Numri i Kontrolleve Numri i kontrolleve q mund t kryhen n zyret regjionale do t varet nga nj sr faktorsh q ndikojn. Ndr kto do t jen:

Shtrirjen dhe rastet e mos-prmbushjes Burimet e caktuara t Administrats Tatimore Sitemi i vlersimit t rrezikut Kosto e efektivitetit e procesit t kontrollit Kompleksiteti i kontrollave

Matjet e Performances do t jen n pozicionin pr ta monitoruar progresin n vazhdim t ciklit t kontrollit. Aq sa sistemi i yn tatimor zhvillohet dhe numri i tatimpaguesve rritet, krkesa pr stafin e administrats tatimore do t rritet. Me rritjen e numrit, tatimpaguesi duhet t marr informacion t sakt dhe ndihm nga personeli i Administrata Tatimore. Me qellim t prmbushjes s ktyre krkesave, ne do t ofrojm trajnime shtes ndaj personelit t edukimit t tatimpaguesve pr tu siguruar q ata kan njohuri pr tiu prgjigjur pyetjeve t publikut. Gjat gjith kohs ne do t jemi t ndrgjegjshm pr shpenzimet e prmbushjes (barrs) pr bizneset n prmbushjen e detyrimeve t tyre sipas ligjeve t tatimeve dhe t krkoj pr t mbajtur kto n nj minimum. N prputhje me Prmbushjen Kontinumi, (shih SHTOJCA B5),me qen se prmbushja e tatimpaguesit prmirsohet, numri dhe frekuenca e vizitave mund t pritet q t zvoglohen 3.4 Vlera e Kontrollit Kjo sht nj pjes jetike e menaxhimit t performancs dhe matjes s performancs se deklarata mbi investimin e burimeve n kontroll jan prmirsuar vazhdimisht dhe jan optimizuara. Prfitimet q dalin nga kontrolli (qoft n kuptimin e prmisimit t prmbushjes , ndrgjegjsimin e rritur t tatimpaguesit , reduktimin e gabimeve, tatimit shtes t mbledhur n buxhetin ) duhet t peshohen me kujdes (p.sh. eurot ort shpenzuar n kontroll). Prcaktimet e rasteve t nn deklaruara , prcaktimi i vlerave t nn deklaruara, dhe kostoja e do euro shtes t grumbulluara jan faktor jetike t rndsishm n vlersimin e efektivitetit t programit t kontrollit.

48

3.5 Prmbushja Shumica drmuese e tatimpaguesve duan t veprojn n prputhje me ligjet tatimore, pr t siguruar funksionimin efektiv t qeveris dhe t aftsis s saj pr t prmbushur nevojat shoqrore e publike. Ne duam ti sigurojm q ata i kan t gjitha informatat q kan nevoj n mnyr q t jen n prputhshmri me minimumin e barrs. Plani Strategjik 2010-2015 i ATK-s prcakton nj numr masash pr t mbshtetur kt qllim strategjik.

3.6 Indikatort e Matjes s Performancs Disa nga treguesit m t rndsishm ky t performancs ( IMP-s) t prdorur nga ATK prfshijn : T ardhurat e prgjithshme Lloji i t ardhurave % e rritjes s t ardhurave nga viti n vit % e prmbushjes vullnetare Numri i t punsuarve n ATK Buxheti n total Kosto e mbledhjes s t ardhurave pr 100 njsi % e pjesmarrjes s pagave n buxhetin Shuma totale e borxheve % e rnies s jodeklaruesve Numri i deklaratave t pa proceduara pr shkak t gabimeve Numri i tatimpaguesve q i prdorin arkat fiskale pr regjistrimin e transaksioneve Tatimpaguesit q e prdorin sistemin elektronik t dorzimit

FAZA 2
Kapitulli 4 Rolet dhe Prgjegjsit e Kontrollit Pr ti arritur objektivat e prmbushjes me an t procesit t kontrollit tatimor, personat ose grupet e caktuara duhet t veproj s bashku, pr t ndihmuar q procesi i kontrollit t jet transparent dhe linear. N pjest n vazhdim, do t prcaktohen rolet dhe prgjegjsit e t gjith aktort kryesor t prfshir n procesin e kontrollit tatimor. 4.1 Tatimpaguesi Kontrollat jan t bazuara kryesisht n librat dhe regjistrat (t dhnat) e tatimpaguesve. Nj deklarat gojore apo me shkrim e tatimpaguesi mund t jet nj informacion shum i rndsishm pr prcaktimin e sakt t detyrimeve tatimore pr tatimpaguesit; gjithashtu edhe njohurit e tatimpaguesit sa i prket ligjeve tatimore sht qensore pr prmbushje t sakt n t ardhmen nga tatimpaguesi. 49

4.2 Inspektori i kontrollit tatimor Inspektori i kontrollit tatimor mund t jet i vetmi person q do ti kontrolloj t dhnat tatimore t tatimpaguesit, intervistoj tatimpaguesin n menyr t drejtprdrejt (ball pr ball), t verifikoj sakt raportimin e tatimeve nga ana e tatimpaguesit, dhe kshillimin e tatimapaguesve. Prandaj, kontrolli tatimor ka si prgjegjsi kryesore arritjen e objektivave t kontrollit t prshkruara m lart. Inspektort e kontrollit tatimor duhet t jen profesional dhe t kryejn kontrollin tatimor sipas standardeve t kontrrollit dhe t prcaktuara n kt manual. Inspektori i kontrollit tatimor duhet t krkoj prmbushjen e nevojave t tij nga udhheqsi i ekipit ose Menaxheri regjional dhe sidomos nga tatimpaguesi, pr t realizuar objektivat e kontrollit tatimor.

Inspektori i kontrollit tatimor duhet patjetr t ket informata dhe t jet n gjendje q t dshmoj rreth asaj se: o
o o o o

far sht duke br biznesi? Si i kryen bisnesi kto pun? Si (ndikon) pasi q puna sht e lidhur me tatimet? Dokumentimi i konstatimeve ? Informimi i tatimpaguesve ?

Si nj inspektor ju jeni prgjegjs pr produktin tuaj t puns. Ju jeni prgjegjs pr cilsin e puns s kryer q ju sht caktuar dhe ju jeni prgjegjs pr shrbimin e konsumatorve q ju ofroni pr klientt tuaj t brendshm dhe t jashtm. 4.3 Udhheqsi i Ekipit t Kontrollit Udhheqsi i ekipit t kontrollit sht prgjegjs pr mbikqyrjen e procesit t kontrollit, trajnimin e inspektorve tatimor, dhe drejtimin e angazhimit t inspektorve tatimor t kontrollit n drejtimin e duhur, pr t siguruar arritjen e objektivave primare t kontrollit. Udhheqsi i ekipit t kontrollit ndihmon inspektorin e kontrollit tatimor duke i siguruar mjetet e nevojshme pr pun, dhe duke i trajnuar dhe udhzuar dhe duke i ofruar ndihm sa her q ata kan nevoj.Udhheqsi i ekipit t kontrollit sht prgjegjs pr monitorimin e puns, vlersimin individual t puns s inspektorit t kontrollit tatimore, dhe shqyrtimin e do pjes t kryer t kontrollit tatimor n nivelin e nevojshm pr t siguruar se vendimi prfundimtar i plotson standardet e kualitetit t kontrollit tatimor. Udhheqsit e ekipit jan prgjegjs pr produktivitetin e ekipeve t tyre. Roli si Udhheqs Ekipi 1. Tani jeni prgjegjs pr veprimet e t tjerve. Ju jeni nj model pr rol pr vartsit tuaj dhe prgjegjsia juaj sht t inkurajoni ndryshime dhe tu jepni sugjerime mbikqyrsve rreth mnyrave t reja t realizimit t qllimeve t ATK-s. 2. Tani ju jeni zhvillues i njerzve dhe kt e arrini prmes: transferimit t shkathtsive duke ndar njohurit dhe prvojn tuaj 50

delegimit t detyrave dhe autorizimit duke ofruar trajnime t nevojshme dhe prvoja zhvilluese pr t gjith puntort; dhe duke siguruar trajtim t drejt dhe t barabart t puntorve. 3. Prgjegjsit e menaxherit jan t: Siguroj se misioni i grupit punues pr t cilin jeni prgjegjs dhe prgjegjsi-dhns sht n prputhje me misionin e prgjithshm t ATK-s; Komunikoj n vazhdimsi at mision puntorve t vet; Trajnoj puntort e vet se si ti arrijn at mision duke ofruar teknikat specifike dhe qllimet drejt realizimit; Udhheq puntort vet ashtu q ata t din se realizimet e tyre afatshkurta mund t qojn n zhvillime afatgjata. Tani jeni prgjegjs pr cilsin e puns t t gjith antarve t ekipit tuaj. Ju duhet t rrnjosni vlerat e ATK-s me drejtimin q e bni dhe shembullin q jepni. Pr specifikacionin e puns: Shih SHTOJCA R. Pr standartet e menaxhimit: Shih SHTOJCA S.

4.4 Zvends Menaxheri Regjional Zvends menaxheri i zyrs regjionale dhe i njsis s tatimpaguesve t mdhenj (NjTM) ndihmojn n menaxhimin dhe funksionimin e zyrs regjionale / Njsis s tatimpaguesve t mdhenj t Administrats Tatimore. Pr specifikacionin e puns: Shih SHTOJCA R. Pr standartet e menaxhimit: Shih SHTOJCA S 4.5 Menaxheri Regjional Menaxheri Regjional sht prgjegjs: pr kontrollin e ecuris s procesit t kontrollit tatimor n prgjithsi. pr prpilimin e planit t kontrollit pr tatimpaguesit t cilt duhet t kontrollohen gjate vitit, dhe t prcaktoj afatin kohor dhe resurset humane t nevojshme pr zbatimin e planit t kontrollit. pr mbikqyrjen e zbatimit t planit t kontrollit tatimor dhe, nse sht e nevojshme, t propozoj ndryshime te Zvends Drejtori i Operacioneve dhe t Drejtorit te Prmbushjes dhe Divizionit t kontrollit. bazuar ne sistemin e vlersimit t rrezikut, sht prgjegjs pr prcaktimin e rasteve pr kontrollet tatimore, dhe drgimin e tyre t udhheqsve t ekipit n baza tre mujore. pr aprovimin prfundimtar t vlersimeve t inspektorve t kontrollit q ka t bj me kontrollin e prfunduar ndaj nj tatimpaguesi. 51

pr marrjen e masave t nevojshme pr t siguruar q vendimi prfundimtar eshte n prputhje me standardet e kontrollit tatimor dhe vendimi sht i lshuar n baz t ligjeve t aplikueshme tatimore.

Pr specifikacionin e puns: Shih SHTOJCA R. Pr standartet e menaxhimit: Shih SHTOJCA S 4.6 Zvends Drejtori i Operacioneve Zvends Drejtori i Operacioneve ka prgjegjsi pr t gjitha shtjet operacionale q mbulojn: NjTM Prishtina 1 Prishtina 2 Peja Mitrovica Ferizaj Prizren Gjakova Gjilani Ljorat e fatit Inkasimin, Analistin e kontrollit

4.7 Menaxheri i Divizionit t Kontrollit t Tatimpaguesve Menaxheri i Divizionit t kontrollit sht prgjegjs pr menaxhimin e aktiviteteve dhe personelit t njsis s kontrollit t Administrats Tatimore n kuadr t Zyrs Qendrore t Administrats. Kjo sht prgjegjsi e gjith menaxhmentit q t prcaktoj marrveshje t shndosha pr planifikimin, vlersimin, autorizimin dhe kontrollin e shfrytzimit t resurseve, dhe pr t siguruar funksionimin e tyre t duhur. Pr mbajtjen e nj sistemi t kontrollit t brendshm efikas dhe efektiv sht e nevojshme; pr kryerjen e aktiviteteve n mnyr t rregullt; pr t siguruar q politikat dhe direktivat jan duke u respektuar; pr t'i mbrojtur mjetet dhe pr ta parandaluar mashtrimin; pr t mbajtur shnime t plota ,t besueshme dhe informacione; pr t parandaluar humbjen dhe pr t promovuar vleren e mir t parave, dhe pr t siguruar prmbushjen sipas krkesave statutore, duke prfshir trajtimin korrekt dhe paraqitjen e tatimeve Pr specifikacionin e puns; Shih SHTOJCA R. Pr standartet e menaxhimit: Shih SHTOJCA S. 52

4.8

Komunikimet

Nga stafi i kontrolit tatimor pritet q t respektojn udhzimet e mposhtme pr komunikimin e informacionit t kontrollit. 4.8.1 Inspektoret e kontrollit tatimor Kur nj Inspektori i kontrollit tatimor ka pyetje rreth shtjeve t caktuara gjat procesit t kontrollit dhe ka nevoj pr mbshtetje profesionale apo ndihm n situat konfuze, ai / ajo duhet s pari t adresoj shtjen te udhheqs i ekipit. Udhheqs i ekipit mund ti propozoj q t komunikoj me personelin tjetr pr komunikim n nivele m t larta si me Menaxherin Rajonale apo me Divizionit e kontrollit n Zyren Qndrore.

4.8.2 Udhhqsi i Ekipit Nse nj udhheqsi i ekipit t kontrollit ka pyetje ose informata n lidhje me kontrollin tatimor, ai duhet t'i referoj ato te menaxheri regjjonal .Menaxheri/et Regjional mund t marr parasysh shtjen vet, ose e udhzojn udhheqsin e ekipit t kontaktoj me Divizionin e kontrollit n zyren qendrore, apo zyrtar t tjer. Aty ka informata t caktuara t rndsishme sa i prket kontrollit q duhet patjetr t'i komunikohet udhheqsit t ekipit nga Inspektori i kontrollit tatimor.

Informacioni prfshin:
o o o o o

Refuzimi i tatimpaguesit pr t siguruar t dhna Krcnimet ndaj zyrtarve tatimor , duke prfshir ktu dhe Inspektorin e kontrollit tatimor Identifikimi i mashtrimit Mundsin e falimentimit t biznesit do ngjarje q mund t rrezikojn n menyr kritike interesin kombtar.

Kapitulli 5 Standardet e Kontrollit Kjo pjes e manualit ka pr qllim t prcaktoj m tej procesin sistematik t kontrollit tatimor. Prkufizon tendencen e Inspektorit t kontrollit tatimor dhe gjithashtu t Administrats Tatimoren trsi, q t jet n gjendje pr ti prmbushur objektivat e kontrollit. Inspektort e kontrollit tatimor duhet t mbajn n mend q ata jan punonjs civil (publik) dhe i nnshtrohen shqyrtimit publik dhe kritikave nga nj perspektiv profesionale. Prandaj, ata duhet t veprojn me profesionalizm, dhe t reflektojn profesionalizm gjithashtu edhe n Administratn Tatimore. Duke vepruar 53

me profesionalizm, Inspektort e kontrollit tatimor mund t rrisin besimin e publikut, t krijojn transparencn dhe t rrisin prmbushjen vullnetare nga tatimpaguesit.

5.1 Standardet Profesionale t Inspektorit t Kontrollit Tatimor

Standardet profesionale prfaqsojn nj nivel minimal t pranueshm t puns pr nj Inspektor t kontrollit tatimor. Profesioni i auditorit n vetvete ka standardet t pergjithshme t pranuara t kontrollit financiar dhe i prdor ato pr t prcaktuar prgjegjsin. Kto standarde duhet t pranohen edhe nga inspektort e kontrollit tatimor, edhe pse standardet e inspektoreve t kontrollit tatimor jan edhe m t larta se ato t kontrollit financiar (auditort). Standardet profesionale q do t ndiqen nga inspektort e kontrollit tatimor ju shrbejn si nj udhzues pr ta, dhe jan prshkruar n pjeset e manualit n vazhdim. N vijim jan parimet baz q rregullojn prgjegjsit e auditorve profesional dhe t cilat duhet t jen n prputhje, sa her q nj kontroll kryhet. Dokumentimi Inspektori i kontrollit tatimor duhet ti dokumentoj shtjet, t cilat jan t rndesishme pr sigurimin e dshmive t kontrollit t kryer dhe t dshmoj q kontrolli sht kryer n prputhje me parimet themelore, t cilat e drejtojn kontrollin. Dshmit e kontrollit Inspektori i kontrollit tatimor duhet t marr dshmi t mjaftueshme dhe t duhura t kontrollit, i cili do t'i mundsoj atij q t nxjerr konkluzione t arsyeshme n t ciln i bazon opinionin e tij n informacionin financiar. Konfidencialiteti Inspektori i kontrollit tatimor duhet t respektoj fshehtsin e informatave t marra gjate puns s tij dhe ai nuk duhet ta zbuloj asnj informat t till ndaj pals s tret pa autoritet t caktuar ose prderisa nuk ka asnj detyrim ligjor apo obligim profesional pr ti zbuluar ato.

Aftsit dhe kompetencat Kontrolli duhet t kryhet dhe raporti duhet t prgatitet me kujdes profesional t duhur nga persona q e kan trajnimin adekuat , eksperiencn dhe kompetenc n kontroll.

54

Integriteti, objektiviteti dhe pavarsia Inspektori i kontrollit tatimor duhet t jet i drejt, i ndershm dhe i sinqert n qasjen e tij ndaj punn s tij profesionale. Ai duhet t jet i drejt dhe nuk duhet t lejoj q paragjykimi apo njanshmri t dominoj ndaj objektivitetit t tij. Ai duhet t mbaj nj qndrim t paanshm dhe t dy t jan dhe duken q jan t lir nga do interes q mund t konsiderohet, pa marr parasysh ndikimin e tij aktuale, si me qen jokompatibil me integritetin dhe objektivitetin. Kujdesi i duhur profesional Inspektori i kontrollit tatimor duhet t ushtroj kujdesin e duhur profesional n kryerjen e punve dhe raportimin. T gjith ata q merren duhet prmbushin prgjegjsit e caktuar n mnyr profesionale. Shqyrtimi i Menaxhmentiti Shqyrtimet e menaxhmentit jan t rndsishme pr t siguruar respektimin e standardeve teknike dhe ekzistencn e sistemeve t duhura pr ruajtjen e cilsis s puns. Shqyrtimi do t thot nnshtrimi i nj inspektimi zyrtar ose vlersim dhe rivlersim t shtjes n fjal.

5.2 Pavarsia

N mnyr q rezultatet e hetimeve t kryera mund t mbshteten n t dhnat e tatimpaguesve dhe n t dhnat nga pala e treta, gjat kontrollit tatimor,Inspektori i kontrollit tatimor duhet t jet i pavarur. Pavarsia n prgjithsi sht paraqitur n dy pjes:
o o

Pavarsia n dukje Pavarsia Aktuale (Faktike)

T dyjat jan t nevojshme pr tu mbrojtur kundr kritikave se procesi i kontrollit mund t jet i njanshm.

"Pavarsia n dukje" do t thot q nj Inspektor i kontrollit tatimor sht i lir nga ndonj interes financiar i tatimpaguesit i cili sht n kontroll, (i till si, nuk sht i punsuar nga tatimpaguesi, nuk ka marrdhnie t ngushta personale (private), me tatimpaguesit dhe nuk ka ndonj marrdhnie me tatimpaguesit q nj pal e tret do ta konsideronte t dmshme pr kontrollin tatimor).Paanshmria ndaj gjykimit t nj inspektori tatimor sht sigurisht nj cilsi personale. Ajo ka t bj me objektivitetin e inspektorit t kontrollit tatimor dhe integritetin e tij. 55

Inspektori i kontrollit tatimor duhet ti trajtoj faktet e tatimpaguesit n nj mnyr t barabart q t gjith tatimpaguesit jan trajtuar sipas ligjit Pr t prcaktuar pavarsin, Inspektori i kontrollit tatimor duhet t bj nj vlersim q me t vrtet mund t jet i paanshm pr tatimpaguesit q duhet tju nnshtrohen kontrollit. Nse nj Inspektor tatimor i kontrollit konsideron pavarsin e tij / saj "n dukje" ose "n t vrtet" mund t komprimitohet, ai / ajo duhet menjher t raportoj at tek udhheqs i ekipit t kontrollit, dhe t shpjegoj arsyet e pamundsis pr ta br at kontroll n mnyr t paanshme. Udhheqsi i ekipit t kontrollit do ti vlersoj faktet e paraqitura n lidhje me mundsin e shkeljes s paanshmris dhe nse sht e nevojshme ai / ajo do t caktoj nj tjetr inspektor tatimor pr kontroll. Ky proces i vlersimit i jep besim t dyve edhe Inspektorit t kontrollit tatimor dhe Administrats Tatimore n prgjithsi. Gjithashtu i gjith personeli i Administrats Tatimore duhet t veproj n prputhje me Kodin e etiks dhe sjelljes, dhe t jen t ndrgjegjshm, pasi q dshtimi pr ti prmbushur kriteret q dalin nga kodi i etiks dhe sjelljes n pun mund t prbj nj pjes t procedurave disiplinore. I gjith personeli duhet t jet i vetdijshm se kodi i etiks dhe sjelljes ka t bj me sjelljen pr t gjith tatimpaguesit dhe jo vetm me ata q jan tani nn kontroll t tanishm apo t menaxhohen nga ju. Ndshkimi pr dshtimin e respektimit t kodit t etiks dhe sjelljes mund t rezultoj me masa disiplinore, duke prfshir pushimin nga puna. Disa nga veprimet q jan t ndaluara nga konfliktet e interesave me Kodin e Etiks dhe Sjelljes prfshijn:
o

Prgatitja e deklaratave dhe llogaritja e tatimeve pr antart e familjes ose jasht orve t puns ose si pjes e shrbimeve t ofruara gjat orarit t puns Mbajtja e shnimeve ose shrbimeve t kontabilitetit, ose falas ose me pages Zbulimi i informatave konfidenciale Keqprdorimi i pajisjeve dhe furnizimeve n pronsi nga administrata tatimore

o o

Inspektori i kontrollit tatimor duhet t njoh kodin e etiks dhe sjelljes t Administrats Tatimore, pr t siguruar se sht n prputhje me rregullat e prcaktuara nga kodi i sjelljes, dhe mos t bhet subjekt pr shqyrtim nga ana e Njsis s Standardeve Profesionale.

5.3 Kujdesi Profesional Gjat kontrollit tatimor, Inspektori i kontrollit tatimor duhet t zbatoj procedurat dhe t prgatis nj raport prfundimtar n prputhje t plot me krkesat e manualit t kontrollit dhe praktikat m t mira t kontrollit. Pr shkak t kujdesit profesional, 56

sht e nevojshme q Inspektort tatimor t kontrollit t trajnohen vazhdimisht. sht prgjegjsi e inspektorit t kontrollit tatimor q ti ndjek kto trajnime me prkushtimin m t lart t mundshm dhe t absorboj njohuri t mjaftueshme, pr t kryer punn e tyre n nivelin m t lart profesional. Kjo prfshin pajisje me njohuri t mjaftueshme n lidhje me llojet e ndryshme t aktiviteteve ekonomike.Pr shkak t krkesave t vazhdueshme t zhvillimit t profesionalizmit, sht e rekomandueshme q Inspektori i kontrollit tatimor t specializohet n nj lmi t veant pr t paktn pr nj koh t caktuara. Dhe prsri, Inspektori i kontrollit tatimor i nnshtrohet shqyrtimit publik, e cila sht nj ndr arsyet pr t ngritur nivelin profesional. Prve ksaj Inspektori i kontrollit tatimor ka pr detyr q t kujdeset pr interesat e Administrats Tatimore dhe t ardhurave kombtare n prgjithsi. Prgjegjsia pr ushtrimin e kujdesit t duhur profesional sht nj nga shtjet, t cilat menaxhmenti duhet vazhdimisht ti adresoj. Pr t ndihmuar Inspektort t kontrollit tatimor, menaxhmenti ofron mjetet dhe metodat e pranuara dhe t prshtatshme, pr t lehtsuar punn e tyre. Nj nga mjetet kryesore sht ky Manual. Prandaj, nj pjes e madhe e prgjegjsive profesionale t inspektorit t kontrollit tatimor jan potencuar nga udhzimet e ktij manuali dhe burime t tjera zyrtare, q do t prezantohen n trajnimin dhe vet-zhvillim. Prve ksaj, inspektort tatimor t kontrollit pr vlersimin e tyre duhet gjithmon t mbshten n faktet e verifikuara t prcaktuara nga ana e tyre.

5.4 Konfidencialiteti Inspektori i kontrolli tatimor duhet gjithmon t ruaj konfidencialitetin e tatimpaguesve. Konfidencialiteti gjithashtu krkohet n baz t ligjit dhe procedurave n Administratn Tatimore 03/L-222 t Nenin 84. Inspektorit i kontrollit tatimor duhet t ndrmerr t gjitha masat e duhura pr t siguruar q kontroll sht nj shtje konfidenciale n mes t Administrats Tatimore dhe tatimpaguesit. Inspektori i kontrollit tatimor nuk duhet t diskutoj shtjet e kontrollit me asknd tjetr n biznes, prve personave t caktuar nga tatimpaguesi, q jan prgjegjs pr t komunikuar me Inspektorin e kontrollit tatimor. Inspektort tatimor t kontrollit duhet t jen t kujdesshm n diskutimet me punonjs t tjer n kuadr t Administrats Tatimore kur diskutojn n lidhje me kontrollin tatimor. Ato duhet t diskutohen vetm me personat (inspektort), t cilt kan nj arsye q t bjn nj gj t tillve me qllim t arritjes s ndonj objektivi nga ana e tyre n interes t procesit t kontrollit tatimor. Shum njerz e shohin nj kontroll tatimor si nj indikator q tatimpaguesi ka br dika t gabuar. Prandaj, inspektori i kontrollit tatimor duhet ti ndrmerr t gjitha masat paraprake pr ti mbrojtur informatat n lidhje me przgjedhjen e shtjes pr kontrolle pr nj biznes t caktuar, dhe ai ose ajo nuk duhet t diskutoj kto eshtje me t afrmit e tij / saj, miqt dhe pronart e bizneseve apo personave t tjer jasht orarit t puns, pr at q ai / ajo sht duke br nj kontrolle ndaj nj biznes t veant. Nj aspekt i rndsishm i konfidencialitetit pr t gjith Inspektort e kontrollit tatimor sht se ata nuk mund ti prdorin informacionet zyrtare si rezultat i punsimit n Administratn Tatimore pr qllime t tjera, me ose pa dobi prej tyre, me prjashtim pr qllime zyrtare, pr t cilat ata jan t autorizuar. Inspektori i kontrollit tatimor duhet ti prdor informacionet e marra nga tatimpaguesi vetm pr qllime 57

t kontrollit. Nse Inspektori i kontrollit tatimor merr informata sekrete nga nj pal e tret, ai ose ajo nuk duhet t zbuloj dhe t identifikoj burimin e informacionit. 5.5 Standardet e Puns n Teren

Planifikimi i kontrollit tatimor duhet t jet i sakt dhe i bazuar mir. Arsyet pr kontrollin tatimor duhet t kuptohen nga mbikqyrsi dhe Inspektori i kontrollit tatimor i cili do t angazhohet pr kontroll.

5.5.1 Mbikeqyrja Nj pjes e rndsishme e puns s kontrollit sht mbikqyrja. Udhheqsi i ekipit duhet t jet i angazhuar pr nj mbikqyrje adekuate t t gjith procesit t kontrollit, duke e evidentuar mbikqyrjen me dokumentet e puns dhe mostrat n lidhje me cilsin e kontrollit.

5.5.2 Inspektori i Tatimor Inspektori i kontrollit tatimor duhet t ket njohuri t mjaftueshme t sistemit t kontabilitetit t tatimpaguesit pr t prcaktuar nivelin prezent t kontrollit t brendshm , me qllim pr t prcaktuar procedurat e nevojshme t testimit.

5.5.3 Evidenca Inspektori i kontrollit tatimor sht mbledhsi i provave i cili duhet t shpjegoj me kt se si dhe far procedure jan ndjekur deri n nxjerrjen e vlersimit, n raport me kontrollin. Inspektori tatimor duhet t jet n gjendje t shpjegoj n mnyr efektive ndryshimet e bra n lidhje me tatimet shtes ose pr mos brjen e ndryshime apo pr dallimin n mes t komponentve t tatueshme dhe jo t tatueshme.

5.5.4 Raportimi Raporti i kontrollit duhet t prmbaj nj deklarat t qart t fushveprimit t kontrollit tatimor dhe sht e nevojshme q ne t gjith n mnyr t qart t prshkruajm rezultatet nga kontrolli tatimor dhe baza ligjore q sht prdorur pr prcaktimin e detyrimeve tatimore shtes. Raporti duhet gjithashtu t'i prmbahet standardeve t raportimit n fuqi duke prfshir kto elemente: o o o o

Konsistenc Bazat Ligjore Zbulimi Opinioni 58

5.6

Profesionalizmi

Inspektort tatimor t kontrollit jan profesionist. Nj profesionist shquhet nga kto katr karakteristika: Pranimi nga nj organ profesional pr nivelin teknik t njohurive, Arritjen e standardeve t zhvillimit profesional (arsim, prvoja, testim, etj) Vet-prmisimin (si nj individ dhe n profesion n trsi), dhe Pranimi nga ana e publikut.

Nse nj profesionist nuk i prmbush kto karakteristika, rezultatet mund t jen shum t dmshme, sidomos pr vet-prmisimin. Pr shembull, n qoft se Inspektori i kontrollit tatimor nuk ka nj qndrim t pavarur dhe profesional, kjo nuk sht e pazakont pr profesionin n vete vet pr t bllokuar kryerjen e mtejshm t detyrave. Vet-prmisimi do t thot se Inspektori i kontrollit tatimor t jet n gjendje q ti justifikoj veprimet e tij/saj. Nga ana tjetr, menaxhmenti duhet t justifikoj veprimet e Administrats Tatimore ndaj publikut. Ashtu si pavarsia, profesionalizmi i ka dy komponent:

a. b.

Komponent Visual, ose paraqitja e profesionalizmit Komponenti Faktik

Nuk sht e mjaftueshme pr nj Inspektor tatimor q t jt vetm nj perfesionist i mir. Inspektori i kontrollit tatimor duhet t paraqet nj imazh profesional. Kjo arrihet duke vepruar gjithmon n prputhje me standardet profesionale , duke u prgatitur pr pun, si dhe trajtimi I publikut me respekt dhe mirsjellje. Nse Inspektori i kontrollit tatimor aspiron t ket pamje profesionale, ather pranueshmria e publikut do t rritet, dhe se pranimi i publik kontribuon q Administrata Tatimore ti arrij m leht objektivat e saj. Inspektori i kontrollit tatimor nuk duhet t prdor autoritetin e tij pr ti trembur tatimpaguesit.Ekzistojn procedurat ligjore pr trajtimin e tatimpaguesve jo bashkpunuese, por n asnj mnyr nuk duhet q ata t krcnohen nga Inspektori i kontrollit tatimor. sht shum e rndsishme q Inspektori i kontrollit tatimor dhe tatimpaguesi ta kuptojn pozicionin e tyre prkats. Shum her gjat puns s kontrollit n terren ju do t hasni n mosmarrveshje me tatimpaguesin n lidhje me zbatimin e ligjeve tatimore. Inspektori i kontrollit tatimor kurr nuk duhet t kundrshtoj pr ndonj shtje me tatimpaguesit. Nse tatimpaguesi refuzon q ti diskutoj pozitn e Inspektorit t kontrollit tatimor, inspektori duhet ta mbyll diskutimin dhe t informoj tatimpaguesit sa i prket mjeteve ligjore n dispozicion . Profesionalizmi vlen pr t gjitha aktivitetet 59

e inspektorit t kontrollit tatimor . Pavarsisht nga mjetet e komunikimit me tatimpaguesit, qoft me shkrim, goj, bisedat telefonike, Inspektori i kontrollit tatimor ka nj prgjegjsi pr t siguruar q veprimet e tij/saj jan, dhe t reflektojn n dobi t Administrats Tatimore. Konsiderata dhe mirsjellja duhet t praktikohen gjithmon n mesin e antarve t ekipit t kontrollit tatimor.

5.7

Mbikqyrja

T gjith Inspektort kontrollit tatimore jan subjekt i mbikqyrjes. Niveli i mbikqyrjes do t varet n prvojn dhe ekspertizn e Inspektorit t kontrollit tatimor. Prandaj, mbikqyrja do t varijoj sipas Inspektorit t kontrollit tatimor dhe rrethanat e kontrollit tatimor. sht prgjegjsi e Mbikqyrsit q t jet i prfshir sa duhet n kontrollin tatimor pr t siguruar q inspektort e kontrollit tatimore i kan ndjekur t gjitha udhzimet e manualit t kontrollit, teknikat, politikat e departamentit t prmbushjes dhe ligjet tatimore. Mbikqyrsi mund ti krkoj Inspektorit t kontrollit tatimor gjithashtu q t ndihmoj n kontrollin n t cilin ai nuk sht caktuar si nj inspektor i kontrollit me qllim t rritjes s produktivitetit t ekipit t kontrollit. Udhheqsi duhet t jap udhzime mbi kontrollin n kohn e duhur Inspektorit t kontrollit tatimor, pr tu siguruar q standardet profesionale jan arritur dhe se ekipi sht duke kryer detyrn n mnyr efikase. sht prgjegjsi e do Inspektorit t kontrollit tatimor pr t kryer detyrat e tyre t marra nga udhheqs i ekipit t tyre, n prputhje me standardet profesionale. Prandaj, do inspektor i kontrollit tatimor duhet t shfrytzoj liderin e tije / saj, si nj burim pr trajnim, zhvillimi dhe pr marrjen e prgjigjeve sa i prket pyetjeve teknike lidhur me procesit t kontrollit. Secili udhheqs duhet t bj balancimin e kontrollit t kryer kundrejt trajnimit dhe zhvillimin e nevojave pr Inspektort e kontrollit tatimor.

5.8

Trainimi/Ngritja e Kapaciteteve

Kjo sht prgjegjsi e Divizionit t kontrollit dhe menaxhmentit t ATK-s n prgjithsi pr t siguruar trajnime t mjaftueshme pr inspektort tatimor n mnyr q ato t jen n gjendje t performojn n mnyr profesionale gjat kontrollit. Trajnim pr Inspektort e kontrollit tatimor duhet t bhet n formn e grupeve n klas, trajnim gjat puns, trajnim ndrthurt ose me an t vrejtjeve t bra n lidhje me kontrollet e kryera. Divizioni i kontrollit do t prcaktoj standardet q jan t nevojshme pr t prmbushur nga Inspektori i kontrollit tatimor, n mnyr q t jen n gjendje pr t kryer detyrat e tij si inspektor tatimor. Edhe Divizioni i kontrollit gjithashtu do t prcaktoj nevojat shtes pr zhvillimin e vazhdueshm profesional t inspektorve tatimore t kontrollit. 5.9 Cilsia e Shrbimit t Konsumatorve Edhe pse koncepti i cilsis s shrbimit nuk sht i lidhur gjithmon me kontrollin tatimor (pr shkak se shum tatimpagues t kontrolluar nuk e shohin veten e tyre si t shrbyer), Shrbimi Cilsor pr klientt sht nj standard i kontrollit q duhet t zbatohet pr kontrollet e kryera dhe veten e tyre. do kontroll i prfunduar duhet t rezultoj n edukimin e tatimpaguesve, n mnyr q t tatimpaguesi n t ardhmen ti kuptoj drejt detyrimet e tij tatimore, dhe pr tia mundsuar q raportimi i detyrimeve t tij n Administratn Tatimore t jet m i sakt, e cila sht e mundur, 60

duke respektuar kornizn ligjore n fuqi. Nse tatimpaguesi nuk sht n gjendje q t prdor rezultatet e kontrollit pr ta mbshtetur deklaratn e vet n t ardhmen, ather inspektori tatimore nuk i ka prmbushur standardet e cilsis s shrbimeve ndaj klientve. Qllimi i Cilsis s shrbimeve vlen edhe pr marrdhniet me departamentet tjera brenda Administrats Tatimore. Inspektori i kontrollit tatimor duhet t bashkpunojn me punonjsit e tjer dhe t zhvillojn ekspertizn e tyre n mnyr q t rris imazhin dhe profesionalizmin e Administrats Tatimore n prgjithsi. 5.10 Menaxhimi i Kohs gjat Kontrollit Kohzgjatja e kontrollit sht prcaktuar n prputhje me programin dhe sht vlersuar pasi q ka prfunduar kontrolli, Inspektori i kontrollit tatimor e shkruan raportin brenda kohs s caktuar. Nse koha nuk sht e mjaftueshme, Inspektori I kontrollit tatimor raporton n mnyr t shkruar te udhheqsi i ekipit pr kt fakt, s bashku me arsyet , dhe krkon autorizim pr kohzgjatjen e kontrollit. Poashtu nuk mund t qndroj ne lokalet afariste t biznesit pr ta kryer kontrollin me gjat se sa sht I autorizuar. Kapitulli 6 Procedurat e Kontrollit Tatimor Nj tatimpagues i regjistruar tipik i bn vlersimet dhe i deklaron tatimet, e paguan tatimin apo i dorzon pasqyrat financiare n Administratn Tatimore. Nse procesi i vlersimit dhe i pagess s tatimit nuk kontrollohet, tatimi q deklarohet do t ulet n mnyr progresive dhe objektivat pr realizimin e t hyrave nuk do t realizohen. Pr ta minimizuar evazionin (pagesat e ulta n mnyr t paligjshme) dhe shmangja (zvoglimi i detyrimit tatimor konform dispozitave ligjore) Divizioni i kontrollit i Administrats tatimore duhet ti planifikoj kontrollet tatimore pr ti ushtruar kontrollet n lidhje me detyrimet e subjekteve Ky manual nuk pretendon t jet nj udhzues i fundit dhe zgjidhja e vetme pr ti dhn zgjidhje n mnyr komplet t suksesshme evazionit dhe shmangies tatimore. N vend t ksaj, manuali ka pr qllim q t ndihmoj inspektorin tatimor q t kuptoj subjektin q sht duke e kontrolluar ; ky udhzim do ti ndihmoj inspektorit t kontrollit tatimor pr ti identifikuar ato transaksione q krkojn sqarime. Jo t gjitha procedurat domosdoshmrisht zbatohen n tatimet direkte (p.sh. tatimi mbi t ardhurat) dhe pr tatimet indirekt (p.sh. TVSH). Inspektori I kontrollit tatimor duhet t kuptoj kur disa nga procedurat nuk jan t prshtatshme pr tatimin t cilin ai ushtron kontroll. sht e nevojshme q inspektori i kontrollit tatimor ta njoh legjislacioni tatimor, n veanti dispozitat e kundr shmangies, dhe t zotroj aftsin pr interpretimin e legjislacionit tatimor, dhe ta zbatoj at pr problemet e veanta tatimore ndaj subjekteve me t cilat ai merret. Ai/ajo duhet t ket logjike ligjore dhe teknike, aftsi n kontabilitet, aftsi negociuse dhe fleksibilitet n trajtimin e problemit. Njohuria mbi legjislacionin sht shum e rndsishme. Megjithat, procesi i kontrollit sht me shum nj przierje pr gjetjen e fakteve dhe pr arritjen e konkluzioneve t bazuara mbi vlersimet. Nse ju e prdorni nj vlersim t caktuar, 61

inspektori i kontrollit tatimor do tI duhet t diskutoj n lidhje me metodat e prdorura pr t konkluduar nj shum t caktuar t detyrimit tatimor. Inspektori i kontrollit tatimor duhet t siguroj nj rezultat t dokumentuar sakt pr ta mundsuar shqyrtimin dhe miratimin nga organet drejtuese. N mnyr q manuali t azhurnohet, jan t ftuar t gjith punonjsit ti dorzojn komentet dhe sygjerimet pran Divizioni t kontrollit, pasi q publikimi i aspekteve t kontrollit apo nj ndryshim n legjislacion mund t stimulojn zhvillime t reja me nj prpjekje t prbashkt pr mbledhjen e t hyrave tatimore. Objektivi primar i programit t kontrollit sht q t mbledh nivelin aktual t t ardhurave t realizuara nga administrate tatimore , duke br identifikimin e gabimeve n vlersimet, dhe mbledhjen e t ardhurave tatimore q jan rrezultat i shums s nn deklaruar dhe asaj t pa paguar, dhe pr ti dekurajuar tatimpaguesit q bjn shmangien dhe evazionin tatimor. Megjithat, kontrollimi i shpesht i tatimpaguesit do t jet i dobishm pasi q mund t parandaloj nn deklarimin e detyrimeve tatimore , por mungesa e burimeve t mjaftueshme n Administraten Tatimore nuk e mundson kt gj. Kshtu q programi i kontrollit sht prpiluar me qllim t kontrollimit t atyre tatimpaguesve q jan t prfshir n kategorit e larta t rrezikut. 6.1 Zgjedhja e Rastit pr kontroll Caktimi i rasteve t kontrollit do t bhet n baz t bizneseve me risk shum t lart, t przgjedhur nga zyra rajonale ose njsia pr przgjedhjen e rasteve t kontrollit n zyrn qendrore, duke ruajtur nj ekuilibr n mes t kontrolleve t przgjedhura dhe burimeve n dispozicion. Przgjedhja e duhur sht pjesa kye e nj kontrolli t suksesshm dhe ja vlen q t harxhohet m shume koh dhe mund pr ta arritur kt. Procesi i przgjedhjes do t bazohet n vlersimet e rrezikut i ndrtuar n sistemin e IT-s n Share Point- moduli i vlersimit t rrezikut. 6.1.1 T Prgjithshme Procesi i zgjedhjes pr kontroll do t prdor analizn e riskut pr identifikimin e atyre periudhave tatimore dhe tatimpaguesve me rrezik m t lart potencial . Praktika ekzistuese e kontrollimit t do tatimpaguesi pr t gjitha llojet e tatimeve deri nga kontrolli i fundit,pra mbulimi me kontroll i t gjitha periudhave dhe t gjitha tatimeve nuk duhet t vazhdoj t aplikohet. sht e pa mundur t kontrollohen me efikasitet t gjith tatimpaguesit pr t gjitha llojet e tatimeve dhe periudhat tatimore. Prandaj na duhet t zgjedhim deklaratat/periudhat tatimore dhe tatimpaguesit me rrezik m t lart ne fshehje q nprmjet t kontrolleve t sakta profesionale ndaj ktyre deklaratave tatimore dhe tatimpaguesve do t japim mesazhin e qart tek t gjith tatimpaguesit se fshehja e detyrimeve tatimore do t zbulohet dhe do t dnohet sipas ligjit. Zgjedhja e deklaratave/periudhave tatimore dhe tatimpaguesve qe do kontrollohen t bazohet n informacionin n vijim: 62

Planifikimi pr kontroll ne baze te nen-modulit te Analizs se Riskut. Moduli sht ndrtuar jasht SIGTAS-it dhe prmban nn-modulin e analizs s rrezikut. Qe sht ofruar n Modulin Share Point Analiza e riskut si vegl i sht vn n dispozicion zyrave regjionale tatimore. Informacionet e marra nga palt e treta: nga NJKS-ja ,njsia e hetuesis, dogana nga tatimpaguesit,qytetart,bankat etj. Propozimet nga zyrat regjionale dhe zyra Qendrore, bazuar n eksperiencat dhe informacionet q i kemi si jan pasqyrat financiare, raportet aktivitetet ne dosje dhe rezultatet e kontrolleve paraprake.

Prve krijimit t mundsive pr zgjedhjen e periudhave tatimore dhe tatimpaguesve me risk t lart n fshehjen e tatimeve ,kjo metod e zgjedhjes pr kontroll gjithashtu garanton tatimpaguesin se zgjedhja e tyre pr kontroll bazohet kryesisht n nj sistem t kompjuterizuar bazuar n kritere t paraprcaktuara dhe q bazohen njsoj pr t gjith tatimpaguesit apo grupet e tatimpaguesve (psh t klasifikuar sipas degve t industris).Tatimpaguesit duhet t sigurohen se zgjedhjet e tyre nuk varn nga punonjsit e ATK-s apo faktor t tjer subjektiv por bazohet n kritere t paraprcaktuar q aplikohen kryesisht n mnyr automatike,logjike dhe t paanshme. Bazuar n t dhnat e msiprme, zyra Qendrore dhe zyrat regjionale prgatisin listat prfundimtare t tatimpaguesve dhe do rast t jet i shoqruar me evidencn e duhur q mbshtet dhe argumenton propozimet e lists s prgatitur pr subjektet pr kontroll pr do tremujorsh. Tatimpaguesit e przgjedhur pr kontroll jan t gjith ata q jan objekt i tatuarjes ne baze te Ligjit per Administraten Tatimore dhe Procedurat. N kt kontekst,sistemi i analizs s riskut analizon dhe przgjedh automatikisht deklaratat tatimore me risk m t lart duke u bazuar n t dhnat q prmbajn Formulart e Deklarimit te pagesave te TVSH-se , TAP, TAK, TMB, Veprimet doganore etj. 6.1.2 Propozimet pr zgjedhjen e rasteve pr kontroll nga Zyra Qendrore (ZQ) Sektori i analizs s riskut duhet t nxjerr listn e tatimpaguesve t zgjedhur nga nn- moduli i Analizs s riskut jo me von se data 15 e muajit pr kontrollet q do t ushtrohen n tremujorin q pason. Kjo zgjedhje do t jet e veant pr do zyre regjionale . Deklaratat /periudhat tatimore te zgjedhura n mnyre automatike mund t klasifikohen edhe sipas llojit t aktivitetit(industris) pr t siguruar zgjedhje nga t gjitha degt e industris. Listat prfundimtare pr caktimin e rasteve pr kontroll duhet t prmbajn gjithashtu kohn e planifikuar(or inspektor)pr secilin rast. Volumi i tatimpaguesve n list duhet t arrin 110% e burimeve t kontrollit pr tremujorin pr seciln zyre regjionale.

63

Zyra e analizs s riskut pr do caktim t rasteve pr kontroll prgatit formn me prmbajtje ;shih aneksin 1( Formulari 1-Forma e caktimit t rastit pr kontroll). Prve plotsimit t formularve (formularit 1-pr raste individuale)krkohet t plotsohet nj formular qe prfshin t gjith tatimpaguesit e caktuar pr kontroll shih ;aneksin 2(Formulari 3-lista e tatimpaguesve qe propozohen pr kontroll pr tremujorin) Nj koje e dokumenteve q vijon duhet t arkivohen ne sektorin e analizs s riskut prpara prfundimit t do muaji pr kontrollet q do t ushtrohen gjat tremujorit n vijim; Forma e caktimit t rastit pr kontroll (formulari 1) Lista e tatimpaguesve qe propozohen pr kontroll pr tremujorin, (formulari 3) Dokumentet justifikuese q mbshtesin rastin 6.1.3 E drejta e Zyrave regjionale pr t zvendsuar tatimpagues ose deklarata / periudhn tatimore nga lista Zyrat Regjionale kan te drejt dhe prgjegjsi te heq nga lista e drguar nga Zyra Qendrore tatimpagues apo periudhat tatimore kur ka fakte te forta q tregojn se nj kontroll i veant nuk do t ket rezultat zbulimi. Burimet e kontrollit te liruar nga tatimpaguesi te hequr nga kjo lista sipas piks 3.1 me lart do t prdorn pr kontrollimin e tatimpaguesve dhe deklaratave nga e njjta list, pasi lista prmban or pune pr kontrollet e planifikuara t tremujorit ne masn 110% (pika 2.4). Zyrat Regjionale duhet t informojn Zyrn Qendrore Pr do ndryshim t bere sipas ksaj pike (4) duke dhn gjithashtu justifikime (argumente) me shkrim pr secilin rast. Kto justifikime duhet t drgohen n Zyrn Qendrore para prfundimit t do tremujori gjat t cilit sht parashikuar t caktohen kontrollet. (aneksi 3 Formulari 2 rastet individuale dhe forma e prgjithshme; aneksi 4 formulari 4) 6.1.4 Hartimi i programeve t kontrollit dhe caktimi i inspektoreve pr kontroll n Zyrat Regjionale Zyrat Regjionale bazuar n kt list prfundimtare t marr nga Zyra Qendrore do te hartoi planin e kontrollit dhe do t caktoi inspektort e kontrollit. Plani I Kontrollit do t hartohet i veant pr do rast dhe ka pr qellim kontrollimin e deklaratave tatimore dhe periudhave tatimore q rezultojn nga lista prfundimtare e drguar nga Zyra Qendrore .Ky plan do t prcaktoj n detaje shtjes qe do t kontrollohen dhe shumn e orve qe do t harxhohet pr do kontroll,bazuar n problematikn ,llojin e deklarats s zgjedhur pr kontroll si dhe madhsin dhe kompleksitetin e tatimpaguesit. Caktimi i rasteve pr kryerjen e kontrollit do t bazohet n kriteret q vijojn; 64

-Aftsit profesionale individuale t inspektorit-ve. Ktu prfshihen njohurit, aftsit dhe kapaciteti profesional I inspektorit-ve pr realizimin cilsor t kontrollit. Mbikqyrsi asnjher nuk duhet t vendos inspektorin t n pozita jo kompetente. - Natyrn e kompleksitetin e tatimpaguesit. Ktu prfshihen madhsia, volumi I puns, kompleksiteti I shoqris, aq m tepr kujdes duhet br n zgjedhjen e inspektorit-ve me njohuri t veanta pr fushn apo sektorin ekonomik q do t kontrollohet. -Kombinimi I aftsive t inspektorve n kontroll komplekse . Kontrolli i nj rasti kompleks dhe t madh krkon punn n grup dhe nj kombinim t harmonizuar midis inspektoreve gjat procesit t kontrollit. -Shmangja e konfliktit t interesave. Gjithka q prfaqson nj marrdhnie pasurore ose interes material,moral apo fisnor t kontrolluarit me tatimpaguesin i cili ndikon n punn opinionet e kontrollit. Zyra Regjionale dhe inspektort e caktuar pr kontrolle nuk lejohet q t reduktojn apo t rrisin numrin e periudhave tatimore qe kontrollohen te tatimpaguesi prve si n procedurat e dhna me piken 5. Zyrat Regjionale do t hartojn programin e kontrollit bazuar ne periudhat tatimore t zgjedhura pr kontroll. pr do tatimpagues

Programi I kontrollit i hartuar ne prputhje me pikn me pikn 4.5 me Lart do ti drgohet tatimpaguesit jo me von se tri dit pune para dats s fillimit t kontrollit, prve nse ekzistojn rrethana prjashtuese. 6.1.5 Zgjerimi dhe thellimi i kontrolleve Nse rezultatet nga kontrolli i nj deklarate tatimore te zgjedhur tregojn se do t ishte me vend zgjerimi dhe thellimi I kontrollit n deklarata t tjera tatimore edhe pr periudha m t gjata tatimore Inspektori do t identifikoj me shkrim kto arsye Zyrs Regjionale dhe pastaj Zyra Regjionale krkon nga Zyra Qendrore miratimin pr zgjerim dhe thellim t kontrollit (duke paraqitur dokumentacionin e duhur justifikues q argumenton domosdoshmrin e zgjerimit t kontrollit). Zgjerimi I kontrollit mund t prfshihet n propozimet pr kontroll pr tremujorin q pason n prputhje me seksionin 2.1 t ktij udhzimi. Zyra Qendrore do t analizoj vemas rastet e tatimpaguesve q jan propozuar pr kontroll t thelluar ,duke prdor analizn e riskut dhe informacione shtes ,t cilat mund t jepen nga burimet tjera dhe do t vendos pr zgjerimin e kontrollit t tatimpaguesit n fjal duke marr edhe n konsiderat burimet e kontrollit. Kta tatimpagues mund t prfshihen n listat prfundimtare t kontrolleve q do t kryhen ne tremujorin e ardhshm ,t cilat Lista prgatiten n prputhje me paragrafin 2.6. 65

6.1.6 Detyrimet e Zyrave Regjionale pr t raportuar Zyrs Qendrore Zyrat regjionale do te raportojn do muaj ne Zyrn Qendrore si: - rezultatin e kontrollit - raportin e kontrollit dhe - kohen e harxhuar pr kontroll. Raportet ne baze te piks 6.1. do te paraqitet ne zyrn qendrore jo me vone se data 20 e do muaji pr kontrollet e kryera ne tremujorin pasardhs. Prve ktyre raporteve, Zyra qendrore ( stafi i analizs se riskut ) do te mbaj nj evidence, bazuar ne do raport te kontrollit, dhe do te prgatitur nj raport tremujor. 6.1.7 Propozimi nga zyrat regjionale pr zgjedhjet pr kontroll Zyrave regjionale nuk i lejohet te ushtrojn kontroll te pa miratuara nga Zyra qendrore Megjithse shumica e zgjedhjeve pe kontroll do te bazohet ne analizn e riskut Zyrave Regjionale nuk i lejohet t ushtrojn kontroll t pa miratuara nga Zyra Qendrore. Megjithse shumica e zgjedhjeve pr kontroll do t bazohet n analizn e riskut nga program i automatizuar. Zyrat Regjionale duhet t bjn lista me propozime pr deklarata tatimore dhe tatimpagues pr tu kontrolluar nse ata i kan arsyet e forta pr t besuar se n propozimet e tyre mundsia e zbulimeve t t ardhurave shtes sht m e madhe se n zgjidhjet e madhe n mnyr t automatizuar.

(a) Kto propozime duhet t bazohen n eksperiencat e tyre nga t dhnat e sektorit t verifikimeve n teren nga informacionet e zyrs s investigimit dhe Informative t tjera q disponojm prfshir informacionet nga palt e treta nga pasqyrat financiare t tatimpaguesve nga kontrollet paraprake, doganat, bankat, atimpaguesit, etj. (b) Zyrat Regjionale mund t propozojn gjithashtu pr kontroll tatimpagues nga lista e bizneseve t vogla pr t cilt ata kan fakte dhe Informacione q tregojn shum shmangie dhe evazion tatimor nga ata tatimpagues. (c). Zyrat Regjionale mund t identifikojn dhe propozojn kontrollet e nevojshme pr qllime t rimbursimit tatimor apo pr regjistrime etj. do rekomandim pr kontroll ne baz t paragrafit 7.1. duhet t prfshihet n nj list q i bashkngjitet edhe dokumentacioni mbshtets. Nj kopje e ksaj liste me tatimpaguesit q propozohen pr tu kontrolluar dhe dokumentacioni mbshtets duhet ti dorzohet zyrs qendrore.

66

Pas prgatitjes s lists sipas piks 7.2 Zyrat Regjionale duhet ti klasifikoj deklaratat/periudhat tatimore dhe tatimpaguesit e propozuar pr tu kontrolluar bazuar n nivelin e riskut (risk m i lart krahasuar me rastet tjera). Kontrollet pr rimbursim TVSH-je ose pr regjistrim duhet t klasifikohen vemas. Lista e deklaratave tatimore dhe tatimpaguesve t propozuar pr tu kontrolluar duhet ti drgohet Departamentit t kontrollit n Zyrn Qendrore jo me von se data 15 e do muaji pr kontrollet q do t kryhen n tremujorin n vijim. Pr do periudh tatimore dhe pr do tatimpagues t propozuar pr kontroll duhet t plotsohet aneksi 1 formulari propozim pr kontroll I cili tregon po ashtu kohn e shpenzuar(gjat kontrollit t propozuar) dhe rezultatet nga kontrollet paraprake ( kur disponohen) . Prve rasteve te zgjedhjes pr kontroll me krkes te tatimpaguesit ( krkesa pr rimbursim, pr mbyllje te aktivitetit etj.) , zgjedhja pr kontroll nga zyrat regjionale do te behet ne te njjta parime dhe procedura ( duke vlersuar riskun bazuar ne eksperiencn dhe informacionin qe disponohet ). Pra zyra regjionale do te drgoj propozimet e tyre pr tatimpaguesit dhe periudhat tatimore qe do te kontrollin duke mbuluar rreth 110 % te te gjitha burimeve te tyre te kontrollit , brenda dats 15 te do muaji pr kontrollet qe do te kryhen tremujorin e ardhshm. Sektori i analizs se riskut , ne Zyrn qendrore do te vlersoj propozimet e tyre, bashke me informacionet e marra , dhe do te prgatis nj liste prfundimtare e cila do te drgohet zyrave regjionale ne baz e te ktij udhzimi. Bashkangjitur jan modelet e formularve qe do te prdoren nga zyra qendrore dhe nga zyrat regjionale pr zbatimin e ktij udhzimi.

Analiza e riskut
sht proces sipas te cilit behet identifikimi , vlersimi dhe analiza e dukurive qe paraqesin rrezik lidhur me arritjen e objektivave Prshkrim i shkurtr i modulit Modulit SharePoint ( Sistemi i informativ te mbrendsheme te nj institucioni; sistemi informativ menaxherial) Moduli sht ndrtuar jasht SIGTAS-it dhe prmban nn-modulin e analizs s rrezikut dhe t mjetit t kontrollit dhe nn-modulin e hulumtimit t jo-deklaruesve. Mjeti i sht vn n dispozicion zyrave regjionale tatimore. Nj prshkrim i komponentve aktuale t nn-modulit t vlersimit t rrezikut dhe t mjetit t kontrollit sht ofruar n Aneksin 1: sht e nevojshme q t kemi nj kuptim t mir t prmbajtjes dhe funksionimit t ktij nn-moduli. - Krijimi online i lists q radhit tatimpaguesit me rrezik me an t nn-modulit t mjetit t vlersimit t rrezikut dhe t prgatitjes s kontrollit. - Nn-moduli i vlersimit t rrezikut krijon listn e cila i radhit tatimpaguesit me rrezik me pik t rrezikut t rndsis financiare dhe me pik t rrezikut t kontrollit. Treguesit e rrezikut sipas rndsis financiare (qarkullimi, pagesat, borxhet totale tatimore, krediti dhe humbjet) dhe parametrat e rrezikut t kontrollit jan 67

shtyllat pr matricn e radhitjes s rrezikut sikurse sht ilustruar n Aneksin 2. Tatimpaguesit q qndrojn me pik mbi diagonale (pra q e tejkalojn vlern kritike t rndsis financiare e cila sht sjell n korrelacion me vlerat e pikzuara t rrezikut t rndsis s kontrollit) n princip duhet ti nnshtrohen kontrollit. Ket nen- modul te kontrollit e kemi ndare ne tri pjese : 1. Deklarimet sipas tatimpaguesit 2. Te dhnat e jashtme 3. Te dhnat pr rrezikun 4. Profilet e rrezikut Pjesa e pare Deklarimet sipas tatimpaguesit N faqen e dyt dhe n t gjitha faqet e tjera jan paraqitur t gjitha deklaratat e tatimpaguesit pr t cilat ai ka deklaruar brenda vitit t cilin ju e keni przgjedhur pr kontrolle duke filluar nga tatimi i cili ka numrin m t vogl t kodit deri tek ai me numr m t madh t kodit. Prfshihen t gjith muajt nga Janari e deri tek Dhjetori pra prej 1 deri n 12 Tek ky tatimpagues si tatimi i par sht paraqitur [TV] Tatimi i Vlers s Shtuar me kodin 85. Si po shihet n deklarata sht paraqitur prshkrimi i linjave t tatimit si dhe numri i do linje sikurse n deklaratn tatimore t ciln e plotson tatimpaguesi, pastaj t dhnat e tatimpaguesit sipas t cilave sht plotsuar deklarata dhe totali i tyre n fund. N t dhnat e tatimpaguesit n deklarat prfshihen t dhnat me ndryshime nse tatimpaguesit ka qen n kontrolle. Pra merret vlersimi i fundit i tatimpaguesit.
Nse tatimpaguesi ka paraqitur pasqyrn e deklarats ather ajo do t paraqitet n Analiz t Riskut, ndrsa nse deklarata mungon dhe llogaria nuk sht e mbyllur pr at lloj t tatimit ather nnkuptohet se tatimpagues nuk ka deklarue. Pastaj kur kemi t bjm me numrin e puntorve kto kolona nuk mblidhen.

Pjesa e dyte - Te dhenat nga jasht N kt pjes prpos t dhnave pr tatimpaguesin t cilat jan t prshkruara sikurse n Pjesn e Par hyjn edhe t dhnat tjera si: Treguesit me rndsi financiare T hyrat nga Dogana Import - Export Pagesat dhe Bilanci(Borxhet) si dhe Pjesa e Tret T dhnat pr Rrezikun N pjesn e tret t Analizs s Riskut prpos t dhnave t cilat jan t prshkruara sikurse n Pjesn e Par dhe t Dyt ktu prfshihet zhvillimi i formulave pr qarkullimin, Pagesn-Borgjet , Kreditimin dhe Rimbursimin, si dhe Humbjet - Fitimin. Qarkullimi N faqen e par t Pjess s Tret t Analizs s Riskut sht paraqitur Tabela e Qarkullimit. Kjo tabel prmban pes kolona dhe ato jan: 68

Ky tatimpagues pr formuln e par, t dyt dhe t katrt ka nga 3 pik, ndrsa pr formuln e tret dhe t pest ka nga nj pik. Numri m i madh i pikve tregon rrezikun m t madh ndrsa numri m i vogl tregon rrezikun m t vogl. Pr pjesn e Qarkullimit vlersimi i pikve sht prej 1 deri n 3. Do t thot nuk ka vlersim m t madhe se 3 dhe m t vogl se 1. Sqarim: 85 - kodi i TVSH_s 11 - linja e TVSH_s 10DE - kodi i eksportit n dogana 10DI - kodi i importi n dogana (9+10+11+12) - linjat e TVSH_s (14+15+16+18) - linjat e TVSH_s

Poentimi I treguesve financiar

Nr.re 1 2 3 4 5 Qarkullimi 0-2 Milion 2-4 Milion 4-8 Milion 8-16 Milion Mbi 16 Milon Piket 1 2 3 4 5 Pagesat 0-15.000 15.00030.000 30.00060.000 60.000100.000 Mbi 100.000 Piket 10 8 6 4 2 Borgji total 1.000-15.000 15.000-30.000 30.000-60.000 60.000100.000 Mbi 100.000 piket 1 2 3 4 5 Kreditimi 5.000-15.000 15.000-30.000 30.000-60.000 60.000100.000 Mbi 100.000 Piket 2 4 6 8 10 Humbja 1-5.000 5.000-10.000 10.00020.000 20.00050.000 Mbi 50.000 Piket 1 2 3 4 5

Nr,re 1 2 3 4 5

Treguesit me R.F. Qarkullimi Pagesat Borgji total Kreditimi dhe rimbu. Humbja Max pikeve

Max.pikeve 5 10 5 10 5 35

Plotsimin dhe vlersimin e riskut pr secilin tregues me rendsi financiare behet ne mes treguesve te vlersimit te riskut . Ne baze te treguesve te vlersimit te riskut bhen krahasimet, analizat ne periudha te caktuara kohore ne mes formulave matematikore.

Treguesit me R.F.

Nr.Formulave

Piket

Piket per form.

69

1 2 3 4 5

Qarkullimi Pagesat Borgji total Kreditimi dhe rimbursimi Humbja

5 2 2 1 5

15 6 6 10 15 52

3+3+3+3+3 3+3 3+3 3+3+3+3+3

15 6 6 3 15 45

Max pikeve

Diagrami i Analizs s Rrezikut

6.2 Plani Vjetor i Kontrollit Plani i kontrollit pr tre mujorin e ardhshm prgatitet nga Menaxhert rajonal n bashkpunim me Divizionin i kontrollit,ai prgatitet n javn e tret t muajit paraprak dhe aprovohet nga Divizioni i kontrollit. Duke e prdorur metodn e lart prmendur t przgjedhjes pr analizn e kontrollit t bazuar ne rrezik , n plan jan t prfshir tatimpaguesit dhe ditt q jan t nevojshme pr ta br at kontroll ( koha e nevojshme) q do t shpenzohet pr do kontroll tatimor. Programet e kontrollit duhet t jen fleksibile . Ashtu si u theksua edhe m pare programet e kontrollit duhet t ken hapsir pr t prfshir n program opcionin pr przgjedhjen e rasteve pr kontrolla t tjera, ku drejtori i prgjithshm konsideron q sht e nevojshme. Megjithat, kto lloje kontrollesh nuk e prbjn m shum se 10 % ditve n dispozicion pr kontrolle n muaj.

70

Nse ekipi i kontrollit nuk i ka prfunduar kontrollet e przgjedhura pr at muaj , kontrollet e planifikuara pr kt muaj do t prfundojn para fillimit t kontrollit pr muajin q vjen pas. Kontrollet e muajve n vijim reduktohen duke zbritur numrin e ditve t kontrollit n dispozicion, dhe si pasoj numrin e tatimpaguesve n dispozicion. Raporti duhet t prgatitet pr do fund muaji pr Zvends Drejtorin e operacioneve dhe Divizionin e kontrollit n zyrn qendrore (shih Pjesa 4.6). Pr nj zyr regjionale , e cila n mnyr konstante nuk arrin objektivat e prcaktuara nga procesi I przgjedhjes, analiza duhet t bhet me qllim t nxjerrjes s shkaqeve pr kt qllim. Raporti prfshin: Tatimpaguesit e przgjedhur pr kontroll. Llojet e ndryshme t kontrollit dhe arsyet Kontrollet e prfunduara. Kontrollet n vazhdim e sipr. Kontrollet t cilat nuk kan filluar dhe arsyet.

6.3 Planifikimi i Kontrollit Tatimor Para se t vendoset se far duhet t analizohet gjat kontrollit tatimor, inspektori tatimor duhet t prgatis planin e kontrollit duke e prdorur dosjen e tatimpaguesit. Nse sht e nevojshme, mund t behet nj vizit paraprake tek tatimpaguesi pr t qartsuar disa shtje, si pr shembull, metodat e mbajtjes s t dhnave sidomos kur dosja e tatimpaguesit nuk sht e kompletuar. Pr tatimpaguesit e vegjel kjo vizit zakonisht nuk sht e justifikueshme. Planifikimi duhet ti prfshij disa hapa q shpjegohen m posht. Hapi 1 Shqyrtimi i subjektit , duke mbledhur informacionin n mnyr q t njihen m mir me subjektin. Hapi 2 Shqyrtimi paraprak analitik , duke e vlersuar dhe ekzaminuar veprimtarin e subjektit. Hapi 3 Vlersimi i riskut pr mos deklarimin e sakt t pozicionit t vrtet tatimor t subjektit. Hapi 4 Vlersimi i efektivitetit t kontrolleve t brendshme pr t mundsuar strategjin e planifikuar pr kontrolle( t prdorshme pr subjekte komplekse dhe m t mdha). Hapi 5 Prcaktimi i strategjis s duke i marr n konsiderat rezultatet e informacionit t grumbulluar n lidhje me subjektin dhe vendimet pr gjykimet rreth riskut dhe efektivitetit t kontrollit. HAPI 1

6.3.1

Shqyrtimi i tatimpaguesit

Hapi i pare sht shqyrtimi i subjektit dhe aktiviteti ekonomik I biznesit q ne po e kontrollojm. Nse kuptohet natyra e subjektit, risku i evazionit t detyrimeve tatimor mund t vlersohet m mire. Inspektori i kontrollit tatimor duhet t kuptoj politiken e 71

kontabilitetit t adaptuar nga ana e subjektit dhe t bje shqyrtime analitike paraprake duke prdorur dosjen e tatimpaguesit, t dhnat e mparshme pr veprimtarin e tatimpaguesit t marra nga sistemi informatik ose t kryej nj vizit paraprake. Marrja e prgjigjeve pr kto pyetje, t cilat nevojiten para se t nis kontrolli, sht jetike me qllim q t kuptohet natyra e subjektit dhe sistemi i tij i kontabilitetit, duke i prdorur edhe shnimet e kontrolleve t m hershme t tatimpaguesit. Shtojca C Rendit faktor q mund t jen me rendsi pr inspektorini i kontrollit tatimor, n mnyr q t njeh subjektin n fjal. Kjo nuk sht gjithka, por sht piknisje pr auditorin q t ushtroj gjykimin e tij. 6.3.1.1 Njohja (t kuptuarit) e tatimpaguesit Pyetjet baz q krkojn prgjigje jan t ngjashme, pavarshisht nga madhsia apo lloji i tatimpaguesit. (Lista e m poshtme nuk prfshin gjithka dhe Inspektori i kontrollit tatimor duhet ti v n prdorim gjykimin e tije.) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. far produkte jan shitur dhe far shrbime jan kryer? far blerje jan br dhe nga kush ? A ka subjekte t ndrlidhura? N far konsiston procesi i prodhimit? A kemi t bjm me veprimtari tregtare me cikl? A ka grafike javore t tregtimit n tregtin me para n dor ? Cilat jan kushtet e tregtimit , pr shitjet dhe blerjet ? Cili sht niveli dhe lloji i mallit n stok? A ka deg t ndryshme , dhe nse po,cilat jan prgjithsit e drejtuesve t degve? 10. Si merren porosit e klientve? 11. A ju jepen vlersimet klientve potencial ? 12. far t dhna krkohen pr qllime administrative , p.sh. regjistri (ditari) i takimeve, ditari i puns, faturat e shpenzimeve t hotelit flet hyrja dhe flet dalja e mallrave, etj? 13. Sa larg qndron drejtori apo pronari nga sa i prket pikpamjeve administrative?

6.3.1.2 Prcaktimi ( t kuptuarit) i sistemit t kontabiliteti

Prpara se t synoni q ti ekzaminoni llogarit, inspektori i kontrollit tatimor duhet t vendos se far librash, faturash dhe t dhna tjera jan duke u mbajtur aktualisht. sht qensore pr t qen n gjendje q t vendosni se ka t analizohet kur jeni duke i ekzaminuar zonat e perceptuara t riskut. Nse biznesi i nuk sht i madhe, mund t mbahen vetm disa libra dhe t dhna , dhe sht e rndsishme q plani t jet fleksibil pr t manovruar n prputhje me rrethanat q hasen gjat kontrollit. 6.3.1.3 Bizneset e vogla 72

Shume biznese t vogla nuk mbajn t dhna t plota , por edhe n ato raste kur ata i mbajn ato, ka shume gabime. Ndonjher gjrat shkojn keq kur librat nuk plotsohen rregullisht. Tatimpaguesi mund t ket llogaritur t ardhurat bruto duke mbledhur t gjitha faturat e arkave t regjistrimit ose faturat e shitjeveT dhnat pr shpenzimet mund t konsistojn n faturat e blerjeve, n kopjen e eqeve apo ndonj formular n lidhje me lidhje me t dhnat ditore n librin e arks. Kta formular t dhnash ( regjistra) prfaqsojn sistemet me nj hyrje.

Tatimpaguesit shpesh jan neglizhent n regjistrimin e shpenzimeve , pasi ato sigurojn reduktimin e t ardhurave t tatueshme ose sigurojn evidence pr kreditim t TVSH-s. Kur analizohen shpenzimet , duhet treguar shum kujdes gjate egzaminimit t shpenzimeve, pasi ato pasqyrohen si shpenzime t ekzagjeruara , apo krkesa pr artikuj t pazbritshm, duke prdorur dy fatura, apo duke prfshir artikujt fiktiv dhe artikuj pr pordorim personal. Tatimpaguesit t orientuar m shum nga biznesi q operojn me kesh mund t prdorin libra me nj hyrje t vetme q prfshijn librin e arktimeve (hyrjeve) librin e daljeve dhe ndonj form t prmbledhjes vjetore n fund t vitit. 6.3.1.4 Bizneset e mesme / t mdha Bizneset e tilla shpesh duhet t prgatitin nj sere bilancesh tregtare me nj sistem t kontabilitetit t dyfisht , por kjo nuk do t thot q domosdoshmrish t dhnat duhet t mbahen n bazn e sistemit t kontabilitetit t dyfisht. Sistemi aktual i sistemit t dyfisht t kontabilitetit do t thot q do transaksion regjistrohet dy here n libra si debit dhe kredit. Regjistrat baz do t prfshijn Ditarin e shitjeve Ditarin e blerjeve Ditari i shpenzimeve pr mbarvajtjen e zyrs. Libri i pagave

Kto libra prdoren pr ti regjistruar transaksionet ditore t biznesit dhe nuk jan pjese e sistemit t kontabilitetit t dyfisht Regjistrat e kontabilitetit t dyfisht prfshijn: Libri i keshit ( prfshijn llogarin bankare) dhe librin i parave t imta. Libri i shitjeve ditore pr llogarive personale t klientve Libri ditor i blerjeve pr llogarit personale t furnizuesve Libri aktual ( libri I llogarive) pr t gjitha llogarit, shpenzimet, asetet, kredit etj. Libri i blerjeve, libri i shitjeve Libri i shnimeve ( pr rregullimet)

Teorikisht nj sistem i till i plot i sistemit t dyfisht t kontabilitetit sht vet balancues , por n praktik balancohet n fund t vitit me an t prfshirjes s 73

zrave t vlersuar apo t ndodhur n bilanc. N t njejten menyr, llogarit q prfshijn nj bilanc t prgaditur me an t librave por jo me sistem t dyfisht t mund t balancohet me nj hyrje t vlersuar ose balancues. Ajo q duhet ta ket n mendje inspektori i kontrollit tatimor sht se, pavarsisht sa t plota mund t t jen regjistrat , faktori me i rndsishm sht saktsia e shifrave t vendosura n t. Menjeher pas shqyrtimit t biznesit , inspektori i kontrollit tatimor duhet t jet i ndrgjegjshm pr faktoret e jashtm dhe faktoret e brendshm q ndikojn mbi biznesin, dhe t ket njohuri n lidhje me burimet e informacionit q mund t prdoret pr t prcaktuar pozicionin tatimor t biznesit.

6.3.1.5 Konsiderata e performances s biznesit

Kur analizohet nj biznes, inspektori i kontrollit tatimor duhet t ket parasysh se sht e nevojshme q biznesi t vazhdoj t operoj, kshtu q t mundsohet mbledhja e do borxhi tatimor. Prandaj si pjes e analizes s biznesit, duhet t marr n konsiderat pozicionin financiar t biznesit. HAPI 2

6.3.2 Analize paraprake analitike Kontrolli nuk mund t ekzaminoj do fush t aktivitetit ekonomik t tatimpaguesit ,prandaj qllimi i analizs paraprake analitike sht identifikimi i atyre fushave, ku ka t ngjar t zbulohen nn deklarime t t ardhurave me an t nj kontrolli t thelluar. N shtojcn SHTOJCA C ju do t gjeni nj (aide- memoire) ( kujtes ndihmse) pr nj analiz paraprake analitike. Kjo sht e prqendrohet n llogarit financiare. Inspektori I kontrollit tatimor bn prpjekje t identifikoj parregullsi n ato llogari. Kur inspektori i kontrollit tatimor i cili e bn nj analiz n mnyr t detajuar ai / ajo i analizon thell mardhnjet (lidhjet) midis gjrave t ndryshm t t dhnave, dhe pastaj i kryen hetimet sa i prket diferencave t cilat -jan identifikuar me an t analizave dhe krahasimeve t tilla si: Zrat e t dhnave financiare (p.sh midis shitjeve dhe kostos s shitjeve) Zrat e indikatorve financiar dhe jo financiar (p.sh n mes t shpenzimeve t pagave dhe masn e fuqis puntore) Informacionin e periudhs s fundit me t dhnat korrosponduese t periudhave t m mparshme , me ndrmarrje t tjera t krahasuara apo me mesataren e atij sektori ekonomik.

74

Si pjes e analizs paraprake n mnyr analitike, inspektori i kontrollit tatimor duhet ti analizoj llogarit vjetore n dispozicion dhe t bj analizime pr t identifikuar ndryshimet midis shifrave t llogarive vjetore me deklarata tatimore.

HAPI 3

6.3.3 Definimi i rrezikut te evazionit (nen-deklaratat) N kt pik, inspektori i kontrollit tatimor duhet t ket njohuri pr biznesin n t cilin ushtron kontroll dhe, pasi ka br nj vlersim paraprak analitik, t ket parasysh fushat q krkojn vmendje me t madhe. Tani Poashtu -duhet ti ver n prdorim njohurit pr biznes pr identifikimin e fshehjes s detyrimeve, duke u prqendruar n ato fusha q mund t shkaktojn humbje me t madhe, n rast fshehje t tyre.

HAPI 4 6.3.4 Analiza e Kontrollit te Brendshem (testi i prmbushjes) Kjo procedur zbatohet vetm pr biznese t mdha me sistem t ngritur t kontrollit t brendshm. Inspektori I kontrollit tatimor duhet t analizoj kontrollet e brendshme t biznesit. Nse kontrollet e brendshme jan t dobta ,ather rreziku i gabimit sht i lart. Kjo e justifikon vendimin pr t ushtruar kontroll m t detajuar. sht e rndsishme t bjm dallimin n mes t kontrolleve q imponohen nga drejtuesit pr mbarvajtjen e aktivitetit ekonomik t subjektit( kontrolli i organeve drejtuese mbi personelin) dhe kontrollet pr drejtimin e subjektit (kontrollet e menaxhmentit). Edhe nse kontrollet e brendshme jan t forta, organet drejtuese t subjektit mund t manipulojn strukturn, procedurat e financimit dhe kontabilitetit me qllime uljen e detyrimit tatimor. Inspektori i kontrollit tatimor duhet t kuptoj sistemet e kontabilitetit dhe sistemet jo financiare q jan prdorur nga biznesi, q ti jap mundsi inspektorit t kontrollit tatimor pr tu siguruar n lidhje me saktsin ose jo t raportit financiar. HAPI 5

6.3.5 Raporti i Strategjise se Kontrollit Tani inspektori i kontrollit tatimor duhet te percaktoje drejtimet e kontrollit qe do te ushtroje dhe te dokumentoje veprimin qe synon te ndermarre. Kini parasysh qe planifikimi juaj do te jete sipas riskut te te ardhurave. Nese kemi te bejme me tatimpagues te vegjel, atehere etapat e planifikimit duhet te jene te shkurtra dhe jo te detajuara. 75

6.4 Fillimi i Kontrollit Inspektori i kontrollit tatimor duhet kryer ne mjedisin ku tatimpaguesi zhvillon aktivitetin e tij, dhe inspektori i kontrollit tatimor duhet te vizitoje edhe njesit te tjera, gjithnje nese aktiviteti nuk kryhet vetem ne nje vend. Keto vizita kontrolli mund kryhen nga inspektori i kontrollit tatimor qe eshte ngarkuar per kontroll, ose nga zyrat tjera regjionale me kerkese per sigurim informacioni, ne rastet kur biznesi operon ne mjedise qe ndodhen ne disa zyra regjionale apo teritore brenda Kosoves. Inspektori i kontrollit tatimor duhet t krkoj t dhna pr biznesin ne te cilin ushtron kontroll, per periudha te meparshme. Ndoshta mund te kete rezistence nga biznesi apo konsulente te tij. Kjo rezistence zakonisht kapercehet duke i bere te ditur se, vonesa ne dhenien e informacionit, konsiderohet si mungese deshire per bashkepunim dhe do te trajtohet sipas ligjit mbi administraten tatimor dhe procedurat si dhe udhzimit administrativ qe thjesht rrit kohezgjatjen e kontrollit, dhe per pasoje shkakton pengesa per aktivitetin ekonomik te biznesit. 6.4.1 Autorizimi per kontroll Format pr przgjedhjen e rastit pr kontroll shih SHTOJCA Q1

6.4.2

Intervista fillestare

N nj faz t hershme, inspektori i kontrollit tatimor e interviston nj prfaqsues t tatimpaguesit. Intervista fillestare sht shum e rndsishme dhe sht e nevojshme q Inspektori i kontrollit tatimor t prgatitet mir. Kontrollet e detyrueshme luajn nj rol n kt intervist, pr t br t mundur q t dhnat nga tatimpaguesi t merren dhe t vendosen n dosje, n prputhje me kornizn e intervists fillestare. Megjithat, ajo duhet t mbahet gjithmon parasysh se intervista mund t jet e ndryshme nga nj kontrollit n nj tjetr, dhe Inspektori i kontrollit tatimor duhet t prpiloj pyetje shtes, bazuar n veprimtarin q e ushtron biznesi, dhe informacioni q sht i nevojshm pr t sqaruar t gjitha rrethanat n lidhje me aspektin e tatimor T gjitha pyetjet e Inspektorit t kontrollit tatimor dhe prgjigjet e tatimpaguesit duhet t regjistrohen n formn e intervists fillestare, e cila duhet t nnshkruhet nga t dyja palt. sht thelbsore t intervistohet nj prfaqsues i tatimpaguesit, i cili sht nj person prgjegjs i autorizuar. Partnert duhet t intervistohen, kur nj partneritet i sht nnshtruar kontrollit. Gjat ktyre takimeve t dhnat n vijim duhet t vrtetohen:
1. Prshkrimi i prgjithshm i tatimpaguesit 2. T kuptuarit e detyrave q secili i kryen n at biznes 3. Informacione t detajuara lidhur me objektivat e tatimpaguesit, n veanti n

lidhje me normn e fitimit, dhe mnyrn q tatimpaguesi ka zgjedhur pr ti arritur ato objektiva. 4. Informacione n lidhje me shtjet private t drejtorve / partnerve t angazhuar 76

5. Qartsimi i ndonj pike pr informacionin e grumbulluar, i cili nuk prputhet

me informacionin e dhn
6. Investigimi i ndonj pike t dobt, shfaqur n sistemin e kontrollit, apo

regjistrimet pr biznesin,t cilat si pasoj hedhin dyshim pr deklaratat tatimore t paraqitura. 7. Prcaktimi i informacionit shtes q krkohet dhe afati kohor pr sigurimin e ktyre informacioneve. 8. Nse t dhnat nuk jan mbajtur nga pronari ose drejtori, sht e rndsishme q inspektori tatimor ta takoj personin i cili sht prgjegjs pr regjistra. Ju keni nevoj t dini: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. se si sht pasqyruar shitja n sistem se si sht pasqyruar blerja n sistem se si jan trajtuar shpenzimet se si jan trajtuar shnimet n ark dhe n pagesa cilat jan fushat q merren me pronart/drejtort me cilat fusha merren drejtprdrejt pronart/drejtort nse bashkshorti/bashkshortja e pronarit sht involvuar, far sht duke br ai /ajo

Pyetje dhe prgjigjet e dhna duhet t shkruhen n bllokun e shenimeve t Inspektorit t kontrollit tatimor , t cilat do t formojn bazn e raportit t kontrollit dhe pasurimin e dosjes s kontrollit.Kto shenime jan t rndsishme sepse ato mund t jen t nevojshme n gjykat pr t provuar dokumentit n kohn e kontrollit, dhe ato mund t jen t dobishme pr vet npunsin pr t'iu referuar, ose t krkoj vet tju referohet atyre.

6.4.3 Kontrolli tatimor i zgjeruar Gjate intervistes, edhe nepermjet testimit te metejshem, inspektori i kontrollit tatimor duhet te percaktoje shkallen dhe efektivitetin e kontrolleve te brendshme te ndertura (ushtrura) nga tatimpaguesi. Per te bere vleresimin e efektivitetit te sistemit te kontrollit te brendshem, inspektori i kontrollit tatimor percakton elementet kye te mjedisit te kontrollit, sistemet e kontabilitetit dhe kontrollet e brendshme per te. Vetem pasi inspektori i kontrollit tatimor arrin te kuptoje sistemin e kontrollit te brendshem, ai mund te beje vleresimin e atij sistemi ne nje nivel te larte, qe te arrije te kuptoje kontrollin kryesor, projektuar per te arritur synimet e tij, dhe ne nje nivel me te larte, kontrollin e fushave te identifikuara me risk te larte, me synim minimizimin e shtrirjes se testimeve substanciale (materiale) ne ato fusha. Sapo e ka te qarte menyren e operimit te biznesit dhe llojin e sistemit te te dhenave qe perdor, atehere merr ne shqyrtim te dhenat me qellim qe te vendose se nese sistemi operon ashtu si supozohet te veproje. 77

Nese kemi te bejme me nje sistem kontabilitet plotesisht te dyfishte, atehere inspektori i kontrollit tatimor kryen veprimet e meposhtme: Ndjek gjate gjithe kontrollit hyrjet dhe daljet e mallrave apo sherbimet e regjistruara ne arke /fatura Njihet me menyren se si regjistrohet dhe kur regjistrohet levizja fizike e mallrave Zbulon se fare te dhenash egzistojne jashte sistemit te kontabilitetit, si psh ne fletet qe shoqerojne mallrat, kontratat (kopje), arketimet, kontrollin e gjendjes se stokut etj.

Nese nuk ka sistem kontabiliteti te dyfishte, te plote, atehere do te behen me shume pyetje baze per te percaktuar se fare eshte regjistruar egzaktesisht. Per shembull:

Arketimet Shifra me arketimet ditore apo javore qe rexhistrohen ne liber. Nga cilat evidenca sigurohen keto shifra? Si regjistrohent qarkullimi i shitjeve ditore ne vendin kur kryhen shitjet? A dakordon regjistrimi baz me shifren e shitjeve (arketimet) qe pasqyrohet ne deklaraten tatimore? Sa shpesh regjistrohen te dhenat? A ju jepen kupona klienteve? Ne fare rrethanash dhe ne fare forme? Si regjistrohen shitjet me kredi?

Shpenzimet Me fare dokumentacioni mbeshteten shpenzimet e bera? Pronari Cila eshte praktika e pronarit ne lidhje me terheqjet? Cfare dokumentacioni ka kur ai terheq para (per shpenzime)? Cfare mallrash merr per perdorim privat dhe ne cfare intervale kohore? Saktesimet nga llogaritarit Cilat shifra ne llogari ndryshojne nga shifrat e regjistruara dhe pse? A eshte bere krahasim midis regjistrit te pagesave me banken dhe llogarine e tij bankare? Zerat e bilancit Cili eshte burimi i shifrave per debitoret, kreditoret dhe stokun? (Shpesh keto vleresohen ose sigurohen ne nje formular nga ana e pronarit)

6.4.4 Krijimi i opinionit mbi llogarite Nese nuk disponohen llogarite (kontabiliteti) vjetore per shqyrtim analitik paraprak, inspektori i kontrollit tatimor duhet te kryeje nje analize te kontabilitetit vjetor dhe te raportoje rezultatin e egzaminimit ne raportin e kontrollit.

78

Pas etapes se intervistimit, inspektori i kontrollit tatimor mund te egzaminoje dhe te testoje treguesit financiare duke kryer teste te vazhdueshme per ata tregues (te dhenat) financiare. Testet e vazhdueshme ndahen ne dy kategori, ne analize (shqyrtime) analitike substanciale dhe teste te detajuara substanciale. Niveli i testeve substanciale administrohet me ane vlersimit per efektivitetin e kontrolleve te brendshme qe jane kryer. Testimi substancial i detajuar kryhet ne fusha qe konsiderohen risk kryesor ne lidhje me pagesat e tatimeve te biznesit. Testimet ndahen ne dy kategori kryesore kryesore: Shqyrtim analitik - duke formuluar se fare parashikon te gjesh ne nje informacion te dhene dhe duke e krahasuar ate me vete te dhenat. Ajo ka pret te gjesh mund te zhvillohet duke perdorur burime informacioni qe lidhen me te dhenen qe jeni duke egzaminuar per te percaktuar detyrimin tatimor ne fushen qe po merrni nen egzaminim. Diferencat qe rezultojne mund te investigohen me pas. Teste te detajuara - testim direkt per transaksione apo procedura te tjera duke bere nje kombinim te teknikave te tilla si: Vrojtime dhe pyetje Inspektime fizike Analizimi i rexhistrimeve

6.4.5 Analize analitike substanciale Analiza substanciale analitike behet per te krahasuar ate qe aktualisht eshte pasqyruar me ka duhej regjistruar, duke u bazuar ne te dhena te tjera. Kur rezultati i analizes eshte ndryshon nga ka ishte e pritshme, inspektori i kontrollit tatimor mund ti hulumtoje dhe konstatoje arsyet e keto diferencve dhe te konstatoje se a jane ato te ndjeshme per detyrimin tatimor qe ka pasur tatimpaguesi. Nje analize substantive analitike konsiston ne tre hapa: Vendos ate ka parashikon te gjeje dhe ne nivel diferencat jane te pranueshme. Percakton ate ka eshte regjistruar /deklaruar Hulumto diferencat qe nuk mund te jene diferenca te pranueshme.

Nese ka nje lidhje te drejteperdrejte midis disa te dhenave, atehere kjo lidhje mund te pranohet, lidhja midis te dhenave financiare dhe jo-financiare zakonisht eshte efektive. Kur vendoset se cilat diferenca jane te pranueshme, ndonjehere inspektori i kontrollit tatimor eshte ne gjendje te percaktoje me saktesi, p.sh. kur krashason pagesat per komisionet e shitjeve. (Nese ky komision eshte 10%, atehere shitjet do te jene 10 here me te larta se sa komisioni). Ne keto raste nuk mund te kete diferenca. Ne raste te tjera, do te jete e veshtire te llogaritet ne menyre precise diferenca te pranueshme, p.sh., humbjet ne nje fabrike per mbushjen e shisheve, ku ndikojne faktore te ndryshem. Inspektori i kontrollit tatimor duhet te perdore gjykimin e tij. 79

Menjehere sapo percaktohen diferencat, inspektori i kontrollit tatimor duhet te therrase drejtuesit e subjektit ku ushtrohet kontroll per te dhene spjegime. Ne mungese te nje aresyeje bindese per diferencen (e cila duhet per tu analizuar ne vetvete), diferenca sinjikative perben aresye te mjaftueshme per te percaktuar bazen e vleresimit te tatimit. 6.4.5.1 Teste substanciale te detajuara Qellimi i ketyre testeve eshte te verifikohet nese te dhenat e subjektit jane te sakta dhe te plota. Keto teste perfshijne: Vrojtime dhe marrje ne pyetje Rikryerje dhe rillogaritje, p.sh. duke pare ne vend procesin e prodhimit Konfirmim nga pale te treta Inspektim fizik Shqyrtim i evidencave (dokumentacionit) Shqyrtim i dokumentave te tjere si, proces-verbale te mbledhjeve te punes per analiza per llogarite e drejtuesve, takime.

Eshte e rendesishme qe kontrollori te kuptoje objektin e do testimi per te siguruar qe metoda e perzgjedhjes eshte e sakte. Testet e hartuara per te provuar egzistencen dhe saktesine e te dhenave, ndryshojne nga testet e hartuara me qellim vertetimin se te dhenat jane te plota. 6.4.5.2 Egzistenca dhe saktesia Meqenese ky test ka si qllim te siguroje qe shumat e regjistruara jane reale dhe te sakta, ceshtjet per testim duhen seleksionuar nga libri i kontabilitetit . 6.4.5.3 Kompletimi Ka raste kur inspektori i kontrollit tatimor nuk mund te vertetoje qe shumat ne regjistra per zerat e seleksionuar jane te plota sipas definicionit per zera te caktuar ato jane regjistruar. Per te provuar qe gjithe zera jane rexhistruar, inspektori i kontrollit tatimor duhet te shfrytezoje ndonje burim tjeter. Inspektori i kontrollit tatimor duhet te vere gjykimin e tij ne veprim ne lidhe me zerat qe do te analizoje deri sa te arrije nje rezultat te pranueshem. Per shembull: te testoje shumat e kreditoreve, deklarimet e dhena prej furnizuesve apo dokumentacion per hyrjet e mallrave. te shqyrtoje shifrat e shitjeve, verifikoje te dhenat ose te beje krahasimin me komisionin e shitjes

Inspektori i kontrollit tatimor duhet te vere gjykimin e tij per te perzgjedhur proven me te pershtatshme.

6.4.5.4 Vleresimi i rezultateve Nga testi substancial i hollesishem ka dy rezultate te mundshme: 80

Testi tregon se ka nje gabim dhe inspektori i kontrollit tatimor duhet te shikoje shkakun e gabimit, te shohe per ndonje gabim tjeter te mundshem dhe te beje vleresimin e efektit te gabimeve ne detyrimin tatimor te deklaruar. Per shembull, nese ne llogarine humbje-fitim provohen pagesa te pavlefshme, do pagese e pavleshme e zbuluar eshte tregues mashtrimi, i cili ka nevoje per veprime te metejshme. Testi vlereson efektin e plote te fshehjes se zbuluar ndaj detyrimit te deklaruar. Ka nje numer metodash ne dispozicion, ku me gjere perdoret metoda e marzhes dhe metoda e differences mesatare. Metoda e marzhes

Vlera e te ardhurave te zbuluara ne model (shembull) llogaritet si perqindje e vleres marzhes si model dhe pastaj kjo perqindje aplikohet per vlera te shumes ne total per nga i cili eshte marre modeli. Metoda e diferences mesatare Vlera e gabimeve te gjetura ne model (shembull) pjestohet me numrin e zerave te analizuar, per te gjetur masen mesatare te gabimit per do ze. Ky gabim mesatar shumezohet me numrin total te zerave per te gjetur masen totale te gabimit.

6.4.5.5 Regjistrimi i testeve Testet e kryera dhe rezultatet e tyre duhen regjistruar te detajuara ne dosjen e kontrollit per te mundesuar mbeshtetje per cdo vlersim qe pason ne ndonje procedure te mundshme ankimimi.

6.4.6 Sisteme te kontabilitetit te kompjuterizuara Kur sistemet e kontabilitetit jane te informatizuara, inspektori i kontrollit tatimor kerkon konfirmimin e besueshmerise se procedurave te programimit. Siguria per besueshmeri mund te arrihet me ane te disa mjeteve, ne vartesi te rrethanave. Inspektori i kontrollit tatimor mund te marre ne konsiderate: Vleresimi i kontrolleve me TI - nese vlersimi per to rezulton i kenaqshem, nuk ka nevoje per evidenca te tjera ne lidhje me procedurat e programuara Sigurimi i evidences qe te dhenat e kompjuterizuara jane te sakta kur behet krahasimi i tyre me te dhena te siguruara nga teste te tjera. Nese eshte e nevojshme, inspektori i kontrollit tatimor mund te testoje procedurat e programuara duke rikryer disa detyra dhe duke egzaminuar rezultatin.

81

Si pjese te planifikimit, inspektori i kontrollit tatimor mund te marre ne konsiderate qe nje specialist i stafit te kompjuterave te asistoje ne kontroll. Nese ndodh kjo, eshte e nevojshme qe inspektori i kontrollit tatimor te pranoje konkluzonin e specialistit te ITse. Pra eshte me rendesi qe te bihet dakort me punen qe do te bejne specialistet e IT dhe me menyren e tyre te raportimit.

6.4.6.1 Teknika te informatizuara kontrolli Nese inspektori i kontrollit tatimor i duhet t kontrolloj nj vellim te madh te dhenash apo nuk egziston asnje model kontrolli kompjuterik, ose kerkohet nje nivel i larte sigurie, ku te gjithe zerat duhen perfshire ne nje testim substancial, mund te jete me efektivetet te perdoren teknika kontrolli me ndihmen e kompjuterit. Kjo kerkon krijimin e nje programi qe te kryeje proceduren e kontrollit per testime. Teknikat e kontrollit me ane te kompjuterit jane detyre e specialistit, megjithate ato jane jashtezakonisht te dobishme kur synohet identifikimi per zera te pazakonte per investigim te metejshem. Ne lidhje me kerkesat per shtrirje kohore dhe kosto te larte qe duhen per zhvillimin e programeve me teknika te informatizuara te kontrollit, inspektori i kontrollit tatimor duhet te marre ne konsiderate ne se ja vlen te zhvillohet nje program kontrolli te tille apo te zhvilloje procedura manuale ekuivalente, duke analizuar koston. Nese ja vlen, atehere thirret specialisti i informatikes per asistence. Si zakonisht, cdo detaj i punes se ndermarre me teknika kontrolli te informatizuara duhen evidencuar dhe rexhistruar ne dosjen e kontrollit. 6.4.7 Percaktimi i obligimit tatimor Kur nje investigim nuk garantohet, kontrolli i tatimpaguesit do te plotesohet deri ne ate pike sa te nevojitet informacion dhe te qartesohen problemet qe kane dale gjate kontrollit. Behet nje takim i dyte (ndoshta nje i trete ose me shume, ne vartesi te eshtjeve te ngritura) me tatimpaguesin, deri sa gjithe informacioni te siguroje llogaritjen efikase te detyrimeve tatimore. Eshte e nevojshme qe te mbahet nje korrespondence me tatimpaguesin ku ti kerkohet te bihet dakort per takime te tjera per probleme te caktuara. Kjo korrespondence duhet mbajtur ne nje minimum absolut per te parandaluar pengesa nga tatimpaguesi qe do te onin ne vonesa per te zgjidhur rastin. I intervistuari apo personi me te cilin mbahet korrespondence mund te jene nepunesi te i tatimpaguesit, te cilat kane autoritetin e duhur per te folur dhe jane te autorizuar nga partneri/drejtori i tatimpaguesit. Megjithate, nese problemi eshte delikat, pergjigja duhet marre nga partneri/drejtori. Takimi i dyte dhe takime te tjera te radhes do te kene te bejne me diskutime te pasaktesive te mundshme ne regjistrat e biznesit, percaktimi i efektit te ketyre pasaktesive ne masen e fitimit te llogaritur, dhe renia dakort ne lidhje me detyrimet tatimore, nese do ishte e mundur. Hapi i pare ne percaktimin e detyrimeve eshte te vendosen shuma te sakta detyrimesh dhe sanksionesh, ne se e kerkon rasti. Ne vartesi te metodes se zbulimit, ky zbulim mund te jete preciz ose jo. Nese eshte i pasakte, eshte e rendesishme te 82

jemi fleksibel, me objektiv vjeljen e maksimumit te te ardhurave ne minimumin e mundshem te kohes. Nuk ja vlen te harxhohet kohe duke u marre me eshtje te vogla. Nje eshtje e rendesishme per te konkluduar eshte te bihet dakort gjate periudhes se ushtrimit te kontrollit per fshehje me vlera te ulta tatimore, dhe pastaj tju kthehemi fshehjeve te viteve te meparshme, deri sa te mbrrijne ne kufirin statutor. Tatimpaguesi ka te ngjare qe te mos jete dakort te paguaje detyrimet per vitet e meparshme. Megjithate nese nuk ka arsye te qenesishme ne spjegimet e dhena per pagesa me te ulta te viteve te meparshme, ky argument duhet hedhur poshte. Deklarimi me i ulet i detyrimeve tatimore ne nje program tatimor do te rezultoje pothuajse ne deklarime te tilla edhe per detyrimet te programeve te tjera tatimore. Inspektori i kontrollit tatimor duhet te beje vleresimin per gjasa te tilla edhe per tatimet e tjera para se te konkludoje percaktimin e detyrimeve tatimore ne total per ate tatimpagues.

6.4.8 Raporti Paraprak Bazuar n Udhzimin Administrativ pr zbatimin e Ligjit mbi Administratn Tatimore dhe Procedurat, Administrata Tatimore e Kosovs para paraqitjes t nj raporti prfundimtar t vlersimit duhet ti lshoj tatimpaguesit nj raport paraprak me shkrim (draft raport), duke i dhn nj afat kohor prej pes ditve me qellim qe tatimpaguesi te ofroj informata dhe dokumentacion shtes nse posedon. Raporti i drguar n kt form duhet te jet Draft Raport qe paraprakisht i diskutuar me Udhheqsin e ekipit te kontrollit dhe Menaxherin Regjional i cili draft do ti drgohet tatimpaguesit te bashkangjitura edhe flett e puns . Inspektori i kontrollit tatimor duhet te njoftoje tatimpaguesin per te drejten e tije qe Brenda 5 diteve ai ka te drejte ne nje takim me udhheqesin e e kipit per te kundershtuar te gjeturat e raportit preliminare duke saktesuar kohen e mbajtjes se takimit. Nese tatimpaguesi refuzon te gjeturat nga raporti prliminar dhe kerkone takim me udhheqesin e ekipit duhet te dergoje me shkrim kerkesen per udhheqesin e ekipit brenda afatit te percaktuar 5 ditor ne raportin preliminar. Udheheqesi i ekipit pas pranimit te kerkeses per takim lidhur me kundershtimin e te gjeturave nga raporti preleminar duhet te caktoje takimin Brenda 5 diteve te punes. Draft Raporti nuk do te jet i nnshkruar nga zyrtart e ATK-s. Tatimpaguesi qe pranon draft raportin dhe inspektori q dorzon duhet te nnshkruajn formn e pranim dorzimit. Forma e pranim dorzimit te draft raportit te kontrollit Bazuar n Nenin 12 paragrafi 7.1 te Udhzimit Administrativ 16/2009 pr zbatimin e Ligjit 2004/48 mbi Administratn Tatimore dhe Procedurat , Administrata tatimore e Kosovs para paraqitjes t nj raporti prfundimtar t vlersimit, duhet ti lshoj tatimpaguesit nj raport paraprak me shkrim, duke i dhn nj afat kohor prej pes ditve pr te ofruar informata dhe dokumentacion shtes nse ka. 83

Ne baze te nenit 10 te Ligjit 03/L-071 pr ndryshimin dhe plotsimin e Ligjit 2004/48 pr Administratn tatimore dhe Procedurat do dokument i ofruar jasht afatit t parapar n nenin 13 .7 nuk do t merret n shqyrtim me rastin e paraqitjes s Ankess n Departamentin e Ankesave apo n ankesn e mvonshme t ushtruar nga tatimpaguesi. Mos afrimi i dshmive , apo mos paraqitja e tatimpaguesit ne afatin prej pese ditsh, draft raporti do te trajtohet si raport prfundimtar i vlersimit dhe njherit behet rregullimi ne sistemin e prpunimit te te dhnave ne ATK. Me respekt,

Pranoi : ___________

Dorzoi : ____________

Emri i biznesit ________________ Nr. fiskal _________________ Personi i kontaktit _______________ Data : ____________

Inspektoret tatimor 1. ___________________ 2.____________________

6.4.9 Intervista perfundimtare Administrata tatimore me qellim te sigurimit te cilesisse se sherbimit ndaj konsumatorve perms intervistes dalese do te kuptoje se cili ka qen kenaqeshmeria e tatimpaguesit lidhur me sherbimin e ofruar nga administrata tatimore respektivisht inspektori tatimor i kontrollit. Kjo do te behet duke len nje forme si nje lloje interviste per tatimpaguesin i cili do ta plotesoje ate pyetsor dhe ne nje periudhe te caktuar kohore do ta dorzoje tek avokati i tatimpaguesve ne zyren qendrore ose ne adresen e tije te shenuar ne fun te ketije pyetsori. Meqe administrate tatimore ofron sherbime per te lehtesuar pagesene tatimeve ne menyr me te lehet ather perms ketije meknaizmi do te sigurohet se ne qafr niveli i ketyre sherbimeve eshte dhe varsishte rezultatteve te nederrmarre edhe hapat e nevojshem per avancimin e ketije sherbimi. 6.4.10 Raporti Final Ne perfundim te do kontrolli, inspektori i kontrollit tatimor duhet te beje nje raport te plote dhe te shkruajtur qarte. Raporti i kontrollit perben bazen per do vleresim, per kontrolle te mevonshme si dhe per te bere vlersimin e punes se vete inspektorit nga ana e udheheqesit te kontrollit. Kontrolli raportohet me shkrim konform dosjes se kontrolles te perpiluar nga Divizionit i kontrollit. Nese zbulohen te ardhura tatimore te papaguara, duhet raportuar ne menyre te plote qe ti jepet mundesi udheheqesit te ekipit ti verifikon se si eshte arritur ne kete vlersim. 84

Funksioni i raportit Raporti eshte dokumenti me te cilin inspektori i kontrollit regjistron gjetjet perkatese per nje investigim. Rezultatet e investigimit duhet t prfshihen n raport n nj mnyr bindse, t qart e t organizuar. Informacioni n raport mund t jet i rndsishm pr qllime t brendshme dhe t jashtme. Raporti sht nj lidhje e rendesishme n procesin e vendosjes s tatimit. Mbi bazen e pozicioneve t Administrates tatimore dhe rregullimeve me tatimpaguesin,q jan prfshir n raport, zgjidhen vlersimet, vleresimet shtese,ose vendosen tatimet shtese. N konsulltim me koleget mund te shihet qe ndryshojne n mnyr t prhershme opinionet mbi pozicionet q merren. N kto raste drejtuesi I ekipit vendos se cilat pozicione do t marr Administrata Tatimore. Inspektori i kontrollit i regjistron rezultatet e konsultimeve me koleget e tij dhe vendimet e marra paraprakisht, n dosjen e kontrollit.

Kerkesat pr raportin Raporti i kontrollit duhet ti kete informatat konform dispozitave te Udhezimit Administrativ mbi zbatimin e Ligjit pr Administratn Tatimore dhe Procedurat. 1. Permbajtja e raportit duhet t jet e till, q raporti t mund t lexohet n menyre te pavarur nga do document tjeter. 2. Raporti duhet t jete i qarte, t mos jet i dykuptimt dhe t mund t interpretohet vetm n nj mnyr. 3. Raporti i kontrollit duhet te kete mbeshtetje te plote nga fletet e punes, llogaritjet dhe kopjet e bashkangjitura si deshmi; 4. Formulari AU011- Njoftim pr vendosje tatimi dhe krkes pr pages me te dhenat e plotesuara duhet ta kete mbeshtetjen me sqarimet e raportit te kontrollit se si eshte ardhur deri te: Qarkullimi shtese Tatimi shtese,dhe Ndeshkimet

Prgjegjsia pr raportin 85

1. Inspektori i kontrollit sht prgjegjs pr cilsin e realizimit te kontrollave. Hallka fundore n procesin e kontrollit sht prpilimi i raportit. Inspektori I kontrollit sht prgjegjs pr nj llogaritje t qart dhe t sakt t: Fakteve dhe konditave qe permenden n raport;dhe Pozicioneve t Administrates Tatimore. Inspektori i kontrollit e pranon kt prgjegjsi kur e firmos raportin.

2. N qoft se nj inspektor kontrolli e kryen nje investigim vetem,ai mban pergjegjsi i pari per ekzekutimin e kontrollit. Ne qoftese m shume persona kane marr pjese ne kryerjen e investigimit, ata jane pergjegjes se bashku. Pergaditja dhe projektimi i raportit Inspektori I kontrollit tatimor pergadite raportin e tij, ne nje menyre uniforme. Nje pergaditje uniforme ndihmon: qe te rrisim mundesine e qartesimit te raportit per perdoruesin; qe te shkruajm dhe lexojme raportin me perpjekje sa me te vogla.

Konform dispozitave sipas Udhezimit Administrativ pr zbatimin e Ligjit pr Administratn Tatimore dhe Procedurat. Njoftim Vleresimi dhe kerkesa per pagesen e tatimit duhet te permbaj informacionet q vijon: Emrin e tatimpaguesit Numrin identifikues te tatimpaguesit Daten e njoftimit shtjen dhe periudhat tatimore per te cilen njoftimi eshte br Shumen e tatimit te vleresuar, gjobat dhe interesin per pagese te vonuar Kerkesen per pagesen e shumes se detyruar; Vendin dhe menyren e pageses se shumes se detyruar;dhe Nj sqarim t shkurtr pr vlersimin

Pra, perveq perpilimit te Formularit AU010-Njoftim dhe AU011 vleresimi pas kontrollit,inspektori i kontrollit duhet pergaditur nje raport kontrolli me sqarime te detajizura per vleresimin. Divizionit i kontrollit ka nxjerrur nje model te raportit te kontrollit i cili eshte unik per te gjitha llojet e kontrollave qe kryhen nga inspektort e kontrollit tatimor.

6.4.11 Regjistrimi i kontrollit ne sistemin e TI-se [SHNO] 86

.................................................. .......................................

6.4.12 Mbyllja e dosjes Inspektori i Kontrollit tatimor pasi qe te kete perfunduar kontrollin qe nenkupton se eshte leshuar raporti perfundimtar dhe jane dorzuar se bashku me vlersimet tek tatimpaguesit, duhet qe te beje edhe mbylljen e dosjes dhe kethimin e saj tek zyra e arkives apo udheheqesi i ekipit. Para se te behet mbyllja e dosjes inspektori duhte te beje edhe nje here rishikimin e fletave te punes dhe gjithe dokumentacionin e perdorur gjate procesit te kontrollit, ti regjistroje ato ne fleten e historise se dosjes e cila duhte te jete ne pjesen e pare te dosjes dhe vetem ateher ta dorzoje ate tek zyrari i arkives apo udheheqesi i ekipit. Duhet te behet vemendej qe sa here qe nje dosje mirret dhe dorzohet te shikohet se cila eshte permbajtja (fleta e historise) e saj dhe po ashtu te behet permes nenshkrimit te protokolit me rastin e pranimit apo dorzimit te saj.

6.5 Menaxhimi i Dosjeve t Kontrollit 6.5.1. Dosjete e kontrollit jane pasuri te Administrates Tatimore dhe permbajne te dhena konfidenciale. Eshte e rendesishme qe qdo punonjes i Administrates Tatimore te merre masa paraprake per ti mbrojtur keto dosje. Ne keto masa paraprake perfshihen masat qe sigurojne se vetem individe kompetente mund te kene te drejt hyrjeje ne permbajtjet e dosjes se kontrollit dhe masat per ti mbajtur dosjet fizikisht te sigurta. Drejtuesi kryesor i njesise mbane pergjegjesine me te madhe per ruajtjen e dosjeve. 6.5.2. Nje dosje kontrolli permbane te dhena konfidenciale. Prandaje personat mund te kene te drejt hyrje vetem ne (pjes te ) dosjeve te kontrollit ne qofte se kjo eshte e domosdoshme per kryerjen e funksionit te saje siq duhet. Zyrtaret e brendeshem qe plotesojne kete kerkese duhet te jene per shembull : - drejtues i ekipit, antaret e ekipit dhe ko-ordinatori i grupit professional te Kontrollit. 6.5.3. Ne qofte se nje njesi merr nje kerkes qe te kete te drejt hyrjeje ne ( pjese te ) dosjes se kontrolli, vezhgon kushtet e rregullit ne lidheje me kushtin e informacionit. Kjo do te thote qe nder te tjera te dhenat e nje rendesije te strategjike te kontrollit te tilla si programi i kontrollit ne parim nuk sigurohen me perjashtim te rasteve te 87

veqanta. Eshte e rendesishme qe te gjithe personat te cilet kane te drejt hyrjeje ne ( pjese te ) dosjes se kontrollit te jene te ndergjegjeshem per kete. rekomandohet qe inspektori i kontrollit qe ka te mbajtur kerkesen. 6.5.4. Qdo anta i stafit duhet te marre masa per te mbrojtur dhe dhe ruajtur sa me mire te jete e mundur dosjet e kontrollit qe i besohet atije. Ne lidhje me me keto dosje kujdes i veqant do ti kushtohej : venjes se dosjeve ne arhiva; pastrami i dosjeve ; transportimin e dosjeve ; dhe transferimin e dosjeve ne njesi tjeter te administrates tatimore .

6.5.5. Te dhenat e nje entiteti qe jane te rendesishme per nje kohe te gjate perfshihen ne dosje te perhershme. 6.5.6. Dosjet e kontrollit duhet te mbahen per dhjet vjet mbasi te jete plotesuar investigimi. Mbas kesaj periudhe dosja e kontrollit mund te shkaterrohet , perveq dosjes se perhershme. Kjo duhet te behet sipas rregullave te caktuara. 6.5.7. Eshte e mundur qe brenda periudhes dhjet vjeqare te ruajtjes do te kryhet nje kontroll tjeter. Ne qofte se ne vazhden e ketij investigimi dokumentat nga nje dosje e meparshme e kontrollit, transferohen ne dosje aktuale te kontrollit , inspektori i kontrollit trogon se cilat dosje jan marre. Ne dosjen e me parshme te kontrollit a i shenon dokumentat qe jane transferuar ne dosjen aktuale te kontrollit. Ne kete menyre keto dokumenta mund te ndjekin gjurmet gjate periudhes se ruajtjes. 6.5.8. Nse dosja e kontrollit te tatimpaguesit se bashku me dosjet tjera transferohen nga nje njesi kompetente e Administrates Tatimore ne nje njesi tjeter do t ndahet me preferenca nga inspektori i kontrollit cili e ka kryer hetimin. Duke marre parasysh se dokumentat jane te rendesishme per dosje te kontrollit ato kopjohen me qellim qe te dhenat mund te perfshihen ne te dyja dosjet . 6.5.9. Ne qofte se (pjese ) te dosjes se kotrollit rregjistrohen ne shirit ne kasete ose diskete, duhet te merren masat qe te konsultohet me informacionin e rregjistruar gjate periudhes se ruajtjes. Keto masa kane te bejne me mbrojtjen ruajtjen e shiritave dhe disketave.

6.6 Mirmbajtja e Dosjeve t Kontrollit 6.6.1 Prfshirja Ky Pjesa diskuton : funksionet e dosjes dhe konditat per mbajtjen e saje; permbajtjet e dosjeve te kontrollit; metodat per te mbajtur dosje; dhe menagjimi dhe ruajtja e dosjeve te kontrollit. 88

6.6.2

Funksionet

Inspektori i kontrollit regjistron ne dosjen e kontrollit aktivitet dhe procedurat e kryera ne secilen faze te procesit te kontrollit si dhe konkluzionet e nxjerra gjate ketyre aktiviteteve dhe procedurave. Procesi i mbajtjes se dosjeve te kobntrollit i pershtatet fazave te ndryshme te procesit te kontrollit. 6.6.3 Mbikqyrja e Menaxhmentit Nn pergjegjsin e drejtuesit te ekipit, behet nje plan i ekipit per do vit. 6.6.4 Planifikimi i Vendimeve Vendimet qe jane marr, planet qe jane nxjerre si dhe te dhenat mbi te cilat jane nxjerre keto vendime duhet te regjistrohen dhe te prfshihen ne dosjen e ekipit. 6.6.5 Prmbajtja Regjistrimi dhe dokumentat qe behen ose mblidhen ne vazhden e nje kontrolli mbahen ne nje dosje kontrolli. Nje dosje kontrolli per caktohet si nje tersi e dokumentave qe nga emertimi i kontrollit deri te perfshirja e raportit siguron veshtrim te brendeshem ne : te dhenat e perdorura, konsideratat dhe vendimet e mara qe kane te bejne me rrugzgjidhjen, planifikimin dhe ekzekutimin e nje konrtrolli. 6.6.6 Funksionet dhe Kushtet e Mirmbajtjes s Dosjes Funksionet me te rendesishme te nje dosje jane : dokumentimi: me ane te mjeteve te dosjes lexuesi i saje mund te jete ne gjendje te vendose se cilat aktivitete dhe procedura jane kryer, me cilat te dhena jane bere konsultimet dhe cilat konkluzione jane nxjerre ; komunikimi: komunikimi ndermjet te gjithe individeve te perfshire ne kontroll rrit cilesine e planifikimit, progresin dhe ekzekutimine procedurave ; dhe berja e raportit: mbi bazen e dosjes nje raport mund te jepet per ekzekutimin e kontrollit.

Per te plotesuar keto funksione siq duhet eshte e nje rendesie vendimtare qe dosjet te mbahen me kujdes . dosja duhet te plotesoje konditat qe sigurojne se dosja : nuk eshte me dy kuptime dhe eshte lehtesisht e arritur per ta kuptuar ; eshte plot ; dhe ndjek strukturen e procesit te kontrollit ;

Konditat qe jane te rendesishme per mbajtjen me kujdes te dosjeve , perfshijne ate qe : dosjet duhet te pergatiten ne nje menyre sistematike dhe uniforme ; dukumentat ne dosje duhet te kodohen dhe kryqezohen ; shenimet duhet te jene konqize , lehtesisht te lexohen ne gjuhen shqipe; gjuha duhet te lejoje , sa me shume te jete e mundur , vetem nje interpretim ; duhet te deklarohen datat perkatese dhe burimet ; 89

specifikimet e rendesishme dhe kopjet e dokumentat duhet te perfshihen ne dosje ; duhet te mbahen shenime per dosjet qe jane hequr.

Perveq kesaje eshte e rendesishme qe nje dosje permbane te gjitha dokumentat qe kontribojne per kufizimin e vendimeve te marra ose qe mund te sigurojne veshtrim te brendeshem ne menyren se si jane kryer aktivitetet dhe procedurat. Nuk do te ishte nevoja e nje sqarimi vetem me goje. Ne pjesen qe mbetet , te ketij kapitulli do te diskutohet vetem dosja e kontrollit 6.6.7 Prmbajtja e Dosjeve t Kontrollit Administrata Tatimore duhet te perdore formate standarte per dosjet e kontrollit per te regjistruar rezultatet e procedurave te kontrollit ne menyre sa me sistematike dhe sa me uniforme qe te jete e mundur. Formati standart i dosjeve te kontrollit duhet te perbehet nga nje mbulese me tabele ku printohen permbajtjet dhe numrat nen dosjeve te brendeshme. Nje pergatitje standarte kurrsesi nuk nenkupton qe materjali duhet te te mblidhet ose prodhohet per se cilin element ose dosjen e plote te kontrollit. Permbajtjet e dosjeve te kontrollit ne fakt duhet te pasqyronin permbajtjet e emertimit te kontrollit. Dosja e kontrollit do te siguronte veshtrim te brendeshem net e dhenat e perdorura, konsideratat dhe vendimet e marra. Prandaj dosja e kontrollit duhet te permbaje te pekten te dhenat e me poshtme: emertimi i kontrollit ; programi i kontrollit ; gjetjet dhe konkluzionet mbi bazen e procedurave te kryera ; regjistrimin e diskutimit te mbajtur; datat perkatese ; nje llogari te kohes se shpenzuar ;dhe Nje raport i cili tregon qe vlerson procedurat e kryera dhe kush e ka bere kete vlersim.

Dosja e kontrollit mbahet dhe plotesohet ne nje menyre te tille qe ploteson funksionet e mbajtjes se dosjes. Eshte e rendesishme qe lexuesi i dosjes te mund te kontrolloj ne qoftese jane kryer disa procedura dhe kane ndodhur disa ngjarje. Prandaj duhet te regjistrohen datat perkatse keto regjistrime perfshine daten net e cilen: kontrolli eshte lajmruar ose anuluar ; ndryshimet ose rregullimet qe jane bere emertimit te kontrollit ; takimet dhe diskutimi i konkluzioneve qe eshte mbajtur; deklaratat qe jan bere dhe informacioni qe eshte dhene ; pytsoret qe jane dorzuar dhe pergjigjiet qe jan marre ; rregullimet qe jan bere dhe qe mund te influencojne per nje kohe te gjate ; dokumentat e rendeshsheme qe jane marre ; dhe investigimi ne mjediset e tatimpaguesit eshte plotesuar.

90

Inspektori i kontrollit rregjistron perkasisht nga te cilat a ii ka marre informacionin. Ne pergjigjsi ai rregjistron me cilin ka folur ne vazhden e investigimit dhe cili ka bere deklaratat qe referohen net e dhenat e tije. Ne qofte se ka pasur mungese kooperimi ne sigurimin e te dhenave dhe informacionit perkates, ose ne sigurimin e hyrjes ne librat perkates, te dhenat e rregjistruara dhe dokumentet, inspektori i kontrollit i rregjistron ketogjithashtu ne dosjen e kontrollit. Ne qofte se inspektori i kontrollit eshte konsultuar me nje koleg ose nje ekspert tjeter, aim ban shenime dhe i perfshin at one dosjen e kontrollit. Ne qofte se ne vazhden e investigimit mblidhet informacion nga tatimpagues te tjere ose nga palet e treta, inspektori i kontrollit per kete mban shenime. Keto qeshtje duhet te tregojne qeshtjet mbi te cilat eshte mbledhur informacioni dhe nga cilat burime jane perfituar keto te dhena. Perveq kesaje, ai regjistron se kur dhe kushi ka dhene keto te dhena. Kjo mund te jete e rendesishme persa i perket qeshtjeve qe mund te rezultojne net e ardhmen dhe qe kane te bejne kete informacion. Kopje te shenimeve te rendesishme duhet te perfshihen ne dosjen e kontrollit. Gjate kontrollit inspektori i kontrollit mbledh gjithashtute dhena qe jane te rendrsishme per nje kohe te gjate. Si shembuj per te till ate dhena jane : forma ligjore dhe struktura e grupit te entitetit ; linjat e biznesit dhe aktivitetet e biznesit ; sistemi i kontabilitetit ; personat qe duhen kerkuar ; nja kopje te raportit.

Inspektori i kontrollit i perfshin keto te dhena ne dosjen e perhershme. 6.6.8 Metodat e Mbajtjes s Dosjeve

Ne parim nje dosje kontrolli fillohet per secilin inspektim. Megjithate duke u varur nga situata, inspektorii kontrollit eshte i lire te mbaje me shum sesa nje dosje kontrolli, per shembull ne rastin ku ka me shume se nje tatimpagues te perfshire ne kontroll. Nje entitet mund te perbahet nga tatimpagues te vendosur ne rrethe te ndryshme. Ne qofte se nje njesi kompetente kerkon qe njesi te tjera te kontrollojne disa pjese te entitetit, rezultatet duhet te raportohen te njesia kompetente. Perveq kesaj, dosja e kontrollit qe nje njsi tjeter ka nisur duhet te transferohet te njesi a kompetente, e cila kujdeset per venjen ne archive te dosjes. Te gjitha dokumentat e perfshira ne dosjen e kontrollit duhet te mbahen ne vendin qe tregohet nga formati etandart i dosjeve te kontrollit. Ne qofte se dokumentat kane te bejne me me shume sesa nje qeshtje, inspektori ben referencat e duhura. Si per shembull mund te kemi nje leter net e cilen diskutohen subjekte te ndryshme. Dokumentet qe perfshihen ne dosje duhet te jene lehtesisht te identifikueshme. Shenimet e kontrollit duhet te shenohen me : - emri i tatimpaguesit : - subjektin; - Emrin e inspektorit te kontrollit : 91

Daten dhe numrin e faqes

Dokumenta te tjer (p.sh kopjet) duhet te shenohen me numrin e identifikimit te tatimpagudit dhe entitetit. Gjithashtu duhet shenuar numrat e nen- dosjeve. Numrat duhet vendosur edhe per secilen pjese te dokumentave qe te jete i mundur kontrolli i tyre fizik. 6.7 Raportimi Inspektori i kontrollit e konkludon secilin kontroll me nje raport. Ky kapitull diskuton aspektet qe jane te rendesishme per procesin e raportimit. Ne do te pershkruajme ne menyr te njepasnjeshme : -funksioni i raportit; -kerkesat qe duhet te plotesojm per nje raport ; -pergjegjesine per nje raportin; -pergatitjen dhe projektin per raportin ; dhe -hapjen e raportit. 6.7.1 Funksioni i Raportit Raporti eshte dokumenti me te cilin inspektori i kontrollit regjistron gjetjet perkatse per nje kontroll. Qellimi i raportit eshte te siguroj informacionin qe mund te jete i rendesishem per vendosjen e tatimit dhe/ose mbledhjen e tatimeve. Prandaj rezultatet e investimit duhet perfshihen ne raport ne menyre bindese , te qarte te organizuar , raporti eshte nje document i brendeshem. Prap se prap informacioni ne raport mund te jete i rendeshishem per qellime te brendeshme dhe te jashtme. 6.7.2 Sigurimi i Informats s Brendshme Raporti sht n lidhje te rendesishme ne procesin e vendosjes se tatimit. Mbi bazen e pozicioneve te Administrates Tatimore dhe rregullimeve me tatimpaguesin , qe jane perfshire ne raport , zgjedhin vlersimet , vlersimet shtese , ose vendosin tatime shtese . Gjate kontrollit inspektori kontrollit formon gjykimin e tij mbi objektin e kontrollit,atje ku eshte e domosdoshme ose e deshirueshme, ai e formon gjykimin ne baz te konsultimit qe mund ti bashkangjiten ketij gjykimi. E gjith kjo bashk, perben pozicionin e Administrates Tatimore. Ne konsultim me koleget mund te shihet qe ndryshojne ne menyre te perhershme opinjonet mbi pozicionet qe merren. Ne keto raste drejtuesi i ekipit vendose se cilat pozicione duhet marre Administrata Tatimore. Inspektori i kontrollit i regjistron rezultatet e konsultimeve me koleget e tij dhe vendimet e marra paraprakisht , ne dosjen e kontrollit. Inspektori i kontrollit i perfshine ne raport pozicionet e Administrates Tatimore.

92

Inspektori i kontrollit e hap raportin e vetem mbasi pozicionet e Administrates Tatimore jane bere perfundimtare, qe duhet thene mbase diskutimit te konkluzioneve me perfaqesuesin e biznesit qe eshte kontrolluar ne fakt. Diskutimet me biznesin qe eshte kontrolluar mund te bazohen ne letrat dhe shenimet e diskutimit. Nuk ka raportim te ndermjetem. 6.7.3 Sigurimi i Informats s Jashtme Raporti eshte i rendesishem per entitetin qe kontrollohet , sepse mbane rezultatet perkatse te kontrollit. Perfaqesuesit e entitetit duhet te jene te sigurt qe pranohen te gjitha qeshtjet brenda fushes se veprimit te kontrollit dhe mbi ato nuk behen komente. Per te plotesuar funksionin e mesiperm raporti duhet te perfshije informacionin e meposhtem : fushen e veprimit te kontrollit ; rregullimet qe jane bere me personin qe eshte kontrolluar ; pozicionet e Administrates Tatimore ne lidhje me objektin e kontrollit ; argumentet dhe konsideratat per rregullimet e bera dhe pozicionet e percaktuara perfundimisht. Prandaj inspektori i kontrollit duhet te marre ne konsiderate paralajmrimet dhe kompromiset ; mendimet e biznesit qe kontrollohet ne lidhje me pozicionet e marra; vendet per vendosjen e kamatave : dhe vendet per vendosjen e nje gjobe dhe shumes se saje .

Raporti dhe dosja e kontrollit jane te lidhura ngushte. Informacioni i perfshire ne raport, konfirmohet nga ajo qfare eshte regjistruar ne dosjen e kontrollit. Ne keto raste me dosjen e kontrollit raporti nuk eshte i parendesishem per aktivitetet dhe procedurat qe inspektori i kontrollit ka kryer dhe koha qe ai ia ka kushtuar kontrollit. 6.7.4 Krkesat e Raportit Permbajtja e raportit duhet te jete e tille , qe raporti te mund te lexohet ne menyre te pavarur nga qdo dokument tjeter. Ne ndonje rast inspektori i kontrollit perfshine informacionin qe mund te ishte i rendeshishem brenda kontekstit dhe emertimit te kontrollit. Perveq kesaj ai raporton faktet dhe konditat qe jane te nje rendesie tatimore per administraten tatimore dhe entitetin qe kontrollohet , ne mardhenjet e tyre reciproke. Kjo mund te kete lidhje p,sh. Me qeshtjet qe mund te jen te pershtatshme net e ardhmen. Raporti duhet te jete i qarte, Inspektori I kontrollit duhet ti koshtoj vemendjen e duhur perdorimit me kujdes te gjuhes shqipe inspektori i kontrollit kujdeset qe permbajtja e raportit te mos jate e dykuptimte dhe te mund te interpretohet vetem ne nje menyre. 6.7.5 Prgjegjsia e Raportit

93

Inspektori i kontrollit eshte pergjegjes per cilesine e realizimit te kontrolleve. Hallka e fundore ne procesi e kontrollit eshte perpilimi i raportit. Inspektori i kontrollit eshte pergjegjes per nje llogari te qarte dhe te sakte te : fakteve dhe konditave qe permenden ne raport ; dhe pozicionet e administrates tatimore .

Inspektori i kontrollit pranon kete pergjigjesi kur ai firmose raportin. Ne qofte se nje inspektor kontrolli e kryen nje kontroll vetem, ai permbane pergjigjesi per ekzekutimin e kontrollit, ne qofte se me shume persona kane marre pjese ne kryerjen e kontrollit, ata jane pergjegjes se bashku. Kjo pergjigjesi mund te lindet vetem ne qofte se inspektoret e kontrollit kane realizuar nje test ne secilin prej aktiviteteve te te tjerve. Ne qofte se per qfardo arsye shihet qe nje inspektor kontrolli nuk mund te pranoje pergjigjesine per nje kontroll te tere, ai bene shenim ne dosjen e kontrollit net e cilin jepe arsyet per kete. 6.7.6 Prgatitja dhe Prpilimi i Raportit

Inspektori i kontrollit pergatit raportin e tij , sa me shume qe te jete e mundur , ne nje menyre uniforme. Nje pergatitje uniforme ndihmon : qe te rris mundesine e afrimit dhe qartesine e raportit per perdoruesin ; qe te shkruajme dhe te lexojme raportin me perpjekje sa me te vogla ; dhe qe te bejme plotesimin ne formulare statistikore me te thjeshte.

Tekstet standarte jane mjete per te arritur menyren e deshiruar uniforme te raportimit. Perveq kesaje Administrata tatimore mund ti pergjigjet , ne kete menyre , shpejt , dhe me gadishmeri ndryshimeve ne legjislacion jurisprudence rregullore etj. Perdorimi i teksteve standart mbeshtetet nga sistemi kompjuter. Perdorimi i teksteve standart , megjithate, nuk eshte i detyrueshem. Natyra e raportit duhet te jete e qarte nga titulli i raportit. Prandaj ne faqen e pare dhe te fundit duhet te permendet : RAPORT mbi ( emrin e tatimpaguesit qe kontrollohet ). Ne pergatitjen e raportit inspektori i kontrollit ndjek nje rregull te fiksuar. Ketej e tutje ne do te japim tiparet kryesore te pergatitjes ne rastin e nje investigimi te librave dhe te dhenave. Kjo pergatitje zbatohet natyrishr vetem ne ate shkalle qe instrumentat tatimore te permendur ne kete liste perbejne nje pjese te objektit te kontrollit. Rekomandohet qe te jepet nje permbledhje per secilin instrument tatimore perveq permbledhjes se pershkruar ne kapitullin permbledhje e korrigjimeve/rregullimeve te kalkulimeve te kontrollit. Ne rastin e tatimit mbi te ardhurat , krahasimet e tatimit mbi kapitalin (dividenti)dhe kalkulimet e kontrollit jane pjese e permbledhjes. Per kontrollim te librave dhe te dhenave duhet te perdore ne parim pergatitjet e meposhtme: standartin e faqe se pare ; 94

tabelene permbajtjeve ; fushen e veprimit te investigimit ; vezhgimet e pergjithshme ; tatimin mbi fitimin ; tatimin e mbajtur ne burim tatimi mbi te ardhurat personale TVSH Akcizen; Tatime te tjera ; permbledhje e korrigjimeve/rregullimeve Vlersimet shtese te tatimit dhe/ose venje e tatimit shtese ; Kuotat e interesit Gjobat Vrejtje konkluduese ; dhe Memorandumin e brendeshem.

6.8

Prfundimi i Kontrollit

Ky pjes ju tregon se far ju duhet t bni pasi q ju jeni n prfundim t nj kontrolli t prmbushjes, se si t prmbyllet dhe far duhet t bni pasi t keni prfunduar at. Megjithat, ju duhet ende ti referoheni udhzuesit dhe instruksioneve q ndrlidhen me llojin e kontrollit q ju jeni duke br. Qllimi i kontroll t prmbushjes sht q t siguroj q shuma e duhur e tatimit t paguhet nga nj person n kohn e duhur. Ju gjithmon duhet t prqendroheni n adresimin e rreziqeve q jan identifikuar para se t filloi kontrollin dhe gjate procesit t kontrollit. Pasi t keni adresuar me sukses t gjitha rreziqet kontroll mund t prfundoj. Sa i prket pozicionit tatimor q ju jeni duke kontrolluar ju mund t mos hasni ne ndonj gabim.. Aty ndoshta mund t ket dika gabimisht q rrjedh nga nj pasaktsi pavarsisht nga kujdesi i arsyeshm nprmjet mashtrimit t organizuar. Ju duhet t vendosni se far ju duhet t bni pr t mbuluar tatimin e humbur dhe, nse sht e prshtatshme ta vlersoni, gjobat dhe shpenzimet tjera. Gjat kontrollit tuaj, ju duhet t beni pyetje n lidhje me pagesn e tatimet shtes dhe ti bni vlersimet pr ta mbuluar tatimin. Ju gjithashtu duhet t merrni n konsiderat pasojat e ankesave dhe strategjit pr menaxhimin e borxhit. Gjat kontrollit juve mund tju duhet q ta konsideroni ndarjen e informatave me pjest e tjera t ATK-s dhe departamentet e tjera qeveritare, dhe ju mund tju duhet q t krkoni ndihm t specializuar sa i prket shtjeve t caktuara n nj faz t hershme.. Ju duhet t shnoni at q ju e bni gjat kontrollit si dhe rezultatet e kontrollit tuaj, kur ju ta keni prfunduar kontrollin.

95

Ju duhet ta siguroni personi q kontrolli i juaj ka prfunduar.

Gjat gjith kontrollit tuaj, ju duhet ti mbroni t dhnat t cilat ju i posedoni dhe duhet tia ktheni dokumentet personit prkats, ose ti shkatrroni ato , n prputhje me udhzimet zyrtare. Nj kontroll i prmbushjes fillon pasi t jet identifikuar t paktn nj rrezik n pozicionin tatimor t nj personi Gjat kontrollit t mtejshm rreziqet tjera mund t vihen n pah ose si rezultat i pyetjeve tuaja ose si rezultat i informacioneve tjera t marra. Punn q ju bni pr ta adresuar nj rrezik duhet t jet n prpjestim me humbjen mundshm tatimore dhe duhet t jet e arsyeshm n kt kontekst. Ju duhet gjithmon t jen t prqendruar ndaj konsumatorve dhe duhet t mbani n mend ndikimin e kontrollit tuaj ndaj personit. Pasi ti keni adresuar me sukses t gjitha rreziqet q jan identifikuar kontrolli i juaj mund t prmbyllet. Nse ju i keni konsideruar do rrezik t identifikuar dhe nse pozicionin tatimor i personit sht i sakt ather kontrolli i juaj sht n prfundim e sipr. Ju duhet ti tregoni personit q kontrolli i juaj ka prfunduar. Mnyra n t ciln ju e bni kt varet nga lloji i kontrollit q ju jeni duke e br. Gjat gjith kontrollit tuaj ju ishit t ndrlidhur me pjest e tjera t ATK q kan, ose mund t ken interes sa i prket kontroll tuaj. Ju duhet ta rishikoni kontrolloni tuaj rregullisht pr tu siguruar q ju e keni mbshtetjen e duhur teknike pr ti adresuar rreziqet e identifikuara dhe pr ta prmbyllur kontrolloni tuaj. Pr shembull, ju mund t keni nevoj pr kshilla t vlersimit t specializuar n nj faz t hershme t kontrollit tuaj. Marrja e mbshtetjes s duhur teknik dhe specialistike n nj faz t hershme do t'ju ndihmoj ta shmangni vonesn dhe do t ndihmoj q ta zvogloni barrn ndaj klientit.

Nse sht e qart se personi mund t ket vshtirsi n pagimin e tatimeve si rezultat i kontrollit tuaj, ather ju duhet ti kontaktoni personat pr menaxhimin e borxhit pr ti njoftuar ata pr t vshtirsit e mundshme t mbledhjes s tatimeve. Nse ju e identifikoni nj rrezik jasht regjimit tatimore apo fushs suaj t ekspertizs, ather ju duhet ta kompletoni sa i prket referimit t prfshirjes s tatimeve t ndryshme. Gjat kontrollit tuaj ju keni qen duke i regjistruar gjrat q ju keni br dhe duke treguar se si puna q ju e keni br i ka adresuar rreziqet. Si pjes e ksaj pune ju 96

do t keni qen duke i br rishikimin dhe azhurnimin e planit tuaj t ndrhyrjes, ose ndonj rrezik tjera apo plan veprimi, pr kontrollin tuaj. Nse ju jeni n kuadr t rrjetit t zyrs lokale ather procesi i sigurimit t cilsis dhe prfundimi i planeve t ndrhyrjes sht i detyrueshme. Ju duhet q ti regjistroni rezultatin e kontrollit tuaj n sistemet n fushn tuaj prkatse t puns. A ty duhet t ket nj historik t dokumentuar t kontrollit i cili pasqyron se si ju keni arritur deri n shifrat q ju i keni regjistruar pr aktivitetin tuaj t prmbushjes. Gjat kontrollit tuaj ju keni marr t dhna nga nj person t cilat i keni mbajtur t sigurta. N fund t kontrolloni tuaj ju duhet tia kthehen t dhnat atij personin Finalizimi i kontrollit sht e rndsishme q kontrollet jan t finalizuar sipas nj procesi t qndrueshm dhe t duhur. Kjo ndihmon drejtprdrejt n sigurimin e nj rezultati t mbrojtshm, dhe nj nivel t knaqshm nga ana e konsumatorve, dhe n mnyr indirekte ajo siguron qndrueshmri n t gjith popullatn, dhe se pikat e t msuarit jan t zgjedhur dhe proceset jan rregulluar jasht orarit. Proceset e ngjashme jan ndjekur nse kontrolli sht prmbyllur pa asnj korixhim ndaj deklarats, ose nse ajo sht prmbyllur me detyrimet shtes t rndsishme dhe dnimet q kan ardhur deri te ngarkesa. Diskutim i fundit me tatimpaguesit duhet t bhet pr ti prshkruar konkludimet dhe vendimet q do t ndrmerren. Gjat ktij diskutimi auditori do t diskutoj si n vijim natyrn dhe detajet t rregullimeve t pritshme t t ardhurave dhe / t shpenzimeve do konsiderat ndaj ndshkimit; pikpamja e autoritetit tatimor pr interpretimet teknike dhe referencat mbshtetse t tilla si vendimet e tatimore, legjislacionin etj, marrveshjet pr pagesn e do borxhi tatimor t ndodhur gjat kontrollit, dhe diskutimet mbi t drejtn e tatimpaguesit pr tu ankuar . Dokumentet e kontrollit m pas duhet t kompletohet me nj raport i cili i prfshin kto fusha: identifikimin e rezultateve t aktivitetit n teren; krahasimi i rezultateve aktuale me ato t planifikuara; identifikimi i do nxnie; marrja e informatave t fshehta nga puna n teren; dhe nnshkrimi nga ana e udhheqsit t ekipit.

97

6.9 Standardet e Menaxhimit te Kontrollit Tatimor Ky Module i veanta synon q t identifikoj rolin vendimtar t "menaxhimit"n funksionim administrativ t shrbimit tatimor Reforma administrative mund t shihet si reform e prbr nga disa faza: Shqyrtimi i praktikave aktuale Zhvillimi i propozimeve dhe rekomandimeve pr sisteme dhe politika t reja Futja e praktikave t reja (sistemet, politikat, organizimi etj ) Monitorimi dhe rishikimi i sistemeve dhe politikave t reja Prpilimi i politikave dhe sistemeve t reja

Ky modul thekson rndsin e rolit t menaxhimit n procesin e zbatimit monitorimit,shqyrtimit prpilimin e praktikave t reja t kontrollit tatimor.

Kapitulli 7 Teknikat e Kontrollit Tatimor Prmbledhje 7.1 Kontrolli Baz

Lista e obligueshme- verifikimi pr veprimet e ndrmarra gjat kontrollit Inspektori i kontrollit tatimor i kryen t gjitha kontrollet dhe detyrat e listuara m posht n do kontroll, para se t filloj me kontrollet m t detajuara .Udhheqs i biznesit parashihet t'u prgjigjet pjess m t madhe t pyetjeve pr shtjet q jan duke u shqyrtuar. Megjithat, sht e domosdoshme q disa kontrolle ta bjn shqyrtimin e llogarive dhe t dhnat e tatimpaguesit. Qllimi i nj verifikim t detyrueshm sht pr t siguruar q, gjat inspektimit,inspektori tatimor procedon me t gjitha informatat themelore esenciale. N rastet kur t dhnat specifike jan regjistruar gabimisht pr shkak t ndryshimi t pronsis, strukturs ligjore, etj. Menaxhmenti i tatimpaguesit krkohet q t konfirmoj ndryshimet me shkrim, para prfundimit t kontrollit. Metoda dhe rezultat i pyetjeve duhet t regjistrohet n formn intervists fillestare dhe kur rezultati nga pyetjet nuk sht i knaqshm; Inspektori i kontrollit tatimor duhet t marr masat e duhura pr t rregulluar situatn.

7.1.1 Sigurohu q t dhnat ( specifike) jan regjistruar si duhet.(do korixhigjim sht i pasqyruar n dosje ). Krko kopjet e dokumenteve pr t vrtetuar informatat ofruara, dhe verifiko pikat n vazhdim: 98

a. numrat tjer t regjistrimit, emrin e entitetit b. adresn e zyrs s regjistruar c. vendin e biznesit d. vendin ku mbahen regjistrat e. aktivitetet e entitetit f. informatat n lidhje me statusin

7.1.2 Verifiko t dhnat e subjektit shiko pr ndryshimet e t dhnave t verifikuara nga kontrollet e m hershme: a. llojin e sistemit t kontabilitetit i cili sht prdorur ( me nj apo me hyrje t dyfisht t kontabilitetit) b.nse llogaria e TVSH-s sht mbajtur n mnyrn e duhur (sipas rastit ) c. a mund ta prcaktoni ju procedurn e kontrollit ? d. A jan t kompjuterizuar llogarit, informacionet n lidhje me sistemin n prdorim,a sht e nevojshme q sistemi t kontrollohet nga specialistt e teknologjis informatike. e.nse t dhnat jan mbajtur pr periudhn minimale t krkuar me ligj.

7.1.3 Verifiko pronsin dhe strukturn e menaxhmentit t tatimpaguesit . a. strukturen e organeve qeverisse (prfshir diagramin e strukturs n dosje) b. t dhnat mbi pronsin c. informatatat nse kompania sht 'aksionare', deg apo kompani e asociuar

7.1.4 Verifiko librin e keshit t menaxhmentit n kompani a. faturat pr shitjet e bra b. si jan br pagesat pr blerjet c. kush e kontrollon mbledhjen dhe si sht br regjistrimi. 99

d. informatat n lidhje me llogarin bankare , sigurohu q t gjitha llogarit bankare jan pasqyruar e. burimin kryesor t financimit 7.1.5 Verifiko aktivitetet e biznesit t tatimpaguesit a. a sht aktiviteti ekonomik i listuar n mnyr t sakt n baz t aktivitetit kryesor? b. a ka aty aktivitete pr degt q nuk jan regjistruar akoma ? c. bj pyetje n lidhje me aktivitetet e biznesit d. a ka aktivitete t cilat nuk kan t bjn me biznesin ( prfshij ato t cilat nuk jan t prfshira n list)? e. nse kontabiliteti ka t bj me aktivitetet q nuk jan t lidhura me aktivitetin kryesor dhe sht i ndar nga librat e kontabilitetit.

7.1.6 Verifiko nse tatimpaguesi ka tatime tjera t pagueshme. a. pagesn e akcizs (shumn dhe aktiviteti i tatueshm ) b. ngarkesat pr detyrimet doganore (sasia,vendi i importit dhe volumi I transaksioneve) c. Tatimet tjera (shuma e paguar dhe aktiviteti i tatueshm)

7.1.7 Verifiko nse tatimpaguesi ka furnizime t prjashtuara nga TVSH-ja, dhe nse po, a ka kufizime? 7.1.8 Pyesni tatimpaguesin nse ai apo ajo e kupton tatimin nn kontrolle dhe nse nse ka ndonj problem q duhet t diskutohet. Ekzamino do dokumentacion q ka t bj me tatime t mbajtur nga tatimpaguesi, dhe identifiko fushat ku vshtirsit duhet t zgjidhen duke ju referuar Udhheqsit t ekipit apo Menaxherit rajonal 7.1.9 Prcakto se kush e ka dorzuar deklaratn tatimore. a. emrin? b. pozitn q ai ose ajo e mban n kompani? c. a sht ai i autorizuar, nse ai /ajo sht drejtor/ partner ? d. merr autorizimin nse nuk sht i prfshir n dosje 100

7.1.10 Inspekto mjedisin e objektit dhe aktivitetet e tatimpaguesit n lokacion, dhe gjeni nivelin e aktivitetit. A ka shenja q aktiviteti por q nuk paraqitet,p.sh prodhimi dhe gjendja e mallrave prputhet me mallrat e shitur ? Rezultatet e inspektimit t dokumentit a. A sht do gj e prfshir n listn e mjedisit t subjektit ,n dosjen e tatimpaguesit ?? b. lloji i makineris dhe fabriks c. gjendja e inventarit (lnda e par dhe produkti final). d. sasia e mallrave t prodhuar e. lloji i mallrave t prodhuar f. hyrja dhe dalja e mallrave g. niveli i prgjithshm i aktivitetit h. a jan rezultatet e njjta t inspektimit dhe aktivitetit q pritet t deklarohet ?

7.1.11 Krahaso nse sht e mundshme, mnyrn e jetess s tatimpaguesit me aktivitetin dhe nse t ardhurat q ai ose ajo ka deklaruar mbshtesin mnyrn e tanishme t jetess. Specifiko tipin e shtpis me an t veshjes, sendet me vler q ai / ajo mban, edukimin e tij/ saj dhe automjetet q ai/ ajo i posedon. T gjitha ato q ai ose ajo i posedon , a munden q t mbshteten me at aktivitet q ai apo ajo ka deklaruar?

7.2 Burimet e Informimit Gjat prpjekjes pr t prcaktuar nivelin sakt t detyrimit tatimor t tatimpaguesve, Inspektori i kontrollit tatimor do t krkohet q ti shfrytzoj t gjitha burimet e informacioneve n dispozicion n mnyr e duhur. Kto burime t informacioneve ju lejojn nisjen e nj kontrolli pa vones ose ndihmojn pr Inspektorin e kontrollit tatimor n llogaritjen e sakt dhe n koh t detyrimit tatimor. Informata mund t merren nga burime t shumta, t cilat jan t shnuara m posht.

7.2.1 Informata nga programet tjera tatimore T gjitha llojet e tatimeve mund n nj mas t madhe apo m t vogl kan tendenc q t t ndrveprojn me njra-tjetrn. Inspektori i kontrollit tatimor, gjat kryerjes s nj kontroll sa i prket ndikimit t TVSH-s n nj kompani, duhet t kuptojn impaktin e akcizs ose obligimeve apo detyrimeve doganore n qarkullim pr qllime t TVSH-s dhe pr efektin e fitimit t marra pr pagesa e tatimit mbi t ardhurat. Kostoja e pagess s tatimeve sht zakonisht nj shpenzim i zbritshm 101

gjat llogaritjes s detyrimit tatimor t t ardhurave pr biznesin. Megjithat, kur ne t reduktojm pagesat e tatimeve, zbritjet duhet t jet e barabart me pagesn e tatimit aktual, pr shembull, nj lloje i tatimit t reduktuar duhet t jet e barabart me pagesn e tatimeve tjera. 7.2.2 Referimet dhe referencat nga zyrat tjera rajonale Zyra t tjera rajonale mund t drgojn krkesa pr verifikimin e transaksioneve t tjera rutin t bazuara n premisat se shitjet e nj personi jan blerjet e nj personi tjetr. Prve ksaj, kontrollet q jan ushtruar n nj biznes t zyrs rajonale shpesh hedhin dyshim mbi konsumatort ose furnizuesit e ati biznesi, e cila nga ana tjetr t shpien n krkesa specifike pr referencat q duhet verifikuar.

7.2.3

Informatat nga deklaratat bankare dhe barazimet me librin e keshit

T hyrat nga shitjet e biznesit do t depozitohen n bank, apo mbahen n form t parave t gatshme nga tatimpaguesi. Inspektori i kontrollit tatimor mund t prcaktoj: 1. Hapjen e aseteve ( duke prfshir edhe gjendjen e arks) 2. Mbylljen e aseteve (duke prfshir edhe gjendjen e arks) 3. Shpenzimet pr kryerjen e aktivitetit ekonomik ( duke prfshir edhe edhe parat q jan trhequr nga pronari) Nga llogaritjet, 3 + 2 - 1 = me t ardhurat e biznesit

Blerjet dhe shpenzimet e bra nga bizneset e mdha zakonisht jan br prmes llogaris bankare. Barazimi i shpenzimeve me llogari bankare mund t zbuloj blerje jo t sigurta q do t ojn n zona t tjera t aktiviteteve q gjenerojn t ardhura. sht e nevojshme t ekzaminohen mosprputhjet midis kostots s blerjes, dhe shpenzimeve t zbritshme duhet n rast se ka deklarime t kostove m t larta (me qllim q t minimizimit t fitimit) ose kostot m t ulta (pr qllime t fshehjes s shitjes).

7.3 Analiza e Marzhs s Fitimit Subjektet kan tendenc t veprojn n sektort q kan karakteristika t caktuara. Kto karakteristika zakonisht formojn bazn pr t analizuar marzhat kryesore (raportet) apo trendt , pr qllime tregtie apo pr qllime qeveritare. Analiza e trendve t sektorve ky dhe krahasimi me subjektin ndaj t cilit po ushtrohet kontrolli mund t ve n pah diferenca t papritura dhe sht e nevoj q t bhen kontrolla t mtejshme dhe ka nevoj pr sqarime shtes. 102

Inspektori i kontrollit tatimor duhet t kryej analiza veanta sa i prket prqindjeve t kontabilitetit, n mnyr q t gjinden anomali, si dhe pr ti prmbushur vizitat gjat programit t kontrollit. do klasifikim i sektorit ka karakteristika t caktuara karakteristike pr veprimtarin e subjekteve, nga e cila mund t krijohet nj mesataret n rnie apo(avarie).

7.3.1 Teknikat e Analizes se Marzhes Analiza e marzhave merret me marrdhniet n mes t figurave t ndryshme (mimeve) n t dhnat e tatimpaguesit. sht e domosdoshme pr tu prqendruar n disa lloje t veanta t marzhave q jan relevante pr subjekte t veanta pr kontrolla dhe pr shtje tatimore q jan n shqyrtim. Pr shembull, duke e analizuar marzhn e fitimi bruto dhe duke e krahasuar at me marzhn mesatare pr at sektor ekonomik, dhe kur kjo rezulton n marzh m t ult, kjo na bn me dije se deklarata mund t pasqyroj shitje t nn deklaruara. Ather prsri, bizneset menaxhohen nga strategji t ndryshme n vazhdim. Nj tatimpagues mundet t tentoj q t ket marzh t lart t fitimi me vllim t ult, ndrsa nj tjetr subjekt n t njjtin sektor vendos t ndjek nj strategji me vllim m t madh dhe shkall m t ult fitimit i shitjes. Kto raporte mund t tregoj norm t fitimit t vogla t bizneset, por nuk mund q n veten e tyre t vertetojn se shitjet jan deklaruar gabimisht. Analizat e raporteve jan br me qllim t interpretimit t marrdhnieve n mes t t dhnave statistikore t subjektit. Raportet e izoluara nuk tregojn asgj. Megjithat, analiza e marzhave sht nj mjet i rndsishm i kontrollit pr t prcaktuar besueshmrin e pozicionit tatimore t subjektit . Interpretimi i sakt i shtjes s marzhs paraqet :

nse qarkullimi i deklaruar i subjektit sht i arsyeshm ose jo n qoft se financat e biznesit jan t qndrueshme
shtjet q kan nevoj pr vmendje t mtejshme Marzhat/ prqindjet e rritjes zakonisht nuk japin prgjigje - ata tentojn q t identifikojn fushat ku sht e nevojshme pr sqarime t mtejshme. Kufizimi m i madh i analizs s marzhs sht se ato jan po aq t besueshme, si t dhnat nga edhe jan nxjerr.

7.3.2 Qellimi i Marzhes Raportet jan prgatitur pr t siguruar nj matje uniforme t aktivitetit. Kjo matje mund t prdoret pr t krahasuar subjektin e zgjedhur me subjektet e sektorit t njjta apo pr t krahasuar performancn e subjektit t msiprm n qllim t prcaktimit t trendi tij. sht e rndsishme t theksohet se kto raporte jan uniforme - kjo do t thot se baz pr llogaritjen duhet t jen n prputhje. sht shum e rndsishme q t mbahen n mend kto baz kur krahasohen raportet e 103

llogaritur me ato t publikuara, do metod tjetr e llogaritjes do t vlersoj si t pakuptim q t bhen krahasime. 7.3.3 Kategorite e Marzhes Marzhat mund t zbatohet n nj sr rrethanash dhe tregues statistikor t cilt nuk t prfshir n pasqyrat financiare t cilat shpesh aplikohen n sektor t veant ekonomik, katr kategorit zakonisht m t prdorura jan :

marzhat (koeficienti) i fitimit marzhat (koeficienti) pr vlersimin e investitorit marzhat (koeficienti) i efikasitetit marzhat (koeficienti) i likuiditetit

7.4 Observimet Direkte T mbetet n biznes, sht e nevojshme pr nj kompani q t shes mallra dhe shrbime q t nxjerrin t ardhura dhe fitimi. Obzervimi direkte i mjedisit t biznesit mund t zbuloj veprimtarit ekonomike q nuk mund t shpjegohen dhe q sht e nevojshme sqarimi rreth tyre. Pr shembull,mallrat e drguar t observuar (shihen gjat prodhimit) mund t barazohen me notn e transportit dhe faturat, me qllim t kompletimit t t dhnave q prdoren pr t krijuar raportet financiare. Nj aspekt tjetr i obzervimit direkt sht vlersimi i mnyrn s jetess q drejtort / pronart e bizneseve e gzojn kur ne jemi duke e ushtruar nj kontrolli ndaj tyre. Krahasimi i shpenzimeve t jetess me fitimet e deklaruara mund t zbuloj t ardhura t pa raportuara, n veanti pr ata tatimpagues t cilt jan t menaxhuara nga vet pronart, dhe t zbuloj shpenzimet enorme pr nj mnyr jetese q duhet t bazohet n mjete.

7.5 Informata e Pals s Tret Nuk sht e pazakont pr autoritetet tatimore q ti shprblejn informatort (informacionet nga palt e treta) pr bizneset q deklarojn t ardhura t vogla. Informacionet e siguruar nga ana e informatorit duhet t trajtohen me kujdes,ather kur ai / ajo mund t synojn thjesht q ta pengoj nj konkurrent t biznesit, ose mund t ket nj ankes personale. Si nj rregull e prgjithshm,informacion i dhn duhet t trajtohen si i besueshm dhe duhet t merren masa pr t verifikuar kt informacion. Informacione jo i plot dhe jo i qart duhet t trajtohet si jo i besueshme, dhe n dosjen e tatimpaguesit lihet nj shnim pr shqyrtim n vizitat e ardhshme t prmbushjes.

Pr m shum detaje sa i prket informacioneve t pals s s tret, ju lutem shihni Pjesa 11.2.6. 104

7.6

Informata nga Furnizuesit dhe Konsumatort

Shitjet jan br pr konsumatort dhe blerjet jan br nga furnizuesit. N pyetje direkte ndaj furnizuesit dhe klientve, ne mund t zbuloj diferencat edhe n transaksionet e tanishme dhe pr ata t deklaruara m par. Kjo mund t jet e nj rndsie t veant, kur ndodhin uljet, notat kreditit,apo korixhimet t tjera .

7.7

Artikujt e Mediave

Shum biznese jan subjekt i vmendjes s mediave. Shitjet, blerjet dhe indikatort tjer kan raportuar n revista t shtypit dhe t tregtis sa i prket n fusha t tilla si problemet financiare. Kto jan burime t vlefshme pr t ndrtuar nj histori apo pr ti gjurmuar t dhnat pr nj kompanie.

7.8 Llogarit Vjetore t Prgatitura Nj biznes me detyrim t kufizuar duhet t publikoj llogarit e tij vjetore dhe t'ia paraqes ato tek autoritetet kompetente. Kto llogari jan t rndsishme pr informimin e publikut. Llogaritjet prbhen nga fitimi dhe humbja e llogaris dhe bilanci vjetor. Gjat prgatitjes s llogaritjes vjetor nga ana e menaxhmentit dhe nga auditimi nga nj firm audituese e pavarur, ka mundsi q t jet burim i vlefshm informacioni pr shtje t tilla si shitje, blerje, ngritje t vlers dhe shitja e pasuris, dhe artikujt e shpenzuar, etj. Shum menaxher t biznesit, kur nuk jan t angazhuar n menaxhimin e biznesit n baza ditore, si sht rasti pr t gjitha subjektet, prve pr subjektet shum t vogla, do t krkoj raporte pr pjes t ndryshme t subjekteve / njsive. Kto raporte,shpesh referohen si Menaxhimi i llogarive, nse prgatiten ndaras nga sistemi q prdoret pr ti prgatitur llogarit vjetore dhe deklaratat tatimore, mund t ofrojn nj pasqyr t ndryshme dhe mund t jet nj baz e mir pr gjetjen e tatimeve shtes.

7.9 Indikatort Jo-Financiar T dhna t tjera, nuk jan t lidhur ose jan m pak t lidhur me pasqyrat financiare,ato mund t prdoren pr t siguruar marzha, pr t kontrolluar saktsin dhe trsin e deklaratave tatimore, t cilat jan marr nga pasqyrat financiare t kompanis. Inspektori kontrollit tatimor duhet t ushtrojn maturi n przgjedhjen e fushave t bashkveprimit t aktivitetit t biznesit,dhe m pas:

llogarit efektin e nj raporti n raport me nj tjetr; t bj llogaritjen e asaj q ai / ajo pret q n baz t llogaritjes; t krahasoj me shifrat e raportuara tashm; t bni pyetje pr t pasur ndonj arsye pr ndryshim; 105

 t bj nj vlersim, duke marr parasysh arsyet e dhna; t vazhdoni t krkoni pr arsye pr ndonj diferenca nga vlersimet e
rregulluar (specifikuar)

S fundi, duke ndjekur hapat e msiprme,inspektori tatimore shikon pr ato diferenca si rezultat i ndonj forme t manipulimit. sht e qart se inspektort tatimor jan t shqetsuar vetm pr manipulimet q ndikojn n detyrimin tatimor t kompanis. Jo t gjitha manipulimet jan br pr kt qllim. Disa manipulime t mund t bhen pr t rritur fitimet e kompanis q sht kontrolluar pr arsye q nuk lidhen me tatimin.

7.10 Furnizimet Tatimpaguesi duhet gjithmon ti prdor fatura q kan nj numr serik unik. Praktiko kontrolla pr numrat serik q mungojn. Ku ju gjeni sa ka munges t e numrave serik, ndonj mund t jet rezultat i dmtimit t rastit dhe duhet t prfshihen n dosjen e tatimpaguesit, por n prgjithsi ato jan tregues t shitjeve q jan t pa regjistruar M shum fatura jan prdorur se sa nj numr serial n t njjtn koh - n qoft se rezulton se po, cili sht mjet i kontrollit? A jan lshuar faturat n m shum se nj kopje - nse po, cili sht qllimi dhe destinacioni i kopjes s dyt dhe kopjeve tjera, a jan specifikuar qart, pr shembull TVSH-ja, fatura "jo tatimore? A sht n prputhje me ligjin pr TVSH-n, a jan t regjistruar n kohn me t dhnat e kontabilitetit dhe a jan llogaritur qart faturat e shitjeve me TVSH? Cilat dokumente t tjera jan prgatitur n t njjtn koh duke prdorur informacion t njjta me faturat e shitjes, (pr shembull, shprndarja e librave, konfirmimi i urdhrave).Kto dokumentet a korrespondojn me faturat? A ka nj zbritje t mallrave t shitura, apo n mes t bizneseve t asociuar ? Nse sht kshtu, a sht deklaruar vlera e sakt pr qllime tatimore? A ka indikacione pr shitjen ose furnizimin e shrbimeve n kmbim t mallrave ose shrbimeve q nuk jan t prfshira n t hyra?

7.10.1 Parate e pranuara Shpesh bizneset e vogla i pasqyrojn faturat n nj fletore. Merrni parasysh kto libra pr t par nse tatimpaguesi sht i rregullt n raportimin e arktimeve bruto, dmth a kan regjistruar ata artikull pr artikull, do dit, etj? A sht e pranueshme, n baz t njohurive tuaja, metoda e regjistrimit qarkullimit e prdorur nga subjekti ? 106

Si jan llogaritur pagesat me kesh? Metodat e verifikimit t trajtimit t keshit (paras n dor), pr t par nse t gjitha faturat jan t prfshira n t ardhura. Bj analiza mbi barazimin tatimor dhe me librin n lidhje me t hyrat. 7.10.2 Te ardhurat tjera A ka t ardhura q mund t jen t tatueshme, por t cilat nuk jan regjistruar n librat (pr shembull, fitimet nga shitja e mbeturinave teknologjike n procesin e prodhimit?) A ka aty shpenzime q jan paguar me para t gatshme dhe parat nuk jan regjistruar asnjher si t ardhura?

7.11 Kontrolli i Kredibilitetit S pari, ato t cilat verifikojn saktsin e t dhnave, n baz t zonave n rrezikut, dhe s dyti, ato t t cilat verifikojn integritetin e tyre. Megjithse lloji i par sht i rndsishme pr identifikimin e ndonj gabime apo pasaktsie q kan ndodhur, dhe kjo e fundit, njihet zakonisht si kontrolla e kredibilitetit, e cila mund t identifikoj nse t dhnat jan t plot. Pyetni tatimpaguesit n lidhje me rritjen e mimit mesatar t mallrave t ndryshme dhe normn e fitimit bruto n pasqyrn pr t par nse kjo sht n prputhje me tatimin e deklaruar prej tij. Mbaj test shtes pr ta verifikuar besueshmrin e shitjeve t deklaruar. Verifikimet pr raportet financiare t subjektit jan sugjeruar dhe bashkveprimi midis treguesve t ndryshm. A sht e mundur pr t prmbyllur barazimin n mes t keshit dhe /apo statusit t llogaris bankare Shembujt tjer mund ti gjeni n njsin 3 Modelet e Biznesit Ekonomik (shih Pjesa 11.2.3) N.B. Kontrollet kredibiliteti kurr nuk duhet t ngatrrohet me kontrollet e detajuarat dy jan krejtsisht t ndryshme n koncept dhe natyr.

Kontrollet bazike (obligative)(shih Pjesa 7.1) Kontrollet e detajuara(shih Pjesa 7.22) Kontrollet e kredibilitetit (shih Njsia 3 : Pjesa 11.2.3) Kontrollet fizike (shih Pjesa 7.21) Kontrollet e kredibilitetit ju japin nj indikacion pr mundsin e deklarimit tatimor korrekt t nj tregtari. Kontrollet specifike t kredibilitetit pr klasat e ndryshme t 107

tregtis jan sugjeruar n seksionet Teknika tjera me aplikime m t prgjithshme jan prshkruara edhe n njsit e nxnies (shih Pjesa 11.2). Kredibiliteti mund t prcaktohet duke prdorur t dhnat themelore jasht sistemit t kontabilitetit t njohura si p.sh. notat e drgesave, kartat e puns, ditar, etj, dhe duke kontrolluar se transaksionet e kapur nga t dhnat e kryesor, dhe n fund t fundit, llogaria e TVSH-s. Kredibiliteti nuk sht testuar duke i krahasuar faturat me regjistrat ditor,n thelb, kjo vetm e teston kredibilitetin e transkriptimin e informacioneve te npunsit. Prve ksaj, kredibiliteti nuk prcaktohet nga komente e prgjithshme t rritjes s prqindjes n klasat tregtis ose sektor t caktuar, kur ata nuk jan testuar n tregtar n fjal. Raportet duhet t prdoren me kujdes, si nj kontroll i kredibilitetit ndaj shifra baz ka gjetur q shifrat baz shpesh jan nn deklaruar p.sh. pagat te floktart , blerjet e karburantit n taksi dhe pije dhe ushqim n restorantet / ku ushqimi merret me veti . Prqindja e Performancs Tatimore (PPT)mund t llogaritet nga prqindja e tregtarit, nse nuk sigurohet nga procesi i vlersimit t rrezikut. Kto jan udhzues shum t paprpunuar, duke mos marr parasysh shpenzimet e prgjithshme n inpute dhe nuk duhet t prdoret si test kredibilitetit. Nj tregtar duke fshehur 50% e blerjeve dhe 50% t shitjeve do t ket t njjtn PPT si nj tregtar i sinqert! 7.12 Manipulimet e Vlers s Stokut Kur ka shum mallra n magazin, sht e mundur q t manipulohet me vlerat e shitjeve t deklaruara. Kryej kontrollet e mposhtme:

Krahaso bilancin e hapjes n deklaratn tatimore me bilancin e mbylljes t vitit

t kaluar Nndrkoh q jeni duke e verifikuar nivelet e mallrave n stokut, s bashku me llogarit / t ardhurat, shikoni nse ka zhvlersim i mallrave me posht kostos(vlera korrekte m pak se ajo e llogaritur) (t cilat mund t justifikohen vetm nse vlera e tregut sht nn kosto ) Kontrolloni nse blerjet e bra n fund t vitit jan t prfshira n shifrat e mallrave Sigurohuni q t gjitha mallrat jan listuar n stokun e mbylljes. 7.13 Blerjet dhe Shpenzimet Kryej nj kontroll t gjer mbi blerjet pr t siguruar q ato jan pr qllime t veprimtaris ekonomike dhe nevojat e saj, q krkesat pr rimbursim TVSH-s pr blerjet nuk jan t teprta, dhe se tatimi i zbritshm pr blerje nuk sht fshehur apo vn gabimisht si shpenzime pr ti fshehur shitjeve e br . A jan mbshtetur blerjet me fatura tatimore korrekt / dokumentacione t importit (jo faturat q u jan dhn blersit) dhe pr: 108

mallrat e blera pr qllime t aktivitetit ekonomik /me qllim pr t br furnizime t tatueshme subjekti i cili sht duke u kontrolluar dhe jo pr ndonj shtje tjetr faturn origjinale apo kopjen e saj pr t vrtetuar se ajo zvendson origjinalin e humbur ? zgjidhni nj seri t faturave t blerjes / dokumente t importit dhe krahaso me ditarin e blerjeve (ose me nj libr tjetr nga i cili sht llogaritur tatimi/ TVSHja) pr testimin e sistemit. zgjidhni nj numr t artikujve nga ditari i blerjeve, duke u prqendruar n artikuj me sasi t mdha ose t pazakonshm, apo blerjet nga furnizuesit jo t zakonshme dhe e shikoni me an t llogaritjes s tatimit mbi TVSH-s Kontrollo nj mostr t faturave, pr dyfishim dhe pr blerjet e jo pr qllime t aktivitetit ekonomike, pr mallrat ose shrbimet q nuk jan pranuar (kjo mund t jet nj mekanizm i mir pr t trhequr fonde dhe pr uljen e tatimeve t paligjshme). Analizoni kolonn e blerjeve n regjistrat e keshit apo kostot dhe krko pr pagesat e artikujve t mallrave ose shrbimeve t bra pr personat apo subjektet q zakonisht nuk kan lidhje me mallrat e ose shrbimet e ushtruara nga tatimpaguesit, i cili sht edhe subjekt i kontrollit. Konkludo nse pronart i adaptojn ose i prdorin mallrat e tyre pr konsum personal si ushqim, artikuj t veshmbathjes, pajisje, materiale, makina, etj Nse sht kshtu,sigurohu nse ata i kan zbritjet e duhura pr blerjet, apo shtesa n rastet e shitjeve.

7.14 Mallrat pr Shfrytzim Personal apo Qllime Jo-Biznesore Prcakto metodologjin dhe saktsin e llogaritjeve pr mallrat q jan prdorur pr prdorim personal. Normalisht, blerjet duhet t trajtohen me koston e mallrave, megjithat, shuma e tyre mund t kreditohet pr shitjet. Konsidero rnien e pagesave t sigurimit. Verifikoni se sigurimi i jets dhe sigurimi mjeksor i pronarve / drejtorve nuk jan t prfshira n shpenzimet e zbritshme. Kontrollo pagesat pr primet q i mbulojn vitet pasuese me vitin q ju jeni duke e konsideruar. Jen t ndrgjegjshm pr anulimin e policave t sigurimit dhe sigurohuni q vlera e primeve t rimbursuara sht prfshir n llogari . Konsideroni rnien e pagess pr tatimet ligjore dhe profesionale. Kto pagesa mund t jen subjekt i trajtimeve t ndryshme tatimore, kshtu q auditort duhet t marrin parasysh do pages nga ana e vlerave individuale (merits). Aty ku tatimpaguesi ka br pagesn pr nj shrbim q e ka kryer pa nj prshkrim t detajuar t shrbimeve t sakt pr cilat kjo shtje sht ngritur, ather Inspektori i kontrollit tatimor duhet t krkoj sqarime nse shuma sht e rndsishm. Sigurohuni q pagesa pr tarifat ligjore nuk aplikohen pr prdorim personal nga tatimpaguesi. Shpenzimet pr dhnien me qira zakonisht mund t verifikohen me an t shums s dhnies me qira,kontratave, si dhe faturat apo eqet e anuluar. Auditori duhet t 109

siguroj q shpenzimi sht nj shpenzim i zbritshm pr subjektin, dhe nse po, n far mase. Auditori duhet t merr parasysh:

1. Pagesat q e mbulojn nj periudh q nuk i prket vitit fiskal n fjal, dhe q jan pagesa jo t zbritshme. 2. Kur pronari ka lidhje t drejtprdrejt me tatimpaguesit, pr shembull, kur nj korporat merr me qira nj pron nga nj aksionar kryesor, duhet t marr n konsiderat faktin nse prputhet me vlern e tregut. Kjo sht veanrisht e vrtet kur ekziston nj dhnien formale me qira dhe q me qira ndryshon nga viti n vit.

3. Shpenzimet kapitale jan jo t zbritshme si shpenzime operative edhe pse qiramarrsi i prons sht prmirsuar. Kto kosto duhet t kapitalizohen dhe duhet rregulluar do zbritje sa i prket amortizimit.

7.15 Pagat dhe Bonuset Verifikoj kt zbritje nga libri pagave, dhe deklaratat e tatimit mbi t ardhurat. Shiko pr pagesat q mund t bhen pr bashkshortin e tatimpaguesit, fmijt e tyre, t afrmit ose punonjsit e shrbimit t tyre. Shiko pr pagesn e pagave n librin q mund t bhet t cilt nuk jan subjekt , por pr t mirn e pronarve t atij subjekti. Bj krahasime nga reduktimet e nevojshme kur ju e nxjerrin fitimin e subjektit, me shumat e pagave / rrogave q pasqyrohen n deklaratat e tatimit mbi t ardhurat. A ka pagesa t pa zbritshme? A jan shpenzimet e zbritshme t barabart me pagn totale n deklaratat e tatimit mbi t ardhurat. A ka pagave t rastsishm q mund t paguhen pa zbritur tatimi mbi t ardhurat personale? 7.16 Regjistrimi i Informats s Marr Blerjet mund t jen fshehur me qllim q t fshihet qarkullimi i fshehur, pr t br evazion n lidhje me llogaritjen e tatimeve t TVSH, tatimi n fitim. Kontestet midis furnizuesit / importuesit dhe subjektit t regjistruar jan gjithashtu t mundshme, dhe nuk sht e vshtir q t deklarohen importet e ulta, i cili zvoglon detyrimet doganore. Rritja e shums nga mallrat e padeklaruar mund t bhet prmes anketave me qllim t zbulimit t ardhurave.

Krahaso t dhnat e tjera pr blerjet dhe faturat e blerjeve pr t kontrolluar saktsin e llogaris. T dhnat e kontrolluar ndryshojn n varsi t subjektit, por ato duhet t prfshijn urdhrat e blerjes,qasjen n dokumente pr mallra, vrtetim nga porta kryesore, kur hyjn apo kur dalin mallrat, t dhnat (dshmi) pr peshn e stokut t caktuar, dshmi nga dorzimi i mallrave, informacion mbi gjendjen e inventarit, dhe mallrat q mbeten n stok.

110

Blerjet totale pr nj periudh t caktuar pr t krahasuar me pagesat e furnizuesve, si parashikohet n librin kryesor dhe n konfirmimet bankare. Verifikoj se nse blerjet jan prgjithsisht n prputhje me aktivitetit e deklaruar t subjektit - nse jo, krkoni nj shpjegim. Kur dyshoni n fshehje, drgoje rastin n njsin pr hetime, pr t krkuar detaje pr t gjitha furnizimet nga furnizuesit pr periudhn pr t ciln sht ushtruar kontrolli.

Kur nuk ka asnj rast t fshehjes, nj numr i vogl i transaksioneve jan zgjedhur dhe informacione t hollsishme jan drguar me nj krkes q prmban shnim "rutin" pr t verifikuar nse dorzimi sht pasqyruar me saktsi n librat e furnizuesit. Gjithashtu edhe pr t zgjedhur nj ose dy furnizuesi me shnimin "rutin" n mnyr q dega i drgon informacionet e detajuara mbi shitjet totale q jan br pr tatimpaguesin, i cili sht kontrolluar, ku ne krkojm verifikimin e saktsis nga furnizimit nga t dhnat e furnizuesit. 7.17 Paraqitje e Detajuar e Teknikave t Kontrollit t Tatimit Kur ne i marrim informacionet nga jasht n lidhje me nj tatimpagues t veant, kjo sht regjistruar kundrejt tatimpaguesit nga zyra rajonale dhe sht trajtuar si nj shtje e rndsishme n historin e flets s historis n dosjen e tatimpaguesit.

Regjistri duhet t ket datn e pranimit, prioritetin (urgjent / rutin) dhe hapat q do t ndrmerren nga udhheqsit ekipit. Menaxher i Zyrs Rajonale ka pr detyr t kontrolloj t dhnat e informacionit t marr do jav, si dhe njohuri n lidhje me informacionin e marr, artikuj urgjente dhe at q nuk jan n zbatim.

Nse informacioni sht anonim, ose i pa paprcaktuar, ajo sht regjistruar n dosjen e tatimpaguesit pr t'u konsideruar n kontrollin e ardhshme Nse informacioni sht specifik menaxheri rajonal duhet t informohet dhe ai i duhet t lshoj nj autorizim pr t kryer kontrollin e kufizuar pr verifikimin e atij informacioni. Nse informacioni rezulton t jet i sakt, menaxheri rajonal mund t lshoj nj autorizim pr kontrolle t plot, n qoft se rreziku i t ardhurave justifikon kohen e kontrollit. Nse fillon kontrolli i plot, dhe baza e t dhnave sht azhurnuar me nj dokument t kompjuterizuar q prmbajn t dhna e tatimpaguesi. Rezultatet e veprimeve t ndrmarra n prputhje me informacionin e dhn jan dhn ofruesit t informacionit (duke ruajtur konfidencialitetin pr kt informacion vetm pr t mbrojtur tatimpaguesit, dhe ai / ajo sht shprblyer n prputhje me rezultatet nga informacioni q ai / ajo ka dhn n zyrn rajonale dhe n prputhje me rregullat e Administrats Tatimore. Menaxheri rajonal, n bashkpunim me udhheqsin e ekipit zgjedh inspektorin e kontrollit tatimor i cili do t ushtroj kontrollin e kufizuar. Inspektori i kontrollit tatimor i 111

cakton nj takim n lokalet e subjektit dhe ndrmerr masat pr verifikimin e informacionit t marr. sht e detyrueshme q burimi i informacionit ruhet pr nj koh. 7.18 Shfrytzimi i Dokumenteve t Puns

Shfrytzimi i librave (fletoreve) t shnimeve sht esenciale q, gjat intervists, Inspektori i kontrollit tatimor mban evidenc ndaj t dhnave q ai / ajo i ekzaminon dhe konkluzionet e nxjerra. Pr t siguruar saktsin, do mbikqyrs i kontrollit tatimor mban nj fletore n t ciln jan t regjistruar t dhnat e plot gjat vizits s kontrollit, me qllim t prfundimit t raportit dhe nse sht e nevojshme, pr t dhn shpjegime ndaj nj ankese t mundshm, ose ndaj gjykats. Faqet e librit duhet t jen t numruara dhe n ballinn e tij duhet t prmbaj nj indeks t kontrolleve t kryera.

Menaxhimi i kontrollit tatimor Menjher pas prfundimit t kontrollit , duhet t regjistrohet metodologjia, t dhnat e prdorura dhe rezultatet e detajuara pr t mundsuar menaxhmentit q t vendos n lidhje me miratimin e vlersimit t kryer dhe vlerat e t ardhurave t identifikuara dhe t zbuluara, n prputhje me ligjet n fuqi.

Menaxhimi i kontrollit sht prgjegjsi e menaxherit rajonal. Kontrolli duhet t reflektohet n formn raportit t kontrollit dhe duhet t vendoset n dosjen e tatimpaguesit, t cilat jan mbajtur n zyrn rajonale. N fund t do kontrolli, Inspektori tatimor duhet t bj nj raport t plot, t shkruar n mnyr t qart. Raportit i kontrollit sht baz pr do vlersim, pr inspektimet e pasuese, dhe pr t br vlersimin e vet pr punn e inspektorve tatimor pr rishikim nga udhheqsit e tyre. Kjo sht nj pjes e rndsishme e procesit t kontrollit tatimor. Arsyet pr ti regjistruar ato jan se:

Ju lejon q kontrollet t kryhen n mnyrn t pavarur. Tregon q kontrolli sht br n mnyr t sakt, dhe nse sht e
nevojshme pr ti mbshtetur tatimet vlersimet n ankesat e m vonshme nse ka ndonj. siguron mirmbajtje t vazhdueshme t t dhnave t tatimpaguesit pr kontrollet n t ardhmen

112

7.19

Ndrveprimi n mes t Indikatorve Financiar dhe Jo-Financiar

Fusha Shitja e mallrave

Nderveprimi Komisione per shitje Tarifa per shitje, p.sh. shitje per m2 ne dyqan Shuma harxhuar per reklame Mallrat per shitje pjese te kontratave per sherbime pjese te perfshira ne mallra per shitje Libra per shperndarje ne destinacion te mallrave Kosto e shperndarjes se mallrave Skonto te bera

Perdorimi i nderveprimit Llogaritje e drejteperdrejte e shifrave te shitjeve Krahasimi me normat e sektorit ekonomik Krahaso me normat e sektorit

Llogaritja e mallrave te shitura dhe e punes se gjalle Llogaritja e drejteperdrejte e shitjes se mallrave Perfundimi i kontrolli te faturave te shitjeve Krahaso me normat per ate sektor Krahaso me normat e asaj industrie Merr ne konsiderate manipulimet me mimet/fshehjet e mundshme. Venia ne pune e makinerise dhe koha e prodhimit per njesi = shifra e prodhimit ne total Norma e burimeve qe perdoren Norma e kostos per njesi prodhimi

Prodhimi

Perdorimi i aktiveve

Perdorimi i burimeve Pagesat e kryera

Stoku

Pagesa per shperblime per arritjen e objektivave te prodhimit Flete-hyrje te mallrave qe Blerje te pa regjistruara per te ulur nuk jane rakorduar me shitjet fatura (flete-dalje) nga furnizuesi Fatura te furnizuesit qe Blerje fiktive nuk rakordojne me fletehyrjet per mallra Provizionet e stokut Prirje ne rritje me furnizues te rinj Kontrollo per manipulime me mimet Malli gjendje ne fund te Stok i larte ne mbyllje te periudhes ushtrimit qe rakordohet me shitjet e periudhes ne vazhdim kontrollo per manipulime te mundshme me shitjet ne fund te vitit 113

7.20

Shfrytzimi i Indikatorve Jo-Financiar (Shembuj)

Perdorimi i treguesve jo-financiare Shembuj

Fusha Ndervaresia Metoda per llogaritjen e rezultateve te pritshme Percaktohet norma e komisionit per do linje/fushe. Zbatohet ajo norme qe eshte paguar apo marre per te gjetur shitjet. Percaktohet norma e komisionit per do linje, fushe etj. Zbatohet norma paguar apo marre per komision dhe percaktohet shitjet. Percakto zerat (eshtjet). Sigugurohen mimet e shitjes per zera dhe behen llogaritjet shitjet (mim x zera) Faktoret rregullues Te dhenat qe kerkohen Kerkesa per komision Kontratat e komisionit Shitjet/ Kontrata per komisione Regjistrime (te dhena) per pagesa Rekorde per kontrollin e stokut Hyrje te mallit gjendje Magazinim i mallit gjendje Shperndarje e mallit gjendje Shume i sakte Saktesimi i rezultatit te pritshem Shume i sakte

Shitja e mallrave

Komision per shitje si perqindje te shitjeve

Tarifa te ndryshuara Pagesa shtese Tarifa te ndryshuara Pagesa te veanta

Shpenzimet per marketing per shoqerine si perqindje e shitjeve Stoku sipas zerave

Kontrata shitje

Llogariten shitjet nga kontratat e shitjeve

Mallra/Fatur a me gabime/te rregullta. Konsumi brenda per brenda subjektit. Shitje te dpd. pa kaluar neper-mjet sistemit te kontrollit te mallit gjendje Kontrata jo te plota Kontrata te anulluara Kontrata te ndryshuara Ndryshime rritjesh te mimeve Humbje Stoku

Shume precise

Rekorde te kontratave Rekorde te pagesave

Kostoja e blerjes si perqindje e shitjeve

Percakto rritje te mimeve per do linje shitjeje Zbatohet rritja a mimit per blerje ashtu si behet stokun ne gjendje

mimet e shitjeve Regjistra Stoku

Te sakta nese te gjitha punimet i nenshtrohen kontrates Pothuajse preise

114

Lista e librave me faturat e mallrave qe kane dale

Sigurohen rekordet per livrimin e mallrave, shperndarjen) (dokume-ntacione te mjete te transportit, flete-dalje te mallrave). Zbatohen modele faturash per shperdarjen e mallrave per te ndjekur gjithe llogarite. Gjithe malli i shperndare duhet llogaritur ne kontabilitet. Metoda per llogaritjen e rezultatit te pritshem Percaktohet lenda e pare kryesore. Percaktohet len-da e pare kryesore qe per-doret dhe sasia e konsumu-ar. Llogaritet sasia e pro-duktit te gatshem behen rregullimet per gjendjen e stokut ne fillim dhe ne mbyllje per te llogaritur shitjet. Percakton sa uje, energji elektrike/gaz per njesi produkti te gashmem apo nje sherbim, p.sh., sa litra uje do nje lavanteri per nje larjesasi elektriciteti per njesi shkrirje te elikut Zbatohet sasia e pedorur per metoden e prodhimi per te gjetur sa eshte prodhimi Zbatohet masa e prodhimit me regjistrimet e stokut ne gjendje per te gjetur pro-dhimin jo Faktoret rregullues

Flete-dalje per shperndarje, fatura, regjistrime pagesash.

Varet nga saktesia e modelit dhe gabimet

Fusha

Ndervaresia

Rekordet qe kerkohen Regjitrime te blerjeve Regjistrime te mallit gjendje Regjistrime te prodhimit

Prodhimi i mallrave

Lenda e pare e perdorur si perqindje e produktit te perfunduar

Humbja ne prodhim Humbje malli gjendje ka eshte perdorur ne biznes (Jo shitjet)

Saktesimi i rezultatit te pritshem Pothuajse e sakte (prob-lem jane humbjet)

Kostot e bera ne perqindje me kostot e produkteve te te perfunduara /sherbimeve te kryera.

Humbje ne prodhim Metoda per Diferencen midis prodhimit dhe lendes se pare qe eshte perdorur

Fatura te perdorimit (uji,etj.) Rekord te prodhimit Metoda e prodhimit Norma e perdorimit

Varet nga metoda e prodhimit dhe diferen-ca ne rekordet e mbajtura

Regjitrime te prodhimit

Humbje te mallit gjendje

Lista e mime-ve te shitjeve Regjistrime te mallit

I sakte reise nese regjistrimet jane te

115

Kosto e punes per njesi prodhimi

Shitja e sherbime -ve

Pjese qe perdoren ne kontrata per mirembajtje

Kosto e shitjeve

Kostot e shperndarjes si perqindje e shitjeve ne total

ne gjendje stoku = shitjet. Zbatohen cmimet e shitjeve Zbatohetnorma (tarifa) e paguar per njesi per te percaktuar kostot per prodhimin. Bej saktesimin me regjistrat e mallit gjen-dje per te na dhene shitjet Modele faturash per shebimet dhe vendoset raporti i kostos se punes se gjalle ndaj shpenzimeve ne total. Vendosni rritjen e mimeve per pjese te vea-nta. Zbatohet nje raport per pjese te kontrates per te gjetur vleren totale te kontrates Percaktohet kostoja e shperndarjes si perqindje te shitjeve dhe llogariten shitjet e mundshme

Mallra skarco Humbje te mallit gjendje

gjendje Regjistrime prodhimi Borderote Marreveshje per norme njesie Te dhena per mallin gjendje

besueshm e Shume i sakte

Saktesimi i modelit

Te dhena per pjese te gjen-djes se stokut Kontrata Fatura per kontrata

Varet nga saktesia e modelimit te teknikes.

Llogarite e drejtuesve te shoqerise Te dhena per shperndarje

Jo te sakta me mire metoda e kryqezimit, si metode e sakte e llog.

7.21 Inspektimi i Objekteve Gjat nj kontrolli t TVSH, n veanti, nuk sht e mjaftueshme q t vizitohet vetm vendi ku jan mbajtur regjistrat e kontabilitetit. Regjistrimet kontabilitetit duhet t kontrollohen, por sht e nevojshme q t siguroni q ata jan zbatuar si duhet, dhe kjo nuk mund t konstatohet pa vzhgimin e provave n lokalet dhe kur jan mbajtur aktivitetet. Prandaj, sht e nevojshme q pjesa kryesore e kontrollit sht kryer n vendet ku jan jan pranuar porosit , faturat dhe marrveshjet financiare jan prcaktuar, vendi ku sht br prodhimi ose fabrikimi sht br, dhe vendi ku jan mbajtur t dhnat financiare. N shumicn e rasteve t gjitha aktivitetet e biznesit jan kryer n t njjtin vend. N raste t tilla, kjo sht nj detyr e inspektorit pr t inspektuar ambientet ku bhet biznesi. Inspektimi i objekteve sht nj pjes e rndsishme e kontrollit, sht mir q t kryhet n fazat t hershme. Sigurisht, kjo mund t jet gjat apo menjher pas 116

intervists s par. Inspektimin e objekteve nuk sht nj hetim- ai nuk sht nj krkim, por sht thjesht nj inspektim i mjediseve ku aktivitetet e biznesit jan kryer. N veanti elementet e mposhtme duhet t vezhgohen: Pajisjet kryesore; automjetet ; numri i punonjsve ; do aktivitet i prodhimit; volumi i mbajtjes s inventarit ; dhe Standardi i jets s tatimpaguesit dhe / ose zyrtart e lart t subjektit

Nse biznesi sht biznes me pakic, pastaj e gjith procedura e blerjeve t konsumatorve mund t kontrollohet. do regjistr tjetr i mbajtur, i till si: "Plani i puns, ditari, ditari i rezervimeve, ditari apo libr i vlersimit do t merret dhe t inspektohet. Nse tatimpaguesi i prdor regjistrat e keshit n biznesin e tij, pastaj dshmi mund t nxjerrn nga regjistrat e keshit t cilat do t pohojn ose mohojn t dhnat e kontabilitetit. Makinat e reja t regjistrimit t keshit jan kompjuter t sofistikuar t cilat i memorizojn t gjitha transaksionet e regjistruara. Krahasimi i kontrollit t letrs s regjistrimit brenda arks elektronik t keshit mund t sjell deri te nj mosprputhje. Shum pyetje q lidhen me aktivitetin e biznesit do t dalin gjat kontrollit, dhe sht e rndsishme q prgjigjet e tatimpaguesit t jen t regjistruara n mnyr t sakt n fletoren e shnimeve e inspektorit, TVSH-ja nuk sht nj taks globale, megjithat ajo sht aplikuar pr furnizime t caktuara dhe jo pr t tjera. Prandaj, sht e rndsishme q inspektori kryen kontroll fizik n mnyr q t sigurohet se tatimi sht duke u zbatuar si duhet. Mnyra m e leht pr tju shmangur pagess s tatimit sht fshehja e numrit t transaksioneve aktuale n t dhnat financiare. N mnyr q ti shmangim gabimet t cilat mund t pasqyrojn uljen e shitjeve, biznesi jo prmbushs mund t ul kt pjes n t gjith biznesin, duke prdorur seri t veant t faturave dhe duke mbajtur shnime financiare n lidhje me transaksionet e fshehur nga inspektori. Mnyra m e leht pr tju shmangur pagess s tatimit sht fshehja e numrit t transaksioneve aktuale n t dhnat financiare. N mnyr q ti shmangim gabimet t cilat mund t pasqyrojn uljen e shitjeve, biznesi jo prmbushs mund t ul kt pjes n t gjith biznesin, duke prdorur seri t veant t faturave dhe duke mbajtur shnime financiare n lidhje me transaksionet e fshehur nga inspektori. Kur produktet t ndryshme (apo shrbimet) jan ofruar, nj ose m shum lloje mund t mos prezantohen n t gjitha t dhnat financiare. Transaksionet q ndodhin n nj koh t caktuar t dits (p.sh. n ort e pasdites) nuk mund t shfaqen t gjitha; transaksionet e shkmbimit t mallrave mund t bhen pa u regjistruar fare, ose transaksionet me disa klient mund t mos prezantohen fare. Me prezencn e auditorit gjat aktiviteteve t biznesit, kto mnyra t fshehjes s transaksioneve mund t zbulohen. Edhe n qoft se nuk kan ndodhur fshehja e transaksioneve, inspektimi i lokaleve dhe aktiviteteve le t kuptoj tatimpaguesin se 117

inspektoret e kan kryer inspektime t tilla. Kjo mund t ket efekt parandalues, dhe t bjn biznes me tendenca t tilla mendoj ndryshe. Masat gjat inspektimit t objekteve dhe aktiviteteve Nuk sht e nevojshme q t prgatitet nj raport i detajuar n lidhje me vizitat e kryera te bizneset e gjat aktiviteteve t tyre normale. Ku aktivitetet nuk jan ato q jan pritur, detajet duhet t regjistrohen, e cila m von do t mundsoj inspektimin e t dhnave financiare (p.sh. llojin e mallit, sasin, etj). Kur mallrat jan vzhguar gjat marrjes dhe dorzimit t tyre, t dhnat e procedurs s prdorur pr ti regjistruar lvizjet e tilla duhet t regjistrohen. Ku dokumentet i shoqrojn mallrat, detajet e disa dokumenteve duhet t regjistrohen me qllim t kontrollimit t regjistrave t biznesit m von (p.sh. numrin e faturs ose flet drgess , lloji dhe sasia e mallrave, etj.) Kur inspektim i lokaleve dhe aktiviteteve sht br pas ekzaminimit t regjistrave financiar, detajet e lvizjeve t inventarit duhet t merren nga t dhnat financiare pr ti krahasuar m von me t dhnat e inventarit n lokalet.

Nse kontrolli ndaj lokaleve krkohet q t kryhet nj inspektor tjetr apo zyra rajonale, detajet e plot t aktiviteteve t kryera, s bashku me ndonj detaj faktik n dispozicion, duhet t regjistrohen n mnyr q t verifikohen n zyrn kryesore t biznesit.

7.22 Kontrolli i Detajuar N vazhdim jan kontrollet m t zakonshme t detajuara n zonat e zakonshme t rrezikut, por nuk jan t plota, dhe zyrtart jan t inkurajuar q t jen inovativ n qasjen e tyre: Kontrollet shtes /alternative; skema e llogaritjeve me pakic; t hollat vjetore /t llogaritura ; skemat e dors s dyt; prjashtimi i pjesshm; prona; totali i prodhimit; shqyrtim i faturave t prodhimit; kredit e tatimit t llogaritur ; kontrollat n prqindjen zero ; eksportet; vet furnizimi ; kontrollet mbi inputet-rreziqe t veanta; shqyrtim i faturave t dhna ; importet dhe largimet nga depo ; importet e mallrave jo pr prdorim t biznesit; 118

vshtirsit e selektimit t mallrave; kredit e tatimit t llogaritur ; kontrollet mbi inputet vet faturimi; kontrolli mbi inputet shpenzimet ; dhuratat /aplikimet pr prdorim personal borxhet e kqija ; fshehja e inputeve/outputeve; ngritjet; kontrollet e stokut ; libri i keshit; dhe pasqyrat financiare.

7.23 Metodat Direkte dhe Indirekte te Kontrollit Tatimor Zbulimi dhe parandalimi i mos-prmbushjes krkon m tepr se sa vetm nj ekzaminim t librave t tatimpaguesit dhe po ashtu sht i domosdoshm analizimi i shtjeve financiare t tatimpaguesit pr t vlersuar detyrimet tatimore. Duhet t jet nj komponent efikas i nj strategjie t menaxhimit t prmbushjes, programi i kontrollimit t tatimpaguesit duhet t prfshij nj varg metodash dhe teknikash pr prcaktimin dhe verifikimin e t ardhurave t tatimpaguesit. Metodat direkte, shpesh i jan referuar nj shtje specifike apo metodave specifike t artikullit, mbshteten n verifikimin e t ardhurave ose t shpenzimeve n referencn e drejtprdrejt pr librat dhe regjistrimet e prdorura pr prgatitjen e deklarats tatimore. Rregullimet pr deklaratat ose vlersimet jan t mbshtetura nga dshmi t veanta n lidhje me nj artikull t hyr apo t shpenzuar. Metodat indirekte (shih Pjesn 11.2.) prfshijn prcaktimin e detyrimeve tatimore prmes nj analize t shtjeve financiare t tatimpaguesit duke prdorur informacionin t nxjerra nga nj varg burimesh prtej deklarats s tatimpaguesit dhe librave formale dhe t dhnat. Vlersimet shpesh bazohen n provat e varura nga rrethanat q tregojn nj vlersim t arsyeshm t detyrimeve korrekte t tatimpaguesit. Metodat Indirekte (shih SHTOJCA AB) i ofron administrats tatimore nj mjet shum t dobishm pr ta prcaktuar saktsin e deklaratave tatimpaguesit, inkurajon prmbushjen, dhe i prcakton detyrimet e tatimpaguesit, kur t dhnat nuk pasqyrojn n mnyr adekuate shtjet financiare dhe prandaj duhet t prfshihen t gjitha n programet e kontrollit. Kto metoda nuk duhet t shihen si krejtsisht t sakta, ndrmarrja e tyre sht potencialisht e kushtueshme, dhe duhet t prdoret vetm kur ka gjasa q tatimpaguesi i ka nnvlersuar n mnyr t ndjeshme detyrimet tatimore. 7.23.1 Disa metoda qe zakonisht perdoren N interesin e konsistencs dhe efikasitetit (shih SHTOJCA B1) administrata tatimore n t gjith boten ka zhvilluar nj varg t metodave formale t matjes s t 119

ardhurave pr t prcaktuar nj vlersim t arsyeshm t t ardhurave, pr t demonstruar nn-raportimin kur deklarimet ,librat dhe regjistrat nuk mund t mbshteten n t. Emrat dhe terminologjin mund t ndryshojn n mnyr t konsiderueshme, por n form t domosdoshme, ato prfshijn: A. N objekt (t biznesit),parat t cilat pranohen duhet ose t deponohen ose t shpenzohen, metoda e Depozitimeve bankare dhe shpenzimet e parave t keshit sht e dobishme; (shih SHTOJCA AB2) Metoda e burimit dhe aplikimit t fondeve bazohet n teorin se n qoft se shpenzimet e tejkalon deklaruar e t ardhura plus t ardhurat nga burime t padeklaruara n nj periudh t caktuar tatimore, q prfaqson shpenzimet e teprt t t hyrave t padeklaruar nga burimet e tatueshm. (Kjo sht, fondet e aplikuar mund t kalojn fondet n dispozicion prderisa aty ka burime t pazbuluar t t ardhurave). (shih SHTOJCA AB1) Metoda e shums neto supozon se rritja e aseteve neto, pasi rregullimet pr shpenzimet jo t zbritshme dhe t ardhurat jo-tatimore, prfaqson t ardhurat e tatueshme. Si sht bazuar edhe n teorin q fondet e aplikuara apo t shpenzuara nuk mund t tejkalojn fondet n dispozicion, analiza e krkuar sht e nevojshme sht me at t prdorur me Metodn e Burimit dhe Aplikimit t Fondeve , por ajo shtrihet mbi nj numr vitesh ose periudha tatimore, pr t prcaktuar ndryshimet n vler neto prej nj viti n vit. (shih SHTOJCA AB5) Metoda e Rritjes s prqindjes kjo metod bazohet n aplikimin e nj prqindje baz t njohur pr t prcaktuar t ardhurat bruto t tatimpaguesit. (shih SHTOJCA AB3) Metoda e njsis dhe volumit ofron nj metod pr kalkulimin apo verifikimin e t hyrave bruto, duke aplikuar mimin dhe shifrat e fitimit bruto pr volumin e njohur t konstatuar t biznesit t mbajtur nga tatimpaguesi. (shih SHTOJCA AB4) Pr t prcaktuar arsyeshmrin e deklaratave t tatimpaguesit, dhe pr prdorim n vlersimin e rrezikut dhe n diskutime me tatimpaguesit, mjetet n vazhdim mund t jen t dobishme: F1 Standardet/ Normat e sektorit t Industris apo tregtis F2 Standardet e Biznesit F3 Profilet e sektorit Kto jan t bazuara n parimin e prgjithshm q bizneset e nj natyre dhe madhsie t ngjashme duhet t ken performanc t ngjashme financiare. Megjithat, ato nuk duhet t konsiderohen gjithmon si prova pr t ardhurat e nn deklaruara t nj ligji t 120

B.

C.

D.

E.

F.

gjykat, pasi ata mund t mos pasqyrojn rrethana t veanta t nj tatimpagues, duke u bazuar n at q ato jan mbi mesataret e biznesit q veprojn pr nj grup t tatimpaguesve. (Kto nuk jan prfshir gjithmon n listatat e metodave "formale" indirekte) G. Informacioni i pals s tret (shih pjesn 11.2.6) mund t siguroj nj baz pr zbulimin e t ardhurave t padeklaruara- kjo mund t siguroj nj informacion t begat q mund ta pasqyroj evazionin, ndihmoj n prcaktimin e t ardhurave t padeklaruar dhe t siguroj dshmi t drejtprdrejt t t ardhurave t pazbuluara. 7.23.2 Kerkesat legjislative per perdorimin e Metodave Indirekte Aftsia pr t prdorur metoda indirekte, n shum vende buron nga kompetencat e dhna ndaj organeve tatimore pr t administruar ligjet prkatse tatimore, duke prfshir vlersimin dhe mbledhjen e tatimeve obilgative n baz t ktyre ligjeve. Shpesh, metodat indirekte nuk jan t specifikuara , apo plotsisht t prcaktuar n detaje, por m tepr sht q , duke i dhne administrats tatimore autoritetin pr t br vlersime t prafrta , dhe duke mos e treguar natyrn e plote dhe t detajuar t metodave q do t prdoren, ligjvnsit lejn t kuptojn se administrata mund t miratoj nj metod q sht e prshtatshme pr t prcaktuar tatimin e pagueshm. Mbshtetja nga gjykatat n shum juridiksione ka uar n "raste ligjore" duke prcaktuar metodat indirekte, pasi q t pranohet si nj mnyr e drejt dhe e arsyeshme e prcaktimit t t t ardhurave t tatimpaguesit. 7.23.3 Kur duhet perdorur nje Metode Indirekte? Me rndsi : Nuk sht e nevojshme t prdoret nj metod indirekte nse inspektori -sht i knaqur me integritetin e shnimeve t tatimpaguesit . Megjithat, duhet kushtuar vmendje kur metodat indirekte prdoren n qoft se : a). librat dhe regjistrat e tatimpaguesit jan t pamjaftueshme ose nuk i pasqyron plotsisht dhe n mnyr t sakt dhe t plot shtjet financiare t tatimpaguesit; b). Inspektori dyshon n nn deklarimin e t ardhurave. Treguesit e nevojs pr prdorimin e (nj opo m shum) Metodes indirekte prfshin: Pasuri e pasqaruar, ose t ardhurat e deklaruara q jan n kundrshtim me mnyrn e jetess s tatimpaguesit ose me standardin e jetess; T ardhurat e deklaruara jan n mos prputhje me veprimtarin e biznesit t tatimpaguesit; Dshtimi pr t mbajtur shnime ose dosjen e deklaratave; Deklaratat nga tatimpaguesi q pasqyrojn humbjet e vazhdueshme t deklaruar pr nj periudh t zgjatur; T biznesit n thelb sht nj "biznes q operon me kesh " (shumica e transaksioneve / operacioneve jan me kesh ); 121

Mbajtja e t dhnave sht e varfr, kontrollet e brendshme jan t dobt, dhe dokumentet jan jo t kompletuara

7.23.4 Zgjedhja e Metodes Indirekte Zgjedhja e metods indirekte (s) q duhet t prdoret kur bni prpjekje q ti prcaktoni t ardhurat e sakt t tatimpaguesit do t varet nga natyra e biznesit dhe faktort e veant dhe rrethanat e rastit. Disponueshmria e t dhnave t duhura mund t jet i rndsishme. Metodat q krkojn analiz t pasuris dhe shpenzimeve private (shih pjesen 11.2.5) jan n prgjithsi m t prshtatshme n rastin e personave fizik, por ato gjithashtu mund t prdoren n rastin e nj biznesi q sht n pronsi t dy apo tre individve.

7.23.5 Sfidat lidhur me Metodat Indirekte Ka disa shtje t rndsishme q duhet t merren parasysh: a). Sukses i ruajtjes s vlersimeve q dalin nga kontrollet duke i prdorur metodat indirekte varet nga t qenurit n nj pozicion pr t parashikuar dhe pr ti tejkaluar sfidat e mundshme. Metoda indirekte e vlersimit nuk duhet bazuar thjesht n spekulime, por ata duhet t jen t mbshtetur nga teknikat e njohura dhe t pranuara pr t nxjerr nj prfundim ndaj detyrimit t tatimpaguesit. b). Para fillimit t inspektimit t shtjeve financiare t tatimpaguesit, inspektoret e kontrollit tatimor duhet t jen t prgatitur mir, dhe n kt drejtim planifikimin sht elsi pr nj kontroll kualitativ (shih SHTOJCA P1); Prgatitja duhet t prfshij: i). Marrjen dhe analizimin e informacionit n dispozicion, edhe informacionin e brendshm edhe t jashtme, q mund t jet t shfrytzohet gjat kontrollit (p.sh. deklaratat tatimore, t dhnat e doganave, informatat e licencimit ,agjencit tjera qeveritare dhe palt e treta) ii). Duke marr parasysh informatat n dispozicion t tatimpaguesit, dhe sektorin e tregtis n t cilin ata veprojn (shih pjesn 9); iii). Duke njohur rrezik e lart ose duke dyshuar n shtjet apo fushat; iv). Planifikimi i kontrollit pr ti adresuar rreziqet, duke prfshir prgatitjen e pyetsorve, listat kontrolluese, dhe ndonj metodologji t inspektimit q duhet t adaptohet pr t verifikuar deklaratat e tatimpaguesit (shih pjesn 1.4.6 dhe pjesn 11.2.9). c). Kur t dhnat jan t joadekuate, nuk ekzistojn, ose ka arsye pr t besuar se ato jan t pasakta ose t rrejshme, kritike pr nj kontroll t suksesshme do t jet intervist fillestar dhe vrojtimet e operacioneve t biznesit. Shpesh t dhnat e marra nga intervista do t prcaktojn rezultatin e kontrollit. 122

Intervista duhet t fokusohet n kontrollin ndaj tatimpaguesit, jo n librat dhe regjistrat e tatimpaguesit. d). Pr t mbshtetur do sfid t nj metode indirekt t vlersimit , sht e rndsishme q procedurat e kontrollit dhe arsyet jan t dokumentuara si duhet. N munges t regjistrave t tatimpaguesit, letrat bashkkohore t puns s kontrollit , dokumentimin e atyre q dalin gjat kontrollit (duke prfshir prgjigjet nga tatimpaguesi ndaj pyetjet t shtruara, informacioni nga pala e tret, t dhnat ndihmse, vzhgimin e operacioneve t biznesit, etj) paraqet nj rndsi t madhe n mbshtetjen e nj vlersimi. e). Te gjitha dokumentet, oraret, llogaritjet duhet t sigurohen pr tatimpaguesin n mbshtetje t ndonj ndryshim t propozuar dhe se si ata kan kan ardhur deri tek kjo. Si nj rregull i prgjithshm, tatimpaguesit duhet t'i jepet nj mundsi pr ti shqyrtuar ndryshimet e propozuara dhe t siguroj do kundr-argumente para se vlersimet t jen nxjerr. (shih pjest 6.4.7-6.4.9);

Kapitulli 8 Teknikat e Kontrollit pr Tatimin e mbajtur n burim 8.1 Tatimi i Mbajtur n Burim n paga T ardhurat nga pagat do t prfshihen n t ardhurat bruto t periudhs tatimore n t ciln paguhet paga nga pundhnsi dhe pranohen nga i punsuari dhe shpenzimi i pags do t krkohet nga pundhnsi si zbritje n periudhn e njjt tatimore. I njjti parim vlen edhe pr detyrimin pr ndaljen e tatimit n burim n paga. Ky detyrim lind vetm kur pagat n t vrtet jan paguar ,e jo kur t jet prllogaritur detyrimi i pagave n librat e tatimpaguesit. do pjes prbrse e "pagave" q nuk sht paguar n para t gatshme, duhet gjithashtu t prfshihet n t ardhurat bruto t periudhs tatimore n t ciln sht pranuar kjo komponent. Shembull:
N r r r . r Periudha e tatmore

Pagesa e pages

Pagesa e TMB

Ndshkimet

Ipunsuari Te A/B

Pundhnsi Zbri. tatimore 2010

Prill

Maj

para

15. Qershorit

jo

2010

123

2 3

Maj Qershor

Tetor Janar/011

para 15 Nntorit 15 .Mars 2011

jo po

2010 2011

2010 2011

8.2 Tatimi i Mbajtur n Burim n qira Tatimpaguesit (peronat juridik) jan t obliguar t mbajn tatimin n burim n pagesat e qiras. Qiraja e paguar ose e kredituar pr personin i cili sht i liruar nga TAK dhe TAP apo sipas do ligji tjetr n Kosov ose sipas nj marrveshje ose konvente ndrkombtare nuk duhet ti nnshtrohet tatimit n burim. N kto raste barra bie mbi pranuesin e qiras q t siguroj evidenc me shkrim pr paguesin se t ardhurat e tyre jan t liruara nga TAK dhe TAP. Derisa t sigurohet kjo evidenc, obligimi mbetet te paguesi q t mbaj Tatimin n Burim. Krkesa pr t mbajtur n burim ta timin n qira aplikohet vetm pr tatimpaguesit t cilt paguajn qira. Tatimpaguesit jan definuar n Ligjin mbi Korporatat, mirpo ky nuk i mbulon institucionet qeveritare t huaja apo t Kosovs, duke prfshir komunat. Kto organizata nuk jan t obliguara q t mbajn tatimin n burim n pagesat e qiras q i bjn, mirpo jan t detyruar t njoftojn ATK-n n form t shkruar se kujt i kan paguar kt pages t qiras dhe shumn e ktyre pagesave .

Shembull: Personi x ka lshuar dy objekte me qira .Njrin objekt e shfrytzon personi fizik ndrsa tjetrin personi juridik ( jo individual); T hyrat nga qiraja nga personi fizik jan 3000 euro T hyrat nga qiraja nga personi juridik jan 5000 euro Llogarisim: Personi juridik ndal tatimin n burim 5000x9 %=450 euro dhe paguan qdo muaj nga 4550 euro qiradhansit Qiradhnsi I deklaron kto t hyra qdo tre muaj dhe bn kt llogaritje: T ardhurat bruto : 3000 x 3 = 9000 (nga personi fizik) 5000 x 3 = 15000 (personi juridik) 24000 Te ardhurat nga qiraja ne tremujor 24000 x10%= 2400(ne emer te shpenzimeve ) 24000-2400= 21600 t ardhurat e tatueshme nga qiraja 21600 x10%= 2160 tatimi ne qira minus 1350 tatimi I mbajtur nga personi jurirdik (450x3 muaj) = 810 euro tatimi qe duhet paguar

8.3 Tatimi i Mbajtur n Burim n Interes dhe t Drejtat pronsore (Rojaltis) Interesi apo t drejtat pronsore t paguara apo t kredituara personit i cili sht i liruar nga TAK dhe TAP dhe sipas do ligji tjetr t Kosovs, ose sipas nj marrveshje ose konvente ndrkombtare, nuk duhet ti nnshtrohen tatimit n burim. N kto raste barra bie n pranuesin e interesit dhe t drejtave pronsore q ti siguroj evidenc me shkrim paguesit se t ardhurat e tij jan t liruara nga tatimi. 124

Derisa t krijohet nj evidenc e ktill obligimi i mbetet paguesit q t mbaj n burim. Shembull: Banka A e Kosovs i jep kredi Biznesit B t Kosovs si pjes e biznesit normal komercial t huadhnies. Meq kredia sht dhn n kursin e zakonshm t biznesit t Banks A, biznesi B nuk sht i detyruar t mbaj tatimin n burim n komponentin e interesit t ri-pagess s kredis. a. Lirimi nga mbajtja e tatimit n burim i parapar me Ligj aplikohet vetm pr interesin e kredive t dhna nga institucionet financiare t licencuara nga BQK. Kjo nuk aplikohet pr interesin e paguar n kredi nga institucionet financiare jo-rezidente. N kto raste paguesi i interesit sht i detyruar q t mbaj tatimin n burim nga pagesat e tyre t interesit pr institucionet financiare jorezidente. b. Pr qllim t pagess s tatimit t mbajtur n burim ose interesit dhe/ose t drejtave pronsore sipas ktij Neni, mbajtsit n burim duhet t plotsojn formularin e tatimit te mbajtur n burim dhe te pasqyrs s pagess sikur q sht prshkruar nga ATK dhe duhet t dorzoj formularin dhe pagesn n nj bank ose institucion financiar t licencuar nga Banka Qendrore e Kosovs. 8.4 Tatimi i Mbajtur n Burim n Fitimet e Lotaris dhe Lojrave t Fatit Tatimpaguesit q i takojn ksaj veprimtarie duhet t mbajn tatimin n burim n pagesat e lotarive dhe lojrave t fatit. Lotaria, ose lojrat e fatit, fitimet e paguara apo kredituara pr personin i cili sht i liruar nga TAK dhe TAP , sipas do ligji tjetr t Kosovs ose sipas nj marrveshje apo konvente ndrkombtare, nuk i nnshtrohet mbajtjes s tatimit n burim. N kto raste barra bie mbi pranuesin e fitimeve q t siguroj evidenc me shkrim pr paguesin se t ardhurat e tyre jan t liruara nga tatimi. Derisa t sigurohet kjo evidenc, obligimi bie n paguesin q t mbaj tatimin n burim. Shembull: Nje person rregullisht luan ne nje institucion te lojrave te fatit. Institucioni hap nje llogari per personin i cili mban nje bilanc rrjedhes per fitoret nga lojrat e fatit dhe trheqjet. Fitoret do te prfshihen ne te ardhurat bruto kur ato te kreditohen ne llogari, pavarsisht nese personi ne fakt i terheqe keto mjete nga llogaria apo jo. 8.5 Tatimi i Mbajtur n Burim pr Disa Jo-rezident sht e obligueshme mbajtja e tatimit n burim nga t ardhurat e atribueshme pr artistt jo rezident dhe pr jo rezidentt q kryejn shrbime n Kosov. Kur kto t ardhura i paguhen apo kreditohen personit jorezident ose entitetit t cilt jan t liruar nga TAK dhe TAP, dhe sipas do Ligji tjetr t Kosovs ose sipas nj marrveshje apo konvente ndrkombtare,kto t ardhura nuk duhet ti nnshtrohen mbajtjes s tatimit n burim. N kto raste barra bie mbi pranuesin e t ardhurave q t siguroje nj evidenc me shkrim pr paguesin se t ardhurat e tija jan t liruara nga tatimi . Deri n sigurimin e ksaj evidence, obligimi mbetet te paguesi q t mbaj tatimin n burim. Krkesa pr t mbajtur n burim nga t ardhurat e atribueshme pr zbavitsit jorezident sipas Ligjit ka t bj me aktivitetet personale t zbavitsit q ushtrohen n Kosov. Pagesat pr artistt jo rezident q nuk jan n lidhje me aktivitetet e tyre 125

personale (p.sh nga shitjet e mallrave) nuk i nnshtrohen tatimit t mbajtur n burim. Pagesat nga Kosova pr aktivitetet personale t ushtruara jasht Kosovs gjithashtu nuk i nnshtrohen tatimit n burim. T ardhurat e atribueshme pr zbavitsin jo rezident sipas Ligjit t cilat jan paguar ose kredituar n Kosov, do ti nnshtrohen tatimit n burim prve nse kompensimi bruto i paguar ose kredituar pr zbavitsin jo rezident lidhur me aktivitetet e tyre personale nga t gjith paguesit pr kto aktivitete nuk do t tejkalon vlern prej 1000 euro n periudhn tatimore. Perve ketyre, mbajtjes ne burim i nnshtrohen edhe personat apo entitetet jorezidente qe nuk kane njesi te prhershme ne Kosove nese kompensimi i paguar eshte me shume se 5000 gjate periudhes tatimore. Shembull: Nj artist jo rezident viziton Kosovn dhe fiton para nga shfaqja n Prishtin dhe n Prizren. Artisti gjithashtu fiton para nga shitjet e CD-ve t muziks s tyre dhe nga shitjet e mallrave t tjera. Tatimi n burim aplikohet vetm pr parat e paguara artistit pr shfaqjet. Parat nga shitjet e mallrave nuk sht n relacion me aktivitetin personal t artistit Te hyrat nga shfaqja jane 4000 .Tatimi ne buri m mbahet ne shumen prej 3000 (4000-1000)
Sipas Ligjit per TAP dhe TAK pagues nnkupton do person ose entitet, qoft nj organizat ose individ i cili sht pajtuar q t paguaj personin jo-rezident ose entitetin pr zbavitje ose shrbime tjera t kryera n Kosov.

Kapitulli 9 Teknikat e Kontrollit pr TVSH Sektort e Tregtis T prgjithshme Lista e Kontrollit per Tatimin e Llogaritur T Prgjithshme Lista e Kontrollit pr TVSH-n e Llogaritur Mbajtja e regjistrave (klikoni pr sqarim) 1. A jan rishikuar t dhnat e tatimit t zbritshme pr ndonj gabim apo prjashtim? Nse sht prdorur ndonj skem e veant, a sht vepruar n mnyr t drejt? Furnizimet dhe Detyrimet (klikoni pr sqarim) 1. A jan prfshir t gjitha furnizimet e rastit dhe ato t ndryshme n kalkulimet pr deklaratn e TVSH-s? 2. A sht kalkuluar si duhet tatimi i llogaritur mbi asetet n dispozicion sipas rastit?
Po Jo Jo/Apl

126

3. A sht deklaruar sakt tatimi i zbritshme n do fatur t pranuar dhe t vet faturuar? 4. Nse biznesi i merr prsipr transaksionet ndrkufitare, a jan zbatuar si duhet rregullat e vendit t furnizimit? 5. A e ka zbatuar biznesi sakt obligimin e TVSH-s pr furnizimet e tij? 6. A jan trajtuar si duhet furnizimet n lidhje me tokn dhe ndrtesat pr qllime te TVSH-s? 7. A jan ndjekur rregullat pr do transfert t biznesit? 8. A ka dshmi mbshtetse pr furnizimet me prqindje jo standarde? Koha e Furnizimit (klikoni pr sqarim) 9. A sht deklaruar tatimi i llogaritur n kohen e duhur?

10. Nse depozitat jan pranuar, a sht deklaruar tatimi i llogaritur si duhet?

11. Nse tatimpaguesi sht nj shits me pakic, a sht kalkuluar tatimi i llogaritur si duhet?

Vlera dhe Llogaritja (klikoni pr sqarim) 12. A sht kalkuluar tatimi i llogaritur sakt mbi vlerat gjithprfshirse t TVSH-s; shumat e zbritura dhe furnizimet e prziera? 13. Ku jan specifikuar disbursimet, a kan qen t prfshira n vlern e furnizimeve si duhet? 14. A jan trajtuar n mnyr korrekte tarifat e drgesave? 15. Nse tatimpaguesi sht nj shits me pakic, a sht kalkuluar tatimi i llogaritur n mnyr korrekte? Eksportet dhe Drgesat (klikoni pr sqarim)

16. Nse mallrat jan eksportuar jasht territorit t Kosovs kan qen ato me norm zero, a ka prova t cilat jan marr brenda afateve t duhura kohore? Notat e Kreditit dhe Lehtsimi i Borxhit t Keq (klikoni pr sqarim) 17. A jan lshuar n mnyr korrekte kredit notat e shitjeve? 127

18. A ka ndonj ndryshim pr lehtsimin e borxheve t kqija dhe a jan rikthyer si duhet ato? Dhuratat e Biznesit dhe Vet Furnizimet (klikoni pr sqarim) 19. A sht kalkuluar tatimi i llogaritur pr dhuratat e biznesit kur ka qen e nevojshme?

20. A sht kalkuluar tatimi i llogaritur mbi asetet e vna pr prdorim private dhe jo biznesor?

Mbajtja e regjistrave A jan rishikuar regjistrat e tatimit t llogaritur pr gabime dhe prjashtime?
Rreziku Gabimet sa i prket tatimit t llogaritur mund t ndodhin si rrezultat i prjashtimit, os lshimit dhe keqkuptimit kur transaksionet fillimisht jan futur n regjistra. N veanti, fatura e shitjes .N veanti, faturat e shitjes q datojn kah prfundimi i periudhs s deklarats s TVSH-s nganjher mund t anashkalohen - pr shembull n qoft se raporti i deklarats s TVSH-s brenda nj sistemi t kompjuterizuar t kontabilitetit ka qen duke funksionuar para se t afishohen t gjitha faturat prkatse t shitjeve. Lehtsimi

Konsideroni nse t gjitha furnizimet prkatse t bra nga ana e biznesit jan identifikuar dhe nse niveli i rezultateve t llogaritur sht n prputhje me nivelet e shpenzimeve dhe me t kuptuarit tuaj t biznesit. Nj prmbledhje e prgjithshme e lshimit t tatimit t llogaritur para dorzimit t deklarats s TVSH-s mund t identifikoj dhe ti eliminoj shum gabime dhe mangsi. Duke e krahasuar tatimin e llogaritur t kalkuluar dhe totalin neto t furnizimeve, ose duke e barazuar vlern e furnizimeve t llogaritur me informacionet tjera n dispozicion dhe n qarkullim (pr shembull menaxhimi i llogarive), mund t nxjerr n pah mangsi t konsiderueshme, pasi q mund t krahasojm kalkulimin e tatimit t llogaritur me shumn e deklaruar n deklaratn e fundit ose n deklaratn pr t njjtn periudh t vitit t kaluar. Nse sht prdorur nj sistem i kontabilitetit pr t llogaritur vlerat e deklarats s TVSH-s-, duhet pasur kujdes pr t siguruar se jan vendosur datat e sakta dhe q t gjitha transaksionet prkatse t jen prfshira brenda periudhs s TVSH-s. Disa programe kompjuterike t kontabilitetit kan funksione integrale t kontrollit t TVSH-s t cilat mund t ndihmojn n identifikimin e gabimeve t mundshme prpara se t dorzohet nj deklarat.
Sqarim Gabimet e zakonshme t tatimit t llogaritur prfshijn:

128

-manuale, gabimet aritmetike dhe ato t konsolidimit 1. -faturat e prjashtuara apo t dyfishuara 2. -faturat e shitjes me shum bruto pa nxjerrjen e tatimit t llogaritur mbi furnizimet e norms standard ose t reduktuar 3. -tatimi i llogaritur gabimisht mbi shumat gjithprfshirse t TVSH-s apo pr furnizimet t cilat i nnshtrohen nj marrveshje sa i prket zbritjes. 4. -kodet e pasakta t detyrimit t TVSH-s caktohen n kuadr t sistemit t kompjuterizuar t kontabilitetit 5. -TVSH-ja dhe vlera neto e tranzpozuar (Vlera neto e shkruar n vend t TVSHse dhe anasjelltas) 6. -notat kreditore t lshuara gabimisht

Llogaritjet n deklaratn e TVSH-s duhet t prfshij t gjitha aktivitetet e biznesit t personit t regjistruar (tatueshm). Ndrsa nj biznesi mund t mbaj regjistra t ndara financiare pr aspekte t ndryshme t biznesit t tij pr qllime biznesi apo qllime tjera administrative (pr shembull nj kontraktor ndrtimesh ka nj numr t pronave me qira pr t cilat mban regjistra t veanta pr konstruksionet e tij dhe aktivitetet e prons), t gjitha furnizimeve e tij duhet t jan t prfshira.

Furnizimet dhe Detyrimi A jan prfshir t gjitha furnizimet e rastit dhe ato t ndryshme n kalkulimet e deklarats s TVSH-s?
Rreziku sht esenciale q t gjitha furnizimet prkatse dhe deklaratat e tatimit t llogaritur t bra nga nj biznes t identifikohen sipas nevojs. Shume biznese i bjn furnizimet jasht aktiviteteve kryesore tregtare t tyre. Nse furnizimet e tilla nuk jan faturuar apo jan faturuar jasht procedurave normale t kontabilitetit, nevoja pr t llogaritur TVSHn e llogaritur mund t anashkalohet. Shih shpjegimet e shembujve m posht sa i prket llojeve t furnizimit t shmangur zakonisht nga kalkulimet e deklarats s TVSHs. Lehtsimi Konsidero nse biznesi ka br ndonj nga furnizimet e rastit apo t ndryshme dhe sigurohu se tatimit i llogaritur sht deklaruar sipas nevojs. Sqarim Shembujt e furnizime q mund t anashkalohen prfshijn: 1. 2. -shitjet me kesh 3. -shitjet e mallrave t mbetura

129

4. -pagesat stimuluese t pranuara nga blersit pr t prmbushur objektivat e blerjes dhe shitjes 5. 6. -t ardhurat pronsore 7. -ngarkesat e menaxhmentit 8. -provizionet pr shitjet nga agjensionet 9. -ngarkesat ndaj nn-kontraktorve pr prdorimin e furgonave apo mjeteve 10. -furnizimet pr personel t faturuara apo me zbritje n page 11. -tarifat e detyrueshme sa i prket shrbimit n restorant (edhe pse, bakshishet dhe ato shrbime sipas dshirs jan jasht fushs s TVSH-s nse dhurohen falas) 12. Kabinet e telefonit dhe faturat e automatve 13. -ri-ngarkesat pr shpenzimet e pals s tret 14. -largimi i aseteve t prdorura pr biznes 15. 16. -transaksionet barter (t kmbimit)

17. 18. 19. Koha e Furnizimit A sht deklaruar tatimi i llogaritur n kohen e duhur ?

Rreziku Nj biznes ka nevoj t sigurohet se tatimi i llogaritur sht deklaruar n kohn e duhur. Ndrsa pika e sakt tatimore shpesh do t jet data kur fatura lshohet, kjo nuk sht gjithmon shtja. N veanti, duhet t japin llogari pr tatimin e llogaritur m par ose faza e pagesave t pranuar para se nj fatur t lshohet, mund t neglizhohet. Lehtsimi Siguron se t gjitha transaksionet prkatse kan qen t prfshira n periudhn e duhur t deklarats. N veanti, nse pagesat me avanc dhe pagesat me kste jan pranuar ather ajo e konfirmon q tatimi i llogaritur sht deklaruar n kohn e duhur nse sht e nevojshme. 20. Sqarim

Pika tatimore ('koha e furnizimit') sht koha n t ciln tatimi i llogaritur duhet t jet i deklaruar. Pika themelore tatimore pr mallrat zakonisht sht data kur ato jan drguar tek ose jan larguar nga furnizuesi, ose, nse mallrat jan furnizuar pa u lvizur, kur ato jan br t disponueshme pr prdorim nga konsumatort. Pika themelore tatimore pr shrbimet sht data kur shrbimi sht kryer dhe normalisht sht marr si dat kur t gjitha punt me prjashtim t faturimit kan prfunduar.

130

Megjithse pika themelore tatimore sht, ajo kur zvendsohet dhe krijohet nj pik aktuale tatimore nse nj biznes gjithashtu e lshon nj fature t TVSH-s ose merr nj pages prpara piks tatimore baz, ose e lshon nj fatur t TVSH-s deri n 14 dit pas piks tatimore baz.
21. Nse nj biznes ofron furnizim t shrbimeve t tij (ose disa lloje t mallrave t tilla si, rryma, uji dhe gazi) n mnyr t vazhdueshme ose sipas nj kontrate e cila siguron pagesat me kste, nj pik tatimore krijohet do her q lshohet nj fature e TVSH-s ose kur e merr nj pages, cilado q ndodh e para. N qoft se nj biznes nxjerr se"krkesat pr pages" apo dokumente t ngjashme t cilat nuk jan fatura t TVSH-s, ai duhet t lshoj nj fatur t TVSH-kur t pranohet pagesa. Kur sht e nevojshme, nj fature e TVSH duhet t lshohet para dits s 15 t muajit q vijon pas muajit n t cilin ka ndodhur momenti i lindjes s detyrimit.

Vlera dhe llogaritja A sht llogaritur sakt tatimi i llogaritur mbi vlerat gjithprfshirse t TVSHs, shuma e zbritur dhe furnizimet e prziera?
Rreziku N shumicn e rasteve tatimi i llogaritur pr nj furnizim sht llogaritur duke e aplikuar prqindjen e duhur pr nj mim q m par sht caktuar si mim pa TVSH dhe fatura e TVSH-s i pasqyron kto si shuma t ndara. Megjithat, tatimi i llogaritur ndonjher duhet t llogaritet nga nj pages e pranuar ose nga nj mim n t ciln TVSH tashm sht e prfshir. Tatimi i llogaritur pr shkak t nj mim gjithprfshirs t TVSH sht llogaritur duke zbatuar pjesn e TVSH-s pr shumn e ngarkuar, jo duke e shumzuar me normn e prqindjes prkatse.

Llogaritja e tatimit t llogaritur mund t jet m e komplikuar kur ofrohen ulje t mimeve, ose nj mim i vetm sht ngarkuar pr nj numr t furnizimeve me m shum se nj obligimi i TVSH-s (nj 'furnizim i przier ") shih shpjegimin e m posht.
Lehtsimi Sigurohu q pjesa e TVSH-s sht zbatuar si duhet pr t kalkuluar tatimin e llogaritur n shumat gjithprfshirse t TVSH-s. Konfirmo se tatimi i llogaritur sht kalkuluar sakt, veanrisht kur jan ofruar zbritje apo kur bizneset bjn furnizime t prziera. Sqarim Nse nj biznes ofron nj zbritje, me kusht q konsumatori t paguan brenda nj afati t caktuar, tatimi i llogaritur sht llogaritur n shumn e zbritur edhe n qoft se klienti nuk ka marr ofertn.

Nj 'furnizimi i przier "ndodh kur nj mim i vetm sht ngarkuar pr furnizime t veanta t mallrave dhe / ose shrbime me detyrime t ndryshme t TVSH-s. N raste t tilla konsidera duhet prpjestohet n mnyr t drejt ndrmjet komponentve me norma t ndryshme. Furnizimet q e prfaqsojn nj qllim t 131

vetm ekonomik, nuk duhet megjithat, t jen t ndara artificialisht n pjest prbrse me detyrime t ndryshme. Eksportet dhe Drgesat Nse mallrat e eksportuara jasht Kosovs kan qen me norm zero, a ka dshmi t caktuara q ato jan pranuar brenda afateve t duhura kohore ?
Rreziku Kur mallrat eksportohen jasht Kosovs, n prgjithsi nuk ka tatim t llogaritur pr shkak t furnizimit. Megjithat, bizneseve ju krkohet q ti marrin dshmit komerciale apo zyrtare q mallrat n fjal jan eksportuar dhe ti mbajn ato brenda afateve kohore t caktuara. Furnizimi i mallrave pr nj biznes tjetr n Kosov, ose pr nj biznes jasht shtetit i cili gjithashtu sht i themeluar edhe n Kosov, sht prgjegjs pr eksportin e tyre, dhe nuk mund t jet me prqindje zero si nj eksport dhe shkalla e duhur e TVSH-s s Kosovs duhet t tatohet. Lehtsimi Sigurohu q dshmi t knaqshme t eksporteve me norms zero jan marr brenda afateve t duhura kohore. Kujdes t veant duhet ti kushtohet kur konsumatori ose agjenti i konsumatorit sht prgjegjs pr mbledhjen e mallrave. Sqarim Dshmit e knaqshme komerciale t eksportit duhet t prfshijn dokumentacionin origjinal t transportit t tilla si dokumente e transportit rrugor (CMR), flet drgesat, ose fatura e transportit ajror.

Prndryshe nj biznes mund t marr dshmi zyrtare n formn e nj mesazhi pr nisjen e mallrave (MNM), nj dokumenti t vetm administrativ (DVA), i miratuar nga Dogana n pikn dalse nga BE-ja, ose konfirmimin e shkarkimit nga nj sistemi i ri transitor i kompjuterizuar (KSHSK). Dshmit zyrtare apo ato komerciale duhet qart ti identifikojn mallrat, furnizuesit, vlerat, destinacionin, llojin e transportit dhe rrugn e prshkuar. Kjo duhet t mbshtetet me dshmi plotsuese t tilla si urdhrat origjinale, korrespondencn, sigurimin dhe dokumentacionin sa i prket pagesave. Dshmit e nevojshme zyrtare apo ato komerciale t eksportit zakonisht duhet t merren brenda tre muajve (ky afat kohor zgjatet deri n gjasht muaj, kur mallrat drgohen pr prpunim ose inkorporimin para eksportit ). Nse nuk merret brenda ktyre afateve kohore, tatimi i llogaritur duhet t deklarohet. N qoft se dshmit e vlefshme t eksportit merren m pas,ndryshimi i tatimit t llogaritur mund t bhet n deklaratn e TVSH duke e mbuluar datn n t ciln jan marr dshmit. Notat Kreditore dhe Lirimi nga Borxhi i Keq A jan lshuar notat kreditore t shitjeve si duhet?
Rreziku Nj note krediti e shitjeve mund t reflektoj ne rritje apo zvoglim gabimisht t tatimin te llogaritur, kur nuk sht e nevojshme. Pr shembull:

132

1. 2. - nj note krediti sht rritur mirpo nuk i sht lshuar konsumatorit 1. 2. - nj note krediti e cila sht lshuar pasqyron shumn e tatimit t llogaritur q 3. duhet t reduktohet kur fatura origjinale e furnizimit sht me norm zero apo 4. e prjashtuar. 5. - nj norm sht lshuar gabimisht pr korixhimin e nj borxhi t keq 6. - nj not krediti duke e reduktuar tatimin e llogaritur sht lshuar kur tatimi i llogaritur i ngarkuar n faturn origjinale nuk ishte i deklaruar n t vrtet. 7. Lehtsimi Sigurohu q do not krediti e shitjeve sht lshuar sakt dhe se trajtimi i TVSH-s sht n prputhje me faturn origjinale t shitjes Sqarim Pr t qen e vlefshme pr qllime t TVSH-s nj note krediti duhet :

t lshohet pr konsumatorin (blersin) pasqyroj nj gabim t vrtet ose mbingarkes apo nj ulje t rn dakord n vlern e oferts origjinale dhe normalisht t lshohet brenda periudhs kur sht zbuluar apo dokorduar ofroj konsumatorit vlern n aspektin e t drejts s mirfillt pr nj kreditim apo kompensim kundrejt vlers nga furnizimet e ardhshme. prfshij sqarimin e arsyes s tij sa i prket lshimit dhe detajeve t faturave origjinale t shitjeve t kredituar.

Dhuratat e Biznesit dhe Vet Furnizimet A sht kalkuluar tatimi i llogaritur pr dhuratat e biznesit kur sht e nevojshme? Rreziku Dhuratat e biznesit jan dhn n situate t ndryshme t tilla si dhurata sezonale pr konsumatort e biznesit apo si shprblime pr shrbime t ofruara pr nj periudh t gjat, shprblime pr daljen n pension pr punonjsit. Tatimi i llogaritur n prgjithsi sht i obliguar n koston e t gjitha dhuratave t biznesit n t ciln tatimit i zbritshm sht i kthyeshme vetm nse t dy dhuratat: kushtojn m pak se sa shuma ( e specifikuar me ligj) nuk jan pjes e seris s dhuratave pr nj person

Lehtsimi 133

Rishiko regjistrat pr dshmi t dhuratave t biznesit dhe siguro q tatimi i llogaritur ka qen i llogaritur si duhet. Sqarim Nse nj artikull sht bler q t'i jepet nj t afrmi apo miku n prgjithsi nuk sht nj dhurat e biznesit dhe tatimit i llogaritur sht i obliguar pavarsisht vlers. Tatimi i llogaritur n prgjithsi nuk sht i obliguar te mostrat t cilat jepen falas nga bizneset promovuese. Nse nj biznes ofron mallra apo shrbime si nj "dhurat", me kushtin q dikush t blej dika, ose prndryshe ofron dika n mnyr q ti kthehet, ato nuk jan dhurata t vrteta pr qllime t TVSH-s dhe mund t prbj nj transaksion barter.

T prgjithshme- Lista e Kontrollit per Tatimin e Zbritshem T prgjithshme Lista e Kontrollit t Zbritshem t TVSH-s
Po Jo Jo/Apl

Mbajtja e Regjistrave (klikoni pr sqarim) 1. A jan rishikuar regjistrat e tatimit t zbritshm pr gabimet e lshuara?

2.

A ka dshmi t knaqshme t cilat jan mbatjur pr mbshtetur deklaratat e tatimit t zbritshm? A jan rishikuar t dhnat pr t siguruar se tatimi i zbritshm sht deklaruar n kohen e duhur?

3.

Prdorimi pr qllime private dhe jo biznesore (klikoni pr sqarim) 4. A ka qen kufizuar tatimi i zbritshm n mnyr t prshtatshm mbi shpenzimet p qllime private? A ka qen i kufizuar tatimi i zbritshm n mnyr t prshtatshm n lidhje me aktivitetet jo biznesore? A jan t prshtatur sakt paraqitjet e TVSH-s mbi shpenzimet e biznesit t prziera, privatew dhe/jo biznesore?

5.

6.

Prjashtimi i pjesshm (klikoni pr sqarim) 7. A jan br kalkulimet sakt pr prjashtimet e pjesshme nse krkohet?

Zbavitjet e Biznesit (klikoni pr sqarim) 8. A jan t kufizuara rikuperimet e tatimet t zbritshm pr bizneset zbavitse? 134

Makinat dheShpenzimet Automobilistike (klikoni pr sqarim) 9. A jan ndjekur t gjitha rregullat n lidhje me: Blerjen e makinave Qiraja apo marrja afat gjate me qira e makinave Karburanti pr makinat Mjetet tjera se sa makinat Udhtimin e ber pr shtje biznesi paguar ndaj puntorve?

Transaksionet Ndrkombtare (klikoni pr sqarim) 10. A sht deklaruar sakt tatimin i llogaritur mbi mallrat e importuara?

11.

A sht kalkuluar sakt tatimi i llogaritur pr shrbimet e prfituara nga furnizuesit e huaj?

Notat e Kreditit (klikoni pr sqarim) 12. A jan korixhuar sakt notat e kredit pr blerjet?

Mbajtja e regjistrave Mbajtja e regjistrave sht thelbsore, regjistrat e mbajtura keq mund t nnkuptoj se deklarata e TVSH-s sht prgatitur n baz t informatave t pasakta ose atyre jo t plota. Kur nj biznes operon m shum se n nj vend sht gjithashtu e rndsishme q t respektohen procedurat pr t siguruar se t gjitha informatat relevante t kontabilitetit t cilat jan t nevojshme pr prfundimin e deklarats jan raportuar te personi q prgatit at n koh pr prfshirjen e tyre n deklarat. Edhe kur regjistrat t jen mbajtur mir, gabimet, dublikime dhe prjashtimet mund t ndodhin, duke rezultuar n tatim t zbritur duke u deklaruar shum hert, shum von, ose me shum t pasakt. Nse sht prdorur nj paket e kompjuterizuar pr ti llogaritur vlerat e deklarats s TVSH-s, duhet pasur kujdes n mnyr q t sigurojm se jan t vn datat e sakta dhe q t gjitha transaksionet prkatse jan prfshira brenda seris s datave. A jan rishikuar regjistrat e tatimit t zbritshm pr lshimin e ndonj gabimi? Rreziku Shum gabime t tatimit t zbritshm jan rezultat i mos lshimit apo keqkuptimit kur transakcionet fillimisht jan regjistruar. Shih m posht sqarimin pr nj list t gabimeve t zakonshme. Lehtsimi Nj prmbledhje e prgjithshme e lshimeve t tatimit t zbritshm para dorzimit t deklarats s TVSH-s shpesh i identifikojn dhe eliminojn shum gabime t 135

zakonshme. Krahasimi i tatimeve dhe shums s prmbledhur neto mund t nxjerr n pah ndonj lshim t rndsishm. Krahaso tatimin e zbritshm t kalkuluar me shumn e deklaruar t deklarats s fundit ose me shumn n deklaratn pr t njjtn periudh t vitit t kaluar dhe shqyrto nse ndonj nga variacionet e rndsishme jan n prputhje me t kuptuarit e juaj t biznesit dhe zhvillimin e tij. Sqarim Gabimet e zakonshme prfshijn: 1. 1. - Deklarata t dyfishta- veanrisht kur ka pasur krkesa pr pagesa apo pro2. faturat. 3. - Gabimet manuale,aritmetike dhe ato t konsolidimit. 4. - Tatimi i zbritshm i kalkuluar gabimisht mbi shumn gjithprfshirse t TVSH-s. 5. - TVSH-ja dhe vlera neto e transponuar (vlera neto e shkruar n ven t TVSH-se dhe anasjelltas). 6. - Tatimi i zbritshm i llogaritur gabimisht pr blerjet me-norm t reduktuar t TVSH-s ose transaksione t cilat jan subjekt i nj zbritje . 7. 8. - Tatimi i zbritshm i deklaruar pr blerjet t cilat nuk mbartin TVSH. 9. - Tatimi i deklaruar mbi shpenzimet e bra jasht Kosovs (pr shembull pr konferenc / udhtim pune strehim dhe ushqim). 10. - Deklarata e TVSH-s dhe pagesat e vlersuara t deklaruara si tatim i 11. zbritshm. 12. 13. - Lshimi I notave kreditore n mnyr t gabuar. 14. - Vet faturimi i faturave t shitjeve mbi t cilat tatimit i llogaritur sht i obliguar sht lshuar si fatura t blerjeve. 15. - Tatimi i deklaruar mbi shpenzimet e duhura tek nj pale e tret.

Prdorimi pr qllime private dhe jo biznesore A sht kufizuar tatimi i zbritshm sipas nevojs mbi shpenzimet pr qllime private Rreziku Pr shum biznese private dhe biznese financiare mund t jen t ndrlidhura ngusht. Prderisa nj biznes mund t paguaj nj sr fatura dhe shpenzime pr qllime private t drejtuesve t tij, pronart dhe partnert, TVSH-ja n lidhje me at nuk mund t deklarohet. Pr llojet e zakonshme t shpenzimeve private shih sqarimin e m mposhtm. Shpenzimet t tilla mund t mos identifikohen, pr 136

shembull mbi deklaratat e shpenzimeve, dhe TVSH-ja e deklaruar n lidhje me kt mund t jet gabim. Lehtsimi Rishiko regjistrat e tatimit t zbritshm, duke prfshir deklaratat e shpenzimeve, pr shpenzimet private dhe siguro q TVSH-ja n lidhje me kt nuk sht deklaruar. Kontrollo rregullat pr shpenzime automobilistike. Kontrollo pozicionin e shpenzimeve me nj qellim t przier. Sqarim Shembuj t zakonshm t shpenzimeve private prfshijn: faturat e shpenzimeve pr gjra shtpiake t tilla si riparimet dhe mirmbajtjet, gjrat ushqimore, orendi, ngrohje e brendshme, dritat dhe telefoni, kafsht shtpiake - edhe pse nse shpenzimet e tilla kan nj element t prdorimit nga biznesi nj ndarje mund t jet e nevojshme; veshja personal (prve uniformave ose veshjeve mbrojtse t nevojshme) qndrimi privat n hotel dhe udhtimet me taksi ; hobit, aktivitetet e lira dhe sportive; kshillat ligjore dhe tatimore t cilat nuk jan pr qllime t biznesore ushqimet dhe pijet (prve ushqimit q merret pr qllime biznesore, kur sht larg nga vendi i puns duke e prjashtuar zbavitjet biznesore)

N shum biznese financat personale dhe ato t biznesit mund t jen t lidhura ngusht dhe tatimi i zbritshm mund t deklarohet gabimisht mbi shpenzimet t cilat pjesrisht ose trsisht jan pr qllime private apo jo-biznesore. 'Qllimi Biznesore" mund t jet nj zon komplekse n lidhje me tatimin e zbritshm.

Prjashtimet e pjesshme A jan kalkuluar mir prjashtimet e pjesshme nse jan krkuar? Rreziku Nj biznes mund t mos e vrej se sht pjesrisht i prjashtuar. Pr shembull shumica e bizneseve ku aktivitetet kye t cilit jan t tatueshme mund t pranojn t ardhura t liruara pr pronn apo provizione (sigurime/financa/lotaria) q e bjn at pjesrisht t liruar. Kur furnizimet e liruara bhen apo sht menduar t bhen, biznesi sht pjesrisht i liruar dhe kthimi i tatimit t zbritshm mund t ket nevoj t kufizohet. Lehtsim 137

Rishikoni aktivitetet e biznesit, duke prfshir edhe ato sekondare apo t rastsishme, pr t identifikuar furnizimet e liruara ekzistuese apo ato q kan synim t bhen. sht me rendsi t bhet dallimi n mes t furnizimeve t liruara dhe ato me normn zero (t cilat nuk mbartin TVSH-por jan t tatueshme). Tatimi i zbritshm i cili lind me furnizimet e liruara mund t krkohet vetm n pajtim me rregullat pr lirim t pjesshm. Kalkulimi i lirimeve t pjesshme specifikon se si duhet t prcaktohet zbritja e tatimit t zbritshm dhe se sa mund t deklarohet tatim i zbritshm. fardo rregullimi i nevojshm pr nevoja jo biznesore duhet t bhet para kalkulimit t lirimit t pjesshm. Siguroni q kalkulimet e lirimeve t pjesshme jan br n prputhje me metodn standarde apo metodn e aprovuar standarde. Vrtetoni se rregullimet e periudhs m t gjat jan br n koh t duhur. Sqarim Furnizimet e liruara jan prcaktuar n ligjin e TVSH-s. Tatimi i zbritshm i liruar sht totali i TVSH-s s caktuar pr shpenzimet e bra ekskluzivisht pr t br furnizime t liruara plus pjesa e TVSH-s e caktuar pr kostot t cilat nuk mund t caktohen as si furnizime t tatueshme e as t liruara (duke prfshir shpenzimet e prgjithshme).

Aktivitetet Zbavitse Biznesore A sht kufizuar kthimi i tatimit t zbritshm pr aktivitetet zbavitse biznesore? Rreziku Tatimi i zbritshm nuk mund t deklarohet mbi dispozitn e argtimit nga kushdo qoft q nuk sht i punsuar. Sigurimi i ushqimit dhe pijeve, biletat pr teatr apo koncert, akomodimi, hyrja n objekte apo ngjarje sportive, ose shfrytzimi i pasurive kapitale t tilla si jahtat dhe aeroplant pr qllim t zbavitjes, jan klasifikuar t gjitha si aktivitetet zbavitse t biznesit pr qllime t TVSH-s.. Marrveshjet sponzoruese mund t prfshij gjithashtu elemente t argtimit biznesore dhe prcaktimi i tatimit t zbritshm mund t krkohet. Lehtsim Identifikoni t gjitha shpenzimet pr zbavitje dhe siguroni q tatimi i zbritshm t mos jet i prfshir apo ndar n mnyr t duhur. Analizoni titujt si marketingu ose reklamat t cilat mund t prfshijn zbavitjet biznesore. Shpjegimi Kthimi i tatimit t zbritshm mbi dispozitn e zbavitjeve pr t punsuarit sht e lejuar n prgjithsi. Pr qllime t zbavitjes punonjsit mund ti prfshijn drejtort dhe partneret por jo ish-puntort, aplikantt pr pun dhe aksionaret. Megjithat, kur argtimi ofrohet vetm pr drejtort apo partnert e biznesit, shpenzimet nuk jan pr qllime biznesore dhe TVSH-ja e caktuar nuk mund t krkohet. Prfitimet t cilat i ofrohen personave specifik n biznes jan t ngarkuara me tatim t llogaritur. Kur punonjsi, drejtori, pronari apo partneri sht organizator dhe i pret personat q nuk jan puntor, aplikohen rregullat e zbavitjes biznesore dhe ne kt rast nuk 138

duhet t krkohet TVSH-ja e caktuar. Nse puntort dhe jo-puntort zbaviten (pr shembull n nj aheng pr Krishtlindje shkojn punonjsit dhe mysafirt e tyre) TVSH-ja duhet t caktohet dhe duhet t krkohet vetm prqindja pr zbavitjen e punonjsve. TVSH-ja e e prfshir n kostot aktuale t jetess t rimbursuara pr puntort dhe pr nnkontraktuesit e trajtuar si punonjs mund t krkohet nse sht e prfshir pr qllime biznesore. Tatimi i zbritshm nuk mund t deklarohet me norm t shesht mbi meditjet e jetess. Shpenzimet e veturave dhe Mjeteve tjera Rregullat e ndrlidhura sa i prket automjeteve, gazit dhe shpenzime tjera duhet t maten dhe shqyrtohen qart varsisht nga situata n t ciln gjendet tatimpaguesi. Transaksionet Ndrkombtare A sht krkuar sakt tatimi i zbritshm pr mallrat e importuara? Rreziku Tatimi i zbritshm pr mallrat e importuara mund t krkohen n rastet ku kemi dshmin nga Doganat e Kosovs. Megjithat, tatimi i zbritshm zakonisht krkohet kur dshmija nuk sht e knaqshme apo kur krkesa sht duplifikuar. Lehtsimi Siguroni nj document t lshuar nga Doganat e Kosovs apo nj dshmi tjetr te pranueshme pr t mbshtetur tatimin e zbritshm t krkuar pr mallrat e importuara. Rishikoni librin e keshit/faturat e agjenteve t transportit pr tu siguruar q jan shmangur duplifikimet dhe se taksa doganore nuk sht krkuar si tatim i zbritshm. Siguroni q tatimi i zbristshm nuk sht krkuar pr importe si jan veturat dhe njsit q do t shfrytzohet pr aktivitete zbavitse t biznesit, mbi bazn e lejuar me Ligi. Shpjegimi Kur mallrat me norm standarde apo t zbritur importohen nga vendet jasht Kosovs, TVSH-ja ngarkohet n kohn e importit. Dokument i Unik Doganor i cili paraqet TVSH-n import t paguar zakonisht sht drguar tek importuesi i deklaruar dhe n shumicn e rasteve ky dokument sht dshmia e krkuar para se tatimi i zbritshm t jet krkuar. TVSH-ja e caktuar n Dokumentin Unik Doganor (DUD) sht subjekt i rregullave t zakonshme t Tatimit t zbritshm. Nuk mund t deklarohet ndonj tatimi paguar doganor i importit s bashku me TVSH-n e importit. Duplifikimet zakonisht ndodhin kur deklarata bhen kundrejt edhe DUD-it dhe pr pagesn aktuale t TVSH-s ose kundrejt faturs s pagess t lshuar nga transportuesi, agjenti apo pagess s shtyr. A sht llogaritur mir tatimi i zbritshm pr shrbimet e pranuara nga furnizuesit e huaj (jasht Kosovs)? 139

Rreziku Nse biznesi blen nj sr shrbime nga furnizuesi i huaj mund t ndodh ti krkohet t ngarkohet me tatimin e llogaritur pr at shrbim duke u bazuar n mekanizmin e ngarkess s kundrt. Kjo TVSH, sht subjekt i rregullave t zakonshme, mund t kthehet si tatim i zbritshm. Ky kalkulim zakonisht sht, nuk sht anashkaluar, apo trajtuar gabimisht. Lehtsimi Rishiko regjistrat e blerjeve pr dshmi t blerjeve t shrbimeve nga nj furnizues i huaj. Siguro q kalkulimet e ngarkess s kundrt jan br pa gabime dhe se kthimi i tatimit t zbritshm sht i kufizuar nse sht e nevojshme. Sqarim Kjo sht nj pjes e komplikuar n fushn e TVSH-s e cila ne nje te ardhme mund te shqyrtohet per ndyshime. Pr t trajtuar kt shtje n mnyr korrekte sht me rndsi q t prcaktohet sakt se far shrbime jan kryer n vend se t bazohemi vetm n t dhnat e faturs. Notat Kreditore A jan rregulluar kreditit notat e blerjeve sakt? Rreziku Nj not krediti pr blerjen mund t lshohet pr t zvogluar tatimi n e zbritshm edhe pse kjo nuk sht e nevojshme Pr shembull: nota krediti sht prgatitur por nuk i sht lshuar konsumatorit nota krediti sht lshuar dhe tregon shumn e tatimit e cila duhet zbritur kur furnizimi i faturuar n mnyr origjinale ka qen i liruar apo i trajtuar me normn zero. nota krediti e cila e zbret tatimin sht lshuar kur tatimi i ngarkuar nuk sht deklaruar n faturn aktuale origjinale

Lehtsimi Siguroni q do not krediti sht lshuar n mnyr t rregullt nga f urnizuesi dhe se trajtimi i TVSH-s sht n prputhje me faturn origjinale. Sqarim Pr t qen valide pr shtje t TVSH-s nj not krediti duhet: 1. ti lshohet konsumatorit t reflektoj gabimin e sakt apo mbi -ngarkesn apo zbritjen e dakorduar n vler t furnizimit origjinal dhe normal t lshohet brenda nj muaji pasi q t zbulohet apo dakordohet. ti jap konsumatorve vlern sa i prket t drejts s kreditimit apo kompensimit kundrejt vlers se furnizimeve t ardhme 140

prfshin sqarimin e shkakut t ksaj shtje dhe detajet e faturs origjinale t shitjeve t kredituar Sektort e Treqtis

9.1 Floktart 9.1.1 Floktart: Kush po e bn furnizimin? Jan tri mundsi:

Kjo sht nj zon ku shpesh lindin problemet sa i prket prcaktimit se kush i ofron shrbimet e floktaris pr publikun. Ka tre skenar t mundshme .

Salloni i parukeris i punson stilistt e vet n baz t kontratave mbi shrbime, salloni pra ofron shrbime parukeri ndaj klientve. Salloni i parukeris i angazhon stilistet si kontraktor t vet punsuar, n baz t kontrats mbi shrbime, Stilistt i ofrojn shrbime salloneve t tyre dhe sallonet pastaj ofrojn shrbime parukeri pr klientt e tyre. Stilistet e vet punsuar e bjn furnizimin duke ofruar shrbime t parukerie drejtprdrejt pr konsumatort. Salloni i ngarkon stilistt (q nganjher quhet karrige me qira) pr ti mbuluar artikujt t tilla si shitja e shamponit ose e drejta pr ta prdorur nj pjes t sallonit.

9.1.2 Merr parasysh rrethanat sht e rndsishme q t konsiderohet nj numr i aspekteve sa i prket marrdhnieve t biznesit midis sallonit dhe stilistit, dhe konkludimi lidhur me at nse kto pika tregojn pr nj furnizim t shrbimeve t parukeris drejtprdrejt tek konsumatori nga stilistt e vet-punsuar.

Ne mund t prdorim qasjen e mposhtme pr t prcaktuar se kush i ka furnizuar konsumatort me shrbimet e parukeris. S pari, konsideroni nse stilistt jan punonjs t sallonit .

Pastaj, vetm nse ata jan t vet-punsuar, merrni parasysh se kujt ata i ofrojn apo knd e furnizojn me shrbimet e tyre. 141

Dhe s fundi, vetm nse ju jeni t knaqur me at se furnizimi i shrbimeve t parukeris sht direkt nga stilistt pr konsumatort, merrni n konsiderat detyrimin e furnizimit t shrbimeve nga salloni pr stilistt. Me qllim q t prgjigjeni n kt pyetje, juve do t'ju duhet q ti merrni dy pjes vitale t informatave:

kontrata ose marrveshja n mes t sallon dhe stilistt, dhe dshmi se si stilistt jan trajtuar nga ATK-ja pr qllime t Tatimit t drejtprdrejt.

Ju duhet vetm t argumentoni se stilistt jan punonjs t sallonit nse ka prova t qarta t dokumentuara pr kt qllim:

nj marrveshje e cila thekson n mnyr specifike se ekziston nj kontrate e punsimit, dhe / ose dshmi se t ardhurat e stilistve jan t tatueshme si t ardhura t punsimit .

9.1.3

Faktort q duhen marr parasysh Objektet Tregu me mime t larta?? Rrugic? Ambienti i gjr? Madhsia? Lokacioni Zona rurale? Qendra e qytetit ? Audienca? Konkurrenca? N mod? Numri i karrigeve/baseneve/makinave pr tharjen e rrobave

Kjo do t ket pr qellim t kufizoj mundsisht madhsin e biznesit , por mos harroni se tregtari mund t veproj nga pjest tjera, mjediset tjera, apo madje edhe t veproj me ekipe mobile duke i vizituar dhe ofruar shrbime (p.sh. personave me aftsi t kufizuara ose konsumatorve t veant). Klientela Kur ju e hapni nj sallon parukerie (i njohur gjithashtu edhe si nj sallon bukurie, dyqan berberi, floktore, sallon bukurie, apo dyqan i bukuris), ju mund t keni luksin e dizajnimit t llojit t sallonit q ju dshironi, dhe duke i ofruar llojet e shrbimeve q ju dshironi ti ofroni(perfitoni). Ju mund t hapni nj sallon tradicional duke ofruar sherbime sa i prket kujdesit ndaj flokve pr t gjith llojet e klientve, ose ju mund t hapni nj sallon q i plotson 142

nevojat e nj lloji t specializuar apo selektive t klientit, t till si berber pr meshkuj dhe rrojtore apo berber pr fmijt.

Ju mund t hapni nj dyqan ose nj sallon bukurie ekskluziv. Ju mund t hapni nj sallon parukerie q ofron shrbime t plota apo t specializuar sa i prket shrbimeve t kujdesit ndaj flokve, si prerja e flokve, ngjyrosja e flokve, hekurosja e flokve, zgjatja e flokve, ose rregullimi i flokve pr ngjarje t veanta si dasma dhe ndeja. Numri i stilistve dhe grada e tyre

Numri dhe grada e stilistve do t jet n proporcion me klientt e pritshme, dhe mund t rangohen nga stilistt me t mir apo (Top), deri t stilistt e kualifikuar t trajnuar / stilistt e rijn apo( junior). Secili do t ket nj seksion t ndar pr klientt (shum konsumator do t ket stilistin e njjt ), dhe secili nivel do t bn prpjekje q t fokusohet sa i preket norms s vet t shprblimit. Shpesh kjo sht n formn e nj provizionit % n shitje, n pajtim me kontratn e sallonit, dhe mund t shkoj zakonisht nga 40% -55%. Pronari Pronari mund ose mund edhe t mos jet nj floktar me t drejtn e tyre, dhe mund ose mund t mos jet i angazhuar n mnyr aktive n biznes si nj stilistt. Megjithat, nse ai / ajo sht, ather ai person mund t jet i rezervuar pr klientt e zgjedhur dhe me nj norm t veant (t lart). A shkruhen kto n librin e terminve? Apo, a ka aty ndonj regjistr t veant ?Bjn kto paraqiten n Librin Emrimet? Apo e ka nj rekord t veant? A shkojn kto n t hyrat e deklaruara?

Blerjet Blerjet pr biznes mund t ken nj lidhshmri t mundshme me shitjet aktuale(shih pjesn e m poshtme 9.1.6). Pjesa m e madhe e blerjeve pr rishitje, mallrat e marra pr prdorim personal t tyre, etj duhet t merren parasysh prpara se t filloni ndonj ushtrimin kredibiliteti. Pagat sht e rndsishme q t prcaktohet bazat e kontrats dhe metoda e llogaritjes s kompensimeve pr do punonjs. A sht nj norm baz e pagess, pavarsisht nga frekuentimi i klientve ? A sht kjo nj prqindje e provizionit %? Apo nj kombinim i t dyjave? Dhe n far niveli? (stilisti junior? stilist m i mir). Libri i terminve Libri i terminve sht qensor n procesin e menaxhimit t klientve, n caktimin e stilistve, n prcaktimin e pagave, etj, dhe kur lexoni t dhnat e pagave mund t ofrojn siguri e cila sht e vlefshme kundrejt t ardhurave t regjistruar. Kjo do tju 143

jap detaje sa i prket llojit t librit t terminve, e cila mund t prdoret kundrejt lists s mimeve t projektit pr shitjet e parashikuara. Lista e mimeve Lista e mimeve duhet t jap mimet pr t gjith spektrin duke filluar nga shkurtimet e thjesht deri te trajtimet m t sofistikuar- marrja e kopjes apo marrja e shnimeve sa i prket mimeve sht gjithmon e dobishme pr nj koh t caktuar dhe pr referenc n t ardhmen n dosjen e kontrollit. mimet e zvogluar ( pr t moshuarit etj) Ju duhet t vini re dhe t jen n dijeni pr ndonj ofertat speciale, t cilat mund t zbatohen t disa kategori t konsumatorve apo n koh t caktuara. Materialet: Raporti i t hyrave (shih Pjesa 9.1.6 n vijim)

9.1.4 Regjistri i Shitjeve Bruto sht e rndsishme q t mos ket boshllqe t pashpjegueshme sa i prket t hyrave t prditshme t regjistruar, dhe se ato t hyra jan t regjistruara me saktsi dhe jo n shuma t rrumbullakuara t parave apo t (plota). Mbani n mend se t dhnat sa i prket t hyrave duhet t jen mjaft t detajuara pr ti mundsuar tregtarit q t jet n gjendje q saktsisht ti paguaj punonjsit e tij (e cila do t ndrlidhet me nivelin individual t aftsive t tyre / trajnimin dhe punn e br) kshtu q pr ta detajuar kt aty do t ket gjithmon t dhna plotsuese (qoft n librin e pagave, librin e terminve apo n disa t dhna tjera).

9.1.5 Vzhgimet dhe Informata e Pals s Tret Mund t jet e mundur q t fitojm njohuri t vlefshme duke mbledhur informacion nga vzhgime t thjeshta kalimthi (t tilla si ditt e mbyllur, gjysm-dit t mbyllura, ditt e ngarkuara-zakonisht e premtja dhe e shtuna, numri i personelit t punsuar pr do dit, se sa i zn sht salloni pr do dit, cilt stilistt punojn dhe n t cilat dit, dhe po ashtu edhe informatat nga kolegt q mund t ken qen klient) . kjo do t jet e dobishme n vlersimin e kredibilitetit n lidhje me pohimet dhe deklaratat e tatimpaguesit. 9.1.6 Marrdhniet/ prqindjet tjera

Konsideroni marrdhniet n mes t materialeve t blera (shamponve, ngjyrave permanente, etj) dhe t hyrave. N mnyr t qart, do t ket nj diferenc n mes t llojeve t floktarve. Floktart pr femra kan tendenc t jen m produktive se sa floktart pr meshkuj 144

Dyqanet e berberve sa i prket (shkurtimeve t thjesht) mund t dallojn nga dyqanet e stilistve pr meshkuj. Megjithat,(si n raport me ushqimin e bler nga nj restorant me t hyrat e tije) shih Pjesa 9.3.9), do t ket nj raport t lart t pritshm n mes t materialeve t blera dhe t hyrave t tije. Kjo mund t sugjeroj pr shembull q t hyrat e deklaruar n vler prej 2000 dhe nj blerje e deklaruar n vler prej 1000 nuk mund t jet kredibile. Duke marr parasysh inputet e ndryshme dhe faktin q ky n thelb sht nj biznes q ofron shrbime, bazuar me shumn n kohen dhe n aftsit se sa n produktivitetin, dikush mund t pres q (pr shembull). Kostoja e materialeve 1000 ( duke e prjashtuar TVSH-n) Shpenzimet dytsore 1000 Pagat 1000 Trheqjet 1000 4000 TVSH-ja @ 16% 640 mimi i shtijs 4640 (4.64:1) Edhe kjo mund t jet e pamjaftueshme pr ti mbuluar nevojat e biznesit dhe raporti mund t jet 05:01, 07:01 apo m shum. Pr ta paraqitur n nj mnyr tjetr nj shkurtim i flokve n shum prej 10 mund t prfshij n mnyr t konsiderueshme materiale t blera m pak se 2 . Prsri, do biznes duhet t konsiderohet sa i prket rrethanave t veta dhe rndsis s politikave t prcaktuara me an t mimeve me an t nj shqyrtimi t detajuar n bashkpunim me tregtarin. Varsisht nga natyra e tregtis, shikimi i prqindjes s qarkullimit i gjeneruar nga secili punonjs mund t jet i dobishm. Shitjet Numri i punonjsve = Shitjet pr do punonjs

A duken reale shifrat nga shitjet pr do punonjs?Ajo mund t jet e mundur, n disa tregti q ofrojn shrbime, pr t vlersuar numrin e shitjeve pr puntor. Nj shembull i thjesht sht parashtruar m posht. N nj floktore, larje, prerje dhe tharje e flokve sht reklamuar pr nj vler prej 20 ( 17,24 + 2,76 TVSH-n). Qarkullimi n llogarit sht n vler prej 200,000 (pa TVSH). Duke supozuar se vetm tre stilistt dhe pronari kan caktuar termine dhe praktikanti thjesht vetm i lan flokt, qarkullimi pr secilin do t jet n vler prej 50.000 , ose 2,937 termin. N pes dit t javs me 12 ose 13 prerje n dit duke marr parasysh qe gjat vitit jan pes jav t festave. Nse mesatarja e kohs 145

pr prerje sht rreth 20 minuta pr stilist dhe t thot q ata punojn tet or n dit, ata jan t zn pak m shum se gjysm e dits pr do dit pune. Nj rritje gjat viteve t mparshme do t tregoj nj prmirsim n produktivitet, dhe mund t shpjegoj nj rnie n raport me shfrytzimin e pasuris. Nse ndonj punonjs sht duke u paguar m shum se sa nj pronar apo drejtor i cili punon n kt biznes kjo mund vj n dyshim shifrat e kompenzimit apo fitimin neto. Nj rishikim ndaj punonjsve t vet - sa i prket puns q ata e bjn dhe punt e tyre t m hershme mund t zbuloj q punonjsit e brendshm ose t afrmit jan t prfshir n listn e pagave.

Nse ju nuk e dini numrin e t punsuarve ju mund ti krahasoni shitjet me totalin e pagave n llogarit.

9.2 Riparimet e Garazhs Shrbimit dhe operacionet e riparimit ndryshojn n madhsin nga vet montuesit, duke ofruar nj sasi t kufizuar t shrbimeve, pr grupe t mdha, ku shrbimi sht br shpesh n lidhje me operimin e shitjeve t franshizs s veturs re. Sa i prket tregtis ana riparuese e motorit mund t ndahet ne dy lloje:

reparimet mekanike; q prfshijn punen e shrbimit, punn elektrike ,dhe riparimet e boshit apo pjesa tjetr e makins (trupi).

Pjesa m e madhe e garazheve i prdorin disa forma t 'udhrrfyesit' pr t prgatitur kuotat dhe faturat pasuese pr t gjitha riparimet. Kjo mund t jet n formn e standardit t pr prodhuesit t, 'book time', ose (shembull nga Britania e Madhe) sa i prket manualit t "ICME" (Instituti i Konsulencs pr Inxhiniert Motorik). Lista e ktyre publikimeve,koh e shpenzuar pr riparimin, p.sh. zvendsimi i motorit t nj Ford Fokus sht e barabart me "x" or. Ai i liston punn e tij dhe t gjitha modelet e automjeteve dhe t gjitha t operacionet e ndryshme standarde dhe n kt mnyr mundson tatimpaguesit pr t llogaritur nj vlersim t secils pun q duhet t ndrmerret. 9.2.1 Llojet e Puns Garazhet t cilat jan m t mdha do t ken mjaft pun pr ti punsuar specialist t vet si (elektricist, automekanik, ngjyross, etj), ndrsa garazhet t cilat jan m t vogla mund t nnkontraktojn pun t tilla. sht e rndsishme q t vendoset n nj faz t hershme shkalla e puna q sht ndrmarr p.sh. servisimi, riparimi mekanik, riparimi, testimi i certifikuar, montim i aksesorve (bateri, radio, etj), akordimi, montim i gomave , dhnia me qira e pajisjeve, ruajtja, shkatrrimi dhe rregullimi, etj. 146

N disa raste mekanikt mund t punojn larg nga vendi, ose mund ti marrin apo ti dorzojn automjetet. Ky shrbim mund t mos jet menjher i dukshme nga llogarit. sht e dobishme q t konsiderohet nse pajisjet t cilat mbahen dhe punonjsit t cilt jan t punsuar jan kompatibil me shitjet dhe llojin e puns s kryer. Pr disa pun t tilla si riparimi dhe ngjyrosja shpesh jan kontraktuar specialist nga jasht. Nse aktiviteti prfaqson nj franshiz t re t makins ather ka nxitje dhe presion ndaj tyre. Franshiza do t jet n pajtim me franshizuesin,(shitsin ekskluziv), dhe normn e puns s shitjes me pakic dhe normn e garancis. Franshiza zakonisht insiston n 'libr' e cila zbatohet n t gjitha riparimet. Nj kopje e librit do t LTS t jet n do dhe n gjitha aktivitet e franshizs. Ky libr sht prdorur edhe si garancion sa i prket kompensimit dhe punn e kryer n emr t shoqris s sigurimit.

9.2.2 Pjest Shum pjes t mdha apo pjes elektrike jan shkmbyer, n vend se ato t hidhen ato m pas jan rivendosur. Tatimi duhet gjithashtu t llogaritet n qoft se ndonj nga mbetjet e artikujve jan shitur si hekurishte, bateri, goma, mbetje t vajit, etj. Megjithat, n shum raste ekziston nj pages pr heqjen dhe hedhjen e sendeve t tilla. Kjo mund t pasqyrohet si nj ngarkes ndaj mjedisit. Garazhet e vogla nuk mbajn rezerva t shumta sa i prket pjesve rezerv, po ata mund ti blejn pjest e nevojshme pr punt prkatse. Pjest /Raport i puns (Shih SHTOJCA D1 dhe Njsia 3 Modelet e Biznesit Ekonomik Pjesa 11.2.3) sht veanrisht e dobishme pr kt lloj t biznesit.

9.2.3 Gomat dhe Tubat e Shkarkimit t Gazit Tregtia e gomave the e tubave pr shkarkim t gazit mund t varijojn nga ato m t vogla nga nj personi i cili merret me t gjitha punt me an t dyqaneve t mdha zinxhirore. Gama e shrbimeve q ata ofrojn jan po aq t larmishme dhe tregtart mund t jen t prfshir n disa aspekte t tjera t tregtis s makinave. Nivelet e kontrollit t brendshm do t rritet n proporcion me madhsin e biznesit me rrezikun m t lart duke q i kan pr qellim tregtart e vegjl ku t dhnat duken t jen m pak t detajuara. Kjo sht nj tregti shum konkurrues me zinxhirore m t mdhenj q e udhheqin kt tregti.T gjitha tregtart do t prpiqen ti prputhin mimet me konkurrentt q t rangohen n pozitn n mnyr q t japin kuotn m t mir.

147

Tubat e shkarkimit t gazit Garazhet kan tendenc q t mbajn vetm nj sasi t limituar t rezervave dhe vetm nga ato sisteme t cilat jan shum t njohura. Ata do t marrin tuba shkarkimi si krkohet nga shitsit lokal me shumic / shprndarsit t cilt tentojn t ofrojn nj shrbim dorzim pothuajse t menjhershme. Faturat e furnizuesit shpesh e pasqyrojn nj mim t rekomanduar t shitjes dhe n prgjithsi do t ket nj list t mimeve pr "tregti dhe shitje me pakic n dispozicion. Zbritje e ofruar ndaj tregtarit (e cila mund t jet deri n 70%) do t krijoj bazn e fitimit t tij. Disa qendra ku mbahen tubat e shkarkimit t gazit nuk do t ngarkojn me nj pages t veant pr montim. Ata mund t ngarkojn sa i prket rregullimit dhe instalimit. Gomat Kto ndahen n tri kategori kryesore: 1. Materiali i ri do t mbahet me nivelet e t cilat jan t varura nga madhsia e biznesit. Kto do t t blihen ashtu si krkohen nga shum burime n dispozicion. Gomat kan mimeve t ndjeshme dhe pr kt arsye mund t prodhoj marzh m t ult.

2. Rikuperimet (Emalimet) Kto jan m pak t zakonshme te makinat, por prdoren shpesh pr kamion dhe frgona. Mirpo nj sasi e limituar e stokut mbahet. 3. Pjest ( gomat ) e prdorura N mnyr tipike merren nga shitsit t cilit jan t specializuar n importimin tyre nga nga Evropa Qendrore,veanrisht nga Gjermania, ku rregullat ndaj standardeve t gomave jan m t rrepta.Kto gjithashtu mund t merren nga tregtart t cilt udhtojn apo nga makinat e hudhura. Blerjet dhe mimet e shitjes mund t jen shum t ult. Ka disa tregtar q jan t specializuar n gomat pr makinat komerciale, n gomat pr makinat q prdoren n bujqsi apo n funksionimin e tyre, por shumica e ktyre vazhdojn q prpiqen q t kujdesem pr tregtin n prgjithsi ku pjesa m e madhe e biznesit sht. Edhe gomat pr traktor dhe gomat e automjeteve komerciale jan t afta pr ri emalim dhe tregtart mund t ofrojn kt shrbim. Bizneset shpesh kan njsite mobile t cilat i shoqrojn automjetet komerciale dhe ato bujqsore n objektet n rrug apo ferm. Detajet e veprimit dhe kontrollet e aplikuar duhet t prcaktohen n kt pjes t biznesit. Hudhja e gomave t vjetra Kto mund t ken nj vler, prderisa ato jan n gjendje t emalohen. Kur ata bien nn standardin dhe ato duhet t hidhen ndrsa t dhnat duhet t mbahen me qllim pr ta demonstruar deponimin t tyre. Shumica e bizneseve t gomave i ngarkojn konsumatort me nj tarif deponimi pr deponimin e gomave t zhvendosur. 148

Disa tregtar specialist kan pajisje pr ti coptuar gomat n pjes t cilat mund t prfshihen n siprfaqet e rrugve. Aty mund t kete gjithashtu nj vendesh ku gomat e coptuara mund t digjen (t tilla si lnd djegse pr termocentrale). Ekzistojn "shits t mbeturinave " t cilt tregtojn me goma t prdorura t cilat i kan mbledhur nga burime t ndryshme. N mnyr tipike, " shits t mbeturinave ", t cilt i emalojn gomat, i paguajn tregtart pr shtresat e jashtme t gomave t cilat jan t prdorshm dhe i ngarkojn ata me tarifa pr asgjsimin e mbeturinave. Shumat aktuale t prfshira jan mjaft t vogla dhe jan t regjistruar si nj kredi n fatur kur tregtari blen m shum goma nga tregtari i njjt. Shrbimet shtes Tregtart n mnyra t ndryshme mund t ofroj nj valvul t re dhe balancim pr do gom t re t shitur. Numr i gomave t blera duhet t prputhet me numrin prafrsisht t valvulave t blera dhe dallimet e mdha duhet t krkohen dhe t trajtohen si nj indikator m tepr se nj teknik e vlersimit. Balancimi i timoni dhe shrbimet e balancimit t rrotave, bashk me riparimin e pjesve t demtuar jan zakonshit t ardhura shtes me profitabilitetit t mir. Shrbimet tjera m pak t zakonshme mund t prfshijn ri ngjyrosjen e pjesve metalike t gomave, lustrim i rrotave aliazh dhe shitja e vet rrotave. Regjistrat kan pr qellim q t jen m t mira pasi q biznes rriten.Rreziku i humbjes kur punonjsit jan t punsuar dhe tregtimi bhet m shum se nga nj lokal, kjo do t thot q pronari duhet t mbaj kontrolle shum t mir ndaj stokut dhe parave. sht e rndsishme q n fillim t prcaktohet niveli dhe shtrirjen e ktyre kontrolleve, pasi atu ata do t ofrojn nj indikacion t hershm sa i prket asaj nse shifrat e tregtarve ka t ngjar t jen ose jo t sakt.

9.3 Restorantet Restorantet dhe kafenet e klass s tregtis paraqesin probleme t konsiderueshm pr auditort sa i prket prpjekjeve pr identifikimin e shums tatimore reale t ktyre bizneseve. Restorantet zakonisht paraqesin nj rrezik sa i prket tatimit jo t zbritshm dhe puna sht duke vazhduar pr t mbyllur hendekun e tatimor. sht zbuluar gjithashtu se demarkacionit n mes restoranteve t klass t lart dhe t ult sht duke u br gjithnj e m e paqart dhe faktori kryesor i diferencs shpesh sht mimet e ngarkuar, dekori dhe cilsia e ushqimit ose e shrbimit jan t nj rndsie t mesme. T gjitha llojet e restoranteve t shnuara m posht veprojn me njjtat parime themelore t sistemeve t kontrollit dhe veprojn shum ose m pak me t njjtat teknika t fshehjes. Indian; Grek; Oriental; Italian; dhe Francez .

149

Restorantet dhe kafenet punojn kryesisht me kesh dhe me kredit/debit kartel. Problemet mund t paraqiten me: me ose pa historikun e dokumentuar t kontrollit standardet e ulta e t dhnave; jo disponueshmrin e regjistrave apo letrat rrollne t regjistrave elektroni , dhe nse pronari sht jo bashkpunues.

Ka nj dallim midis metodave t kontrolluara dhe jo t kontrolluar t pranimit t pagess. 9.3.1 Franshiza (E drejta ekskluzive) Kjo sht aktualisht nj zon me rritje t shpejt n tregtin e restoranteve, por konsumatori sht i fundit q nuk do t jet domosdoshmrisht i vetdijshm pr kt, pamja e jashtme e biznesit duhet t jet rreptsisht n prputhje me stilin dhe pamjen e prcaktuar nga biznesi m p.sh Burger King, KFC, dhe McDonalds. Megjithat, sht e rndsishme t theksohet se t franzizat m pak t famshm mund t blihen nga stoku i regjistruar nga burimet tjera dhe ato mund t fshihen nga t hyrat ditore bruto. (DGT) N prgjithsi, sht gjetur se pavarsisht nga kuzhina aty ka zona t zakonshme t vendosura n t gjitha franshizat. Franshizat do t bien dakord pr nj numr veprimesh. n fillim t paguajn nj tarif pr organizatn mm; hapja e biznesit t bhet n mnyr t njejt me njsit tjera t biznesit p.sh. McDonalds; blerja e prbrsve pr prgatitje t shkoj nprmjet organizats mm; q t prdoret arka e rekomanduara elektronike e cila i lejon q kontrolli ti nnshtrohet shitjeve t tyre; pagimi i provizionit % mbi shitjet e tyre bruto; prcjellja e rekomanduar e protokollit t siguris nga organizata mm p.sh. prdorimin i kamerave t siguris n seksione t ndryshme pikave t shitjes; dhe q secila pik e shitjes t ket numrin e vet identifikues si tatimpagues (NRG)

Organizata mm, si furnizuesi kryesor i produkteve ushqimore do t ket njohuri se sa sa shume franshiza duhet t konvertohet. Aty do t vendosen kontrolle pr t siguruar se t hyrat e sakt jan duke u deklaruar, pasi q provizioni i tyre bazohete n at. 9.3.2 ka duhet t mbahet Ligji krkon q t gjitha t dhnat e biznesit duhet t ruhen pr nj numr t caktuar vitesh. 150

Kto rejistra prfshijn si n vijim; faturat e ushqim (kjo prfshin kopjet e porosive nga kuzhina); faturat nga arka elektronike; faturat e karts s kreditit; kopjet e shtypura t kredit karts n fund t nats; libri i rezervimeve; dhe /ose ditart. 9.3.3 Si duhet ti pyesim ata pr t mbajtur regjistrat

krkohet nj regjistr i detajuar i t hyrave ditore ku do shitje pasqyrohet ndaras. pr shembull, nj libr i cili i pasqyron t hyrat ditore bruto me datat prkatse ose n baz ditore apo javore; faturat e ushqimit t jen t para numruara n nj seri unike vijues; ruajtja e kopjeve t faturave t ushqimit sht (e detyrueshme) dhe bashkngjitja e tyre me faturat e prkatse t ushqimit; ruajtja e kopjeve t faturave t kredit karts dhe bashkngjitja sht (e detyrueshme); ruajtja e raporteve nga makinat e kredit kartelave n fund t nats dhe bashkngjitja e tyre me faturat tjera prkatse t ushqimit sht (e detyrueshme); krkohet q faturat e ushqimit ta tregojn datn,numrin e tavolins dhe numrin klientve ; grumbulli ditori faturave t ushqimit duhet t prmbaj datn dhe duhet t jen t ndrthura me t hyrat ditore bruto (e detyrueshme ); dhe/ apo q letra e arks elektronike sht e ruajtur si e pa prekur (detyrueshme )

9.3.4 Qasja n Vizita Identifikimi i rreziqeve n zyre N qoft se nuk ka njohuri lokale nse restoranti sht n dispozicion, sht dshirueshme q t kemi m shum njohuri sa i prket nivelit aktual dhe mnyrn e tregtis. Burimet e mundshme t informacionit jan gazetat lokale, apo revista, si edhe faqet e internetit. Faqet e internetit shpejt jan duke u br nj mjet i rndsishm pr restorantet pr reklamimin e shrbimeve t tyre dhe pothuajse me siguri do ti prmbaj t gjitha informacionet e nevojshme pr ti prdorur si nj mjet pr t kuptuar modelin e tregtis dhe rreziqet e mundshme q biznesi mund ti paraqes. Informatat e plota dhe t sigurta duhet t konsiderohen gjithashtu q nga fillimi, pasi q kjo mund t jet e nevojshme n njohjen e planit si dhe qasjes ndaj ksaj vizite. Kur sht e mundur, kshillohet, q n varsi t natyrs s vizits, t gjendet nse ka ndonj Polic Lokal i Inteligjencs n, apo n hapsirn prreth. Kjo ndoshta mund t merret duke shkuar prmes linjs s menaxherit t inspektorit t kontrollit, i cili me radh do ti kontaktoj burimet relevante. 151

N lokalet afariste Auditort duhet ti identifikojn rreziqet e mundshme gjat intervists me tatimpaguesit dhe duhet t marr shnime ndaj komenteve t cilat krkojn vmendje t, t tilla si: renovimet e fundit (a sht rritur qarkullimi?); gjetja e mnyrs se si funksionojn kontrollet e arks elektronike; prgjigjet e paqarta ndaj pyetjeve dhe mungesa e vullnetit pr ti prgatitur dokumentacionin mbshtets; t gjitha detajet e shkruar me shkrim t njjt, mundsisht duke prdorur t njjtn ngjyr, n regjistra origjinal krkon marrjen n konsiderat dhe pyetja q duhet br sht: a sht tatimpaguesi metodike dhe i organizuar n aspektet tjera t biznesit t tij? faturat e ushqimit t para numruar me nj numr unik identifikimi, do ti ndihmojn tatimpaguesit pr ta kontrolluar personelin dhe pr t siguruar historikun e dokumentuar t kontrollit t tije, n veanrisht n qoft se ai nuk sht gjithmon i pranishm, dhe / ose: shtje t tilla si kultura dhe feja e tatimpaguesit duhet t merret n konsiderat, pasi kjo mund t ket nj ndikim t rndsishm n udhheqjen e biznesit. Pr shembull, n disa pjes t bots, grat myslimane nuk jan t lejuar t flasin n emr t burrave t tyre; ather si tatimpaguesi sht n prputhje me obligimin e tij ligjor pr t regjistruar do shitje ashtu si ndodh ?

9.3.5 Pikat pr tu marr parasysh Historia e prmbushjes s tatimpaguesit duhet t shqyrtohet duke u bazuar n raportin e mparshme nga kontrolli i fundit , ose nga burimet t tjera prpara kontrollit aktual. Prsri, shtjet sa i prket shndetit dhe siguris duhet t shikohen n, pasi kjo nuk mund t theksohet s teprmi. T keni parasysh se shum restorant dhe kafene, sidomos ato q ofrojn ushqime pr ti marr me vete, shesin ushqime t nj varieteti t gjer ushqimesh p.sh. ushqime me krri / qebap / peshk, ipsa / pica etj. Nga lokalet njjta dhe mallrat nuk jan furnizuar n t njjt gjendje ose me politiken e mimeve t ngjashme. Kontrollet e marzhs pr kt arsye jan praktikisht t pamundur. Personat t cilt merren me aranzhimin e kontrolleve duhet gjithmon ta caktoj personin prgjegjs i cili duhet t jet i pranishm dhe t konstatoj nse t gjitha t dhnat e historikut t dokumentuar t kontrollit jan ruajtur. Nse ndonj nga t dhnat jan shkatrruar (p.sh. faturat e ushqimit apo faturat e regjistrit elektronik t keshit) tatimpaguesi duhet t udhzohet menjher q t'i mbaj ato dhe t konfirmoj kt me shkrim. Vmendje e veant duhet t'i kushtohet ndonj mangsie n t dhnat e tatimpaguesit, t cilat e ln historikun e dokumentuar t kontrollit t pa prfunduar dhe e bjn t vshtir konfirmimin e llogaritjes s detyrimit. Leja pr ruajtjen e regjistrave ky, t tilla si faturat e regjistrit elektronik t keshit apo faturat e ushqimit, duhet t konsiderohen me kujdes dhe madje edhe n qoft se ka t ngjar t jen dhn nuk duhet t zgjas pr m shum se sa t dymbdhjet muajt e fundit (pr ta shmangur kompromisin e testit pr verifikimin e blerje dhe 152

kurrsesi t mos zgjerohen regjistrat fillestar). T gjitha aprovimet e tilla dhe gjithashtu do vendim i dhn gjat vizits duhet t konfirmohet me shkrim. Prcjellja duhet t merret parasysh nse konsiderohet e nevojshme. 9.3.6 Regjistrat dhe Llogarit

a jan gjeneruar t gjitha t dhnat e krkuara duke prfshir edhe llogarit n fund t vitit ?; a jan faturat e regjistrit elektronik t keshit apo jan hedhur / a jan n dispozicion faturat e makinave t kontrollit t kredit karts; a jan marr leximet Z dhe faturat e kontrollit nga ndonjra prej arkave n prdorim; regjistro t gjitha llojet e t dhnave dhe librat e prdorura. kush I plotson t dhnat ?; nse nj kontabilist sht shfrytzohet edhe si llogaritar, kur dorzohen i dorzohen t dhnat kontabilistit n baza - mujore, javore apo ditore? Kur ja kan dorzuar t dhnat atij/ asaj dhe si ?; se si jan degt (nse ka ndonj) si jan trajtuar ato?; ku mbahen normalisht t dhnat ? kush i plotson dhe i nnshkruan deklaratat e TVSH-s ?; ku jan regjistrat e t hyrave q nga mbulimi i fundit i periudhs nga deklarata e fundit, deri n periudhn e fundit t biznesit? Pyesni ata pr at q duhet t prodhohet; a e vlerson tatimpaguesi se n qoft nuk i jan dhn t gjitha detajet sa i prket blerjeve dhe shitjeve kontabilist mund t ket ndikim q deklarata pastaj t jet e pasakt;? dhe / ose a sht tatimpaguesi i vetdijshm se t gjitha t dhnat duhen t mbahen pr nj numr minimal t viteve?

N qoft se ka prova t mjaftueshme pr t sugjeruar se t dhnat t konsiderueshme jan nn-deklaruara, ather veprime t mtejshme duhet t ndrmerren n mnyr q t prcaktojn natyrn dhe shtrirjen e mosprmbushjes. Veprimet ndrmerren pr t konfirmuar ose pr t prcaktuar nivelin e vrtet t hyrave t cilat mund t oj n:

rekomandimi t autoriteteve t ATK- s pr evazion civile ose ndjekje penale; dhe / ose nj vlersim m t mir gjykim

Me qllim q t parashtroj do vlersim n mnyr sa m t shpejt dhe me kosto efektive, auditori duhet t marrin n konsiderat metodn m t prshtatshme pr t marr dshmi. N shumicn e rasteve atij do ti duhet t konsultohet me kolegt pr ndihm dhe historin e mundshme t atij tregtar. Megjithat, ai nuk duhet t ndjehet i kufizuar nga metodat t cilat jan testuar dhe-provuar mir, nse ka nj mnyr m t prshtatshme q mund ti prcaktohet. Metodat e mposhtme po ashtu kan si pikat e forta po ashtu edhe dobsit e tyre / implikimet e kostos dhe duke i kushtuar vmendje pr shkak t tatimeve t mundshm t prfshir, auditori duhet t konsultohet me menaxherin e tij. 9.3.7 Ekzaminimi i Regjistrave t Keshit 153

Teknikat e marrjes s informatave nga arkat elektronike t keshit kur sht bler arka elektronike? a sht e re ? a ka manual ? kush i mban elsat e arks (elsat X dhe Z )? a sht prishur ndonjhere arka? a sht thirrur inxhinjeri pr ta kontrolluar at? a sht prdorur arka pr ndonj gj tjetr, si pr trajnimin e personelit ? cila sht procedura pr mbulimin e keshit (hap pas hapi)? a sht krahasuar totali i keshit me regjistrin e ark? far hapa ndrmerren kur ka mosprputhje? kush e bn barazimin e keshit n fujnd t ? kush i zvendson n munges t tyre? sa shpesh shenohen gabimisht shumat ne regjistrin elektronik t keshit si ato m t ult po ashtu edhe shumat me t larta se sa mimi real? si jan llogaritur ato pr? a sht prdorur elsi jo i duhur ( i pavlefshmi pavlefshm)? Nse nuk ekzistojn letra t plote t regjistrit elektronik t keshit si mund ne ti verifikojm rimbursimet- anulimet e shumave t regjistruara gabimisht etj leximet totale duhet t nxjerren dhe t regjistrohen si nj pike pr verifikim n t ardhmen dhe /apo nse letra e e regjistrit elektronik t keshit sht prdorur pr heqjen e krkess pr analiz.

S fundi, sht e rndsishme t theksohet se do tatimpaguesi dhe situat sht e duhen t trajtohen si t tilla. 9.3.8 Prqindjet e Ushqimit/Pijeve (Shih SHTOJCA D1 dhe njsin 3 Modelet e biznesit ekonomik/Metodat e vlersimit indirekte Pjesa 11.2.3) sht veanrisht e dobishme n kt lloj t biznesit, si dhe gjithashtu n verifikimin e mjeteve (Njsia 5) shih Pjesa 11.2.5 dhe Njsia 7 shih Pjesa 11.2.7. 9.3.9 Marrdhniet/prqindjet tjera Vendoseni veten tuaj ne pozitn e tregtarit/tatimpaguesit dhe konsidero praktikat e politikes suaj t mimit. N njrn an, duhet ta keni parasysh lokacionin tuaj, klientelen dhe konkurrencn, pasi q vendosja e mimeve shum t larta mund t rezultoj me humbjen e konsumatoreve. N ann tjetr, ju duhet ta keni parasysh kthimin mbi investimin tuaja - nuk do te kishte pasur vlere pr t investuar para n nj biznes prve nse ajo te siguron prfitim t arsyeshm pr at investim. Gjat prcaktimit t mimeve tuaja ju duhet te keni parasysh te gjith faktort (apo inputet) t cilat t paktn duhet t mbulohen: Inputet Kostoja e aseteve (blerja fillestare dhe kostot e vazhdueshme) 154

 Blerja e materialeve / mallrave / produkteve ushqimore pr rishitje ( m pak mallra pr prdorimi vetanak). Blerjet e gjerave shpenzues (pecetat, dekoruesit, menyt etj) Shpenzimet e prgjithshme (rryma, uji, telefoni, tarifat ligjore dhe t kontabilitetit, etj) Pagat Trheqjet (e veta) Prfitimet e ruajtura TVSH-ja Autputet mimi i shitjeve (duke prfshire edhe TVSH-n) - kjo duhet s paku me siguri t mbuloj inputet me lart. Politika tipike e mimit Tradicionalisht shume restorante kane vepruar n mnyre t drejte pr ta standardizuar sektorin e politikave tregtare , e cila mund te nnkuptohet (pr shembull) se pr do 100 t shpenzuar n blerje t materialeve/mallra/ artikuj ushqimor pr rishitje, ata do te presin nj shkalle t caktuar t kthimit, e cila do te reflektohej n aspektin e mimit t shumzuar me koston e materialeve t blera: 1000 1000 1000 3000 480 3480 Faktori/Shumfishohet 1 1 1 3

Kostoja e materialeve t blera Shpenzimet e prgjithshme Pagat + TVSH 16% mimi i shitjes

N shembullin e m siprm mund t shihet se mimi i shitjeve (me TVSH) sht prafrsisht rreth 3.5 here me mimin e artikujve ushqimor (duke prjashtuar pijet) e blera, vetm pr ti mbuluar shpenzimet. Disa kafene t vogla (sidomos ato q shesin aj, kafe dhe varen n shum konsumator, dhe me shpenzime minimale) me shitje mund t fitojn me shume se sa me mimin e blerjes , por do t jet e qart se jo do restorant nuk mund t mbijetojn me m pak se 3,5 her, dhe sa m i lart t jet niveli i restorantit (stili dhe standardi i kuzhins, fama, apo shkathtsite e kuzhinierit, etj), aq m i madhe do t jet lidhja n mes t kostos s materialeve dhe mimit t menys:

155

Llojet e ndrmarrjeve Kafenet e vogla Kafenet e mesme Restorantet e mesme- t vogla Restorantet e shtrenjta Restorantet e klasit t lart

Renditja tipike e raportit 3:1 3.5:1 4:1 5:1 7:1 >

Ajo me lart demonstron: a). Secila ndrmarrje duhet t shikohet n baz t rrethanave t veta ( p.sh. Stili i enve t pastave italiane dhe stili i ushqimit kinez mund t njihen pr prdorimin e materialeve q kushtojn me pak por q mund t krijojn mim t lart t ushqimit, ndrsa llojet tjera t gatimit mund t jen me pak fitimprurse). b). Rndsia e krijimit (nprmjet bisedimeve t mtutjeshme) me tregtaret se si saktsisht funksionojn politikat e tij n lidhje me mimet, me reference t artikujve t ndryshm t zgjedhura n meny. 9.4 Taksi 9.4.1 Organizimi Taksi dhe tregtia e makinave me qira mund t ndahen n disa kategori kryesore:

Pronari shoferi Shum-pronar shofer t taksive veprojn n mnyr t pavarur. sht e zakonshme pr pronart e makinave me qira, q t veprojn prmes nj shoqate,agjencis, apo t nnkontraktojn shrbimet e tyre pr nj biznesi tjetr. Pronart e taksive t licencuar shpesh punsojn punonjs t kualifikuar, kur nuk krkohet pr nevojat e tyre. Punonjsit e kualifikuar Punonjsit e kualifikuar jan vet t punsuar dhe punojn pr llogari t vet, mirpo nuk posedojn makinat e tyre, punsimi i tyre bhet nga operatort e parkut t automjeteve, apo nga pronari- shoferi. Punsimi zakonisht bhet sipas kushteve t mposhtme. Pr koh Shoferi mund t mbaj nj prqindje t caktuar (ndoshta 40-45%) pr do t hyr, plus bakshishin. Pronari i bart shpenzimet e karburantit dhe t mirmbajtjes s automjeteve, ose kjo mund t jet nxjerr para se ndarja t jet br.

Pr kilometrazh Pronari paguan nj norm pr milje/kilometrazh, edhe nse sht shfrytzuar makina ose jo. Pronari mbart shpenzimet pr karburant dhe mirmbajtje t automjeteve. Pr banes 156

Nj pages fikse sht br pr periudhn e qiras dhe gjithashtu edhe pr shoferin, apo pronarin i mbart shpenzimet e karburantit dhe t mirmbajtjes. Kjo sht aktualisht lloji m i popullarizuara i marrjes me qira, dhe llogaritt pr rreth 75% e marrveshjeve me punonjsit e kualifikuar . Periudhat e zakonshme me qira jan "m,e norm t plot", - normalisht me qira pr nj periudh 7-ditore, apo "gjysm norme" - zakonisht punsimi gjysm-ditore pr nj jav. Nganjher, edhe pse kjo bie ndesh me rregullat taksive, taksistt t cilt i kane automjete me qira javore ose mujore, mund t lshoj me qira ato shoferve t tjera.

Operatoret e parkut t automjeteve Operatort mund ti shfrytzojn shofert e parkut t tyre dhe t bjn furnizime t tatueshme pr konsumatort, ose ata mund t punsojn shofert e vet punsuar t automjeteve t tyre t cilt i bjn furnizimet. N rastin e fundit, operatori i parkut do t ofroj agjencis dhe shrbime tjera pr shofert. Operatort e parkut t automjeteve mund t ken tjera interesa t biznesit, t tilla si nj garazh. Agjencit Kto biznese, t cilat nuk posedojn automjete ,ofrojn furnizimin me radiot dhe nj shrbimin e prontimeve pr shofer e vet-punsuar. Ata gjithashtu mund ti mbledhin tarifat n emr t shoferve, nn aranzhimet e llogaris me autoritetet lokale, kompanit e mdha etj. Shumica e agjencioneve e ngarkojn nj norm t shesht pr kto shrbime, por t tjert mund ti bazojn ngarkesat e tyre n baz t prqindjes s t hyrave t shoferve. Kjo metoda e fundit sht jo popullarizuar, sepse shpesh sht e vshtir pr agjencit q ta bjn verifikim e t hyrave t shoferve. Bizneset jan shum t paqndrueshme, shofert vijn dhe shkojn, ose nj biznes mund t ndrtohet dhe t udhhiqet pr nj periudh t shkurtr, para se ai t shitet apo t ndahet. 9.4.2 Furnizimet e Tatueshme Disa nga parqet e automjeteve, shoqatat e taksive, apo agjencit q aranzhojn rezervime pr shofert e vet punsuar apo kontratat me llogarit e klientve dhe lshimi i faturave n emrin e tyre. N kt rast sht e nevojshme t vendosni nse sht e biznesit, apo shofer, i cili bn furnizimin e transportit ndaj konsumatorit. 9.4.3 Puna me Kesh

sht pranuar se shoferi e bn furnizimin, prve nse kjo mund t tregohet se shofer sht duke punuar pr biznesin, n t njjtn mnyr si nj punonjs. Prve nse ekziston nj kontrat formale e puns, ose shoferi paguhet me nj norm q nuk ka t bj me tarifat e ngarkuara nga biznesi, shoferi e bn furnizim t drejtprdrejta pr konsumatort. Prandaj sht e pritshme, q t duket se shum pak shofer punojn pr nj biznes sa i prket udhtimeve q paguhen me kesh . 157

9.4.4

Tarifat e udhtimit

Pr shkak t prqindjes s lart t tregtis s parave t gatshme shpesh sht e vshtir pr ti prcaktuar pikrisht t hyrat bruto t tatimpaguesve. Edhe pse ka ndryshime nga zona n zon, mimet pr taksi t licencuara zakonisht jan t kontrolluara nga autoritetet lokale. Njohuri pr shkalln lokale t mimeve dhe pagesat shtes, shpesh do t ndihmoj n krijimin e nj prshtypje t qarkullimit t mundshm. Udhtimet e shkurtra por t shpeshta krijojn harxhime me te mdha se sa udhtimet e gjata, por marrja me qira e veturave sht me fitimprurse sesa taksit me distance me te largta. mimet e taksit mund t prbhen nga nj pages me qira fillestare, pagesa prej nj distance, nj pagese e shtojcave dhe shtesave. Pagesat e zakonshme plotsuese mbulojn udhtart shtes, kafsht, valixhe t teprta, megjithat, ka variacione ne sfera te ndryshme. Tarifat shtese pr udhtimet e nats ne veanti, kane tendence me qene me te vogla ne qytet me te vogla se sa rajonet rurale. Pagesat pr huazimin e veturs mund t ndryshojn n mnyr t konsiderueshme. Nuk do te thot qe gjithher te matet distanca, edhe pse zakonisht sht me pagese minimale. mimet kane tendence te bazohen ne largsi, ose nga caktimi i destinacionit, apo nga baza ne baz. N disa zona, pagesat standarde jan br pr destinacione t prbashkta si stacionet ose aeroportet. Shoferi qe drejton limuzina pr ngjarje t tilla si dasmat dhe turne luksoze shrbime pr vizitort, jan paguar zakonisht me nj taks t shesht, ose norma t prditshme. Prandaj, sht jasht fushs se tatimeve. Duhet t merren parasysh kto megjithat, kur konsiderohet kredibiliteti i deklarats se marrjes nga ana e tatimpaguesit, n krahasim me standardin e dukshme e jetess. Edhe pse varet nga zona, tipi i mimit dhe kohzgjatjen e udhtimit, mimi i bakshisheve jan zakonisht ndrmjet 10 - 20%. 9.4.5 Obligimi pr tu regjsitruar pr TVSH Mund t ket raste kur t ardhurat nga nj numr i vogl t automjeteve mjafton pr regjistrim. Prve nse ka ndonj aktivitet tjetr t tatueshm q duhet t prfshihet n qarkullim total t tatueshm, vshtirsia e vetme e puns individuale si shofer taksie ka mundsi t jet i regjistrueshm. 9.5 Bankat dhe Financat Qllimi i ktij udhzimi sht pr t siguruar me informata t nevojshme dhe udhzime pr t ju ndihmuar n prcaktimin nse nj furnizim t bie pr t qen nj furnizim i shrbimeve financiare dhe se ai furnizim pastaj bie pr t qen i liruar apo i tatueshm pr TVSH. 9.5.1 Obligimi pr TVSH Ju duhet t konsideroni prgjegjsin sipas ligjit n baz t qen nj numri t kryetitujve t gjer, t cilt prfshijn: parat dhe shrbime t ndrlidhura 158

letrat me vler sigurit parat dhe shrbimet t ndrlidhura funksionimin i cils nga llogarit si asaj rredhse, t kursimeve apo t depozitave kredi dhe shrbime t ndrlidhura borxhet dhe shrbime t ndrlidhura letrat me vler dhe shrbimet e ndrlidhura menaxhimi i fondeve dhe shrbimet e ndrlidhura derivatet financiare ndrmjetsit, dhe produktet Islamike

Ju gjithashtu duhet ti merrni n konsiderat detyrimet sipas ligjit pr: Ari Investimet e monedhave t arit, dhe Derivatet dhe Tregjet terminale

[Legjislacionin evropian n lidhje me prjashtimin e shrbimeve financiare mund t gjendet n Nenin 135,1 pikat (a) deri n (f) t direktivs s TVSH-s. Ky ligj ka hyr n fuqi n Britanin e Madhe me Aktin e TVSH-s t vitit 1994 ("VATA 1994"), Orari 9, Grupi 5]

Kur konsideron se dikush i kryen ndonj nga veprimet e prshkruara, ju duhet t marrin n konsiderat: nse ekziston nj furnizim pr qllime t TVSH-s nse ekziston nj furnizim i vetm ose furnizime t shumfishta nse ajo sht duke u br mund t karakterizohet si nj transaksion i prjashtuar financiare pr qllime t ligjit n Kosov, dhe nse ka ndonj ligji tjetr ose politike q ka ndikim

Shrbimeve t ndryshme q, megjithse t lidhur me financat, nuk jan t prjashtuar. Ligjet dhe politikat tjera kan efekt n sherbimet financiare dhe n prjashtimet pr TVSH. Disa nga pjest m t rndsishme e mbulojn:

vendi i furnizimit kthimi i tatimit t zbritshm ngarkesa e kundrt prjashtimet e pjesshme

159

9.5.2 Burimet e jashtme Pr ti zvogluar shpenzimet dhe pr t rritur efikasitetin, institucionet financiare jan gjithnj nn-kontraktues t puns s tyre me palt e treta. Kjo sht e njohur n gjuhen jo formale si "kontraktim i jashtm". Kontraktimi i shrbimeve nga jasht sht nj fush e diskutueshme apo e kontestuar. Institucionet financiare mund t krkojn prjashtim pr shrbimet q ata i blejn, pr shkak t paaftsis s tyre pr t mbuluar tatimin e zbritshm q pastaj mund t krijoj nj shpenzim pr biznesin e tyre. Kjo ka uar n shum raste gjyqsor dhe pavendosmri, por disa parime t dobishme tani jan nxjerr nga Tribunali dhe Gjykatat. N parim nuk ka asnj arsye se pse nj shrbim i nn-kontraktuar nuk duhet t prfshihet n fushn e prjashtimit financiare. Por shum shrbime t kontraktuara mund t jen t natyrs administrative, m tepr se sa shrbime t natyrs financiare, dhe pr kt arsye do t tatohen me norm standarde . 9.5.3 Ndrmjetsuesit

Shum furnizime t shrbimeve financiare prfshijn biznese tjera q veprojn si ndrmjets mes palve q shesin dhe i blejn kto shrbimeve financiare. Ka gjithashtu biznese q ofrojn shrbime t specializuara, t cilat e bjn nj transaksion financiar t mundshme ose e ndihmojn q ky transaksion t ndodh. Shpesh kto shrbime ndrmjets prjashtohen. 9.5.4 Cilat furnizime nuk jan t prfshira nga lirimi financiar?

N prgjithsi, shrbimet financiare jan t liruara nga TVSH. Megjithat, lista e mposhtme prmban shembuj t shrbimeve q, edhe pse jan t lidhura me shrbimet financiare, nuk e prjashtojn domosdoshmrish veten e tyre. N secilin rast ju duhet t jeni t lumtur me vetveten n lidhje me detyrimet e sakta t TVSHs sipas ligjit. shrbimet e mbajtjes s librave mbledhja e borxhit dhe kontrolli i kredis shrbimet e depozituara dhe ato t kujdestaris dhnien me qira pajisje ekzekutori dhe administruesi i shrbimeve dhe administrimi i pasurive investimet, financat dhe kshillat tatimore konsulenca e menaxhmentit bashkimi dhe marrja e kshillave menaxhimi i portofolit shrbimet e gjendjes civile ruajtje t sigurt dhe shrbime t sigurta t transportit aktivitetet e kompanive t shrbimeve, pr shembull administrata, pagesn e rrogave dhe pagave nxjerrja nga banka e nj shnim ndaj bartsit t krkess

160

Ku kto shrbime vetm formojn nj element t shrbimit q ofrohet, do t jet e nevojshme q t shikohet n t gjitha shrbimet q jan duke u ofruar n mnyr q t prcaktohet pozicioni i sakt i furnizimit dhe detyrimin ndaj furnizimit ose ndaj atyre furnizimeve. 9.5.5 Terma Financiar -Fjalori Institucionet financiare, t tilla si bankat, shoqrit ndrtimore, shtpit e financave, agjentt, etj, kan nj numr unik dhe nganjher numri konfuz i termave nuk prdoret jasht industris financave pr t prshkruar shrbime t caktuara financiare dhe furnizime. N SHTOJCA N t ktij udhzimi do t gjeni nj fjalor t termave q do t'ju ndihmoj n trajtimin e bizneseve n sektorin e financave.

9.6 Industria e Ndrtimit Industria e ndrtimit prfshin nj gam t gjer t aktiviteteve t biznesit dhe madhsis s biznesit. Ajo kryesisht mund t ndahet n dy lloje kryesore: Bizneseve t mdha, punsimi i fuqis puntore t kualifikua dhe projektet e konstrukcioneve ju kushtojn teknikisht , dhe n prgjithsi ndrtuesit jo t rregullt apo q punojn sipas rasteve, shpesh nj ose dy grupe t njerzve, pa marr parasysh nga subjekti juridik t cilt ose ofrojn shrbime vetm n baz t nn-kontrats, ose kryejn pun t vogla ndrtimi (deri n dhe duke prfshir zgjerimet apo konvertimet e papafingove/ dhomat nn qati). Kto biznese kan prirje q t mos kushtojn t t njejtn menyr si bizneset e mdha, duke zgjedhur n vend q t ngarkojn at q tregu brenda t cilit ata veprojn mund t operojn.

9.6.1 Natyra e Furnizimeve Industria e ndrtimit mbulon nj gam t gjer aktivitetesh, nga punt e ndrtimit deri te punt e riparimit t kanalizimit dhe rregullimit t kulmit. Gama e aktiviteteve mund t ndahet n tri nn-titujt kryesore: pun t prgjithshme t ndrtimit; specialist t ndrtimit (prfshir mobilieri, rregullimin e atis, kontraktues elektrike, hidraulike, etj); dhe pun t inxhinieris civile (duke prfshir punt e toks, rrnimin, vendosjen e kabllove etj)

9.6.2 Sistemet e Kontabilitetit dhe Dokumentimi Natyra e sistemit t kontabilitetit do t ndryshojn kryesisht n varsi,t madhsis s biznesit. Regjistrat kan pr qellim q t prmisohen n varsi t rritjes s biznesit. Bizneset m t madh ka t ngjar t prdorin programe t specializuara t kontabilitetit, ndrsa bizneset e vogla mund t prdorin sisteme manuale, ose sistemeve t thjeshta te kompjuterizuara t kontabilitetit. Shembuj sa i prket regjistrave t cilt mund t ruhen prfshijn si n vijim : Evidenca e kontrats s shitjes 161

Prmban t gjitha detajet e aplikacioneve pr pages, faturat e parave dhe shumat e papaguara. Ky libr sht i lidhur zakonisht me librin e parave t gatshme. Evidenca e nn kontraktorve Prdoret pr t regjistruar furnizimet e shrbimeve, apo mallrat dhe shrbimet. Zakonisht prmban dy lloje t dokumentacionit - fatura t vrtetuara faturat t cilat jan vet-faturuar. Evidenca e llogarive nominale Prderisa nuk ka rreziqe specifike q kan t bjn zakonisht me kt libr, sht mir q ai t kontrollohet pr do detaje sa i prket burimeve t pazakont t t ardhurave, apo shpenzimeve,q mund t identifikojn nj zon e cila mund t konsiderohet si nj rrezik. Libri i blerjeve Prdoret pr t regjistruar furnizimet e mallrave dhe shrbimeve. Libri i arks Regjistron parat e paguara si brenda po ashtu edhe nga jasht biznesi. Ndrtimet e vogla t bizneseve t industris jan kryesisht t bazuar n para, dhe si rezultat q libri i parave sht nj nga burimet m t rndsishme t informacionit pr Inspektoret e kontrollit tatimor.

Pasqyrat bankare Identifikoni pagesat e bra n llogarit bankare t biznesit si nga jasht po ashtu edhe nga brenda. Kto duhet t ekzaminohen n bashkpunim me librin e parave t gatshme, me qllim t identifikimit t ndonj anomalie. Ditari Shumica e bizneseve t vogla t industris s ndrtimit e mbajn nj form t ditarit sa i prket puns s tyre, i cili i pasqyron detajet nga takimet e bra pr t kryer vlersimet pr punn e mundshme n t ardhmen, si dhe t dhnat aktuale t puns. Pr t caktuar nj takim me nj biznes t industris s ndrtimit, ju duhet t krkoni q ta shikoni ditarin, apo fardo t dhnat q biznesi i ruan n lidhje me punt e planifikuara.

9.6.3 Rreziqet e shoqruara me Sistemet e Kontabilitetit dhe Dokumentimin Faturat (a)..... Faturat e lshuara para marrjes s pagess mund t oj n gabimet potenciale tatimore. Kjo ka m shum gjasa t ndodh, kur konsumatort nuk dshirojn q t pranojn prdorimin e procedurs s vrtetimit t faturs tatimore (VFT) dhe krkon nj fatur tatimore. 162

(b) Faturat e shitjeve t ndryshme t cilat jan nxjerr pr punn e ndryshme t kryera. Ato shpesh mund t lshohen larg nga vendi baz i biznesit, me rrezikun se ato do t regjistrohen ose n fund t deklarats s TVSH-s , apo prjashtohet krejt nga deklarata. Kodimet tatimore Gabimet n kodimet e TVSH-s-n kontratat, ku ka furnizime t prziera, mund t ojn n nj pages t ult (ose mbi pages) t tatimit t llogaritur. Personeli i paprvoj q operojn n sistemet operative t kontabilitetit mund t krijojn nj rrezik potencial n t ardhurat, nga gabimet n prcaktimin e kodeve t TVSH-s n fillim t nj kontrate. Aplikimet pr pages TVSH-ja duhet t llogaritet mbi shumn e plot t ngarkuara nga ndrtuesi, para se t bhet ndonj zbritje pr tatimin mbi t ardhurat.

9.7 Hotelet Hoteleria prfaqson nj zon me rrezik t lart, kryesisht pr shkak t i transaksioneve t shpesht me para. Auditort mund t hasin n vshtirsi n testimin e kredibilitetit t parave t marra t deklaruar pasi q hoteliert e bjn furnizimin e shrbimeve, ku as mimet e as gjurmimi nuk caktohen nga ata , pr koston e mallrave t blera. Tregtia e mbulon nj spektr t gjer, duke filluar nga posedimi i hoteleve t vogla familjare "stinore", dhe t shtpive apo pensionet deri te hotelet private dhe institucionet ndrkombtare zinxhirore q qndrojn t hapur gjat gjith vitit. 9.7.1 Tarifat Zakonisht nuk ka asnj shkall standarde sa i prket tarifave, dhe nuk ka limit sa i prket tarifs pr akomodim. Njsia e mimeve mund t ndryshoj, por zakonisht bazohet n llojin e dhoms plus prfshirja e kostos s ushqimit, apo nj mim ndaras pr dhomn e gjumit, pr ushqimi dhe pr shrbime. Shumica e hoteleve pr nj dhom dyshe kan nj tarif m t madhe, t cilat shpesh mund t shfrytzohen vetm nga nj person. Tarifa e thjesht ngarkohen ve pr shrbimet dhe ve pr dhoma gjumi (duke prfshir ushqimin). Kjo prfshin edhe mbajtjen e librave t tjera, e cila rezulton n kosto me t sakta. Nj tarif e bazuar n mime individuale mund t rezultoj n t ardhura t ulta, pasi q jo t gjith mysafirt do t marrin ushqim. Kjo zakonisht sht adaptuar nga hotelet e mdha me nj numr t madh t mysafirve t prkohshm. 163

Faktor t tjer, t cilat ndikojn n mime, jan: kushtet egjysm-pansion mund t prfshijn ushqim (zakonisht mngjesin) pajisjet e dhoms p.sh. banja e veant apo peizazhi fmijt - ulja e mimit pr antart shtes n dhomat familjare ulje pr udhtimet grupore dhe bllokimi i rezervimeve vikendet e shkurtra dhe rezervimet jasht sezons; dhe, tarifat shtes pr mbajtjen e dhomave njshe.

9.7.2 Objektet e Inspektimit Prve t dhnave t publikuara n dispozicion, inspektimi personale nga jasht i hotelit mund t ofroj m shum informacione sa i prket karakterit dhe prmasat e biznesit p.sh. numri i bareve t licencuar(a), pajisjet e parkingut, i hapur jo pr banor etj. Ky ekzaminim mund t ndihmoj gjithashtu edhe n nj vlersim m t sakt sa i prket kredibilitetit t llogarive dhe t dhnat e biznesit. Nj regjistrim i prhershm i ktij informacioni duhet t prfshihet n prmbledhjen e biznesit dhe t dhnat duhet t jen n dispozicion pr prdorim gjat procesit t przgjedhjes t kontrollit. 9.7.3 Aktivitetet e Biznesit Restorantet Restorantet e hotelit shpesh jan t hapura pr njerz jo-rezidentt (jo mysafire ne hotel), dhe sistemi i llogaritjes s pagesave nga jo rezidentt duhet t shikohet me kujdes. Ata veprojn n t njjtn linj si n nj restorant normale dhe kontrollet zbatohen dhe jan t aplikueshme ndaj atyre shnimeve t detajuara t kontrollit n restorantet dhe kafenet. Baret e licencuara Licenca e zakonshme sht licenc e kombinuar, licenc e hotelit dhe licenc e restorantit, e cila ia lejon pronarit q ta udhheq nj bar pr n shfrytzim nga mysafirt. N prgjithsi udhzimet n shnimin e kontrollit p r shtpit publike aplikohen edhe pr baret e hotelit. Megjithat, faktort tjer t till si pijet alkoolike q prdoren pr qllime t gatimit,shitjet prmes kamarierve q shrbejn natn dhe shrbim n dhom, pijet e menaxhmentit dhe t personeli, dhe pijet e ngarkuara n faturat e mysafirve ose faturat nuk duhet t neglizhohen. Funksionet e veanta Shum hotele ofrojn objektet pr shfrytzim private, si pr dasma, bankete, konferenca dhe takime. Kto kan pr qllim t llogariten si t jashtme sistemi normal i kontabilitetit t biznesit si dhe rezervimet shpesh jan nn kontrollin personal t pronarit / menaxherit. Kjo paraqet nj mundsi pr shmangie, veanrisht kur pagesat bhen me kesh. Marrja e dhomave me qira pr shfrytzim, shitjet e tregtis , panairi antik etj.

164

Mund t ket raste kur krkohen vendime n lidhje me furnizimin e dhomave apo sallave pr martes me synim t ndarjes s dhoms pr nevoja ushqimore dhe nga ofrimi I dhoms pr nevoja argtimi.

Furnizimet me hapsir Furnizimet tjera t hapsirs n hotelet dhe qendrat e ngjashme normalisht do t prjashtohen. Informacione t mtejshme n lidhje me furnizimet e bra nga hotelet dhe t qendrat e ngjashme mund t gjenden.

Qiraja Merret nga pr ndrtesat dyqanet, kabinetet dh e panelet e reklamave. Provizionet Nga qiraja e makinave, firmave t taksit, pagesa pr trajner, fotograft etj. Shitjet pr personelin Artikujt e shitur pr stafit si p.sh. cigare (shpesh jan nn vlern e shitjes me pakic) Pajisjet shtes t ofruara pr mysafirt Gama e aktiviteteve t m mposhtme nuk i prfshin t gjitha aktivitetet, por i ilustron nj sr aktivitete periferike t cilat mund t gjenden n hotele. Kontrollet duhet t bhen pr t siguruar q t hyrat nga aktivitetet e tilla jan t llogaritura pr: tarifat pr lavanderi floktart; pishin dhe sauna; sportet apo lojrat e dhomave, qiraja pr pajisjet sportive dhe seancat e strvitjes; pagesat pr telefon (t ardhurat nga telefoni mund t jen t rendsishme veanarisht n hotelet e mdha, ku ajo mund t jet burimi i tret m e madhe i t ardhurave, pas qiras pr dhom dhe ushqim - nj prqindje tipike pr mysafirt t cilt bjn porosin e tyre me an t telefonit mund t jet n nj prqindje t lart); garazhet dhe tarifat e parkingut ; kasollet e plazhit ; pagesat pr TV; aji i mngjesit; tarifat pr gazeta ; drekat e paketuara; shitjet me para nga dhomat pr aj; bar kafet; dhe diskotekat.

9.8 Shitjet e Internetit

165

9.8.1

Parathnie

Librat tona t udhzimit, jan materiale referuese kryesor pr punonjsit n ATK. Procedurat formale t ATK-s dhe sistemet e puns jan t prshkruara n kto libra t cilat ofrojn menaxherve dhe stafit t ATK-s rregulla ,udhzime dhe kshilla t prgjithshme mbi interpretimin e tyre. Ky udhzim ju ka dedikuar stafit t ATK-s, dhe nuk duhet t mbshtete nga ana e bizneseve n llogaritjen e taksave dhe / apo detyrimeve t tyre. Ky kontroll thekson: ofron t dhna t prgjithshme relevante me kt sektor t tregtis; tregon se far aktivitete biznisore mund t ndrmerren nga ky sektor i tregtis; identifikon zonat e rrezikut brenda ktij sektori t tregtis.

9.8.2 Historiku Q nga mesi i viteve 1990, qasja n internet sht br relativisht e leht, prdoruesit qasje e lir, dhe qasja vendore, tani sht prhapur n Evrop dhe n t gjith botn, ku shum punonjs kan qasje edhe n vendin e tyre t puns. Tregtimi komerciale i mallrave edhe shrbimet on-line sht lirshm n dispozicion. Nj numr i madh i bizneseve t vogla dhe pothuajse t gjith shitsit me pakic m shum t frekuentuara kan nj prani on-line. Kjo e fundit shpesh shpenzon shuma t mdha parash pr ti br faqet e tyre t sigurt dhe t leht pr t'u prdorur ndrsa bizneset e reja mund ta ken t vshtir q t krijojn nj baz solide t konsumatorve. N prgjithsi, informacionet n faqen e internetit nuk jan t sigurta, dokush mund t krijoj nj web faqe, duke e quajtur at si ata dshirojn, dhe mund t publikojn informacione t rreme n at mnyr q t duken si t vrtet. Edhe pse rregulloret jan prmirsuar dhe luajn nj rol t madh m prezencen e tyre n internetit, sht ende e mundur krijimi e faqeve t cilat e shprfillin legjislacionin kombtar dhe t cilat mund t jen t rrejshme, mashtruese ose shpifse. Qasje n internet n prgjithsi bhet me an t linjave telefonike ndaj ofruesve t shrbimeve t internetit (OSHI). Me paketat baz t qasjes, prdoruesit paguajn norm lokale sipas tarifave pr thirrje , nj pjes e tarifave pr thirrje i paguhet OSHI nga kompania telefonike. Ka nj numr t paketave me koh t palimituar t ofruara nga ana e OSHI-ve kryesore, e cila paguhet n baza mujore ose vjetore nga prdoruesit pr t mbuluar nj pjes t kohs apo pr t pasur qasje n do koh. Ka pasur disa tentime t pasuksesshm pr t ofruar qasje krejtsisht falas, pasi q OSHI-t marrin para nprmjet reklamave t tyre, nga administrimi i faqeve dhe t ardhurat tjera indirekte. Qasje n internet sht gjithashtu n dispozicion si nj pjes e disa paketave digjitale televizive dhe disa paketa t shrbimeve . ASDL (STsignalet e telekomunikimit), apo qasja n signalet e telekomunikimit, sht duke u br shum m e prhapur pasi q mimet kan rn. Qasje n signalet e telekomunikimit sht shum m shpejt se nj linj telefonike e zakonshm, por krkon disa pajisje t specializuara dhe nj shkmbim lokal i cili fizikisht sht i 166

mbyllur pr prdoruesit. Shpejtsi e lart bashkkohore ", wi-fi" dhe prdorimi i telefonave celular / pajisjeve t dors vazhdojn t vihen jasht kufijve. Nuk ka praktikisht asnj kufizim pr llojet e transaksioneve t cilat mund t kryhen n internet. Gama e furnizimeve n dispozicion pr kt arsye sht e madhe, teorikisht e mbulon pothuajse gamn e tr aktiviteteve t biznesit t cilat hyjn n kuadr t regjimit t TVSH-s. Pagesa sht zakonishme, megjithse joekskluzivisht, me kredit / debit kart. Rregullat q e mbulojn natyrn e furnizimit dhe problemet q lidhen me detyrim nuk jan t ndikuara nga fakti q transaksioni bhet on-line, prandaj shnimet prkatse sa i prket kontrollit pr tregtin specifike duhet t konsultohen edhe m tej. Bizneset e bra on line, megjithat, kan t ardhura rrjedhse potenciale t cilat nuk do t gjinden diku tjetr, dhe jan t specializuar me metodat e prokurimit dhe t procedimit t urdhrave si dhe marrjes s pagess. Probleme tjera vijn nga perspektiva globale q interneti i sjell. 9.8.3 Gama e mallrave t furnizuara n mnyr elektronike Nj gam e madhe e mallrave sht n dispozicion n mnyr elektronike (on-line). Kur jeni duke bler n internet, urdhri i procedimit sht gati i menjhershm, kjo e shmang nevojn pr t punsuar nj numr t madh t stafit dhe biznesit gjithnj e m shum jan duke u joshur nga mundsia e automatizimit t t gjitha porosive dhe procesit t pagesave. Drgesat zakonisht bhet nga zyrat postare ose barts t tjer, disa kompani kan rrjetin e tyre t bartjes. Marketingu ndr-kufitar sht relativisht i leht pr tu br.

9.8.4 Gama e shrbimeve t furnizuara n mnyr elektronike N fushn e shrbimeve, interneti ofron avantazhe t mirfillt m shum se sa mjetet tradicionale t furnizimit t shrbimeve pr shkak t vllimit t lart t t dhnave t cilat mund t sigurohen dhe krkohen shum shpejt. Prmbushja e shrbimeve sht shpesh e menjhershme. Kjo ka br t mundur, pr shembull, agjentt e pasurive t ofrojn gam m t gjer t pronave se ata q kan mundur ta bjn kt gj ndonjher m par, duke prdorur filtrat e duhur pr krkime. Ka edhe shrbimeve t reja t cilat jan t veanta n internet, pr shembull OSHIt, krkimet e t dhnave dhe qendrat tregtare. 9.8.5 Dallimi n mes t mallrave dhe shrbimeve

Dallimi n mes t mallrave dhe shrbimeve sht i rndsishm pr TVSH-n, pasi q ka shtje t ndryshme sa i prket vendit dhe koh s furnizimit. sht e rndsishme q t prcaktohet n nj faz t hershme nse biznesi sht duke ofruar mallra apo shrbime apo nj kombinim i t dyjave. Shum linja tradicionale t porosive t mallrave q kan patur shitje t suksesshme prmes linjs postare gjithashtu kan sukses prmes linjs on-line, duke prfshir, veshje, veshje t brendshme, libra dhe CD, pjes kompjuterike, ushqime dhe pije nga specialistt. 167

Shitjet e drejtprdrejta t mallrave me vler t lart t tilla si automjetet e reja nuk ka t ngjar q t bhen me t vrtet me an t internetit , pr shkak t kompleksitetit t transaksioneve dhe rrezikun e perceptuar t prfshir . Megjithat, Interneti do t prdoret pr ti reklamuar furnizuesit, pr tju prezantuar klientve, dhe pr t filluar apo pr ti prfunduar porosit t cilat mund t plotsohen n mnyra tradicionale. Tregtia me an t internetit gjithashtu ju lejon prvetsimin e mallrave, ta cilat mund t mbartin nj tarif shtes. Shrbimet e suksesshme prfshijn shrbimet financiare, bastet dhe lojrat, material pornografik, shkarkime t softwarit , dhe agjencit e punsimit. Interneti ju lejon shprndarjen e informacionit, qoft n sasi t madhe apo t kontrolluar dhe t kategorizuar nga madhsia e bazave t t dhnave, dhe deri te prmbushja e menjhershme e transaksioneve. Pr kt arsye shrbimet e internetit ofrojn m shum avantazhe t dallueshme pr tregtin tradicionale se sa shitjen e mallrave me an t internetit. 9.8.6 Aktivitetet e biznesit Aktivitetet kryesore Biznesi pr Biznes (B2B) dhe Biznesit ndaj Konsumatorit (B2K). Kto dy lloje ttregtis jan identifikuar, me disa tregti q zhvillohen drejtprdrejt ndrmjet konsumatorve n internet.

Bisnesi pr Bisnese (B2B) Bizneset e mdha po ndryshojn shpejt dhe radikalisht pr shkak e teknologjis s re,aftsis s procedimit, t urdhrave, t pagesave, n form elektronike pa ndrhyrjen e njeriut. Prdorimi i kompjuterve pr t proceduar dhe pr ti br transaksionet kursen nj sasi t madhe parash - kryesisht pr shpenzimet e stafit dhe kohn, dhe ky sht shkaktar nxits prapa ndryshimeve t mdha n mnyrn se si bizneset funksionojn dhe bashkveprojn. Shkmbimi global i shitjeve me pakic (GRE- SHGSHP) sht nj shembull i nj B2B konsorciumi shumkombshe.

Bisnesi pr Konsumatort (B2K) Ky lloj i biznesit e mbulon t gjith gamn e mallrave me pakic dhe shrbimet e ofruara ndaj konsumatorit final. Shumica e llojeve e transaksioneve q m par kan qen n dispozicion off-line tani jan edhe n dispozicion on-line, si dhe nj numr e transaksioneve t reja. Interneti ofron po ashtu vend pr marketing nga kompanit me nj gam shum t specializuar t produkteve, pasi q mund t krijohet nj baz ndrkombtare pr konsumator kur nj dyqan lokal nuk mund t gjejn klient t mjaftueshme q jan t qndrueshm. Tregtar zakonisht do t bazohen n njohurit e ekspertve t pronarve. Konsumatort pr Konsumatort (K2K) 168

N disa fusha, biznesi me an t internetit i ka lejuar konsumatort q t ndrlidhen me t gjitha pjest e biznesit, prandaj numri i madh i transaksioneve barter dhe t ankandit (thn nga disa burime q llogariten n mes t 8 - 15% e t gjith biznesit n internet). Ajo ka gjithashtu ju ka mundsuar q subjektet relativisht t vogl t ken qasje n tregjet e mdha pa kaluar prmes strukturave t biznesit tradicional muzikant mund ta shesin muzikn e tyre, pr shembull, pa kaluar npr kompanit e regjistrimit. Roli i kompanive t mdha sht duke br t mundur q kjo t ndodh, dhe zakonisht ata t marrin nj pjes t fitimet, qoft indirekt apo t drejtprdrejt, si nj provizion t ktij lloji. Llojet e tjera t transaksionit t identifikuara prfshijn ato t: Qeveris ndaj qytetarve, Qeveris ndaj biznesit, qytetaret ndaj qeveris etj, p.sh. dorzimi i deklaratave elektronik t TVSH-s. 9.8.7 Burimet e t Ardhurave Biznesi me an t internetit Biznesi me an t internetit mund t jet nj burim i ri t ardhurave q nuk kan t bjn me punn kryesore t nj biznesi. Porosit e bra me an t internetit ose posts Bizneset q bhen nprmjet internetit tani e kan m t vshtir q ta rrisin kapitalin e tyre, duke br shitjen nprmjet posts apo telefonit, pjesrisht pr ti knaqur bankat dhe investitort se ka m shum t bj me kompanin se thjesht me nj faqe interneti. Prvoja tregon se disa konsumator shpesh shikojn n at q ata duan n nj faqe dhe pastaj e bjn porosin e tyre me an t telefonit ose e drgojn me an t post, ndrsa t tjert zgjedhin se far duan nga nj katalog i shtypur dhe m pas e bjn porosin e tyre n faqen e internetit.

Reklamimi Reklamim - kjo mund t jet norm e shesht, zakonisht pr nj periudh t caktuar, ose t ngarkohet n baz t paraqitjeve (sa here q shpallja paraqitet n ekran), t cilat numrohen nga nj programi i veant. Pr reklamim, vendi i furnizimit normalisht do t varet nga vendi ku i prket prfituesit t reklams. Hapsira reklamuese mund t shitet nj agjenci n vend t reklamuesit individual, vendi i furnizimit pastaj do t varet nga ajo se ku i prket vendi i agjencis , pavarsisht se kujt i prkasin reklamuesit individual. Lidhja me faqet n mnyr automatike (Hyperlinks) Lidhja e faqeve elektronike - lidhje me faqet e tjera mund tju trheq q t klikoni prmes pagesave (bazuar n numrin se sa her sht prdorur lidhja ), ose provizioni (bazuar n shumn e parave t shpenzuara n faqe t tjera nga nj klient duke ndjekur nj lidhje - ndonjher njihet si "aksione t ndara "). Kto mund t prshkruhen si "asosacione" dhe zakonisht ka nj faqe n internet me informacion 169

rreth ksaj, i cili e tregon edhe norme e provizionit n ofert. Ky informacion mund t jet i dobishm kur i ekzaminoni burimet e t ardhurave. Disa faqe ofrojn shrbime pa pages, ato mund ti gjenerojn t gjitha t ardhurat e tyre me an t asosacioneve, dhe pr kt arsye i inkurajojn vizitort e tyre pr ti vizituar partnert t tyre Tarifat postare Aty mund t ket nj shumllojshmri t ndryshme t tarifave postare , dhe ndoshta nj shrbim pr mbshtjelljen e dhuratave. Nse nj biznes e imponon nj shpenzim administrative pr mallrat e kthyer , ather kjo sht nj norm standarde.

Marrveshjet e kundrta Marrveshjet e kundrta, ku reklamimi ose publiciteti sht ofruar nga faqet e shumta pa kosto n bazn barter. do furnizim sht i tatueshm, edhe n qoft se nuk ka shkmbim t parave (edhe pse prcaktimi i vlers ndaj furnizimit q sht br mund t jet shum i vshtir ) dhe nj fature e TVSH duhet t lshohet, pasi q sht e mundur q t tatimit i zbritshm nuk mund t jet plotsisht i zbritshm pr njrn apo pr t dyja palt. Kompanit n zhvillim t cilat kan munges t parave mund t ofrojn q t paguajn pr mallrat apo pr shrbimet me an t aksioneve. Sponzorizim Sponsorizimi, ndoshta nga kompanit telefonike apo OSHI-v t cilat dshirojn ti shohin nivele t larta t trafikut, pasi q kjo paraqet tarifat e rritura t faturave t telefonit dhe ekspozim m t gjer pr reklamuesit. Tarifat pr konsulenc Tarifat pr konsulenc- shitja e ekspertizs, p.sh. ndrtimi i faqes pr palt e tretapotencialisht sht nj burimi kryesor i t ardhurave pr nj faqe t suksesshme. Shitja e t dhnave t konsumatorit pr palet e treta Shitja e t dhnave t konsumatorit pr palt e treta - kjo ka prparuar duke ndrtuar modele t individve prmes blerjes, e cila mund t jet shtes e konsiderueshme pr vlern e lists s konsumatorve. Shitja e emrave t faqeve t internetit (domain) [Shitja e emrave t faqeve t internetit (domain) - kto jan t ndara nga nj organizat jo-fitimprurse shembull-n Britani t Madhe, por mund t lshoj apo t nnkontraktoj qiran]. Emrat e profileve t lart mund t zotrojn mime shum t larta, por shumica tani jan t siguruara. N vitet 1990 shitja emrave t faqeve t internetit ishte i rndsishm n biznesin vitet i cila ka rn jasht n dekadn e fundit .sht normale pr nj kompani t njohur q ti ket t gjith emrat q asocohen me faqet si, p.sh. , Bloggs.com bloggsclothing.com, bloggsdirect.com, si dhe t gjitha prapashtesat -... Com, co.uk, neto, etj, t gjitha kto adresa t ojn n 170

vendet t cilat automatikisht lidhen me faqen kryesor t biznesit. Nj seri e re e prapashtesave , duke prfshir Ltd, Plc dhe Mus (muse) sht lshuar n vitin 2001. Vlera e emrit t faqes mund t kapitalizohet n llogarit vjetore si nj aset. Shitja e OSHI/ tarifimi pr kohen e prdorimit t serverit Shitjet e OSHI/ tarifimi pr kohen e prdorimit t serverit pr palt tjera, t cilat mund t prfshijn tarifa t tjera t telefonis. Norma e primit mujor pr linjat telefonike T ardhurat nga norma e primit mujor t linjave t telefonis, t cilat i prfshijn linjat ndihmse t klientve. Furnizimi i logjistiks dhe veprimi i shprndarjes ndaj palve t treta Kompanit me prvoj t konsiderueshme n porosit me post elektronike jan n pozicion t mire pr t shitur kt dhe kan njohuri sa i prket aplikantve t rijn n treg. Ofruesi mund t ofrojn nj gam t plot t shrbimeve nga prgatitja e faqes/ katalogut, mbajtja e stokut, procedimi i urdhrit, kontrolli i parave t gatshme dhe deklaratat e mallrave, nga e cila biznesi i ri n internet mund t merr dhe t zgjedh. Nj ofrues gjithashtu mund t ofroj informacione sa i prket shitjeve dhe deklaratave, i cili sht edhe burimi i vetm i t dhnave pr kontabilitet t tilla pr shitsin: duhet pasur kujdes pr t siguruar se t gjitha t dhnat relevante jan t prfshir n raportet e tilla. E drejta e autorit dhe transfertat e licencave Mund t ket transaksione n lidhje me t drejtn e autorit dhe transfertat e licencave, dhe kto kan nevoj pr kujdes t veant gjat prcaktimit t detyrimit. T ardhurat e ndryshme T ardhurat e ndryshme, p.sh. interesi bankar, i cili mund t jet i konsiderueshm kur nj kompani e re ka rritur shumn e parave t gatshme nga aksionet, por nuk i ka shpenzuar akoma ato. Pikat e besueshme Kur nj konsumator blen nga disa faqe t internetit , ata ndoshta do t lshojn me "pika " elektronike. Kto mund t fitohen duke u regjistruar n nj faqe. Konsumatort i mbledhin kto pika n nj llogari e cila monitorohet apo udhhiqet nga emetuesi i pikave, dhe mund ti prdorin kto pika pr t bler, ose pr t fituar nj zbritje kundrejt mallrave dhe shrbimeve tjera. Shembuj jan rritja e pikave t mija. Pikat jan shitur n mnyr elektronike nga shitsit nga kompanit tregtare t pavarura, i cili gjithashtu i ka riblerje pikat e mbledhura nga shitsit. Shembuj q jan par sugjerojn se pika n mnyr tipike jan riblerje pr 50% t vlers te e cila ato jan bler nga shitsit me pakic. Furnizimi dhe riblerja e piks sht par si nj furnizim i tatueshm i nj skeme shprblimi nga emetuesi i piks, edhe pse inspektort e kontrollit kan mundsi q ti shohin faturat t cilat tregojn vetm nj 171

vler neto t pikave t blera apo t ri blera. Zbritje e dhn nga ana e shitsit, kur pikat jan t ri blera nga konsumatort dhe sht par si nj zbritje e vrtet. Asnj konsiderat jo-monetare nuk sht par kur pikat jan dhn si nxitje pr tu regjistruar n nj faqe. Kupont elektronik Kto jan trajtuar n t njjtn mnyr si kupont fizik me vler nominale. Kupont n prgjithsi mbajn nj numr unik i cili duhet t regjistrohet nga blersi dhe kjo e pengon q kuponi t prdoret m shum se nj her.

9.8.8 Mallrat Vendi i Furnizimit Nuk ka ndonj dallim t madh n mes t mallrave t shitura n internet dhe t mallrave t shitura me post elektronike ose telefon - rregullat e zakonshme zbatohen. Furnizimet e produkteve ndrkufitare brenda EU-s jan t mundshme vetm ku ka nj mim t rndsishm apo diferencim tatimor, pr shembull shitja e librave nga Britania e Madhe n nj Shtet Antar, ku ato kan norm standarde. Faqet q mund t ofrojn furnizime t ndryshme t specializuar t cilat nuk jan n dispozicion n vendet tjetra kan m shum gjasa t jen t prfshira n furnizimin ndr-kufitar. 9.8.9 Produktet e Digjitalizuara Nj produkt i digjitalizuar sht ai q sht konvertuar n shnime t cilat mund t transmetohen n mnyr elektronike. Pr shembull fajllat MP3 (muzike e shndrruar n shnime), produktet softuerike, melodit e telefonit, hartat, librat dhe fotografit elektronike. Blersi pranon produktin me drges elektronike dhe n kt rast nuk kemi produkt fizik. [Marrveshja e radhs me OECD m 1998, produktet e digjitalizuara jan konsideruar si jo mallra dhe kto pra jan trajtuar si shrbime brenda BE-s. pr kt arsye ato jan t liruara nga taksat doganore por megjithat mund ti nnshtrohen TVSH-s. Kur programi (software) apo fajllat MP3 furnizohen me n nj mjet fizik si sht CD-ja, ato trajtohen si mallra]. Produktet e digjitalizuara zakonisht jan t tatueshme n shtetin e furnizuesit (rregulla themelore mbi vendin e furnizimit) apo ne shtetin e konsumatorit. Pr momentin shumica e produkteve t digjitalizuara trajtohen n baz t rregulls themelore mbi vendin e furnizimit. Sidoqoft, vendi i sakt i furnizimit t ktyre shrbimeve do t varet nga natyra e shrbimit t ofruar, varsisht se a sht konsumatori n biznes apo jo dhe lokacioni i tij. 9.8.10 Administratort e ueb faqeve (Web Hosts) dhe Furnizuesit (Ofruesit) e Shrbimit t Internetit (OSHI) Furnizuesit e Shrbimit t Internetit ( OSHI) kryesisht t ardhurat e tyre i marrin nga mirmbajtja e ueb faqeve nga shfrytzuesit komercial zakonisht ata e marrin me qira nj hapsir (q njihet si bandwidth gjersi e frekuencave) n servert e tyre. Mirmbajtja e faqeve sht shrbim q ngarkohet me prqindje standarde. Si shrbim pr abonentt privat zakonisht ofrohet nj pjes e caktuar e hapsirs s 172

lir, por nse konsumatori privat krijon nj faqe i cili i trheq nj numr t madh t vizitorve apo krijon nj form t aktivitetit komercial n pjesn e lir n ueb faqe ata zakonisht do t konvertohen n konsumator komercial dhe do t ngarkohen pr gjersin e frekuencave. Disa OSHI nuk do ti mirmbajn materialet pr t rritur, dhe ata t cilt e bjn kt do t ngarkojn m shumn pr ta br kt gj. Organizatat e mdha mund t jen vet OSHI dhe ata i mirmbajn vet faqet e tyre. T ardhurat e tjera zakonisht vijn nga furnizimi i reklamimeve dhe nga provizionet e faqeve tjera, sidomos n faqen kryesore t mirmbajtjes s ueb faqes ku abonuesit privat jan fillimisht t drejtuar, ku me siguri do t ket line tjera pr blerje. Krkimi i lists s motorve hits do ti paraqes me radh gjetjet q prkojn me krkimin, por nj faqe individuale mund ta bjn q nj pages t paraqitet me a lart n fillim t krkimeve apo t prmendet n listn e rezultateve. T ardhurat tjera do t vijn nga norma e primit t linjs telefonike ndihms; kjo zakonisht trajtohet prmes rregullimeve t vet-faturimit. Shumica e OSHI-ve tani ofrojn kyje falas pr personat dhe me kto t ardhura e financojn at,duke marr nj prqindje nga ndalesat pr abonentet prmes operatorit telefonik prmes s cilit sht br kyja. Ndalesat tjera t OSHI-s pr tu abonuar mund t jen fikse pa marr parasysh qasjen telefonike apo ndalesat pr minut. Kyjet n broadband apo ASDL t cilat jan shum m t shpejta se sa kyjet tradicionale me modem t cilat jan edhe subjekt i tarifave t larta. Kto ngarkesa reflektojn koston e pajisjeve t specializuara, t cilave si shum pajisjeve t IT-s ju bije vlera dukshm. Qasja n internet pa pages mund t prfshij gjithashtu telefonin fikse apo pakot e programeve digjitale. Kompanit m t vogla t cilat ofrojn mirmbajtje t OSHI zakonisht jan konsumator t nj kompanie OSHI-je m t madhe, dhe shrbimet jan t nnkontraktuara. Programi i faqes kryesore i OSHI-s m t vogl do t prshtatet pr tia dhn shfrytzuesit nj prshtypje se t gjitha operacionet drejtohen nga nj softuer i nj OSHI-je t vogl. OSHI-ja e vogl do t pranoj prqindjen e t ardhurave nga telefoni prmes mirmbajtsit OSHI m t madh,i cili do t duhet t lidhet kundrejt tarifave pr shfrytzimin e faqes. Gjurmimi i burimit t hollave t paguara dhe identifikimi i asaj se kush bn far furnizimi dhe pr knd e bn, do t jet nj nga shqetsimet kryesore t inspektorve t kontrollit tatimor, dokumentacioni i vetfaturimeve mund t tregohet gjithashtu i dobishm.

9.8.11 Fillimi i Biznesit Pr shkak t natyrs s tregtis elektronike, shpesh nuk sht e nevojshme q t mbahen sasi t mdha t stoqeve, pasi q mallrat n prgjithsi jan porositur "n at moment", dhe mund t paguhet nga konsumatori edhe para se blersi paguan furnizuesin e tij. Fakti q nuk ka nevoj pr stoqe t mdha, makina apo zyre prestigjioze sht me t vrtet nj nga avantazhet e madhe t tregtis elektronike, duke mundsuar q bizneset shum t vogla me kapital t vogl t themelohen shum shpejt. Megjithat, krkesa pr aftsi t veanta t IT ka br q konsulenca n internet dhe ueb-dizajn t jet shum e shtrenjt. Prandaj nuk sht e pazakont q t gjinden pagesa t mdha t prsritura, veanrisht n fazn e hershme dhe ku shitjet kan dshtuar ti arrijn pritjet. 173

Inspektort e kontrollit tatimor q kan t bjn me verifikimin e krkesave pr rimbursim duhet t presin t shohin tatimin e zbritshm n ekspertiz, reklama dhe promovime, shpenzimet dytsore t OSHI-s, si dhe pajisjet e IT dhe zyrs, por duhet t jen t kujdesshm sa i prket ri tarifave dhe tarifat pr menaxhmentin e kompanive t lidhura, dhe tatimeve t zbritshme q lidhen me shtjet e stoqeve q mund t jen t prjashtuara. Shumica e bizneseve do t paguanin nj konsulent apo agjension pr t dizajnuar, mbshtetur dhe mundsisht pr ta mirmbajtur faqen n emr t tyre. 9.8.12 Trajtimi i TVSH-s Trajtimi i TVSH-s do t bhet varsisht se a kemi t bjm me furnizim t mallrave apo furnizim t shrbimeve dhe do t varet nga aplikimi i: Rregullave t vendit t furnizimit brenda ligjit t TVSH-s Rregullave t kohs s furnizimit brenda ligjit t TVSH-s fardo ndikime n marrveshjet ndrkombtare

9.9 Industria e Veshjeve dhe Mods 9.9.1 Prfshirja Ky shnim: Ofron informacione t prgjithshme relevante pr veshjet dhe industrin e mods; tregon se far aktivitete biznesore mund t ndrmerren nga tregtar t ndryshm brenda ktij sektori; Identifikon zonat e rrezikut brenda ktij sektori t tregtis. 9.9.2 Historiku Industria e veshjeve (e njohur si treg i tekstilit) mbulon nj spektr t gjer t profesioneve dhe nj numr t fabrikave t vogla 'sweat shop' (fugia puntore e cila paguhet lir dhe produkte t lira), deri te prodhuesit dhe shits e mdhenj multikombtar. Prodhimi dhe shitja eventuale e veshjeve sjell faza t ndryshme duke prfshir: Dizajnin dhe specifikacionin e veshjeve; Blerja e rrobave dhe shpenzimet tjera dytsore si (p.sh. varse rrobash, anta, etj) krijimi aktuale i veshjeve (Prerja, Zbukurimi dhe Qepja ( PZQ), dhe Shitja e veshjeve (me shumic, pakic, eksport).

Shumica e tregtis sht e prkushtuar pr prodhimin e veshjeve pr gjinin femrore dhe fmij t dhe mund t ndahen n katr zona t veanta pr qllime t sigurimit, i prbr nga klasifikimet tona t tregtis. 174

9.9.3 Klasifikimet e tregtis lidhur me industrin e veshjeve Prodhimi i klasave tregtare Prfundimi i tekstilit Prodhim shtpiak i tekstilit Prodhimin e tekstileve t tjera Pulovr, xhemper dhe artikuj t ngjashm: Prodhim i rrobave t lkurs Prodhim i veshmbathjeve Prodhimi tjera t veshjeve pr meshkuj Prodhimi tjera t veshjeve pr femra Prodhimi i veshjeve t brendshme pr meshkuj Prodhimi i veshjeve t brendshme pr femra Prodhime t tjera t veshjeve dhe aksesorve (bizhuterive) Prerje dhe modelim Pigmentimi i lkurs Klasifikimi i shitjeve me shumic

Shitje me shumic t veshjeve me lkur t kafshve / Lkur / lkur tjera Tekstil me shumic Lesh dhe lkur me shumic Shitja me shumic pr fmij dhe foshnjat Veshjet tjera me shumic Klasifikimi i agjentve

Agjentet e prfshir n shitjen e mallrave me shumic si tekstil, veshje, kpuc dhe lkur Klasifikimet e shitjeve me pakic Shitja e tekstilit me pakic Shitja me pakic e veshjeve pr fmijt nga lkura dhe gzofi Shitja me pakic pr fmijt dhe foshnjat Shitja me pakic e veshjeve pr femra Shitja me pakic e veshjeve pr meshkuj Shitjet me pakic e mallrave nga lkura

9.9.4 Biznesi i prfshir n industrin e veshjeve Prodhuesit Prdorimi i titullit t prodhuesit n tregtin e tekstilit mund t jet m shpesh mashtruese, ata n fakt nuk prodhojn veshje. N vend t ksaj ata veprojn si ndrmjets prgjegjs pr projektimin, prodhimin e mostrave, koston dhe provizionin ndaj porosis s veshjeve. Gama e dizajnerve nga ata t cilt punojn nga shtpia 175

deri te ata t vet punsuar, dhe deri te niveli m i lart me etiketat e tyre dhe kontratat me shtpit e mdha t mods. Blersit nga tregtia me pakic dhe shumic i vizitojn prodhuesit pr t par dizajne t reja dhe pr t br porosin pr sezonin e ardhshm. Stint si pranvera / vera dhe vjesht / dimr, edhe pse kto jan duke u br m pak definitive, pr shkak t rritjes s konkurrencs. Ata blejn rroba dhe stoli, e prcaktojn mimin duke e rregulluar me nj marzh t lejuar nga konsumatori i tyre, ose konsumatort e mundshm, dhe pr t rritur nj plan punues, q i prmban t gjitha udhzimet pr fabrikn pr ti br veshjet. Prodhuesi pastaj ju shet veshjet finale dyqaneve zinxhirore t shitjeve me pakic, ose ju shet prodhuesve tjer ose tregtarve me shumic. Disa nga prodhuesit e mdhenj mund t ken njsit e tyre me shumic dhe pakic dhe n kt mnyr i shesin drejtprdrejt n publik.

Prerja, Zbukurimi dhe Qepja (PZQ) Fabrikat n prgjithsi punojn pr nj prodhues (kryesor). Ata i ofrojn shrbimet si prerja dhe qepja e rrobave si dhe prodhimin e nj veshje t gatshme. Detyrat specifike t ktij procesi jan edhe t nn-kontraktuara pr puntort t cilt punojn n shtpi,(n varsi t llojit t veshjes), t cilt punojn me nj prqindje t pjesshme nga shtpia. Rroba dhe etiketat e tyre e detajojn numrin e rrobave, stileve, madhsin, dhe krkesat specifike jan furnizuar normalisht nga prodhuesi, i cili mban pronsin. Gjithnj e m shum, kjo pun sht e nn-kontraktuar jasht shtetit, ku kostot pr njsi t biznesit jan m t ulta. Shitjet me shumic Shitsit me shumic veprojn si ndrmjets, duke bler nga prodhuesit (dhe nganjher nga ofruesit q ofrojn shrbime t rrobaqepsis), duke shitur pr shitsit me pakic pr publikun e tyre. Ata kan pr qellim q t ket dallim n mes t atyre q kan t bjn me tekstil dhe ato q kan t bjn me veshje pr t rriturit dhe veshje pr fmijt. N varsi t madhsis dhe qarkullimit, ata normalisht mund t blejn me porositje, por gjithashtu mund t blejn edhe mallra pr ti mbajtur n stok, pr t vepruar si nj magazin e stoqeve. Nj pjes e madhe e tregtis me shumic prfshin importeve dhe eksporteve, me t gjitha rreziqet e natyrshme t regjimeve t Doganave q lidhen me kto fusha. Shitsit me pakic Kto renditen nga dyqanet zinxhirore deri te dyqanet e trendit dhe tregtart e tregut. Dyqanet e shumfishta zinxhirore, pr shkak t fuqis t tyre t blerjes, e diktojn mimin e blerjes nga tregtart me shumic dhe prodhuesit, e cila ka nj efekt zinxhir n t gjith industrin. Gjithnj e m shum, vendet me industri t zhvilluar pr shkak t forcave t tregut, prodhimi sht eksportuar gjithnj e m shum jasht shtetit, pr t prfituar nga fuqia e lir puntore dhe pr ti stimuluar vendet e pazhvilluara. Kjo po bhet gjithnj e m e vshtir pr shitsit e pavarur pr t konkurruar n treg t lart. Kto kan tendenca t koncentrohen tek dizajnert e specializuar pr veshjet e 176

markave sportive, apo n blerjen dhe rishitjen e linjs s fundit t stokut apo tek rrobaqepsit (sasia tepric e mallit t prodhuar pr t arritur krkesat) nga PZQs, apo Runners, t cilt jan t specializuara pr ta prmbushur kt krkes.

9.9.5 Organizimi i tregtarve t veshjes Fazat kryesore t procesit t prodhimit prfshijn: Prerja Prerja e materialit n nj shabllon sipas lists s krkesave

Zbukurimii Ndrtimi i veshjes Qepja Pullat dhe kapset shtes etj Hekurosja prfundimtare, paketimi, etiketimi, etiketimet apo bashkngjitja e letrave pr shitje etj

9.9.6 Diagrami q pasqyron organizimin e industris:

Prodhuesi i veshjeve (Faturat dhe lista e punve) Materialet Zbukurimet Shpenzimet dytsore (faturat)

Punonjsi q sht i angazhuar nga jasht Specialisti q punon nga shtpia

Shkurtimi dhe rregullimi (Faturat)

Shitsit me shumic (faturat)

Shitsit me pakic (Faturat) 177

Materialet (Faturat)

Rregullimet (Faturat)

Shpenzimet dytsore (Faturat)

9.10 Tregtart e Tregut Kjo pjes: shpjegon llojet e bizneseve t cilat i hasim brenda ktij sektori tregtar; jep kshilla ndaj qasjeve pr vizitat prmbushse; i skicon librat dhe shnimet e shoqruara me tregtart e tregut; potencon rrezikun e shoqruar me tregtart e tregut

Tregtart e tregut mund t gjenden gati n do qytet dhe qendr m t vogl npr tr Evropn. Duket se mund t ndahen n dy kategori t mdha. Tregtart e prhershm t tregjeve (fikse) t cilt veprojn prej pozicioneve t tyre fikse 6 ose 7 dit n jav; dhe Tregtart lvizs t cilt ndryshojn vendin e tyre t shitjes n baza ditore, shkojn prej nj pjese t tregut n tjetrn. Me shtimin e popullaritetit t tregjeve t s dielave dhe shitjeve n bagazhe t automjeteve, pjesa drmuese e tregtarve nomad /ambullantor/ mund t shihen t veprojn npr kto tregje pasi q shitjet e ktij lloji i sjellin atyre fitime t mira. Tregtart e tregut mund t gjinden duke vepruar npr tregjet me qindra kilometra larg shtpive t tyre. Vizitat prmbushse 9.10.1 Prdorimi i sirtarit Shumica e tregtarve t tregut (posarisht ata ambullantor) nuk prdorin sirtarin e parave pr shkak t natyrs s tyre t puns. Shumica prej tyre prdorin ose antn e parave ose lidhsen e parave me sigures. Prej atyre t paktve q prdorin sirtarin e parave shumica prej tyre nuk prdor sirtarin me bobin. Nse prdoren sirtart elektronik ato mund t gjinden vetm n tregjet e prhershme (fikse) ku furnizimi me rrym sht i mundshm (prfshir ktu tregjet e brendshme). Megjithat, ka numr t madh t tregtarve madje edhe n tregjet fikse t cilt 178

vazhdojn t prdorin metoda tjera t mbajtjes s parave t gatshme (keshit) m prpara se sa t prdorin sirtarin. N prgjithsi tregtart e tregut nuk lshojn fatura kur bhet shitja pos nse konsumatori e krkon nj t till. Vetm ata tregtar t cilt punojn me sirtar plotsisht elektronik mund ta bjn kt. 9.10.2 Mnyra e Vizitave t Prmbushjes tek Tregtari i Tregut Mnyra e vizitave t prmbushjes mund t ndryshojn n mas t konsiderueshme n mes nj tregtari t tregut dhe nj tjetri. Inspektort e kontrollit tatimor duhet t saktsojn qasjen e tyre duke marr parasysh informacionin n dispozicion nga dosjet e tatimpaguesve, posarisht kur kemi t bjm me lshimet dhe mangsit e zbuluara ose n problemet e hasura n vizitat e mhershme. Kontrolli bazik, pr aq sa sht i mundshm, inspektimi I objekteve dhe kontrollimi i llogarive vjetore duhet t zbatohen sipas rregullave t zakonshme pr ndrmarrjet e vogla dhe t mesme. Kontrolli i objekteve dhe stokut do t jet nj veori e rndsishme. T theksojm se burim i madh i informacionit sht mbikqyrsi i tregut i cili n rrethana normale do t jet i gatshm t ofroj ndihm. N kontrollet e gjata inspektori i kontrollit tatimor duhet ti jep theks aspekteve t veanta sipas: (a) Numrit t tregjeve (me dit) t inspektuara. (b) Numrit t punonjsve. Shembull: pr Krshndella t gjitha tregjet fikse punsojn personel shtes. (c) Kontrollin e keshit t tregtarve prfshir metodat e pagess sipas mallrave dhe sipas konsumatorve. (d) Llojet e mallrave t shitura. Ka pasur shtim t numrit t qendrave tregtare t mbyllura dhe shum "tregtar t tregut" mund t jen bartur n kto njsi t brendshme shtpie, disa me kontrata me afat t shkurtr. Kto qendra menaxhohen privatisht dhe informacion mund t krkohet nga menaxhmenti i kompanive. 9.10.3 Vendi i Vizits Vendi ku sigurimi I vizits duhet t bhet prfshihet n Pjesa 1.8-1.10. Vshtirsit mund t ngriten me tregtart e tregjeve n veanti pr shkak t: (a) Tregtari nomad (ambullantor) nuk ka hapsir ose privatsi n tregjet t cilat i frekuentojn kshtu q brja e nj kontrolli t vendit t biznesit t tij/ saj nuk sht praktike. (b) Mund t mos ekzistojn zyra ose t jen t pakta madje edhe n tregjet fikse (c) Disa tregtar t tregjeve (si ata t tregjeve fikse edhe ata ambullantor) mbshteten n kontabilistt e tyre n mbajtjen e shnimeve dhe munden ti vendosin librat e tyre n mnyr permanente n zyra t kontabilistve t tyre. Pr m tepr, pr sa sht e mundshme, vizitat duhet t bhen n hapsira t tregut dhe do gj duhet br q librat dhe t dhnat mbi biznesin t bhen aty.

179

9.10.4 Vizita n Tezgn e Tregut Para caktimit t takimit vmendje duhet ti epet q fillimisht vizita tezgs ti bhet pa paralajmrim dhe zbulim t identitetit si dhe vzhgimin se si manovrohet me para t gatshme dhe nse sirtari/ regjistri i parave t gatshme sht n prdorim e sipr (kjo vlen m shum pr tregjet e mbyllura m tepr). N cilin do rast ku kjo nuk sht e mundshme t realizohet ather tezga duhet t vizitohet para sigurimit t vizits dhe gjat ksaj vizite vmendje e madhe duhet dhn fushave t cekura n vijim: Niveli i stokut Duhet t veohen nivelet e prgjithshme t stokut dhe thjesht proporcioni i mallit n vler standarde dhe zero. Inspektori duhet t merr n konsiderim faktin nse niveli dhe lloji i stokut sht i arsyeshm n raport me natyrn dhe lokacionin e biznesit dhe nse sht n pajtueshmri me faturat blerse t bra, numrat e prezantuara n llogari, skema e shitjes me pakic e aplikuar dhe sasia e porosive n tezg. mimet Me qllim t fitimit t ca ideve t mbetjes s profitit t marr bruto , inspektori duhet ti sheh mimet me t cilat ofrohen disa prej gjrave kryesore t ofruara pr shitje dhe ti krahasoj ato me mimet me t cilat jan bler. Mallrat q nuk mbulohen me fatura blerse Nse te tregtari i tregut gjendet dika q nuk sht e mbuluar me fatura blerse ai/ajo duhet t krkohet nga tregtari ofrimi i dokumentacionit relevant mbi blerjen. Dshtimi pr ta br kt pa nj shpjegim t knaqshm m tej do t krkon ndrmarrjen e veprimeve-sipas Ligjit. 9.10.5 Regjistrat Inputet / Hyrjet/ Gjat inspektimit t shnimeve mbi t hyrat e tatimit t tregtarve t tregut mbani n mend se shumica e tregtarve t tregut shumicn e mallit t tyre e blejn nga shitsit me shumic lokal dhe furnizuesit lokal dhe vet kujdesen pr bartjen e tyre. Blerjet e bra me para t gatshme /kesh/ n shitoret me shumic Kur tregtari i tregut t blej n shitore me shumic ku operohet me marrveshjen fatura rrotulluese me sirtar inspektori i kontrollit duhet t krkoj domos doshmrish listn e kodit t produktit. Shifrat e parave t gatshme dhe faturat bartse t sirtarve rrotullues, pa listn e kodit t fundit t produktit jan n mas t madhe t pakuptimta. Ato nuk mjaftojn t pasqyrojn t drejtn e shitsit me pakic n zbritje t tatimit pr mallin e caktuar. Nse nuk mund t bhet lista e fundit dhe duket se tregtari i tregut e ka t vshtir ta siguroj nj t till, shtja duhet t drgohet n Zyrn Regjionale pr furnizuesit me para t gatshme. Blerjet nga tregtart me shumic Kur tregtari i tregut t blej nga shitsit me shumic ather ai duhet ta marr faturn tatimore t duhur ashtu si sht cekur n ligj. Megjithat, n shumicn e rasteve kto fatura jan bler me para t gatshme dhe shpesh malli i bler nuk specifikohet ( n fatur shkruan vetm malli dhe vlera). Inspektori i prballur me kt duhet ti jap shitsit koh t marr faturn e duhur mbi tatimin. Nse nj gj e till nuk bhet 180

brenda kohs s pajtuar ather duhet t fokusuar n refuzimin e e t gjitha tatimeve hyrse lidhur me faturat tatimore t parregullta. Inspektori gjithashtu duhet t informoj Zyrn Regjionale q mbulon fushn e shitsit me shumic se tregtari n regjionin e tij/saj nuk pajtohet me rregullat lidhur me faturat tatimore. Outputet- Daljet N vizitn prmbushse inspektori duhet t kontrolloj se bruto fitimi (t ardhurat) ditore jan regjistruar n baz ditore. sht praktik e mir t kontrollohen t dhnat pr disa dit menjher para vizits, me qllim t sigurimit se tregtart e tregut i kan plotsuar ato njkohsisht. Kontrolloni nse shuma e marr n baza ditore sht regjistruar pr do dit ashtu si e ka cekur tregtari se ka punuar. Nse ka ndonj dit se tregtari i tregut ka punuar por nuk ka shnime t ekzistimit t ardhurave n bruto, ather duhet t krkohet shpjegim nga tregtari i tregut. Kontrolloni nse tatimi i prgjithshm n prodhim sht llogaritur n prputhje me fletpalosjen e skems me pakic. Vmendje e veant duhet t'i kushtohet t dhnave t cilitdo rezultat q bie jasht sfers s skems q ka funksionuar. Masa n t ciln sht imponuar kontrolli aritmetik do t varet nga shkalla n t ciln llogarit e tregtarve jan kontrolluar n mnyr t pavarur. 9.10.6 Shitjet Ditore Bruto N kontrollimin e shitjeve bruto inspektort duhet t sigurojn se shitjet ditore bruto prfshin: (a) Faturat pr t gjitha ditt dhe ort e puns (b) Fitimin nga t gjitha tezgat e tregut t deklaruara ose t njohura pr inspektorin . (c) Dftesat nga t gjitha llojet e aktiviteteve t vzhguara t tatueshme. (d) Vlera kushtuese e mallit pr prdorim personal (e) Dftesat pr shitje personelit, tregtarve tjer ose cilit do personi I cili gzon zbritje. (f) Pagesat e bra me para t gatshme, q do t thot pr: stoku, qeraja, pagat. Aty ku sht e mundur disa sirtar rrotullues t zgjedhur dhe ndonj rishikim tjetr mbi rezultatet duhet t shqyrtohen dhe totalet t krahasohen me shnimet e bruto fitimeve (marrjeve). Nse sht e mundur kto bruto fitime t krahasohen me raportet bankare (nse tregtari ka llogari bankare) Faktort t cilt ndikojn n bruto fitimin ditor Faktort n vijim duhet t merren n konsiderim kur kontrollojm shitjet bruto ditore: Moti : M s shumti i atakon tregtart e tregut. Koha e keqe nnkupton ose mos shitjen n at dit ose shitjen e zvogluar qoft n aspektin e konsumatorve ose ort e puns. Gati sht e pamundur t kontestojm deklaratn e tregtarit se nuk ka qen n treg para 6 muajve ose m shum para vizits sepse at dike ka rn shi tr ditn. Festat publike : Shpesh n ditt e festave tregtarve i duhet t udhtojn n distanca m t gjata pr t fituar. Inspektort nuk duhet t jen t gatshm t pranojn q tregtari nuk ka tregtuar at dit sepse tregu i tij ka qen i mbyllur. Faturat e blerjes veanrisht ato q lidhen me karburant ose ushqimin duhet t shqyrtohen pr ditn n fjal pr t prcaktuar nse tregtari at dit ka punuar ose jo. 181

Ndryshimet sezonale : sht e drejt t pretendohet se n shumicn e rasteve fitimet e tregtarve t tregut do t shtohen n prag t Krshndellave. Gjithashtu duhet cekur se pr muajt e par t vitit t ri fitimi I tregtarve t tregut do t jet m I ult se muajve tjer. Nj shqyrtim m i thukt duhet t tregoj se fitimi shtohet n koh t festive. Inspektort duhet t krkojn shpjegime pr ata tregtar t tregjeve t cilt kt ngritje nuk i lajmrojn. Linjat e ngadalsuara t shitjes Tregtart e tregut jan mjaft t prgatitur n organizimin e rezervave, t cilat nuk shiten si sht pritur dhe me mim m t ult se q sht bler. Hapsira n shum tezga t tregut sht e kufizuar dhe tregtart do t bjn mos pr t krijuar vend pr linja t reja. Shnimet e rezultateve dhe prllogaritja e tatimit N kontrollimin e shnimeve mbi rezultatet dhe kalkulimin e tatimit t detyrueshm duhet t konfirmohet se: (a) sht arritur rezultati tatimor duke br kalkulimin e duhur n fund t periudhs tatimore; (b) Numrat e prdorura n kalkulim nuk jan rrumbullakuar n dm t hyrave. (c) Furnizimit e norms standarde t mallit jan t arsyeshme n raport me sasit e blera; (d) Shrbimet jan t prfshira; (e) Prpjestimi I deklaruar n metodn e Kalkulimit Direkt jan reale (f) Funksioni i TVSH-s sht prdorur n kalkulimin e skems, jo prqindje decimale ose ekuivalente; (g) T bhet fardo korrigjimi vjetor kur prjashtimet t lajmrohen 9.10.7 Regjistrimi i stokut Inspektori sht pr t konstatuar se si shifrat e stoqeve kan qen arritur n at nivel dhe, kur sht e mundshme q t bhet nj krahasim me t dhnat e stokut, dokumentet e inventarizimit etj. Ky aspekt sht m i rndsishm, veanrisht n lidhje me debatet mbi besueshmrin e t hyrave bruto t deklaruara . 9.10.8 Sistemet dhe Regjistrat e Kontrollit t Keshit Inspektort jan pr t prcaktuar sistemin e kontrollit t parave t gatshme t tregtarve t tregut dhe pr ti regjistruar ato detaje n fletoren e tij / saj, pr dosjen e kontrollit. Pr shembull pr ti regjistruar: Regjistrat e mbajtur t cilt jan kryesor dhe primar; Ku sht vendosur llogaria e TVSH-s; Ndonj karakteristike e veant ku inspektori mendon q meriton ti kushtohet vmendje; dhe Pagesat e rregullta t bra me para duke prfshir shumn p.sh. pagesat pr qira etj. 182

sht gjithashtu shum e rndsishme q t shnohen detajet e regjistrave t keshit/ arkave elektronike t keshit t cilat jan n prdorim,modelin, si dhe numrin serik. Kjo do t jet e dobishme kur i kontrolloni faturat e blerjeve pr kto artikuj dhe kur i verifikoni numrat serik t paraqitur n faturn kundrejt regjistrit elektronik t keshit n prdorim. 9.10.9 Kontrolli i Kredibilitetit Teknikat e zakonshme t kontrollit tatimor si prshkruhen n kt manual aplikohen n kto situata n veanti shih Pjesa 11.2.

9.11 Klubet (Shoqatat) 9.11.1 Fushveprimi dhe perfshirja Ky seksion: Shpjegon aktivitetet tregtare q lidhen me klubet. Identifikon librat dhe regjistrimet t cilat mund t gjenden n kt lloj t biznesit. Prshkruan rreziqet e mundshme brenda sektorit t tregtis.

Kjo not jep udhzime pr kontrollin e t gjith vargut t klubeve - p.sh. shum prej pikave mbi organizimet e prgjithshme t zbatueshme n klube sportive jan njsoj t zbatueshme pr klubet n prgjithsi. 9.11.2 Regjistrimi Disa klube mund t prfshihen si kompani t kufizuara, n kt rast ata do t regjistrohen si t tilla pr TVSH-. Megjithat, shumica e klubeve nuk mund t prfshihen, por mund t regjistrohen n emr t klubit si nj organ "i pa inkorporuar". (Ju duhet t konsultoheni me udhzime pr regjistrimin e klubeve). 9.11.3 Menaxhimi Shumica e klubeve menaxhohen nga nj komision i cili sht zgjedhur nga antarsia e prgjithshme. Cilsia e atij menaxhimi varet nga aftsit dhe resurset brenda antarsimit, por inspektort tatimor nuk duhet t supozojn se kontrolli i shtjeve t klubit sht m i sigurt se ndonj instanc tjtr. 9.11.4 Klasifikimi i Klubeve (Shoqatave) Shum klube mund t jen t regjistruar si "klube t licencuara"; megjithat klubet sportive mund t regjistrohen si "aktivitete tjera sportive ". 9.11.5 Llojet e klubeve dhe aktivitetet e tyre Klubet e Pronarit Klubet e ponarit i kan identifikuar leht aktivitetet e tyre, bazuara n mjetet/mnyrat e mira t reklamimit dhe kjo krkon pak prpjekje pr t pasur nj pasqyr t plot n 183

fillim t vizits. Llojet e biznesit q ato i mbulojn jan t shumta duke filluar nga ato m t zakonshmet : 1. 2. 3. 4. 5. klubet pr pije, klubet e striptizit, kazino, kabaret dhe klubet e nats

Pronart e tyre i udhheqin kto biznese pr arsye t prfitimeve. Edhe pse shum prej tyre ofrojn ambientet pr shitje vetm pr antart e tyre t ngusht, antart jan pak aktiv sa i prket kontrollit apo menaxhimit t klubit. Lidhjen e tyre t prbashkt q ata e ndajn sht se t gjith ata kan nj licenc t pijeve dhe punojn me tregtin e tyre jasht orarit normal t licencimit. Klubet e antarve Dallimi kryesor n mes t antarve t klubeve dhe klubet e pronarit sht se antart e klubeve jan n pronsi dhe drejtohen nga dhe pr t mirn e antarsimit. Ato ekzistojn pr t siguruar nj shrbim pr antart e tyre dhe do prfitim n prgjithsi kthehet n klub pr prmirsimin e objekteve. N prgjithsi ekzistojn dy lloje themelore t klubit t antarve: ose thjesht nj klub social i cili ofron pije dhe pak ushqim dhe argtim pr antart e tyre me nj kosto m t ult se lokalet tjera t nats , ose grupimet e njerzve trhiqen s bashku fillimisht n mbshtetje t disa interesave t prbashkta, por m pas duke e zhvilluar nj an sociale kan ofruar mjetet e njjta si klube n kategorin e par.

Kjo sht nj pjes esenciale pr do vizite ndaj nj klubi pr t prcaktuar dhe pr t regjistruar shtrirjen e plot t aktiviteteve t klubit n "prmbledhjen e aktiviteteve t biznesit" n raportin e vizits dhe pr t kontrolluar dhe azhurnuar informata pr do vizit pasuese. Nn degt e klubeve t antarve Shum klube t antarve mund t ken vende t ndryshme t ndara si p.sh. vendet pr zonja, sportive, shoqrore ose argtuese, hoteleris, zhvillimit, barit etj. Kto mund t drejtohet nga nn- komisione t veanta n mnyr t drejt dhe autonome duke i kontrolluar nj sr aktivitetesh ku ekzistenca e t cilave mund t prcaktohet vetm me nj shqyrtim t kujdesshm t t dhnave dhe nga nj intervist efektive me personin i cili sht i prgjegjs. sht krejt e zakonshme q t prmbushet deklarata nga zyrtart e klubit q aktivitetet e nn-pjesve jan jasht fushveprimit t regjistrimit t klubit pr TVSH-. Pr t mbshtetur kt deklarat ata do t duhet t demonstrojn nj pavarsi t plot t menaxhimit dhe financiare nga grupi kryesor. N praktik disa deklarata t tilla mund t provohen. Ekzistencn e nj llogarie t veant bankare dhe llogari e 184

veanta vjetore nuk krijojn detyrim t veant nga nn-grupet ose seksionet n fjal. Zonat e rrezikut : shembuj Sipas nj titulli t till si "donacionet" ose "t ardhurat e ndryshme", nj shifr, qoft ajo pozitive apo negative, do t shfaqet kundrejt emrit t nn-degve prkatse. Kjo do t prfaqsoj nj marrveshje n fund t vitit ndrmjet llogarive kryesore dhe ato ndihmse. T ardhurat nga funksionet shoqrore apo nga ato t Vitit t ri shfaqen uditrisht t ult. Kjo sht pr shkak se kto shtje jan organizuar nga nj grup shoqror dhe t ardhurat jan prdorur pr ti mbuluar shpenzimet e tyre. Shuma e dorzuar ndaj klubit prfaqson fitimet. Her pas here nj humbje mund t bhet n secilin rast kur shifrat do t jen negative.N raste si kto, prve nse kjo mund t demonstrohet si nn-deg kjo sht trsisht e pavarur nga klubi kryesor, t hyrat totale t nn degve mund t trajtohen si pjes e t hyrave t klubit t regjistruar. Prandaj sht e rndsishme q t hetohen t gjitha t hyrat e ndryshme t paraqitura n llogarit - n rastet e msiprme, t hyrat e vrteta t nn-degve mund t jen dukshm m t mdha se sa t ardhurat e ndryshme t paraqitura. Megjithat, t gjitha vlersimet mbi t ardhurat e nn-degve duhet t prfshij komentimet e duhura pr do input-tatimor t ndodhur si pasoj e furnizimeve t tyre. 9.11.6 Regjistrat Kush i mban t dhnat ? T dhnat e biznesit mund t mbahen nga i punsuari q paguhet nga pronari apo nga arktari ose sekretari i bordit. Zyrtart e bordit jan shpesh vullnetar t cilt nuk paguhen dhe t pakualifikuar. Regjistrat primare Regjistri primar zakonisht mund t jet nj libr i arks, duke pasqyruar faturn dhe posedimin e t gjitha parave, megjithse klubi duhet t mbaj regjistrime sipas legjislacionit n fuqi. Regjistri i t hyrave Regjistri i t hyrave duhet ti pasqyroj parat e marra t paktn nga disa ose nga t gjitha burimet e mposhtme: (a) (b) (c) (d) (e) (f) (g) (h) (i) Kuotat e antarsimit. Tarifa e hyrjes. Gardroba. Bari. Vendet pr ushqim. Dhoma me qira. Loj me baste/ makinat e dfrimit, bilardo. Prfitimet nga sesionet e totos dhe bingos. Organizimet shoqrore. 185

(j) Tregtimi (k) Shitjet e aseteve, p.sh. mobilet e vjetra, piano, furgonat, etj (l) Foltore Publike me Pages. (m) Makina t tjera (p.sh. aparatet shitse pr cigare, aparatet pr muzik (jukebox). (n) Kompeticioni pr tarifat hyrse (o) Donacionet T dhnat primare, mbahen nga ata antar t cilt n fakt i grumbullojn parat,dhe duhet t ekzistoj nga (a) deri n (n). Regjistrat ndihmse Disa t dhna ndihmse jan mjaft t elaboruara. Pr shembull makinat e lojrave shpesh hapen nga apo deri n 3 antar dhe zyrtar, dhe secili e nnshkruan pr t vrtetuar shumn e mbledhur. Mungesa e nj regjistri primar pr makinat e lojrave apo pr ndonj linj tjetr t rndsishme t t ardhurave duhet shikuar me dyshim. sht br shpesh nj ankes q t dhnat e tilla nuk jan t ruajtura apo edhe se t hyrat nga makinat e lojrave t fatit jan ndar nga t hyrat e lokalit. Regjistrat e blerjeve Regjistrat e blerjeve duhet t mbahen me form t referimit t ndrlidhura me faturat prkatse Regjistrat shtes Regjistrat shtes t cilat duhet t krkohen jan raportet e llogarive vjetore dhe raportet e stokut. Raportet e stokut mund t prgatiten nga nj profesionist i pavarur n baza t rregullta, ose nj antar i bordit. N qoft se ekziston nj bord i lokalit , nj rishikim i ktij raporti duhet t krkohet. Kto duhet t paraqesin-s bashku me raportet e stokut, mangsit e parave t gatshme t shitjeve t lokalit dhe disa tregues se si ka ardhur deri aty. 9.12 Transporti rrugor 9.12.1 Fushveprimi dhe perfshirja Kjo not ka pr qllim q t jap nj pasqyr t shkurtr n industrin e transportit rrugor, si dhe disa matje t kredibilitetit dhe nj profili t rrezikut q mund t konsiderohet n prcaktimin e prmbushjes s tregtarve. 9.12.2 Prapavija Kjo sht nj industri komplekse dhe e ndryshme e cila numerikisht dominohet nga operator t vegjl. Ka disa lloje t bizneseve t transportit t mbuluara nga disa klasa tregtare t ndryshme. Kto mund t jen t ndryshme si kamion me qira, bizneset q merren me transportimin e gjrave shtpiake, transportuesit t sasive t mdha t materialeve t lngshme, shrbimet lokale korriere, antart e rrjetit kombtar t drgesave t paletave / pako, dhe transportuesit ndrkombtar. 186

Shum nga bizneset jan antar t shoqatave tregtare t cilat n prgjithsi jan aktive n njoftimin e antarve t tyre sa i prket risive, trendet e tregtis, dhe ndryshimet e politikes s Qeveris.

9.12.3. Aktivitetet e biznesit Organizimi dhe madhsia e ndrmarrjeve Bizneset e transportit rrugor mund t ndahen n tri kategori t veanta: 1. Pronari/Operatort (Pronari shoferet) Kta operator zakonisht punojn vetm pr nj ose dy klient kryesor, ose si nj nnkontraktor pr nj biznes t madh transportues. Mbajtja e librave zakonisht bhet nga nj operator apo bashkshort dhe n prgjithsi sht shum bazike Shum nn-kontrata t shoferve praktikisht jan kontrata t vet-faturuara, kontraktori kryesor pas marrjes s flet dshmive i vendos normn pr punn e kryer. Vet-faturimi sht i prhapur n tregtin e kamionve vetshkarkues. Karburanti mund t blihet nga konsumatori kryesor, n rrug (ndoshta duke prdorur nj kart t llogaris kombtare), ose nga transportuesit e tjer Disa vozits pronar mund t veproj nn nj licenc t ndonj operatori tjetr transportues 2. Operator e vegjl dhe t mesm

Kto jan shpesh shqetsime familjare pr disa vozits dhe mekanik t punsuar, sepse n prgjithsi ata veprojn n oborrin e tyre, q zakonisht prmban puntorin (garazhin) dhe pjesa t madhe t karburantit t magazinuar (rezervar) (Shnim: N varsi t madhsis t cisternave,biznesi mund t veproj si "cistern shkarkuese" pr nj furnizues me kart t llogaris kombtare . Disa biznese n kt kategori mund t veprojn vetm me nj automjet t tyre dhe me orar t plot. 3. Transportuesit e mdhenj Kto kompani drejtojn autoparqe me madhsi t ndryshme. Operacionet e prditshme t autoparqeve m t mdha zakonisht jan nn kontroll nga nj menaxher i transportit, shum nga t cilt jan prgjegjs pr optimizmin "ngarkimin e mallrave". Shum nga kto biznese nxjerrin t ardhura t konsiderueshme nga puna n depo ose furnizimi i shrbimeve t specializuara t tilla si transporti i sasis s madhe t materialeve t lngshme. 187

Gjithnj e m shum ata jan duke u br antar t rrjetit kombtar t shprndarjes (pr paleta ose paketat e grumbulluara nga klientt), t cilat merren n mbrmje nj dit prpara transportit te ardhshm te nj tjetr prfaqsues rajonal i rrjetit Disa mund t ken nj sistem t depove t cilat mund t sigurojn deponimin, riparim dhe mirmbajtjen e mjeteve dhe pjesve t tyre n autoparqet e tyre, prve ndrmarrjes s puneve t tilla pr operatort e tjer. Biznese t tilla mund t prshkruajn veten si biznese t "Logjistiks. 9.12.4 Ngarkesat e transportuesit dhe Metodat Operuese Bazat pr tarifa Tarifat mund t bazohen n nj numr faktorsh mimi pr milje / km; periudhe kohore, (kur prfshihet koha e pritjes shpesh referohet si mosngarkim n afat); pesha; vllimi, dhe mimi arbitrar pr t mbajtur klientin.

Tarifa mund t bhet n nj baz t prbr apo t konsoliduar n nje norm t vetme pr udhtime t veanta. 9.12.5 Nn-kontraktort Operatort t cilt punojn si nn-kontraktor pr firma t tjera t transportit ose pr kompani t gjeneratoreve, do t ken mimi t pandryshueshm pr nj pun t diktuar pr ta, zgjedhja e tyre e vetme sht nse ata do t pranojn apo jo kt pun. Operatort q punojn pr firma tjera t transportit jan t rralla ato q jan n gjendje ti rrisin normat sepse konkurrenca n industrin e transportit mund t jet ashpr. 9.12.6 Ngarkesat (barrat) e kthyera Pr shum operator, objektivi kryesor pr nj ngarkes t jashtme sht q ti mbulojn shpenzimet totale t udhtimit t tyre. Prdorimi i ngarkesave n kthim do t rrit "fitimin" pr nj udhtim. Ngarkesat mbrapa, ose ngarkesat n kthim jan kryesisht mallrat q transportohen nga nj transportues rrugor nga nj pik apo afr me destinacionin e udhtimit t kontraktuar prapa n nj destinacion ose pran bazs s shtpis. Nj numr i madh i transportuesve t prgjithshm mbshteten n marrjen e ngarkesave t prapme pr t gjeneruar nj fitim t arsyeshm. Ngarkesat e prapme ose n kthim mund t merren n nj numr mnyrash: konsumatort e operatorve e aranzhojn nj ngarkes n kthim;

188

operatori i vendos lidhjet me operatort e tjer pr ti transportuar ngarkesat n emr t tyre; operatori (ose menaxheri i transportit)i kontakton agjencit t cilat specializohen n organizimin e ngarkesave t prapme, disa prej t cilave jan drejtuar nga shoqatat tregtare, dhe operatori e kontakton depon e pastrimit pr t punuar

Depot e pastrimit ndryshojn nga agjencit n t cilat mallrat jan mbajtur n depo pr transport t mtejshm, si krkohet. Agjencit e drejtprdrejta t transportit rrugor pr konsumatort krkojn shrbime t transportit. T jeni vigjilent pr mundsin q tregtari sht thjesht nj nn kontraktor n nj hap nga nj drgese ndr-kufitare, dhe siguron q trajtimi TVSH-s sht korrekt 9.12.7 Veprimi para vizits Prcaktoni llojin e shrbimeve t ofruara t transportit rrugor Para se t vizitoni krkoni nga tregtari n qoft se ka nj ueb faqe ,ose krkoni pr nj t till. Kjo mund t jap detaje t aktiviteteve t tanishme apo t kohve t fundit, dhe madje mund t tregoj pr disa aspekte t pazakonta t biznesit. Mnjano qiran dhe bizneset e vetshkarkimit q prfshijn rreziqe t ndryshme nga ato t transportuesve t prgjithshme, dhe aty do t ket t dhna plotsuese t tilla si transferimi i mbeturinave me autorizimin e stacionit, dhe regjistrat e transferimit t mbeturinave, prve dokumenteve nga operatort e faqeve t deponive (duke prfshir edhe pagesat e bra pr dhniet e udhzimit). Prve t dhnave t zakonshme t kontabilitetit, sht mir q t krkohen t dhnat si n vijim: - Licenca e Operimit" e shoqruar me orarin e automjeteve, dhe - disqet pr tahografi pr t gjitha automjetet pr nj periudh t prfaqsuar, pra t paktn pr 6 muaj, n qoft se ju jeni duke e propozuar pr t kryer nj ushtrim mbi aktivitetin e deklaruar. N qoft se atyre nuk i sht krkuar kur sht caktuar vizita dhe ju jeni duke propozuar q t shihni ato, krkoni ato sa m shpejt kur t mbrrini aty, pasi q tregtari mund ti rimarr ato nga zyra e transportit (t cilat mund t jen larg nga pjesa e llogarive 9.12.8 Regjistrat mbshtets Prve ksaj sht e rndsishme q t prcaktohet nse ka ndonj regjistr plotsues q mund t jet n prdorim, p.sh.: ditar tavoline; flett dshmi t puns, ose regjistra t detajuar pr mirmbajtjen e automjeteve;

Shum transportues t mdhenj mbajn regjistra shum t detajuar pr automjetet e tyre n mnyr q ata t mund t vlersojn qndrueshmrin ekonomike t do 189

automjeti. Kto regjistra mund t prfshijn informata t tilla si mesatarja e kilometrit pr litr (kpl) ose litr pr kilometr (lpk), e cili mund t kursej shum koh pr disa nga kontrollet e kredibilitetit.

Kapitulli 10 Teknikat e Kontrollit pr Tatimin n t Ardhurat e Korporatave 10.1 Teknikat e Kontrollit sht e rndsishme q t dihet se shum nga teknikat e kontrollit t prshkruara n kt manual dhe t detajuara n njsit e t msuarit (Manuali i kontrollit Pjesa 11.2), dhe n qasjet e sektorit (Manuali i kontrollit Pjesa 9) nuk ka tatim specifik, n se ato jan potencialisht , n nj shkall m t madhe apo m t vogl, t aplikueshme pr nj sr tatime, edhe pse ato mund t jen veanrisht t prshtatshme pr nj ose m shum lloje t tatimit. Tendenca e tyre sht q t ken qellime t prbashkta n testimin e kredibilitetit, duke i sfiduar deklaratat, dhe duke i verifikuar qarkullimet dhe fitimin. N veanti, shum nga kontrollet e prshkruara n Njesin e t msuarit 3 (Modelet ekonomike t biznesit ) dhe qasjet e sektorit n ( Pjesn 9) do t jen t dobishme pr ti kontrolluar deklaratat tatimore mbi t ardhurat. Megjithat, pr qllime t tatimit mbi t ardhurat, mund t ket nevoj q t rritet fokusi n artikujt t cilat t japin rritje tek zbritjet, t cilat mund t jen t ndryshme dhe t prhapur n numr. Shum nga teknikat e prdorura pr tatimet e mbajtura n burim (shih Njsia 8) dhe mjetet e testimit (Njsia 5),si edhe prqindjet e kontabilitetit ( Njsia 4) do t jen t nevojshme gjithashtu.

10.2 Shembuj t Kontrollit pr Tatimimin e Entiteteve Trajtimi i Makinave SHEMBUJ TE KONTROLLAVE PER TATIME TE SUBJEKTEVE QE MERREN ME AUTOMATE RASTI I AUTOMATET ME QARKULLIM PREJ 5.000 - 50.000 Euro Data 03.05.2011 09.05.2011 17.05.2011 22.05.2011 24.05.2011 27.05.2011 31.05.2011 Totali Hyrje 100.00 50.00 20.00 30.00 50.00 200.00 1,000.00 1,450.00 Dalje 0.00 55.00 0.00 20.00 250.00 0.00 325.00 Qarkullimi per tatimin e mbajtur 190

Totali per tatim Perqindja e tatimit Tatimi

1,125.00 *5% 56.25

10% 32.50

ne burim per lojtar Perqindja e Tatimit te Mbajtur ne Burim Tatimi i mbajtur ne burim

Ne kete shembull te hyrat e subjektit jane 1,125 Eu (1,450-325=1,125) dhe tatimohen me 5% per sherbime, ndersa per fitimin e lojtareve per Tatimin e Mbajtur ne Burim, te hyrat jane 325 Eu dhe tatimohen me 10%. SHEMBUJ TE KONTROLLAVE PER TATIME TE SUBJEKTEVE QE MERREN ME AUTOMATE RASTI II AUTOMATET ME QARKULLIM PREJ 5.000 - 50.000 Data 03.05.2011 09.05.2011 17.05.2011 22.05.2011 24.05.2011 27.05.2011 31.05.2011 Hyrje 200.00 150.00 20.00 15.00 80.00 250.00 100.00 Dalje 300.00 0.00 80.00 45.00 0.00 0.00 500.00 Qarkullimi per tatimin e mbajtur ne burim per lojtar Perqindja e Tatimit te Mbajtur ne Burim Tatimi i mbajtur ne burim

Totali

815.00

925.00 10% 92.50

Totali per tatim Perqindja e tatimit Tatimi

-110.00 *5% 0.00

Ne kete shembull te hyrat e subjektit jane -110 Eu dhe nuk tatimohen fare sepse totali per tatimim eshte negativ, ndersa per fitimin e lojtareve per Tatimin e Mbajtur ne Burim, te hyrat jane 925 Eu dhe tatimohen me 10%. SHEMBUJ TE KONTROLLAVE PER TATIME TE SUBJEKTEVE QE MERREN ME AUTOMATE 191

RASTI I AUTOMATET ME QARKULLIM MBI 50.000 Euro Data 03.05.2011 09.05.2011 17.05.2011 22.05.2011 24.05.2011 27.05.2011 31.05.2011 Hyrje 100.00 50.00 20.00 30.00 50.00 200.00 1,000.00 Dalje 0.00 55.00 0.00 20.00 0.00 250.00 0.00 Qarkullimi per tatimin e mbajtur ne burim per lojtar Perqindja e Tatimit te Mbajtur ne Burim Tatimi i mbajtur ne burim

Totali

1,450.00

325.00 10% 32.50

Totali per tatim TVSH Qarkullimi T.K ose TAP (sipas shkallve tatimore) Tatimi

1,125.00 155.17 969.83 *10% 96.98

Ne kete shembull kemi te bejme me me shume tatime pasi qe subjekti duhet te kalkuloj edhe per TVSH. Totali i te hyrave 1,450 Eu dhe dalje kemi 325 Eu, vlera per t'u tatimuar eshte 1,125 Eu. Totali i te hyrave per TVSH eshte 1.125 Eu (1.450-325=1.125), pjestohet me koeficientin 7.25 dhe nxjerret TVSH-ja 155.17 Eu. vleres per tatim 1,125 Eu i zbritet TVSH-ja 155.17 Eu, totali i mbetur 969.83 Eu eshte totali per Korporata ose Tatimin ne te Ardhurat Individuale (1.125-155.17=969.83 Eu). Ndersa per Tatimin e Mbajtur ne Burim kemi 325 Eu e cila tatimohet me 10%.

SHEMBUJ TE KONTROLLAVE PER TATIME TE SUBJEKTEVE QE MERREN ME AUTOMATE RASTI II AUTOMATET ME QARKULLIM MBI 50.000 Euro

Data 03.05.2011

Hyrje 200.00

Dalje 300.00 192

09.05.2011 17.05.2011 22.05.2011 24.05.2011 27.05.2011 31.05.2011 Totali

150.00 0.00 20.00 80.00 15.00 45.00 80.00 0.00 250.00 0.00 1,100.00 1,500.00 1,815.00 1,925.00 Qarkullimi per tatimin e mbajtur ne burim per lojtar

Totali per tatim Perqindja e Tatimit te Mbajtur ne Burim Tatimi i mbajtur ne burim Tatim

-110.00

1,925.00 10% 192.50

Ne kete shembull kemi te bejme me me shume tatime pasi qe subjekti duhet te kalkuloj edhe per TVSH. Totali i te hyrave eshte -110 Eu, prandaj ne kete rast nuk mund te tatimohet TVSH-ja, gjithashtu per Tatimin ne Korporata dhe Tatimin ne te Ardhurat Individuale nuk mund te tatimohet (1815-1925=-110). Ndersa per Tatimin e Mbajtur ne Burim kemi 1.925 Eu e cila tatimohet me 10%.

10.3 Kontrolli i Sistemit Bazuar n Rrezik (KSBR) Kjo sht nj metodologji e rishqyrtimit q zhvillohet pr nj koh t gjat. Ajo ka evoluar n nj proces q sht pranuar nga t gjith n profesionin e kontabilitetit. Kjo do t ju mundsoj juve q t: merreni me madhsin gjithnj e n rritje dhe kompleksitetin e biznesit q ju e vizitoni zvoglon kohn e shpenzuar mbi shtjet me risk t vogl apo me ato q nuk kan risk ndrsa ju jeni duke e kryer nj kontroll t prmbushjes shqyrtoni n detaje arsyet se pse sistemet e veanta jan vendosur dhe se si kto funksionojn n praktik t kuptoni se far n t vrtet biznesi bn. se si kto sisteme i mbshtesin tatimpaguesit n prmbushjen e detyrimeve t tyre ligjore identifikoni do rrezik n nj faz t hershme vendosni, pas diskutimit me tatimpaguesin, se cilat t dhna duhen pr ta verifikuar do sistem dhe shkallen e verifikimit t mtejshm nse sht e nevojshme. 193

Ju mund t shihni se nj pjes thelbsore e qasjes KSBR sht t kuptuarit e duhur t sistemeve dhe kontrollet t vendosur nga tatimpaguesi pr ti mundsuar biznesit q t funksionoj si duhet dhe pr ti mundsuar tatimpaguesit q t prmbush detyrimet e tyre ligjore. Qasja KSBR sht e detajuar n Njsia 1 dhe Njsia 10.

10.4 Diskutimi i Detajuar Nj diskutim i detajuar do t jap nj kuptim t qart: Realitetin e prditshm t udhheqjes s biznesit nga perspektiva e tatimpaguesit dhe ngarkesat q ATK-ja i vendos pr tatimpaguesit dhe pundhnsit.

Ju do t duhet ta parashtroni pyetje efektive pr t: 1. T kuptuarit e objektivave t prgjithshme t tatimpaguesit/ pundhnsit. far bn tatimpaguesi/pundhnsi , si do ta bjn kt dhe n mnyr specifike far vende pune apo aftsi ju duhen atyre pr arritjen e rezultateve? Pr shembull personeli q punon n prodhim personeli i shitjes personeli i administrats dhe zyrs mbikqyrsit apo prgjegjsit drejtoret nnkontraktoret t krkuar sipas llojeve t tregut punonjsit e vet punsuar, pr shembull konsulentt 2. Prcaktoni se far sisteme jan vendosur nga pundhnsi pr ti mbshtetur detyrimet e tyre ligjore. Pr shembull a ka lista t pagave mujore, javore apo t dyja? a ka lista t ndara t pagave pr drejtor? si sht br pagesa bruto - pr or/ duke u paguar me pag ? a jan br pagesat apo bonuset? a ka ndonj pages t pazakonshme apo nj pages jo t prfshir ( t pa paprsritur) ? si jan paguar punonjsit - me para n dor, ek, BACS (transferet elektronike)? cilat lloje t shpenzimeve jan paguar dhe si do t din punonjsit se far t deklarojn dhe si ta bjn nj deklarat? cilat sisteme jan vendosur pr ti prgatitur deklaratat tatimore sipas ligjit? 194

3. T kuptuarit e objektivave t sistemit Pr shembull : cili sht qllimi i do sistemi ? si operon do sistem? cili operon,i autorizon dhe i kontrollon do sistem a punojn sistemet? Ju duhet t mbani n mend se: mund t ket nn sisteme brenda sistemeve, dhe nj sistem ende ekziston edhe n qoft se ai sistem ka operuar vetm nj her, pr shembull transferimi i nj pasurie t nj punonjsi apo antarit t familjes. Para prfundimit t diskutimit t detajuar ju duhet ti jepni mundsin pundhnsit q t flas duke: ......... krkuar nga ata q tju tregojn pr ndonj shtje q nuk sht mbul uar ende, dhe ......... duke br pyetje t rndsishme - " a jan t tatuara t gjitha pagat e punonjsve dhe drejtorve, a jan llogaritur kontributet pensionale dhe a jan shnuar pagat n regjistrat e pagave?

10.5 Kontrolli/Test Ju duhet t ndrmerrni nj shqyrtim t detajuar (nj kontroll/test) pr do sistem q prdoret nga pundhnsi t cilin ju e keni regjistruar n dokumentacionin tuaj gjat diskutimit t detajuar (Pjesa 10.4). T dhnat t cilat juve do tju duhen pr ta kryer shqyrtimin e detajuar do t ndryshojn nga pundhnsi n pundhns dhe kontraktori n kontraktor pasi q secili mund ti ket vendosur sistemet e tyre. Ju duhet t jeni n gjendje q ti identifikoni llojet e regjistrave q jan t nevojshme pr kryerjen e shqyrtimit t detajuar nga prshkrimi i dhn nga sistemet gjat shqyrtimit t detajuar. Pr shembull,nse pundhnsi ka nj sistem t veant pr paga ather kto t dhna mund t prfshijn: dokumentat e puns q kan t bjn me zbritjen e tatimit apo dokumentat ekuivalent librat e kontabilitetit ( t dhnat e kontabilitetit ) n t cilat dshmit mbeshtesin pagesat e punonjsve / nn kontraktorve dhe q jan t regjistruara n ATK. Dshmit mbi t drejtn e punonjsve pr pagesat e parapara me ligj

195

Nse pundhnsi ka nj sistem t vendosur pr shpenzimet e udhtimit t paguara ndaj punonjsve, kto t dhna mund t prfshijn forma pr krkesn e shpenzimeve faturat pr shpenzimet e bra (biletat e trenit, faturat e derivateve, t dhnat e kilometrazhit t br,faturat e hotelit dhe kshtu me radh) parat e gatshme dhe librat e parave t imta regjistri i eqeve.

sht e rndsishme t mbani n mend se ju duhet ta aplikoni qasjen KSBR dhe pr kt arsye testoni do sistem me numrin minimal sa her q sht e nevojshme pr t sigurohuni q sistemi i prshkruar nga pundhnsi sht ajo q ndodh n praktik, dhe mbshtetni plotsisht pundhnsit n prmbushjen e detyrimeve t tyre ligjore.

Nse sistemi sht i fuqishm dhe siguron q pundhnsi i plotson detyrimet e tyre ligjore ajo mund t testohet vetm nj her. Kur e bni przgjedhjen e t dhnave pr ti testuar, vmendje t veant duhet ti kushtoni: ......... do rrezik q sht identifikuara brenda nj sistemi, dhe .......... do her kur sistemi sht m rrezikuar. Pr shembull, pagesat pr individt ky, si drejtort, sistemet e reja, puntor sezonal, periudhat e ngarkuara, pagesat pr npuns t smur dhe kshtu me radh. Pr ta mbshtetur ATK-n n prmbushjen e detyrimeve t saj pr zvoglimin e barrs ndaj konsumatorve, ju duhet t siguroni q t dhnat / krkesat sa i prket t dhnave jan t sakta n natyr dhe nuk krkojn prodhimin e informacionit t teprt se sa sht i nevojshm pr ta testuar do sistem dhe / apo pr ta adresuar rrezikun e identifikuar. Krkimi i t dhnave shtes, ose t dhnat nga periudhat e m hershme do t varen nga ajo se nse kontrolli i prmbushjes duhet t zgjatet. sht e rndsishme q t regjistrohen saktsisht se far t dhna jan par gjat testimit t secilit sistem dhe cili ishte rezultati. A sht identifikuar nj rrezik apo kontrolli ishte i knaqshm?

10.6

Ngarkesat e Menaxhmentit

Ngarkesat e menaxhmentit mund t sjellin shqetsime- sht e rndsishme q t prcaktohet, si pr qllime t TVSH-s po ashtu dhe qllime t TAK q furnizimet q 196

bhen n fakt ekzistojn dhe nuk jan thjesht "-transaksione n letr", ajo sht projektuar pr ti zhvendosur fitimet dhe pr tju shmangur / ti shmangen tatimeve. T dhnat e kontabilitetit ose faturat si t vetme nuk jan prova t mjaftueshme pr t prcaktuar se nj furnizim ka ndodhur. Rregullat q tregojn nse nj furnizim sht br jan t zbatueshme ktu. T tre pikat kryesore pr ngarkesat e menaxhmentit q duhet t merren parasysh jan: A ekzistojn furnizimet? Vlera e cila sht dhn - a paraqet ndonj furnizim aktual t br? A po sht vetm nj shifr n libr ? Kush sht duke br furnizimit dhe far furnizimi po bhet? Cila sht vlera e furnizimit? Si sht vlersuar furnizimi dhe a ka vlera ndonj lidhje me furnizimin q sht duke u br ? Me kompanit holding, ngarkesat e menaxhmentit mund t jen vetm furnizime q duken t jen br Nse kto kan t bjn me furnizimet q n fakt jan br, kompania holding ka t drejt t regjistrohet pr TVSH dhe ta prdor tatimin e zbritshm. Prandaj sht e nevojshme q t kontrollohet nse furnizimet n fakt jan duke u br n mnyr q t konfirmoni se regjistrimi i TVSH-s sht i vlefshm. Indikatort t cilt tregojn se nj furnizim nuk sht duke u br prfshijn: nuk ka punonjs t cilt jan t punsuar nga kompania holding. Drejtort jan t prbashkt pr t dy kompanit pr kompanin holding dhe pr pranuesin e shrbimeve. Kompania nuk ka lokale afariste apo asete. Nuk ka dshmi t dukshme apo evidenca t dokumentuara t furnizimeve tjera prve n fatur dhe/n shnimet e kontabilitetit. Tregtari sht i paaft t specifikoj se cilat furnizime jan ngarkuar.

N qoft se ju vendosni q nj furnizim sht duke u br ather ajo ka t ngjar q t jet nj furnizim i vazhdueshm i shrbimeve.

Kapitulli 11: Paraqitje e Detajuar e Teknikave t Kontrollit t TatimitModulet dhe t Nxnit /Njsit e Trajnimit

MODULE: SI DUHET T BHET KONTROLLI I PERMBUSHJES

11.1

Hyrje- Vetdijsimi i Kontrollit t Prmbushjes

Nj person duhet ti mbaj dhe ti ruaj t dhnat n mnyr q t bj nj deklarat apo krkes t sakt dhe t plot por ata duhet ti ruajn ato edhe nse ata nuk e 197

bjn kt gj do vit. Personi duhet ti ruaj kto t dhna dhe dokumentat mbshtetse pr nj periudh t caktuar. T dhnat q nj person i mban n prgjithsi e pasqyrojn madhsin dhe kompleksitetin e shtjeve t tyre. Ato mund t renditen nga mbajtja manuale e regjistrave t thjesht pr nj tregtar t vetm deri te sistemi i kompjuterizuar m i sofistikuar pr nj kompani multi-nacionale. T dhnat nuk duhet t jen n ndonj format t veant, por ato duhet t azhurnohen dhe t ken t dhna t mjaftueshme q

t lejoj personin q t bj nj deklarat t sakt dhe t plot t lejoj personin t llogarit shumn e sakt t tatimit q duhet t paguhet ose at t deklaruar

Na mundson kontrollimin e t dhnave n deklarat .

Natyra e sakt dhe shtrirja e t dhnave t nevojshme pr ti prmbushur kto krkesa varet nga lloji dhe madhsia e biznesit ose aktiviteti i personit. Praktikat komerciale dhe t kontabilitetit t cilat jan t zakonshme pr disa sektor t tregtis, t tilla si vet-faturimi dhe faturat e legalizuara n industrin e ndrtimit, gjithashtu ndikojn n mnyrn n t ciln t dhnat jan t ruajtura.

Nj kontroll i prmbushjes sht do veprim i ndrmarr nga nj Inspektor i ATK-s pr t par pozicionin tatimor t nj personi n lidhje me tatimet, pr t cilat ATK-ja sht prgjegjse. Llojet e kontrolleve mund t variojn nga nj thirrje e shkurtr telefonike pr t konfirmuar nj fakt t thjesht deri te nj hetim i plot dhe i detajuar i t gjitha shtjeve financiare t nj personi gjat nj periudhe prej vitesh.

Nj kontroll i prmbushjes mund t bhet n nj deklarate tatimore t dorzuar ose mund t bhet para se nj deklarat tatimore t jet dorzuar. Kontrollet e prmbushjes nganjher prfshijn funksionimin e tatimeve t ndryshme, q sht, n krkim t m shum se nj pozicion tatimor. T gjith Inspektort q bjn kontrolle t prmbushjes duhet t ken njohuri sa i prket tatimeve tjera dhe i referojn pr veprime t mtejshme t gjitha rreziqet q ata identifikojn n tatimet e tjera. Zakonisht, nj rrezik duhet t identifikohet para se ju t kryeni nj kontroll para deklarimit, prve nse personi ju ka ftuar pr t br kontroll. Shqetsimi ndaj personit duhet t balancohet kundrejt humbjes s mundshme t t ardhurave n t ardhmen dhe prparsit e fituara n aspektin e edukimit dhe prmirsimit t mbajtjes s t dhnave. 198

Burimet e informacionit pr t identifikuar planifikimin e mundshm tatimor apo skemat e shmangies q mund t ndiqen duke i prdorur kontrollet n koh reale prfshijn:

kompanin e prkohshme dhe raportet e grupit kompanit n fund t vitit dhe raportet e grupit krkesat e kliringut (pastrimit) Informatat e marra rreth transaksioneve aktuale duke prfshir, pr shembull, prmes nj shqyrtimi paraprak t transaksionit sipas ligjit dhe informacionet e identifikuara gjat nj kontrolli, pr shembull, nga raportet e menaxhmentit ose hapat e planit.

Nse zbuloni se tatimi sht n rrezik n periudhn para-deklarimit, ather ju duhet t konsideroni se far mund t bhet pr tu rregulluar nj gj e till dhe nse periudhat pr t cilat jan paraqitur deklaratat jan ndikuar. Ju gjithmon do t duhet ta kshilloni personin se si gabimet duhet t rregullohen dhe veprimet q ata duhet ti ndrmarrin pr t paguar shumn e duhur t tatimit pr periudhn e mbuluar nga kontrolli i juaj i para deklarimit. Ju gjithmon duhet t keni n mendje se kontrollimi paraprak i deklarats mund t paraqes gabime t cilat personi mund ti ket br n favor t vets. Kur paraqitet nj mundsi gjithmon ka hapsir pr at person q ta ndryshojn at deklarat. Ky person po ashtu mund t ket br gabime n deklaratat pr vitet e mhershme kshtu q ato mund ti korrigjoj sipas legjislacionit. sht e rndsishme q njerzit t kuptojn t drejtat dhe detyrimet e tyre kur ata jan subjekt i kontrollit t prmbushjes nga ATK-ja. Nse personi sht i paqart pr at q duhet t kontrollohet dhe far pritet prej tyre ather ky informacion do t ndihmoj gjithashtu q kontrolli t prfundoj m shpejt dhe me efikasitet. Subjekt i kontrollit, ajo q sht duke u kontrolluar dhe rreziqet qe jan duke u adresuar duhet t tregohen, por nuk duhet t tregohet se si sht przgjedhur rasti. Shumica e kontrolleve t prmbushjes n nivel lokal jan kryer pr shkak se rreziku ose rreziqet jan identifikuar. Qllimi i kontrollit t prmbushjes sht q ti adresoj rreziqet dhe ti mbledh detyrimet tatimore shtes. Megjithat, disa kontrolle t prmbushjes kryhen n lokale / zyrat rajonale, si pjes e programit t kontrollit pr zgjedhjen e rasteve t ATK-s pr t verifikuar t kuptuarit ton dhe vlersimin e rrezikut. Ju nuk duhet asnjher t filloni me nj kontroll t prmbushjes vetm nse personi sht zgjedhur si pjes e programit t analizs s rriskut apo vetm ather kur ka nj rrezik q duhet t adresohet. 199

Ju duhet ta konsideroni s bashku me udhheqsin e ekipit tuaj, meritat e kryerjes s nj kontrolli t prmbushjes si pjes shum shkallshe/ose ekip shum-disiplinor. N kt mnyr sht e mundur q t adresohen disa rreziqe n t njjtn koh ndoshta duke: koordinuar fillimin e disa kontrolleve t ndryshme t prmbushjes q e prekin nj tatimpagues ose pundhns duke mbajtur takime t prbashkta duke kryer inspektime t prbashkta, dhe dhnien e njoftimeve me informacione t plot q prfshin disa regjime tatimore.

T gjitha kto qasje do t ju ndihmojn pr ta shkurtuar kohn q do tju duhet pr ta prfunduar nj kontroll t prmbushjes. Ajo gjithashtu do tju ndihmoj n uljen e barrs ndaj tatimpaguesit ose pundhnsit duke ju shmangur n mnyr graduale kontrolleve t prmbushjes.

Megjithat, nse ju jeni duke e vizituar ose po e takoni personin me personelin e prmbushjes nga disiplinat tjera ju duhet tja bni at t qart se personi apo agjenti i tyre (n qoft se ka nj), se kush jeni ju pr cilat tatime ju jeni duke e pyetur dhe n baz t cilit legjisacion ju jeni duke vepruar .

Nse keni nevoj pr ndihmn e nj eksperti n mnyr q t ket progres kontrolli i prmbushjes, ather ju duhet t krkoni kshilla n nj faz t hershme. Kjo qasje do tju ndihmoj pr ti shmangur vonesat pr ta prf unduar kontrollin dhe do t ndihmoj n uljen e barrs s kontrollit mbi personin.

T gjitha kontrollet e prmbushjes prfshijn konsiderimin e informacionit dhe marrjen e tij. Disa kontrolle prfshijn vizitn ndaj biznesit pr t biseduar me pronarin dhe inspektimin e mjediseve, mallrave ose asetet tjera, n mnyr q t verifikoni at q ju sht thn. Kontrollet t cilat i bni duhet t jen t arsyeshme dhe n proporcion me rrezikun e prfshir. Shumica e kontrolleve t prmbushjes mund t kryhen n mnyr informale, por informacionet dhe kompetencat e dhna me ligjin tatimor mund t prdoren kur: nj person nuk kooperon n lidhje me kontrollin q ju jeni duke e br ose 200

ku ka vones t paarsyeshme n prgjigjen ndaj krkesave tuaja pr informacion apo pr caktimin e vizits ndaj biznesit

Ju gjithmon duhet t respektoni t drejtn e individit pr privatsi t parashikuar nga legjislacioni pr t Drejtat e Njeriut. Ju duhet ti qartsoni t dhnat sa i prket vendimeve dhe veprimeve tuaja gjat nj kontrolli t prmbushjes. Ju mund t krkoni informata dhe dokumente q krkohen n menyr t arsyeshme pr qllime pr ta kontrolluar pozicionin tatimor t nj personi . Ju duhet t siguroni q barra administrative q ju e vendosni ndaj nj personi siguron q informacioni sht n proporcion me rrezikun. Ju mund ta krkoni nga nj person q tju prgatit pasqyrat pr depozitat private / llogarit e kursimeve, ku besoni se ato jan t nevojshme pr prcaktimin e sakt t situates tatimore t personit. Llogarit bankare jo biznesore nuk duhet t krkohen si nj gj e arsyeshme. Megjithat, kur llogarit financiare nuk jan t bazuara n nj sistem t fuqishm dhe efektiv pr mbajtjen e regjistrave e cila mbshtetet nga masa adekuate dhe prshtatshme e mbrojtjes dhe / ose prfshijn shuma t pa-konfirmuara ose t paverifikuar, do t ishte e arsyeshme t krkoni t dhnat private bankare me t dhnat tjera. Ju keni nj sr mundsish pr t marr informacion. Se si ju e bni kt do t varet nga lloji i kontrollit, rreziqet e involvuara dhe personi nga i cili i krkoni informatat. Nse ju nuk merrni prgjigje, apo nuk u jan siguruar t gjitha informatat q ju i keni krkuar , ju duhet ta konsideroni njren apo m shume nga veprimet e mposhtme: Telefononi personin (ose agjentin e tyre n qoft se dikush sht duke vepruar) pr t gjetur se pse disa apo t gjitha informatat nuk jan siguruar. Ata ndoshta mund t ken problem n gjetjen e informatave dhe krkojn m shum koh. Ofroj vizit , pr ti ekzaminuar t dhnat n lokalet e biznesit t personit ose t agjentit t tyre ose n zyrat e kontabilistve. Lshimi i njoftimit ndaj tatimpaguesit nse nuk ka arsye t mir pr vones.

Ju duhet t shmangni nxjerrjen e para kohshme t vlersimeve mbrojtse, prcaktimet, ose njoftimin e mbylljes s kontrollit t vet vlersimit , si nj mnyr pr t detyruar prparimin para se t keni prfunduar me mbledhjen e fakteve.

201

Nj vizit mund ti mundsoj inspektorit pr t par se si nj biznes operon dhe pr t biseduar me njerzit relevant t biznesit, pr t vendosur se far informacione i duhen dhe niveli i kontrollit i cili sht i nevojshm pr prcaktimin e pozits tatimore.

Nj vizit zakonisht prfshin ekzaminimin e t dhnave t biznesit dhe shpesh nj inspektim t lokaleve afariste apo t aseteve.

Ndonjher sht e nevojshme pr t kryer nj inspektim pa njoftim paraprak, i cili do ti mundsonte fshehjen e t dhnave, aseteve ose aktivitetin e biznesit .

Kontrollat ndaj ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme (NVM), pr tatimin mbi t ardhurat, kontrollin e prmbushjes s kompanis pr qellime tatimore, nganjher mund t bhet duke ju krkuar q dokumentat dhe informacionet ti dergojn n zyrn e ATK-s. Megjithat, nj vizit mund t konsiderohet e prshtatshme pr kto kontrolle t prmbushjes n rrethanat vijuese:

nse sht e prshtatshme pr ju dhe pr at person q ju t shihni t dhnat e biznesit ku ato jan mbajtur normalisht pr t inspektuar asetet e biznesit, duke prfshir edhe stokun pr t identifikuar bizneset fantazm apo punt q kryhen natn (pun sekondar) aty ku dyshohet q ka fshehje t qllimshme dhe nj inspektim sht i nevojshm pr t marr dshmi ku nj biznes ka dshtuar t bashkpunoj n lidhje me prpjekjet pr t prfunduar kontrollin e prmbushjes me korrespondenc pr ti kryer kontrollat e kredibilitetit.

Nj vizit nuk duhet t bhet n shtpin e nj personi, derisa ata nuk e krkojn at, ose kur pjes e shtpis prkufizohet si pjes t lokaleve afariste, dhe kur krkesa e juaj sht br n menyr t arsyeshme pr t hyr dhe pr ti inspektuar ata , ose ndonj pasuri apo regjistra q mund t ndodhet aty. T gjitha vizitat q prfshijn nj inspektim t objekteve, aseteve ose regjistrave duhet t organizohen dhe kryhen n prputhje me udhzimin e ATK-s. ATK-ja konsideron se mbajtja e regjistrave n mnyr t duhur sht esenciale sepse regjistrat mbshtesin sakt obligimet tatimore dhe krkesat. Hulumtimet tregojn se mbajtja e regjistrit sht faktori ky n shum deklarata jo-korrekte.

202

Veprimet q merren me mos-prmbushjen me krkesat e mbajtjes s t dhnave sht thelbsore. Ndshkimet duhet t aplikohen n rrethanat e duhura pr t prmirsuar prmbushjen. T dhnat statusore jan t dhnat q ligjet prkatse tatimore krkojn q nj person ti mbaj. Ato t dhna jan t nevojshme dhe i mundson personit q ta bj nj deklarat apo krkes t plot dhe t sakt, si dhe ATK-ja ta kontrolloj at. T dhnat konsiderohen t jen t dhnat statusore t cilat do t varen nga regjimi i tatimor, madhsia dhe natyra e nj biznesi ose cshtjet tatimore t nj personi. Ndonjher t dhnat jan t specifikuara n legjislacion, pr shembull t dhnat e TVSH-s. Kto zakonisht jan quajtur t dhnat e specifikuara. Legjislacioni tjetr nuk i specifikon t dhnat e veanta q duhet t mbahen pr aq koh sa ato jan t mjaftueshme pr t br nj deklarat t plot dhe t sakt. Kto jan referuar disa her si t dhnat jo t specifikuara. T dhnat q nuk jan t dhna statusore , jan t njohur si t dhna plotsuese, mund t jet e nevojshme pr ti kontrolluar pozicionin tatimor t nj personi , por nj person mund t ankohet kundr prodhimit t tyre.

11.1.1 Kontrolli Plotsues, i detajuar apo alternativ N menyr q t kryejm nj ekzaminim t thell ndaj zonave me rrezik, kontrollat e listuara m posht na sugjerojn:

krahaso totalin e blerjeve dhe shitjeve n librin ditor me totalin korrespondues n librin e llogarive nominale ose t dhnat tjera kryesore; krahaso blerjet pr nj periudh t dhn me shitjet, q mbulon t dyjat edhe konsistencn fizike (mallrat e gjurmuar nga blerjet pr shitje) dhe besueshmrin (pr shembull a sht e arsyeshme ngritja); krahaso llogarit e stokut , ose t dhnat e stokut , me t dhnat e shitjeve dhe blerjeve; kontrollo ndonj analiz periodike, t cilat tregojn sasin e do linje t bler ose shitur, dhe krahaso me blerjet prkatse / regjistrat e shitjeve ; krahaso numrin e prgjithshm t komponentve individuale t blera pr prodhim gjat nj periudhe t caktuar me shitjet e regjistruara pr produktin prfundimtar; krahaso mallrat dhe shrbimet e ofruara gjat nj periudhe t caktuar me fatura t regjistruara nga konsumatort, n t njjtn periudh, duke i lejuar pr do periudh marrjen e kredis; krahaso mallrat dhe shrbimet e ofruara gjat nj periudhe t caktuar me faturat e regjistruara nga konsumatoret, pr t njjtn periudh pr dhnien e kredis, krahaso shumat e trhequra ose t paguara n llogarin bankare t tatimpaguesit, me shifrat e inputeve dhe outputeve pr t njjtn periudh; 203

trego numrin e punonjsve t outputeve , sidomos me tregtart q ofrojn shrbime t vogla t tilla si floktart, dhe nse sht e mundur krahaso me vzhgimin aktual. A duket rezultati i arsyeshm? ndaj faturn javore t pages t outputeve a duket produktivitet pr do punonjs jashtzakonisht i lart, apo i ult? ndaj t dhnat e faturave t konsumatorve dhe drgess me faturat e kompanis pr drgimin e mallrave prkatse t deklaruara. Me dshtimin e ksaj, nj raport t gjer nga tarifat e ngarkesave pr outputet mund t jet i mundur; ndaj numrin dhe kapacitetin e automjeteve t dorzimit t outputeve t deklaruar- kjo do t jet veanrisht e dobishme n rastin e bizneseve t transportit; dhe prdor koston ose vlersimin e t dhnave pr t vendosur se si jan vendosur mimet e shitjeve deri n lidhje me blerjet, dhe verifiko nse blerjet e deklaruara t prqindjes s shitjeve pajtohet me kt.

SHNIM: Kjo list nuk sht prfundimtare dhe e inspektort e kontrollit tatimor pritet q t prdorin plane n testimin e llogarive.

11.2

Modulet e Trajnimit- Pakot e t Msuarit Secila nga kto sht prfshir n nj paket m vete t msuarit:

11.2.1 Njsia 1 Nj qasje e strukturuar ndaj Vizitave Prmbushjes dhe Kontrollit Vizita dhe Kontrolli (81 faqe)

11.2.2 Njsia 2 Ekzaminimi i Regjistrave (83 faqe)

11.2.3 Njsia 3 Modelet e Ekonomis s Bizneseve (33 faqe) (shih SHTOJCA AB)

11.2.4

204

Njsia 4

Prqindjet e Kontabilitetit (24 faqe)

11.2.5 Njsia 5 Testimi i Mjeteve (39 faqe) (shih SHTOJCA AB1, SHTOJCA AB2 dhe SHTOJCA AB5)

11.2.6 Njsia 6 Informata e Pals s Tret (10 faqe)

11.2.7 Njsia 7 T Kuptuarit e Pikave Elektronike t Shitjeve (13 faqe)

11.2.8 Njsia 8 Tatimi i Mbajtur n Burim (24 faqe)

11.2.9 Njsia 9 Rimbursimet e TVSH-s dhe Mbipagesat (32 faqe)

11.2.10 Njsia 10 Kontrolli i Bazuar n Sisteme n Bizneset e Mdha apo Komplekse (66 faqe)

11.2.11

205

Kontrolli i t Msuarit- Pyetje (Njsit 1-10)

11.2.12 Kontrolli i t Msuarit -Prgjigje (Njsit 1-10)

SHTOJCAT A-W dhe AB1-AB5

206

12.1

SHTOJCAT TITLE FJALOR I TERMINOLOGJISE PERFORMANCA E VLERESIMIT NE SEKTORIN PUBLIK: Effectiveness, Efficiency and Economy EKUILIBRI I T DREJTAVE - Zyra Tatimore/Tatimpaguesi: INDERLIDHJA E FAKTOREVE TEMAT QE KONTRIBOJNE NE ZHVILLIMIN E ADMINISTRIMIT MODERN TATIMOR QENDRIMET E TATIMPAGUESVE- Fusha (Kontinumi) i Prmbushjes SKEMA LOGJIKE E REZULTATEVE PARIMET BAZ T QASJES SON STRATEGJIKE RREZIQET E PERBASHKETA TE BIZNESIT (Aide-Memoire) PERQINDJET E KONTABILITETIT ORGANIZIMI FUNKSIONAL SKEMA E PROCESIT TE KONTROLLIT MARREDHENIA E INPUTEVE (MJETEVE) TE KONTROLLIT NE REZULTATE (OUTPUTE) MATRICA E TRAJNIMIT DHE E UDHEZIMIT SHEMBULL I HISTORISE SE DOKUMENTUAR TE KONTROLLIT SHEMBULL I NJE PERMBLEDHJE SHEMBULL I KONTROLLIT TE TE NXENIT TE MESIMIT: PERGJGJET pr PERQINDJET E KONTABILITETIT DIAGRAMI I PIKAVE KRITIKE (Shembull) TERMINOLOGJIA FINANCIARE FJALOR I TERMAVE NGRITJET E MIMIT (Prmbledhje dhe Pasqyrim) 207

REFERENCE SHTOJCA A SHTOJCA B1 SHTOJCA B2 SHTOJCA B3 SHTOJCA B4 SHTOJCA B5 SHTOJCA B6 SHTOJCA B7 SHTOJCA C SHTOJCA D SHTOJCA E SHTOJCA F SHTOJCA G SHTOJCA H SHTOJCA J SHTOJCA K SHTOJCA L SHTOJCA M SHTOJCA N SHTOJCA O

SHTOJCA P SHTOJCA Q SHTOJCA R SHTOJCA S SHTOJCA T SHTOJCA U SHTOJCA V SHTOJCA W SHTOJCA AB

STANDARDET E CILESISIE MOSTER E FORMULAREVE DHE SHABLLONEVE SPECIFIKAT E PUNS: STANDARDET E MENAXHMENTIT Udhzues i Udhheqsit t Ekipit pr Shqyrtim t Ngarkess s Puns Udhzues i Udhheqsit t Ekipit pr vizita lidhur me Punn (Shqyrtimi i procesit t brendshm ) Udhzues i Udhheqsit t Ekipit pr shqyrtim t rastit t prfunduar Udhzues i Udhheqsit t Ekipit pr Zhvillim dhe Vet-Vlersim METODAT INDIREKTE - Prshkrim

SHTOJCA AB1 Metoda e Burimi dhe Aplikimit t Fondeve SHTOJCA AB2 Metoda e Depositave Bankare dhe Shpenzimeve t Parave SHTOJCA AB3 Metoda e Rritjes SHTOJCA AB4 Metoda e Njsis dhe Volumit SHTOJCA AB5 Metoda e Vlers Neto

208

SHTOJCA A FJALOR I TERMINOLOGJISSynon t jap sqarime pr terminologjin e cila shfrytzohet rregullisht dhe asgj n kt fjalor nuk sht n kundrshti me ndonj prkufizim formal t prcaktuar me legjislacionin e Kosovs. TERMI I PRDORUR Accountability Sqarimi Llogaridhnia pr menaxhimin e rrezikut ka t bj me t gjith ata q jan t prfshir n qeverisjen e arritjes s objektivave Mekanizmat e llogaridhnies prfshijn raportimin formal kundrejt arritjes s prioriteteve t shrbimit dhe t performancs financiare. Nj varg i mbledhjeve formale pr shqyrtimin e progresit dhe nj mbledhje vjetore e shqyrtimit t llogaridhnies e mbajtur n nivelin ekzekutiv, mund t ndihmojn t siguroj se organizatat me t vrtet i prmbahen procesit t dhnies s llogaris Kontabiliteti sht nj disiplin q prmban parimet dhe teknikat e prdorura n krijimin, mbajtjen dhe analizimin e t dhnave t transaksioneve financiare t caktuara t nj organizate. Kontabiliteti n rradh t par ka t bj me prcaktimin e metodave adekuate t regjistrimit, mbajtjen e atyre regjistrave dhe raportimin n menaxhment. Shumat e detyruara nga kompania (zakonisht t njohur si Kreditor) Shumat e detyruara pr kompanin (zakonisht t njohur si Debitor) Ndarje e caktuar e detyrimit t njohur apo detyrimit t ardhshm t caktuar lidhur me shrbimin e pranuar Efikasiteti i Arritur = Efektshmria x Ekonomia x Efikasiteti 209

Llogaridhnia

Accounting

Kontabiliteti

Accounts Payable Accounts Receivable Accrual

Llogarit e Pagueshme Llogarit e Arktueshme Akruali

Achieved Efficiency

Efikasiteti i Arritur

i Planifikuar; apo
Rezultati Aktual = Rezultati Aktual x Inputet e planif. x Rezultati i Planif. Inputet Aktuale Rez. i Planifik. Inputet Aktuale Inp. e Planifik.

Acquired Material Resources

Resurset Materiale t Blera

Action Plan

Plani i Veprimit

Actual Compliance

Prmbushja Aktuale

Ndonjher e referuar si Vler pr Para (VPP) (shih SHTOJCN B1) Resurset Materiale t Blera jan mjetet themelore, mallrat, prfshir lndn e par dhe materialet, karburantet, produktet e prfunduara dhe punt e kryera, shrbimet e ofruara, q jan pranuar apo importuar nga entiteti i tatueshm pr tu shfrytzuar pr qllime produktive gjat aktivitetit ekonomik Nj plan veprimi sht nj varg specifik i hapave t marr pr t kryer nj qllim t specifikuar. Nj plan veprimi n prgjithsi prfshin hapat, pikat kritike, masat e progresit, prgjegjsit, caktimin e detyrave dhe afatin kohor. Kjo mund t matet n baza t krahasueshme, koh pas kohe, sipas nj vargu t definuar t parametrave. Matja e ktyre parametrave n mnyr reale mund t jet e mundur vetm n kontekst t nj Sistemi t kompjuterizuar pr Informimin e Menaxhmentit q sht i zhvilluar dhe i sofistikuar. Kjo mund t rradhitet nga prmbushja totale n prmbushje vullnetare, me grupime intervenuese t atyre q prpiqen t bjn prmbushjen por q iu nevojitet ndihma, dhe ata t cilt nuk dshirojn t bjn prmbushjen por kan nevoj pr inkurajim (prmes pengimit). Inputet Aktuale i referohen resurseve aktuale (t holla, fuqi puntore dhe resurse dhe faktor t tjer q ndihmojn apo pengojn arritjet e rezultateve aktuale) Rezultatet (Outputet) Aktuale i referohen produktit aktual t nj ndrmarrje (outputet e arritura apo rezultatet/produktet) 210

Actual Inputs

Inputet Aktuale

Actual Outputs

Rezultatet Aktuale

Administrative Expenses

Shpenzimet Administrative

Ka t bj me shpenzimet e bra t biznesit, prve shpenzimeve direkte tregtare n llogarin prfundimtare (bilancin e suksesit) Skema e kontabilitetit vjetor ju mundson q t kryeni vetm nj deklarat t tatimit do vit, n vend t zakonisht katr prej tyre (n do tre-mujor), apo do muaj. Ju paguani kstet e shums s tatimit q jeni t obliguar, ashtu q n fund t vitit t mos ballafaqoheni me nj fatur t nj shume t lart t tatimit. fardo posedimi i prekshm apo i paprekshm q ka vler, pr shembull tok, ndrtes, stoqe, debitor, para t gatshme etj. Kjo sht vler apo emrtim i dhn pr tatimpaguesin e caktuar apo grupin e tatimpaguesve q prmban karakteristika t ngjashme dhe reflekton rrezikun relativ t tatimpaguesit sipas nj sistemi t selektimit t auditimit bazuar n rrezik, dhe zakonisht tregon rndsin e auditimit lidhur me kohn e shpenzuar n auditim, gradn e inspektorit q kryen auditimin dhe shpeshtsin e pritshme t auditimit Sigurimi (garancia) jep besueshmri, bazuar n evidencn (dshmin) e mjaftueshme, se kontrolli i brendshm sht n funksion dhe operon n mnyr efektive dhe se objektivat jan duke u prmbushur Nj deklarat apo indikacion q tregon besueshmri Komisioni i Sigurimit (Garancis) sht nj komision i nivelit t bordit me prgjegjsi primare n arritjen e sigurimit (garancis) t duhur n menaxhimin e t gjitha rreziqeve kryesore. Ky mund t jet nj komision ekzistues si Komisioni i Qeverisjes apo Menaxhimit t Rrezikut 211

Annual Accounting

Kontabiliteti Vjetor

Assets

Asetet (Pasurit)

Assignment Value

Vlera e caktimit (emrtimit)

Assurance

Sigurimi (Garancia)

Assurance Committee

Komisioni i Sigurimit (Garancis)

Assurance Framework

Korniza e Sigurimit (Garancis)

Korniza e Sigurimit (Garancis) sht nj struktur ku menaxhmenti i biznesit identifikon rreziqet kryesore n prmbushjen e objektivave kryesore t organizats dhe prmes s cilave ata planifikojn t dyja, kontrollin ky pr ti menaxhuar ato dhe si ato kan fituar sigurimin e mjaftueshm rreth efikasitetit t atij kontrolli Korniza e Sigurimit e siguron organizatn me nj metod t thjesht, por t prgjithshme pr t menaxhuar n mnyr efektive rreziqet kryesore n prmbushjen e objektiavave. Po ashtu prmban nj struktur pr marrjen dhe shqyrtimin e evidencs (dshmis) pr t mbshtetur Deklaratn mbi Kontrollin e Brendshm. Duke kontribuar n raportimin e duhur t bordit dhe prioritizimin e planeve t veprimit, korniza, me rradh do t mundsoj menaxhim m efektiv t performancs. N caktimin e objektivave kryesore, Korniza e Sigurimit ndihmon t: Identifikoj rreziqet q ndikojn n ato objektiva Identifikoj dhe prdor sigurimin (garancin) pr t prforcuar sistemin e brendshm t kontrollit Identifikoj fuqit dhe dobsit n ato sigurime (garanci) Prgatit planet e veprimit pr t mbuluar mangsit n kontroll dhe sigurime Korniza e Sigurimit (Garancis) do t definoj qasjen e organizats pr sigurim t arsyeshm. Krijimi i nj kornize t till do tiu bj t qart antarve t bordit se sigurimi (garancia), nga fardo burimi qoft, asnjher nuk do t ofroj siguri absolute. Nj shkall e till e sigurimit (garancis) nuk ekziston dhe prmbajtja ndaj nj qasje t till sht kundr produktive. 212

Assurance Gap

Mangsia e Sigurimit (Garancis)

Assurance Mapping

Planifikimi i Sigurimit (Garancis)

Assurance Process

Procesi i Sigurimit (Garancis)

Mangsia e Sigurimit (Garancis) shkaktohet me rastin e dshtimit t marrjes s evidencs (dshmis) s mjaftueshme se politikat, procedurat, praktikat apo strukturat organizative ku ekziston mbshtetja operojn n mnyr efektive Planifikimi i Sigurimit (Garancis) sht nj term i prdorur pr t prshkruar nj proces, duke siguruar nj menaxhim t qart dhe histori t dokumentuar t kontrollit q ka t bj me: Objektivat kryesore ndaj rreziqeve kryesore Rreziqet kryesore ndaj kontrollit kyq Kontrolli kyq ndaj sigurimit Procesi i sigurimit krkon nj qasje sistematike dhe analitike me nj shkall t nj dshmie (evidence) mbshtetse t krkuar dhe q sht n prputhje me rndsin e aktivitetit sa i prket objektivave t organizats dhe nivelin e rrezikut. Sistemet e duhura me kontroll efikas dhe aranzhim t shndosh t vlersimit t rrezikut jan fundamentale pr menaxhim t mir dhe aranzhim efikas t sigurimit (garancis). Ngarkimi dhe sigurimi i shrbimeve, produkteve dhe proceseve t Departamentit krkon Sigurim t Cilsis (shih Kapitullin 3) dhe Menaxhim t Rrezikut (shih Kapitullin 2). Ato po ashtu krkojn qeverisje organizative, si menaxhimin e personelit, efikasitetin financiar dhe efikasitetin e sistemeve, sa m tepr qeverisje t procesimit; t gjitha elementet e ndryshme t qeverisjes duhen menaxhuar. Duke u fokusuar n ndonj element n dm t t tjerve kjo on n shrbime jo t menaxhuara mir. Kjo nuk sht nj zgjedhje n mes t menaxhimit t rrezikut dhe sigurimit t cilsis. T dyja jan t nevojshme, pasi q m pak gabime nnkuptojn shrbime m t sigurta dhe m t mira t cilsis. Zyrtart e sigurimit/ inspektort e kontrollit i vizitojn bizneset 213

Assurance Visit

Vizit e Sigurimit (Garancis)

vendore pr t ofruar kshill teknike dhe pr t kontrolluar nse ata llogarisin tatimet n mnyr t sakt dhe nse i kuptojn ligjet prkatse. Assurance on Systems of Internal Control Sigurimi (Garancia) mbi Sistemet e Kontrollit t Brendshm Pr t prmbushur rolin e tyre, menaxhert duhet t marrin sigurime (garanci) se aranzhimet q ata i kan br pr t arritur objektivat e organizats dhe menaxhuar rreziqet jan efektive dhe operuese ashtu si sht synuar. Kjo po ashtu mund t jet krkes e parashikuar me ligj pr plotsimin e Deklarats mbi Kontrollin e Brendshm (DMKB). sht e rndsishme q menaxhert t kuptojn si duhet teknikat e prdorura nga inspektort dhe vlersuesit tjer (t brendshm/ t jashtm) pr t vrtetuar se aranzhimet e sigurimit (garancis) q ata kan jan t prgjithshme dhe efikase. Procesi i Sigurimit (garancis) krkon nj qasje sistematike dhe analitike t mbshtetur me nj dshmi t nevojshme q do t jet n proporcion me rndsin e aktivitetit sa i prket objekivave t organizats dhe nivelin e rrezikut. Sistemet e duhura me kontroll efikas dhe aranzhim t vlersimit t shndosh t rrezikut jan fundamentale pr menaxhimin e mir dhe aranzhimin efikas t sigurimit (garancis). Qndrimi (Pozicioni) mund t prcaktoj prgjigjet. (Shih SHTOJCN B5). N vijim sht paraqitur nj ndarje tipike e tatimpaguesve n katr kategori kryesore: 1. Ata q kan vendosur pr mos prmbushje Strategjia e Prmbushjes n ato raste mund t prfshij prdorimin e fuqis s plot t ligjit. 214

Attitude

Qndrimi (Pozicioni)

2. Ata q nuk dshirojn t realizojn prmbushjen Strategjia e Prmbushjes n ato raste mund ti referohet pengess prmes zbulimit. 3. Ata q prpiqen t realizojn prmbushjen, por ndonjher nuk arrijn si duhet Strategjia e Prmbushjes n raste t tilla mund t prfshij ndihmn pr tatimpaguesit sa i prket prmbushjes. Ata q jan t gatshm pr t vepruar n mnyr t drejt Strategjia e Prmbushjes n raste t tilla mund ta bj jetn m t leht pr ta.

4.

Audit

Auditimi

Auditor

Auditori

Nj kontroll dhe verifikim zyrtar i llogarive dhe regjistrave, sidomos t llogarive financiare- auditori do ti kontrolloj librat, sistemet, regjistrat dhe ndonj informat tjetr n dispozicion dhe do t kryej fardo kontrolli q konsiderohet i nevojshm Auditori ka prgjegjsin pr auditimin e llogarive t prgatitura dhe krijimin e gjykimit sa i prket kredibilitetit Funksioni i Komisionit t Auditimit sht pr t mbshtetur Zyrtarin prgjegjs (apo Bordin) duke monitoruar dhe shqyrtuar proceset e rrezikut, kontrollit dhe qeverisjes q jan themeluar n biznes dhe proceset prkatse t sigurimit (garancis) q kryesisht jan sigurime (garanci) t auditimit t brendshm dhe t jashtm). N disa organizata, ky rol sht kombinuar me Komisionin e Sigurimit (Garancis) relevant. Histori e Dokumentuar e Auditimit sht nj sekuenc kronologjike e t dhnave t auditimit, secila prej tyre prmban 215

Audit Committee

Komisioni i Auditimit

Audit Trail

Histori e Dokumentuar e Auditimit

dshmi (evidenc) q n mnyr direkte ka t bj dhe rezulton nga performanca e procesit t biznesit apo funksionit t biznesit. Regjistri i auditimit n mnyr tipike rezulton nga aktivitetet si jan transaksionet apo komunikimet t cilat kryhen nga individt, sistemet, llogarit apo subjektet tjera. Nse ndonj kryen prmbushjen sipas fuqis dhe interpretimit t ligjit, ather shmangia shihet si dika m e vogl n krahasim me prmbushjen e plot. Shum skema t shmangies nga tatimi krkojn t marrin avantazhin e mangsive tejet t vogla apo paqartsive n ligj duke i shrytzuar ato pr t minimizuar detyrimet e tatimit. Shpesh masat e prdorura n kto skema mund t jen saktsisht ligjore, por ka mundsi t kalojn tutje n territorin joligjor,duke e br m t paqart dallimin n mes t shmangies dhe evazionit. N pikpamje t tatimpaguesit, efikasiteti i tatimit sht mnyr e zhvillimit t nj aktiviteti ekonomik q rezulton n nj shum m t ult (legjitime) t faturs t tatimit ndrsa shmangia ka t bj me prpjekjen pr t br do gj t mundur brenda ligjit pr t reduktuar shumn e tatimit n fatur. Borxh i keq sht nj shum q konsiderohet si humbje pr biznesin dhe sht e klasifikuar si nj shpenzim pr shkak se borxhi q duhet paguar biznesit nuk mund t mblidhet si dhe bhen t gjitha prpjekjet e arsyeshme t mundshme pr t mbledhur shumat pr biznesin. Kjo zakonisht ndodh kur debitori ka deklaruar falimentimin apo kur kostoja e ndonj veprimi t mtejm me synim t mbledhjes s borxhit tejkalon vet borxhin 216

Avoidance

Shmangia

Bad Debts

Borxhet e Kqija

Balance Sheet

Bilanci i gjendjes

Kjo sht nj prmbledhje e pasurive (aseteve) dhe detyrimeve t biznesit pr nj periudh t caktuar psh. fundi i vitit financiar. Caktimi i shums s duhur t tatimit n koh t duhur sht nj parim i rndsishm i shum administratorve t tatimit. Varshmria n dshmin apo provn e dokumentuar t fuqishme dhe t shpejt pr t mbshtetur vlersimin pr tatimin shtes, paraqet penges n caktimin e shums s duhur t tatimit n fardo rasti. N shkalln q tatimpaguesit shohin tatimpaguesit tjer q do tiu ikin detyrimeve t tyre reale pr shkak t kufizimeve t ligjit ather aty mund t ket padrejtsi dhe pabarazi. Prandaj shum administrime t tatimit kan krijuar nj dispozit n ligj pr aplikimin e gjykimit m t mir, n vend t krkess strikte pr dshmi t dokumentuar n mbshtetje t vlersimit pr tatimin shtes. Praktika m e mir (apo ashtu si shpesh quhet, ndoshta term m i duhur, Praktik e mir) sqarohet si aktivitet apo procedur q ka dhn rezultate t mdha n ndonj situat tjetr dhe mund t adaptohet pr t prmirsuar efektshmrin, efikasitetin, ekonomin dhe/apo risit n ndonj situat tjetr. Prandaj shpesh dgjohet thnia Udhzime t Praktiks s Mir. Krahasimi i performancs sht n zemr t ktij procesi. Plani i Veprimit t Bordit pr Sigurim (Garanci) sht nj plan i veprimit i miratuar nga Bordi pr t prmirsuar kontrollin ky n menaxhimin e rreziqeve t tyre kryesore, dhe marr sigurimin (garancin) nse krkohet.

Best Judgment

Gjykimi m i mire

Best Practice

Praktika m e mire

Board Assurance Action Plan

Plani i Veprimit t Bordit pr Sigurim (Garanci)

217

Board Assurance Reports

Raportet e Bordit pr Sigurim (Garanci)

Raportet e Bordit pr Sigurim (Garanci) prmbajn informatat kryesore q i raportohen Bordit mbi Kornizn e Sigurimit, duke dhn detaje t sigurimit (garancis) pozitiv si dhe mangsi t konsiderueshme n kontrollin e brendshm dhe sigurimin (garancin) lidhur me rreziqet kryesore. Prve sigurimit t informats q on n Planin e Veprimit t Bordit pr Sigurim (Garanci), kto raporte po ashtu do t japin dshmi (prova) pr t mbshtetur Deklaratn vjetore mbi Kontrollin e Brendshm Shuma monetare e nj aseti (mjeti) ashtu si theksohet n bilancin e gjendjes. Zakonisht llogaritet kur kosto e nj aseti (pasurie) zbritet nga amortizimi i akumuluar. Pr qllime t TVSH-s aktiviteti i biznesit sht do gj q kryhet pr konsiderat. Definimi i biznesit pr qllime t TVSH-s bhet prmes rregullave dhe rregulloreve specifike. Kapitali paraqet shumn e t hollave q prfshihen n biznes Nn skemn e kontabilitetit t keshit ju llogaritni TVSH bazuar n pagesat q ju i pranoni dhe i bni dhe jo n faturat q ju i lshoni dhe pranoni. Prndryshe t njohura si pagesa t kontabilitetit q ju i bni dhe i pranoni: regjistrimi vetm i transksioneve t keshit. Regjistrimi i pagesave q ju i bni dhe i pranoni n t holla apo me vler n t holla (p.sh. eqet, garancit, urdhresat e pagueshme etj). Kjo s bashku me Librin e Parave t Imta (petty cash) sht nj libr kryesor i regjsitrimit si dhe libr kryesor i llogarive. sht mjaft e njohur se tri prbrsit kryesor t forms s 218

Book Value

Vlera e Librit

Business Activity

Aktiviteti i Biznesit

Capital Cash Accounting

Kapitali Kontabiliteti i keshit (parave t gatshme)

Cash Book

Libri i Keshit (Parave t Gatshme)

Complexity

Kompleksiteti

rrezikut jan: PRMASA (e tatimpaguesit, e t ardhurave nga tatimi, e organizats, tatimit t zbritur dhe t xhiroja tatimore, qarkullimit etj) KOMPLEKSITETI i operimeve t tatimpaguesit dhe kontabilitetit PRMBUSHJA e tatimpaguesit (shih m posht) N prgjithsi tatimpaguesit q kan shkall m t lart t prmass, kompleksitetit dhe mos-prmbushjes do t paraqesin m s teprmi rrezikshmri; dhe ata me m s paku rrezikshmri karakterizohen me shkalln m t ult sa i prket prmass, kompleksitetit dhe mos-prmbushjes. Brenda ktyre dy ekstremeve do t ket nj varg t gjer t kombinimeve t ndrmjetme t tri faktorve q krijojn subjektin pr vlersimin e rrezikut dhe t sistemeve t analizs s rrezikut. Compliance Prmbushja Deklarimi me koh, pagesa e shums s duhur t tatimit n koh t duhur, respektimi i ligjit, etj jan shenja t prmbushjes. Shum Shtete Antare t EU-s kan politikn/strategjin ku theksohen resurset e pamjaftueshme sa i prket mos-prmbushjes, duke synuar q tatimpaguesit q realizojn prmbushjen t lihen t lir t kryejn biznesin e tyre pa ndonj ndrhyrje nga autoritetet tatimore. Kontrolli i Prmbushjes sht do lloj i kontrollit i kryer nga Autoritetet Tatimore pr t siguruar prmbushjen e tatimpaguesit (sve) pr t zgjidhur nj shtje apo anomali specifike, dhe mund t rradhitet nga nj thirrje e thjesht

Compliance Check

Kontrolli i prmbushjes

219

Compliance Continuum

Fusha e Prmbushjes

telefonike n nj auditim t plot. Fusha (Kontinumi) i Prmbushjes krkon t rradhis nj numr t mundshm t pozicioneve tatimore q mund t adaptohen nga tatimpaguesit, duke u rradhitur nga ato q jan m s teprmi joligjore deri tek ato m t prmbushura- nj shembull i till mund t gjendet n SHTOJCN B5. Kosto e Prmbushjes ka t bj me mimin e pagueshm nga tatimpaguesi sa i prket kohs dhe shpenzimeve n prmbushjen e obligimeve t tij/saj sipas ligjit. Arsyet kryesore pr matje t prmbushjes jan: identifikimi i fushave dhe niveleve t jo-prmbushjes; dhe vlersimi i efektshmris s strategjive t prdorura pr t adresuar fushat e identifikuara t mos-prmbushjes. Prmbushja mund ti prfshij dy fusha t gjera: A Prmbushja sa i prket ligjit (tatimet e llogaritura n pajtim me krkesat teknike dhe t paguara n pajtim me pjesn e tatimit t parashikuar me ligj). B Prmbushja sa i prket krkesave administrative (dorzimi i deklaratave, pagesa n koh, prcjellja e procedurave dhe rregulloreve )

Compliance Costs

Kostot e Prmbushjes

Compliance Measurement

Matja e Prmbushjes

Compliance Strategy

Strategjia e Prmbushjes

Strategjit e tilla mund t prfshijn edukimin, sigurimin e shrbimit t tatimpaguesit, shpalljet, vlersimin e rrezikut, auditimin, masat kundr shmangies s tatimit, sanksionet ligjore dhe propozimet pr ndryshim legjislativ. Ky lloj i prforcimit duhet ti merr parasysh problemet, motivimet dhe kushtet prapa mos-prmbushjes.

220

Compliance Testing

Testimi i Prmbushjes

Testimi i Prmbushjes i referohet kryerjes s nj numri testesh pr t fituar sigurimin (garancin) e mjaftueshme se kontrolli i brendshm i prshkruar operon n mnyr efektive Vizit e Prmbushjes sht do lloj vizite e br nga Autoritetet Tatimore pr t kontrolluar prmbushjen e tatimpaguesit dhe mund t prfshij nj varg veprimesh dhe qllimesh deri n auditimin e plot. Kur prmbushja nuk arrihet n baza vullnetare, Administrata Tatimore duhet t identifikoj dhe trajtoj rreziqet e shoqruara me mos-prmbushje duke zhvilluar strategjit e synuara pr ato rreziqe (si pr shembull menaxhimi i rrezikut dhe matja e prmbushjes). Nse tatimpaguesi realizon prmbushjen vetm pr shkak t krcnimeve ekstreme, shqetsimeve apo detyrimit, kjo nuk duket t jet prmbushje e plot, madje edhe nse ka ndihmuar n mbylljen e mangsive n tatim. Prmbushja e duhur nnkupton se tatimpaguesit i prmbushin obligimet e tyre n mnyr t vullnetshme, pa ndonj nevoj pr prkujtim, pyetje pr, investigim, krcnim apo aplikim t sanksioneve ligjore apo administrative. Prmbushja e Detyrueshme tenton t jet me nj kosto, n dm t kost-efikasitetit dhe kost-efektshmris. Konsistenca do t jet n rritje nse politikat dhe procedurat jan transparente dhe n prputhje me ligjet nacionale t tatimit dhe marrveshjet dhe normat ndrkombtare t tatimit. Nj implikim i qart prapa konsistencs sht t siguruarit se t drejtat dhe obligimet e tatimpaguesve, procedurat e ankess dhe format tjera t theksohen dhe shprndahen prmes udhzimeve, formularve, informimit publik (Njoftimet, pamfletat, postert, fushatat e reklamimit etj) dhe programeve 221

Compliance Visit

Vizit e Prmbushjes

Compulsory Compliance

Prmbushja e Detyrueshme

Consistency

Konsistenca

Control Account

Llogaria e Kontrollit

Control Risk

Rreziku i Kontrollit

Control Visit

Vizit e Kontrollit

Controls Assurance

Sigurimi (Garancia) e Kontrollit

t edukimit. Nse libri i llogarive prbhet nga nj numr i madh i llogarive si (psh. libri i blerjeve dhe libri i shitjeve), nj llogari e prmbledhur mund t mbahet, t ndrtohet nga totalet e zrave t caktuar t prfshir n librin e llogarive nga librat e regjistrit kryesor.N kt mnyr kontrollimi mund t ndahet n seksione, do libr i llogarive t jet n pajtim me deklaratat e kontrollit t llogarive dhe deklaratat periodike t menaxhmentit t prgatitura pa nevojn e nxjerrjes s t gjitha bilanceve individuale nga librat e llogarive. Llogarit e Kontrollit ndonjher jan t njohura si Llogari Totale. Rreziku i Kontrollit sht rreziku q deklarata jo e sakt e br n nj bilanc t llogaris apo klas (lloj) t transaksioneve q mund t jet materiale, qoft individuale apo e grupuar me deklarata jo t sakta n bilancet apo klasat (llojet) tjera, nuk do t parandalohet, zbulohet dhe korrigjohet n baza periodike prmes sistemeve t kontabilitetit dhe kontrollit t brendshm. Vizit e Kontrollit, gjithashtu e njohur si vizit e sigurimit (garancis), intervenim, apo vizit e prmbushjes, kontroll i prmbushjes, apo auditim, qllimi i s cils sht t sigurohet prputhja me ligjin dhe krkesat. Sigurimi (Garancia) e Kontrollit sht nj koncept q ka t bj me praktikn e qeverisjes m t mir. N biznes, sht nj proces i caktuar pr t mbajtur shnime (evidenc) se organizatat po e bjn punn m t mir t arsyeshme pr t menaxhuar vetveten n prmbushje t objektivave t tyre dhe pr t mbrojtur konsumatort, stafin, publikun n mas t madhe dhe palt tjera t interesit kundr rreziqeve t t gjitha llojeve Mangsia e Kontrollit ka t bj me dshtimin pr t prfshir 222

Controls Gap

Mangsia e Kontrollit

Core Controls Assurance Standards

Standardet e Sigurimit (Garancis) t Kontrollit Baz

Corporate Governance

Qeverisja Korporative

politika efektive t mjaftueshme, procedura, praktika apo struktura organizative pr t menaxhuar rreziqet dhe arritur objektivat Standardet e Sigurimit (Garancis) t Kontrollit Baz i referohen tri standardeve t vet-vlersimit q formojn bazn esenciale t Deklarats vjetore mbi Kontrollin e Brendshm: Standardi i Qeverisjes Standardi i Menaxhimit t Rrezikut Standardi i Menaxhimit Financiar Qeverisja Korporative prfshin nj varg t gjer t shtjeve t sjelljeve organizative dhe procedurale prmes s cilave organizatat arrijn qasjen, integritetin dhe llogaridhnien. I identifikon nj varg t roleve, prgjegjsive dhe t llogaridhnies n t cilat organizata duhet t bazoj vendim marrjen dhe shtjet e binesit. N esenc, Qeverisja Korporative sht sistem prmes s cils organizata sht drejtuar dhe kontrolluar. Kjo sht shprehur si kuantitet i resurseve (kohs, stafit, prpjekjes, t hollave etj.) t krkuara me qllim t arritjes s fundit t dshiruar. Kostoja e auditimit t tatimpaguesit mund t prfshij faktort e till si koha, energjia, rregullimet, mundsit e paevitueshme dhe stresi q nuk jan trsisht t reduktuara n terma monetar. Kosto e mbledhjes (sa Euro kushton pr t mbledhur 100 Euro t t hyrave n buxhet) sht nj faktor shum i rndsishm q t merret parasysh sa i prket: i). Caktimi i politiks s tatimit dhe tatimeve mikse ii). Monitorimi i prmbushjes s tatimit iii). Prcaktimi i efektshmris dhe efikasitetit t ndonj tatimi apo administrate tatimore si trsi 223

Cost

Kosto

Cost of Collection

Kosto e Mbledhjes

Cost of Sales

Kosto e Shitjes

Cost-Efficiency

Kost efikasiteti

Kosto e Shitjes jan kostot e shoqruara me kryerjen e shitjes. Ato ndryshojn drejtprdrejt varsisht nga sasia e artikujve t prodhuar. N biznesin e shitjes me pakic kjo mund t jet vetm mimi i blerjes s produktit. N nj biznes prodhues kjo mund t prfshij materialet, punn, fuqin etj Ato jan kosto direkte t blerjes dhe/apo prodhimit t nj artikulli pr shitje, apo kosto e mallrave t shitura q ofrojn shrbimin duke mos llogaritur kostot indirekte Kjo paraqet kontributin (inputin) e shfrytzuar pr t realizuar prodhimet (outputin). Matja e proporcionit n mes t kostos totale operuese dhe njsive ekuivalente totale t prodhuara n programet operuese rezulton n kost efikasitet. Kredit jan t dhnat e regjistruara n ann e djatht t llogaris q paraqesin ulje t vlers s aseteve t kompanis apo shpenzimeve ose rritje t obligimeve t saj. Pagesat e regjistruara n librin e keshit paraqesin regjistr t kredis. Kjo paraqet t hollat e detyruara nga biznesi n datn kur prfundon viti i kontabilitetit, apo ndonj tjetr koh e caktuar. Disa shtje t identifikuara mund t ken ndikim n m shum se nj fushe t puns apo n tr organizimin si trsi. Ktyre duhet ti jepet prioritet i lart nga palt e interesit dhe duhen t prfshihen n pikat m t larta t regjistrit nse sht e nevojshme Paraqesin asetet (mjetet) q mund t konvertohen n para t gatshme gjat rrjedhje s biznesit Paraqesin shumat e detyruara nga biznesi t pagueshme brenda 1 viti Debit sht nj regjistr i br n ann e majt t llogaris q paraqet nj rritje n vlern e aseteve apo shpenzimeve t 224

Credit

Kredit

Creditors Cross-Cutting

Kreditort shtjet e ndrthurura

Current Assets

Asetet (Mjetet) Rrjedhse

Current Liabilities Debit

Detyrimet Rrjedhse Debit

Debtors Demographics

Debitort Demografia

Deregistration Visit

Vizita e regjistrimit

Deterrence

Pengimi

biznesit apo ulje n vlern e detyrimeve apo t hyrave t saj. Pranimi i parave t gatshme n librin e parave t gatshme sht debit. Kjo paraqet t hollat q duhen paguar biznesit n datn q prfundon viti i kontabilitetit, apo ndonj koh tjetr e caktuar. E paraqitur prmes: Madhsis s popullats/ Moshs s popullats Shprdarjes s popullats Pasuris s popullats dhe burimet e t ardhurave Aktivitetet tipike komerciale Fushat/sektort problematike historike t njohura Bizneset e Mdha/NVM-t/Individt Tatimeve Mikse Duhet t sigurojn nj pik t mir fillimi n drejtim t zhvillimit t strategjis s mbledhjes s tatimit Nj vizit te tatimpaguesi n fazn e regjistrimit pr t verifikuar rrethanat e regjistrimit, t drejtn e regjistrimit dhe prmbushjen e t gjitha procedurave t regjistrimit dhe siguruar se t gjitha tatimet e detyrueshme jan sjell si duhet n llogari dhe jan paguar. N kuptim m t gjer pengimi mund t shihet si ndikim motivues negativ apo shtytje negative. N mnyr m t detajuar, pengimi pr tatimpaguesin mund t paraqitet prmes nj kombinimi t pritjes pr zbulim dhe sanksione t mundshme. Mund t kuptohet qart se shtjet mund t ashprsohen n rast se mos-prmbushja bhet nj shtytje pr prmbushje dhe dekurajim pr mos-prmbushje. Objektivi -i nivelit t Drejtoris ka t bj me at se si organizata e transferon qllimin e prgjithshm n rezultate n nivel t Drejtoris (apo t ngjashme) Kjo sht paga e paguar pr drejtort si puntor t biznesit 225

Directorate-level Objective Directors

Objektivi - i nivelit t Drejtoris Kompenzimi i Drejtorve

Remuneration Disruption Parandalimi Strategji e dobishme pr t luftuar kontrabandimin ndr-kufitar. sht e zakonshme q grupet e mdha t kontrabandimit t jen prapa operimeve t kontrabandimit t shkalls s lart sa i prket duhanit dhe alkoholit. Miratimi i strategjis pr parandalimin e procesit nuk sht alternativ e zbulimit dhe ndjekjes penale t ktij lloji t kriminelve. M tepr sht nj mnyr kost-efektive e trajtimit t nj numri m t vogl t individve t cilt kryejn mashtrime q kan t bjn me tatimin dhe t cilt mund t jen pjes e nj grupi m t madh kriminal, por q nuk munden ta pranojn kt ndoshta pr shkak t friks pr mbijetesn e tyre. Dividendt jan pagesa t bra pr aksionar, pas profitit, si shprblim pr investimin n kompani Regjistrimi i dyfisht sht nj sistem i regjistrimit t transaksioneve bazuar n identitetin e bilancit t gjendjes. N prgjithsi, rritjet n asete dhe zbritjet n detyrime dhe mjete kapitale (prfshir shpenzimet) jan debit, dhe rritjet n detyrime dhe mjete kapitale (prfshir t hyrat) dhe zbritjet n asete jan kredit. Trheqjet jan t hollat e marra nga biznesi prej pronarit t vetm apo partnerve me qllim t shfrytzimit t tyre. Kjo vler po ashtu do t prfshij mallrat e zhvendosura nga biznesi pr shfrytzim personal. Kufizimi (Prmbajtja) brenda synimit t kostos (shpenzimeve) s prcaktuar paraprakisht Kontrolli Efektiv m s miri sht e prfaqsuar me kontroll q sht dizajnuar n mnyr t duhur dhe operon n mnyr sistematike pr t arritur objektivin e synuar Arritja e qllimeve/rezultateve t caktuara paraprakisht (shih 226

Dividends Double Entry

Dividentt Regjistrimi i dyfisht

Drawings

Trheqjet

Economy Effective Control

Ekonomia Kontrolli Efektiv

Effectiveness

Efektshmria

SHTOJCN B1). sht nj mas e mundsis s programit, projektit, detyrs s puns apo organizats pr t dhn nj efekt specifik t dshiruar apo rezultat q mund t matet n mnyr kualitative. Ka t bj me kryerjen e detyrs s caktuar n mnyr korrekte, konsistente me misionin oganizativ, vizionin, vlerat dhe n mbshtetje t qllimeve dhe objektivave t organizats (vreni me kujdes- kjo ka t bj me rezultatet dhe jo me efikasitetin e performancs) Effectiveness Review Shqyrtimi i Efektshmris Deklarata mbi Kontrollin e Brendshm (DKB) krkon konfirmimin se efektshmria e sistemit t kontrollit t brendshm sht shqyrtuar dhe rezultati i shqyrtimit t efektshmris sht diskutuar nga Zyrtari i Kontabilitetit me Bordin. Prgjegjsia pr sistemin e kontrollit t brendshm prfshin: Adaptimin e politikave t duhura mbi kontrollin e brendshm Krkimin pr sigurim (garanci) t rregult se sistemi funksionin me efikasitet Sigurimin se sistemi i kontrollit t brendshm identifikon dhe menaxhon rreziqet si duhet, ashtu si synon Bordi Norma neto q tatimpaguesi paguan n t hyra ku prfshihen t gjitha format e tatimit. Kjo llogaritet duke pjestuar shumn totale t tatimit t paguar me t hyrat e tatueshme Shfrytzimi i resurseve pr t arritur rezultatet (outputin); Nga pikpamja e administrimit t tatimeve, prdorimi i resurseve n arritjen e rezultateve n kontekst t t gjitha inputeve. Zakonisht e shprehur si prqindje (%), sht norma e rezultatit (outputit) nga inputi i ndonj sistemi.

Effective Tax Rate

Norma efektive e tatimit

Efficiency

Efikasiteti

227

Equity

Barazia

Kjo nnkupton prmbushjen e prgjithshme me rregulla dhe standarde. Parimi se t njjtat rregulla vlejn pr t gjith, pa frik apo favor, duhen t demonstrohen n mnyr t dukshme pr t mbshtetur ndikimet pozitive n prmbushje. Prmbushja e tatimit mund t shikohet n terma t shmangies s tatimit dhe evazionit t tatimit. Evazioni i tatimit sht nj form ekstreme e mos-prmbushjes. Faktori dallues n mes t dy fenomeneve zakonisht ka t bj me ligjshmrin, ku shmangia i referohet masave ligjore pr t reduktuar detyrimet dhe evazioni i referohet masave joligjore. Evazioni ka t bj me pagesn m t vogl se sa q sht ligjrisht i obliguar. Evidenca (dshmia) mund t mbledhet dhe vlersohet nse bhet prmes hetimit, vzhgimit, shqyrtimit t dokumenteve, testimit t prmbushjes, testimit substancial apo shembujve statistikor, auditimit dhe shqyrtimit t brendshm dhe/apo t jashtm, diskutimit me shfrytzuesit e shrbimit, konsumatort, stafin, menaxhert dhe t tjert: Vzhgimi i aktiviteteve n njsi apo agjenci; dhe Inspektimi i politikave t shkruara, procedurave dhe regjistrave. Eksporti i Mallrave nnkupton furnizimin e mallrave nga subjekti i tatueshm prtej territorit doganor t Republiks s Kosovs Sigurimi (Garanci) i Jashtm ka t bj me sigurimin (garancit) e dhn nga shqyrtuesit, auditimi dhe inspektort jasht organizats, si sht Auditimi i Jashtm Shqyrtimi periodik i librave t llogarive dhe regjistrave t subjektit t kryera nga nj pal e tret e pavarur (auditori) pr 228

Evasion

Evazioni

Evidence

Evidenca

Export of Goods

Eksporti i Mallrave

External Assurance

Sigurim (Garanci) i Jashtm

External Audit

Auditimi i Jashtm

Fairness

Drejtsia

t siguruar se ato jan mirmbajtur si duhet, t sakta dhe n prputhje me konceptet e krijuara, parimet dhe standardet e kontabilitetit dhe japin nj pamje t vrtet dhe reale t gjendjes financiare t subjektit. Sipas ksaj sht esenciale q ndonj person, grup i personave, sektor apo lloj i aktivitetit t mos prcaktoj nj shtje t caktuar n mnyr jo t drejt. Aplikimi i ktij parimi duhet t siguroj se pengesat potenciale n aktivitetin e biznesit dhe shtrembrimet n konkurrenc jan shmangur, duke siguruar se transaksionet jan tatuar vetm njher dhe n mnyr t vetme dhe t qart me qllim q t shmangen paqartsit, tatimimi i dyfisht apo mos tatimimi i pavullnetshm Menaxhimi Financiar sht aktiviteti menaxherial q ka t bj me planifikimin dhe kontrollimin e resurseve financiare t nj organizate. Qllimi kryesor i Standardit t Menaxhimit Financiar sht sigurimi i politikave dhe parimeve q duhen respektuar n menaxhimin financiar, prfshir planifikimin, menaxhimin e performancs, kontrollin e brendshm dhe menaxhimin korporativ n nj organizat. Kjo mund t arrihet duke theksuar funksionet e do zyrtari prgjegjs dhe organi statutor lidhur me menaxhimin korporativ. Asetet (Mjetet) Themelore jan mjetet (asetet) e blera pr shfrytzim t biznesit por jo pr ri-shitje. Kosto themelore sht kosto q muk tenton t jet e ndikuar nga ndryshimet n volumin e prodhimit (outputit) dhe kryesisht varet nga kalimi i kohs. psh kosto e sigurimit t objektit dhe organizats pr t prodhuar mallra tregu. 229

Financial Management

Menaxhimi Financiar

Financial Management Standard

Standardi i Menaxhimit Financiar

Fixed Assets Fixed Costs

Asetet (Mjetet) Themelore Kostot (Shpenzimet) Themelore

Framework

Korniza

Korniza sht sistem i rregullave, ideve apo bindjeve t prdorura pr t planifikuar apo vendosur dika do veprim i mashtrimit i kryer pr qllime jo t drejta, t pameritura dhe/apo jo t ligjshme Mangsit n kontrollin e brendshm mund t shkaktohen nga nj varg arsyesh, por shpesh ato burojn nga ndonj munges e dokumentimit gjat procesit t kontrollit. Qeverisja sht nj sistem prmes s cils organizata drejton dhe kontrollon funksionet e saj dhe ka t bj me palt e interesit t saj Korniza e Qeverisjes & Menaxhimit t Rrezikut (KQMR) t organzats prshkruan procesin tuaj t menaxhimit t rrezikut dhe sqaron se si stafi do t identifikoj, vlersoj dhe gjykoj rreziqet. Pastaj vazhdon n sqarimin e roleve dhe prgjegjsive t rrezikut dhe t personave q veprojn n zvoglimin apo parashikimin e rreziqeve dhe monitorimin dhe shqyrtimin e progresit Gjasht parimet baz t qeverisjes s mir jan: Fokusimi n qllimin e organizats dhe n rezultate pr qytetart dhe shfrytzuesit e shrbimit; Performanca efikase sa i prket roleve dhe funksioneve t definuara qart; Promovimi i vlerave pr tr organizatn dhe demonstrimi i vlerave t qeverisjes s mir prmes sjelljes; Marrja e vendimeve t informuara, transparente dhe menaxhimi i rrezikut; Zhvillimi i kapacitetit dhe aftsis s organit qeveriss pr t qen efektiv; 230

Fraud

Mashtrimi

Gaps in Controls

Mangsit n Kontroll

Governance

Qeverisja

Governance and Risk Management Framework

Korniza e Qeverisjes dhe Menaxhimit t Rrezikut

Governance Standard

Standardi i Qeverisjes

Angazhimi i palve t interesit duke br llogaridhnien reale.

Gross Profit

Profiti (Fitimi) Bruto

Ky sht profiti tregtar i biznesit psh. shitjet (t hyrat e kompanis) minus kosto e mallrave t shitura -sht teprica e mbetur e kompanis pas zbritjes s kostos (shpenzimeve) kryesore (materialet, puna direkte etj) nga t hyrat e shitjeve. Udhheqsi i Opinionit t Auditimit t Brendshm ka t bj me dhnien e opinionit vjetor pr t informuar Bordin rreth plotsimit t Deklarats mbi Kontrollin e Brendshm . Opinionet jipen lidhur me: (a) Kornizn e prgjithshme t sigurimit (garancis) dhe (b)Efektshmrin e asaj pjese t sistemit t kontrollit t brendshm t shqyrtuar nga Auditimi i Brendshm gjat vitit Ekonomia e Fsheht i referohet tregtis joformale q gjeneron nj shum t lart t t hyrave. Ndonjher i referohet ekonomis s hirt, kaft apo zez. Menaxhimi i Incidentit i referohet aktiviteteve t organizats pr t identifikuar, analizuar dhe korrigjuar rreziqet. Zakonisht si pjes e procesit m t gjer t menaxhimit n organizatat private, menaxhimi i incidentit sht i prcjellur me analiz t post-incidentit ku sht prcaktuar se pse ka ndodhur ngjarja pavarsisht nga masat mbrojtse dhe kontrolli. Kjo 231

Head of Internal Audit Udhheqsi i Opinionit t Opinion Auditimit t Brendshm

Hidden Economy

Ekonomia e Fsheht

Incident Management

Menaxhimi i incidentit

Independent Assurance

Sigurimi (Garancia) e pavarur

informat pastaj sht e shfrytzuar si raport pr t zhvilluar tutje politikn e siguris dhe/apo implementimin e saj praktik. Sigurimi (Garancia) e pavarur ka t bj me Sigurimin e ofruara nga: Vlersuesit q gjenden jasht organizats, dhe Vlersuesit e brendshm q punojn sipas standardeve t prshkruara t qeveris, si sht Auditimi i Brendshm Kto jan masa t themeluara pr t prcaktuar se sa nj organizat prmbush nevojat e konsumatorve t saj dhe palve t interesit si dhe t priturat tjera sa i prket performances operative dhe financiare. Prndryshe t njohura si kosto q nuk jan t lidhura direkt me aktivitetin e biznesit (Overhead) Ndjeshmria e bilancit t llogaris apo klass (llojit) t transaksioneve ndaj deklaratave t gabuara materiale, t veanta apo t kombinuara me gabime t tjera, pavarsisht nga kontrolli I brendshm prkats. Produktet, shrbimet, materiali etj i marr nga furnizuesit dhe i shfrytzuar pr t prodhuar rezultate (outpute) q u jepen konsumatorve. N Administratn Tatimore n veanti (n shkall t lart) kto prfshijn kohn e stafit, pagat, asetet themelore, TI, shpenzimet rrjedhse etj. Ato mund t jen t kontrollueshme apo t pakontrollueshme. Sigurimi (Garancia) e Brendshme ka t bj me Garancit e dhna nga vlersuesit, auditort dhe inspektort q jan pjes e organizats apo menaxhmentit pr vlersim Tr sistemi i kontrollit i themeluar nga menaxhmenti lidhur me drejtimin e biznesit, prfshir kontrollin e brendshm, auditimin e brendshm dhe forma t tjera t kontrollit. Sistemi i Kontrollit t Brendshm ka t bj me politikat e vazhdueshme, procedurat, praktikat dhe strukturat organizative 232

Indicators

Indikatort

Indirect Cost Inherent Risk

Kostot Indirekte Rreziku i brendshm

Inputs

Inputet

Internal Assurance

Sigurimi (Garancia) i brendshm Kontrolli i Brendshm

Internal Control

Internal Control (System)

Sistemi i Kontrollit t Brendshm

Intervention

Intervenimi

t dizajnuara pr dhnie t sigurimit (garancis) s arsyeshme pr arritjen e objektivave dhe parandalimin, zbulimin dhe korrigjimin e ngjarjeve t padshiruara Brenda kontekstit t kornizs s strategjis s Fushs (Kontinumit) s Prmbushjes, "intervenimi" nuk sht as pr s afrmi aq i prgjithshm si hetimi formal i tatimit. Nuk mund t jet asgj m shum se thirrje telefonike pr tatimpaguesin puna e t cilit sht theksuar me nj rrezik t lart t gabimit. I gjith kontrolli i prmbushjes krkon nj plan pr t Siguruar strategjin pr veprimet e propozuara, dhe Regjistruar rezultatet (outcomes) Plani i Intervenimit ofron nj pikpamje strategjike t rastit. Duhet t Krijoj nj histori t qart t dokumentuar t auditimit se si jan trajtuar secila nga rreziqet e identifikuara para dhe gjat kontrollit t prmbushjes, dhe far sht rezultati (outcome) final pr do rrezik Mund t prmbaj informata statistikore si Produkti (t ardhurat) potencial, apo Rezultati (outcome) i pritur T cilat duhen t prmbushen. 233

Intervention Plan

Plani i Intervenimit

Issues

shtjet

Issues Management

Menaxhimi i shtjeve

Jeopardy Assessment

Vlersimi i Rrezikut

Key Control Key Processes

Kontrolli Kyq Proceset Kyqe

Management Assurance

Sigurimi (Garancia) i Menaxhimit

Detajet e regjistruara n plan duhet t jen n proporcion me rrezikun dhe punn e kryer. shtjet jan problemet, pyetjet dhe brengat q ndikojn n realizimin e objektivave dhe t cilat krkojn veprim pozitiv t menaxhmentit pr ti zgjidhur ato. Rreziqet, nse ndodhin duhen t bhen shtje dhe duhen t menaxhohen si t tilla. shtjet si t ndryshme nga rreziqet, zakonisht jan t papritura dhe mund t paraqiten n do koh, nga burime t ndryshme. shtjet q n realitet jan ngjarje t mundshme t ardhshme duhet t vendosen n regjistr t rrezikut dhe vlersohen dhe monitorohen n at kontekst Menaxhimi i shtjeve ka t bj me planifikimin paraprak, dhe po ashtu mund t prdoret pr t vlersuar rrezikun q ekziston lidhur me reputacionin e kompanis bazuar n ndonj veprim t veant q mund ta marr Po ashtu sht i njohur si Vlersim Mbrojts; Vlersimi i Rrezikut zbatohet nse vlersimi apo mbledhja e tatimit konsiderohet t jet n rrezik. Nn rrethana t tilla, ATK-ja sht e autorizuar t bj nj vlersim t menjhershm pa prcjelljen e procedurave t krkuara pr nj vlersim t zakonshm, dhe pastaj mund t vazhdohet pa vones me mbledhje t tatimit ashtu si sht vlersuar. Kontrolli Kyq sht kontrolli pr t menaxhuar nj apo m tepr rreziqe kryesore Proceset Kyqe jan proceset e biznesit, q n pikpamje t menaxhmentit, jan qensore sa i prket shrbimit dhe prmbushjes s konsumatorve, avantazhit konkurrues, apo suksesit t strategjis s kompanis Sigurimi (Garancia) i Menaxhimit sht strategji dhe procedur pr realizimin e Qeverisjes Korporative dhe 234

Llogaridhnies n t gjitha nivelet. Management Standards Standardet e Menaxhimit Standardet e Menaxhimit n sfern e administrats tatimore dhe t politiks i adresojn rolet e ndryshme t menaxhimit, prgjegjsit, pritjet dhe cilsit dhe krkojn t prcaktojn standardet sipas s cilave menaxhmenti duhet t operoj. Kto shtje jan esenciale pr ofrimin e sistemit t Sigurimit (Garancis) t Menaxhimit q me rradh formon shtylln e sistemit t Qeverisjes Korporative dhe n fund llogaridhnien dhe transparencn n tr fushn e puns. Vizit e shumanshme (e ndryshme) sht nj vizit e br nj taksapaguesi, nj kontroll i shkurt apo i plot, qllimi i s cils mund t jet shum i prcaktuar si sht kontrolli n trajtimin e nj transaksioni specifik, zgjidhja e ndonj shtje t veant apo ndoshta verifikimi i nj kreditimi t tatimit specifik apo krkess pr rimbursim Keqorientimi lind kur administrata tatimore, n zotrim t plot t fakteve relevante, i ofron njoftime me shkrim tatimpaguesit q dshmohen t jen jo t sakta. N raste t tilla tatimpaguesi nuk duhet t ndshkohet, por mund t pranohet se sht br ky keqorientim dhe (varsisht nga rrethanat) nuk sht e arsyeshme q t caktohen tatime apo ndshkime nga tatimpaguesi. Pa marr parasysh se sa mir sht shkruar ligji mbi tatimet dhe u jan komunikuar dispozitat tatimpaguesve, gjithmon do t ket raste te tilla t keqkuptimeve t vrteta q mund t paraqiten. Mungesa e qartsis, prania e dykuptimsis apo mungesa e udhzimeve specifike mund t ndikoj q tatimpaguesi t keqkuptoj krkesat. N raste t tilla, kur tatimpaguesi n mnyr t qart prpiqet t prcjell krkesat dhe vepron me mirbesim mund t jet e paarsyeshme q t 235

Miscellaneous Visit

Vizit e shumanshme (e ndryshme)

Misdirection

Keqorientimi

Misunderstanding

Keqkuptimi

ndshkohet ai, dhe vendosja e ndshkimeve mund t jet kundr-produktive. Dispozitat duhet te mundsojn q rastet e keqkuptimit t njihen si t vrteta (reale). Money Laundering Pastrimi i Parave Pastrimi i Parave sht proces prmes s cilit parat apo mjetet tjera t fituara ilegalisht shkmbehen pr para t pastra apo mjete t tjera pa ndonj lidhje t dukshme t origjins s tyre kriminale. Kjo po ashtu prfshin parat t cilat shfrytzohen pr t financuar terrorizmin. Ky sht nj proces i vazhdueshm q prdor mbledhjen e t dhnave n mnyre metodike pr ta siguruar menaxhmentin dhe palt kryesore t interesit t nj projekti ose programi n vazhdim me indikator (tregues) t hershm t progresit dhe arritje t objektivave. Ky sht profiti (fitimi) i mbetur biznesit pas zbritjes s t gjitha shpenzimeve. Profiti Bruto minus t gjitha shpenzimet tjera p.sh. shpenzimet e qiras, normat, tatimet, pagat dhe mditjet, ndriimi dhe ngrohja, amortizimi, kamata n kredi, etj Mos- prmbushja mund t vrtetohet n shkalln q: deklaratat tatimore nuk dorzohen fare, apo dorzohen me vones Shpeshtsia e mos-dorzimit apo dorzimit t vonshm t deklaratave tatimore vlera e tatimit jo e deklaruar me koh Shpeshtsia e ndshkimeve apo aplikimi i interesit Ekzistenca e mospagesave administrative apo ndshkimeve Non-Filing Mos-dorzimi Mos-dorzimi i referohet tatimpaguesve te cilt nuk e 236

Monitoring

Monitorimi

Net Profit

Profiti (Fitimi) Neto

Non-Compliance

Mos-Prmbushja

Open Market Value

Vlera e tregut t hapur

Operational Framework

Korniza Operative

dorzojn deklaratn e krkuar me koh Po ashtu duke pasur nj rol t rndsishm n shtjet e Caktimit t mimeve t transfereve, Vlera e Tregut t hapur vihet n pah kur nuk sht e pranishme asnj pages e dukshme monetare ose transfer. Megjithat, pavarsisht nga mungesa e pagesave monetare aty ende ekziston "furnizimi" pr "konsiderat" p.sh. N kmbim pr lejim t bagtis pr t kullotur n tokn e tij, bujku pranon mallra apo shrbime t kthyera n mallra (prdorimi i pajisjeve ose punimi i toks). Por aty duhet t ket nj vler t caktuar n t ciln duhet t aplikohet tatimi. Nj shembull i nj kornize operative Qllimi i Organizats Objektivat e Organizats Synimet e Organizats Strategjia e Organizats Piksynimi i Organizats Planet (Niveli i Lart/ Niveli i Mesm / Niveli Lokal ) Indikatort e Performancs s Matshme Mekanizmat e Monitorimit t Performancs (n Menaxhimin e Performancs)

237

Proceset e Menaxhimit t performancs Veprimet proaktive dhe me koh t menaxhmentit Rezultatet influencuese (pozitivisht) Opportunity Cost Kosto Oportune Vlera e resurseve t shfrytzuara gjat aktivitetit t konsumit apo t prodhimit nse ato jan shfrytzuar n alternativn m t mir t ardhshme. Kosto oportune n esenc sht ajo q duhet t paraprihet me qellim t konsumit apo prodhimit t mallit dhe shrbimit t caktuar. Standardet e Sigurimit (Garancis) t Kontrollit Organizativ i referohen Standardeve t Vet-Vlersimit (duke prjashtuar standardet baz) t cilat ofrojn nj korniz pr t prmirsuar kontrollin e brendshm (edhe pse jo domosdo gjith prfshirse) n nj varg t gjr t fushave organizative. Objektivi Organizativ duhet t prfshihet n nivelin individual , duke ndrlidhur n kt mnyr kontributin personal me agjendn strategjike Mallrat dhe shrbimet e ofruara nga organizata n emr t qeveris pr organizata apo individ t jashtm. N Administratn Tatimore kto mund t jen shrbimet e ofruara (sherbime t tatimpaguesit, hetimet, qendrat e thirrjeve, regjistrimet, regjistrimet, mbledhja e tatimit prfshire kontrollin, dhe menaxhimin e borxhit etj ).

Organisational Controls Assurance Standards

Standardet e Sigurimit (Garancis) s Kontrollit Organizativ

Organisational Objective Outputs

Objektivi Organizativ

Rezultatet (outputet)

238

Overviews

Prmbledhje

Kto jan diagramet qe i japin nj pamje t prgjithshme t aktiviteteve ose organizimit t nj biznesi. Informatat e paraqitura n diagram mund t zgjerohen duke shtuar informata relevante numerike ose me fjal, pr shembull aktivitetet e tregtis apo shitjet bruto. (shih Njsin 1).

Performance Gap

Mangsi n performanc

Mangsia n performanc mund t prkufizohet si munges n mes t asaj se ka konsumatort (tatimpaguesit, publiku?) dhe palt e interesit presin dhe at se ka gjeneron do proces dhe nn-proces n aspekt t cilsis, sasis, kohs dhe kostos s shrbimeve dhe produkteve. Menaxhimi i Performancs sht nj veprim i prcjelljes s performancs kundrejt objektivave dhe identifikimi i mundsive pr prmirsim. Kjo do t prfshij jo vetm rishikimin e performancs s kaluar por po ashtu do t shikoj m tutje se far ju duhet t jeni n gjendje t bni dhe si mund ti bni gjrat m mir. Fokusi i Menaxhimit t Performancs sht e ardhmja dhe Menaxhimi i Performancs ka t bj me menaxhimin e rezultateve. Matja e performancs mund t definohet si proces i zhvillimit t indikatorve (treguesve) t matshm q n mnyr sistematike mund t prcjellin dhe vlersojn progresin e br n arritjen e qllimeve t prcaktuara m par dhe shfrytzimin e indikatorve t till pr t vlersuar progresin n arritjen e atyre qllimeve.

Performance Management

Menaxhimi i Performancs

Performance Measurement

Matja e performancs

Performance

Raportimi i Performancs

Raportimi i performancs paraqet matjet e rezultateve 239

Reporting

Planned Efficiency

Efikasiteti i Planifikuar

aktuale t aktivitetit t ndonj personi apo subjekti gjat nj periudhe kohore. Kto rezultate n mnyr ideale jan krahasuar me matje t buxhetuara ose standarde t marra n baz t disa supozimeve t kushtzuara gjat s njjts periudh. Variacionet nga buxheti i till ose standardet jan t njohura si ndryshime dhe mund t jen t favorshme ose t jo t favorshme varsisht nga matjet m t ulta apo m t larta relative me standardet. Veprimi korrigjues merret n rast t performancs jo t favorshme. Efikasiteti i Planifikuar mund te paraqitet nga formula: Rezultatet (outputet) e planifikuara Inputet e planifikuara

Planned Inputs Planned Outputs

Inputet e Planifikuara Rezultatet e planifikuara

Sasia e resurseve q pritet t jet n dispozicion pr t arritur rezultatet (outputet) e planifikuara .. Rezultatet (outputet) e planifikuara jan rezultatet t cilat priten t arrihen prmes vendosjes s inputeve t planifikuara. Sigurimi (Garancia) pozitive ka t bj me dshmit (evidencn) se rreziqet po menaxhohen n mnyr t arsyeshme dhe objektivat jan duke u arritur. Analiz pas incidentit sht ri-formulimi i nj incidenti pr t vlersuar zinxhirin e ngjarjeve t cilat jan zhvilluar, metodat e prdorura pr t kontrolluar kt incident dhe si veprimet e emergjente t personelit kan kontribuar n rezultatin prfundimtar. Qllimi kryesor i Analizs Pas-Incidentit sht prforcimi i veprimeve t personelit dhe procedurave t departamentit t 240

Positive Assurance

Sigurimi (Garancia) pozitive

Post-Incident Analysis

Analiz pas incidentit

Principle Objectives

Objektivat Kryesore

Principal Risk

Rreziku kryesor

cilat jan efektive dhe pr ti dhn nj vshtrim menaxhmentit se si mund t prmirsohet efektshmria e operimeve t Departamentit Objektivat Kryesore kan t bjn me objektivat e prcaktuara n nivel t Organizats dhe Drejtoris (apo t ngjashme) Rrezik Kryesor sht rreziku q krcnon arritjen e objektivave kryesore

Prioritisation of Risk

Prioritizimi i rrezikut

Prioritizimi i rrezikut pasqyron nj renditje t pikave t rreziqeve t identifikuara dhe t analizuara. Kjo pasqyron prmbledhjen e transaksioneve t nj biznesi gjat nj periudhe kohore Matjet cilsore sigurojn analiza duke mos marr parasysh sasin dhe vlerat specifike numerike. Ato shprehen n aspektin e cilsis, qoft t matshme apo subjektive, si t ndryshme nga ato sasiore. Matjet Sasiore sigurojn analiza duke marr parasysh sasin dhe vlerat numerike specifike (numr, volum, etj). Ato nuk e shprehin cilsin. Shkalla q nj pun kryhet n mnyr t sakt, kompetente dhe t knaqshme pr t prmbushur nevojat e konsumatorve dhe palve t interesit. Prandaj kemi termin Matjet CilsoreSigurimi (Garancia) e Cilsis sht do proces sistematik i kontrollit nse nj produkt apo shrbim q sht n zhvillim sht duke i prmbushur krkesat specifike. Shum kompani 241

Profit and Loss Account Qualitative Measures

Bilanci i suksesit Matjet Cilsore

Quantitative Measures

Matjet Sasiore

Quality

Cilsia

Quality Assurance

Sigurimi (Garancia) i Cilsis

kan nj departament t veant t prkushtuar pr sigurimin e cilsis. Sistemi i sigurimit te cilsis thuhet se e rrit besimin e konsumatoreve dhe kredibilitetin e kompanis, pr t prmirsuar proceset e puns dhe efikasitetin si dhe mundsuar kompanis pr t konkurruar me t tjert . Quality Standards Service Standardet e Shrbimit Cilsor Cilsia kryesisht mund t shihet sipas mnyrs se si ndonj zgjedh pr ta definuar apo shikuar at. Pr nga natyra mund t jet m tepr subjektive se sa objektive. Megjithat , kur sht fjala pr shrbim, konsumatori mund t merr parasysh indikatort (treguesit) e cilsis s mir t nj shrbimi si n vijim : Prkujdesje e menjhershme dhe e efektshme ndaj krkesave (thirrjeve telefonike, thirrjeve personale, komunikimet me shkrim) Prgjigje gjithprfshirse dhe t dobishme Qasje profesionale t zyrtarve tatimor Reagim ndaj rrethanave individuale Qasje n udhzime dhe informata t sakta dhe t plota Dshmi pr prmirsim t vazhdueshm t standardeve dhe performancs Kjo thjesht sht mas sasiore numerike e arritjes. Prandaj prdoret termi Matje Sasiore -( shih m lart)

Quantity

Sasia

Reasonable Best Actions

Veprimet m t mira t arsyeshme

Veprimet m t mira t arsyeshme i referohen veprimeve q nj person i arsyeshm do ti ndrmarr n mnyr t duhur varsisht nga rrethanat. Vizit e regjistrimit sht nj vizit te nj tatimpagues pr t siguruar se regjistrimi sht n prputhje me krkesat pr 242

Registration Visit

Vizit e regjistrimit

regjistrim, ku tatimpaguesi sht i vetdijshm pr krkesat dhe kjo bhet me qllim q t administrohen si duhet tatimet e aplikueshme. sht nj mundsi pr t dhn kshilla, mbshtetje, edukim dhe vlersuar rrezikun n t ardhmen. Reputation Event Ndodhi e reputacionit Nj ndodhi (ngjarje) e reputacionit prfshin ndonj incident, veprim apo rrethan e cila shkakton apo mund te shkaktoj rrezik reputacioni pr nj organizat. Pr shembull, nj ndodhi e till mund t shkaktohet nga thashethemet e tregut, sanksionimet e ashpra rregullative apo humbjet e mdha financiare. N qoft se nuk veprohet n mnyr t shpejt dhe efikase me rastin e paraqitjes s ktyre ndodhive ather mund t shkaktohet shprthim i krizs (p.sh kur klientt trheqin depozitat e tyre nga banka pr shkak se besojn se banka sht apo mund t bhet josolvente bank run). Rreziku i reputacionit do te thot rreziku qe reputacioni i nj organizate sht dmtuar nga nj ose me shum ndodhi t reputacionit, si pasqyrohet nga publiciteti negativ i praktiks s biznesit, drejtimit apo gjendjes financiare. Publiciteti i till negativ, qoft i vrtet apo jo mund t dmtoj konfidencn publike n institucione, mund t rezultoj n shtje gjyqsore t kushtueshme, apo t oj n nj rnie t bazs s konsumatoreve, biznesit apo t ardhurave Kur merret ndonj veprim pr t trajtuar rreziqet , kjo mund t zhduk mundsin e paraqitjes s rrezikut. Ky veprim sht, megjithat m shum pr t zvogluar probabilitetin, duke ln rrezikun rezidual ( t mbetur) Rezultatet e veprimeve te caktuara specifike

Reputation Risk

Rreziku i reputacionit

Residual Risk

Rreziku rezidual (i mbetur)

Results

Rezultatet

243

Risk

Rreziku

Pasiguria e rezultateve, qoft mundsi pozitive apo krcnim negativ, i veprimeve dhe ndodhive. sht nj kombinim i gjasave dhe ndikimit prfshir rndsin e prceptuar. Kombinimi i gjasave t suksesit apo dshtimit pr t arritur rezultatin e dshiruar, prioritetin dhe ndikimin. Vlersimi i Rrezikut i referohet identifikimit dhe analizs s rreziqeve t rndsishme ndaj arritjes s objektivave. Duhet t pranohet se ka ngarkes potenciale mbi tatimpaguesit e cila shkaktohet nga strategjia e kontrollit t tatimpaguesve qoft n cikle t vazhdueshme apo n mnyr t rastsishme. sht e mundur q t zvoglohet ngarkesa, ndrhyrjet dhe kostot oportune t kontrollit t zgjedhur me miratimin e matjes s prmbushjes duke prdorur t dhna nga veprimtaria e zakonshme e operacioneve t kontrollit (p.sh. Sistemet e Menaxhimit t Informatave, Sistemet e Przgjedhjes s Kontrollit, Vlersimi i Rrezikut, Analiza e Rrezikut dhe Sistemet e Menaxhimit t Rrezikut) Megjithat, duke prdorur vetm indikatort e mosprmbushjes pr t zgjedhur rastet pr kontroll, nuk mund t ket garanci (sigurim) se t hyrat jan t mbrojtura m s miri. Nj strategji e Vlersimit t Rrezikut mund ta shoh Rrezikun si nj produkt ose faktor t: Prmass Kompleksitetit Prmbushjs

Risk Assessment

Vlersimi i Rrezikut

Risk Management Process

Procesi i Menaxhimit t Rrezikut

Nj seri e hapave te prcaktuara mir, q n mnyr konsekuente i japin organizats nj vshtrim m t gjer t adresimit t rrezikut. Kjo synon kufizimin e ekspozimit ndaj rrezikut n nivele t pranueshme duke marr parasysh 244

probabilitetin dhe / apo ndikimin nprmjet identifikimit sistematik, vlersimit , kontrollit dhe procesin e monitorimit dhe raportimit. sht nj proces q ju duhet t ndrmerrni pr t siguruar se rreziku sht adresuar si duhet brenda intervalit t menaxhimit tuaj t llogaridhnies dhe prgjegjsive, dhe n t ciln programi juaj pr menaxhimin e siguris duhet t bazohet. . Standardi paraqet praktikn m t mir prmes t cils organizatat mund t masin veten e tyre. Disa forma t standardit jan t nevojshme pr t siguruar se ekziston nj pajtim sa i prket: (1) Terminologjis q ka t bj me fjalt e prdorura (2) Procesit prmes s cils menaxhimi i rrezikut mund t kryhet Strukturs organizative pr menaxhimin e rrezikut (4)Objektivit pr menaxhimin e rrezikut Me rndsi sht q standardi njeh se rreziku ka t dyja, avantazhin dhe disavantazhin Risk Management System Risk Density Sistemi i Menaxhimit t Rrezikut Sistemi i Menaxhimit t Rrezikut sht nj proces sistematik prmes s cilit rreziqet potenciale identifikohen, menaxhohen dhe monitorohen. Vlersimi i Rezikut ndaj tregtareve ka ndikim n: Alokimin e resurseve Przgjedhjen e vizits Detyrimet shtes t vlersuara 245

Risk Management Standard

Standardi i Menaxhimit t Rrezikut

Koncentrimi (Dendsia) i Rrezikut

Sipas sistemit t bazuar n Pikat e Rrezikut, koncepti i Koncentrimit (Dendsis) t Rrezikut bhet mjet i rndsishm. Kjo mund t shprehet si : Pikat Totale t Rrezikut pr Numrin Total t Tatimpaguesve Regjistri i Rrezikut sht regjistri i rrezikut rezidual q jep detaje pr burimet, natyrn, kontrollin ekzistues, vlersimin e pasojave dhe gjasat e paraqitjes, veprimin e nevojshm pr t menaxhuar rrezikun, personin prgjegjs pr implementimin e veprimit dhe kohn pr prmbushje Sanksionet prfshijn nj numr opsionesh t prcaktuara pr t ndshkuar dhe/apo penguar mos-prmbushjen. Ato mund t prfshijn : Ndshkimet (n t holla) Interesi (bazuar n % t shums s detyruar pr periudhn e detyruar) Trheqja e koncesioneve apo zbatimi i kushteve t veanta Dhnia e garancive Masat tjera administrative Self-Assessment Vet- Vlersimi Administrata Tatimore, me an t sistemit t vet-vlersimit, ka pr qllim q t siguroj se t gjith tatimpaguesit kuptojn rndsin e tatimit dhe dorzojn deklaratat dhe paguajn detyrimet e tyre tatimore vullnetarisht. Ky sht nj sistem q iu mundson tatimpagueseve t vlersojn detyrimet e tyre, jo vetm pr t deklaruar t ardhurat dhe zbritjet por t kalkuluar shumn e tatimit q ata jan t obliguar t paguajn sipas ligjit. Nj sistem i till promovon transparencn, t kuptuarit, dhe 246

Risk Register

Regjistri i Rrezikut

Sanctions

Sanksionet

pronsin, dhe natyrisht nse nuk vhet n pyetje nga Administrata Tatimore e Kosovs kjo shum pranohet si shum q duhet paguar, duke e prjashtuar me kt nevojn pr ankim t mtejm. Self-Assessment Standards Standardet e Vet-Vlersimit Tri standardet e vet vlersimit q krijojn bazn e Deklarats Vjetore t kontrollit t brendshm: (1) Standardi i Qeverisjes (2) Standardi i Menaxhimit te Rrezikut (3) Standardi i Menaxhimit Financiar Sources of Assurance Burimet e Sigurimit (Garancis) Burimet e Sigurimit (Garancis) kan t bjn me vlersues t ndryshm, auditor dhe inspektor t brendshm dhe t jashtm t cilt kryejn pun n organizat (shih Sigurimin (Garancin) e Brendshme dhe t Jashtme. Bordi prcakton se cilat burime t sigurimit (garancis) jan relevante pr rreziqet kryesore dhe shkalln e siguris (garancis) s mjaftueshme q ato e ofrojn. Ndihma Shtetrore nuk qndron mir me parimet e Tatimit mbi Vlern e Shtuar. TVSH funksionon bazuar n parimet e drejtsis, barazis, neutralitetit dhe me shtrembrime minimale. Konkurrenca, trajtimi i barabart i tatimimit prgjat sektorve, trajtimi i barabart i bizneseve t huaja dhe vendore t gjitha jan tipare kryesore t nj sistemi t shndosh. Ndihma shtetrore mund t manifestohet n shum mnyra. Nj rast i veant mund t jet trajtimi specifik pr ndrmarrjet e sponzorizuara nga Shteti n rast t mbledhjes s tatimit apo politiks s tatimit. Ndihma Shtetrore mund t mos jet e drejt, pr shembull, nse bizneseve t caktuara u jepet koh shtes pr t paguar detyrimet tatimore, ato u nnshtrohen 247

State Aid

Ndihma Shtetrore

trajtimit m t favorshm t mbledhjes s detyrimeve tatimore n krahasim me normn e caktuar, apo nuk prioritizohen pr mbledhjen e borxheve. Statement on Internal Deklarata mbi Kontrollin e Control Brendshm (DKB) (SOIC) Shefat Ekzekutiv t Organizatave, si Zyrtar Llogaridhns, duhet t nnshkruajn Deklaratn mbi Kontrollin e Brendshm (DKB) si pjes e procesit t dhnies s llogaris s tyre t parashikuar me ligj dhe raportit vjetor. Kjo krkes rrit nevojn q Menaxhert e Lart dhe Ekzekutivt t jen n gjendje t demonstrojn se ata jan informuar si duhet rreth t gjitha rreziqeve t tyre, qoft n sigurimin e shrbimeve apo n shtje organizative. Pr ta br kt, ata duhen t jen n gjendje t tregojn (p.sh. japin garanci) se ata n mnyr sistematike i kan identifikuar objektivat e tyre, kan menaxhuar rreziqet kryesore pr ti arritur ato dhe kan identifikuar ndonj dobsi t dukshme q duhet t adresohet. Me rradh, kjo garanci (sigurim) (n form t DKB-s) i jepet Zyrtarit Llogaridhns t organizats. Artikujt e mbajtur n nj koh t caktuar pr tu shfrytzuar nga biznesi pr aktivitetet e zakonshme t tij. Ktu prfshihen, materialet e konsumueshme, mallrat finale dhe puna n progres. Norma e Shitjeve (ndonjher Kosto e Shitjeve) n magazina t mallrave. Nse biznesi ka dshir t ket agjendn e tij strategjike ather biznesi duhet t posedoj procese q t siguroj se strategjia sht realizuar. Kjo mund t duket vet-sqaruese por ekzistojn organizata t cilat konsiderojn se me identifikimin e agjends startegjike kjo realizohet Qllimi i prgjithshm i organizats

Stock

Stoku (Magazina)

Stock Turnover Strategic Agenda

Qarkullimi i Stokut (Magazins) Agjenda Strategjike

Strategic Objective

Objektivi Strategjik

248

(System)Strengths

Fuqit (Sistemi)

Subject

Subjekti

Supply

Furnizimi

Support

Prkrahja

System of Internal Control

Sistemi i kontrollit t brendshm

I referohet aspekteve Pozitive t mjedisit t jashtm dhe t brendshm q jan n kontroll direkt t kompanis apo marrsit t vendimit. Subjekti i referohet ndonj personi (individi, partneriteti, organi, kompanie apo ndonj organizate tjetr) q sht n shqyrtim. Furnizimi ka t bj me drgesn e mallrave (shitje, dhurat dhe blerje t mallrave t tatueshme pr qllime private nga nj person), implementim t punve dhe sigurim t shrbimeve (prfshir marrjen e profitit nga prona pa transfer, lizingun dhe dhnien e toks me qira dhe po ashtu edhe nn-kontraktimin e qiras) nga personi q zhvillon nj aktivitet biznesi Prkrahja (Mbshtetja) pr tatimpaguesit mund t paraqes nj lloj t Strategjis s Prmbushjes. Pr tatimpaguesit t cilt prpiqen t realizojn prmbushjen por jo gjithmon kan sukses, ndihma e administrats tatimore prmes shrbimeve t tatimpaguesve, publikimeve, udhzimeve, edukimit, etj sht nj prgjigje e rndsishme drejt prmirsimit t prmbushjes. Sistemi i Kontrollit t Brendshm sht nj sistem i mirmbajtur nga Bordi, i cili mbshtet arritjen e objektivave t organizats. Ky sistem duhet t bazohet n nj proces t vazhdueshm t menaxhimit t rrezikut q zhvillohet pr t identifikuar rreziqet kryesore q i kanosen objektivave t organizats, pr t vlersuar natyrn dhe shkalln e atyre rreziqeve, dhe menaxhuar ato n mnyr efikase, efektive dhe ekonomike. Sistemi i Kontrollit t Brendshm krkon konfirmimin se efektshmria e sistemit t kontrollit t brendshm sht shqyrtuar dhe se rezultati i shqyrtimit t efektshmris sht diskutuar nga Zyrtari i Kontabilitetit s bashku me Bordin. Prgjegjsia pr sistemin e kontrollit t brendshm prfshin: 249

Adoptimin e politikave t duhura mbi kontrollin e brendshm Prkujdesjen e rregullt pr t siguruar se sistemi sht duke funksionuar me efikasitet dhe Prkujdesjen se sistemi i kontrollit t brendshm realisht identifikon dhe menaxhon rreziqet, ashtu si sht planifikuar nga Bordi. Tangible Assets Pasuri e prekshme Ajo pasuri e cila, pr ndryshim nga pasuria e paprekshme, ekziston fizikisht apo materialisht (p.sh. toka, ndrtesat, automjetet etj). Jan rezultate/produkte t prcaktuara pr tu arritur nse prmbushen objektivat (kushte t matshme q duhet t arrihen brenda nj periudhe t caktuar kohore). Vlera e dshiruar e nj produkti apo rezultati n nj koh t caktuar. Piksynimet ndryshojn me kohn, meq komunitetet bhen m produktive dhe m t efektshme. Piksynimet jan veanrisht t rndsishme pr t prcaktuar produktet apo rezultatet. Prcaktimi i piksynimeve (qllimeve) rrjedh nga planifikimi dhe proceset e strategjis. Prcaktimi korrekt, i sakt dhe real i piksynimeve sht nj faktor i rndsishm n procesin e menaxhimit t performancs dhe arritjes s rezultateve efektive dhe efikase. Prcaktimi jo real i piksynimeve mund t jet dmtues dhe dekurajues pr stafin si dhe dmton moralin. Subjekti i tatueshm sht subjekti i cili sht i regjistruar apo krkohet t jet i regjistruar pr TVSH. Furnizimet e tatueshme jan furnizimet e ofruara nga subjekti i tatueshm, m prjashtim t furnizimeve t cilat jan t liruara nga TVSH-ja sipas ligjit dhe nnkupton: 250

Targets

Piksynimet

Target-Setting

Prcaktimi i Piksynimeve

Taxable (Person)

Subject Subjekti (Personi) i tatueshm Furnizimet e tatueshme

Taxable Supplies

Tax Analysis

Analiza tatimore

a). Furnizimi i mallrave n territorin e Kosovs; apo b). Furnizimi i punve dhe shrbimeve, t kryera pr konsiderat n Kosov. Analiza Tatimore mund t shqyrtohet leht n kontekst t 13 nn-grupeve t veanta: Reforma tatimore dhe implementimi i saj Parimet e tatimimit Ndikimi ekonomik q rezulton nga tatimet dhe subvencionet Tatimet e konsumit dhe shpenzimeve Tatimet e tregtis ndrkombtare Tatimimi mbi t ardhurat Harmonizimi ndrkombtar i tatimeve Tatimi mbi pasurin dhe mjetet Tatimi mbi pron Tatimimi mbi resurset natyrore/tatimi mjedisor Tatimimi i sektorit financiar Tatimimi i tregtis prmes internetit Tatimimi dhe inflacioni Pas prpilimit, bhet interpretimi i analizave, t dobishme pr qllime t parashikimit te t hyrave.

Tax Base

Baza tatimore

Nuk ka ndonj prkufizim t vetm t bazs tatimore- pr m tepr, mund t ket prkufizime t ndryshme t barasvlershme, varsisht nga perspektiva apo konteksti i konceptit t caktuar. Prkufizimet mund t prfshijn: Resursin total t komunitetit q sht ligjrisht i disponueshem pr tatim Vlern totale t prons, t ardhurave apo mjeteve tjera t tatueshme q i nnshtrohen tatimit Totalin e t gjitha vlerave t vlersuara t nj komuniteti 251

Totalin e prons dhe resurseve q i nnshtrohen tatimit Vlera e prbashkt e shitjeve, mjeteve, dhe komponenteve te t ardhurave kundrejt t cilave sht ngarkuar tatimi. Vlera totale e tatueshme e vlersuar pr pronn reale n nj hapsir gjeografike Vlera totale e vlersuar n nj territor tatimor Vlera totale e vlersuar pr pronn reale n nj lokacion Vlera e prbashkt e mjeteve t tatueshme Tax Burden Barra e tatimit Mund t ket disa prkufizime t ndryshme t barrs s tatimit- cilido q zgjedhet do t jap perspektiva t ndryshme se si duhet t trajtohet. Ndonj do t mund ta konsideronte barrn e tatimit n aspekt t krahasimit t niveleve t t ardhurave me nivelet e tatimeve n kt mnyr sht e mundur q nivelet e t ardhurave rriten prkatsisht me nivelet e prcaktuara tatimore, dhe n raste t tilla mund t argumentohet se barra e tatimit sht duke zbritur; megjithat: Ndonj do t mund t konsideronte se mbledhja e tatimit sht rritur n nj shkall m t lart se sa t ardhurat personale kjo do t nnkuptonte se barra e tatimit sht duke u rritur m shpejt se sa t ardhurat personale; Ndonj do t mund t konsideronte barrn e tatimit si nj faktor i asaj prqindje t popullats q paguan tatimin total (q sht 90% e t gjitha tatimeve t paguara nga 5% e popullats?); Ndonj do t mund t konsideronte barrn e tatimit n raport 252

me shprndarjen e saj npr popullat, sektore t veanta, apo shkalln deri n t ciln baza e TVSH-s sht gjer apo e ngusht; Ndonj do t mund t konsideronte barrn e tatimit n terma t neutralitetit nse iu sht ngarkuar padrejtsisht sektorve t caktuara, grupeve, individve duke shkaktuar pabarazi, shtrembrim dhe munges t konkurrencs? Ndonj do t mund t konsideronte barrn e tatimit n drejtim t norms s tatimit n fuqi pr nj tatim t veant a sht aq e lart sa t vshtirsoj biznesin? Nga kndvshtrimi i tatimpaguesit, efikasiteti i tatimit sht mnyra e zhvillimit t nj aktiviteti ekonomik q rezulton me faturn m t ult (legjitime) dhe shmangia prfshin do gj t mundshme pr t br brenda ligjit pr t zbritur faturn tuaj tatimore. Kjo paraqet ndryshimin n mes t tatimit aktual t mbledhur dhe shums q do t mblidhej nse do t kishte prmbushje t plot. Ky koncept prdoret deri n nj mas, mbase pr thjeshtsim, si nj mas pr prmbushjen e tatimpaguesit. Efektshmria e prgjithshme e sistemit tatimor mund t shprehet si prqindje n mes t t hyrave aktuale t tatimit dhe teoretikisht produktit t tatimit t sakt. Diferenca n mes t ktyre te dyjave zakonisht njihet si boshllk tatimor. M fjal t tjera boshllku tatimor mat fokusimin n prpjekje pr t vlersuar nivelin e ekonomis s fsheht. Analizat e boshllqeve tatimore jan nj tregues i rndsishm i efektshmris s nivelit t lart t t hyrave dhe mund t ndahen n mes t: Humbjeve q rrjedhin nga mos mbledhja e detyrimeve t 253

Tax Efficiency

Efikasiteti tatimor

Tax Gap

Boshllku tatimor

Tax Gap Analysis

Analiza e Boshllqeve Tatimore

Tax Mix

Tatime Mikse (T ndryshme)

identifikuara Humbjeve q rrjedhin nga ekonomia e zez dhe mashtrimeve t panjohura pr autoritetet e mbledhjes s t hyrave. Gabimet, evazioni dhe shmangia e pazbuluar nga tatimpagues t njohur N shum vende ka nj numr t tatimeve t ndryshme t cilat sjellin nj buxhet t vogl t t hyrave, zakonisht t barabarta apo m t vogla se sa shpenzimet e bra pr mbledhjen e tyre. Po ashtu prpjekja pr t mbledh shuma t vogla t tatimit nga numri i madh i personave me t ardhura t ulta sht n shprpjestim me shpenzimet e administrats. Sistemi tatimor i cili mbshtetet shum n nj form t tatimimit, si jan kontributet e sigurimit social, ka gjasa q t jet m pak efektiv dhe efikas. Tatimimi mund t rrjedh nga nj numr i madh burimesh: Punsimi Investimi Shpenzimet (e mallrave dhe shrbimeve) T ardhurat kapitale Prona Mjedisi Tatimet komunale (lokale) Tatimet mund t jen DIREKTE, INDIREKTE apo KOMUNALE (LOKALE). T ardhurat mund jen t REALIZUARA apo t PA REALIZUARA.

Taxpayer

Tatimpaguesi

Tax Rates

Normat e tatimit

Tatimpaguesi (apo subjekti i tatueshm) sht do subjekt i cili sht i regjistruar apo nga i cili krkohet t regjistrohet pr qllime tatimi. Rritja e normave t tatimit nuk sht asnjher e mir nj 254

gj e till sjell komplikime, konfuzion, shpenzime administrative, shpenzime t prmbushjes, gabime, mundsi t shmangies dhe evazionit, probleme n marzh, dhe shtytje n mos prmbushje. Sa m e gjer t jet baza e tatimit, m e madhe do t jet mundsia e reduktimit t niveleve t norms s tatimit, q si rezultat mund t ndikoj n rritjen e bazs s tatimit. Tax Value Vlera e tatimit Pr TVSH-n, vlera e tatimit t nj furnizimi sht vlera mbi t ciln vihet obligimi pr TVSH-n. Shuma e TVSH-s sht vlera e tatimit e shumzuar me normn tatimore. sht e domosdoshme q n fardo momenti kohor t mund t prcaktohen: a). Produkti tatimor aktual (p.sh. t hyrat e tatimit aktual); dhe b). Teoretikisht produkti tatimor i sakt Nse nuk ka mekanizma pr dhnien e t dhnave t tilla, ather koncepti i boshllqeve tatimore nuk do t funksionoj. sht e domosdoshme q n fardo momenti kohor t mund t prcaktohen: a). Produkti tatimor aktual (p.sh. t hyrat e tatimit aktual); dhe b). Teoretikisht produkti tatimor i sakt Nse nuk ka mekanizma pr dhnien e t dhnave t tilla, ather koncepti i boshllqeve tatimore nuk do t funksionoj Kjo mund t prfshij: Grupin e rrezikut /Pikt e rrezikut (sipas nj sistemi t pikve) Grupin e tatimpaguesit (tatimpaguesit e mdhenj, NVM, t vegjl etj) 255

Tax Year

Viti i tatimit

Tax Yield

Produkti tatimor (tatimi i mbledhur)

Taxpayer Characteristics

Karakteristikat e tatimpaguesit

Qarkullimin e tatimit (xhiroja tatimore) Kompleksitetin Grupin tregtar/Klasifikimin/Aktivitetin tregtar Prmbushjen Taxpayer Education Qoft prmes publikimeve, udhzimeve, njoftimeve, fletpalosjeve, programeve edukative shkollore, apo kontrolleve t mbajtura m shum pr qllime edukative sesa financiare, edukimi i tatimpaguesve sht nj faktor i rndsishm n rritjen e prmbushjes. Fillimisht tatimpaguesit ballafaqohen me dyshime, dhe besimi i Administrats Tatimore n ndershmrin e tyre sht nj element prbrs n ballafaqimet e para. Theks i veant i vihet edukimit t tatimpaguesve rreth detyrimeve t tyre dhe ndihms rreth prmbushjes nga ana e tyre. N kt pik, perspektiva e krcnimeve dhe ndshkimeve sht minimale, dhe vetm ather kur tatimpaguesit vazhdojn t jen jo kooperativ duhet t parashihen masat ndshkuese. Tax Throughput Qarkullimi tatimit (Xhiroja Ky koncept sht veanrisht i dobishm pr TVSH-n, ku Tatimore) vlersimi i rrezikut merr parasysh jo vetm TVSH neto t pagueshme/ t arktueshme apo tatimin e llogaritur, por po ashtu rndsin e totalit t kombinuar t tatimit t llogaritur dhe tatimit t zbritshm, si prfaqsim t shkalls ku tatimi mund jet n rrezik kjo sht vlera totale e TVSH-s q rrjedh prmes nj tatimpaguesi t veant pr nj periudhe t caktuar kohore. Time (as a scarce Koha (si resurs i kufizuar) Nj periudh kohore q konsiderohet si nj resurs nn resource) kontrollin tuaj dhe sht i mjaftueshm pr t prfunduar dika. Periudha kohore sht nj element i rndsishm pr matjen e fardo performance. Edukimi i Tatimpaguesve

256

Total Compliance

Prmbushja totale

Ky sht nj koncept ideal, sipas t cilit krkohet t prmbushet aspirata Utopiste e botes perfekte, ku t gjith tatimpaguesit do t prmbushnin gjithmon obligimet e tyre. Edhe pse n botn reale nj koncept i till nuk do t mund t materializohej kurr, megjithat nj koncept i till do t mund te vihej si qllim, prmes t cilit do t mund t matej prmbushja/performanca n vazhdimsi. Mirpo lind problemi se si do t vlersohej nj gj e till. Caktimi i mimeve t transferit i referohet vnies s mimeve t larta pr importin dhe/apo mimeve t ulta pr eksportin n mes t kompanive t ndrlidhura n vende t ndryshme me qellim t transferimit t fitimit, t hyrave apo parave jasht vendit pr shmangie nga tatimi Transparenca sht nj e pritur themelore n demokraci. Kjo ka t bj jo vetm me t drejtn e tatimpaguesve pr te ditur se si jan krijuar faturat e tyre tatimore, por edhe se si shfrytzohen tatimet e tyre. Buxheti dhe llogarit publike duhet t jen sa m transparente q sht e mundur. Ligji duhet t jet i qart; proceset dhe procedurat e ditura dhe t hapura; vendimet duhet t bazohen n procese t qarta dhe detyrimet tatimore duhet t jen t mbshtetura n esenc, llogaridhnia duhet t ekzistoj. Nn-pagesat ndodhin kur tatimpaguesit paraqesin deklaratat e tyre por nuk paguajn shumat e obligueshme n datn e caktuar. sht e rndsishme q t njihen kategorit e deklarimeve (p.sh. Fusha e Prmbushjes). - nga gabimet e rastsishme t paqllimshme; tek - gabimet e rregullta dhe t prsritura; tek nn-

Transfer Pricing

Caktimi i mimeve t Transferit

Transparency

Transparenca

Underpayment

Nn-pagesa

Underreporting

Nn-deklarimet

257

Uniformity

Njtrajtshmria

- nn-deklarimet domethnse dhe t vazhdueshme; e deri tek - mashtrimi/evazioni i qllimshm tatimor Secila kategori krkon qasje te ndryshme. Njtrajtshmria e trajtimit, e vendimeve dhe zbatimit t rregullave dhe standardeve prfshin konsistencn , rregullsin dhe mungesn e varianteve arbitrare apo t qllimshme, qoft n baza rajonale apo n raste individuale. Perceptimet e tatimpaguesve pr munges t njtrajtshmris nga ana e administrats tatimore mund t shkaktoi mos besim, pasiguri, dyshim dhe ndjenjn e pabarazis, t cilat kan ndikim negativ n prmbushje. sht e qart se vlersimi i importit do t ndikoj n shum faktor brenda sfers tatimore: a). Akcizat dhe TVSH-n e ngarkuar pr import; b). N ri-kompensimin e mundshm t TVSH-s; c). N bashkveprim t lirimit t pjesshm dhe metods s prdorur pr t llogaritur tatimin q i nnshtrohet kreditimit (dhe tatimit t furnizimeve t liruara); d). Marrdhnies me TVSH-n q shkaktohet nga shitjet eventuale t mallrave; e). TVSH e pagueshme si pasoj e vlers se shtuar n mes t importit dhe shitjes progresive; f). Marzhs s fitimit pr qllime t Tatimit n Fitim, dhe ndikimi pasues pr tatimet tjera. Prandaj kryerja e vlersimit t sakt (aty ku mund t dominojn kontrabanda dhe korrupsioni) sht nj shtje mjaft brengosse. (overhead) Kosto indirekte variabile (Overhead) q ndryshojn proporcionalisht me aktivitetin prodhues. 258

Valuation on Import

Vlersimi i importit

Variable Overheads

Kostot indirekte variabile

VAT Base

Baza e TVSH-s

Baza e TVSH-s prcaktohet si vler e t gjitha transaksioneve q i nnshtrohen TVSH-s, duke prjashtuar transaksionet e liruara. Baza standarde e norms sht vlera e t gjitha transaksioneve t tatueshme n normn standarde. Vizit e prmbushjes, qllimi i s cils sht t verifikohet saktsia e nj transaksioni t caktuar, deklarate, dhe shpesh pr t kontrolluar integritetin e nj rimbursimi apo krkese. Tatimpaguesit t cilt kan njohuri pr t drejtat e tyre dhe t cilt trajtohen drejt dhe n mnyr efikase kan m tepr gatishmri pr prmbushje. Prmbushja vullnetare, megjithat rritet jo vetm me rritjen e vetdijesimit rreth t drejtave dhe pritjeve pr trajtim t drejt dhe efikas, por po ashtu nga prdorimi i sistemeve administrative dhe procedurave t qarta, t thjeshta, transparente dhe t afrta. Shkalla e prmbushjes do t rritet kur t bhet m e leht pr tatimpaguesit t realizojn at. Prmbushja vullnetare rritet n maksimum kur Administrata Tatimore sht n njohuri t zhvillimeve dhe trendve kryesore n sfern e biznesit dhe legjislacionit dhe reagon ndaj implikimeve t tyre n administratn tatimore dhe prmbushje. Administratat e mira tatimore identifikojn dhe vlersojn rreziqet e prmbushjes dhe zhvillojn strategji me qllim t adresimit t rreziqeve t tilla. Sistemi i paraqitjes vullnetare pranon se ekziston mundsia pr t gjith tatimpaguesit, pa marr parasysh se sa i kryejn obligimet e tyre, se mund t bjn gabime t pa qllimshme. Prderisa brja e gabimeve me qellim apo nga pa kujdesia mund te ballafaqohet me sanksionime t shkalls prkatse, pr rritjen e prmbushjes nuk udhzohet q gabimet e rastsishme, t vogla dhe t pa qllimta t ndshkohen 259

Verification Visit

Vizit e verifikimit

Voluntary Compliance

Prmbushja vullnetare

Voluntary Disclosure

Paraqitja vullnetare

ashpr, sidomos nse ka baza t shfajsimit t arsyeshm. Sistemi i paraqitjes vullnetare do ta lejonte nj tatimpagues, i cili zakonisht prmbush obligimet, q vullnetarisht pa frike nga ndshkimet t paraqes gabimet tek autoritetet tatimore t cilat i ka zbuluar ai vete pas prfundimit te deklarats tatimore. N rrethana t tilla interesi mund ti ngarkohet shums n fjal pr periudhn prkatse, mirpo kjo merret si dmshprblim i autoriteteve tatimore pr periudhn ne fjale e jo si ndshkim. Gabimet mund t paraqesin tatimin e nn-deklaruar apo tatimin e mbi-deklaruar. Pa nj sistem t till nuk do te mund t ket nxitje t duhur pr tatimpaguesin pr t paraqitur gabimet te cilat ai i zbulon, nse ai e sheh q si pasoj do t ket vetm ndshkime. Kjo mund t jet nj metod shum kost-efektive pr rritjen e t hyrave n buxhet. (System) Weaknesses Dobsit (e Sistemit) I referohen aspekteve negative t mjedisit t brendshm dhe t jashtm t cilat jan nn kontrollin direkt t nj kompanie apo marrsi t vendimit. N shumicn e bizneseve prodhuese procesi i shndrrimit t inputeve (mjeteve) n produkte (outpute) pr shitje nuk sht nj proces i menjhershm, kshtu q do her (dhe n fund t periudhs s llogaritjes sht e rndsishme) q nj pjes e mallrave t jet e prfunduar. Kjo mund t paraqes investim t konsiderueshm t fondeve, dhe ekzistojn teknika t ndryshme pr llogaritur e vlern e mallrave n faza t ndryshme t prodhimit n mnyr q t mundsohet prfshirja e P-n-P n bilancin e gjendjes si pjes e aseteve (pasurive) aktuale.

Work-in-Progress (W-i- Puna-n -Progres (P-n-P) P)

260

SHTOJCA B1

VLERSIMI I PERFORMANCES N SEKTORIN PUBLIK

Efikasiteti

Efektshmria

261

Ekonomia

SHNIM MBI EFIKASITETIN, EFEKTSHMRIN, DHE EKONOMIN Duke filluar nga prkufizimet tona: Efektshmria Ekonomia Efikasiteti Arritja e qllimeve/rezultateve t caktuara paraprakisht Qndrimi brenda qllimeve t caktuara paraprakisht Shfrytzimi i resurseve pr t arritur rezultatet (outputet)

Ne mund ti kombinojm kto n nj ekuacion me sa vijon: Efikasiteti i Arritur = Efektshmria * Ekonomia * Efikasiteti i Planifikuar Apo Rezultati Aktual = Inputet (t hyrat) Aktuale Rezultati aktual * Rezultati i Planifikuar Inputet e planifikuara * Rezultati i Planifikuar Inputet Aktuale Inputet e planifikuara

262

Ku inputet (t hyrat) mbulojn resurset dhe faktort tjer q e ndihmojn apo pengojn arritjen e rezultatit aktual (efikasiteti i arritur ndonjher quhet Vler pr Para (VPP) Nj shembull i vogl do t sqaroi kto pika. Nse i marrim kto shifra t prodhimit:

Kompania A Kompania B Kompania C

BUXHETI TE ARRITURAT ________________________________________________________________________________________ Kostoja Prodhimi Kosto Prodhimi ________________________________________________________________________________________ 50 180 60 200 50 180 40 160 50 180 50 180 __________________________________________________________________________

Mund t llogarisim faktor t ndryshm t performancs: Efikasiteti i planifikuar Ekonomia Efektshmria Efikasiteti i arritur (VPP) ___________________________________________________________________________________________________ Kompania A 180/50 = 3.60 50/60 = 0.83 200/180 = 1.11 200/60 = 3.33 Kompania B 180/50 = 3.60 50/40 = 1.25 160/180 = 0.89 160/40 = 4.00 Kompania C 180/50 = 3.60 50/50 = 1.00 180/180 = 1.00 180/50 = 3.60 ___________________________________________________________________________________________________ Dhe disa prfundime t qarta mund t nxirren: KOMPANIA A ka qene me se shumti efektive (p.sh. ka prodhuar m shum vetura, ka shrbyer m shum

263

konsumator, m shum nota t provimeve, m shum pacient t trajtuar), por me kosto (shpenzime) t ekonomis (p.sh. m shum pun jasht orarit, m tepr puntor t punsuar, klasa m t vogla, m shume or kujdestarie) KOMPANIA B KOMPANIA C n t kundrtn, ka qen m s shumti ekonomike, por me s paku efektive.

paraqet ndrrn e Kontabilistit Efikasiteti m i arritur si balanc e Ekonomis dhe Efektshmris kundrejt efikasitetit t planifikuar. EKUILIBRI I T DREJTAVE - Zyra Tatimore/Tatimpaguesi

SHTOJCA B2

EKUILIBRI I T DREJTAVE Zyra Tatimore/Tatimpaguesi ZYRA TATIMORE TATIMPAGUESI

Autorizimet e Inspektorit Tatimor Hyrja n objekte Inspektimi i objekteve Inspektimi i regjistrave Mbajtja e regjistrave Ruajtja e regjistrave Krijimi i llogarive Nxjerrja e informatave Kopjimi i regjistrave Informatat nga personat Marrja e mostrave

EKUILIBRI

T Drejtat e Tatimpaguesit Trajtimi i drejt nga zyra tatimore Ndihma nga zyra tatimore Efikasiteti nga zyra tatimore Llogaridhnia nga zyra tatimore Procedura e ankesave Interesi statusor Kthimi i vonuar i borxhit Keqkuptimi Keq-udhzimi Shfajsimi i arsyeshm

264

Heqja e regjistrave Hapja e makinave t lojrave Inspektimi i kompjuterve Vlersimi (Gjykimi m i mir)

Konfidencialiteti Afatet kohore pr vlersimet Arsyeshmria Shrbime profesionale

265

SHTOJCA B3 NDRLIDHJA E FAKTORVE

SHRBIMET E TATIMPAGUESIT

PRMBUSHJA VULLNETARE

MAKSIMIZIMI I KOSTOSEFEKTSHMRIA E SHRBIMEVE TATIMORE

MAKSIMIZIMI I T HYRAVE N BUXHET

SHFRYTZIMI OPTIMAL I RESURSEVE T INSPEKTORATIT TATIMOR

266

SHTOJCA B4

TEMA T CILAT I KONTRIBUOJN ZHILLIMIT MODERN T ADMINISTRATS TATIMORE

ZHVILLIMI I TEKNIKAVE T KONTROLLIT T INSPEKTORIT TATIMOR

ZHVILLIMIMI I SHRBIMEVE T TATIMPAGUESIT

MENAXHIMI I ADMINISTRATS DHE RESURSEVE

PRZGJEDHJA KOMPJUTERIKE E KONTROLLIT

267

SHTOJCA B5 QNDRIMET E TATIMPAGUESVE: Fusha (Kontinumi) i prmbushjes QNDRIMET E TATIMPAGUESVE

PRMBUSHJA

VULLNETARE

E DETYRUESHME

MOS PRMBUSHJA

ATA T CILT KAN VULLNETIN T BJNE GJN E DUHUR

ATA T CILT TENTOJN T KRYEJN OBLIGIMET POR NDONJHER DSHTOJN

ATA T CILT NUK DESHIROJN TI KRYEJN OBLIGIMET

ATA T CILT KAN VENDOSUR Q T MOS I KRYEJN OBLIGIMET

STRATEGJIA E PRMBUSHJE S

T KET LEHTSIME PR TA

T NDIHMOHEN

T PENGOHEN ME T ZBULUAR

T ZBATOHET LIGJI TRSISHT

268

Niveli i shpenzimeve t prmbushjes

Shfrytzohet e gjith Fora e ligjit

Kan vendosur mos t prmbushin

E lart

Nuk dshirojn t prmbushin

Pengohen duke u zbuluar

Mundohen por nuk jan do her t suksesshm

Ndihmohen pr t prmbushur

T gatshm t veprojn drejt

Bn shtypje kah posht

E ult

Ju lehtsojm

Qndrimi ndaj prmbushjes

Strategjia e prmbushjes

SHTOJCA B6 SKEMA LOGJIKE E REZULTATEVE OFRIMI I PERMIRESUAR I SHERBIMEVE 269

TE GJITHA TE HYRAT JANE MBLEDHUR Kosto e mbledhjes Borxhi total i papaguar (%)

Indikatort e prmbushjes s Konsumatorit

TE GJITHA GJOBAT JANE PROCESUAR NE MENYRE KORREKTE DHE ME KOHE % e mospaguesve e finalizuar Norma e mbylljes s rasteve t detyruara

APLIKANTET E PRANUESHEM PRANOJNE BENEFITET E TYRE T dhnat e Siguris Sociale

Rezultatet E Planifikuara

Njerzit i paguajn tatimet e tyre

Shmang sit e tatimit nxihen

Njerzit paguajn gjobat e tyre

Gjobat jan mbuluar

Njerzit pranojn benefitet e tyre

Nuk jan br pretendime t papranuesh me Njerzit mund t bjn pretend ime

Preten dimet mashtr e uese jan identifi kuar

Rezultatet e Prkohshme t Planifikuara

Njerzit din KA t paguajn

Njerzit din SI t paguajn

Obligimet e Tatimit jan identifikuar

Njerzit din KA t paguajn

Njerzit din SI t paguajn

Veprimi detyrues merret kundr mospaguesve taken against defaulters

Njerzit marrin informat n e drejt

Rezultatet e Prkohshme t t Planifikuara

SHERBIMET E ADMINISTRIMIT TE TE HYRAVE

DEPARTAMENTI I MBLEDHJES SE TATIMIT NJESITE E MENAXHIMIT TE BORXHIT

AGJENCIA E SIGURISE SOCIALE

270

SHTOJCA B7

PARIMET BAZ T QASJES SON STRATEGJIKE

271

SHTOJCA C RREZIQET E ZAKONSHME T BIZNISEVE PER KUJTESE TK REGJISTRIME T DOBTA Regjistra q mungojn X Regjistra t mangta/t pasakta X Fatura bankare t paidentifikuara X Gjendja negative e keshit X Munges e formularit mbajtjes s librave /kontabilitetit X Mungesa e regjistrimeve kompjuterike aty ku dihet qe kan ekzistuar X Trheqje t paregjistruara t parave t gatshme X Raport i kualifikuar i kontrollit (regjistrime) X ZVOGLIMI (I T HYRAVE) Koha transaksioneve X Boshllqe n sistemin e numrimit t faturave t shitjes X Mallra t marra pr konsumim apo prdorim privat Mosprputhje n sirtarin e parave (n t gjitha llojet) Shitje t kthyera n llogarit private bankare Fshehje t regjistrave t blerjes Shitje t pa barazuara n deklaratat e TVSH-s Shitjet e llogaritura Mungesa e faturave t shpenzimeve Shitjet e regjistruara neto pas shpenzimeve Prdorim i dyshuar i nots s kredis Shitjet me para t gatshme t prdorura pr t paguar pagat e pa regjistruara Faturat false Tregtit me para t gatshme Zvoglimi i shitjeve ditore bruto X X X X X X X X X X X X TVSH X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

272

24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48

DEBITORET & KREDITORET Debitor jashtzakonisht t lart Kreditor jashtzakonisht t lart Debitor t tjer t mdhenj Borxhe t kqija jashtzakonisht t larta Munges e debitorve (disa tregtarve) STOKU Stok jashtzakonisht i lart/ult Prqindja e lart/ult e stokut P-n-P jashtzakonisht e lart/ult Vlera e stokut t llogaritur Kontrollimi & likuidimi i stokut (i dmtuar dhe/apo i pa prdorshm) BLERJA E ASETEVE & LIKUIDIMI Blerja apo likuidimi jo n vlern e tregut Blerja apo likuidimi tek nj pal e lidhur Lidhjet ne vende t jashtme (pa tatime) Trajtimi i shpenzimeve t lidhura ligjore Transferet tek personeli apo drejtori Prdorimi i aseteve pr qllime jo biznesore TOKA & PRONA Financimi i investimeve pronsore Ngarkesa e tepruar e pagess s qiras pr biznesin Fitimet kapitale t mundshme pr likuidim Riparimet/renovimet private Skemat e vet krijuara Prdorimi privat i prons Transferet e prons jo n vlern e tregut Pronat sekondare jasht shtetit Investimet pr qiradhnie SHTJET E VETURAVE

X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

273

49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72

Prdorimi privat/importet private Riparimet private Likuidimi jo n vlern e tregut Shpenzimet e karburanteve/ norma pr distanc Pjest rezerv Mungesa e kontrollit/regjistrat pr veturat Karburantet private mimet e qiradhnies Blerja e karburanteve me para t gatshme (pa fatura) DFRIMET Shpenzimet private t paguara nga biznesi T pa kthyera n llogari Prfitimet e klientit Prfitimet e personelit TATIMI N BURIM (PAYE &CIS) Pagat A jan reale dhe a jan paguar? Punonjsit fiktiv Kontrolli jo adekuat rreth mditjeve t caktuara t udhtimit Funksionim jo korrekt i skemave t tatimit n burim (PAYE &CIS) Puna e her pas hershme /pagesat me para t gatshme/t pa regjistruara Statusi i shtjeve t fuqis puntore Pagesat me para n dor Trusti i prfitimit t punonjsit Pagesat e fundit/kompensimit Puna jasht orarit/bonusi i pa tatueshm Bakshishi q nuk i nnshtrohet tatimit t mbajtjes n burim

X X X X X X X X X X X X X X

X X X X X X X X X X X X X X X X X X

x X X X X

KARTELAT E KREDITIT 73 Shpenzime personale/private

X 274

74 Dhuratat/zbavitjet 75 Udhtim privat 76 Mungesa e kontrollit t brendshm BIZNESI/PERSONAL 77 Llogarit e kursimeve t padeklaruara bankare 78 Huadhniet tek drejtori 79 Burimi i kapitalit i paraqitur n mnyr t pa qart Treguesit e stilit t jetess/ pasuris prtej mundsive t 80 lejuara 81 Bizneset e lidhura /ndarjet 82 Telefonat privat t paguar nga biznesi 83 Mallrat e marra pr konsumim privat 84 Lidhjet ne vendet e jashtme (pa tatime) Pagesa e taksave mjeksore/shkollore/t antarsimeve n 85 klube 86 Prfitime t tjera jo biznesore T PRGJITHSHME 87 Lidhjet n vendet e jashtme (pa tatime) 88 Skemat e prdorura t shmangies

X X X X X X X X X X X X X X X

X X X X X

X X X X X X X X

SHTOJCA D1: Prqindjet e Kontabilitetit

Prqindjet Prqindja e fitimit bruto (PFB) Formula Fitimi bruto x 100 Qarkullimi Marzha e fitimit n shitje far tregon

Profitabiliteti neto (Prqindja e fitimit neto

Fitimi Neto Qarkullimi

x 100

Sa sht profitabil biznesi pas shpenzimeve

275

apo marzha e fitimit)

Stoku

Stoku prmbylls x 365 Kostoja e mallrave t shitura

Pr sa dit stoku sht i pranishm

Qarkullimi i Stokut

Kostoja e mallrave t shitura Vlera mesatare e stokut

Sa her sht shitur stoku pr nj periudh kontabl

Debitort

Debitort tregtar Shitjet me kredit

x 365

Koha q i nevojitet biznesit pr t inkasuar pagesat nga debitort e vet

Kreditort

Kreditort tregtar Blerjet me kredit

x 365

Koha q i nevojitet biznesit pr t paguar kreditoret e vet

Shpenzimet

Zrat shpenzues Qarkullimi

Proporcioni i pagave, kostot e karburanteve dhe t tjera t krahasuara me qarkullimin

Kreditoret e stokut prmbylls

Kreditort tregtar Stoku prmbylls

Shkalla deri n t ciln kreditort e financojn stokun

Likuiditeti afat-shkurte

Asetet (pasurit) aktuale Deyrimet aktuale Asetet aktuale Stoku Detyrimet aktuale

Nse biznesi mund t paguaj borxhet e mbetura prej asteve aktuale. Norma sht 2:1

Likuiditeti i shpejt

Nse biznesi mund t paguaj borxhet e veta t pa paguara pa e shitur stokun. Norma sht 1:1

276

Rritja e aseteve

Shitjet Asetet themelore

Tregon rritjen n asetet themelore. do ndryshim i rndsishm n prqindje mund t tregoj nj ndryshim n natyrn e tregtis. Apo fitimet q rrjedhin nga asetet (pasurit) e reja nuk jan regjistruara.

Deklarata mbi kapitalin e shfrytzuar

Fitimi Neto x 100 Kapitali i shfrytzuar

Krahasimi i fitimit kundrejt kapitalit t investuar n biznes sht tregues i mir i performancs s biznesit. Nse ka rezultate t knaqshme n krahasim me format alternative t investimit? Tregon sesi biznesi vepron me aftsit e tij pr t paguar detyrimet

Huamarrja

Kredit e papaguara Asetet neto

Punonjsit ndaj shitjeve

Shitjet Numri i punonjsve

Proporcioni i qarkullimit q do punonjs gjeneron

SHTOJCA D2: Normat e Rentabilitetit

Normat e rentabilitetit a. Fitimi mbi kapitalin e vn n pun (FMKP) Kjo sht norma q prdoret m gjersisht. E shprehur si prqindje, synon t jap lidhjen e fitimit neto me vlern e aktiveve (pasurive) neto t subjektit pr t siguruar at fitim. Kjo tregon efektivitetin e resurseve q prdor subjekti. Si parim kryesor, biznesi duhet t ket nj norm m t lart fitimi se sa norma e interesit n llogarin e depozits bankare apo t paktn se sa shkalla e inflacionit. Nse nuk ndodh kshtu, pronart (investitort) jan duke humbur para. Pyetja pr inspektorin tatimor sht t kontrollohet se prse nuk sht ashtu? Norma e ult e fitimit mund t jet nga faktor q ndikojn n detyrimin tatimor. Ka shum prkufizime t FMKP-s; nj prej tyre sht:

277

FMKP

Fitimi neto para se te mbahen intere sat dhe tatimi x 100 Pjesa e vet e kapitalit rezervat det yrimet afatgjata

Ai bhet domethns nse krahasohet me: FMKP e t njjtit biznes me vitet e mparshme FMKP e bizneseve t tjera, pr t njjtin vit (me kusht q llogarit e bizneseve t tjera mbahen mbi t njjtn baz dhe ato kryejn aktivitetin e njjt ekonomik) t ardhurat q mund t sigurohen do kund. b. Prqindja e fitimit bruto Ky raport jep fitimin q i nnshtrohet shitjes prej 1 euro. Ky sht nj raport i rndsishm, dhe n vijim sht paraqitur nj shembull pr ndikimin q ka luhatja (fluktuimi).
Perqindja e fitimit bruto Fitimi bruto x 100 Shitjet

Shembull: Fundi i dhjetorit 31 Shitjet Gjendja e stokut/inventari n fillim t ushtrimit Blerjet Gjithesejt malli ne dispozicion 2010 20,000 3,500 13,500 17,000 2009 15,000 2,000 12,000 14,000

278

Minus: Gjendja e stokut n fund t ushtrimit Kosto e mallit te shitur Fitimi Bruto

2,000 15,000 5,000

3,500 10,500 4,500

Si shihet, shitjet gjat vitit jan rritur por fitimi bruto sht zvogluar fitimi n 2010 = 25% fitimi n 2009 = 30%. Nse norma ndryshon me koh apo n raport me konkurrentt tjer, sht i nevojshm t bhet hetimi i mtejm. Rnia e norms s fitimit bruto mundet/apo nuk mundet t shkaktohet nga: mimet m t larta pr mallrat e blera? Blerjet e kqija apo inventari/ stoku me lvizje t ngadalt? Gabimet ne regjistrimin e stokut? Vjedhja e mallrave dhe/apo keshit? Ndryshimet n shitje rritje t shitjeve pr mallrat me marzh m t ult t fitimit dhe m pak shitje me marzh m t lart t fitimit? Fshehjet e shitjeve t bra/rritjeve t blerjeve?

Por kjo mas mund t jet e dobishme vetm kur t krahasohet me vitet paraprake apo bizneset tjera. Sikurse me zrat e tjer, nj rezultat i pazakont mund t jet menaxhimi i dobt (apo m i mir!) dhe mund t mos ket ndonj ndikim t konsiderueshm pr ann tatimore. Megjithat, rnia e fitimit kur nuk ekzistojn sqarime po ashtu mund t jet tregues i manipulimit t llogarive.

279

SHTOJCA D3: Normat pr Investitor

Kto jan raporte q jan t nevojshme nga aksionart dhe investitort tjer pr t vlersuar vlern dhe cilsin e nj investimi me aksione t zakonshme n nj shoqri. Vlera e nj investimi me aksione t zakonshme n nj shoqri aksionare sht vlera e tregut t saj, prandaj raportet e investimit duhet t marrin parasysh jo vetm informatn nga llogarit e publikuara pr kt shoqri, por mimet aktuale. Raporti F/A prfshin mimin pr aksion. T ardhurat (fitimi) pr aksion (FPA) Aktiviteti i shoqris shpesh matet me mundsin e saj pr t siguruar profitet pr investitort e saj. Fitimi pr aksion nnkupton shumn q do investitor i zakonshm do ta pranoj nse kjo kompani do ta bj distribuimin e t gjitha fitimeve t saj dhe t mos i ri-investoj srish ato fitime n aktivitetin ekonomik. FPA n esenc paraqet normn e fitimit. Kjo ka rndsi t veant pr investitort pasi sht komponent e raportit mim/ norm e fitimit.
FPA Fitimi qe shperndah et per aksioneret e zakonshem Numrin e aksionerev e

Distribuimi i fitimit n dispozicion i br pas heqjes s tatimit, interesit, zrave jo t zakonshme dhe dividentt preferencial. Por llogaritja e FPA-s bhet e komplikuar nse gjat vitit skenart vijues paraqiten, si: emetimi i obligacionit/bonove emetimi i aksioneve t reja emetimi i t drejtave opsione q ushtrohen pr aksion stok hua i konvertuar 280

SHTOJCA D4: Normat e Efikasitetit Norma e qarkullimit t stokut Shuma e fitimit bruto t nj subjekti sht funksion i dy faktorve: diferenca n mes t procesit t blerjes dhe shitjes (marzha bruto) Numri pr sa her arrihet marzha (Norma e qarkullimit t mallrave n stok- qarkullimi i saj). Prandaj, norma e qarkullimit t mallrave n stok/ inventar sht nj indikator i efikasitetit t subjektit, kurdo q stoku i mallrave qarkullon gjat periudhs tatimore apo kalendarike. Prderisa mallrat n stok kryesisht vlersohen me koston e tyre, sht e nevojshme pr t krahasuar mallrat n stok me nj kosto t mallrave t shitura gjat vitit (JO me shitje). Pr t reflektuar se niveli i mallrave n stok mund t rritet n mnyr proporcionale gjat vitit, merret parasysh gjendja mesatare e stokut (p.sh. gjendja mesatare e mallrave n fillim dhe n fund).
Qarkul lim i i mallit gjendje Kosto e mallrave te shitur Gjendja mesatare e mallit gjendje

N shembullin m lart, qarkullimi i mallrave, 2010 = 5,45 her, n 2009 = 3.82 her. Prandaj, mallrat n stok qarkullojn m shpejt, me nj marzh m t ult t fitimit, q tregon se mallrat n stok lvizin m shpejt, por me nj norm m t ult t fitimit. N mnyr alternative, merret e kundrta dhe shumzohet me numrin e ditve, me 365 x numri i ditve q mallrat n stok qarkullojn. Sipas ksaj analize, rezultatet jan 2010 = 66.92 dit, 2009 = 95.60 dit. Reduktimi i qarkullimit t mallrave n stok mund t shkaktohet nga: Suficiti i mallrave n stok kjo sht e padshirueshme pasi q bllokimi i teprt i kapitalit sht me nj kosto t lart. Blerja e mallrave q nuk kryhen mir prap sht e padshirueshme q t ket mall q i ka kaluar moda (demode) apo mallra me lvizje t ngadalt.

281

Gabimet n inventarin e stokut vlersim m t lart t stokut n mbyllje me qllim t rritjes s fiimit pr at vit. SHTOJCA D5: Normat e Likuiditetit a. Likuiditeti afat-shkurt raporti i efektshmris s kapitalit (pasurit/mjetet qarkulluese) Ky raport sht mas e aftsis s likuidimit t subjektit/ entitetit, p.sh.mundsia pr ti prmbushur detyrimet n periudhn q ato shfaqen. Ideja kryesore e ktij raporti sht q aktivet (mjetet) qarkulluese t konvertohen n para, q prdoret pr ti prballur pasivet rrjedhse (detyrimet). Raporti i caktuar, n prgjithsi e pranueshme sht 1.7:1, por si me t gjitha rregullat e prgjithshme, nj raport m i lart se mesatarja e raportit t qarkullimit t mjeteve duhet t trajtohet me dyshim. Ekzaminimi m i kujdesshm i shifrave mund t tregoj se pjesa m e madhe e kapitalit qarkullues t jet n gjendje stoku, pa vnie n efienc dhe shoqria mund t ket probleme t likuiditetit nse kreditort bjn presion pr pages.

Raporti i efektshmerise se kapitalit

Aktivet qarkulluese Pasivatrrjedhese

b. Raportet e likuiditetit likuiditeti afat-gjat Raporti (efektshmria) i mjeteve t qarkullimit Raporti m i rndsishm pr t vlersuar stabilitetin financiar afat-gjat sht raporti i efektshmris s qarkullimit t mjeteve (Aseteve).
Raporti i mjeteve te qarkul lim it Te ardhurat nga kapitali i qendruesh em / borxhi Pjesa e vet e kapitalit Re zervat x 100

282

Nj shoqri sht shum efektive nse ekziston nj pjes e konsiderueshme e kapitalit n form t aksioneve preferenciale, obligacioneve, stok hua. Pr nj shoqri thuhet se sht me efektivitet t ult (mjete me qarkullim t ult) nse ka vetm nj pjes t vogl t kapitalit n form t aksioneve preferenciale, nj pjes t vogl t obligacioneve, stokut hua dhe shoqri q trsisht jan t financuara me pjesn e vet te kapitali nuk llogaritin nj efektivitet t till. Jo t gjitha shoqrit kan nj struktur t duhur pr t pasur nj raport t lart t qarkullimit t aseteve. Q nj shoqri/kompani t ket nj raport t till t suksesshm, duhet t ket dy tipare kryesore. Ato jan si vijon: Fitime relativisht t qndrueshme. Interesi n obligacione i pagueshm, pavarsisht nse ka apo nuk ka fitim. Shoqrit me fitime jo -uniforme duhen t ken fonde t mjaftueshme n nj vit t mbrapsht, pr t shlyer interesin e huas. Kjo do t rezultoj n emrimin e nj administratori apo ndoshta n likuidimin e kompanis. Asetet e prshtatshme pr sigurim (hipotekim). Pjesa m e madhe e kapitalit hua sigurohen me hipotekimin e disa apo gjith aktivet e qndrueshme t shoqris q t jen t prshtatshme pr kt qllim. Nj shoqri me pjesn m t madhe t kapitalit t aseteve me norma t larta t amortizimit, apo stokut q i nnshtrohet ndryshimeve t shpejta lidhur me krkesn apo mimin, nuk sht e prshtatshme pr t pasur raport t lart t mjeteve t saj t qarkullimit. Shembuj klasik t shoqrive q tentojn normat/raportet m t larta t qarkullimit t aseteve jan ato q investojn n sektorin e hoteleve apo shrbimit (rekreacion, pr turizm). Kto kompani zakonisht sigurojn profite stabile dhe kan asete shum t prshtatshme pr tatime. Shoqrit q nuk prshtaten pr raporte t larta t qarkullimit, n mnyr tipike prfshijn sektort e prpunimit t mineraleve dhe sektort q mbshteten n teknologji, si sht elektronika. Kto kompani zakonisht nuk kan fitime uniforme dhe nuk kan asete t mjaftueshme pr ti vendosur pr sigurim (hipotek) Raportet e ilustruara n kt paragraf jan parapar pr dy qllime: Pr t ndihmuar inspektorin tatimor t ket njohuri t prgjithshme rreth entitetit dhe krahasimin e tij me entitete t ngjashme, dhe Pr t identifikuar trendet e entitetit, si jan rritjet e shitjeve / rnien e norms s fitimit, t cilat kan nevoj pr qartsim t mtejm dhe, nse sht e mundur t identifikohet manipulimi i tatimeve

283

SHTOJCA D6: Analiz e Trendeve

Jo t gjitha normat e referuara n kt Udhzim do t vlejn pr do rast. Sa m kompleks q t jet rasti, aq m e gjer do t jet pasqyra q do t ndrtohet. Ato duhen t shikohen edhe si t ndara dhe po ashtu s bashku dhe njra me tjetrn pr t par nse pasqyra uniforme sht paraqitur dhe pr t theksuar ndonj fush t dyshuar. Disa do t jen n shfrytzim nse krahasohen prgjat nj numri vitesh pr t treguar trendin. Indikatort do t plotsojn analizn tradicionale t zrave n bilancin e gjendjes dhe bilancin e suksesit. sht e pakuptimt q t prfshihet do z nga llogarit nj pjes si qarkullimi dhe fitimi bruto gjithmon do t jen relevante, por t tjerat duhen t selektohen gjithmon sipas rndsis q kan n biznesin e caktuar. Pr t prcaktuar trendet si lidhur me shtjet e veanta, dhe gjat krahasimit t zrave t ndryshm, ju duhet t keni parasysh inflacionin dhe shfrytzoni shifrn e prbashkt t indeksit. Viti i par i analizs mund t prdoret si vit baz dhe vitet pasuese q kan t bjn me at vit baz. Nj analiz e trendeve mundson q trendet t dallohen m leht, dhe krahasimi me inflacionin mund t vrehet menjher. Megjithat, mos harroni se inflacioni n kt sektor t biznesit mund t jet m i lart apo m i ult n ekonomi si trsi ashtu si sht matur me indeksin e mimit t shitjes me pakic apo ndonj indeks tjetr. Kjo teknik sht ilustruar m s miri me nj shembull.

284

Qarkullimi('000) Fitimi bruto ('000) Fitimi neto () 11,674 13,589 14,127 17,951 18,822 22,763 21,413 25,363 Kompenzimi () 22,000 22,000 28,000 28,500 33,000 37,000 36,000 40,000 Kosto e 95 120 140 140 160 218 229 234 fabriks('000)

2003 750 278

2004 811 298

2005 801 292

2006 905 328

2007 1,086 387

2008 1,531 525

2009 1,868 622

2010 2,010 658

Kto jan shifrat e para nga llogarit. Trendi n fushat e veanta mund t shihet, por nuk ka rregullim pr inflacion. Pr m tepr disa jan me qindra mijra, disa jan me dhjetra mijra dhe disa me mijra dhe sht vshtir t krahasohet lvizja relative. E njjta informat mund t prezentohet n formn n vijim.

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009 285

Inflacioni (say) Qarkullimi Fitimi Bruto Fitimi Neto Kompenzimi Kosto e Fabriks

100 100 100 100 100 100

114 108 107 116 100 126

134 107 105 121 127 147

150 121 118 154 129 147

162 145 139 161 150 168

170 204 189 195 168 229

179 249 224 183 164 241

Pr secilin z shifra n vitin 2003 kthehet n nj shifr baz prej 100 dhe shifrat pr vitet pasuese jan relevante pr at shifr baz. Trendi pr do regjistrim krahasuar me origjinalin 100 mund t shihet dhe krahasohet me inflacionin ( e ilustruar m lart) dhe zrat tjer. Madje edhe kjo tabel e kufizuar e tregon ktFitimi bruto sht zvogluar si proporcion i qarkullimit Fitimi neto nuk e ka mbajtur hapin me fitimin bruto Kompenzimi i drejtorve nuk e ka mbajtur hapin me fitimin neto, dhe madje as me inflacionin Kosto e fabriks n mas t madhe sht mbajtur n hap me qarkullimin, me nj rritje substanciale q lehtsisht i ka paraprir rritjes s qarkullimit, ashtu si mund t pritet. Tiparet e tilla nuk dshmojn asgj. Por ato japin nj drit t re n rezultatet e treguara nga llogarit. Analiza si kjo dhe prdorimi i treguesve t msiprm mund t tregojn fushat q n nj pjes t kufizuar t informatave n dispozicion krkojn shpjegim. Ju keni t drejt t krkoni at shpjegim.

286

SHTOJCA E: ORGANIZIMI FUNKSIONAL

287

Organizimi tipik i zyrs sipas ndarjes funksionale

Zyra Qndrore Menaxheri I njsis s kontrollit Inspektimet e zgjedhura Njsia e kontrollit t tatimpagues ve t mdhenj

Menaxheri i njsis s regjistrimit

Menaxheri i njsis s parashtres ave

Menaxheri i njsis pr mbledhjen e borxhit

Menaxheri i njsis s Administrats

Menaxheri i njsis s regjistrimit

Menaxheri i njsis kompjuterike

Menaxheri i njsis s kontrollit t tatimpaguesit

Varieteti i regjistrimit t njsive t regjistruara

Telefonuesit personal Parashtresat e shkruara me an t telefonit

Mbledhja e borxheve Mungesa e likuidimeve t tatimpaguesit

Akomoditimi Administrata Zyra e dosjeve Npunsi ndihms

regjistrimi Deklaratat finale

Inputi i t dhnave Procesimi Outputet Statistikat

Njsia e kontrollit pr prdoruesit e kompjuterit

Maj 2011

288

Pra ka nnkuptojm ne me funksionin?

Me funksion ne nnkuptojm fushat e puns q jan leht t identifikueshme e cila mund t shihet si komponent integrale prbrse t nj kuadri m t gjer organizativ,t cilat jan t ndar sipas natyrs s puns s br n vend t disa ndarjeve t bra sipas llojit t tatimit apo llojit t tatimpaguesit.

SHTOJCA F: DIAGRAMI I RRJEDHS S PROCESIT T KONTROLLIT

289

Plani vjetor

Procedura e przgjedhjes pr kontroll e identifikon tatimpaguesin dhe deklaratat pr kontroll Inspektori i kontrollit kryen kontrollin Inspektori i kontrollit drgon kshilln mbi kontrollin Inspektori i kontrollit aranzhon vizitat e kontrollit me tatimpaguesin

Dosjet dhe deklaratat pr kontroll nga mbikqyrsi /udhheqsi i ekipit

Udhheqsi i ekipit ia cakton rastin inspektorit tatimor

Procesi i ankesave

Inspektori i kontrollit propozon Raportin prfundimtar me t gjetura dhe rezultate

Inspektori I kontrollit dorzon draft raportin

Udhheqsi dhe menaxheri e miratojn dhe nnshkruan raportin

I dorzohet raporti tatimpaguesit dhe nnshkruhet (Po/Jo)

Vlersimi

Rasti mbyllet

Avokati I tatimpaguesve

290

SHTOJCA G

Kontrollet
Koha e shpenzuar Objektet e tatimpaguesit Udhtimi shtje t tjera q kan t bjn me tatimpaguesin Regjistrimet/ regjistrimet

Detyrimi shtes Vlersohet

Zyra Lokale
Resurset e e Personelit
Bruto/ Neto Kontrolli Regjistrimi regjistrimi Mashtrimi Borxhi Hetimet

T HYRAT
Paraqitja vullnetare paguara

Vlersimet e

Borxhi i hequr

Rastet e mashtrimit

Tatimet tjera t paguara

Rastet e borxhit

KARAKTERISTIKAT E TATIMPAGUESVE Grupi i Rrezikut/ Pikt Grupi i tatimpaguesit Xhiro e Tatimit Kompleksiteti Grupi Tregtar Prmbushja

291

SHTOJCA H

MATRICA E TRAJNIMIT DHE UDHZIMIT

Audienca: Inspektort e kontrollit pr nj rast t kontrollit Biznese t VM dhe t mdha Fusha e veprimit Terminologjia Mbajtja e librave (Shih shtojcn A- te fjalorit) Fusha (Kontinumi) e Prmbushja vullnetare Przgjedhja e kontrollit prmbushjes Kohzgjatja/Kategoria e inspektorit te kontrollit Paraqitja vullnetare Vendi i kontrollit Prgatitja pr kontroll

Te drejtat dhe obligimet

Llojet e kontrollit

Kontrollet bazike

Roli i inspektoreve te kontrollit Kontrolli n detaje

Mbajtja dhe kontrollimi i regjistrave

Tregtaret qe nuk i prmbushin obligimet Palt e treta (shih Njsin 6) Prcaktimi i treguesve

Kontrolli fizik

Kontrolli i kredibilitetit

Kontrolli i ekonomis s fsheht

Regjistra te mangt apo t pa kompletuar

Teknikat e kontrollit: Krijimi i historis s dokumentuar t auditimit (shih Njsin 8) Barazimet e Keshit & banks Testi i Verifikimit t Mjeteve (shih Njsin 5) Prqindjet e rritjes s mimit/fitimit Prqindjet e kontabilitetit (shih Njsin 4) Kontrolli i bazuar ne sisteme (shih Njsin 10) Kontrolli i llogarive kompjuterike Pikat Elektronike t Shitjeve (shih

292

Njsin 7) Rimbursimi i TVSH-s (shih Shmangia nga tatimi vs Evazioni tatimor Vlersimi i tatimit Ndshkimet

) Ankesat

Shqyrtimi prfundimtar me tatimpaguesin

Veprimet pas kontrollit

Treguesi i besueshmris

Treguesi i prmbushjes

SHTOJCA J: SHEMBULL I HISTORIS S DOKUMENTUAR T AUDITIMIT: Nj qasje e strukturuar pr verifikimin e prmbushjes dhe kontrollit Shembulli 1: Biznes tipik i garazhs pr riparimin e automjeteve
Totali mujor i librit t keshit i paraqitur n llogarin e TVSH-s

293

Fatura manuale e krijuar Nga fleta e puns

Libri ditor i shitjeve (LDSh) Llogaritja e TVSH

Deklarata e TVSH-s

Regjistrime te prfshira n Ditar

Fleta e puns e plotsuar pr t gjitha punt

Krijimi i faturs s shitjes

Libri i keshit (LK)

Mbajtsi i Regjistrit prgatit llogaritjen e tatimeve Mbajtsi i Regjistrit paraqet totalin e librit t keshit n BPZ dhe prgatit llogarit vjetore

Emri, adresa, Lloji i automjetit, Shnimi i Numrit t regjistrimit t automjetit

Fleta e puns e nnshkruar nga pronari. Regjistrohen te gjitha pjest dhe puna e kryer

Libri i shitjeve (LSh) (pr llogarit e kreditimit)

Fatura e shitjeve e regjistruar n LDSh/LSh/LK

Bilanci provues i zgjeruar dhe Llogarit Vjetore

llogaritja e tatimit (TAK/TAP)

Vetvlersimi i deklaratave t TAK/TAP

SHEMBULL I BILANCIT T KONSOILIDUAR T ZGJERUAR

BILANCI I KONS0LIDUAR I ZGJERUAR DUNCAN DONAGHY TRADING AS DD FASHIONS BOUTIQUE 31 dhjetor 2009 Emri i llogaris Bilancet e librit t llogarive Rregullimet Fitimi dhe Humbja Gjendja e bilancit Dr Cr Dr Cr Dr Cr Dr Stoku fillestar 25,000 25,000 Blerjet 210,000 210,000 Shitjet 310,000 310,000 Shpenzimet administrative 12,400 12,400 Pagat 47,000 47,000 Qiraja e paguar 1,500 1,500 Telefoni 1,000 1,000 Cr

294

Interesi i paguar Shpenzimet e udhtimit Objektet Pajisjet e dyqanit Debitort Depozitat Keshi Kapitali Trheqjet Kredi nga Banka Kreditort TVSH-ja Stoku i hapur : Fitimi dhe humbja Stoku i mbyllur : Gjendja e bilancit Detyrime rrjedhse Parapagimet Amortizimi Borxhet e kqija Provizion i borxheve t kqija : rregullimi Fitimi neto /humbja

9,000 1,100 200,000 40,000 21,000 10,900 100 150,000 14,000 100,000 29,000 4,000 21,000 21,000

9,000 1,100

21,000

593,000

593,000

21,000

21,000

24,000 331,000

331,000

Shembull i bilancit t konsoliduar i dats 31 dhjetor 2010 Duncan Donaghy trading as DD Fashion Boutique Dr 25,000 210,000 12,400 47,000 1,500 295 Cr

Stoku fillestar Blerjet Shitjet (te hyrat) Shpenzimet administrative Pagat Qiraja e paguar

310,000

Telefoni Interesi i paguar Shpenzimet administrative Objektet Pajisjet e dyqanit Debitort Depozitat Keshi kapitali Trheqjet Kredi nga banka Kreditort TVSH-ja

1,000 9,000 1,100 200,000 40,000 21,000 10,900 100 150,000 14,000 100,000 29,000 4,000 593,000

593,000

Bilanci i zgjeruar i konsoliduar ju jep nj kuptim parimeve t llogarive prfundimtare duke pasqyruar : Fitimi / humbja e bra nga ana e biznesit gjat periudhs kontabl Asetet, detyrimet dhe kapitali i biznesit n fund t periudhs kontabl

Ajo sht prdorur shpesh nga firmat e kontabilitetit si nj hap i par drejt prgatitjes s llogarive n fund t vitit pr klientt e tyre. Kur korrigjimet kan prfunduar dhe llogarit jan finalizuar, ai jep nj flet pune pr ti br transfertat n librin kryesor t llogarive . Shembull: N shembullin e msiprm shtja sht se Duncan Donaghy drejton nj shtpi projektuese t mods n qytet. Llogaritari i tij e ka nxjerr bilancin e konsoliduar vetm n fund t vitit i cili sht prezantuar m sipr. N bilancin e konsoliduar ju do t shihni se 296

sht prfshir vlera e stokut n fillim t vitit, ndrsa vlersimi i stokut n fund t vitit sht vrejtur pas bilancit t konsoliduar. Pr qllime financiare t kontabilitetit , stoku i mallrave pr rishitje sht vlersuar nga ana e biznesit n fund t vitit financiar, dhe pastaj vlera sht futur n sistemin e mbajtjes s librave.

297

Shembulli 2: LEVIZJA E MALLRAVE NGA DEPOJA DOGANORE

Diagrami i paraqitur me posht paraqet historin e dokumentuar t auditimit rreth krijimit t pagess s obliguar dhe deklarats s stokut. Secili hap i ndrmarr n kt histori t dokumentuar t auditimit sht dokument n letr ( drgesat elektronike-emailat printohen me rastin e pranimit). Pika e fillimit sht pranimi i porosis s konsumatorit qoft prmes faksit apo posts elektronike (emailat). Pastaj porosia futet n sistemin kontabl t stokut. Sistemi krijon nj list t przgjedhjeve t ciln e prdor personeli i depos pr t zgjedhur mallrat. Kur mallrat przgjidhen, ather shtypet dokumenti i dorzimit t drgess i cili i dorzohet konsumatorit s bashku me mallrat. N kt rast Detyrimet doganore paguhen Doganave kur mallrat dalin nga depoja, dhe prgatitn formular t veant pr seciln drges. Pagesa iu bhet Doganave s bashku me formularin. N fund t muajit prgatitet nj raport n t cilin paraqiten t gjitha stoqet e shprndara, t prmbledhura sipas kategorive t trheqjes, duke prfshi totalin e secilit n rubrikn prkatse t deklarats s stokut. Faks apo E-mail Raporti mbi urdhrshitjet Lista e przgjedhur e mallrave Dokumenti i dorzimit t drgess Formulari i pagess s detyrimeve Prmbledhj a e stoqeve t shprndara Deklarata e stokut

Pagesa e detyrimeve n Dogan

298

SHTOJCA K: SHEMBULL I NJ PRMBLEDHJE: Nj qasje e strukturuar e verifikimit t prmbushjes dhe Kontrollit

Prodhimi kualitativ i XL-it Qarkullimi 1,400,000 Euro Punonjsit 27 (duke prfshir 2 n Zyrn Qendrore)

Dega 1

Dega 2

Dega 3

Main Road (Adresa) Pem dhe Perime Vera dhe likere Revista Qarkullimi 600,000 Euro Punonjs 8

Bridge Street Pem dhe Perime Vera dhe likere Kafe Qarkullimi 500,000Euro Punonjs 12

Tractor Avenue Pem dhe Perime Qarkullimi 300,000 Euro Punonjs 5

Prona e XL Prona e dhn me qira 4 banesa T ardhurat 20,000 Euro

Nuk ka rregulla definitive t prgatitjes s prmbledhjeve. Madje as dy prmbledhje nuk mund t jen t njjta dhe informatat dhe niveli i detajeve t paraqitura ndryshon varsisht nga puna dhe nevoja.

Sqarim: Prodhimi Kualitativ i XL-it

299

Biznesi ka nj zyre t vogl qendrore dhe tri shitore t cilat ndodhen n Main Road, Bridge Street dhe Tractor Avenue. Q t gjitha shesin pem dhe perime. Verat dhe likeret mund t blihen n Main Road dhe Bridge Street. Shitorja n Main Road shet po ashtu revista, dhe n shitoren e cila ndodhet n Bridge Street sht nj kafene. Punonjs jan 2 n zyrn qendrore, tet (nMain Road), dymbdhjet (n Bridge Street) dhe pes (n Tractor Avenue). Kjo kompani po ashtu ka dhn me qira katr apartamente banimi q ndodhen mbi shitore, me emr tregtar t Prona e XL. T ardhurat vjetore nga qira dhnia jan 20,000 euro.

SHTOJCA L: SHEMBULL I VERIFIKIMIT T MSIMIT: PRGJIGJET N PRQINDJET E KONTABILITETIT Njsia 4 Prqindjet e kontabilitetit (Kjo sht prfshir n Njsin 4 Verifikimi i t msuarit)

Shkruaj formuln pr t llogaritur seciln nga prqindjet vijuese t kontabilitetit: a). PFB 300

Fitimi bruto Qarkullimi

x 100

b).

Prqindja e debitorve

Debitort Shitjet

x 365

c). Prqindja e kreditorve

Kreditort Blerjet

x 365

d). Prqindja e kreditorve n stokun prmbylls

Kreditort tregtar Stoku prmbylls

e). Prqindja e stokut

301

Stoku prmbylls x 365 Kostoja e mallrave t shitura

f).

Prqindja e qarkullimit t stokut

Kostoja e mallrave t shitura Stoku mesatar

SHTOJCA M: DIAGRAMI I PIKAVE KRITIKE (Shembull- Riparimi i Vetures) Norma e TVSH-s = 17.5%

Ditari

Libri i Keshit

Shno rezervimet n Ditar 30 pr nj jav (pj)

Krijimi i Faqes s Puns 30 pj

Regjistrimi i pjesve dhe puns 30 pj

Krijimi i faturs s shitjes 30 pj -neto 8,000 pr muaj (pm) TVSH 1,400

Regjistrimi i faturs s shitjes n librin e keshit 30 pj Bruto 9,400

Prgatitja e TVSH dhe Tatimi i Deklaruar i Llogaritur 5,600 pm Prgatitja e tatimit n t ardhura personale 302 (TAP) llogaritja dhe deklarata

2 5 1
Ditari manual i prfunduar (mundson q pjest t porositen paraprakish t); prishja e automjetit nuk sht regjistruar Faqja e puns duhet t nnshkruhet nga konsumatori para kryerjes s fardo pune (Prishjet/dmtimet mund t mos nnshkruhen); Konsumatort kontaktohen pr autorizim para fillimit t 3 ndonj pune plotsuese Detajet regjistrohe n n faqen e puns
Fatura manuale krijohet nga informata n faqen e puns (Mbajtsi i librit kontrollon se t gjitha faqet e punve faturohen); Automjeti nuk lirohet prderisa t pranohet Faturat e regjistruara n librin e keshit nga mbajtsi i librit me gjysm orari q paraqiten n mnyr vazhduese kur t bhet pagesa; prgatitet barazimi mujor

Prgatitja e Bilancit e Konsolidues (BK) & Shitjet vjetore n llogari 400,000 n vit (nv)
Totali mujor nga libri i keshit i postuar n llogarit e TVSH-s. Deklarata e TVSHs e prgatitur. Prmes prdorimit t shifrave t llogarive vjetore mbajtsi i librave prgatit llogaritjen e tatimit TAP

8
Totali vjetor nga libri i keshit i postuar n BK. Ather mbajtsi i librit prgatit llogarit vjetore

pagesa e faturs payment of 6 invoice SHTOJCA N: TERMINOLOGJIA FINANCIARE FJALOR I TERMAVE received

10

bankar

Term 1 2 3 4 Abandon Abandonim Acceptance Pranim Acceptance Commission Accepting House

FINANCE- BANKING GLOSSARY OF TERMS Explanation To allow an option to expire worthless. Agreement of intention to carry out a transaction; the signed acceptance by the drawee of a Bill of Exchange to the order of the drawer (creditor). A charge made by a bank or Accepting House for the use of its name as an Acceptor on Bills of Exchange. Company/bank specializing in cashing bills drawn upon it under credit established by, or in favor of, approved customers. 303

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

After Hours Dealing Allotment Letter Letr shprndarje aksionesh American Depository Receipt (ADR) American Style Option Annual General Meeting (AGM) APCIMS Arbitrage Arbitrazh Asset Swaps Svapet e Aktiv Authorization Fees Authorized Corporate Director (ACD) Back End Fee Back Office Back-To-Back Credit

Dealing done after the mandatory quote period, which is treated as dealing done on the following business day. See Renounceable Documents A secondary security based on an underlying right to a certain value of stock, bonds etc., held by an American depository. The documents can be traded as securities. An option exercisable at any time during its life. Meeting of shareholders which a company must call every year. Association of Private Client Investment Managers and Stockbrokers. Buying securities and other instruments in one country, currency or market and selling in another to take advantage of price differences. See Sub Participated Loans, Sub Underwriting, Syndicated Loans and Synthetic Securities. Fees charged by self-regulatory bodies and recognized professional bodies. Has responsibility for investment management, sale and purchase of shares in an openended investment scheme (OEIC) to and from investors etc. Fee paid on completion of a service. The departments of a financial institution dealing with recording, settlement and administration. As opposed to a front office dealing/trading area. The Banks customer, acting as middleman, has a documentary credit opened in his favor by the foreign buyer of the goods involved in the deal. On the strength of this credit, the bank agrees to open a credit for the benefit of the original supplier of the goods. The two credits are put back-to-back; one being issued on the security of the other. See also Bills of Exchange and Letters of Credit. Devised to avoid exchange risks, e.g. Dutch company needs Sterling for a UK deal, a UK company needs Euros for a similar deal in Holland. Each company funds the others

Automated Teller Machine (ATM) A cash point.

19

Back-To-Back Loan

304

enterprise in his own country. 20 21 22 Bargain Base Rate Norm baz interesi Basis The term defines each transaction a broker deals for a client. The lowest rate of interest at which an individual bank will lend funds. The difference between the futures price for a given commodity and the comparable cash or spot price for a commodity. Normally quoted as cash price minus futures price, i.e. a positive number indicates a futures discount; a negative number indicates a futures premium. An investor who has sold a security in the hope of buying it back at a lower price as he thinks the market will go down. The belief that the market price will fall. A falling market in which bears would prosper. A bond which is payable to the bearer. The bondholders right to receive interest or dividend is established by a series of tear off coupons that must be submitted at appropriate times. A negotiable bearer document giving the holder the right (but not the obligation) to buy or sell predetermined amounts of currency at a predetermined rate within a predetermined period. Selling shares one day and buying them back the next for direct tax purposes at the end of the financial year. A person entitled absolutely to the benefits of a security, irrespective of the name in which it is legally registered (e.g. Trustees, Nominee Companies). Brokers are advised to take reasonable care to find out the price which is the best available for their customers. (a) The price at which the market maker will buy shares. (b) An approach made by one company wishing to buy the majority of another companys shares. 305

23 24 25 26

Bear Ariu Bearish Bear Market Treg Ariu Bearer Bonds Obligacione t prursit Bearer Exchange Rate Option

27

28 29 30 31

Bed and Breakfast Deal Beneficial Owner Best Execution Bid Ofert

32

Bill of Exchange Kambial

An unconditional order in writing, addressed by one person to another. It requires the person to whom it is addressed to pay on demand, or at a fixed future time, a certain sum of money, to a specified person or to the bearer.

33

Blue Chip Term for the most highly regarded shares. Originally an American term, from the highest Aksione me dividend t larta ose value poker chip. blu ips Bond Obligacion ose Titull Detyrimi Bonus Issue Broker/Dealer Agjent i burss ose ndrmjets ekonomiko-financiar Bull Demi Bullish Bull Market Treg Demi Bulldog Bond Call Call Deposit Call Loan Call Option Opsion i s drejts pr blerje Capital Adequacy Capitalization Issue Kapitalizimit t fitimit A debt instrument issued for a period of more than one year with the purpose of raising capital by borrowing. Generally, a bond is a promise to repay the principal along with interest (coupons) on a specified date (maturity). See Capitalization Issue" A London Stock Exchange member firm, which provides advice and dealing services to the public and which can deal on its own account. An investor who has bought a security in the hope of selling it at a higher price as he thinks the market will go up. The belief that a market price is going to rise. A rising market in which bulls would prosper. A bond denominated in Sterling, but issued by a non-UK resident. The amount due to be paid to a company by the buyer of new or partly-paid shares. Loan (to a bank) repayable on demand. Similar to Call Deposit. The right but not the obligation to buy stock, shares, commodities, index values etc., at an agreed price up to a date in the future. Requirement for firms conducting investment business to have sufficient funds. Money from a companys reserves is converted into issued capital, which is then distributed to shareholders in place of a cash dividend. Also known as a bonus or scrip

34

35 36

37 38 39 40 41 42 43 44 45 46

306

issue. 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 Carrying Charges The costs incurred in warehousing the physical commodity generally including interest, Shpenzime transport-depozitimi insurance and storage. Cash and Carry An arbitrage transaction involving the simultaneous purchase of a cash commodity with borrowed money and the sale of the appropriate futures contract. Cash Market Cash Settlement CEDEL Certificate of Deposit (CD) Certifikatave t depozits Clearing Houses Automated Payments System (CHAPS) Close Out Commercial Lending Commercial Paper Titull detyrimi The physical market underlying a futures or options contract. When the physical delivery of futures or options is cumbersome then contracts are settled by attaching a monetary value. Clearing system for the Eurocurrency market, based in Luxembourg. Is evidence of a deposit with a bank repayable on a fixed date, having an agreed rate of interest. Arrangements under which the main banks clear each others cheques. A finalizing transaction by which an equal and opposite trade closes an open position. Lending funds to corporate bodies, local authorities and governments. An unsecured obligation issued by a company or bank to finance its short-term credit needs. Available in a wide range of denominations, can be either discounted or interestbearing, and usually have a limited or nonexistent secondary market. See also Euro Commercial Paper (Europaper), Euronotes, and Sterling Commercial Paper. Fees payable for services rendered, usually in procuring buyers for sellers and vice versa. A facility fee payable to the bank for the bank agreeing to make funds available at some future date (see Face Value and Facility Fee). Any item that can be bought and sold. Taken to refer to Exchange-traded items, including sugar, wheat, coffee, tin etc. Agent in one country for buyer in another. The confirming house guarantees payment to the supplier, and acts as the buyers local agent.

57 58 59 60

Commission Komisioni Commitment Fees Commodity Mall Confirming House

307

61 62

Consideration Contract Note Shnim kontrats Convertible Bonds Obligacione t konvertueshme Correspondent Bank Banks-korrespondente Counter Operations

The monetary values of a transaction (number of shares multiplied by the price) before adding or deducting commission, stamp duty etc. On the same day as a transaction takes place a London Stock Exchange member firm sends to the client a contract note detailing the transaction, including full title of the stock, price, stamp duty (if applicable), consideration, commission, time of deal etc. A security that can be exchanged for another at some future date(s) at a predetermined price. A bank in one country which acts, when required, for a bank in another country. Generic term for a range of services provided by banks including cash and clearing services; cash cards and use of ATMs; cheque cards; cash receipts; credits and cheque encashment; night safe facilities etc. On bearer stocks, the detachable part of the certificate exchangeable for dividends. Denotes the rate of interest on a fixed interest security - a 10% coupon pays interest of 10% a year on the face value of the stock. Covered Warrants allow the buyer the right - but not the obligation - to buy or sell an asset at a specified price on, or before, a specified date. The buying of crude oil whilst taking the reverse position in refined products (for example Brent Crude and Gas Oil). Any combination of energy futures can be used, provided that the number of crude contracts equals the number of product contracts. The simultaneous purchase and sale by the same broker in the pit for equal amounts of the same month of a contract at a single price. Latin for with used in the abbreviations cum cap, cum div, cum rights etc. to indicate that the buyer of a security is entitled to participate in the forthcoming capitalization issue, dividend or rights issue. The opposite of Ex. A trustee who takes charge of the property etc. of a Trust and is responsible for its safekeeping. A single transaction involving the sale of a foreign currency option to, and the purchase

63 64 65

66

Coupon Kupon Covered Warrants Crack Spread Prhapjen Crack Cross Trade Cum

67 68

69 70

71 72

Custodian Trustee Cylinder Option

308

of a mirror image option from, the same counterparty. 73 74 Daily Official List Debenture Obligacion private The Daily Official List is the register of listed securities and gives the prices at which all stocks were traded on the previous day. Unsecured debt backed only by the integrity of the borrower, not by collateral, and documented by an agreement called an indenture. One example is an unsecured bond. This is different from a mortgage debenture by which a bank can take a legal mortgage over the whole of the assets of a company including work in progress and debtors. Settlement of an options contract by receipt or tender of the underlying futures contract. The month specified in a given futures contract for delivery of the actual physical spot or cash commodity. Marketed internationally to sophisticated investors, these are negotiable certificates that give evidence of ownership of a companys shares. They are a good medium for international investors because they may be more liquid and more easily traded than the shares they represent. See also American Depository Receipts (ADR), Global Depository Receipts (GDR), and International Depository Receipts (IDR) . A financial transaction itself based on an underlying commodity or financial instrument/asset, e.g. a future on an equity. Can be used for hedging or speculative trading. The term covers futures, options, swaps etc. When the market prices of a newly issued security is lower than the issue price. Trading in bills of exchange, trade, bank and Treasury bills at a discount. Investment/portfolio management where the manager has no, or only general, instructions as to how funds should be invested. May trade without prior consent of the principal/client. That part of a companys profits after tax distributed to shareholders, usually expressed in pence per share. See Final Dividend, and Instrument. A method of financing overseas trade by the insertion in a contract for goods of a provision that payment shall be made by a bank. The bank undertakes to pay the price

75 76 77

Delivery Delivery Month Depositary Receipts

78

Derivative Derivate Financiare Discount Skontim Discounted Bills Discretionary Management

79 80 81

82 83

Dividend Dividend Documentary Credit Kredi Dokumentare

309

of the goods when the exporter delivers the relevant invoices and shipping documents. 84 85 Double Option DRIP (Dividend Re-investment Program) The right to buy or sell a security at an agreed price, within an agreed period, usually not more than three months. A facility offered to shareholders whereby a dividend is paid by a company in cash but at the option of the shareholder the company arranges on his behalf for the cash to be used immediately to invest in further shares in the company. (See also scrip dividend) A bond with variable interest which switches automatically to fixed rate if the variable rate falls below a certain point. The difference between the commonly available rate, and a special rate offered for a specific purpose paid for by a third party. The difference represents part of the lenders consideration for this loan. The risk sharing part of a companys capital, usually referred to as ordinary shares. When a broker, acting for a client, buys the wrong security (e.g. buys preference shares when the client ordered ordinary shares). Paper issued in currencies other than the issuing countrys currency, and in higher value denominations than longer dated securities. See also Commercial Paper, Euronotes, and Sterling Commercial Paper. A long-term loan issued in a currency other than that of the country or market in which it is issued. Interest is paid without the deduction of tax. International clearing system for the settlement of transactions in securities, essentially Eurobonds, based in Brussels. A term used to describe deposits of currency which are held by people who do not live in the country whose currency it is, and who keep deposits in a third country. The bank receiving Eurocurrency will then lend it out at a good rate of interest to anyone wishing to borrow in that currency. A type of commercial paper with fixed maturity dates. See also Commercial Paper, Euro Commercial Paper (Europaper), and Sterling Commercial Paper.

86 87

Drop Lock Equalizing Interest

88 89 90

Equity Error Deals Euro Commercial Paper (Europaper) Eurobond Euroobligacion Euroclear Euroclear Eurocurrency Evrovalut

91 92 93

94

Euronotes Euronotes

310

95 96 97 98

European Style Option Ex Exchange Delivery Settlement Price (EDSP) Exercise

An option that can be exercised only at a stated date, usually the expiry date. The opposite of Cum, and used to indicate that the buyer is not entitled to participate in whatever forthcoming event is specified. Ex cap, ex dividend, ex rights etc. The settlement price for physical delivery. The action of the option holder in demanding that the option writer fulfils their obligation to buy or sell the underlying commodity or financial instrument/asset to the holder. The exercise or strike price is the price at which the holder may exercise their right. Any meeting of a companys shareholders other than its AGM. The nominal amount shown on coins, bank notes etc.; the nominal value of securities. A fee payable for a banking service most commonly, but not exclusively, applied to lending. The bank will provide a loan facility letter which will set out all the conditions of the loan or credit made available to the customer. Federation of European Stock Exchanges. World Federation of Stock Exchanges. The dividend paid by a company at the end of the financial year. A hire purchase and leasing finance company. Loans issued by a company, the Government (Gilts or Gilt-Edged Securities) or a local authority, where the amount of interest to be paid each year is set on issue. Usually the date of repayment is included in the title. Rate which is agreed at the outset of a loan, and does not vary during the period of the loan. A security paying a guaranteed interest rate, usually maturing in a specified period. Rate which is based on the current market rates such as the LIBOR; varies throughout the period of the loan. 311

99

Extraordinary General Meeting (EGM)

100 Face Value 101 Facility Fee

102 FESE 103 FIBV 104 Final Dividend Divident Final 105 Finance House 106 Fixed Interest

107 Fixed Interest Rate Norm e fikse interesi 108 Fixed Interest Security 109 Floating Interest Rate Norm t luhatshme

110 Floating Rate Note (FRN) 111 Flotation 112 Foreign Currency Option

A loan stock (i.e. to be repaid at a known date) paying variable interest linked to a market rate such as the LIBOR. Also known as Floating Rate Securities. The occasion on which a companys shares are offered on the market for the first time. The right without obligation to buy (call) or sell (put) an agreed amount of currency against another at an agreed rate and within an agreed period. A premium is charged for writing the option. Foreign currency options can be traded or used to hedge against established risks. A method of financing international trade whereby the forfeiting house agrees to buy a Bill of Exchange from an exporter at discount. A contract to pay and receive specific amounts of one currency for another at a predetermined exchange rate on a future date.

113 Forfeiting 114 Forward Foreign Exchange Contracts Kontrata t zbatimit me afat pr kmbim valutash 115 Forward Rate Agreement (FRA) Kontrat e zbatimit me afat pr normat e interisit quhen 116 Front End Fees 117 Fungible

An agreement granting the right to borrow at a predetermined interest rate, the FRA is a binding agreement guaranteeing the interest rate for a borrowing (as opposed to the actual right to borrow). The customer with an FRA will know how much interest he will be required to pay under the FRA on a future loan. A fee payable in advance of the service being supplied. Term used to describe assets (usually securities) that can be exchanged with similar assets and are capabl e of being loaned. Such assets may be the subject of true Stock Lending. Securities or goods bought or sold at a fixed price for future delivery. There may be no intention to take them up but to rely upon price changes in order to sell at a profit before delivery. A legally binding agreement on a recognized exchange, e.g. IPE, to make or take delivery of a specified instrument, at a fixed date in the future, at a price agreed upon at the time of dealing.

118 Futures (Market) Treg me dorzim t ardhshm 119 Futures Contract Kontrat me afat zbatimi

120 Gearing A companys debts expressed as a percentage of its equity capital. High gearing means Financim me huamarrje afatgjat debts are high in relation to equity capital. 312

121 GEMMS 122 Gilts or Gilt-Edged Securities Obligacion ose Titull Detyrimi

Gilt-edged market makers. Loans issued on behalf of the government to fund its spending. They fall into the following categories: longs: those with a redemption date greater than 15 years. mediums: those with a redemption date between 5-15 years. shorts: those with a redemption date within 5 years. A package of financial services supplied to an investor that may include: safe custody of the securities bought; collection of dividends or interest; and the purchase and sale of securities on the investors behalf. Are negotiable certificates that give evidence of ownership of a companys shares. They are marketed internationally, mainly to financial institutions. In connection with the options trading market, when operators take option money on stock which they do not own and cannot deliver, in the hope that it can be bought back at a lower level. A bond issued by a Government. A might agree to guarantee to B that if C fails to meet payments due to B then A will pay. See also Indemnity A fee charged for giving an undertaking to pay in the event of a default by a client is a guarantee fee. Simply the currency of any foreign country for which there is a greater demand than the currency of your own country. A fund able to invest using relatively high-risk strategies derivatives, short selling etc. Can potentially profit from falling markets. Generally located offshore.

123 Global Custody

124 Global Depository Receipts (GDRs) 125 Going Naked

126 Government Bond Obligacion Shtetrore 127 Guarantee Garanci 128 Guarantee Fee 129 Hard Currency 130 Hedge Fund Fond mbrojteje ose mbrojts

131 Hedging

The laying off of, or protection from, risk in an attempt to fend off market fluctuations.

313

Hedxhing ose Veprime Kundrbalancimi 132 High Coupon 133 Incentive Shares Yielding a high rate of interest. Shares issued by a company to its staff at preferential rates sometimes convertible to ordinary shares at a later date.

134 Income Bond A bond for a fixed period obtained in return for a single lump sum payment where an Obligacion prfitimi t ardhurash element of life assurance cover is provided together with the right to make regular withdrawals. 135 Indemnity A might agree to indemnify B so that if C fails to meet payments due to B then A will be Dmshprblim responsible for ensuring B is paid. In the case of an indemnity the indemnifier does not necessarily personally undertake to pay rather he becomes responsible for seeing that the debt is paid. See also Guarantee. 136 Index Linked Gilt 137 Initial Public Offering (IPO) Ofert publike fillerstare 138 Insider Dealing A gilt, the interest and capital of which change in line with the retail price index. The offering of a companys shares on an exchange for the first time. The purchase or sale of shares by someone who possesses inside information about the company. This is the information on the companys performance and prospects which has not yet been made available to the market as a whole, and which, if available, might affect the share price. In the UK such deals are a criminal offence. A formal or written document such as a Promissory Note, Bill, Cheque, Contract, Grant, Deed etc.; a term sometimes used to describe a written order that is drawn on a banker.

139 Instrument Instrument Financiar e Monetar

140 Interbank Rate Rate of interest for loans between banks on the Euromarket. Norm ndrbankare e interesit t ofruar 141 Interest Rate Cap Option An instrument fixing the highest interest rate receivable or payable on a rolling, floating rate credit facility. Such options are used where the banks customer requires a facility to borrow, but wishes to limit the highest rate of interest payable. See also Interest Rate 314

Collars. 142 Interest Rate Collars (a) A transaction whereby upper and lower interest rate payable or receivable are set. (b) The sale of an interest rate cap option and interest rate floor option to the same party. See also Interest Rate Cap Option, Interest Rate Floor Option, and Interest Rate Option. Similar to Interest Rate Cap Options, this instrument fixes the lowest interest rate payable or receivable. The right, without obligation, to deposit (put) or borrow (call) funds at an agreed rate of interest for an agreed period. A premium is charged forming the measure of supply. A dividend declared part way through a companys financial year, authorized solely by the directors.

143 Interest Rate Floor Options 144 Interest Rate Option 145 Interim Dividend Dividend Paraprak

146 International Depository Receipt A receipt issued by a depository when securities are placed with it for storage. (IDR) 147 In-the-money 148 Investment Trust An option where the exercise price is more favorable to the option buyer than the current spot rate. Company whose sole business consists of buying, selling and holding shares. Investors buy shares in the company itself and may benefit from the increased value of their holding and dividends paid. International Organization of Securities Commissions. International Petroleum Exchange. An organization, usually a merchant bank, which arranges the details of an issue of stocks or shares. It will also make sure the listing of that issue complies with Exchange regulations. Listed Companies Advisory Committee. A letter setting out the availability of funds previously agreed. Used in international trade as a guarantee of the clients financial bona fides.

149 IOSCO 150 IPE 151 Issuing House Institucione t specializuara financiare 152 LCAC 153 Letter of Credit Akreditiv ose Letr Krediti

315

154 Letter of Renunciation Letr heqje dore 155 Leveraged Buyout

This applies to a rights issue and is the form attached to an allotment letter which is completed should the original holder wish to pass entitlement to someone else, or to renounce rights absolutely. The purchase of a company or group that is funded by a high level of borrowing. Often used in management buyouts where staff and/or management buy an operation or company from the parent company. London International Financial Futures and Options Exchange Ease with which an item can be traded on the market. A company whose shares have been admitted to the Daily Official List. It has had to comply with the Exchanges listing regulations. Only certain securities are listed on the London Stock Exchange. If a company is not listed, it cannot be traded on the Exchange. The details a company must publish about itself and any securities it issues before these can be listed in the Daily Official List. Often called a prospectus. The sale of a loan (from a banks loan portfolio) to a third party who will assume all rights and obligations of the original loan. See also Loan Swaps. Stock bearing a fixed rate of interest. An arrangement whereby two or more institutions exchange loans from their respective portfolios. See also Loan Assignment. An individual trading on their own account on a financial or commodities futures/options exchange on a speculative basis. The rate at which London banks lend to each other. This rate is used as the base for other loans by banks to their customers. The principal trade association in the UK for firms that are active in the investment banking and wholesale securities industry. Represents the London offices of investment banks from around the world.

156 LIFFE 157 Liquidity Likuidueshmri 158 Listed Company 159 Listing 160 Listing Particulars 161 Loan Assignment 162 Loan Stock 163 Loan Swaps 164 Local 165 London Inter bank Offered Rate (LIBOR) 166 London Investment Bankers Association (LIBA)

167 London Market Information Link The Exchanges new main source of UK financial data for market professionals and 316

information vendors. It is part of the London Stock Exchanges Sequence program. 168 Long 169 Management Buy Out (MBO) 170 Mandatory Quote Period 171 Margin Payment 172 Market Maker A trader who has bought more stock than he has sold is said to be long in that stock, i.e. a Bull position is held. Involves all or part of the share capital of a company being acquired by its own directors/senior executives. The period of time Monday to Friday when all registered market makers in a security must display their prices The amount deposited with the Clearing House in a futures trade to provide protection to both parties. A London Stock Exchange member firm which is obliged to offer to buy and sell securities in which it is registered throughout the mandatory quote period. Also a foreign exchange dealer who quotes buy and sell prices in each currency. UK residents owning American or Canadian shares often use a company who act as a recognized marking name (normally the registered holder of the security to whom dividends are sent). The recognized marking name receives (collects) dividends and pays them out to the appropriate holders of the shares, charging a fee for this service. A trading firm of the Stock Exchange which may deal in shares on behalf of its clients or on behalf of the firm itself. The provision of second stage financing to new businesses. The price half-way between the two prices shown in the Daily Official list under Quotation, or the average of both buying and selling prices offered by the market makers. The prices found in newspapers are normally the mid-price. The lowest rate of interest at which the Central Bank will lend to other banks. The minimum number of shares in which market makers are obliged to display prices for securities in which they are registered. Loans made by banks, usually to other banks or financial institutions, which are repayable on demand. Agents in the Money Market who match those who have money with those who need 317

173 Marking Name Fees

174 Member Firm 175 Mezzanine Finance 176 Mid Price

177 Minimum Lending Rate 178 Minimum Quote Size (MQS) 179 Money At Call 180 Money brokers

money. 181 Money Market Treg i paras 182 Mortgage(s) Hua Hipotekare 183 Negotiable Instrument A market consisting of financial institutions and dealers in money and credit who either want to lend or borrow money. The conveyance of a legal/equitable interest in property as security for a debt (e.g. a loan). Any instrument that satisfies the three tests of negotiability. These are: the property in the instrument passes by mere delivery or by endorsement and delivery; a transferee taking the instrument in good faith etc. with no notice of any defect in the title of the transferor obtains an indefeasible title against all the world, and may sue on the instrument in his own name; and no notice of the transfer need be given to the person liable on the instrument. The value of a company after all debts have been paid, expressed in pence per share. A company coming to the market for the first time or issuing extra shares. Stock broking term used to refer to the account about to start, i.e. not the current account period. Shares newly issued by a company. These shares can usually be transferred on renounceable documents. A new issue of shares, usually as the result of a rights issue, on which no payment has yet been made, often evidenced by an allotment letter. Name in which a security is registered and held in trust on behalf of the beneficial owner. A banks own current account with another bank, i.e. not a clients account. A facility provided by banks to companies wishing to raise capital by issuing short term securities or notes (see Sterling Commercial Paper). The bank acts as a marketing vehicle for the company, finding buyers for the notes and passing the proceeds to the company. If no buyers are forthcoming, part of the facility is that the bank will buy the notes itself. A company which holds investments on behalf of clients, being the legal owner but not the beneficial owner. 318

184 Net Asset Value 185 New Issue 186 New time 187 Nil Value Shares 188 Nil Paid 189 Nominee Name 190 Nostro 191 Note Issuance Facility (NIF)

192 Nominee Company

193 Novation

The substitution of a new obligation or debt for an old one by mutual agreement. This may be a new arrangement between the same parties, or the substitution of a new debtor for the old one. The price at which the market maker will sell shares to investors. A method of bringing a company to the market. The public can apply for shares directly at a fixed price. A prospectus containing details of the sale must be printed in a national newspaper. The price quoted by a Market Maker at which he will sell the relevant stocks/shares. A collective investment scheme. As with an Investment Trust buy shares in the company which has the sole purpose of investing in securities, property etc. The position of a dealer in foreign exchange or futures/options etc. at any time when an exchange risk is run. The right (but not the obligation) to buy or sell securities or commodities at a fixed price within a specified period. The most common form of share. Holders receive dividends which vary in amount in line with the profitability of the company and recommendation of directors. The holders are the owners of the company. An option whose exercise price is less favorable to the option buy than the current spot rate. Unlisted securities that are traded outside a regular exchange. Investors in these have less protection than those in listed investments. The nominal value of a security. Used by building societies to raise money. Bought and sold through stockbrokers, they pay out income (after basic rate tax deductions) twice a year. A Floating Rate Note (FRN) without a maturity date. 319

194 Offer Ofert 195 Offer for Sale Ofert shitjeje 196 Offer Price Cmim i krkuar nga shitsi 197 Open-Ended Investment Company (OEIC) 198 Open Position 199 Option 200 Ordinary Shares Aksione t zakonshme 201 Out-of-the-money 202 Over The Counter Securities 203 Par (value) 204 Permanent Interest Bearing Shares (PIBS) 205 Perpetual Floating Rate Note

(PFRN) 206 Personal Investment Authority (PIA) 207 Physical Delivery 208 Pit 209 Placing 210 Portfolio Portofol 211 Preference Shares Aksione t privilegjuara 212 Preferential Form The self regulating organization responsible for personal pensions and unit trusts. The transfer of ownership of an underlying commodity between a buyer and seller party to a futures contract following expiry. Trading arena where open outcry takes place. A sale of shares to a specific group of buyers, which bypasses the normal sale mechanisms. A collection of securities owned by an investor. These are normally fixed-income shares whose holders have the right to receive dividends before ordinary shareholders but after debenture and loan stock holders have received their interest. The London Stock Exchange allows companies offering shares to the public to set aside up to 10% of the issue for application from employees and, where a parent company is floating off a subsidiary, from shareholders of the parent company. Separate application forms, usually pink (hence the nickname pink forms), are used for this. If the market price of a new security is higher than the usual price, the difference is the premium. If it is lower, the difference is called the discount. The cost of purchasing a trading option. The P/E ratio is a measure of the level of confidence investors have in a company (rightly or wrongly). Generally, the higher the figure, the higher the confidence. It is worked out by dividing the current share price by the last published earnings per share which is net profit divided by the number of ordinary shares.

213 Premium Axhio 214 Price/Earnings Ratio (P/E Ratio)

215 Price Sensitive Information Information that has to be reported to the London Stock Exchanges Regulatory News mimi informacion t ndjeshm Service (RNS), which may have an effect on a companys share price. 216 Primary Market The function of a stock exchange in bringing securities to the market for the first time.

320

Money is being raised either for the founders of the company or to fund future growth. 217 Principals Commission 218 Private Company 219 Program Trading 220 Promissory Note Dftes borxhi 221 ProShare 222 Prospectus Prospekt 223 Proxy Prokur Plotfuqishmrie 224 Public Limited Company (plc) Kompani me prgjegjsi t kufizuar 225 Put Option Opsion i s drejts pr shitje 226 Quotation Kuotim 227 Quoted Company Kompani t Kuotueshme 228 Quote Vendors 229 Rally Tubim A misnomer which actually describes the traders turn or mark -up. Usually shown on request by clients that the agent or seller shows their profit. A company which is not a public company and which is not allowed to offer its shares to the general public. Automatic buying and selling of shares on the instruction of a computer, according to whether prices are rising or falling. An unconditional signed promise to pay a set sum of money at an agreed date either to a specified person or to bearer. An independent organization which promotes share ownership among individual investors, including employees. Document giving the details that a company is required to make public to support a new issue of shares. See Listing. A person empowered by a shareholder to vote on his behalf at company meetings. A company whose shares may be purchased by the public and traded freely on the open market and whose share capital is not less than a statutory minimum. The right but not the obligation to sell at an agreed price at or within a stated future time A price, made in securities by market makers, at which they are prepared to deal (normally different prices quoted for sales or purchases). A company whose shares are quoted on the London Stock Exchange and are traded there. Screen-based computer system providing instant information on prices of shares, foreign exchange and commodities. The rapid rise in a price following a fall.

321

230 Recourse 231 Redemption Date Data shpengim 232 Renounceable Documents

A term used in factoring relating to the obligation of the client company to buy back any unpaid debts from the factoring company. The date on which a security (usually a fixed interest stock) is due to be repaid by the issuer at its full face value. The year is included in the title of the security; the actual redemption date being that on which the last interest is due to be paid. Temporary evidence of ownership, of which there are three main types: a). when a company offers shares to the public, it sends an allotment letter to the successful applicants. b). if it makes a rights issue, it sends a provisional allotment letter to its shareholders. c). in the case of a capitalization issue, it sends a renounceable certificate. All of these are in effect bearer securities, and are valuable. Each includes full instructions on what should happen if the holder wishes to have the newly issued shares registered in their own name, or if they wish to renounce them in favor of somebody else. An agreement where a loan or securities are sold to a third party with a commitment to repurchase the asset for an agreed price on demand, or after a stated time, or in the event of a particular contingency. An organization that takes responsibility for maintaining a companys share register. A service operated by the London Stock Exchange, which ensures that price-sensitive information from listed companies is collected and then disseminated to all RNS subscribers at the same time. Many orders to buy or sell securities are placed with the broker by an agent e.g. banks, accountants, stockbrokers. This intermediary is entitled to a share of any commission charged to his client, this share being known as return commission, and is self-billed by the broker. An agreement under which a holder of cash who wish es to earn interest or borrow securities agrees to lend that cash against the purchase of securities, and simultaneously agrees to resell the securities for an agreed price on demand, or after a stated time, or in the event of a particular contingency. A facility which gives the client the right to issue securities at unspecified dates within an

233 Repo

234 Registrar 235 Regulatory News Service (RNS)

236 Return Commission

237 Reverse Repo

238 Revolving Underwriting Facility

322

(RUF) 239 Rights Issue Emtim ose Emision 240 Roll Over Rrokulliset mbi 241 Roll Over Loan 242 Round Amounts 243 Safe Keeping Ruajtjen e sigurt 244 Safety Deposit Depozitimit t Siguris 245 Scrip Dividend Dividendit Kupon

agreed time span, which the bank (or similar institution) will underwrite. An invitation to existing shareholders to purchase additional shares in the company. The continuance of an existing agreement. A loan for a fixed period, but where the interest rate is reviewed at intervals throughout the term of the loan, based on a formula agreed at the time the loan is made. Amounts of stock or numbers of shares in which market makers are ready to deal on a normal price basis, as opposed to odd lot amounts or numbers. The secure storage/holding of securities, i.e. no extras such as collective dividends or handling/control of coupons. Separate storage drawers or boxes within a strong room may be provided by banks to their customers to provide secure storage of the clients valuables etc. An alternative to payment of dividends in cash, it provides an advantage to companies in relation to advance corporation tax (ACT) (i.e. they pay ACT on cash dividends, but not on scrip dividends). In paying Scrip Dividends, the company provides shares in the company rather than cash. (See also DRIP). See Capitalization Issue. A service which supports the trading of listed UK equities, in which turnover is insufficient for the market making system. It is distributed via a number of screen-based information services. it shows current orders, company information, historical trading activity for each stock and the sole market maker, where only one is registered. Marketplace for trading in securities that are not new issues. General name for stocks and shares of all types. In common usage, stocks are fixed interest securities and shares are the rest. Once a deal has been made, the settlement process transfers stock from seller to buyer 323

246 Scrip Issue shtje kupon Seats Plus

247 Secondary Market Treg Sekondar 248 Securities Obligacionet 249 Settlement

and arranges the corresponding movement of money between buyer and seller (see Sub Participated Loans). 250 Settlement Day Dit e likuidimeve n burs 251 Short 252 Shorts Day on which bought stock is due for delivery to the buyer and the appropriate payment to the seller. A sale of a contract to open a position. See Gilts or Gilt-Edged Securities.

253 Society for Worldwide Interbank SWIFT is a co-operative based in Belgium, established by and for the financial industry Financial Telecommunication as a global provider of secure financial messaging services. (SWIFT) 254 Soft Commission 255 Spot Rate Kurse Spot 256 Spread Diferenc mimesh ose Nivele Normash 257 Stag 258 Stockbroker Agjent i burss ose ndrmjets ekonomiko-financiar 259 Stock Lending An intermediarys funding of a clients costs in recognition of business levels received. Typically a broker paying for a fund managers information system expenses. The normal rate of exchange quoted in foreign exchange markets. This is the rate applicable for transactions in which the funds are to be paid over in each centre on settlement day (two days later). An option trade in which two or more open positions are established in order to trade the differentials and offset risk. Option spreads may use different exercise prices and/or expiry dates. Also, the difference between buy and sell prices quoted by foreign exchange market makers. One who applies for a new issue in the hope of being able to sell the shares allotted to him/her at a profit as soon as dealing starts. A company or partnership dealing in securities as agent for its clien ts. Since the Big Bang (October 1986) such firms have been allowed to act as principal. London Stock Exchange rules oblige traders to state on contract notes whether they are acting as an agent or a principal. A situation where one party obtains securities from another, usually in order to complete an order. The lender actually sells the securities to the borrower and they are replaced by equivalent stock later. See Securities.

260 Stocks

324

Aksioni 261 Sub Participated Loans Where the lender bank is unable or unwilling to lend the full amount of the borrowers requirements, it can raise funds by borrowing money from other institutions (sub participants). When an issue of securities is underwritten, the underwriter may spread the risk amongst sub-underwriters. If they agree to participate, the sub underwriters accept an obligation to underwrite a certain value of the securities. If all of the securities are sold, the sub underwriters receive a commission self billed by the underwriter. If not, then the sub underwriters have to buy an agreed proportion of the unsold securities. Loans made jointly to a borrower by a group or syndicate of lenders. These arise with the sale of a fixed yield bond to an investor coupled with an interest rate swap agreement. The bank sells the investor a fixed yield bond, who then has the right to receive the fixed rate interest thereon. The investor then enters into an interest rate swap agreement with the bank whereby he pays over the fixed rate interest, and receives in return floating rate interest from the bank. The bank is likely to enter into another interest rate swap agreement with a third party to hedge its risks. To set a price and deal and principal in a specific security, currency or commodity. In an offer by tender, buyers of shares specify the price at which they are willing to buy. Stock Exchange system providing up to the minute information on share prices. Lending aimed at financing foreign trade, usually exports, at home or abroad. The price agreed between buyer and seller in the trading pit at which the transaction is executed. Transferable options with the right to buy and sell a standardized amount of a security at a fixed price within a specified period. An instalment in payment of a loan, e.g. if a loan of 100,000 is payable in 5 payments of 20,000 each 20,000 payment is a tranche. The form signed by the seller of a security authorizing the company to remove his/her name from the register, and substitute that of the buyer. 325

262 Sub Underwriter Nnsiprmarrs

263 Syndicated Loans 264 Synthetic Securities

265 Taking a Position 266 Tender Offer 267 TOPIC 268 Trade Finance 269 Trade Price 270 Traded Options 271 Tranche 272 Transfer Transferim

273 Treasury 274 Money Market Lending 275 Turn 276 Under subscription 277 Underwriting

Description of the division of a bank or business which arranges to provide the funds needed for lending etc. It will operate in the foreign exchange and money markets. Short term lending (usually up to 90 days) of surplus funds to banks and financial institutions. The mark up or profit on a deal. An issue of securities is undersubscribed when applications total less than the amount offered for sale or subscription. An arrangement by which a company is guaranteed that an issue of shares will raise a given amount of cash. The underwriters undertake to subscribe for any of the issue not taken up by the public. They charge commission for this service. There are two common meanings to this term, both connected with the provision of cars to dealers by Finance Houses. (a) The finance house buys the car from the manufacturer and makes them available to the dealer. The finance house retains title until a buyer is found, or the time limit expires. The dealer must then buy the vehicle(s). (b) The finance house makes a loan to the dealer to provide the funds required to buy vehicles from the manufacturer. A pooled fund held by trustees on behalf of investors. The unit trust buys and sells securities but does not sell its own units; this is done by the unit trust manager. Stocks and shares that are not officially listed or quoted on the Stock Exchange. A placing of shares, i.e. a sale of securities by a person who acquired them as payment for the purchase of their company. The provision of start-up capital to new businesses. The investment comes predominantly from specialized institutions: Limited Partnership Funds and Venture Capital Trusts. A company that rescues another company that is in financial difficulty, especially one which saves a company from an unwelcome take-over bid.

278 Unit Stocking

279 Unit Trust 280 Unlisted / Unquoted Securities 281 Vendor Placing 282 Venture Capital

283 White Knight

326

SHTOJCA O: NGRITJET E MIMIT: Prmbledhje dhe Pasqyrim

ka sht ngritja e mimit? Ngritja e mimit sht shuma, apo prqindja, nj shtes e tregtarit n mimin e kostos s mallrave, me qllim t arritjes s profitit, p.sh. Ngritja e mimit =mimi i shitjes - mimi i kostos x 100 mimi i kostos Shembull: Biznesi shet produktin pr 500. mimi i kostos s produktit sht 300. Prandaj ngritja e mimit n at produkt sht: 500 300 x 100 = 66.66 % ngritja e mimit 300 Ngritja e mimit sht pjes fundamentale e biznesit. Biznesi q synon t bj profitin do t duhet t dij se sa ata duhet t ngrisin mimet e tyre t blerjes. Ngritjet e mimit si mjet i vlersimit Ngritjet e mimit mund t jen nj mjet i dobishm si pjes e programit t sigurimit (garancis): Gjat procesit t analizs s rrezikut; Si test i kredibilitetit gjat vizits s TVSH-s; dhe Si nj mjet i vlersimit.

327

Koncepti i ngritjes s mimeve

Ngritje e mimit t nj produkti Nse vetm nj produkt sht shitur, ather shuma e fituar nga shitja do t jet e barabart me koston e mallrave t shitura, t rritur prmes ngritjes s mimit t atij produkti. Pr shembull, nse kosto e mallrave prej 100,000 sht shitur me nj ngritje mimi prej 25%, ne do t presim q shitjet t jen 125,000. 100,000 + 25% = 125,000

Ngritje e mimit t dy produkteve n volume t njjta t shitjes Nse shiten dy produkte, nj me nj ngritje mimi prej 25% dhe nj me nj ngritje mimi prej 50% dhe kosto e mallrave t shitur pr do product sht 100,000 ather shitjet e pritura pr secilin produkt do t jen: Produkti 1 100,000 + 25% = 125,000 Produkti 2 100,000 + 50% = 150,000 Total 200,000 = 275,000 Prandaj, ngritja e mimit e arritur n shembullin m lart sht: Ngritja e mimit = 275,000 200,000 x 100 = 37.5 % 200,000

Ngritja e mimit t dy produkteve n volume t ndryshme t shitjes Kjo sht e njjt sikur ne t marrim mesataren pr dy ngritjet e mimit pr do produkt. Megjithat, nse volumi i mallrave t 328

shitura nuk sht i njjt, ngritja e prgjithshme e arritur e mimit do t ndikohet si vijon: Produkti 1 300,000 + 25% = 375,000 Produkti 2 100,000 + 50% = 150,000 Total 400,000 = 525,000 Llogaritja e ngritjes s mimit do t jet: 525,000 400,000 x 100 = 31.25% 400,000 Ngritja e mimit sht reduktuar n 31.25% pr shkak se pjesa m e madhe e shitjeve ishin me nj ngritje m t ult mimi prej 25%. Nse sht shitur m shum nga produkti 2 n krahasim me produktin1 ather ngritja e mimit do ti afrohet 50%, si: Produkt 1 100,000 + 25% = 125,000 Produkt 2 300,000 + 50% = 450,000 Total 400,000 = 575,000 Llogaritja e ngritjes s mimit do t jet: 575,000 400,000 x 100 = 43.75% 400,000 Prandaj, kur marrim parasysh ngritjet e mimit pr nj varg t mallrave, nuk mundemi thjesht t marrim mesataren e ngritjes s mimit t do produkti, pasi q volumi i shitur i secils do t ket efekt n ngritje t prgjithshme t mimit. Kjo sht referuar si ngritje e ponderuar e mimit.

SHTOJCA P: STANDARDET E KUALITETIT

329

Qllimi Programi i Matjes se Kualitetit te Kontrollit ( PMKK) sht i dizajnuar t mbshtes prmirsimin e cilsis n Programin e Kontrolleve n ATK. Rezultatet e rishikimeve t rasteve t matjes se kualitetit jan nj komponent e procesit t vlersimit t efektivitetit t prgjithshm t zyrave regjionale dhe NJTM-se. Rezultatet futen n nj baz t t dhnave t cilat mund t prdoren pr t identifikuar prirjet e cilsis n ATK si nj trsi, apo n ndonj regjion t veant. Rezultatet e rishikimeve t kualitetit fillimisht, prdoren pr t vendosur nj vij-baz prball rezultateve pasuese q do t maten. Kjo lejon prcaktimin se a sht duke u prmirsuar kualiteti a po jo, cilat regjione jan duke u prmirsuar m s shumti, a jan duke br dallime ndryshimet sistematike dhe a jan duke br ndonj dallim trajnimet. PMKK nuk sht nj zvendsim pr nevojn e Udhheqsve t Ekipeve dhe Menaxherve Regjional t rishikojn dhe miratojn punn e puntorve t tyre. Rezultatet e PMKK nuk jan pr tu prdor pr qllime disipline. PMKK mund t prdoret pr vlersimin e efektivitetit t Menaxherve Regjional apo Udhheqsve t Ekipeve n adresimin e shtjeve t cilsis n ekipin apo regjionin e tyre dhe marrja e hapave t nevojshm pr t prmirsuar cilsin e puns s br. Standardet e kualitetit jan deklarata koncize t pritjeve pr kontroll kualitative dhe jan udhzime pr t ndihmuar inspektort n plotsimin e prgjegjsive t tyre profesionale. Ato ofrojn kritere objektive kundrejt rastit q sht vlersuar . Secili standard i kualitetit sht prkufizuar me elementet t cilat duhet t jet t pranishme n nj kontroll kualitative . Ato jan t grupuara si vijon: - I - Planifikimi se a jan ndrmarr t gjith hapat e nevojshm pr t rregulluar punn baz pr nj ekzaminim (inspektim) t plot. Elementet e ktij standardi me shifr prkatse jan : 101 Veprimtaria e planifikimit para kontrolle 102 Krkesat pr Dokumentet Informuese ( KDI) 103 Pika t mdha, t pazakonshme dhe t pasigurta ( MPP) 104 Deklaratat e viti t kaluar/ pasues dhe ato q lidhen me to 105 Verifikimi i prmbushjes s plot (Saktsia Procedurale 106 Fushveprimi i kontrollit - II - Teknikat inspektuese/kontrolluese a jan prdor teknika t duhura inspektuese dhe se shtjet q jan kontrolluar jan kompletuar deri n masn e nevojshme pr t dhn informata t mjaftueshme pr t prcaktuar detyrimin e sakt tatimor

330

201 intervista e Kontrollit/Prmbushjes 202 Interpretimi /Zbatimi i sakt i Ligjit Tatimor 203 Shqyrtimi(kontrollimi) i saktsis s deklarats 204 Prcaktimi i ndshkimit (a jan bere saktsisht prcaktimet /llogaritjet) (ndshkimet mandator / mandatora / e drejta e plote qe i jepet dikujt per te vepruar ose per te ushtruar nje te drejte gjate nje kohe te caktuar / ndshkimet aty per aty/) - III - Zbatimi i Ligjit dhe Politikave a jan bazuar konkluzionet e arritura n nj zbatim korrekt t ligjit dhe politikave. 301 Zbatimi i Ligjit dhe Politikave

- IV - Afatet sht kryer kontrolli me koh dhe veprimet e ndrmarra gjat kontrollit jan br me koh. 401 Koha e kaluar n kontrolle/vizita vzhguese 402 Zgjidhje e eficiente dhe arritja e afateve t ATK-s (Afatet) 403 Menaxhimi i volumit t puns

- V - Raportet me paln/Profesionalizmi a ka mbajtur inspektori marrdhnie t duhura me tatimpaguesin dhe a e ka kryer kontrollin n mnyr profesionale. 501 Komunikim qart/ Profesional 502 Informimi i tatimpaguesit/prfaqsuesit 503 t drejtat dhe obligimet e tatimpaguesit 504 Konfidencialiteti 505 Pagesa e krkuar 506 Prfshirja e menaxhmentit

331

- VI - Dokumentimi/Raportet a sht dokumentuar n trsi dosja e kontrollit pr t pasqyruar t gjitha veprimet e ndrmarra nga inspektori dhe baza pr veprimet e ndrmarra; a sht i plot raporti i kontrollit q i sht dhn tatimpaguesit dhe a pasqyron prcaktimin e br n lidhje me rregullimet n deklarimet e tatimpaguesit dhe baza ligjore pr at prcaktim. 601 Dokumentacioni i rastit / historis s inspektorit 602 Letrat e puns pr mbshtetjen e prfundimeve 603 Shkruarja e raportit 604 Llogaritja e tatimit

N tabeln e mposhtme sht nj prkufizim pr secilin element standard t cilsis, prfshir pikat q konsiderohen n prcaktimin se a sht plotsuar elementi. Konsiderimet e rreshtuara nuk jan pikat e vetme q duhet prfillur, por jan t prfshira pr t pasqyruar shembujt e veprimtarive q do t prfillen n prcaktimin se a jan plotsuar elementet standarde t pritura.

P1: ELEMENTI 101 Veprimtaria e planifikimit para kontrolls PRKUFIZIMI

Standard i Nj Planifikimi KONSIDERATAT/PRFILLJET 1. A jan rishikuar dokumentet e brendshme? 2. A sht br krkimi i duhur n SIGTAS pr t prcaktuar nivelin e prmbushjes s tatimpaguesit? 3. A jan rishikuar dhe prfillur burimet e brendshme dhe t jashtme t t dhnave? 4. A sht rishikuar vegla e modelit t kontrolls dhe a jan prfillur parametrat e rrezikut t identifikuar me modelin e kontrolls? 332

Ky element mat nse veprimtaria e para kontrolls ka qen e duhur.

ELEMENTI

PRKUFIZIMI

KONSIDERATAT/PRFILLJET 5. A jan identifikuar shtjet e mundshme t kontrolls? 6. A sht prfillur mbledhshmria e ndonj vlersimi t mundshm? 7. A jan prgatitur pyetjet pr intervistn fillestare? 8. A sht njoftuar tatimpaguesi me koh pr kontrolln n pritje? 9. A ka identifikuar me saktsi letra e njoftimit fillestar shnimet specifike, dokumentet apo informatat q duhet t jen t gatshme n kohn e intervists fillestare?

102 Krkesat pr Dokumentet Informuese

1. A sht prgatitur krkesa e duhur pr dokumente q identifikon informatat apo dokumentet e krkuara? 2. A kan qen specifike dhe a jan lidhur me kontrollin Ky element mat se a jan prgatitur si dokumentet dhe informatat e krkuara? duhet Krkesat pr Dokumentet 3. A jan lidhur me periudhat kohore t mbuluara nga kontrolla Informuese. Kjo prfshin KDI dokumentet dhe informatat e krkuara? fillestare dhe KDI(t) e mvonshme 4. A jan lshuar me koh dhe a kan qen t duhura KDI-t e (nse zbatohen). m pastajme? 5. A kan dhn afatin pr marrjen e dokumenteve dhe informatave krkesat pr dokumente dhe informata? 1. Gjat kontrolls, a u sht dhn prfillje duhur pikave t mdha, t pazakonta apo t pasigurta? 2. A sht shqyrtuar bilanci i gjendjes pr pikat MPP-s? (Kontrollat pr Tatimin n t Ardhurat e Korporatave) 3. A dallojn informatat e Dogans nga informatat e raportuara n deklarat, a sht dhn arsyeja pr dallimin?

Ky element mat nse pikat e mdha, t pazakonta dhe t pasigurta n 103 deklarat jan marr parasysh si duhet kur ka filluar kontrolla. Pikat e Pika t mdha, t MPP-s prfshijn llogarit me tituj t pazakonshme dhe pazakont, llogari me shuma t t pasigurta (MPP) pazakonta, ndryshime t mdha t pashpjegueshme n mes t bilancit hyrs dhe bilancit mbylls, etj. 104 Ky element mat se deklaratat e vitit t

1. A sht br verifikimi pr t prcaktuar nse tatimpaguesi ka 333

PRKUFIZIMI KONSIDERATAT/PRFILLJET kaluar, pasues dhe q lidhen me to, a biznese tjera t cilat duhet prfillur n at kontroll? Deklaratat e viti t jan prfillur gjat inspektimit kur jan 2. A sht br prcaktimi lidhur me deklaratat shtes apo kaluar/ pasues dhe siguruar (justifikuar). periudhat t cilat duhet (apo nuk duhet) t kontrollohen? ato q lidhen me to 1. A sht prfillur gjat kontrolls prmbushja e krkesave pr deklarim dhe pages nga tatimpaguesi? 2. A jan krkuar nga tatimpaguesi deklaratat e pa dorzuara apo a jan ndrmarr veprime pr t vendosur obligim tatimor pr deklaratat q nuk jan dorzuar prpara? 3. A sht krkuar nga inspektori pagesa e detyrimeve tatimore t papaguara? 1. A ka qen i duhur fushveprimi i kontrolls (shtjet apo deklaratat e pajtuara q duhet t kontrollohen)? 2. A ka kryer inspektori kontroll brenda fushveprimit t pajtuar m hert? 3. Nse fushveprimi sht rritur, a ka marr pajtim inspektori nga Udhheqsi i Ekipit?

ELEMENTI

105 Verifikimi i prmbushjes s plot (Saktsia Procedurale) Ky element mat nse Verifikimet e Krkuara t Deklarimit jan kryer.

106 Fushveprimi i kontrolls

Ky element mat shkalln n t ciln sht kryer kontrolla prbrenda fushveprimi i cili sht prcaktuar n shkallt e para t planifikimit t kontrolls dhe pr t ciln sht pajtuar edhe Udhheqsi i Ekipit.

P2: Standardi Dy Aplikimi i Ligjit dhe Politiks ELEMENTI PRKUFIZIMI KONSIDERATAT/PRFILLJET

334

KONSIDERATAT/PRFILLJET 1. A e ka bazuar inspektori prcaktimin e vet n ligjin e zbatueshm? 2. A e ka interpretuar si duhet inspektori ligjin? Ky element mat nse jan prdor 3. A i ka zbatuar si duhet inspektori politikat e ATK-s n 201 teknikat e duhura pr t prcaktuar t prcaktimin e br? ardhurat e tatueshme; a sht prfillur 4. A jan bazuar n ligjin e tanishm ndshkimet e vna? Zbatimi i Ligjit dhe si duhet ligjit tatimor i zbatueshm pr 5. A jan zbatuar si duhet dispozitat ndshkimore? shtjet tatimore; a jan ndjekur Politikave 6. A i ka hulumtuar inspektori ligjin dhe politikat lidhur me politikat dhe procedurat? shtjet e kontrolluara? 7. A i ka ndjekur t gjitha udhzimet procedurale inspektori?

ELEMENTI

PRKUFIZIMI

P3 -Standardi Tre Teknikat e hetimit/Kontrollit PRKUFIZIMI KONSIDERATAT/PRFILLJET Ku element mat se a jan kryer 1. Intervista fillestare ka qen specifike dhe i ka lejuar intervista t planifikuara mir gjat inspektorit t siguroj informatat e nevojshme pr t filluar inspektimit. Duhet t bhen pyetje t kontrolln. 301 mjaftueshme pr ti dhn kuptim t 2. Inspektori ka br pyetje specifike pr t marr njohuri pr qart operacioneve dhe aktiviteteve t historin dhe operacionet e tatimpaguesit. intervista e Kontrollit/ tatimpaguesit. Vlersimi i ktij 3. Pyetje prcjellse pr fushat e pazgjidhura q kan adresuar Prmbushjes elementi duhet t prfshij prfilljen e shtjet n mnyrn q ka siguruar informatat specifike t t gjitha intervistave t mbajtura me nevojshme. tatimpaguesin, prfaqsuesit dhe 4. Nuk sht br intervist 335 ELEMENTI

ELEMENTI

PRKUFIZIMI palt e treta.

KONSIDERATAT/PRFILLJET 1. A e ka zbatuar me saktsi inspektori ligjin? 2. A ka hulumtuar inspektori pr t siguruar zbatimin e sakt t ligjit? 3. A ka krkuar inspektori ndihm nga udhheqsi i ekipit apo ekspertt teknik mbi shtjet? 4. A sht prdor si duhet vlera e hapur e tregut? 1. A jan br analiza financiare pr t krahasuar t gjitha burimet e t ardhurave me shpenzimet e dala? 2. A jan analizuar raportet bankare pr t prcaktuar nse depozitat e bra nuk jan t paraqitura n t ardhurat e raportuara? 3. A jan mostrat e faturave t prshtatshme (shum apo pak) pr t prcaktuar saktsin e shitjeve dhe blerjeve? 4. A jan analizuar faturat pr t verifikuar t dhnat e shitjeve dhe blerjeve? 5. A pasqyrojn rezervat n dispozicion blerjet apo importet e bra nga tatimpaguesi? 6. A jan analizuar kontrollat e brendshme t tatimpaguesit pr t siguruar saktsin e librave dhe regjistrimeve? 7. A pasqyrojn realitetin informatat n deklarat n pikpamje t standardit t tatimpaguesit pr jetes apo veprimtari biznesi? 8. A mbshtesin informatat nga palt e treta importet dhe eksportet (dogana, etj.) e raportuara n deklarat? 9. A jan mbshtetur mimet e shitjeve nga informatat n regjistrimet e tatimpaguesve? 10. A jan t arsyeshme humbjet n deklarat duke marr parasysh veprimtarin e puns s tatimpaguesit? 11. A kan pasur verifikime t trthorta deklaratat tatimore me TVSH-s dhe verifikimet e trthorta t TVSH-s me deklaratat e tatimeve n t ardhura? 336

Ky element mat se a sht zbatuar me saktsi ligji tatimor q prfshin t Interpretimi /Zbatimi i gjitha aspektet e shtjes s zhvillimit sakt i Ligjit Tatimor

302

303 Ky element mat se a jan bar Shqyrtimi(kontrollimi) shqyrtimet e duhura pr t prcaktuar saktsin e informatave n deklarat i saktsis s deklarats

ELEMENTI 304 Prcaktimi i ndshkimit civil (Saktsia regullatore)

PRKUFIZIMI Ky element mat se a jan br saktsisht prcaktimet/llogaritjet pr ndshkimet civile q jan vn.

KONSIDERATAT/PRFILLJET 1. A i ka zbatuar si duhet ndshkimet inspektori? 2. A jan llogaritur me saktsi ndshkimet (nse jan vn nga inspektori)?

P4 -Standardi Katr Afatet Koha e prshtatshme KONSIDERATAT/PRFILLJET 1. Does the time spent on the audit reflect the effort necessary for that audit in view of the issues audited? 401 Ky element mat nse koha e kaluar n 2. Was an appropriate amount of time spent In preparation prior to first appointment? Koha e kaluar n kontrolla sht konform m kontrolla/vizita ndrlikueshmrin e shtjeve. vzhguese Ky element mat se a jan arritur afatet e ATK-s dhe veprimet ndrmarra pr 402 rastin jan br n mnyrn m efecient e q nuk ka rezultuar n Zgjidhje e eficiente ndonj vonim t panevojshm pr t dhe arritja e afateve zgjidhur rastin. t ATK-s (Afatet) Afatet Standarde 1. A i ka kryer veprimet inspektori n kontroll prbrenda afatit t rekomanduar? 2. A ka pasur vones n rastet q nuk jan dokumentuar apo sqaruar? 3. A pasqyron saktsisht dokumenti prmbylls i rastit (AUO10) kohn e kaluar n rast? ELEMENTI PRKUFIZIMI

337

ELEMENTI

PRKUFIZIMI M posht jan afatet standarde t rekomanduara pr t cilat duhet t ndrmerren veprimet: 5 dit pr t filluar inspektimin: marrja e rastit deri te takimi. 15 dit n mes t aktiviteteve t rndsishme, varsisht se a sht duke pritur inspektori dokumentet apo informatat). 1 dit (dita e nesrme e puns) pr tu prgjigjur telefonats s tatimpaguesit/prfaqsuesit. 10 dit pr t prcjellur korrespondencat nga tatimpaguesit/prfaqsuesi. 5 dit nga mbyllja e rastit nga data kur sht marr raporti apo data gjendja e pandryshuar i sht komunikuar tatimpaguesit deri n datn rasti sht mbyllur nga ekipi. 10 dit rastet e mbaruara pr kontrollat e papajtuara nga data kur tatimpaguesi merr letrn e par t rregullimeve t kontrolls deri sa rasti sht mbyllur nga ekipi duke i dhn koh tatimpaguesit t kontaktoj inspektorin dhe udhheqsin e ekipit pr t biseduar dhe zgjidhur (nse sht mundur) arsyet pr munges t marrveshjes (pajtimit)

KONSIDERATAT/PRFILLJET

338

ELEMENTI

PRKUFIZIMI Totali i afateve pr shumicn e kontrollave duhet t jet 160 or t inspektorit t shpenzuara n rast. Shnim: Ditt i referohen ditve kalendarike. Vonesat e arsyeshme do t merren parasysh.

KONSIDERATAT/PRFILLJET

Ky element mat se a vn n prioritet, a ka planifikuar dhe a ka afatizuar Menaxhimi i volumit punn n mnyr t logjikshme dhe me koh t puns

403

1. A i ka planifikuar inspektori takimet dhe a ka krkuar dokumente n mnyr t logjikshme pr kt kontroll? 2. A i ka planifikuar inspektori takimet mjaft prpara pr t mundsuar planifikimin dhe krkimet si pr inspektorin ashtu edhe pr tatimpaguesin?

P5 -Standardi Pes Raportet me Paln/ Profesionalizmi KONSIDERATAT/PRFILLJET 1. A jan t qarta dhe profesionale letrat dhe njoftimet q i Ky element mat nse t gjitha bisedat drgohen tatimpaguesit? 501 dhe korrespodencat/dokumentacioni 2. A ka evidenc se inspektori i ka sqaruar rezultatet e kontrollit jan n harmoni dhe prmbajtje me dhe bazn pr prcaktimet, tatimpaguesit? Komunikim i qart/ biznesin dhe profesionalizmin 3. A i jan treguar qart afatet dhe pasojat pr mosplotsimin e (gjithashtu paraqitja/dukja nse Profesional afateve? rishikon korrespondencn me shkrim). 502 Ky element mat se a ka qen i informuar tatimpaguesi/prfaqsuesi prmes procesit t inspektimit. 1. A sht informuar vazhdimisht tatimpaguesi apo prfaqsuesi i tij gjat procesit t kontrollit, qoft me goj apo me shkrim? ELEMENTI PRKUFIZIMI

339

ELEMENTI Informimi i tatimpaguesit/ prfaqsuesit 503 T drejtat dhe obligimet e tatimpaguesit 504 Konfidencialiteti 505

PRKUFIZIMI

KONSIDERATAT/PRFILLJET

Ky element mat nse tatimpaguesi/prfaqsuesi ka qen i informuar me t gjitha t drejtat dhe obligimet. Ky element mat se a jan mbrojtur konfidencialiteti i deklaratave t tatimpaguesit dhe/ose deklaratave informuese.

Ky element mat nse sht krkuar pagesa dhe/ose a sht prfillur Pagesa e krkuar marrveshja e pagess me kste . 506 Prfshirja e menaxhmentit

1. A sht informuar tatimpaguesi n fillim t kontrolls pr procesin e kontrolls dhe obligimet e tija pr t ofruar informatat/dokumentacionin e krkuar? 2. A ka qen i informuar tatimpaguesi pr pasojat e mosofrimit t informacioneve/dokumentacionit me koh? 3. A sht informuar tatimpaguesi pr t drejtat e tij pr ankes? 1. A i ka mbrojtur si duhet inspektori informatat e tatimpaguesit? 2. A ka br ndonj shpalosje t paprshtatshme t informatave inspektori gjat kontrolls a i ka parashtruar krkesat pr informata /dokumente t palt e sakta, etj? 1. A ka kruar inspektori q tatimpaguesi t kryeje pagesn pr detyrimin e propozuar gjat kohs kur sht dorzuar raporti prfundimtar i kontrollit?

Ky element mat nse niveli i 1.A ka evidenc n dosjen e rastit t prfshirjes s Udhheqsit prfshirjes s menaxhmentit sht i t Ekipit apo Menaxherit Regjional n rast shnimet e duhur pr rastin e veant. Prfshirja rishikimit, bisedat e dokumentuara, etj.? menaxheriale mund t jet e duhur n do koh.

340

P6 -Standardi Gjasht Dokumentacioni/Raportet

KONSIDERATAT/PRFILLJET 1. A i ka dokumentuar veprimet inspektori n historin e rastit? 2. A prmban historia prmbledhjet e bisedave telefonike dhe 601 Ky element mat nse sht prdor takimeve? regjistrimi i aktiviteteve pr t 3. A reflekton historia e rastit kohn e kaluar pr secilin veprim Dokumentacioni i dokumentuar aktivitetet e kontrollit dhe t ndrmarr? rastit/historis s kohn e shpenzuar gjat kontrolls. inspektorit 1. A i mbshtesin prfundimet e inspektorit letrat e puns s inspektorit n lidhje me tatimin shtes, ndshkimet, etj.? 2. A dokumentojn letrat e puns vazhdn e kontrolls, a tregojn krkimet q jan br, teknikat q jan prdor dhe prfundimet e arritura?

ELEMENTI

PRKUFIZIMI

Ky element mat nse letrat e puns (prfshir fushveprimin, intensitetin Letrat e puns pr dhe teknikat e prdorura) jan prgatitur si duhet pr t mbshtetur mbshtetjen e prfundimet e rastit. prfundimeve

602

Ky element mat se a jan ndjekur procedurat e zbatueshme pr Shkrimi i raportit shkruarjen e raportit. Ky element mat nse vlersimi i propozuar apo i vrtet dhe/ose ulja e Llogaritja e tatimit tatimit ka qen prcaktuar/llogaritur 604

603

1. A i tregon shtjet e inspektuara raporti q i sht dhn tatimpaguesit, prfundimet e arritura pr ato shtje dhe bazn ligjore pr prfundimet e arritura? 2. A sht i lexueshm dhe profesional raporti n dukje dhe prmbajtje? 1. A sht e sakt llogaritja e tatimit?

341

ELEMENTI

PRKUFIZIMI saktsisht si krkohet.

KONSIDERATAT/PRFILLJET

Sistemi i pikve 1. 2. 3. 4. Sistemi i pikve parasheh shkall t barabart pr t gjitha elementet. Secili element sht i shkallzuar si po, jo apo n disa raste nuk sht i aplikueshm N/A". Pika e cilsis llogaritet n nj prqindje e totalit t shkallve po, pjestuar me totalin e shkallvepo dhe jo. t gjitha prfilljet nuk zbatohen pr t gjitha tatimet. Nse kontrolli ka pasur vetm TVSh-n, pr shembull, disa prfillje t zbatueshme pr vetm pr Tatimin n t Ardhura nuk do t shkallzohen dhe duhet t tregojn si N/A.

Numri i pikave ne baze te shkallzimit te elementeve Shkallzimi i elementeve: PO JO N/A Gjithsej : Numri i pikave Prqindja

1. Kontrolli me kualitet te lart 2. Kontrolli me kualitet te mesm 3. Kontrolli me kualitet te ult

342

SHTOJCA Q: MOSTER E FORMULAREVE DHE SHABLLONEVE

343

SHTOJCA Q1:

REPUBLIKA E KOSOVS - REPUBLIKA KOSOVA - REPUBLIC OF KOSOVO QEVERIA E KOSOVS - VLADA KOSOVA - GOVERNMENT OF KOSOVO MINISTRIA E FINANCAVE - MINISTARSTVO FINANSIJA - MINISTRY OF FINANCE ADMINISTRATA TATIMORE E KOSOVS PORESKA ADMINISTRACIJA KOSOVA TAX ADMINISTRATION OF KOSOVA

Caktimi i rasteve pr Kontroll nga Administrata Tatimore

Emri Tatimpaguesit _______________________ NF _____________________ Adresa __________________________________

---Caktimi--Data Lloji i Tatimit Periudh(t) e Tatimit Emri i inspektorit Nr. ID

Udhzime Speciale Arsyeja e hapjes s kontrollit Emri i Menaxherit

____ ____ ____ ____ ____

Kontrolli Zgjerimi i kontrollit Rikontrolli Deklarata zvendsuese T tjera (shpjego)

Nr. ID i Menaxherit

---Mbyllja--Data e mbylljes Emri i inspektorit Nr. ID

Rezultatet sipas Njoftim Rivlersimeve pas kontrollit

________________
Nnshkrimi i menaxherit Data

AU001 344

REPUBLIKA E KOSOVS - REPUBLIKA KOSOVA - REPUBLIC OF KOSOVO QEVERIA E KOSOVS - VLADA KOSOVA - GOVERNMENT OF KOSOVO MINISTRIA E FINANCAVE - MINISTARSTVO FINANSIJA - MINISTRY OF FINANCE ADMINISTRATA TATIMORE E KOSOVS PORESKA ADMINISTRACIJA KOSOVA TAX ADMINISTRATION OF KOSOVA

Pr: Nga:

__________________________________________ Emri i Inspektorit Tatimor

______________ Nr. ID

______________________________________
Emri i Udhheqsit t ekipit nga Ad. Tatimore

_____________
Nr. ID Data _________________ NF _________________

Lnda:

Caktimi i rasteve pr Kontroll nga Ad. Tatimore Emri i Tatimpaguesit ____________________ Lloji i Tatimit

Periudha(t) e tatimit Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t)

TVSH - Tatimi i Vlers s Shtuar IS - Kstet tremujore pr BVI QS - Kestet tremujore per Korporata t Vogla CI Kontributet pensionale pr pronarin PD - Tatimi mbi t Ardhurat Personale CD - Tatimi mbi t Ardhurat e Korporatave WM Tatimi i mbajtur n burim CM Kontributet pensionale IR - Tatimi mbi qirat dhe pasurin e patrupzuar WR Tatimi n Interes, Qira, Lojta t fatit, jo-rezident

Dosja e Tatimpaguesit (si sht paraqitur m lart) sht caktuar pr ju vetm pr qllime zyrtare biznesi. Kshtu q kontaktet tuaja me tatimpaguesin dhe aksionet duhet t kryhen n harmoni me Ligjin Nr. 03/L 222 pr Administratn Tatimore dhe Procedurat dhe me dispozitat tjera n fuqi. Ky dokument identifikues nga Administrata Tatimore e Kosovs duhet t tregohet gjat kontaktit t par me tatimpaguesin. me Zyrat Rajonale dhe NJTM. Prve ksaj, duhet q ti tregohet tatimpaguesit se ata mund ta konfirmojn edhe m tej caktimin e tyre nprmes t kontaktit

__________________________
Nnshkrimi i udhheqsit

_________________
Data

AU002 345

REPUBLIKA E KOSOVS - REPUBLIKA KOSOVA - REPUBLIC OF KOSOVO QEVERIA E KOSOVS - VLADA KOSOVA - GOVERNMENT OF KOSOVO MINISTRIA E FINANCAVE - MINISTARSTVO FINANSIJA - MINISTRY OF FINANCE ADMINISTRATA TATIMORE E KOSOVS PORESKA ADMINISTRACIJA KOSOVA TAX ADMINISTRATION OF KOSOVA

DOKUMENTI I KRKES S INFORMATAVE

Pr Adresa:

_________________________

NF:

________________

________________________________________________

Tema: Krkesa pr Informata

TVSH - Tatimi i Vlers s Shtuar IS - Kstet tremujore pr BVI QS - Kestet tremujore per Korporata t Vogla CI Kontributet pensionale pr pronarin PD - Tatimi mbi t Ardhurat Personale CD - Tatimi mbi t Ardhurat e Korporatave WM Tatimi i mbajtur n burim CM Kontributet pensionale IR - Tatimi mbi qirat dhe pasurin e patrupzuar WR Tatimi n Interes, Qira, Lojta t fatit, jo-rezident

Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t)

Ne ju informojm se deklarata e juaj tatimore, e shnuar m lart sht zgjedhur pr kontroll. Kontrolli do t filloj m _________________. dhe vendi i kontrollit do t jet n lokalet e juaja nse ofrohen kushte pr pun, n t kundrtn ATK do t przgjedh vendin e kryerjes s kontrollit. Ju njoftojm se n mnyr q t bjm kontroll kualitativ dhe kohor ne krkojm t shikojm dokumentet vijuese pr periudhat e kontrollit t cekura m lart: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Faturat/kuponat e blerjes Faturat/kuponat e shitjes Libri i blerjes Libri i shitjes Libri pagave dhe libri i mditjeve Libri i Arks Deklarata(t) tatimore Deklaratat import-eksport. Gjendja e llogarive bankare

10. Kontratat e blerjes, shitjes, qiras etj. 11. do regjistrim tjetr, shnim apo dokument q krkohet n baz t Legjislacionit dhe mund t ndihmoj n kompletimin e kontrollit.

346

N baz t paragrafit 8 t Nenit 14 t Ligjit 03/L-222 pr Administratn Tatimore dhe Procedurat, do dokument i ofruar jasht afatit t parapar n paragrafin 7 t ktij Neni nuk do t merret n shqyrtim me rastin e paraqitjes s Ankess n Departamentin e Ankesave apo n ankesn e mvonshme t ushtruar nga tatimpaguesi. Ne ju falnderojm pr bashkpunimin tuaj. Data: _________________. __________________________________

AU003 Nnshkrimi i Inspektorit

347

REPUBLIKA E KOSOVS - REPUBLIKA KOSOVA - REPUBLIC OF KOSOVO QEVERIA E KOSOVS - VLADA KOSOVA - GOVERNMENT OF KOSOVO
MINISTRIA E FINANCAVE - MINISTARSTVO FINANSIJA - MINISTRY OF FINANCE
ADMINISTRATA TATIMORE E KOSOVS

PORESKA ADMINISTRACIA KOSOVA-TAX ADMINISTRATION OF KOSOVA

KRKES PR INFORMATA NGA PALT E TRETA

Pr: __________________________________ NF: __________________________________

Data e krkess:________________________ Adresa:_______________________________

Administrata Tatimore sht duke provuar q t prcaktoj detyrimin korrekt t tatimit pr tatimpaguesin si sht paraqitur m posht. Neni 15 i Ligjit pr Administratn Tatimore dhe Procedurat Nr. 03/L - 222, shkruan si vijon: Administrata Tatimore mund t krkoj me shkrim t: Prgatis dokumente t caktuara t krkuara me njoftim brenda shtat ditve pas dorzimit t njoftimit, apo periudh kohore t till t gjat si mund t pajtohet n mes t ATK-s dhe personit nga i cili jan krkuar dokumentet. Nse dokumentet jan krkuar nga nj vend jasht Kosovs, periudha pr drgimin e dokumenteve do t zgjatet n prputhje me nj periudh minimale prej s paku tridhjet (30) dit kalendarike, e cila mund t zgjatet bazuar n rrethanat e rastit aktual . Marr pjes n kohn dhe vendin e shnuar n njoftim (q duhet t jet s paku dyzetetet (48) or pas dorzimit t njoftimit) pr tu pyetur nn betim prpara Drejtorit t Prgjithshm ose nd onj zyrtari t autorizuar nga Drejtori i Prgjithshm pr kt qllim, sa i prket detyrimit tatimor t atij personi ose ndonj personi tjetr, ose ndonj libri, regjistri, informate t ruajtur n kompjuter q sht nn kontrollin e atij personi. Aty ku njoftimi krkon prgatitjen e dokumenteve ose regjistrimeve tjera, dokumentet ose regjistrat e tilla duhet t prshkruhen me nj siguri t arsyeshme. do person i cili nuk paraqitet n kohn dhe vendin e specifikuar, apo pr t dhn informatat, n prgjigje t krkesave pr informata t prshkruara n paragrafin 1 t ktij Neni, do ti nnshtrohen gjobs pesqind (500) euro. Zyrtart Tatimor po ashtu mund t marrin librat dhe regjistrimet prej: a) dokujt q ka pasur marrveshje financiare me tatimpaguesin; b) dokujt q mund t siguroj informata relevante objektive pr t ardhurat e tatimpaguesit; dhe c) dokujt q mund t verifikoj saktsin e deklaratave, librave dhe regjistrimeve t tatimpaguesit. N pajtim me Nenin15 t Ligjit pr Administratn Tatimore dhe Procedurat Nr. 03/L-222, Administrata Tatimore krkon nga ju q t siguroni t gjitha informatat pr shtjet e shnuara m posht. Kjo informat prfshin por nuk kufizohet n: shitje, blerje, fatura, kupona, llogari, kontrata, kontrata te prokurimit, dokumente t eksport / importit, prmbledhje, letra t kontabilitetit, libra dhe regjistrime t tjera, dhe/apo kopje t sakta t shtjeve t lartprmendura apo t atyre t ngjashme me to q mund t krkohen. Nga: ______________________________ NF: _____________________ Adresa: _____________________________ Informatat specifike t krkuara ___________________________________________ (1)_____________________________________________________________________ (2)_____________________________________________________________________ (3)_____________________________________________________________________ (4)_____________________________________________________________________ Emri dhe nnshkrimi i inspektorit Emri dhe nnshkrimi i Udhheqsit ________________________ _______________________ v.v. v.v. Emri dhe nnshkrimi i pranuesit _________________________ v.v

AU004

348

Form pr vizitat prmbushjes

Data e Vizits_______________________

REPUBLIKA E KOSOVS/REPUBLIKA KOSOVA/ REPUBLIC OF KOSOVAQEVERIA E KOSOVS / VLADA KOSOVA /GOVERNMENT OF

MINISTRIA E FINANCAVE - MINISTARSTVO FINANSIJA - MINISTRY OF FINANCE

ADMINISTRATA TATIMORE E KOSOVS/ PORESKA ADMINISTACIJA KOSOVA/TAX ADMINISTRATION OF KOSOVA

A.

Prgatitja e vizits A2. Emri i Biznesit . Lloji i biznesit (forma e organizimit dhe veprimtaria) Numri Fiskal . (nse ska nr. Fiskal shkruaje nr. E biznesit) Deklarues I TVSH-se Po

A1. Qllimi i vizits

o o o o o o o

Jo deklarues, ka ndrpre deklarimin Rishikim i librave dhe regjistrimeve Verifikimi i informative nga palt e treta A ka regjistrues fiskal Korrigjimi i deklaratave Verifikimi i kreditimit/debitimit Te tjera (specifiko) ..

Jo

Adresa e biznesit Numri kontaktues Kjo sht vizita numr _________ te ky tatimpagues.. A5.
TVSH: TAK: TAP: TMB: Te tjera

A3. Periudhat tatimore pr te cilat nuk ka deklaruar tatimpaguesi sipas sistemit te ATK-se

A4.

TVSH: TAK: TAP: TMB: Te tjera :

B. Ekzekutimi i vizits B1. Emri dhe forma e organizimit te biznesit sht e njjt me formn qe kemi ne sistemin e ATK-se

B1.1 Po Jo

B1.2 Nse Jo, prshkruaj formn aktuale te organizimit dhe datn e riorganizimit:

B2. Nse tatimpaguesi nuk ka nr. Fiskal (Prshkruaj

pse tatimpaguesi nuk ka numr fiskal dhe cfar aktiviteti, vendimi sht marre nga inspektori )

B3. A ka tatimpaguesi adresn e njjt si ne sistemin e ATK-se

B3.1 Po Jo

B3.2 Nse Jo, shkruaje adresn e re

349

B4. A e ka tatimpaguesi numrin kontaktues te njjt

B4.1 Po

Jo

B4.2 Nse Jo , shkruaje numrin e ri kontaktues

B5 Deklarata tatimore te dorzuar me kohe nga tatimpaguesi port e cilat nuk jan procesuar ne sistemin e ATK-se
TVSH: TAK: TAP: TMB: Te tjera :

B6 Periudhat tatimore pr te cilat tatimpaguesi nuk ka deklaruar fare:

TVSH: TAK: TAP: TMB: Te tjera :

B7 Periudhat tatimore qe tatimpaguesi sht ne kreditim tatimor:

B8 A mban tatimpaguesi regjistrime te rregullta sipas ligjit B9 A sht tatimpaguesi i pajisura me regjistrues elektronik (kasa fiskale)

B8.1 Po

B8.2

Pjesrisht (trhiqet vrejtja udhzohet) B9.2

B8.3 Jo

(lshohet gjoba)
B9.4

B9.1 Po

Po , por nuk e prdor

B9.3

Nuk sht i pajisur

Nuk sht i
obliguar

B10 Personi kontaktues

C.

B10.1 Emri________________________________Pozita____________________ _

Te gjeturat/ rekomandimet

C1 Konkluzioni i vizits: (prshkruaj se a sht arrite qllimi i vizits ne kt biznes dhe se a keni identifikuar ndonj rrezik pr mos prmbushje
te sakte nga ana e ktij biznesi)

Prdor ltr shtese nse ka nevoje.

C2
Rekomandimet/veprimet qe sugjerohen te ndrmerren:

Prdor letr shtese nse ka nevoje.

Inspektori Tatimor

Udhheqsi i Ekipit AU005

350

REPUBLIKA E KOSOVS/REPUBLIKA KOSOVA/ REPUBLIC OF KOSOVA/QEVERIA E KOSOVS / VLADA KOSOVA /GOVERNMENT OF KOSOVA M INISTRIA E FINANCAVE - MINISTARSTVO FINANSIJ A - MINISTRY OF FINANCE

ADMINISTRATA TATIMORE E KOSOVS/ PORESKA ADMINISTACIJA KOSOVA/TAX ADMINISTRATION OF KOSOVA

Udhzim lidhur me prdorimin e forms pr vizitat prmbushse: Me qellim te ngritjes se kualitetit te vizitave prmbushse gjate kryerjes se ktyre vizitave ne teren nga ana e inspektorve tatimor sht dizajnuar nj forme e re e raportimit pr kto vizita. Ka qen praktike e deritashme ku realizimin e ktyre vizitave nuk sht br me ndonj prgatitje paraprake nga ana e inspektorit tatimor dhe se shpesh forma e raportimit te ktyre vizitave prmes forms AU005 nuk ka prmbushur nevojat e nj vizite prmbajtjesore tek tatimpaguesi apo ka qen e lidhur ngushte me kualitetin profesional te inspektorit dhe udhheqsit te tije. Forma e re e raportimit te vizitave prmbushse ka pr qellim vnien e nj standardi te njjt pr prgatitjen dhe raportimin lidhur me vizitat prmbushse pr te gjith inspektort dhe pr te gjitha regjionet. Forma e re e vizitave te prmbushjes prbhet nga tre pjese: , Prgatitja e vizits; Ekzekutimi i vizits
dhe Te gjeturat/ rekomandimet

Prgatitja e vizits A Kjo pjes krkon t plotsohet nga Inspektori tatimor para se t realizohet vizita dhe duhet t plotsohet n zyrn e inspektorit tatimor. Ne rubrikn A1 ne forme krkohet te prcaktohet qllimi i vizits ku duhet te klikohet ne njrn apo me shume qllime te listuara. Nse qllimi i vizits prfshin objektiva me te gjera dhe nuk sht prfshi ne qllimet e listuara ather specifiko qllimin e vizits ne piken e fundit te pjesa te tjera. Ne rubrikn A2 krkohet te plotsohen informatat identifikuese lidhur me tatimpaguesin, informata kto qe posedojm ne sistem e ATK-se pr tatimpaguesin. Tek pjesa emri i biznesit te shkruhet emri i sakte i biznesit sipas sistemit. Te pjesa lloji i biznesit te shkruhet forma legale e organizimit te biznesit (p.sh shoqri aksionare, Ortakri, Biznes individual etj). Pjesa numri fiskal te shkruhet numri fiskal sipas sistemit. Ne rast se biznesi nuk ka numr fiskal (p.sh bizneset e reja) ather te shkruhet numri i biznesit. Pjesa deklarues i TVSH-se prgjigja duhet te jete me po ose jo me qellim te kihet kujdes qe gjate vizits nse tatimpaguesi nuk sht deklarues i TVSh-se dhe te shihet a sht afr pragut. Te adresa e biznesit shkruaj adresn e sakte te biznesit sipas sistemit. Te numri kontaktues shkruaj numrin kontaktues qe kemi pr tatimpaguesin (numrin e telefonit). Tek pjesa numri i vizits tek tatimpaguesi te shkruhet numri i radhs se vizits te nxjerre nga dosja e vizitave pr kt tatimpagues. Ne rubrikn A3 krkohet te printohet gjendja e tatimpaguesit dhe te analizohet gjendja dhe e tije ne sistemin e ATK-se. Ne rubrikn A4 listo (shkruaj) deklaratat, periudhat tatimore qe mungojn ne sistem dhe llojin e tatimit. Ne rubrikn A5 listo (shkruaj) periudhat tatimore qe tatimpaguesi sht gjendje kreditimi.

351

Ekzekutimi i vizits B Kjo pjese duhet te plotsohet gjate zhvillimit t vizits tek tatimpaguesi. Ne rubrikn B1 verifiko se tatimpaguesi e ka t njjtn forme te organizimit si n sistemin e ATK-s. Nse prgjigjja sht po ather kliko n katrorin po tek B1.1. Nse prgjigja sht Jo ather kliko n katrorin Jo tek B1.1 dhe shkruaje formn e aktuale te organizmit te biznesit ne B1.2 dhe datn e ndryshimit. Ne rubrikn B2 shkruaj arsyet e tatimpaguesit pse nuk sht pajisur me numr fiskal akoma dhe cili ka qen veprimi juaj lidhur me rastin (P.sh. sht udhzuar t pajiset, sht lshuar gjoba etj). Ne rubrikn B3 verifiko se tatimpaguesi ka t nijetin adres si ne sistemin e ATK-s. Nse prgjigjja sht po kliko ne kutin po nn B3.1. Nse prgjigjja sht jo kliko ne katrorin jo B3.1. dhe shkruaje adresn e re t tatimpaguesit ne rubrikn B3.2. Ne rubrikn B4 verifiko se a ka tatimpaguesi numrin e telefonit pr kontakt te njjt? Nse prgjigjja sht po kliko ne rubrikn B4.1 ne katrorin po. Nse prgjigjja sht jo kliko ne rubrikn B4.1 ne katrorin jo dhe shkruaje numrin e ri pr kontakt m tatimpaguesin ne rubrikn B4.2. Ne rubrikn B5 nen kt rubrik shkruaj deklaratat e tatimpaguesit te dorzuara me kohe apo pas kohe pr deklarim te tatimit nga ana e tatimpaguesit por qe nuk figurojn ne sistemin e ATK-se. Ky verifikim duhet te behet duke krahasuar gjendjen e tatimpaguesit t printuar dhe deklaratave qe prezanton tatimpaguesi. Ne rubrikn B6 te listohen periudhat tatimore qe tatimpaguesi nuk ka deklaruar fare. Po ashtu ne ket rubrik specifiko edhe arsyen e tatimpaguesit pse nuk ka deklaruar pr kto periudha dhe ne rubrikn C2 rekomando si t veprohet me kt rast. Ne rubrikn B7 listo periudhat tatimore pr t cilat tatimpaguesi sht ne gjendje kreditimi dhe shpjego arsyen e ktij kreditimi (pr te gjitha llojet e tatimeve). Ne rubrikn B8 verifiko se a mban tatimpaguesi regjistrimet te prditsuara dhe sipas ligjeve ne fuqi. Nse konstatoni se po ather klikoni ne B8.1 ne katrorin po. N se keni vrejtje ne mnyrn e mbajtjes apo nuk ka azhurnim ditor etj, klikoni ne B8.2 ne katrorin pjesrisht dhe prcilleni ne C2 vrejtjen apo udhzimet qe i jan dhen tatimpaguesit dhe afatin e prmirsimit. Nse tatimpaguesi ka dshtuar te mbaje regjistrime te prditsuara dhe sipas ligjit dhe i sht lshuar gjoba ather kliko ne B8.3 ne kutin Jo dhe prshkruaj arsyen e lshimit te gjobs ne C1. Ne rubrikn B9 verifiko a sht tatimpaguesi i pajisur me pajisje elektronike fiskal . Nse tatimpaguesi ka PEF kliko ne kutin po ne rubrikn B9.1. Nse tatimpaguesi ka PEF por nuk e prdor (nuk lshon kupon fiskal apo nuk e ka te instaluar kliko) ne rubrikn B9.2. Nse tatimpaguesi nuk sht pajisur fare me PEF kliko ne B9.3. Ne rast se tatimpaguesi nuk sht i obliguar te pajiset me PEF kliko ne rubrikn B9.4 ne kutin nuk sht i obliguar. Ne rubrikn B10 sigurohu se personi me t cilin po komunikoni sht kompetent dhe prfaqsues ligjor (i punsuar) ne kompani. Ne B10.1 shkruaj emrin e sakt t personit dhe pozitn q mban n biznes. Te gjeturat/Rekomandimet C, Kjo pjese duhet te plotsohet pas vizits n zyrn e inspektorit tatimor. Ne rubrikn C1 inspektori tatimore duhet te saktsoj se a sht arrite qllimi i vizits dhe t evidentoje t gjeturat (vrejtjet) eventuale gjat vizits. Nse qllimi sht arrite t prshkruhet konkluzioni dhe nse jo te prshkruhen arsyet. Po ashtu ne kt pjes inspektori tatimore duhet t jap nj mendim sipas gjykimit t tij t krijuar gjat vizits se a keni identifikuar dika qe paraqet rrezik tek ky tatimpagues pr t mos prmbushur obligimet tatimore sakt dhe me koh. 352

Ne rubrikn C2 ne kt pjese duhet te shkruhen rekomandimet tek udhheqsi i ekipit pr kt tatimpagues. P.sh. nse tatimpaguesi kundrshton deklarimin vullnetar te propozohet vlersimi nga zyra (deklarimi ne emr te tatimpaguesit pr llogari te tije). Nse tatimpaguesi ka mosprputhje te mdha ne pasqyrat e tij financiare te propozoj rastin pr kontrolle (duke argumentuar me faktet e siguruar nga vizita). Ne rast se tatimpaguesi sht borxhli dhe gjate vizits vrehet se tatimpaguesi po lviz asetet e tija nga vendpunishtja (lokali) t rekomandohet udhheqsit pr te ndrmarr veprime para se te ndodhe lvizja e aseteve dhe raste te tjera te ngjashme te cilat inspektori tatimor vlerson se paraqesin rrezik pr mosprmbushje nga ana e tatimpaguesit.

353

REPUBLIKA E KOSOVS - REPUBLIKA KOSOVA - REPUBLIC OF KOSOVO QEVERIA E KOSOVS - VLADA KOSOVA - GOVERNMENT OF KOSOVO MINISTRIA E FINANCAVE - MINISTARSTVO FINANSIJA - MINISTRY OF FINANCE ADMINISTRATA TATIMORE E KOSOVS PORESKA ADMINISTRACIJA KOSOVA TAX ADMINISTRATION OF KOSOVA

RAPORT I MOSNDRYSHIMIT PAS KONTROLLIT

Emri i Inspektorit ___________________ Nr. ID ___________________________ Emri i Tatimpaguesit ________________________NF: ______________________________ Periudha(t) e Tat. ____________________________ Data e kontrollit _______________________

Vendi i Kontrollit
Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t) Periudha(t)

_________________

TVSH - Tatimi i Vlers s Shtuar IS - Kstet tremujore pr BVI QS - Kestet tremujore per Korporata t Vogla CI Kontributet pensionale pr pronarin PD - Tatimi mbi t Ardhurat Personale CD - Tatimi mbi t Ardhurat e Korporatave WM Tatimi i mbajtur n burim CM Kontributet pensionale IR - Tatimi mbi qirat dhe pasurin e patrupzuar WR Tatimi n Interes, Qira, Lojta t fatit, jo-rezident

Kontrolli i lartshnuar i Deklaratave Tatimore prcakton se librat dhe shnimet jan mbajtur n mnyr korrekte (n prputhje me Ligjin Nr. 03/L-222 pr Administratn Tatimore dhe Procedurat). Nuk sht par i nevojshm ndryshimi n t dhnat e deklaruara nga tatimpaguesi. Informatat e rishikuara: ___________________________________________________________________________ ___

354

(Nnshkrimi i Inspektorit)

Data

AU008

355

REPUBLIKA E KOSOVS - REPUBLIKA KOSOVA - REPUBLIC OF KOSOVO QEVERIA E KOSOVS - VLADA KOSOVA - GOVERNMENT OF KOSOVO MINISTRIA E FINANCAVE - MINISTARSTVO FINANSIJA - MINISTRY OF FINANCE ADMINISTRATA TATIMORE E KOSOVS PORESKA ADMINISTRACIJA KOSOVA TAX ADMINISTRATION OF KOS

Raporti mbi Sulmet Fizike dhe Krcnimet Emri i Inspektorit _______________________ Shenja Identifikuese ________ Emri i Tatimpaguesit _____________________ Adresa e Tatimpaguesit ___________________ Vendi i Incidentit ________________________ ___________________ _______________________________________ _______________________________________ Data/Koha e Incident. NF: ______________________

Raporti i Policis?

Emri i Personit (ave) t prfshir _________________________________ ____________________________________ ____________________________________

Adresa

Emri i Personit (ave) t tjer prezent ____________________________________ ____________________________________

Adresa ________________________ _______

Prshkruaj faktet dhe saktsisht trego se far ndodhi

Nnshkrimi i Inspektorit ___________________

Data: ______________ AU012

356

REPUBLIKA E KOSOVS - REPUBLIKA KOSOVA - REPUBLIC OF KOSOVO QEVERIA E KOSOVS - VLADA KOSOVA - GOVERNMENT OF KOSOVO MINISTRIA E FINANCAVE - MINISTARSTVO FINANSIJA - MINISTRY OF FINANCE ADMINISTRATA TATIMORE E KOSOVS PORESKA ADMINISTRACIJA KOSOVA TAX ADMINISTRATION OF KOSOVA

Procedurat e ankess

Neni 77 i Ligjit Nr. 03/L-222 thot se tatimpaguesi mund t refuzoj cilin do tatim shtes, ndshkim, apo interes t br nga Administrata Tatimore. Ankesa duhet ti drejtohet Departamentit t Ankesave t Administrats Tatimore brenda 30 ditve kalendarike. T gjitha ankesat: (1) Duhet t dorzohen me shkrim; (2) Duhet t jen t shoqruara me fakte specifike, dokumente, dhe informata q prfshijn llogari, fatura, librat dhe evidencn si sht specifikuar n Ligj, plus fakte t tjera specifike, dokumente, dhe informata q paraqesin: (3) pse vlersimi i dhn nuk sht korrekt; dhe (4) cila duhet t jet baza korrekte ligjore e tatimit. (5) ju lutemi n do ankes t figuroj adresa e sakt dhe numri i telefonit.
Sarim: N baz t paragrafit 8 t Nenit 14 t Ligjit 03/L-222

pr Administratn Tatimore dhe Procedurat, do dokument i ofruar jasht afatit t parapar n paragrafin 7 t ktij Neni nuk do t merret n shqyrtim me rastin e paraqitjes s Ankess n Departamentin e Ankesave apo n ankesn e mvonshme t ushtruar nga tatimpaguesi.

** Me post

ADMINISTRATA TATIMORE E KOSOV Zyra Qendrore - Departamenti i Ankesave Prishtin

** N dor

Vendosni ankesn n zarf t mbyllur n adres: ADMINISTRATA TATIMORE E KOSOV Zyra Qendrore - Departamenti i Ankesave Prishtin T protokolohet n librin e pranimit t ankesave.

Dorzuar m ______________ Pranoi: __________________

357

REPUBLIKA E KOSOVS - REPUBLIKA KOSOVA - REPUBLIC OF KOSOVO QEVERIA E KOSOVS - VLADA KOSOVA - GOVERNMENT OF KOSOVO MINISTRIA E FINANCAVE - MINISTARSTVO FINANSIJA - MINISTRY OF FINANCE ADMINISTRATA TATIMORE E KOSOVS PORESKA ADMINISTRACIJA KOSOVA TAX ADMINISTRATION OF KOSOVA

Dosjet e Administrats Tatimore Ndryshimi i Statusit t Tatimpaguesit Data e Raportit Emri i Inspektorit Numri ID NF Lloji i Tatimit Periudha(t) e Tatimit

Emri i Biznesit Adresa Emri i Tatimpguesit (Nese ndryshon)

______________________________________________________ _____________________________________________________

Adresa Mbyllja e Biznesit Nr. i t punsuarve

Emri i Pronarit/Menaxherit (nese ndryshon) ________________________ Adresa Paga mesatare ______

Aktiviteti Biznesit (Prodhim/Shrbim, Shumic/Pakic, Import/Export, Lista e mimeve ose vlersimi, Konsumatort/Furnizuesit)

Mjetet e Biznesit

(Ndrtesa - pron/qira, Veturat/Kamiont, Mobiljet/Sendet fikse, Inventari)

Qarkullimi i Vlersuar (Vlersimi i Tatimpguesit i marr gjat intervists? Vlersimi i Inspektorit?

Informatatat e bazuara n?)

Arsyeja (et) Specifike pr Ndrrim n Inaktiv (subjekte t fjetura)

________________
Nnshkrimi i Inspektorit/Data Udhheqsi I Ekipit/Data

AU015 358

REPUBLIKA E KOSOVS - REPUBLIKA KOSOVA - REPUBLIC OF KOSOVO QEVERIA E KOSOVS - VLADA KOSOVA - GOVERNMENT OF KOSOVO MINISTRIA E FINANCAVE - MINISTARSTVO FINANSIJA - MINISTRY OF FINANCE ADMINISTRATA TATIMORE E KOSOVS PORESKA ADMINISTRACIJA KOSOVA TAX ADMINISTRATION OF KOSOVA

Faqja Nr. _______ Indeksi

Emri i Tatimpaguesit ________________________ Lloji i Tatimit ______________________________ :____________________ Inspektoret e kontrollit: _______________________

NF: ________________ Perioda(t) e Tatimit

Kjo flet duhet t mbahet n dosjen e Inspektorit tatimor pr t dokumentuar tr prmbushjet, kontrollin, mbledhjen, apo aksionet e ankesave. Prdorni fleta shtes nese sht e nevojshma me informatat m t reja (duke treguar n fillim aktivitete m t reja) Seksioni Komente Treguese (narative)

AU018

359

Republika e Kosovs - Republika Kosova - Republic of Kosovo Qeveria e Kosovs - Vlada Kosova - Government of Kosovo
MINISTRIA E FINANCAVE - M INISTARSTVO F INANSIJA - M INISTRY OF FINANCE

ADMINISTRATA TATIMORE E KOSOVS PORESKA ADMINISTRACIJA KOSOVA TAX ADMINISTRATION OF KOSOVA

RAPORT PR BORXHET E KQIJA Emri i subjektit : Adresa dhe vendi i subjektit: Komuna

NF:

Pronari : Telefoni:

Periudha/t tatimore

Shuma e paraqitur si borxh i keq Shuma e pranuar si borxh i keq

.. .. .[4]

360

Shuma e refuzuar si borxh i keq

Komente mbi pranimin e trsishm, pjesrishm dhe mospranim:

Leja pr njohjen e Borxhit t keq nuk nnkupton vendim prfundimtar t ATK-s n lidhje me Borxhin e keq. Nse me nj proces t kontrollit t mundshm t mvonshm rezulton q faktet e ofruara nga ju n krkesn pr njohjen e Borxhit t keq, nuk kan qen relevante, ather ATK me an t kontrollit mund t ju vendos tatimin shtes q mund t jet si rezultat i njohjes s Borxhit t keq pa t drejt nga ana e juaj.

Data e shqyrtimit

Nnshkrimi dhe vula e inspektorit

Nnshkrimi dhe vula e Udh. Ekipit.

Nnshkrimi dhe vula e Menaxherit

_____________________

________________________

________________________ BK 001

361

REPUBLIKA E KOSOVS/REPUBLIKA KOSOVA/ REPUBLIC OF KOSOVA

QEVERIA E KOSOVS / VLADA KOSOVA /GOVERNMENT OF KOSOVA
MINISTRIA E FINANCAVE - MINISTARSTVO FINANSIJA - MINISTRY OF FINANCE

ADMINISTRATATA TATIMORE E KOSOVS POREZKA ADMINISTRACIJA KOSOVA-TAX ADMINISTRATION OF KOSOVO

dAT/A: REFERENC-: PR/ZA/TO: CC: PRMES/PREKO/THROUGH: NGA/OD/FROM: TEMA/SUBJEKAT/SUBJECT:

Znj. /Z._______________ Teksti

Shkresa t prfundoj me frazn Ju falnderoj pr vmendjen

362

REPUBLIKA E KOSOVS/REPUBLIKA KOSOVA/ REPUBLIC OF KOSOVA QEVERIA E KOSOVS / VLADA KOSOVA /GOVERNMENT OF KOSOVA
MINISTRIA E EKONOMIS DHE FINANCAVE MINISTARSTVO ZA PRIVREDU I FINANSIJE MINISTRY OF ECONOMY AND FINANCE

ADMINISTRATA TATIMORE E KOSOVS - PORESKA ADMINISTRACIJA KOSOVA - TAX ADMINISTRATION OF KOSOVA

Data: __________
Dosja nr: __________

Raport Kontrolli

NRB / Nr-FISKAL Emri i Biznesit / adresa / telefoni Statusi ligjor i biznesit Pronari i biznesit : emri dhe mbiemri / nr. personal / adresa / telefoni Prfaqsuesi i biznesit : emri dhe mbiemri / nr. Personal Regjioni Objekti i kontrollit

Tatimi(et) / periudha(t) kontrolluese Ndryshimet pas prfundimit te kontrollit

Inspektori(et) tatimor : emri dhe mbiemri / nr. i ID

1.

ARSYEJA E KONTROLLIT DHE REZULTATET E KONTROLLIT 363

Arsyeja e kontrollit: Przgjedhja pr kontroll bazohet n: Analizn e rrezikut Przgjedhjen sipas rastit Informatat nga palt e treta T tjera (shpjego)......

Rezultatet e kontrollit: 2. 3. 4. 5. PRSHKRIMI I BIZNESIT KONTROLLAT PARAPRAKE KONTROLLI N PRAKTIK DHE SHTRIRJA E TIJ PRSHKRIMI I KONTROLLIT T KRYER Faktet n rast Ligji n fuqi Njoftimi paraprak Opinioni dhe arsyet e tatimpaguesit Vlersimi final

6. 7. 8.

SANKSIONET INSTRUKSIONET / UDHEZIMET DHE PIKAT TJERA ANEKSI

Data ________________ Data _______________ ________________ Inspektori tatimor ________________ Udhheqsi i ekipit

Data ________________ ________________ Menaxheri

364

REPUBLIKA E KOSOVS/REPUBLIKA KOSOVA/ REPUBLIC OF KOSOVA

QEVERIA E KOSOVS / VLADA KOSOVA /GOVERNMENT OF KOSOVA
EMRTIMI I MINISTRIS IME MINISTARSTVA NAME OF THE MINISTRY
EMRTIMI I STRUKTURS S MINISTRIS/IME STRUKTURE MINISTARSTVA/NAME OF THE STRUCTURE OF THE MINISTRY

LIST DISTRIBUIMI/ CIRKULARNO PISMO/ ROUTING SLIP

REFERENC: PR/ZA/TO: CC: PRMES/PREKO/THROUGH: NGA/OD/FROM: TEMA/SUBJEKAT/SUBJECT: Nr. i zyrs: Br. kancelarije: Room No.: Lokacioni: Kucni: Extension: Data: Datum: Date:

PR AKTIVITET/ZA AKTIVNOST/FOR ACTION PR MIRATIM/ZA USVAJANJE/FOR APPROVAL PR NNSHKRIM/ZA POTPIS/FOR SIGNATURE PR KOMENTE/ZA KOMENTARE/FOR COMMENTS A MUND T DISKUTOJM/DALI MOZEMO RASPRAVLJATI/MAY WE DISCUSS VMENDJA JUAJ/VASA PAZNJA/YOUR ATTENTION SIPAS DISKUTIMIT/KAKOJE RASPRAVLJENO/AS DISCUSSED SI SHT KRKUAR/KAKO JE ZATRAZENO/AS REQUESTED SHNIM DHE PRGJIGJE/BELESKA I ODGOVOR/NOTE AND RETURN PR INFORMIMIN TUAJ/ZA VASU INFORMACIJU/FOR YOUR INFORMATION AFATI/KRAJNI ROK/DEADLINE

Znj. /Z._______________ Teksti Shkresa t prfundoj me frazn Ju falnderoj pr vmendjen SHTOJCA Q2: Krkes pr Ndryshim t Informats s Tatimpaguesit

365

Kerkese per ndryshimin e informatatve te tatimpaguesit

Emri i tatimpaguesit Numri fiskal i tatimpaguesit

.................................................
Tatimpaguesi duhet te ndrroje :

.................................................
Nga : Ne:

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Emrin Adresen Numrin e telefonit Perfaqesuesin Numrin e llogarise Drejtorin menaxhues Veprimtarin Detyrimin per te deklaruar 9. Numrin e degeve 10. ..............................

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

366

Kerkuar nga:

Aprovuar nga:

Data e pranimit nga IT dhe neshkrimi:

................................................. ...................................................

........................................... .......

Udhezues: Nese tatimpaguesi ka ndryshuar adresen ne kolon nga ta shkruje adresa e vjeter ndersa ne kolonin ne vendose adresen e re te tatimapgauesit. Nese tatimpaguesi ka hapur llogari te re bankare athere e leni te zbrazet kolonen nga dhe e shkruani llogarin e re te tatimpaguesit. Nese tatimpaguesi ka hapur dege te re te aktivitetit (lokacion te ri) atehere lene te zbrazet rubriken nga dhe shkruani emrin e lokacionit te ri (deges).

SHTOJCA Q3:

Krkes pr Transfer t Kreditimit t Tatimit

Kerkese per Transfert te kreditit tatimor

1. Emri i tatimpaguesit dhe adresa: 1. Kerkesa per trasfer tek:

2. Numri fiskal i tatimpaguesit;

3. Numri fiskal i tatimpaguesit:

4. Periudha tatimore tek e cila pagesa aktualisht eshte aplikuar: 6. Lloji i tatimit per te cilin eshte paguar aktualisht: 8. Shuma e paguar: 10. Data e pagese: 13.Shpejegmi/ arsyeja.

5. Periudha tatimore tek e cila transferi duhet te behet: 7. Lloji i tatimit per te cilen transferi duhet te behet: 9. Shuma qe duhet te transferohet: 11. Data e trasferit:

367

14.Kerkuar nga (emri dhe pozita dhe neshkrimi) 15. Aprovuar (emri pozita dhe neshkrimi) 16. Procesuar nga (emri pozita nnshkrimi) Udhezim: Perdoret

Data: Data: Data:

Kerkesa per rregullim te gjendjes se tatimpaguesit

Udhezim:

SHTOJCA Q4:

Shqyrtimi Analitik (Aide Memoire)

Shqyrtimi Analitik (Per Kujtese)

1. Fitimi/Humbja ne aktivitete te zakonshme para/pas tatimit do muaj, ne tremujor, ne vit Sipas aktivitetit te shoqerise/filialit Sipas pozicionit gjeografik

2. Te ardhura nga kapitali/asete qe jane perdorur 3. Analiza per te ardhurat mbi kapitalin/aseteve qe jane perdorur Marzhi i fitimit. Qrkullimi i kapitalit/aktiveve.

4. Te ardhurat nga pjesemarrja me kapital 368

Te ardhura per do aksion. Niveli i te ardhurave. Raporti F/A

5. Dividentet Dividentet bruto te paguar. Divident bruto per do aksion. Norma per divident Kostoja e dividentit. Dividentet qe ju ka kaluar afati i pagimit.

6. Vlera e tregut mimi e tregut per do aksion. Kapitalizimi i tregut. mimi i pjeseve te veanta te aktiveve neto.

7. Fitimi bruto Fitimi bruto Per do jave, muaj ose do tre-mujor Sipas zones gjeografike Sipas aktiviteteve te korporates/filialit Per produkte apo sherbimet kryesore Perqindja bruto e fitimit.

8. Vlera e shtuar (llogaritur vlera e shitjeve minus koston e lendes se materialeve dhe shebimeve per blerje) Sipas aktivitetit te shoqerise/filialit Sipas produkteve ose sherbimeve kryesore Si perqindje te qarkullimit (sipas kategorive si me siper).

9. Shpenzime per pune kerkimore dhe zhvillim Sipas aktivitetit te shoqerise/filialit Sipas produkteve ose sherbimet kryesore Si perqindje e qarkullimit (sipas kategorise, si me siper). 369

10. Numri i te punesuareve Sipas aktivitetit te shoqerise/filialit.

Tregues te ecurise se biznesit Faktore qe tregojne risk per personat juridike qe nuk mund te perballojne borxhet kur ato jane per shkak te: Nivel i papershtatshem i pageses ne te holla/kapitalit qarkullues. Raportit te ulet te likuiditetit. Ka humbje operative Gjendje mbi norme e mallit gjendje ose stok demode. Debitore qe ju ka kaluar afati i pageses. Kufizimeve te vendosura per kontrata me furnizuese te zakonshem. Financime te tepruara qe nuk perfshihen ne bilanc apo per taransaksione per qellime te veanta. Kreditore te aktivitetit qe nuk jane paguar. Kreditore te tjere qe nuk jane paguar, p.sh., per TVSH, tatime qe mbahen ne burim, apo tatimin ne te ardhura. Vonesa te pagesave per shperblimet. Transferta te zakonshme fondesh brenda biznesit. Aktive te financuara me hua afatgjate. Kushte marreveshjeje per hua qe jane thyer, qe nuk ju permbahemi akoma, ose ne risk. Kufij per huamarrje, te vendosura brenda per Brenda (p.sh., mallra) apo nga jashte (p.sh., marreveshje huaje ose hipotekim (kolateral) per hua te pagarantuara), apo ne risk. Dividenteve qe ju ka kaluar afati i pagimit. Barres per interesa. Raportit te larte apo ne rritje te huase /pjese e vet e kapitalit. Perkeqesimit te marredhenieve me bankiere. Kerkeses per kapital te ri. Humbjeve te konsiderueshme te mundshme per kontrata afatgjata. Projekte per te ardhmen qe mund te shkaktojne veshtiresi financiare.

370

SHTOJCA Q5:

Raporti i Strategjis n Kontrollin Paraprak Raporti i Strategjise se para-kontrollit

Emri i tatimpaguesit: Numri i Identifikimit te Tatimpaguesit: Lloji i Kontrollit: E shkurt, e gjate, rikontrolle Per cregjistrim, per rimbursim

Detyra para kontrollit

Rezultati

Analiza e subjektit
1. Analizimi i treguesve te aktivitetit ekonomik. 2. Verifikime me ane te zyrave tjera regjionale te tjera tatimore- rezultati. 3. Analize te historise (ecurise) se pagesave te tatimpaguesit. 4. Analize paraprake analitike, metodat dhe rezultatet. 5.Raporte te meparshme kontrolli - sistemet e shqyrtuar dhe rezultatet e tyre - eshtje per vemendje ne kontrollin e radhes 6. eshtje te perzgjedhura per tu trajtuar me vemendje. 7.Burime te tjera te informacionit qe duhen perdorur 8. Vleresimi i kontrolleve per menaxhim, kontrolle te brendshme dhe sistemi i kontabilitetit 9. Identifikimi i legjislacionit qe ka ndikim te drejteperdrejte mbi taimpaguesin 371

10. Identifikimi i fushave kryesore te riskut.

Strategjia e kontrollit
11. Objektivat e kontrollit

12. Sisteme qe i nenshtrohen kontrollit te zgjeruar - financiar - jofinanciar 13. Metoda per teste te zgjeruara - Shqyrtim substantiv analitik - testim per te dhena substanciale 14. Kontrolle te tjera qe duhen kryer 15. Emri i inspektorit tatimor 16. Nenshkrimi dhe data 17. Komentet e udhheqesit te ekipit

18. Miratimi i udhheqesit te ekipit 19. nenshkrimi dhe datae

Struktura e kontrollit te brendshem 372

Funksioni

Fusha

eshtja

Mjedisi i kontrolli

Struktura organizative Kontrolli i brendshem Informacioni per organet drejtuese Kontrolli i subjektit Mashtrimi i organeve drejtuese Opercacione te informatizuara Operacione te tjera Kontrolli i transaksioneve

A eshte struktura efektive? Roli i administratoreve dhe drejtoreve A eshte kontrolli i brendshem i ndershem, i besueshem dhe i pavarur? A eshte informacioni i organeve drejtuese i sakte, relevant? A ka politika dhe proedura te sakta? A eshte e mundshme qe organet drejtuese te anashkalojne kontrollet e brendshmedhe qellimisht te manipulojne dekrata financiare? A eshte efektiv kontroli i organeve drejtuese? A eshte efektiv kontroli i organeve drejtuese? A jane te vlefshme transaksionet e identifikuara dhe te regjistruara? A jane identifikuar dhe regjistruar vetem transaksionet e vlefshme? A jane regjistruar mbi baza kohore? A jane regjistrar sakte transaksionet? A mundeson sistemi i kontabilitetit qe transaksioni te reflektohet ne deklaraten financiare? A eshte pershkrimi i transaksionit i mjaftueshem dhe i sakte per tu hedhur ne deklaraten financiare. A eshte sistemi i kontabilitetit i duhur per te kufizuar parregullsite? Dosjet mbeten te sakta dhe aktuale? A jane miratuar dhe regjistruar ne menyren e duhur levizjet e aktiveve? A jane te mbrojtura ne menyre adekuate rekordet nga ndryshime qe nuk jane te autorizuara per tu bere? A jane librat te mbrojtura nga amendimi jokorrekt?

Sistemet e kontabilitetit

Perpilimi deklaratave financiare

Mashtrimi Kontrolle te kontabilitetit te brendshem Kontrollet dosjeve e

SHTOJCA Q6:

Dokumentimi i Vizits s Prmbushjes

Vizitat permbushese
373

Si te tilla, vizitat e bera nuk perbejne kontroll ne kuptimin e plote te fjales. Ato jane me teper nje kontroll per testimin e besueshmerise ne pergjithesi te deklaratave te subjekteve dhe nje program qarkullues te kontrolleve mbi gjithe aktivitetet e subjektit, qe ndikojne ne masen e tatimit. Me qellim te grumbullimit te informative, edukimit te tatimpaguesve, verifikimit te te dhenave dhe perditesimit te nevojshem nga inspektoret e kontrollit tatimor kryehen edhe vizitat permbushese. Vizitat permbushese kane per qellim mbajtjen ne vrojtim te vazhdueshem te tatimpaguesve dhe dergimin e mesazhit tek tatimpaguesi se Administrata tatimore eshte nen monitorimin e tyre. Nga kualiteti i ketyre vizitave varet shume e dhe niveli i permbushjes vullnetare te tatimpaguesve. esve. Visitat permbushese shpeshe sherbejne si nej instrument jashtezakonishte i mire ne mbledhjen dhe verifikimin e informtave para se te behet nje plane per kontrolle tatimore tek tatimpaguesi. Forma qe perdoret per realizimin e ketyre vizitave eshte e dizajnuar m lart n kt manual dhe eshte obligim i secilit inspektor te kontrollit tatimor te perdor dhe te plotesoje formen e lartcekur (AU005) ne menyren e ksaj forme.

374

SHTOJCA R: Specifikat e Puns:

R1:

Pozita:Inspektori Tatimor

R2:

Pozita: Udhheqs Ekipi pr Inspektim

R3: Pozita: Menaxher I Zyrs Regjionale (PrishtinaI,Prishtina II, Prizren, Mitrovic, Gjilan, Pej, Ferizaj dhe Gjakov)

R4:

Pozita: Menaxher i Divizionit t Kontrollit te Tatimpagueseve

R5:

Pozita: Zvends Menaxher ne Zyrat Regjionale dhe ne NJTM

375

SHTOJCA R1: Specifikat e Puns: Inspektori Tatimor PERSHKRIMI I PUNES

Pozita: Inspektori Tatimor Raporton: Udhheqsit te Ekipit Orari i plot i puns Detyrat dhe prgjegjsit: Inspektori Tatimor sht prgjegjs te kryej kontrolla tatimore te tatimpaguesit me veprimtari biznisore nga i cili pritet ti kryej funksionet vijuese: Edukimi dhe ndihma ndaj tatimpagueseve ne zyrat e Administrats Tatimore apo ne zyrat e biznesit; Vizita prmbushse te tatimpaguesi ; Te ekzaminoj librat ,llogarit dhe regjistrimet e mbajtura te tatimpagueseve ne lidhje me zbatimin e legjislacionit tatimor ne mnyr te sakt, te plot dhe ne koh ne lidhje me obligimet e tyre tatimore; Shqyrtimi i llogarive te biznesit dhe varsisht nga gjendja bjn vlersime kur sht e nevojshme ; sht prgjegjs pr zbatimin e ligjeve, rregulloreve dhe udhzimeve tatimore qe aplikohen ne Kosov e qe administrohen nga Administrata Tatimore; Dhnia e kshillave zyrtare mbi shtjet tatimore pr tatimpaguesit; Prfaqsimi i Administrats Tatimore para nj tribunali te pavarur pr shtje kontestuese; Kryen edhe pun tjera qe i ngarkohen e qe ndrlidhn me fush veprimtarin e inspektorit tatimor;. Krkesat/Kualifikimet Profesionale: Qe te kryej kt pun me sukses individi duhet te ket: Prgatitje profesionale superiore-Fakulteti i Ekonomis ose i Biznesit ;

376

Prvoj pune ne punt financiare apo te kontabilitetit sht e preferuar Aftsi pr pun ekipore,organizative dhe gatishmri te punoi nen presion; Aftsi te mira profesionale dhe vullnet pr te kontribuar ne mnyr konstruktive; Te posedoj aftsi te mira komunikimi dhe ne shkruarjen e raporteve; Te njoh punn me kompjuter (word dhe Exel) Te ket pastrti te lart morale; Te mos ket dosje penale;

377

SHTOJCA R2: Specifikat e Puns: Udhheqs Ekipi pr Inspektim

PERSHKRIMI I PUNES

Pozita: Udhheqs Ekipi pr Inspektim

Raporton: Menaxherit te Zyrs Regjionale dhe NJTM-s Orari i plot i puns Detyrat dhe prgjegjsit Udhheqsi i Ekipit pr Inspektim sht prgjegjs pr menaxhimin dhe operimin e ekipit t inspektorve tatimor i cili duhet ti kry ej detyrat vijuese: Menaxhimin e ekipit prej rreth 7 inspektorve tatimor; Raportoj mbi veprimtarit dhe prparimin e inspektorve tatimor; Ndrlidhje me udhheqsit tjer te ekipeve t inspektorve tatimor dhe me Divizionit e Kontrollit n Zyrn Qendrore; Detyra tjera qe i ngarkohen. Krkesat/Kualifikimet profesionale Njohuri t lart t teknikave t kontrollit t tatimpagueseve; Diplom Universiteti n Fakultetin Ekonomik; Prvoj t testuar n menaxhimin e stafit; Shkathtsi t mira komunikimi dhe n shkrimin e raporteve; T njoh punn me kompjuter (Word dhe Excel); T ket pastrti t lart morale; Te mos ket dosje penale (t vrtetuar me certifikat nga gjykata kompetente);

378

SHTOJCA R3: Specifikat e Puns: Menaxher I Zyrs Regjionale

PERSHKRIMI I PUNES Pozita: Menaxher I Zyrs Regjionale (PrishtinaI,Prishtina II, Prizren, Mitrovic, Gjilan, Pej, Ferizaj dhe Gjakov) I raporton: Zevendes Drejtorit te operacioneve Orari i plot i puns Detyrat dhe prgjegjsit: Menaxheri i zyrs regjionale sht prgjegjs pr menaxhimin dhe operimin e zyrs regjionale tAdministrats Tatimore, nga i cili pritet ti kryej detyrat vi juese:

T menaxhoj vazhdimsin e operimit t zyres Tatimore;

regjionale

t Administrats

T koordinoj angazhimin e t punsuarve t Administrats Tatimore n regjionin e vet; T referoj shtjet e ngritura nga udhheqsit e ekipeve (ato q nuk sht e mundur t zgjidhen prbrenda nivelit regjioanl) tek Zvends Drejtori i Sistemimit n Teren (Operacioneve) dhe t siguroj se ka prgjegjje me koh mbi ato shtje; T mbikqyr aktivitetet e zyrtarit regjional t Teknologjis Informative dhe t ndrlidh me Njsin e Teknologjis Informative n Zyren Qendrore mbi shtjet mbrenda regjionit te cilin e menaxhon; Detyrat tjera q i ngarkohen. Krkesat/Kualifikimet Profesionale: Q t kryej kt pun me sukses, nj individ duhet t ket: Njohuri te lart per legjislacionin qe zbatohet dhe administrohet nga Administrata Tatimore; Prvoj n menaxhimin e stafit n nivelin e lart ; Diplom universiteti ne Fakultetin Ekonomik,Juridik apo te Biznesit; Pasterti te lart morale ;

379

Te ket aftsi perdorimi te kompjuterit,se paku te programeve Word , Excel dhe asje ne Internet; Gadishmeri per te vepruar ne menyr te pavarur; Te mos ken dosje penale (te vertetuar me ertifikat nga gjykata kompetente); Aftsi te mira komunikimi me shkrim dhe ne te folur t gjuhve qe aplikohen ne Kosov do te ishte perparsi;

380

SHTOJCA R4: Specifikat e Puns: Menaxheri i Divizionit t Kontrollit t Tatimpaguesit PERSHKRIMI I PUNES Pozita: Menaxher i Divizionit t Kontrollit te Tatimpagueseve Raporton: Zv. Drejtorit t Prmbushjes Orari i plot i puns Detyrat dhe prgjegjsit: Nga Menaxheri i Departamentit t Kontrollit t Tatimpagueseve funksionet vijuese: pritet ti kryej

T menaxhoj veprimtarit dhe stafin e Njsis s Kontrollit t Administrats Tatimore prbrenda Zyrave Qendrore t Administrats Tatimore; S bashku me Zvends Drejtorin e Prmbushjes dhe Zvends Drejtorin e Operativs, t koordinoj mundin e t punsuarve t Administrats Tatimore t cilt kryejn funksionet e kontrollimit t tatimpaguesve; S bashku me Zvends Drejtorin e Prmbushjes, t zhvilloj pjesn e Kontrollit t planit vjetor t prmbushjes pr Administratn Tatimore dhe t monito roj prparimin kundrejt asaj pjese t atij plani; T identifikoj rastet specifike t mos prmbushjes s tatimpaguesve pr t cilt duhet ndrmarr hapa n Gjyq p.sh. rastet e evazionit tatimor; T bj ndrlidhjen me agjencit ekzekutive (detyruese) t jashtme t ligjit (prfshir Dogann) n rastet e mos prmbushjes s tatimpaguesve; Detyrat tjera q i ngarkohen. Krkesat/Kualifikimet profesionale: Njohuri t lart mbi veprimtarit e kontrollit te tatimpagueseve te Administrats Tatimore ; Prvoj ne menaxhimin e stafit do te ishte prparsi; Diplom universiteti t Fakultetit Ekonomik, Juridik apo t Biznesit; Pastrti t lart morale ; 381

T njoh punn me kompjuter (Word dhe Excel); Gatishmri pr te vepruar ne mnyr te pavarur; Te mos ket dosje penale (t vrtetuar me certifikat nga gjykata kompetente); Aftsi t mira komunikimi n t folur dhe t shkruar t gjuhve q aplikohen n Kosov do t ishte prparsi.

382

SHTOJCA R5: Specifikat e Puns: Zvends Menaxheri i Zyres Regjionale dhe Njsia e Tatimpaguesve t Mdhenj/NTJM PERSHKRIMI I PUNES Pozita: Zvends Menaxher i Zyrs Regjionale /NJTM Raporton: Menaxherit te Zyrs Regjionale/NTJM Orari i plot i puns Detyrat dhe prgjegjsit: Zvends Menaxheri i Zyrs Regjionale dhe NJTM-s ndihmon n menaxhimin dhe operimin e Zyrs Regjionale/NJTM t Administrats Tatimore, nga i cili pritet ti kryej detyrat vijuese: Zvendson menaxherin regjional/NJTM-s n munges t tij; Koordinon punn lidhur me raportimet e detyrave ne mes udhheqsve t ekipeve dhe menaxherit regjional/NJTM; Bn mbikqyrjen e angazhimit t inspektorve dhe mbledhsve tatimor prmes udhheqsve t ekipeve; Zhvillon aktivitetet n drejtim t prmirsimit dhe ngritjes cilsore t inspektimit dhe mbledhjes s tatimeve; Kryen pun tjera te cilat i ngarkohen. Krkesat/Kualifikimet profesionale: Njohuri t lart pr legjislacionin q zbatohet dhe administrohet nga Administrata Tatimore; Prvoja n menaxhimin e stafit do te ishte prparsi ; Diplom universiteti n Fakultetin Ekonomik, Juridik apo t Biznesit; T njoh punn me kompjuter (Word dhe Excel); Gatishmri pr t vepruar n mnyr te pavarur; Te mos ket dosje penale (t vrtetuar me certifikat nga gjykata kompetente); Aftsi t mira komunikimi me shkrim dhe n t folur n gjuht q aplikohen n Kosov do t ishte prparsi. 383

SHTOJCA S: Standardet e Menaxhmentit Kjo Shtoce fokusohet n rolin e Inspektorit te kontrollit tatimore n linjn e principeve te menaxhmentit: Roli si Udhheqs Ekipi 1. Tani jeni prgjegjs pr veprimet e t tjerve. Ju jeni nj model pr rol pr vartsit tuaj dhe prgjegjsia juaj sht t inkurajoni ndryshime dhe tu jepni sugjerime mbikqyrsve rreth mnyrave t reja t realizimit t qllimeve t ATK-s. 2. Tani ju jeni zhvillues i njerzve dhe kt e arrini prmes:

transferimit t shkathtsive duke ndar njohurit dhe prvojn tuaj delegimit t detyrave dhe autorizimit duke ofruar trajnime t nevojshme dhe prvoja zhvilluese pr t gjith puntort; dhe duke siguruar trajtim t drejt dhe t barabart t puntorve.

3. Prgjegjsit e menaxherit jan t: Siguroj se misioni i grupit punues pr t cilin jeni prgjegjs dhe prgjegjsi-dhns sht n prputhje me misionin e prgjithshm t ATK-s; Komunikoj n vazhdimsi at mision puntorve t vet; Trajnoj puntort e vet se si ti arrijn at mision duke ofruar te knikat specifike dhe qllimet drejt realizimit; Udhheq puntort vet ashtu q ata t din se realizimet e tyre afatshkurta mund t qojn n zhvillime afatgjata.

Matja e performancs s puntorve tuaj Deklarata e Misionit pr ATK-n paraprakisht vendos qllimin e prgjithshm dhe drejtimin e operacioneve tona. Misioni prqendrohet n tri qllime strategjike:

Rritjen maksimale t prmbushjes vullnetare Shrbim profesional, transparent dhe efektive pr t gjith tatimpaguesit 384

Aplikim t drejt dhe uniform dhe ekzekutim t ligjeve tatimore pr t mbledhur t hyrat pr Shtetin.

Me qllim t vlersimit t progresit n arritjen e ktyre qllimeve, Udhheqsi i Ekipit duhet t marr parasysh tri fusha kryesore t performancs pr ekipin e vet dhe puntort e vet:

Pala e knaqur Rezultatet e puns Puntori i knaqur

Pala e knaqur sht definuar si dhnie e shrbimeve t sakta dhe profesionale pr palt e brendshme t dhe jashtme n nj mnyr njerzore dhe profesionale. Shembujt prbjn:

Prmirsimin e komunikimit ashtu q tatimpaguesi t jet trsisht i informuar m informatat e nevojshme, shtjet dhe gjetjet e kontrolls t jen biseduar, dhe rezultatet e kontrollit t jen qart t prshkruara dhe sqaruara; Dhnien me koh t shrbimeve, n veanti kompletimi me koh i kontrolleve dhe prgjigja pr pyetjet e tatimpaguesit;. Kuptimi i shtjeve dhe shqetsimit t tatimpaguesit; Sigurimin se politikat dhe procedurat e ATK-s jan ndjekur dhe ligji sht aplikuar drejt dhe uniform.

Rezultatet e puns sht prkufizuar si gjeneruese nj sasi produktive e puns n nj mnyr kualitative dhe ofrim kuptimplot t rrezes s veprimit pr t gjith tatimpaguesit. Shembujt prfshijn: Identifikimin e burimeve t nevojshme pr puntort tuaj q si duhet t kryejn punt e veta dhe prcaktimin e mnyrave pr ti marr ato; Zhvillimin e nj plani t puns pr t arritur qllimet e ekipit dhe pr t rregulluar at bazuar n ndryshimet n prioritetet organizative; Monitorimin e burimeve t caktuara pr t siguruar prdorim t duhur dhe pr ti lidhur me pritjet; Sigurimin se ekipi juaj sht i organizuar t prfundoj punn n mnyrn me efektive/efiiente; Identifikimin e krkesave t stafit bazuar n proceset e puns dhe nivelin e puns n ekip: gjetjen e mnyrave pr t minimizuar luhatjen n ngarkesn e puns; Monitorimin e rezultateve t ekipit kundrejt planit t puns dhe rregullimit/zgjidhjes s problemit pr t adresuar do devijim; Prfshirja e puntorve dhe inkurajimi i tyre pr t gjetur mnyra t reja pr t zgjidhur problemet; Bashkveprimin e rregullt m puntort pr t identifikuar mundsit pr prmirsimin se si t realizohet puna; angazhimi i tyre n zhvillimin e qasjeve t prmirsuara; Pranimin se puna e ekipit sht pjes e nj procesi q prek dhe sht i prekur nga pjest tjera t organizats; 385

Identifikimin e fushave potenciale t mos-prmbushjes dhe sugjerime pr qasje pr t adresuar shqetsimet; Sigurimin se kontrollet jan prfunduar n prputhje me krkesat e Programit t Matjes s Kualitetit t Kontrolls

Puntori i knaqur sht prkufizuar n mas e br nga perceptimet e puntorit pr praktikat menaxheriale, barrierat organizative dhe mjedisin e prgjithshm t puns q prek prpjekjet e tyre pr t br pun t mir. Nuk sht proces i thjesht ti bsh puntort e knaqur apo t prmirsosh faktorin e buzqeshjes e cila referohet shpesh. Puntori i knaqur po ashtu prfshin shkalln n t ciln nj puntor respekton politikat dhe procedurat, prfshir ort n zyr, marrdhniet me puntort tjer dhe personin e menaxhmentit, etj. Nj puntor i paknaqur shpesh do t tregoj plogshti dhe mungesa, vshtirsit me t tjert n zyr, munges t respektimit t politikave dhe procedurave, etj. Shembujt prfshijn: Bised me puntort tuaj pr vlersimin e performancs, vzhgimin e shprehive t puns, etj. dhe vazhdimin e vendosjes s zgjidhjeve t prbashkta pr shqetsimet e tyre; Identifikim t nevojave t trajnimeve pr puntort tuaj dhe ofrimi i kohs pr ta q t ken trajnime efektive; Brjen avokat pr nevojat e vendit t puns t puntorve me nivelin pasues t menaxhmentit; dhe Vendosje t pritjeve dhe monitorim t progresit kundrejt arritjeve t tyre Udhzimi dhe vlersimi i puntorve Ju jeni prgjegjs pr t udhzuar aktivitetet e ekipit tuaj dhe vlersimin e puntorve tuaj. Mbikqyrja e punve pr tu br nga inspektort tuaj sht nj detyr e vazhdueshme q kuron t merren parasysh faktort q prfshijn prioritetet, nivelin e shkathtsive, planifikimin, vnien e afateve, potencialin e kontrolls, burimet n dispozicion, bashkpunimin e tatimpaguesit, prdorimin e teknikave t kontrolls dhe shum tjera. Pr t siguruar se prioritetet e volumit t puns jan arritur, ekziston nj numr i veglave t gatshme t menaxhmentit. Ato jan: Rishikimet e rasteve n vazhdim Rishikimet e volumit t puns Rishikimet e rasteve t prfunduara Rishikimet raportit teknik t kohs Vzhgimi i vazhdueshm Dosjet e performancs s puntorit (DPP) 1. Nj Dosje e Performancs s Puntorit (DPP) sht nj regjistrim i t dhnave q lidhen me performancn t mbajtura pr nj puntor. DPP-t duhet t vendosen dhe mbahen pr t gjith puntort. 2. Nj Dosje e Performancs s Puntorit (DPP) sht dosje e krkuar pr secilin puntor. Udhheqsit e Ekipeve jan prgjegjs pr matjen dhe sigurimin e prdorimit t efektshm t sistemit t DPP-ve duke: 386

Vendosur (hapur) DPP Freskuar DPP-t Sigurimin e shnimeve/dokumenteve t performancs Drgimin e DPP-v udhheqsit t ri t ekipit me rastin e transferimit apo ricaktimit

3.

Secila DPP duhet qart t jet e etiketuar si Dosja e Performancs s Puntorit, s bashku me emrin e puntorit dhe numrin e puntorit. Qasja n nj DPP sht e kufizuar n puntorin, zyrtart e menaxhmentit q duhet t din dhe do prfaqsues i caktuar nga puntori. DPP-t duhet t mbahen n nj kabinet me dry, dhom me dry, apo hapsira tjera t siguruara.

4. Informatat q duhet mbajtur n DPP prfshijn: Planin e performancs (elementet dhe standardin(et) kritike), prfshir qllimet individuale t vitit aktual; Vlersimet vjetoret dhe notimet tjera; do shnim t dokumentacionit t performancs t tilla si rishikimet e ngarkess s puns, rishikimet e dosjeve t rasteve, vizitat n pun, rishikimi i progresit, vlersimit e gjysm-vitit dhe t gjith formulart e vlersimit t nevojshm pr t justifikuar nj veprim t personelit (p.sh. gradimin, shprblimin, apo largimin); Shnimet e kshillimit mbi performancn Deklarimet kundrshtuese t dorzuara nga puntori; Planin e Zhvillimit Individual

5. T gjitha DPP-t q prmbajn dokumentacion mbi katr vite t vjetra duhet t pastrohen do vjet. 6. nse puntori e lshon ATK-n, DPP duhet t drgohet n Zyrn e Burimeve Njerzore n Zyrat Qendrore 7. Dokumentet q lidhen me sjelljen e puntorit, sikurse jan mos-deklarimi apo mos-pagesa e tatimeve, plogshtia, apo shprdorimi i pushimit, duhet t mbahen si pjes e DPP-s pr aq sa dokumentacioni i till do t ket ndikimi n nj vlersim performance apo veprim t mundshm disiplinor.

Udhzues i Udhheqsit t Ekipit pr vizita lidhur me Punn (Shqyrtimi i procesit t brendshm)- SHTOJCA U

Rishikimet n proces 1. Nj rishikim i rastin n proces sht nj mundsi pr ju t prfshiheni n nj kontroll deri sa rasti sht n vazhdim. Prfshirja mund t jet gjer apo mund t jet e kufizuar n pjes shum specifike t kontrollit. Disa fusha q mund t dshironi ti keni parasysh jan: 387

A. Prcaktimi i mundsive t prgjithshme t kontrollit B. Trajnimi n nj shtje t re apo unike C. Zhvillmi i shkathtsive t kontabilitetit dhe/apo t kontrollit D. Vzhgimi i aftsive t komunikimit E. Ndihma n zhvillimin e duhur t shtjeve teknike F. prcaktimi dhe/apo prmirsimi i shfrytzimit t duhur t kohs G. Rishikimi dhe/apo prmirsimi i letrave t puns H. Prcaktimi i fushveprimit dhe hollsis s kontrolleve I. Prmirsimi i njohurive pr aktivitete afariste dhe/apo shtje t caktuara J. Vzhgimi i teknikave t intervistimit dhe ofrimi i rezultateve kthyese konstruktive K. Ofrimi i asistencs pr rastet e vjetra 2. Kompletimi i rishikimeve t n proces duhet t vendoset me shnime n dosjen e rastit. Duhet t prgatiten komentet me shkrim dhe bisedohen me puntorin. 3. Duhet t kompletohet nj numr i mjaftueshm i rishikimeve n proces pr t ofruar nj kuptim t mir t shprehive dhe mundsive t puns s inspektorit s paku nj pr muaj. Rishikimet e ngarkess s puns 1. Rishikimet e ngarkess s puns do tu japin pamjen e prgjithshme m t mir pr punn dhe aktivitet e secilit inspektor. Kuptimi i plot nevojitet pr vlersimin e performancs, dhnien e udhzimeve dhe pr t vendosur kur t prfshiheni m shum n kontrolle t veanta. Pr kt arsye, duhet t kryhet nj numr i mjaftueshm i rishikimeve t hollsishme t ngarkess s puns s paku nj her n vit. 2. sht thelbsore q ju t bisedoni fushat ku ka preformanc mbi mesataren si dhe fushat me probleme. Fakti se nj rast sht rishikuar duhet t shnohet n dosjen e rastit me datn e rishikimit dhe inicialet e udhheqsit t ekipit. Duhet t prgatitet nj raport me shkrim pr rishikimin e ngarkess s rastit dhe t ndahet me puntorin. Duhet t zhvillohet nj plan veprimi me inspektorin pr t adresuar ndonj mangsi t hasur gjat rishikimit. Jepini inspektorit mundsi t prgjigjet pr fushat n t cilat mund t ket mospajtim lidhur me gjetjet. Raporti juaj me shkrim duhet t adresoj shtjet e kualitetit dhe aplikimin e elementeve t puns. Prbrja e ktyre rishikimeve me shkrim si dhe dokumentacioni tjetr vlersues do t shrbejn si baz pr vlersimet vjetore t performancs. 3. Fillimi rishikimi t ngarkess s puns duke siguruar se keni nj list t plot t t gjitha deklaratave t caktuar pr inspektim pr inspektorin.

Udhzues i Udhheqsit t Ekipit pr Shqyrtim t Ngarkess s Puns SHTOJCA T

Pr udhzime t mtejshme mbi standardet e menaxhimit, ju lutem shikoni Modulin mbi Standardet Management (Moduli i cili eshte ndarazi nga ky dokument). 388

389

SHTOJCA T: Udhzues i Udhheqsit t Ekipit pr Shqyrtim t Ngarkess s Puns Fusha pr rishikim 1. Puna prioritare Pyetjet q krkojn prgjigje Shnimet pr prdorim

a. A ka identifikuar puntori punn prioritare?

a. Shnimet n inventar b. Raportet pr kohn e inspektorit

a. Rastet me b. Cila pun prioritare sht n proces? N ligj prioritet me vend? Ndonj problem prmbylls? Cilat raste duhet ti rishikoj? A b. Riduhet puntori t vendos ndonj dat kontrollet objektive? c. Krkesat pr ribmursim d. Rastet e vjetruara e. Rastet e projekteve t veanta c. Cila pun prioritare nuk ka filluar? Pse? A do t filloj shpejt? Sa shpejt do t prfundoj? A duhet punua t ricaktohet?

390

Fusha pr rishikim 2. Rastet n proces gjat periudhave t zgjatura si 3 6 muaj, jo m shum

Pyetjet q krkojn prgjigje a. ka sht duke e mbajtur n mnyr specifike secilin rast? b. A munden vonesat prmbyllse t shmangen me raporte m t mira m tatimpaguesin, ndjekje m e mir e procedurave, planifikim m efektiv t kontrollit, prmirsim n teknikat e kontrollit, planifikim dhe orar m t mir t aktiviteteve? c. A ka marr parasysh puntori problemet e mundshme tatimore/ t prmbushjes? d. A mund t ndihmoj t mbyllen kto raste? e. A duhet t arrihet nj pajtim pr datn e synuar pr mbyllje apo duhet ti jepet koh shtes? f. Nse sht nj rasti i prsritur nga rishikimi im i fundit. A ka ndrmarr hapat puntori pr t cilt sht br pajtimi? g. A i mban vazhdimisht puntori n proces kontrollet pr nj periudh t zgjatur? h. A ka telashe puntori me njohjen e shtjeve apo zhvillimin e shtjeve?

Shnimet pr prdorim a. Raportet pr kohn e inspektorit b. Shnimet e rishikimit t mparshm t ngarkess s puns c. Dosjet e rastit

391

Fusha pr rishikim 3. Rastet n proces: nuk ka aktivitet pr periudha t zgjatura

Pyetjet q krkojn prgjigje

a. N mnyr t veant, ka sht ndaluar veprimet n secilin rast? Mos-veprimi i puntorit Vonesa e shkaktuar nga tatimpaguesi/profesionisti Kur sht prcjell pr her t fundit

b. Cilat jan procedurat e prcjelljes s puntorit? c. A ka vazhdimisht puntori raste joaktive? Pse? A e kemi biseduar kt prpara? d. ka duhet t bhet q secili rast t ece apo t mbyllet? Prcaktoni veprimet q do t ndrmerren Caktoni afatin pr mbyllje

Shnimet pr prdorim 1. Rishikoni Raportin pr Kohn e Inspektorit pr muajin e fundit pr t marr trendin e kohs s dhn. Merrni parasysh kohn e dhn n dritn e informatave n dosjen e rastit. 2. Rishikoni dosjet e rastit pr t:: a. muar progresin n kontrolle specifike; b. Gjeni faktet e nevojshme dhe arrini nj kuptim t ndrsjell me puntorin n mnyr specifike mbi gjrat q duhet br dhe kur duhet br .

392

Fusha pr rishikim 4. shtjet tjera pr ti marr parasysh

Pyetjet q krkojn prgjigje A sht dosja e kontrollit n rend A jan prdor teknikat e duhura t kontrollit? A sht n dijeni puntori pr implikimet e mundshme t mashtrimit dhe veprimet q duhet ndrmarr? A i menaxhon si duhet puntori rastet? Merrni parasysh: Nivelin n t cilin jan duke fjetur rastet Mundsia e puntorit pr t kaluar nga nj rast n tjetrin me humbje minimale t kohs Mundsia e puntorit pr t planifikuar, pr t programuar aktivitetet e krkuara, vnien dhe ndrmarrjen e procedurave prcjellse A jan t balancuara mir detyrat n mes t ktij dhe puntorve tjer? A e prdor puntori kompjuterin pr t prgatitur raportet? A mundet puntori t kaloj nga nj rast n tjetrin me humbje minimale t kohs? A mundet puntori t planifikoj, t programoj aktivitetet e krkuara, t vej dhe ndrmarr procedurat prcjellse

Shnimet pr prdorim Rishikimi i dosjes s rastit Raportet pr kohn e inspektorit

393

Fusha pr rishikim

Pyetjet q krkojn prgjigje

Shnimet pr prdorim

5. Shfrytzimi i kohs

a. A planifikon puntori kohn dhe a programon aktivitetet paraprakisht sa duhet? b. A sht dhn koh tepr pr aktivitetet tjera se sa pr rastet specifike t kontrollit? c. Si e nis punn e re puntori prderisa vazhdon m punn tjetr q sht n progres? d. Ai programon rregullisht puntori takimet pr t filluar hert pr at dit? e. Sa koh sht kaluar n zyr a sht koh e duhur a sht kaluar si duhet koha n zyr? f. Deri n far mase puntori kalon nga rasti n rast pa kompletuar veprimet nevojshme n do rast? g. Cilat jan fushat e rasteve n t cilat normalisht punohet n vendin e biznesit t tatimpaguesit n zyrn e profesionistit n zyrn e ATK-s? Pse? ka tregon ky trend? Si ndikon kjo n kohn e rasteve? Cilsin e puns?

394

SHTOJCA U: Udhzues i Udhheqsit t Ekipit pr vizita lidhur me Punn (Shqyrtimi i procesit t brendshm) Prdorimi i sugjeruar: T vzhgoj, asistoj dhe t fitoj mprehtsin n njohurit e puntorit, qndrimin, shkathtsit dhe sjelljen. Bisedojeni me puntorin vzhgimin gjat vizits. Vzhgimet tuaja duhet t reflektojn si arritjet ashtu edhe mungesat. Bni sugjerime dhe aranzhoni prcjelljen e puns. Dokumentacioni duhet t prgatitet sipas nevojs. Fushat q duhet Vzhgimet mbuluar PLANIFIKIMI Prdorni A mbulon plani i puns s puntorit pikat e nevojshme t deklaratat dhe sugjeruara nga deklarata dhe rishikimi i modelit t kontrollit? dokumentacionin prezantoni idet apo sugjeroni qasjet nse sht e nevojshme. e paraplanifikimit t puntorit Si i planifikon takimet puntori? A ka krkuar puntori librat dhe regjistrimet e nevojshme dhe ai i ka marr ato me sukses? Jo? KONTAKTI Pse? Si e bn prezantimin puntori; a sht prdor takti n rregullimin e gjrave pr ekzaminim t vrtet t regjistrimeve? A ka problem puntori se ka t bj s pari dhe a sht ndjekur paraplanifikimi i parapar? A i barazon puntori llogarit e librave me deklaratn; a i krahason SHKATHSIT vitet e kaluara me vetin aktual; a i prcjell transaksionet pr t par PR se a jan regjistruar si duhet? A ka quar inspektimi i puntorit t KONTABILITET llogarive t ndryshme t pyes pr pikat e duhura, regjistrimin e tyre dhe krkimin e vrtetimit t duhur? A japin baz t arsyeshme analizat dhe dokumentacioni pr t marr parasysh shtjet? A e din puntori kur t ndalet? A jan t renditura letrat e puns n mnyr logjike dhe me rend? T Qart ? Me Numra? T kryesuara si duhet? A i kupton puntori prdorimin me vend t letrave t puns (si nj gjurm kontrolli)? A LETRAT E kan kuptim n lidhje me kontrollin? A e din puntori pasaktsin e PUNS kopjimit t dokumenteve kur nj kopje mund t krkohet nga tatimpaguesi? A i llogaritet shnimi i puntorit kur mund t prdoret shtimi i shiritit t makins? A i din dhe a i zhvillon puntori shtjet thelbsore? A jan ngritur NJOHIRIT MBI n mnyr arbitrare pyetjet apo shtjet apo a jan ato t vrteta TATIMET dhe logjike? Pr tatimpaguesin? Pr ju? Si i paraqet gjetjet inspektori? A sht marr koha e nevojshme pr t paraqitur dhe shtjelluar gjetjet me tatimpaguesin? A dgjon PRMBYLLJA puntori? A e mban taktin dhe maturin kur t ceken gabimet n libra dhe regjistrime? A sht informuar tatimpaguesi pr t drejtat e ankess? 395

SHTOJCAT V: Udhzues i Udhheqsit t Ekipit pr shqyrtim t rastit t prfunduar Fusha pr rishikim 1. PrgjithsishtQllimi dhe fushveprimi i rishikimit tuaj Pyetjet q krkojn prgjigje a. Sa di tashm pr kt rast? b. A kam qene i prfshir n kt rast gjat vizits n pun, gjat rishikimit t ngarkess s puns apo jo? ka kam msuar pr rastin? ka, nse ka dal ndonj problem dhe sa mir sht trajtuar? c. far problemesh normalisht ky puntor ka? ka sht br m s miri? ka mund t bhet m mir? d. A ka dika t pazakonshme rreth ktij rasti i cili tregon nevojn pr vmendje t nga afr? e. A duhet t lirohet ky rast pr nj sistemim t duhur? A duhet t rishikoj ndonj karakteristik t rastit prpara se ta liroj? A duhet ta kthej apo t akordohem me puntorin pr rastin? A duhet ta lavdroj, apo ta kshilloj puntori dhe t prgatis nj shnim pr prdorim n notimin e performancs? a. far pikash t pasigurta mund ti zbuloj duke kqyr deklaratat e ktij rasti? Cilat shtje jan t dukshme si rezultat i rishikimit t modelit t kontrollit dhe pikve vlersuese t rrezikut? A i ka mbuluar kto dhe pikat tjera puntori? b. A ka zhvilluar puntori plan me shkrim si sht e prshtatshme para se t kontaktoj tatimpaguesin apo profesionistin? ka bn zakonisht puntori? ka kam msuar gjat rishikimit tim t fundit t ngarkess s puns? c. A kan qen t rndsishm pikat e paraplanifikuara? T Pazakonshme? shtje periodike? A pajtohem m pikat mbuluara n plan? A e ka rishikuar si duhet inspektori modelin e kontrollit dhe a i ka identifikuar shtjet n rast? A sht marr parasysh n prgatitjen e planit t kontrollit? d. A sht plani real pr kt rast? e. A e ka ndryshuar puntori planin kur ka gjetur fakte tjera? A e ka zgjeruar apo a e ka kufizuar planin e par puntori? ka ka arritur me kt? f. A jan identifikuar deklaratat prkatse pr inspektim? Nse po, a jan krkuar deklaratat me njher? g. A zbuloj ndonj nevoj pr planifikim m t mir para inspektimit? Nse po, si mund ta ndihmoj kt puntor t arrij prmirsimet n planifikim t rasteve t reja? A jan prdor procedurat dhe udhzuesit e specializuar pr dobin m t mir? A nevojiten prgatitje tjera? a. A jan letrat e puns t shkruara me titull, numra, iniciale, dat dhe indeks? b. A reflektojn letrat e puns at q sht arritur gjat inspektimit? A prmbajn shnimet prkatse n kontakte, fakte, biseda dhe konkluzione? 396

2. Plani para inspektimit

3. Letrat e puns

c. A duket se ndonj letr e puns sht ri-shkruar? Nse po, pse? A ka dokumente t panevojshme? d. Ai ka testuar llogarit puntori apo a i ka kopjuar faqet llogarive? A kan qen efektive testet? Nse testi nuk ka qen efektiv, a ka sqaruar puntori se pse? e. A ka indikacione pozitive t nj qasje sistematike pr kt inspektim? A ka qen inspektimi siprfaqsor? Nse jan t nevojshm prmirsimet ka duhet t bj pr t ndihmuar puntorin? 4. Raporti a. A sht raport i qart, i lexueshm, i pranueshm n form? A jan prdor form apo programe t pa vend dhe t pa nevojshme? b. A jan prdor raportet e kompjuterizuara kur ka qen e duhur? c. A jan komentuar pikat e mdha dhe t pazakonshme? A prmban raporti sqarime t shumta apo t pakta? A ka dyfishime t panevojshme n raport dhe letrat e puns? A jan prdor kod dhe citime tjera t duhura? A sht duke punuar mir n kt fush puntori? A jan marr informatat kthyese nga kshilltart e kontrollit, Ankesat, tatimpaguesit dhe burimet tjera? d. A mbshtet dokumentacioni faktik konkluzionet e puntorit n kt rast? Si i mbshtet normalisht rekomandimet puntori? e. ka mund t bj ky puntor pr t prmirsuar aftsit e shkrimit t raportit? ka mund t bj pr t ndihmuar puntorit t prmirsohet?

5. Fushveprimi a. Faktet dhe rrethanat n rast, a mbshtesin fushveprimin dhe Kualiteti i teknikat e prdorura nga puntori? kontrollit b. A sht larguar shum puntori nga ka qen e planifikuar? N fushveprim? N metoda dhe teknika? Pse? A tregojn shnimet e prparshme problemet lidhur me kto? c. Deklaratat prkatse t ekzaminuara ka kan qen t duhurat? Cila sht praktika tipike e puntorit? d. A ka ndrmarr puntori hapat e duhur t prcjell inspektimet (ekzaminimet)? e. Si mund ta prmirsoj ky puntor inspektimin? A jan aplikuar metodat dytsore pr t verifikuar t ardhurat? A ka identifikuar puntori shtjet e pazakonshme, ka njohur shenjat e mashtrimit dhe a i ka prcjell? A mund ti caktoj lloje tjera pune dhe t ndrmarr hapa tjer pr t rritur mundsit profesionale? f. A i ka marr parasysh puntori prdorimin apo teknikat e mostrave statistikore? Nse jo, a sht dashur puntori t prdor kt teknik? 6. Prdorimi i kohs a. Sa koh ka kaluar puntori n rastin e vet dhe si sht akumuluar koha?ditt e plota dhe vijuese? Ditt e pjesshme apo t ndrprera? ka kam msuar nga rishikimi im i fundit pr ngarkesn e puns s ktij puntori lidhur me prdorimin e kohs? 397

b. Si i planifikon normalisht puntori takimet? A fillon punn hert? Paraprakisht mjaftueshm nga data e fillimit t ekzaminimit? ka di pr qasjen e puntorit nga burimet e tilla si fletat e nnshkrimit pr hyrje-dalje, n vizitat n terren, apo vzhgimi i sjelljes n zyr? c. Sa koh fillestare ka kaluar puntori n kt rast n lidhje me kohn e trsishme? Para-planifikim Inspektim i shnimeve Hulumtim Shtjellim dhe zgjidhje e shtjeve Prgatitja e raportit d. Cilat praktika apo shprehi t puns kan kontribuar pr kohn e vn pr kt rast? Para-planifikimi joefektiv Letrat e teprta apo t panevojshme t puns Vshtirsit n hulumtime Marrdhniet pa rezultat me tatimpaguesin/profesionistin Vshtirsit n shkrimin e raportit Shum koh n zyr e. Si ka ndikuar ngarkesa e puns s t punsuarit n kohn e kaluar n kt rast? Shum apo pak raste n proces Shum prioritete kontradiktore f. ka mund t bj ky puntor pr t shfrytzuar kohn me efektivitet? Si mund ta ndihmoj puntorin t prdor kohn q t prfitoj m shum?

398

SHTOJCA W: Udhzues i Udhheqsit t Ekipit pr Zhvillim dhe VetVlersim

Fusha pr rishikim 1. Organizata

Pyetjet q krkojn prgjigje (a) A e din secili puntor kujt ti raportoj? (b) A jan t njohur puntort me organizatn e tyre dhe me punn e br nga pjest tjera t ATK-s? (a) A i keni prhapur udhzimet dhe udhzuesit e menaxherve t ZQ dhe regjioneve puntorve ashtu si i keni marr? (b) A jan mbajtur baz aktual udhzimet dhe udhzuesit dhe a jan br t gjitha ndryshimet apo a jan vendosur menjher? (c) A i jepni puntorit t ri orientimin e duhur? (d) A i keni biseduar me puntorin tuaj procedurat e reja apo t ndryshuara? (e) A jan operimet n prputhje me procedurat e vna prve pr devijimet e miratuara? (a) A mbani dosjen tuaj q prmban direktivat, t dhnat e organizats dhe prcjelljen e planit? (b) A e planifikoni dhe programoni kohn tuaj ashtu q do fushe nn mbikqyrjen tuaj ti jepet s paku nj koh minimale? (c) Kur projektet dhe detyrat i jan dhn vartsve, a keni planifikuar veprimin e prcjelljes pr t siguruar kompletimin dhe vlersimin me koh t rezultateve? (d) A ndrmerrni veprime t shpejta dhe vendimtare brenda autorizimit tuaj t deleguar? (e) A mbani kontroll efektive pr t siguruar se krkesat e programit jan plotsuar? (f) Prgjithsisht a i arrini afatet? (a) A keni udhzim procedural t fundit? (b) A e kryeni kontrollin e nevojshm mbi puntort pr t siguruar prmbushjen me praktikat e zyrs regjionale? (c) A e shprndani n mnyr t barabart punn n grupin tuaj? (d) A i inkurajoni sugjerimet nga puntort tuaj? (e) A keni aplikuar apo lejuar politika apo favorizim n zyr? (f) A jan vn n dijeni menaxhert t caktuar si ushtrues detyre pr t gjitha shqetsimet? (g) A mbani shnimet t duhura t ngarkes s puns dhe a i ndrmerrni hapat e duhur pr t mbajtur at n ekuilibr? (h) A e caktoni punn n mnyr t barabart duke mos i shprndar pak njrit e shum tjetrit puntor? (i) A i shmangni shprehit e dobta t mbikqyrjes sikurse jan kritikat pr puntort n prani t puntorve tjer favorizimi, mosdashja pr t muar punn e mir, apo mos-marrja e prgjegjsin pr rezultate 399

2. Prhapja e udhzimeve

3. Kontrollet menaxheriale

4. Mbikqyrja

Fusha pr rishikim

Pyetjet q krkojn prgjigje joefektive t grupit tuaj? (j) A e din qart puntort e grupit tuaj ka pritet nga ata? (k) A u jepni mundsi puntorve n grupit tuaj pr t treguar se ata mund t pranojn prgjegjsi m t madhe? (a) A nxjerrin analizat e pushimit mjeksor dhe vjetor administrimin e duhur dhe mungesn e abuzimit? (b) A t informojn puntort menjher kur do t mungojn? (c) A jan prgatitur paraprakisht planet pr pushim pr t ndihmuar planifikimin pr periudhat e mungess s puntorit? (d) A jan inkurajuar dhe a iu sht dhn mundsia puntorve t marrin pushimin vjetor? (e) A jan prshkrimet e puns t freskuara dhe t sakta? (f) A jan marr veprimet korrektuese kur sht dashur dhe a kan qen konsitente me procedurat ekzistuese? (a) A jan familjarizuar t gjith puntort lidhur me punsimin e jashtm q mund t ndikoj n gjendjen e tyre ne ATK? (b) A jan biseduar temat e integritetit dhe parashikimit t favorshm t imazhit publik dhe a jan kuptuar nga t gjith puntort? (c) A e din t gjith puntort se ata duhet menjher ti raportojn ZSP do krkes apo ofrim t pa vend? (d) A u sht dhn do puntori nj kopje e Kodit t Mirsjelljes? (a) A rekomandoni trajnime t veanta apo kurse tjera pr puntort sipas nevojs? (b) A e keni vn trajnimin n vendin e puns pr inspektort me eksperienc q n mnyr t duhur ti zhvillojn puntort e rinj? (c) A jeni i prfshir n volumin e puns s inspektorve tuaj? (d) A e ndani prvojn tuaj me inspektort tuaj? (a) A jan t familjarizuar inspektort me veglat dhe burimet pr krkim dhe me prdorimin e tyre? (a) A e din t gjith inspektort far autorizimi kan pr t kryer inspektimin? (b) A jan t familjarizuar me metodat dhe autorizimet pr t krkuar informata nga tatimpaguesit dhe palt e treta? (a) A e shqyrtoni nj mostr shembull t raporteve t inspektorve para se ti miratoni ato dhe ti parashtroni pr procesim t mtutjeshm? (b) A i shqyrtoni si duhet sqarimet e pikave n raportet e inspektorve? (c) A keni hasur nse ka baz faktike pr rregullimet e propozuara? (a) A e shprehni rndsin e zgjidhjes sa m shpejt t jet e mundur t krkesave pr ribmursim, rasteve afrim afati, inspektimet pr degt, dhe detyra tjera me prioritet, duke mbajtur mend nevojn q puna t kryhet n mnyr cilsore? (a) A e shikoni saktsin e raportimit m koh nga inspektori? (b) a keni mnyra pr tu marr me: (1) Ngadalsin 400

5. Administrimi i personelit

6. Standardet etike

7. Trajnimi

8. Hulumtimi 9. Autorizimi pr inspektime

10. Raportet dhe inspektimet

11. Puna me prioritet 12. Koha e raportimit

Fusha pr rishikim

Pyetjet q krkojn prgjigje a. A vijn puntort von n pun? b. A jan ndrmarr masa ndreqjeje? (2) Pauzat e kafes a. A i zgjasin puntort periudhat e tyre t pauzs? b. A jan ndrmarr masa ndreqjeje? (3) Pushimi i dreks a. A i zgjasin puntort periudhat e tyre t dreks? b. A jan ndrmarr masa ndreqjeje?

13. Mashtrimi dhe (a) a jan t njohur n trsi t gjith inspektort me procedurat pr referimin e rasteve pr ndjekje penale? procedurat e mashtrimit (b) a e dini cilt prej inspektorve tuaj i bjn referimet pr mashtrim? (c) A e din si t fillojn inspektimet e degve n regjionin e tyre dhe n mes t regjioneve?)

401

SHTOJCA AB

METODAT INDIREKTE- Prshkrim

N mbshtetje t Pjesa 7.23 t kti Manual: Kontrollet tatimore luajn nj rol kritik n administrimin e ligjeve tatimore. Prmes tyre bhet zbulimi i mos-prmbushjes dhe shrbejn si nj penges ndaj grupit t gjer t tatimpaguesve q prndryshe mund t mos i prmbushin detyrimet e tyre. Pjesa efektive e programit t prgjithshm t kontrollit sht se do kontroll arrin n nj vlersim t sakt pr secilin tatimpagues sa i prket detyrimit tatimor t sakt. Pr shum tatimpagues, veanrisht ata n sektorin e NVM-s, ekziston nj rrezik i konsiderueshm se disa nga t ardhurat nuk do t raportohen n deklaratat e tyre n mnyr q t minimizohen t ardhurat e tyre t tatueshme. Kjo sht vrtet veanarisht pr ata tatimpagues ku leht mund ti fshehin t ardhurat, si edhe t ardhurat nuk i nnshtrohen ndonj raportimit sistematik ndaj pals s tret, organeve q i pranojn t ardhurat ose sht e vshtir pr inspektort pr t verifikuar drejtprdrejt t till t ardhurat nga burimet e pals s tret. Ekziston edhe rreziku q shpenzimet kundrejt t ardhurave t biznesit mund t mbi vlersohen nga tatimpaguesit pr ti reduktuar t ardhurat e raportuara t tyre t tatueshme. Nj komplikim i mtejshm mund t lind gjat kryerjes s nj kontrolli, si rezultat i dobt i cilsis s librave dhe regjistrave t tatimpaguesit, ose joekzistente, s tyre. Pr kto arsye, kontrollort kan nevoj pr nj grup t mjeteve (viz. "pakon e mjeteve") pr ti matur n mnyr indirekte t ardhurat e tatueshme t tatimapaguesve. M shum detaje dhe shembuj mund ti gjeni n Pjesa 11.2 2 t kti Manual, dhe po ashtu edhe brenda shtojcave t mposhtme: SHTOJCA AB 1 Emri i Metods: Metoda e Burimit dhe Aplikimit t Fondeve (e njohur gjithashtu si metoda e llogaris T ) SHTOJCA AB 2 Emri i Metods : Metoda e Depositave Bankare dhe Shpenzimeve t Parave SHTOJCA AB 3 Emri i Metods : Metoda e Rritjes (Marzhs) SHTOJCA AB 4 Emri i Metods; Metoda e Njsis dhe Vllimit SHTOJCA AB 5 Emri i Metods : Metoda e Vlers Neto

402

SHTOJCA AB 1 Emri i Metods: Metoda e Burimit dhe Aplikimit t Fondeve (e njohur gjithashtu si metoda e llogaris T ) Metoda e Burimit dhe Aplikimit t Fondeve Prshkrimi i metods Metoda e Burimit dhe Aplikimit t Fondeve pr ri-konstruktimin e t ardhurave pr t prcaktuar detyrimin aktual t t ardhurave sht nj analiz e rrjedhjes s paras s tatimpaguesit dhe krahasimi i t gjitha shpenzimeve t njohura me t gjitha t hyrat e ditura pr at periudh.Rritja dhe zbritja neto n asete dhe detyrime merren parasysh s bashku me shpenzimet e pa zbritshme dhe t hyrat e pa zbritshme. Shpenzimet q e tejkalojn shumn e raportuar dhe t hyrat e tatueshme q jan raportuar. Kjo metod bazohet n teorin e do artikullit t shpenzuar ( t shfrytzuar) mbi artikujt e t hyrave( burimit) paraqet nndeklarimin e e t hyrave t tatueshme. Vetem rritja apo zbritja neto n asetet dhe detyrimet konsiderohen me shpenzimet tjera dhe t hyrat.

Kur do t prdorin kt metod Metoda e Burimit dhe Aplikimit t Fondeve rekomandohet n situatat n vijim: 1) 2) 3) Rishikimi i deklarats n vijim tregon q zbritjet e tatimpaguesit dhe shpenzimet e tjera paraqiten n proporcion me t ardhurat e raportuara. T hollat e tatimpaguesit nuk rrjedhin t gjitha nga llogaria bankare e cila mund t analizohet pr t prcaktuar burimin e saj dhe dispozitin n vijim. Tatimpaguesi e praktikon at zakonisht t bizneset pr ti prdorur t hyrat e parave pr ti paguar shpenzimet e biznesit.

Sfidat e mundshme t Metods Ndoshta gabimet m t zakonshme jan n fushat e ndryshimeve pr metodat akruale t kontabilitetit dhe trajtimi i transaksioneve t kredis. Auditort duhet t sigurojn q kto fusha , q gjithashtu jan br n mnyr t sakt dhe jan krejtsisht n rregull.

SHTOJCA AB 2 Emri i Metods : Metoda e Depositave Bankare dhe Shpenzimeve t Parave Metoda e Depositave Bankare dhe Shpenzimeve t Parave 403

Metoda e Depositave Bankare dhe Shpenzimeve t Parave i kalkulon t ardhurat duke pasqyruar at se far ka ndodhur me t vertet me fondet e tatimpaguesit. Ajo sht bazuar n teorin se n qoft se nj tatimpagues merr para, vetm dy gjera mund t ndodhin ose depozitohen ose mund t shpenzohen. Kjo metod bazohet n supozimet q: 1) dshmi t depozitave n llogarit bankare; pas q jan br ndryshimet pr faturat e pa tatueshme , paraqitja e dshmive t faturave t tatueshme. shpenzimet e paraqitura n deklarat a jan bre me t vertet.Kto shpenzime mund t jen paguar vetm nga karta e kreditit ,me ek apo me kesh. Nse shpenzimet jan paguar me kesh, ather burimi i parave duhet t jet nga nj burimi i tatueshm prve nse jan rregulluar pr kt. Kjo sht barr e tatimpaguesit q t demonstroj burimin e pa tatueshm pr kto para.

2)

Metoda e Depositave Bankare dhe Shpenzimeve t Parave mund t prdoret n ekzaminimin e t dyja deklaratave edhe t asaj t biznesit dhe jo t biznesit . Ajo mund tju shpij drejt t ardhurave tjera shtes t pa raportuara, jo vetm nga shuma dhe depozitat e shpeshta , por gjithashtu edhe duke i identifikuar burimet e depozitave t tilla.Prcakton se si fondet e depozituara jan shprndar apo jan akumuluar ( kujt dhe pr far qllimi jan shprndar) mund tju s iguroj gjithashtu burime tjera t t ardhurave. Nse Metoda e Depositave Bankare dhe Shpenzimeve t Parave pasqyrojn t ardhurat e nn deklaruara kjo mund t jet pr shkak t mos raportimit t t hyrave bruto apo shpenzimeve t tejkaluara, ose nj kombinim i t dyjave

Kur do t prdorin kt metod Metoda e Depositave Bankare dhe Shpenzimeve t Parave nuk duhet t jet zgjidhja automatike kur zgjedhja e nj metode indirekte formale e bn prcaktimin e detyrimeve aktuale tatimore.Pr shembull,bizneset q punojn n mnyr intensive me kesh,kur shumat e konsiderueshme t t hyrave bruto nuk jan depozitituar dhe kur ndodhin shpenzime t shumta nuk ju lejojn vets s tyre q ta prdorin kt metod. Nse Metoda e Depositave Bankare dhe Shpenzimeve t Parave sht metod e zgjedhjes, e gjith analiza duhet t kryhet,versionet e shkurtuara q nuk marrin parasysh shpenzimet e biznesit dhe shpenzimet personale t keshit jan t pamjaftueshme. Metoda e Depositave Bankare dhe Shpenzimeve t Parave rekomandohen kur: 1) Librat e tatimpaguesit dhe regjistrat jan jo t besueshme, nuk jan n dispozicion, t fshehura apo t pa kompletuara. 404

2) Tatimpaguesi bn depozitime periodike t fondeve n llogarit bankare t cilat duken t jen gjeneruar nga t ardhurat-aktivitetet e prodhimit. 3) Tatimpaguesi i paguan shumicen e shpenzimeve t biznesit me ek 4) Tatimpaguesi paraprakisht i prdor depozitat n llogarit bankare pr t prcaktuar dhe pr t raportuar t ardhurat e tatueshme. Avantazhet e Metoda e Depositave Bankare dhe Shpenzimeve t Parave prfshijn: 1) Siguron nj pasqyr t plot t aktiviteteve t tatimpaguesit, pasqyron qart madhsin dhe fushveprimin e aktiviteteve financiare t tatimpaguesit 2) Menjanon domosdoshmrin e dokumentimit t shpenzimeve t biznesit, me prjashtim t korixhimeve teknike t tilla zbritja. 3) Kur tatimpaguesi i mbi vlerson shpenzimet e biznesit, t hyrat bruto automatikisht rregullohet n mekanizmate e kalkulimit.

Sfidat e mundshme t Metods Pjesa m e madhe e sfidave sa i prket saktsis s ksaj metode prqendrohet n natyren e depositave individuale n llogarit. Tatim paguesi mund t krkoj q depozitat t prbhen nga gjra t tatueshme dhe jo t tatueshme t cilat nuk ishin klasifikuar siq duhet nga ana e inspektorit. Depositat e t ardhurave t kredis, dhuratat dhe trashigimit, si dhe transferat nga llogarit tjera jan disa nga kerkesat me t zakonshme. Ridepozitimi i gjerave t tilla si kontrollet e pamjaftueshme t fondeve, gjithashtu mund t shkaktoj pasaktsi nse llogaritet dy here. Inspektori duhet ti shqyrtoj me kujdes analizat dhe duhet t prpjeke pr ti identifikuar burimin dhe karakterin e do depoziti para parqitjes s rezultateve si nj nn deklarim i t ardhurave t tatueshme.

SHTOJCA AB 3 Emri i Metods : Metoda e Rritjes (Marzhs) Metoda e Rritjes

405

Prshkrimi i metods Metoda e Rritjes prodhon nj rikonstrukcion t t ardhurave bazuar n prdorimin e prqindjes apo raportit konsiderohetm si tipike pr biznesin i cili sht nn ekzaminim n mnyr q t bj prcaktimin aktual t detyrimit tatimor. Ajo prbhet nga nj analiz e shitjes dhe / ose koston e shitjes dhe zbatimin e prqindjejes t prshtatshme t rritjes pr t arritur n t ardhurat bruto t tatimpaguesit. Duke iu referuar bizneseve t ngjashme, llogaritjet e prqindjes i prcaktojn shitjet, kosto e shitjeve, fitimi bruto apo edhe fitim neto. Duke prdorur disa baza t njohur dhe prqindja tipike t zbatueshme, artikuj individual t t hyrave ose t shpenzimeve mund t prcaktohet.Kto prqindje mund t merren nga analiza e gjerave t rendsishme t deklaruara n deklaratat tatimore,t dhnat zyrtare t organeve statistikore apo publikimeve t industris. Megjithat, sht e preferueshme q t prdoret rritja aktuale e tatimpaguesve nse sht e mundshme. Metoda e Rritjes sht nj metod formale idirekte q mund ti tejkalon dobsit e depozitave bankare & metoden e shpenzimeve t keshit , burimit dhe aplikimit t fondeve ,& metoden e vlers neto , t cilat nuk i rikonstruktojn n menyr efektive t hyrat kur parat t cilat nuk jan depozituar dhe kur shpenzimet e keshit nuk mund t percaktohen nse nuk bhen n menyr vullnetare nga tatimpaguesi. Nse ndodh q pasuria personale nuk mund t identifikohet,efetiviteti i ktyre metodave zbehet.Pr shembull, egziston mundsia q blerjet apo shpenzimet e rndsishme personale jan paguar me kesh dhe nuk jan evidente. Metoda e Rritjes mund t prdoret kur jan duke u kryer kontrollet e tatimeve indirekte (p.sh, tatimet e shitjeve me pakic). Kostoja e mallrave t shitura sht verifikuar dhe e cila pasqyron t hyrat bruto sht prcaktuar n baz t rritjes aktuale. Kjo metod sht shum m efektive kur aplikohet t bizneset ku inventari i t cilave sht i rregulluar ose blerjet mund t ndahet lehtsisht n grupe me t njjtn prqindje t rritjes. Nj intervist efektiv fillestare me tatimpaguesin sht elsi pr prcaktimin e fakteve prkatse specifike t biznesit i cili i sh nn ekzaminim.

Kur do t prdorin kt metod Metoda e Rritjes rekomandohet n situatat n vijim: 1. Kur stoqet jan t ardhurat kryesore q sht faktor i cili trregon q mos egzistencen e regjistrave apo regjiistrat e tatimpaguesit jan jo t pa sigurta. 406

2. Kur kostoja e mallrave t shitur t tatimpagues ose mallrat e bler jan br nga nj num i limituar i burimeve; kto burime mund t konstatrohen me nj siguri t arsyeshme, dhe ka nj shkall t arsyeshme t konsistences sa i prket qmimit t shitjes. Kjo metod sht e efektive pr idnustrin t tilla si dyqanet e pijeve, tavernat, shitsit e benzenes me paikc, resaurantet dhe dyqanet e byzhiterive. Auditort duhet ti adresojn shtjet e m poshtme kur e aplikojn Metoden e Rritjes: 1. Prdor regjistrat e tatimpaguesve dhe dshmit gojore pr t prcaktuar prqindjen e rritjes bazuar n kostot dhe qmimet e shitjeve t njohura. Kjo duhet t jet burimi m i mire i informacionit.Shpjegimet e mundshme duhet t pranohen n lidhje ma at se prqindjet e rritura t tatimpaguesit ndryshojn nga mesatarje nacionale. 2. Nse duket q kostoja e mallrave t shitur apo blerjet jan nnvlersuar gjithashtu, konsidero kontrollin e furnizuesve t tatimpaguesit sa i prket regjistrave t shitjes. 3. Gjykimi duhet t ushtrohet nga ekzaminuesit, kur i prdorin standardet e industris opo anketat pr t siguruar q krahasimet jan valide dhe jan pr situata t ngjashme. Merr n considerate disponueshmrin e burimeve valide t informacioneve q prmbajn prqindjet dhe raporte e duhura. Rregulloj prqindjet dhe raportet pr ti pasqyruar ato gjat kohs s kontrollit t deklarats. N lidhje me prdorimin e ksaj metode sht ligji ekzistues q ka t bje me barren e provs.

Sfidat e mundshme t Metods Sfida kryesore e ksaj metode sht q tregohej q llogaritjet bazohen n perqindje t pa sakta, kosto dhe shitje t pa sakta, apo se llogaritja e auditorit nuk i ka dhne konsideratn adekuate artikujve si jan te derdhur, the thyer apo te vjedhur apo humbur. Kto shtje duhet t adresohen dhe vlersohen gjate intervists fillestare. Pasi q metoda bazohet ne nj krahasim te nj situate t ngjashme me at e cila ekzaminohet, mbrojtja mund t formulohet n baze t mos ngjashmrive n disa 407

fusha si jan llojet e mallrave t trajtuara, madhsia e operacionit, lokacioni, periudha kohore e mbuluar, apo politikat e prgjithshme t tregtis.

408

SHTOJCA AB 4 Emri i Metods; Metoda e Njsis dhe Vllimit Metoda e Njsis dhe Vllimit

Prshkrimi i metods N shum raste t hyrat bruto mund t prcaktohen apo verifikohen duke aplikuar qmimin e shitjes me volumin e biznesit t br nga tatimpaguesi.Numri I njesive ose volume I biznesit I br nga tatimpaguesi mund t prcaktohet nga librat e tatimpaguesve pasi q regjistrat pasi q regjistrat n shqyrtim mund t jen adekuate pr pr koston e mallrave t shitura apo shpenzimeve. N rastet tjera prcaktimi i trajtimit t njesive dhe volumit mund t vij nga burimet e pales s tret.Metoda pr prcaktimin e detyrimeve aktuale tatimore sht zbatuar n mnyr efektive te bizneset q ofrojn sherbime si marrja me vete e picave,bizneset si larja e rrobave me para, dhe morgjet.

Kur do t prdorin kt metod Metoda e Njsis dhe Vllimit rekomandohet pr ta br prcaktimin e detyrimit aktuale tatimore kur: 1. Auditori mund t prcaktoj numrin e njsive t trajtuar nga tatimpaguesi dhe gjithashtu e din edhe mimin e ngarkuar pr njsi

2. Biznesi ka vetm disa lloje t produkteve t cilat jan shitur apo ka pak ndryshim n llojet e sherbimeve t kryer, si dhe ngarkesat e bra nga tatimpaguesi (mimi i shitjes) pr mallrat apo shrbimet jan relativisht t njjta n t gjitha periudhat tatimore.

SHTOJCA AB 5 Emri i Metods : Metoda e Vlers Neto

409

Metoda e Vlers Neto

Prshkrimi i metods Metoda e Vlers Neto pr prcaktimin e detyrimit tatimore aktuale sht bazuar mbi teorin q rritja e vlers neto t tatimpaguesit gjat nj viti t tatueshm,t prshtatura pr shpenzimet e pa zbritshme dhe t ardhurat e pa tatueshme , duhet t rrezultoj nga t ardhurat e tatueshme. Kjo metod krkon nj rikonstruksion t plot t historis financiare t tatimpaguesit, pasi q Qeveria duhet t llogaris t gjitha fondet, detyrimet, shpenzimet e pa zbritshme, dhe burimet e pa tatueshme t fondeve gjat periudhs prkatse. Teoria e Metods s Vlers Neto sht bazuar mbi faktin se pr do vit t caktuar, t ardhurat e tatimpaguesit aplikohen apo shpenzohen n artikujt t cilat jan ose t zbritshme, ose jo t zbritshme, duke prfshir rritjen e vlers neto t tatimpaguesit nprmjet blerjes s aseteve apo reduktimit t detyrimeve. Vler e shums neto e tatimpaguesit (totali i aseteve, totali i shums m t vogl t detyrimeve) sht prcaktuar n fillim dhe n fund t vitit t tatueshm. Dallimi n mes t ktyre dy shumave do t jet rritje ose ulje e vlers neto. Pjesa e tatueshme e t ardhurave mund t rikonstruktohet duke i llogaritur rritjen n vlern neto gjat vitit,duke shtuar prsri artikujt e pa zbritshm, dhe duke zbritur pjesn e t ardhurave t cilat jan pjesrisht ose trsisht t pa tatueshme. Qllimi i Metods s Vlers Neto sht t prcaktoj, nprmjet nj ndryshim n vlern neto, nse tatimpaguesi sht duke bler asete, sht duke i reduktuar detyrimet, ose sht duke br shpenzime me fondet t cilat nuk raportohen si t ardhura t tatueshme.

Kur do t prdorin kt metod

Metoda e Vlers Neto n prgjithsi rekomandohet ne situatat n vijim : 1) 2) 3) 4) 5) Kur dy apo m shume vjet jan nn ekzaminim. Ndryshime t shumta t aseteve dhe detyrimeve jan br gjat ksaj periudhe. Nuk jan mbajtur libra dhe regjistra. Librat dhe regjistrat jan jo adekuate dhe nuk jan dispozicion. Librat dhe regjistrat mbahen nga tatimpaguesi

Fakti q librat dhe regjistrat e tatimpaguesit pasqyrojn sakt shifrat n deklarat nuk e parandalon prdorimin e metods s vlers neto t provs. Auditori ende mund t shikoj prtej "deklaratat e vet ofruara " n libra dhe n regjistrat t tatimpaguesit dhe t prdor ndonj evidenc n dispozicion pr t 410

prcaktuar nse librat n mnyr t sakt e pasqyrojn historin financiare t tatimpaguesi Prderisa Metoda e Vlers Neto sht prdorur fillimisht kundr tatimpaguesit ku burimi kryesor i t ardhurave t tij ka qen nga nj aktivitet i paligjshm, ajo tani rekomandohet rregullisht te rastet e mashtrimit ,sidomos kur kan ndodhur ndryshime t rndsishme brenda vlers neto dhe kur metodat t tjera t dshmis jan t pamjaftueshme. Prve ksaj,pr tu prdorur si nj mjet kryesor pr t siguruar t ardhura t tatueshme n mnyr q prcaktimi aktuale i detyrimit tatimor mund t bhet, Metoda e Vlers Neto mbshtetet q t konfirmoj metodat e tjera t provave dhe t testoj saktsin e t ardhurave t tatueshme t raportuara.

Sfidat e mundshme t Metods Sfidat pr saktsin e ksaj metode formale indirekte n prgjithsi kan pasur pr qllim korrektsin e shifrave t hapjes s vlers neto dhe pa aftsin pr ti dshmuar "parat n dor "n vitet e nn deklaruara nj shifr e sakt e hapjes s vlers neto sht qensore dhe duhet t llogaritet bazuar n evidenca solide. Shuma e" parave n dor ", dhe / ose"fondet e akumuluara "nse ka, duhet t jen t prcaktuara q n fillim t ekzaminimit pr tju kundr prgjigjur mbrojtjes. Konceptet e "parave n dor" dhe "Fondet e akumuluara" jan t rndsishme n metodat formale indirekte.

411