SADRAJ UVOD 1. KANON SVETOGA PISMA 1.1. Kanon Staroga zaveta 1.2. Kanon Novoga zaveta 1.3.

Biblijski kriticizam 1.4. Autorstvo Biblije 2. PREVOENJE SVETOGA PISMA 2.1. Najstariji prevodi Svetoga pisma 2.1.1. Septuaginta 2.1.2. Itala 2.1.3. Vulgata 2.2. Principi prevoenja Biblije 2.2.1. Ispravan originalan tekst 2.2.2. Tanost prevoda 2.2.3. Poznavanje jezika 3. SRBI I HRIANSTVO 3.1. Prihvatanje hrianstva 3.2. Srpska slava 4. SRBI I RUKOPISNO SVETO PISMO 4.1. irilo i Metodije 4.1.1. Prevoenje Novoga zaveta 4.1.2. Prevoenje Staroga zaveta 4.1.3. Metodijevi uenici 4.2. Najstariji rukopisi na srpskom jeziku 4.2.1. Marijinsko jevanelje 4.2.2. Savina knjiga 4.2.3. Miroslavljevo jevanelje 4.2.3.1. Puni aprakos 4.2.3.2. Redosled i sadraj itanja 4.2.4. Psaltiri 4.2.5. Navoenje Svetoga pisma u drugim delima 25 27 28 31 32 33 37 37 38 40 41 43 44 45 46 49 50 54 56 22 22 23 23 24 9 10 15 17 18 21 3

4.2.6. Vukanovo jevanelje 4.2.7. Apokrifi 5. SRBI I TAMPANJE SVETOGA PISMA 5.1. tampanje Psaltira 5.2. tampanje etvorojevanelja 5.2.1. Crnojeviko 5.2.2. Rujansko 5.2.3. Beogradsko 5.2.4. Mrkinako 6. UVOZ SVETIH PISAMA 6.1. Reformacija 6.2. Uvoz ruskih Biblija 7. GAVRIL 8. XIX VEK Prvi pokuaji Novi zavet u prevodu Atanasija Stojkovia Vukov prevod Novoga zaveta Prevodi Platona Atanackovia Prevod Staroga zaveta ure Daniia Sveto pismo na narodnom jeziku 9. XX VEK Prevodi Ivana iria Prevodi Ilariona Zeremskog Londonski prevod Evanelja po Jovanu Bakotiev prevod Svetoga pisma Novi zavet u prevodu Dimitrija Stefanovia Prevodi Duana Glumca Izdanje rimokatolike propagande arniev prevod Novoga zaveta Prevod Novoga zaveta Komisije Sv. arh. sinoda SPC Prevodi Aleksandra Birvia 10. MANJE POZNATI PREVODI 11. PREVODI ZA XXI VEK Umesto zakljuka Ostala literatura 111 111 112 90 63 64

56 59

66 66 66 68 69 73 73 78 83 89 89 93 99 101 106 111

113 115 117 117 118 121 126 129 133 136 137

II

III

Biblijski tekstovi odigrali su presudnu ulogu ne samo u evangelizaciji srpskog naroda nego i u formiranju estetike, poetike i itavog pogleda na umetnost kod Srba. Preko tih tekstova srpska knjievnost preuzima naslee jedne u pravom smislu rei svetske knjievnosti; na njima se prvi i svi kasniji knjievnici srednjeg veka ue knjievnom izrazu i stilu, poetskom nainu miljenja. Psaltir je od svih biblijskih knjiga najvie uticao na stil srpskih, kao i ostalih slovenskih pisaca. Priruna knjiga monaha i laika, nauen napamet, psaltir se svojim stihovima, figurama i svojim raspoloenjima ugradio u staru srpsku knjievnost kao njen glavni praobraz i najomiljeniji uzor. Srpska knjievnost XIII-XIV veka ne moe se razumeti bez staroslovenske biblijske i posebno psalamske knjievnosti, koja je usvojena upravo u ovom prvom razdoblju. Dimitrije Bogdanovi ISTORIJA STARE SRPSKE KNJIEVNOSTI Srpska knjievna zadruga, Beograd, 1980. godine

IV

UVOD Opte je poznata injenica da, kada se govori o Svetom pismu na srpskom jeziku, svi odmah pomisle na prevod ure Daniia i Vuka Karayia, prvi put objavljen 1868. godine, dakle pre skoro 130 godina, a koji je od tada tampan u vie desetina izdanja. Iako je prolo toliko vremena, do danas jo uvek nije ponuen prevod Svetoga pisma na srpskom, koji bi bio uraen prema kritikom tekstu - predloku dostupnom posle najnovijih arheolokih otkria i kritikih izdanja na mnogim svetskim jezicima. Nai bibliari i teolozi (D. Stefanovi, E. arni i Komisija SPC), uspeli su da objave tri prevoda Novoga zaveta koji su prevodi sa novozavetnog grkog, a kada se radi o Starom zavetu, nemamo prevod sa jevrejskog izvornika. Koliko mi je poznato, u ovom trenutku nae Biblijsko drutvo jo uvek ne radi na tome da se pristupi sistematskom radu na pripremi i prevoenju Staroga zaveta sa jevrejskog originala. Zato ne treba da udi kada saznamo da je pokojni prof. dr Milo Erdeljan, ef katedre Svetoga pisma Staroga zaveta, jevrejskog jezika i arheologije na Bogoslovskom fakultetu SPC u Beogradu, svojevremeno predlagao da se tekst Staroga zaveta tzv. Zagrebake Biblije (iz 1968. godine) prilagodi srpskom jeziku. Tako bismo i mi, konano, imali trenutno najbolji prevod s izvornika, meutim, ne treba ni rei, da ova ideja nije bila prihvaena. Kod nas je svaka rasprava o radu na Svetom pismu, skoro uvek, obavijena i optereena crkvenoreligioznim dogmama, pa se kvalitet i vrednost prevoda ne odreuju kvalitetom i prevodom teksta - ideje i poruke, to je najvanije za pravilno razumevanje i tumaenje Boije Rei, ve pripadnou crkvi, denominaciji, narodu ili narodnosti, frakciji, sekti... Kao da svaki, pa i najslabiji, rad na prevoenju Svetoga pisma ne doprinosi ukupnom optem napretku i jezika, i naroda, i kulture, i vere, i drutva, nai borci-istunci jednom od prevoda pridaju skoro magijske vrednosti i neprocenjiv znaaj, dok svaki drugi rad omalovaavaju i negiraju. Sa druge strane, naa nauka o knjievnosti, discipline koje se bave prevodilatvom, istorija crkvena i narodna, etnologija i ostale srodne nauke, uslovnu temu "Sveto pismo na srpskom jeziku" posmatraju nekako skromno, potajno, skoro nevoljno, sve se okreui drugim oblastima - itijima, hronikama, poeziji, putopisima, zapisima na nadgrobnim spomenicima i raznim drugim, nesporno vanim i dragocenim, knjievnim spomenicima. I da razne tragine istorijske okolnosti i popularno traganje za istorijskim nacionalnim jubilejima nisu na povrinu izbacile okruglaste jubileje kao to su 500 godina Cetinjske tamparije, 600 godina Miroslavljevog jevanelja, 200 godina Vuka, bili bismo jo siromaniji, jer samo tada su monografije i nauni skupovi prireivani, a zbornici i radovi objavljivani. Mnogi su se neprijatelji vekovima nadvijali nad nae zapisano narodno pamenje i blago, i erupali sve do ega su mogli da se doepaju. Na stav danas pokazuje da im u tome i dalje zduno pomaemo. I dok drugi evropski narodi uveavaju svoja, ionako velika, narodna bogatstva naim starim rukopisima i knjigama, dok se po evropskim metropolama formiraju legati sa mnogim srpskim knjigama i srbuljama, u naoj zemlji se jo uvek o Svetom pismu na srpskom jeziku marginalno govori i istrauje, dok o sudbini srpskih rukopisnih spomenika u novoformiranim dravama bive Jugoslavije tek sada ne znamo nita. Da akademik dr Vladimir Moin nije uradio studiju "Vukov Novi Zavjet" i da dr Peter Kuzmi nije odbranio doktorsku disertaciju na ekumenskoj katedri katolikog Bogoslovnog fakultetu u Zagrebu, na temu Vuk-Daniievo Sveto pismo (studija nastala u elji da se, pre svega, proui kroatizacija Vukovog i Daniievog prevoda i njen uticaj na problematiku Biblije kod Hrvata), danas bismo i dalje verovali da je Vuk prodavao interese srpskoga naroda (a on je samo prodavao stare vredne rukopise), da je radio za austrijsku katoliku propagandu, ili engleske protestante, ili jermenske unijate ili nekog drugog, zato to nam niko drugi ne bi imao ta drugo da kae. Ima ljudi koji u ove optube i danas veruju. Ima onih koji kau da Vukov prevod nije dobar jer na koricama njihovog izdanja nije odtampan krst, drugi kau da Vukova upotreba pojedinih

rei vrea njihov visok moral, kao i narodni moral, a to nisu ljudi neobrazovani i slabi u znanju, pa da im nije poznat postupak kojim se Vuk sluio u korienju ba narodnih rei zbog tog istog naroda - pa ipak, ni oni ne mogu da negiraju veliinu i znaaj ovoga dela. Meutim, u materijalizovanju i obezduhovljenju, neumitnim pratiocima naega veka, zaboravili smo da Sveto pismo meu Srbima nije tek 130 godina, ve vie od jedanaest vekova, da smo na njemu gradili svoju pismenost, knjievnost, jezik kojim danas govorimo, duhovnost, umetnost, kulturu, moral i istoriju. Jedan od najstarijih rukopisa vezanih za srpski jezik i podruje je upravo evanelje (Marijinsko), najlepa srpska srednjovekovna knjiga je evanelje (Miroslavljevo), najstarija poznata tampana knjiga na srpskom je psaltir (Cetinjski), prva knjiga tampana u Beogradu je evanelje (Beogradsko), itd. U prvom delu ove knjiice govori se o dva znaajna pitanja: o kanonu Svetoga pisma i o osnovnim principima prevoenja. Vano je da znamo zato naa Biblija izgleda tako kako izgleda, koje knjige sadri a koje ne, i zato je to tako, kao i da postanemo svesni da nijedan primerak Svetoga pisma na srpskom jeziku nije "savreno" taan. U pojedinim sluajevima, greke su se prenosile stotinama godina, i tek su otkrivene u poslednje vreme. Ako svako ita svoju Bibliju samostalno, tumaei Re Reju, onda su kanon i prevod prvi filteri, koje neko namernom ugradnjom eli i moe da iskoristi za svoje razloge. U drugom delu knjiice hronoloki je prikazano kako je dolo do formiranja slovenske Biblije na naem podruju, kako je ona prepisivana i tampana, kasnija pojava prevodilaca, i na kraju, prueno je nekoliko podataka o projektima koji su manje poznati ili jo uvek u radu. Nadam se, zato, da e ovaj pregled pomoi da se shvati da prouavanje i ivot po Boijoj Rei ne smeju da zavise od toga da li nam se neki prevod dopada vie, a neki manje, da li je izdava i prevodilac nama po volji ili ne. U traganju za sutinom u Boijoj Rei, praenjem toka ive vode elimo da doemo do samoga izvora. Zato je dragoceno da nam pitanja kanona i prevoda ne odvajaju um od istine, i da nostalgija koju, moda, gajimo prema naem, svom, omiljenom, najboljem, poetskom prevodu preraste u enju da ono to saznajemo i upijamo ne bude samo lepo, ve i tano. Drugi narodi su ve odavno sainili timove strunjaka iz mnogih oblasti biblijskih nauka, i priredili skoro savreno jasne i razumljive prevode za sebe, objavili mnoge leksikone, enciklopedije, prirunike, izdali kritika izdanja tekstova. Danas, kada se jezik tako brzo menja, da strunjaci smatraju da je potreban novi biblijski prevod svakih dvadeset godina, moda emo uspeti da smognemo snage da i mi sebe tako darujemo. Ovo nikako ne znai da ono to smo do sada imali, i imamo i dalje, ne vredi, ili da ima manju vrednost. Naprotiv, podaci koji su ovde izneti samo e pokazati koliko smo bili i ostali vezani za ivotodavnu Re, Boiju posebnu objavu ljudima, meni i tebi. Svaki rad koji je nastajao vremenski kasnije, svesno i nesvesno oslanjao se na dostignua prethodnika. Monasi su, u procesu prepisivanja, ugraivali nov jezik u prepise, tampari su redigovali ve postojee rukopise, i pretakali ih u knjige, a kada su se pojavili prevodioci-autori, oni su preraivali staro i dograivali novo. Danas je prevodilaki postupak nezamisliv bez konsultacije ranijih prevoda na jedan jezik. Sveto pismo koje (nadam se) imate predstavlja zbir, skup radova mnogo generacija unatrag, sve do primitka hrianstva. Moda e vam graa u ovoj knjiici ponekad izgledati rastrzana i nepovezana. To je zato to je materijal prikupljan iz usputnih komentara, podnonih napomena, intervjua, uvodnih tekstova, pogovora, novinskih lanaka, bibliografija, ak iz potpisa slika i ilustracija, i iz vodia za kratke jubilejske muzejske postavke. Ovom se temom niko do sada nije bavio ozbiljnije, da bi za sobom ostavio pripremljenu bibliografiju ili hronoloku tabelu, pregled prevoda i izdanja i sl. Oni koji itaju asopis "Hrianski pregled" imali su prilike da 1995/6 proitaju seriju lanaka u kojoj je objavljivana materija iz ove knjiice. Meutim, kako dvomeseno

izlaenje asopisa nosi odreena vremenska i prostorna ogranienja, kao i obavezu pokrivanja jedne teme u jednom broju, dosta podataka i materijala tada nije objavljeno, a koji se ovde nalaze. elim da zahvalim prijateljima Zlatku atoviu i Dragoljubu Jovanoviu koji su me ohrabrili da ponem sa ovom temom u rubrici u "Hrianskom pregledu", koja je kasnije prerasla u duu seriju lanaka i, evo, rezultirala ovom knjiicom. Niko od nas nije ni pretpostavljao koliko toga, zapravo, ima da se kae na ovu temu. Jo uvek ne znamo koliko je neistraene grae i rukopisa po manastirskim bibliotekama u Srbiji, Bugarskoj, Rusiji itd., po legatima u inostranim muzejima (naroito u legatu Josipa Pavla afarika u Pragu, koji je prikupljao, kupovao i odneo sve to je mogao da sakupi tokom svog ivota i rada u Novom Sadu i drugim mestima tadanje Ugarske, a to se odnosilo na Srbe), po privatnim zbirkama u Evropi i svetu i dr. Zahvaljujem i Draku enoviu na dragocenoj pomoi u prikupljanju znaajnih podataka. Voleo bih da ovaj rad poslui mnogima kao prirunik i potsetnik na dugotrajan vremenski period u kom Sveto pismo obitava meu Srbima, da se okrenemo ovom najviem i najvrednijem spomeniku o Boijem delu meu ljudima, o NJegovoj ljubavi i planu izbavljenja za svakoga oveka, izvetaju o postanku sveta i o njegovom kraju, zapisu prorotava i obeanja Boijih, knjizi prolosti, sadanjosti i budunosti samo jednoga naroda - naroda Boijeg. Sveto pismo - Biblija, Knjiga nad knjigama, nije samo knjiga koju svaka kua treba da ima, ve i da veruje i ivi po njoj. Branko Bjelajac Beograd, jun 1996. godine

1. KANON SVETOGA PISMA Sveto pismo - Biblija, je opte ime za svete spise hrianske crkve. Re Biblija nastala je od grke rei biblia to znai knjige, odnosno biblion to znai svitak, odnosno mala knjiga, knjiica (Luka 4,17). Ova re, opet, nastala je od druge grke rei koja je oznaavala rod biljke papirus, koji je upotrebljavan za pisanje. Sveto pismo se sastoji od Staroga i Novoga zaveta. U Starom zavetu ima trideset i devet knjiga a dvadeset i sedam u Novom zavetu, tako da ukupno ima ezdeset i est knjiga. Stari zavet je u originalu na aramejskom i jevrejskom, a Novi zavet na grkom jeziku. Re kanon je grkog porekla a nastala je prihvatanjem odreenog izraza iz jevrejskog ("kane") i asirskog jezika ("kanu") koja je predstavljala odreenu meru. Grki i latinski crkveni oci su pod kanonom prvo podrazumevali biblijski zakon u optem smislu rei, zatim naela vere, crkvenu doktrinu, spisak ili listu, sadraj knjige, hronoloku tabelu i slino. Meutim, u smislu u kojem se upotrebljava danas, prvi put je ova re upotrebljena u tekstu Dekreti Nikejskog sabora za koji se veruje da ga je napisao Atanasije oko 352. godine1, jer je on, kao sekretar episkopa Aleksandra, pisao sve odluke i crkvene dekrete. Atanasije je kasnije i sam postao episkop i znatno je uticao na odreivanje kanona Svetoga pisma. Mnogi kasniji sabori preuzeli su ovaj izraz, pa tako nastaje i jus kanonikum (ius canonicum) kanonsko pravo, odnosno crkveno pravo. Kanon je spisak i redosled Svetih pisama Staroga i Novoga zaveta.

Harrison, R.K.: INTRODUCTION TO THE OLD TESTAMENT, Tyndale Press, London, 1962

1.1. KANON STAROGA ZAVETA Najranije odreenje knjiga Staroga zaveta kao svetih knjiga ili svetih spisa dao je rimski istoriar i vojnik jevrejskog porekla Josif Flavije, oko 100. godine po Hristu. Za njega je osnovna odlika ove literature bila sadrana u tome to su ti spisi bili boanska objava nesumnjivog autoriteta, koji su nastali u doba proroka i stoga su bili pod boanskim nadahnuem. Flavije je izjavio kako je u Svetim pismima objavljena celokupna istorija sveta sve do cara Artakserksa Prvog. Kanon Staroga zaveta formiran je u doba cara Artakserksa Prvog oko 424. godine pre Hrista. Veruje se da je to delimino uinio prorok Jezdra2, a da je ostatak spisa sakupio prorok Nemija. U apokrifnom tekstu Drugoj Makavejcima 2,14 kae se: ...u spisima i uspomenama Nemijinim, i jo kako je on, sastavljajui knjinicu, sakupio knjige o kraljevima, o prorocima i o Davidu, a tako i darovnice kraljeva.3 U talmudskoj raspravi Baba Batra, koja je nastala pre 200. godine po Hristu, navodi se lista knjiga jevrejskog kanona4, ali koja se razlikuje od sadraja Septuaginte (LXX5), jer Septuaginta sadri i apokrife. U ovoj raspravi se kae da je Nemija bio poslednji biblijski pisac i da je, sa saradnicima (a to je mogao da bude Jezdra), sakupljao spise za knjinicu. U novozavetno vreme, u Mateju 23, 35 govori se sledee: ...od krvi Avelja pravednoga do krvi Zarije... tako da se moe rei da je tu re o vremenskom periodu od knjige Postanja (Prve Mojsijeve) do Knjige proroka Malahije. Devedesete godine po Hristovom roenju, u mestu Jamnia, odran je sabor jevrejskih stareina. Iako je tada dolo do sumnji u vanost (a ne u autentinost) pojedinih starozavetnih knjiga, ipak je doneta odluka da kanon ostane isti kao i dotadanjih est vekova. Tokom drugog veka nae ere, ponovo je dolo do rasprava u jevrejskim krugovima oko razjanjenja pojedinih mesta u Jestiri, Ruti i Pesmi nad pesmama (dakle, ponovo nije bilo spora oko autorstva i kanona). Odreivanje kanona Staroga zaveta oteano je jo jednom injenicom: Jevreji su posle prepisivanja unitavali stare rukopise.6

U 16. veku jevrejski pisac Elija Levit je objavio da je Jezdra, sa saradnicima (mo`da je Nemija smatran Jezdrinim saradnikom), formirao kanon Staroga zaveta i priredio u obliku koji mi danas poznajemo - navedeno prema: HERMENAUTICS, AUTHORITY AND CANON, InterVarsity Press, England, 1986 Po prevodu Kr{}anske sada{wosti, Zagreb, 1980. godine

3 4

PICTORIAL ENCYCLOPEDIA OF THE BIBLE, Volume 1, A-C, Regency, Zondervan, Grand Rapids, Michigan, 1990

Septuaginta - prevod jevrejske Biblije (Staroga zaveta) na gr~ki jezik, nastao verovatno u drugom veku pre Hrista, u Aleksandriji u Egiptu. Ime je dobio po Sedamdesetorici prevodilaca. U literaturi se navodi i kao LXX - navedeno prema: Irving Hexam: CONCISE DICTIONARY OF RELIGION, InterVarsity Press, Illinois, USA, 1993 6 BIBLIJSKI PRIRU^NIK, Mala enciklopedija, Duhovna stvarnost, Zagreb, 1989. godine

Oko 500. godine po Hristu nastao je rukopis-prepis poznat kao Masoretski tekst. Meutim, originalan tekst nikada nije pronaen. Sva istraivanja i tumaenja raena su na osnovu njegovog prepisa iz IX veka, koji je bio najstariji poznati. Masoretski tekst sadri Petoknjije, istorijske i proroke knjige Staroga zaveta. Kumranski rukopisi7, koji su pronaeni 1947. godine u peinama pored Mrtvoga mora, jo jednom su potvrdili sve kanonske knjige i tanost Masoretskog teksta. Do 1956. godine, u jedanaest peina pronaeni su povei delovi svih starozavetnih knjiga (na primer: pet primeraka Prve Mojsijeve, petnaest primeraka Pete Mojsijeve, trideset primeraka Psalama, itd.), osim Knjige o Jestiri i dela knjige proroka Jeremije (od 18-52 poglavlja), dosta apokrifnih tekstova i druge literature. U Kumranu je pronaeno oko 380 tekstova od kojih je 100 bilo biblijskih. Svici su bili od papirusa i koe (uglavnom) umotani u lanenu tkaninu i zatim smeteni u glinene upove. Pretpostavlja se da su nastali u periodu od 163. g. pre Hrista do 233. godine posle Hrista. Ovi tekstovi su uglavnom na jevrejskom jeziku, a manji broj je na aramejskom. Na osnovu rukopisnih komentara koji su naeni na svicima Isaije, Psalama i Ponovljenih zakona (Pete Mojsijeve), moe se govoriti o velikom potovanju koje je iskazivano za starozavetne knjige (svitke). Jasno je da je postojala naznaena razlika izmeu kanonskih Pisama i ostalih tekstova. Pronaeno je dosta apokrifnih i pseudoepigrafskih knjiga, ali ovakvi komentari se na njima nisu nalazili. Svi tekstovi naeni u Kumranu do detalja su se poklapali sa Masoretskim tekstom, to govori o autentinosti Masoretskog teksta i o trudu i brizi koje su inili prepisivai. injenica da su Jevreji sauvali svoje Sveto pismo sa tolikom tanou tokom mnogih vekova, govori i o pouzdanosti samoga teksta. Rana crkva je vekovima bila odluna da za svoj kanon prihvati samo kanon Staroga zaveta koji je bio priznat kao jevrejski kanon, mada je Rimokatolika crkva u 15. veku, ipak prihvatila kanon Septuaginte, odnosno jevrejski kanon i apokrifne knjige. Zanimljivo je primetiti da mnoge pravoslavne crkve jo i danas nemaju oformljene kanone Staroga zaveta - pojedine crkve su prihvatile kanon Septuaginte, dok su neke druge prihvatile ovaj kanon samo delimino. Evaneoske crkve u svetu priznaju kanon jevrejskih Svetih pisama, poznat jo pod nazivom palestinski kanon. Pravoslavne crkve su ranije svoj kanon Staroga zaveta saobraavale u skladu sa proirenjima i nabrajanjima crkvenih otaca Atanasija Aleksandrijskog (koji priznaje kao kanonsku knjigu Varuhovu)8, Grigorija Bogoslova, Kirila Jerusalimskog i drugih, to je kasnije preuzeo sv. Sava i objavio u svom Zakonopravilu. Meutim, za razliku od toga, danas meu teolozima u Srpskoj pravoslavnoj crkvi postoje dve struje: sa jedne strane su oni koji smatraju da je pravi kanon Staroga zaveta takozvani palestinski - ui kanon (kakav imamo objavljen u prevodima ure Daniia i dr Luja Bakotia); dok drugi, teolozi mlae generacije, smatraju da treba prihvatiti takozvani aleksandrijski - iri kanon. Ovaj iri kanon obuhvata sve knjige ueg kanona i apokrifne knjige, koje su u kanon ule na osnovu razmatranja mnogih crkvenih otaca: Vasilija Velikog, Kirila Aleksandrijskog, Jefrema Sirca, Jovana Zlatoustog itd. Apokrifne knjige (na pr. Knjige premudrosti Isusa sina Sirahova, Juditu, Tovita, tri knjige Makavejske, delove Danila 3, 24-90; 13. i 14. poglavlje i delove Jestire 10, 4 - 16, 24 itd.) pravoslavni teolozi smatraju vrednim knjigama koje se koriste za pouku onima koji stupaju u crkvu, pa tako one za njih nisu apokrifne, ve samo deuterokanonske, odnosno neki ih nazivaju i drugokanonskim. Ovi teolozi apokrifnim knjigama smatraju samo one koje su lane, tj. koje su pisali ljudi lano ih datirajui u drugo doba, kako bi varali ljude.

Verber, Eugen: KUMRANSKI RUKOPISI, Beogradski izdava~ki grafi~ki zavod, Beograd, 1983. godine 8 PRAVOSLAVNI KATIHIZIS, Pravoslavna narodna hri{}anska zajednica, Kragujevac, 1977. godine

"Po tome znajte ljubazni, da dok su jedne knjige unesene u kanon, a druge odreene za itanje, o apokrifnima se nigde ne spominje: nego to je izmiljotina jeretika, koji ih piu, kada hoe, odreujui im i dodajui im vrijeme, da ih prikau da su stare, samo da time imaju zgodu zavesti proste." 9 Kako ipak ne postoji jasan kanon meu pravoslavnim crkvama, one su na konferenciji odranoj 1961. godine na Rodosu odluile da se sazove Veliki svesabor na kojem bi trebalo da se razmatra autoritet drugokanonskih (nekanonskih) knjiga koje se itaju u pravoslavnim crkvama. Od ovog Sabora se oekuje da konano odredi kanon Staroga zaveta za pravoslavne crkve. Meutim, bez obzira na budue odluke, pojedini profesori na Bogoslovskom fakultetu SPC ve danas nauavaju studente da u kanon Staroga zaveta spadaju i: Druga Jezdrina, Knjiga o Tovitu, Knjiga o Juditi, Knjiga premudrosti Solomonove, Knjiga premudrosti Isusa sina Sirahova, Poslanica Jeremijina, Knjiga proroka Varuha, Prva, druga i trea Makavejska i Trea knjiga Jezdrina,10 to predstavlja proirenje i ireg, aleksandrijskog kanona (koji prihvata rimokatolika crkva). Sa druge strane, pojedini profesori prihvataju tzv. ui kanon Staroga zaveta, pa Radomir Raki, docent na pomenutom fakultetu, u svojoj knjizi: "Biblijski renik" kae da kanon Staroga zaveta sadri pet knjiga Zakona, 21 knjigu Proroka i 13 knjiga Spisa, ukupno 39, to odgovara uem kanonu.11 On kao deuterokanonske i apokrifne knjige navodi sledee: Prvu i Drugu Jezdrinu, Tovita, Juditu, dodatke Jestiri, Premudrost Solomonovu i Isusa sina Sirahova, Varuha, Jeremijinu poslanicu, dodatke Danilu, Molitvu Manasijinu, i Prvu i Drugu Makaveja. Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije navodi sledee knjige kao kanonske, mada deuterokanonske: Prvu Jezdrinu, tri Makavejske, Tovija, Juditu, dodatke Danilu (Suzana, Molitva Azarijina, Himna tri mladia, Vil i Drakon), dodatke Jestiri, Varuhovu knjigu, Poslanicu Jeremijinu, Premudrost Isusa sina Sirahova i Premudrost Solomonovu. U uvodu svom prevodu Premudrosti Solomonove on kae da se ova knjige upotrebljavaju u starom, slovenskom, prevodu Staroga zaveta u SPC. Oigledno je da oko pitanja kanona Staroga zaveta, kao i oko toga koje knjige spadaju u deuterokanonske, a koje su apokrifne, meu pravoslavnim teolozima jo uvek nema saglasnosti ak ni u okviru jedne crkve, SPC12.

LOGOS (~asopis studenata Pravoslavnog Bogoslovskog Fakulteta), broj 1-4, za godinu 1994., Beograd

prema Milin, Dragan L., dr: UVOD U SVETO PISMO STAROG ZAVETA (op{ti deo), Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve, Beograd, 1991. godine Raki}, Radomir: BIBLIJSKI RE^NIK, Savremena administracija, Beograd, 1993. godine Godine 1995. Bratstvo Sv. Simeona Miroto~ivog iz Vrwa~ke Bawe i Bijeli Pavle iz Nik{i}a objavili su dve kwige novih prevoda starozavetnih apokrifnih tekstova: "Premudrosti Solomonove" u prevodu sa gr~kog originala Amfilohija Radovi}a, i "Makavejce" u prevodu Atanasija Jevti}a, sa uvodom i komentarima.
12 11

10

10

1.2. KANON NOVOGA ZAVETA Kanon Novoga zaveta je nastao u nekoliko faza. Nema pouzdanih podataka o tome kada su novozavetna Isusova uenja poela da se itaju na bogosluenjima, sa istim znaajem koji su imale knjige Staroga zaveta, ali se sa sigurnou moe pretpostaviti da je to bilo pre 180. godine po Hristu. Prema zapisima Justina Muenika (100 - 165) moe se utvrditi da su na bogosluenjima nedeljom itana takozvana seanja apostola koja su nazvana evaneljima. Ovaj znaaj koji je dat svedoenjima apostola prva je faza formiranja kanona. Apostolska sluba bila je odreena u Delima apostolskim 1, 21-22, i to je bio klju. Apostoli su morali da budu istinski svedoci, kako bi mogli da posvedoe o Isusovoj nauci, ivotu, smrti i vaskrsenju. Rana crkva je bila veoma stroga kada su u pitanju bila itanja poslanica i pisama koje su crkvama bivale upuene u prvom i drugom veku. Moe se rei da su, krajem drugog veka posle Hrista, u novozavetnom kanonu bile sledee knjige: etiri evanelja, Pavlove poslanice, Prva Petrova, Prva Jovanova i Dela apostolska, kao i Otkrivenje. U treem veku, Kliment i Tertulijan priznaju i poslanice Jevrejima i Judi. Ova otrina u odreivanju novozavetnog kanona bila je potrebna jer su se ve tada pojavila jeretika shvatanja o tome ta su biblijske knjige, a pojedine crkve su, kao na primer u Egiptu, koristile nekanonizovane spise kao kanonske. Pojavila su se nova evanelja i nova tumaenja. Meutim, osnov za kanonizaciju bila je autentinost apostolske doktrine u njima. U ovom periodu nije postojala nikakva zvanina institucija ili organizacija koja bi izvrila sistematizaciju novozavetnih knjiga, pa je i to bio jedan od razloga to su se pojavili jeretici koji su nudili svoja sveta pisma. U treem i etvrtom veku dolazi do formiranja Novoga zaveta u obliku koji i danas ima. Veliku ulogu su tu uinile tzv. istone crkve koje su Novi zavet prihvatile kao Sveta pisma. Do sredine etvrtoga veka, vie nije bilo nikakve sumnje u autentinost novozavetnih tekstova, osim u Otkrivenje, koje nije bilo na spisku knjiga Novoga zaveta na Saboru u Laodikeji 367. godine. Aleksandrijski episkop Atanasije je 367. godine u svojoj 39-toj Vaskrnjoj poslanici vernicima objavio da je kanon Novoga i Staroga zaveta odreen i da se ne moe menjati. U Egiptu je bilo velikih problema sa lokalnim crkvama koje nisu itale i tumaile samo izvorne tekstove, tako da je Atanasije bio prinuen da napie sadraj - kanon Novoga zaveta. Te iste godine, ovu Atanasijevu preporuku - poslanicu crkvama usvaja i crkveni Sabor u Laodikeji. Rimska crkva takoe usvaja ovaj, Atanasijev, kanon na svom Koncilu 382. godine pod papom Damaskusom. Do Sabora u Kartagini 397. godine sve knjige Staroga i Novoga zaveta su kanonizovane, ukljuujui i Otkrivenje. Odluke ovog Sabora su potvrene na sledeem Saboru u Kartagini 419. godine. Meutim, smatra se da je kanon Novoga zaveta konano prihvaen i usvojen od strane svih crkava tek na drugom trulonskom (LJuinisextine) Saboru u Carigradu 692. godine13, ali i tamo su usvojena dva kanona Novoga zaveta: jedan sa Otkrivenjem a drugi bez Otkrivenja Jovanovog. Tek se u spisima grkih crkava u desetom veku moe pronai Otkrivenje kao deo Novoga zaveta. Martin Luter (1483 - 1546) je kanoninost novozavetnih knjiga odreivao na osnovu toga to su knjige: ...novoga zaveta kanonine utoliko vie to objavljuju svedoanstvo o Bojem istorijskom inu spasenja tako da ono moe dalje da bude objavljivano. Mi moemo da prepoznamo ta istinito stoji u kanonu samo na osnovu apostolskog
13

ENCYCLOPEDIA BRITANICA, Volume 3, Chicago - London - Toronto, 1948

11

svedoenja, a odreivanje putem egzegeze nam moe pomoi da vidimo kolika je podudarnost tekstova ili delova tekstova sa osnovnim Hristovim objavama.14 Principi kanoninosti Novoga zaveta mogu se nabrojati u etiri take. Od knjiga se trai da imaju: 1. apostolstvo, 2. duhovni sadraj, 3. univerzalnost, i 4. nadahnutost. 1.3. BIBLIJSKI KRITICIZAM Poslednjih sto pedeset godina u svetu se pojavio pokret koji se naziva biblijski kriticizam. Ovaj pokret pokuava da izvri reviziju kanona Svetoga pisma navodei i traei bezbroj razloga, pozivajui se na nauku i njene metode i sl. NJihov cilj je da (barem u prvom trenutku) utvrde kako pojedine knjige Svetoga pisma nemaju isti znaaj kao sve ostale. One bi, po njihovom tumaenju, trebalo da ostanu u kanonu, ali da se ne smatraju istovrednim sa ostalim knjigama u kanonu. U razmatranju ovih tvrdnji dobro je prihvatiti princip koji vai meu uenim vernicima-naunicima: iako se za sve Pavlove poslanice ne moe sasvim dokazati da su ba Pavlove, ono to je bitno jeste da poseduju boanski autoritet i biblijsku izvornost. NJihov kanonitet je pitanje od sekundarnog znaaja. Biblija se ne moe razmatrati po osnovu neijeg miljenja, odnosno stava. Hriansko uverenje, koje traje toliko vekova, ne moe se tako jednostavno odbaciti, ukloniti u stranu. Kanon Svetoga pisma je, kako je Kalvin tvrdio, potvren i kroz svedoenje Svetoga Duha hrianima pojedinano, kao i ukupno, hrianskoj zajednici.

14 Kummel, W.G.: INTRODUCITON TO THE NEW TESTAMENT, SCM Press, London, 1965

12

1.4. AUTORSTVO BIBLIJE Sveto pismo je bogonadahnuto (Druga Timotiju 3, 16). Ono nespasenima govori o potrebi prosvetljenja (Prva Korinanima 2, 14 i Druga Korinanima 4, 4), i o ubeivakoj ulozi Svetoga Duha (Jovan 16, 7-11). Isto tako, Sveto pismo govori o potrebi da se i hriani prosvetljavaju (Prva Korinanima 2, 10-12) kao i o uiteljskoj ulozi Svetoga Duha za verne (Jovan 16, 13-15). Evaneoski hriani veruju da je Sveti Duh inspirisao (nadahnuo) zapisivae biblijskih knjiga. U periodu od hiljadu i po godina, u kom je Sveto pismo nastalo, bilo je vie od etrdeset zapisivaa. Oni su bili razliitog drutvenog i nacionalnog porekla, bilo je tu pastira i careva, ribara i bivih fariseja, proroka i lekara. Zapisivai su bili razliitog obrazovnog nivoa, tradicije i kulture. Meutim, i pored svega toga, Sveto pismo je udesno jer sa istom lakoom i autoritetom govori o znanom i neznanom, o uspesima i padovima, o prolosti i budunosti. Sveto pismo nam otkriva Boiji plan da se svi ljudi spasu. To je jedna celovita knjiga koja se ni u jednom svom delu ne suprotstavlja onome to je reeno u drugom. LJudi koji su je zapisivali bili su Duhom Svetim noeni (Druga Petrova 1, 21). Nijedna knjiga ovoga sveta nije toliko puta bila podvrgavana proveravanjima i sumnjama; meutim, Sveto pismo ostaje jedina knjiga bez nedoreenosti i nedostataka. Sveto pismo je dovoljno jasno u sebi i po sebi da ga itaoci mogu razumeti. U ovom sluaju vai princip razgovetnosti Pisma: 1. Pismo je dovoljno jasno da po njemu i najjednostavnija osoba moe da ivi; 2. Pismo je dovoljno duboko da ini neiscrpni rudnik i za itaoce sa najviim intelektualnim mogunostima; 3. Razgovetnost Pisma poiva na injenici to je Boija namera bila da Pismo bude njegova objava oveku15. Bog, koji je Istina i govori jedino istinu, nadahnuo je Sveta pisma da po njima otkrije sebe izgubljenom oveanstvu, kroz Isusa Hrista, Stvoritelja, Gospoda, Izbavitelja, Sudiju. Sveto pismo je Boje svedoanstvo o njemu lino. Sveti Duh je boanski autor Svetoga pisma i potvruje ga pred nama svojim unutranjim svedoanstvom i otvara na razum da shvatimo njegovo znaenje... 16 Evaneoske crkve prihvataju Sveto pismo - Bibliju kao otkrivenje svega potrebnog za veno spasenje verom u Gospoda i Spasitelja Isusa Hrista17.

15 Norman, Geisler L.: NEPOGRE[IVOST BIBLIJE, Dom molitve, Pe} - Dobra vest, Novi Sad, 1992 16 Dva stava iz tzv. ^ika{ke izjave o nepogre{ivosti Biblije, koja je nastala 1978. godine na konferenciji o nepogre{ivosti Biblije odr`anoj u ^ikagu, SAD, i kojoj je pristupio veliki broj evan|eoskih crkava. 17

Na~ela vere Hrama Svete Trojice, Beograd, april 1992. godine

13

14

2. PREVOENJE SVETOGA PISMA Nae doba se moe nazvati dobom prevoda, odnosno dobom brzih prevoda. Vie dela se prevodi danas nego to je ikada prevedeno do sada. Veliki broj prevoda na jedan jezik pokazuje koliko je taj narod upoznat sa svetom oko sebe i koliko komunicira sa njim. e da se bude deo sveta, da budu u stanju da uestvuju u gradnji novoga sveta i njegove sudbine 18 osnovni je razlog prevoenja u manjim zemljama i u treem svetu. Prevoenje je veoma staro zanimanje. Poznato je da su jo carevi starog Bliskog Istoka zapoljavali prevodioce kojima je pridavan toliki znaaj da se nalaze i na spomenicima toga doba, uz careve i drugu svitu (na Rozetskom spomeniku, na primer). Mnogi poslovi, umetnika delatnost, svetska politika i kulturna razmena izmeu naroda danas ne bi bili mogui da nema savremenog, pravilnog i uspenog prevoenja. Re prevesti ima bukvalno znaenje koje je dolo od rei prebaciti, prevesti preko. Moglo bi se rei da je prevoenje ustvari prevoenje sa jednog jezika na drugi jezik uz ouvanje smisla, poruke. Objavljivanje Svetoga pisma na svakom, pa i na srpskom jeziku, zapoelo je prevoenjem. Prevoenje je jedan od koraka neophodnih za tumaenje, u sledu koji polazi od Boga i zavrava se sa ovekom. Prvo je otkrivena Re - nadahnuem, sledi pisanje rukopisa, zatim prevoenje, etvrto je tumaenje Boije Rei i, na kraju, sluanje i primena u naem ivotu. Biblija je najvie prevoena knjiga na svetu i u istoriji. Prvi prevodi datiraju jo u drugom veku po Hristu (na latinski - Itala i sirijski), u treem veku prevodi se na koptski, u etvrtom na gotski, etiopski i gruzijski, u petom na jermenski, u estom na nubijski, zatim u osmom veku se prevodi na nemaki, staroslovenski, franaki. U dvanaestom veku Biblija se prevodi na francuski jezik, u trinaestom na holandski, panski, italijanski, poljski i islandski, u etrnaestom na engleski, danski, eki, persijski i tako dalje. 2.1. NAJSTARIJI PREVODI SVETOGA PISMA 2.1.1. Septuaginta Najstariji, najvaniji i najuticajniji prevod Staroga zaveta je poznat pod imenom Septuaginta. To je prevod sa originalnog biblijskog hebrejskog na grki jezik svitaka Staroga zaveta koji je nastao u drugom veku pre Hrista u Aleksandriji, u Egiptu. Septuagintu su koristili Jevreji sa grkoga jezikog podruja i prvi hriani. Ovaj prevod su veoma koristili i apostoli - pisci Novoga zaveta. Po koliini upotrebljenih stihova najvie se koristi u Poslanici Jevrejima, a najmanje u Evanelju po Mateju. Bio je to najire i najvie poznat prevod. Septuaginta je jedan od najstarijih prevodilakih projekata, a svakako najvaniji u tom dobu i veoma obiman. Prema tradiciji se veruje da je nastala u vreme vladavine egipatskog faraona Ptolomeja Filadelfijskog (285 - 246 pre Hrista).

18 Massoud, Mary M.F.: TRANSLATE TO COMMUNICATE, David C. Cook Foundation, Elgin, Illinois, 1988

15

Pojedini izvori su smatrali da Septuaginta je sadravala samo Petoknjije, kasniji izvori (132. g. pre Hrista - grki svitci, prolog Ben Sire) smatraju da je itav kanon Staroga zaveta pod ovim imenom.19 Ima autora koji veruju da je pre Septuaginte postojao jo jedan prevod sa jevrejskog na grki jezik koji je nastao vek ranije, i koji moda nije dovren pa je to bio razlog za formiranje ekipe prevodilaca koji su pripremili novi prevod. Ove sumnje su se poveale posle otkria Kumranskih rukopisa koji se ne slau sasvim sa tekstovima Septuaginte. 2.1.2. Itala Najstariji prevod Novoga zaveta poznat je pod nazivom Itala (Stari latinski). Bio je to prevod sa grkoga na latinski jezik i nastao je tokom druge polovine drugoga veka po Hristu. Ubrzo posle toga, Novi zavet je bio iroko rasprostranjen po itavom podruju Mediterana. Danas postoji dvadeset sedam razliitih rukopisnih verzija ovoga prevoda. 2.1.3. Vulgata Meutim, najpoznatiji prevod Novoga zaveta na latinski jezik je Vulgata (obina), nastao krajem etvrtoga veka. Rimski biskup Damaskus je 382. godine zamolio svoga teolokog savetnika Sofronija Euzebija Jeronima (kasnije poznatog kao svetoga Jeronima, roenog u severnoj Dalmaciji) da izvri reviziju postojeeg teksta Itale i da ga standardizuje u skladu sa pravim grkim tekstom - izvornikom, kao i da prevede Stari zavet koristei izvorne jevrejske tekstove. Jeronim je uio grki i latinski u Rimu a jevrejski u Palestini. Kasniji pokuaji da se postupkom utvrivanja unazad doe do pravog izvornika za ovaj prevod ostali su neuspeni, tako da nikada nisu razjanjene odreene nedoslednosti u prevodu. Danas je poznato vie od osam hiljada verzija Vulgate, to samo govori o uestanosti rukopisnog umnoavanja biblijskih tekstova u ranom srednjem veku. Najpoznatija verzija Vulgate je ona iz petoga veka koja se vodi pod imenom Codex Sangallensis (Sengalenski rukopis), odnosno () i iji se deo sa Evaneljima uva u manastiru St. Gall (Sent Gal) u vajcarskoj. Svakako da je najlepa Vulgata ona koja se uva u NJujorkoj biblioteci i koja potie iz desetoga veka. Pisana je slovima od zlata na ljubiasto obojenoj jagnjeoj koi.20 Godine 1933. rimski papa je formirao "Red svetoga Jeronima" u Rimu, iji je zadatak da rade na ispravljanju teksta Vulgate, kako bi se rekonstruisao izgubljeni Jeronimov tekst. 2.2. PRINCIPI PREVOENJA BIBLIJE Svi prevodioci se slau da je njihov zadatak da prenesu smisao originala, da prenesu znaenje. Ako je jezik prevoda blii primaoevom jeziku onda je to idiomatski prevod. Drugi osnovni nain prevoenja je doslovni - literarni prevod. U ovom prevodu forma prevoda vie odgovara formi originala.21 Izbor koji e prevodilac da naini izmeu ova dva
19

Ellis, Earle E.: THE OLD TESTAMENT IN EARLY CHRISTIANITY, Baker Book Hause, Michigan, 1992 20 PICTORIAL ENCYCLOPEDIA OF THE BIBLE, Volume 5, Q-Z, The Zondervan Corporation, Grand Rapids, 1990 21 Classman, Eugene H.: THE TRANSLATION DEBATE, InterVarsity Press, Downers Grove, Illinois, 1981

16

pristupa, odreivae da li e prevod predstavljati klasino delo u literarnom smislu ili e biti idiomatski prevod. Meutim, najbolji prevod je prevod tzv. dinamikog ujednaavanja. U ovom prevodu forma (sintaksa, slaganje reenice i leksika, vrsta rei) izmenjene su koliko je to bilo nuno, ali je znaenje sauvano. Nita nije parafrazirano dodavanjem, izbacivanjem ili menjanjem poruke i sl. Dobar prevod Biblije je onaj prevod koji na najbolji nain izraava znaenje jevrejskoga i grkoga jezika, odnosno poruku na tom jeziku. Svaki stih Svetoga pisma mora da bude tano preveden. Prevodilac mora da radi po Svetom Duhu i ne sme da dopusti da njegova teologija odreuje prevod, uvek mora da vodi rauna i o kontekstu. Namera prevodioca mora biti da tano prenese ono to je autor rekao. Ako se odlomak moe prevesti na dva naina, moramo ga prevesti tako da je u skladu s opom teologijom pisca koji ga je napisao. Moramo teiti dosljednosti i skladu s piscem tako i s Biblijom u cjelini. 22 Postoji nekoliko nunih uslova kod prevoenja Biblije. To su: 1. ispravan originalan tekst Svetoga pisma, a. povremena revizija u skladu sa novim otkriima, 2. tanost teksta prevoda u odnosu na izvorni tekst Svetoga pisma, a. problem nedostatka filolokog ili teolokog znanja, b. nasilna modernizacija biblijskog jezika, v. uticaj prevodioevih teolokih i drugih stavova, 3. poznavanje jezika na koji se prevodi, a. problem preterane doslovnosti, b. problem prevelike slobode u prevoenju. 2. 2. 1. Ispravan originalan tekst Prvo, prevodilac mora kao osnovni tekst za svoj rad da koristi to ispravniji originalan tekst Svetoga pisma. Postoji mnotvo rukopisa Staroga i Novoga zaveta i esto se mogu pronai odreene razlike meu tim rukopisima. Oigledno da je, u procesu prepisivanja, dolazilo do greaka. Izbegavanje ovakvih greaka stvar je tekstualnog kriticizma ija dunost je da reastaurira, obnovi originalan tekst koliko god je to mogue, tako da on bude u skladu sa autografima (izgubljenim originalima). Stoga je od izuzetne vanosti da se konsultuju novootkriveni rukopisi, a za koje su naunici i teolozi utvrdili da su autentini. Od kolikog je znaaja ovaj princip za kvalitet prevoda neka poslui sledei primer. iroko rasprostranjeni prevod Novoga zaveta na srpski jezik koji je sainio Vuk Stefanovi Karayi je, nesumnjivo, jedan od najlepih postojeih prevoda koje imamo. Meutim, ovaj Vukov prevod nastao je 1820. godine, odnosno revidiran je kasnije u nekoliko navrata i objavljen 1847. godine. Od

22 alius Doma~evi}, Stjepan: SISTEMATSKA TEOLOGIJA, Evan|eoski biblijski institut, Be~, 1990. godine

17

tada do danas, dogodila su se najmanje tri velika otkria biblijskih rukopisa koja imaju ogroman znaaj za biblijske nauke. Prvo je 1844. godine u grkom manastiru Sv. Katarine na Sinajskom poluostrvu otkriven tzv. Sinajski rukopis - Codex Sinaiticus (Aleph) iz VI veka, koji sadri skoro itavu Bibliju i koji se danas smatra za jedan od tri-etiri najznaajnija izvora za autentinost Svetoga pisma uopte. Zatim su, 1895. godine, u Egiptu otkriveni novozavetni papirusi, ija istraivanja su potvrdila njihov veliki znaaj za shvatanje ukupnog sadraja Novoga zaveta. Onda, svakako, tu su i Kumranski rukopisi, otkriveni 1947. godine koji, iako sadre starozavetne tekstove, imaju ogroman znaaj na razumevanje novozavetnog teksta, kao i na citate iz Staroga zaveta.23 Znajui sa kakvom preciznou je Vuk radio na svom prevodu (konsultujui vie od deset evropskih prevoda), moemo da pretpostavimo da bi on svakako obratio panju i na ova otkria, i da bi ona imala uticaja na njegov rad. Naunici i bibliari bi, zato, trebali da izvre reviziju Vukovog prevoda u skladu sa novootkrivenim injenicama da bi ovaj prevod bio istovredan sa, na primer, novim engleskim prevodima. Neretko su Englezi i Amerikanci vrili revizije starih prevoda kod kojih su eleli da sauvaju lepotu stila i izraza, a ipak da ih usklade sa novim biblijskim otkriima. Tako su, samo u dvadesetom veku, Bibliju preveli vie od 80 puta. I mada su neki od ovih prevoda slabi (to se pokazalo u narodu, jer nikada nisu bili prihvaeni), oni sledei su se naslanjali na prethodne prevode i njihovo napredovanje u jeziku i znanju, i time su umanjivali mogunost pogrenog prevoenja Boije Rei. 2.2.2. Tanost prevoda Drugi princip u biblijskom prevoenju je tanost teksta prevoda u odnosu na izvorni tekst. Problemi mogu nastati kada prevodilac nema filolokog i/ili teolokog znanja. Zato se danas prevodi uglavnom obavljaju komisijski, u odborima. Ukupno znanje svih lanova odbora prevazilazi znanje i mogunosti jedne osobe, ma koliko ona bila obrazovana i sposobna za prevoenje. U radu odbora konsultuju se strunjaci iz raznih oblasti, na primer iz jevrejske istorije, arheologije, rimskih i jevrejskih obiaja, poznavaoci starojevrejskoga i aramejskoga jezika, teolozi-specijalisti samo za pojedine knjige Staroga ili Novoga zaveta, knjievnici i pesnici koji pomau u oblikovanju reenice i stihova, geografi itd. Zatim se organizuju probna itanja prevedenih tekstova u kojima uestvuju vernici bez naroite specijalnosti, ali koji mogu da itaju novoprevedene tekstove i da pruaju korisne predloge i primedbe. Sledei problem u prevoenju moe nastati kada postoji jako izraena elja da se jezik Svetoga pisma nasilno modernizuje. Ovo moe da dovede do umanjivanja tanosti prevoda u odnosu na izvorni tekst. Isto tako, teoloki stavovi prevodioca mogu da utiu na sam prevod. Svako moe da se zapita da li postoji potpuno objektivan prevod. Logino je pretpostaviti da e prevodioevo veroispovedanje, teoloka uverenja, osnovne ivotne pretpostavke i pogledi na

Nedavno je do{lo do novih arheolo{kih otkri}a koji su od op{teg zna~aja za bibliologiju: 1979. godine prona|en je deo rukopisa ^etvrte Mojsijeve, koji pomera do tada pretpostavqano vreme nastanka ove kwige na jo{ raniji period; 1993. godine prona|en je rukopis koji predstavqa dodatnu potvrdu o tome da je car David zaista postojao - obzirom da je o wegovom postojawu jedini izvor bila samo Biblija, pojedini nau~nici su osporavali ta~nost Biblije, zato {to nije bilo drugih paralelnih dokaza itd. Na osnovu ovih iskopavawa se pretpostavqa da }e u bliskoj budu}nosti do}i do velikih i zna~ajnih arheolo{kih otkri}a, a koja }e biti od zna~aja za dodatnu potvrdu biblijskih izve{taja. Navedeno prema ~asopisu: Mennonite Bretheren Herald, Winnipeg, Manitoba, Canada, February 9, 1996

23

18

svet imati uticaja na njegova gledita. Ako se neto shvati i prevede drugaije, moda e ak i biti u skladu sa stavovima i shvatanjima dananjega sveta, ali to ne mora da bude u skladu sa Boijom Rei. Poznati su prevodi Biblije koji su u sebi sadravali liberalne stavove svojih hrianskih prevodilaca i koji su bili daleko od sutinskog, evaneoskog shvatanja Svetih pisama. Osim ovoga negativnog primera, prevodioci imaju uticaja na nain kako se prihvata jedan prevod zato to delu mogu da prue drugaiju formu. Na primer, Don Vajklif je 1382. godine prvi put u svom prevodu Biblije na engleski jezik uveo poglavlja, a prvu podelu na poglavlja i obeleene stihove imala je Biblija izdata 1555. godine (bila je to Vulgata, na latinskom jeziku). Danas se teko moe zamisliti Biblija bez podele na stihove i poglavlja, meutim, u tom obliku ona postoji tek 440 godina. 2.2.3. Poznavanje jezika Trei princip u prevoenju je poznavanje jezika na koji se prevodi. Mnogo zavisi od sposobnosti da se teak originalan tekst prenese sa smislom i znaenjem koji ima u izvorniku. Prevodiocu su, pritom, na raspolaganju druge, nove rei i izrazi, nove kovanice i reenike konstrukcije. I ovde se nalazi nekoliko opasnosti. Prvo, treba da se izbegava preterana doslovnost prilikom prevoda. Neki prevodioci, u elji da budu to precizniji u odnosu na izvornik, doslovno prevode pa se time moe stei pogrean utisak o biblijskoj poruci. Pogledajmo, na primer, Matej 20, 2 gde se kae da su radnici radili za denarius itav dan. Denarius je bio rimska novana jedinica24 koja je odgovarala naknadi za celodnevan rad. Tada se radilo dvanaest sati dnevno, a denarius je bio uobiajena najamnika dnevnica.25 Pogledajmo kako se denarius prevodi u poznatim srpskim prevodima: Vuk Stefanovi Karayi (1824) dr Lujo Bakoti (1933) dr Dimitrije Stefanovi (1934) dr Emilijan arni (1973) Komisija sinoda SPC (1984) srebrnjak dr Aleksandar Birvi (1987) (etiri evanelja) U ovom sluaju verovatno da bi najpribliniji prevod bio za dnevnicu, odnosno onima koji su iveli u Vukovo doba, gro je bio prepoznatljiva vrednost. Slian Vukovom primeru bio bi prevod Biblije ivim reima na engleskom jeziku (Living Bible International 1972) gde umesto denariusa stoji 20 amerikih dolara, to oigledno govori da je jedna dnevnica u Americi toga vremena iznosila 20 dolara. Danas, kada mnogi ljudi nemaju znanja o gro dinar

24 Denarius koji je bio u opticaju u Isusovo vreme izdao je 15. godine rimski car Tiberije. Ovaj mali srebrwak (veli~ine dana{weg nov~i}a od 10 para) popularno je nazivan Tiberijev poreski denarius. Zanimqivo je da je na tom nov~i}u pisalo za Tiberija da je on PONTIFEX MAXIMUS, {to je bila wegova sve{teni~ka titula. Ova titula postoji i danas i nosi je rimski papa. Denarius je bio cena dnevne nadnice jo{ u vreme Julija Cezara i wegovog naslednika Cezara Avgusta, koji je vladao od 43 g. pre Hrista do 14. g. po Hristu, zatim u vreme Tiberija i wegovih naslednika Gaja Kaligule i Klaudija. 25 France, R.T.: MATEJ, TUMA^EWE EVAN\EQA PO MATEJU, Dobra Vest, Novi Sad, 1987

19

turskom, rimskom i starojugoslovenskom novcu, i kada dananji dinar ne pretstavlja vrednost koju ima upotrebljena re dinar, moda bi re dnevnica pruala taniju sliku. Drugo, preterana sloboda u prevoenju moe da dovede do neeljenih rezultata, isto tako. To je sluaj kada prevodilac proiruje i obrazlae izvorni tekst. Kada je o ovome re, potrebna je jaka samodisciplina. Najvea opasnost lei u elji da se ideje i poruke modernizuju, da budu u skladu sa dananjim stavovima. Ovakva sloboda omoguava da se pojave razne vrste pomeranja, udaljavanja od izvornika i, moda, nenamerne greke u prevodu. Za dobar prevod potrebno je da se nalazi negde izmeu ovih krajnosti. Ne postoji univerzalno pravilo koje bi odreivalo da li je jedan prevod dobar ili lo. Da bi neko dobro preveo biblijski tekst ne treba da bude ni previe bukvalan ni da bude previe prenesenog znaenja, ni previe obrazovan ni vet, ve mudar. Stvarno dobri i znaajni prevodi nisu ishod samo velikog obrazovanja i znanja ve i istinske mudrosti. Takav prevod e izdrati ispit vremena. Biblija je danas, u celini ili delimino, prevedena na preko dve hiljade jezika i nareja, odnosno na vie od 95% svetskih jezika. Od prvoga prevoda sa hebrejskog na grki jezik pa do dananjeg dana, vie se nije prestajalo. U vreme kada je u Evropi otkriveno tampanje, pre oko 500 godina, samo 33 jezika su imala neto od Svetoga pisma prevedeno, a meu njima je bio i srpski jezik. Na poetku XIX veka taj broj se popeo na 71 jezik. Meutim, tokom XIX veka dobili smo vie od 400 novih prevoda na razne svetske jezike. Tokom XX veka broj novih prevoda Biblije dosegao je 1700 jezika, i ovaj broj i dalje raste.

20

3. SRBI I HRIANSTVO Biblijski tekstovi odigrali su presudnu ulogu ne samo u evangelizaciji srpskog naroda nego i u formiranju estetike, poetike i itavog pogleda na umetnost kod Srba. Preko tih tekstova srpska knjievnost preuzima naslee jedne u pravom smislu rei svetske knjievnosti: na njima se prvi i svi kasniji srpski knjievnici srednjeg veka ue knjievnom izrazu i stilu. 26 Smatra se da su Srbi doli u dodir sa hrianstvom im su se doselili na Balkansko poluostrvo.27 Prvi navodni slovenski napad na Balkansko poluostrvo zabeleio je istoriar Prokopije za vladavine vizantinskog cara Justina I (518-527). U jesen 545. godine vei broj Sklavina je dopreo do podunavskog basena. Napadi su 578. godine uestali pa su Vizantinci pokuali da sklope savez sa Avarima i da ih zajedniki napadnu. Meutim, Sloveni su ostali tri godine i tek su se onda vratili u Panoniju. Zatim su Sloveni 618. godine opkolili Solun. U solunsko zalee doli su u vreme cara Iraklija (610-641) i delovi srpskog plemena. Prema kazivanju vizantinskog cara Konstantina VII Porfirogenita (polovina X veka) car Iraklije je Srbima dodelio zemlju u solunskoj oblasti, koja je po njima dobila ime Servija.28 Oni nisu dugo ostali. Krenuli su da se vrate natrag ali su se predomislili i zatraili drugu oblast da se nasele. 29

26 27

ISTORIJA SRPSKOG NARODA, tom prvi, Beograd, 1981. godine

O doseqavawu Srba na Balkan postoje mnoge teorije. Dva glavna pravca razmatraju da su se Srbi doselili u VI veku sa severa i istoka, a drugi da su Srbi starosedeoci. Severnoslovenski, ruski, poqski i ~e{ki hroni~ari, oko 1100-1500, tra`ili su, sasvim obratno, pradomovinu svih Slovena na jugu, na Dunavu i u balkanskim zemqama... Ova je pretstava, po istra`ivawu Niderla, postala iz svetske istorije onako, kako se ona prikazuje u Bibliji, u vezi sa razlazom naroda ispod vavilonske kule i kretawem preko Bospora u Evropu. - navedeno prema: Jire~ek Konstantin: ISTORIJA SRBA, Kwiga prva, Zmaj, Beograd, 1990. godine. Kako mi ovde razmatramo hristijanizaciju Srba a na osnovu izvora koji su o toj temi sa~uvani, moramo da zakqu~imo da najstariji zapis o upoznavawu Srba sa hri{}anskom verom govori o doga|ajima koji su se odigrali tek u VI veku po Hristu. Mnogi se ne}e slo`iti ni sa ovim podatkom, ali to je najstariji datum do koga smo do{li (u delu Konstantina VII Porfirogenita: De administrando imperio - O upravqawu dr`avom) i zato je vredan spomena. 28 V. Jagi} smatra da se ta oblast nalazila blizu Olimpa i Tesalije i da se zvala . IZABRANI KRA]I SPISI, Zagreb, 1895. godine, reprint 1948. godine.
29

Isto kao broj 27.

21

Vladar koji ih je doveo u tu novu postojbinu je umro pre 680. godine. Od njegovog naslednika kneza Vieslava znaju se imena i rodoslovi srpskih knezova. Franaki spis iz 822. godine Srbe opisuje kao silan narod koji dri veliki deo Dalmacije koja se, prema tadanjem shvatanju, prostirala sve do reke Morave. 3.1. PRIHVATANJE HRIANSTVA Prema Konstantinu Porfirogenitu,30 Srbi su hrianstvo prihvatali u dva navrata. Prvi put se to dogodilo u VII veku kada su meu njih doli latinski svetenici. Drugi put je bilo za vreme vladavine vizantinskog cara Vasilija I, u drugoj polovini IX veka (pretpostavlja se da je to period od 867-874. godine). Latinski misionari su u srpski narod dolazili iz primorskih i dalmatinskih mesta. Meutim, tada su se pojavili i uenici-sledbenici Metodija iz Bugarske i Makedonije. NJih je poslao car Vasilije sa slovenskom liturgijom, tako da je dolo do ponovne hristijanizacije Srba i Neretljana (Hercegovaca). Veruje se da ove hristijanizacije nisu mnogo ta izmenile u ivotu i obiajima samoga naroda.31 Tada nije dolo do znaajnije promene naina ivota i verovanja. Nai djedovi naselie se ovuda na jugu kao pogani; ma i brzo prigrlili nauk i vjeru Hristovu, opet se za dugo sauvae obiaji poganski, kojim je jo i sada traga to u narodnom prianju to drugaije u ivotu. 32 Prihvatanje hrianstva je za sve Slovene, pa i za Srbe, pored religioznog imalo i politikog znaaja. Vizantinsko carstvo je imalo oreol tradicije, kulture, bilo je centar sveta. Ukljuivanje u takav svet pretpostavljalo je prihvatanje hrianske vere i duboko, religiozno potovanje ove dravne tvorevine. U tom poetnom periodu, sluba u crkvama koje su pokrivale zapadne teritorije naseljene Srbima se odvijala na latinskom jeziku, poto je rimski papa 924. godine zabranio slubu Boiju na slovenskim jezicima (slovenska liturgija je potrajala nepunih 50 godina), tako da se hrianstvo irilo povrno. Postoje podaci da su poetkom X veka na crkvenim saborima u Splitu uestvovali i srpski predstavnici. 3.2. SRPSKA SLAVA U ovo vreme poinje i pria o srpskoj slavi. Danas slava predstavlja porodini i prijateljski skup pred kunom ikonom sa malom crkvenom slubom, osveivanjem kolaa, slavskom sveom, rukom i zdravicama, kao to predstavlja i simbol pravoverne srpske porodice. Drava je, pre nekoliko godina, prvi dan slave prihvatila kao neradan dan - verski praznik, za one radnike koji se izjanjavaju kao hriani pravoslavne veroispovesti.
30 Novakovi}, Reqa dr: ODAKLE SU SRBI DO[LI NA BALKANSKO POLUOSTRVO, Narodna kwiga - Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1978. godine 31 Erdeqanovi}, Jovan dr: O PO^ECIMA VERE I DRUGIM ETNOLO[KIM PROBLEMIMA, Srpska kraqevska akademija, Beograd, 1938. godine 32 Jagi}, Vatroslav: HISTORIJA KWI@EVNOSTI NARODA HRVATSKOGA I SRBSKOGA, JAZU, Zagreb, 1867. godine

22

Dan kada su nai preci po pojedinim porodicama i familijama preli u hrianstvo bio je za njih veliki i radosni praznik... I da bi sebe i svoje potomke jae privezali za taj dogaaj, uzeli su taj dan kao praznik svoga duhovnog roenja i ostavili ga svome potomstvu. To je crkveni povod i nain slave.33 Meutim, prema mnogim autorima i istraivaima slava se smatra kao ostatak iz vremena primanja hrianstva. Tadanji obiaj je bio da itava porodica ne slavi imendane svojih lanova (danas roendane), ve da se slavi jedan zajedniki svetac, ije se ime esto javlja i kao lino ime u porodici. Pojedini etnolozi veruju da je slavljenje slave usko vezano sa slavljenjem paganskog boga, prethodnog zatitnika porodice. Radi lakeg prelaska Srba u hrianstvo i to breg zadobijanja potpune dravne i crkvene samostalnosti, a to se moglo samo uz narod iza sebe, tadanje svetenstvo je zamurilo na oba oka i ovaj obiaj je promenio svoju formu. "Smatra se, da su Srbi, u pagansko vreme potovali i proslavljali, pored vie boanskih bia, i naroito natprirodno bie kao zatitnika svoje porodice, svoga doma i njihovog napretka. Prilikom prelaska u hrianstvo zamenili su oni ovo bie odreenim hrianskim svecem. Poto je, dakle, poetak srpske "slave" vezan za krtavanje, dobio je odabrani svetac, odnosno njegov praznik, naziv "krsne" slave ili "krsnog" imena."34 Od paganskog slavlja postao je hrianski obiaj - tradicija. Ali, i kao tradicija ovaj obiaj je kratkoga daha. Pod uticajem savremenih nacionalistikih uticaja, mnoge slave su se izmenile, pa su stariji kultovi svetaca ustupili mesto mlaima. Zanimljivo je da za slavu ne znaju ni Hrvati ni Bugari, koji su susedi Srbima mnogo vekova. U Crnoj Gori je u Zakoniku crnogorskoga kneza Danila iz 1855. godine objanjeno da je slava zapravo krsno ime, a to je uspomena na krtenje predaka. Srpska porodina slava se razlikuje od tzv. crkvene slave. Po starom srpskom obiaju (koji se izgleda nije zadrao) na slavu se poziva i sirotinja. Meutim, postoje i drugaija tumaenja znaenja rei "krsna slava", o emu govore radovi Veselina ajkanovia. Ovaj naunik pravi razliku izmeu izraza slava, krsna slava, krsno ime i slino. Krsna slava je obred - "rtva" koja je namenjena krstu koji pripada prethrianskom dobu, kada nije znaio raspee ve je bio stari srpski idol koji se nalazio na zidu svake kue. "...kao to su stari narodi Grci, Rimljani, Misirci, Indijci oblaili i kupali svoje idole, tako rade i danas Srbi sa kunim krstom. Pekir ili komad platna kojim se kuni krst kiti, u stvari treba da bude haljina za njega... Za sada je dovoljno podvui to da je domai krst prvobitno bio kultna slika iz stare srpske vere, i da je

33 Milin, Lazar dr: NAU^NO OPRAVDAWE RELIGIJE, APOLOGETIKA, kwiga 6: Crkve i sekte, Eparhija `i~ka, Beograd, 1982. godine 34 Ka{i}, Du{an Q. dr: POGLED U PRO[LOST SRPSKE CRKVE, Sveti arhijerejski sinod SPC, Beograd, 1984. godine

23

krsna slava prvobitno bila namenjena starinskom srpskom boanstvu koje je taj krst predstavljao."35

^ajkanovi}, Veselin: STUDIJE IZ SRPSKE RELIGIJE I FOLKLORA 1925-1942, Srpska kwi`evna zadruga - Beogradski izdava~ki grafi~ki zavod - Prosveta Partenon M.A.M., Beograd, 1994. godine

35

24

4. SRBI I RUKOPISNO SVETO PISMO 4.1. IRILO I METODIJE Prvi prevod Svetoga pisma na staroslovenski jezik datiran je u IX veku i nainili su ga irilo (826 - 869), poznat jo i kao Konstantin36 Filozof i Konstantin Solunski, i Metodije (?815 - 885). Sinovi Lava, bogatog solunskog oficira i komandanta grada, imali su prilike da se sretnu sa dijalektom staro-slovenskog jezika u tom delu Makedonije, jo tokom svoga detinjstva. Osim toga, Metodije je imao diplomatskog iskustva sa Slovenima jer je, kao i otac, bio guverner provincije (Strumike), a irilo je bio ueni monah i poznavalac Slovena. Prvi misionarski put dva brata odigrao se 860. godine kada su otili u Hazarski kaganat u pokrajinu Kauskas, u junu Rusiju - Pridnjeprovlje, od Crnog do Kaspijskog mora. NJihov rad tamo nije urodio plodom jer su Hazari, ubrzo posle toga pristupili judaizmu. Ve 862. godine dva brata dobijaju novi misionarski zadatak za koji se veruje da ga je podravao konstantinopoljski patrijarh Fotije. Te godine su stigli izaslanici moravskog (dananja eka) velikog kneza Rastislava kod vizantinskoga cara Mihaila III, od koga su zatraili pomo u hristijanizaciji naroda. NJihov osnovni motiv bio je, ustvari, smanjivanje uticaja germanskih svetenika iz Franake. Vizantinski vladari su verovali da su duni da ire hrianstvo i poveavaju broj vernika. Meutim, prihvatanjem hrianstva ti narodi su prihvatali i vizantinskog cara kao Hristovog namesnika na zemlji, to je veoma odgovaralo vizantinskom poimanju irenja svoga carstva. Meutim, smatra se da su Moravci ve poznavali hrianstvo i da su njihovi motivi bili dvojaki. Prvo, eleli su da naue staro-slovenski jezik37 i da crkvenu slubu odravaju na slovenskom jeziku i, drugo, pokuavali su da se odupru agresivnim Germanima i njihovom shvatanju evangelizacije vatrom i maem. 4.1.1. Prevoenje Novoga zaveta irilo je prevod Novoga zaveta zapoeo odmah kako bi u Moravsku otili sa Biblijom i crkvenim slubovnim knjigama na narodnom jeziku. Za jezik prevoda braa su iskoristila govorni slovenski, jezik sa kojim su se upoznali jo u detinjstvu. Na taj nain je dijalekt makedonskih Slovena postao crkveno-slovenski jezik (ili staro-slovenski), koji se zadrao sve do danas u liturgiji ruske crkve i nekih drugih pravoslavnih crkava.38 Ovaj dogaaj je od istorijskog znaaja za hriansku crkvu. Sloveni (Poljaci, Moravci - esi i Slovaci, Srbi, Bugari i dr.) su tako stekli posebnu privilegiju koju nijedan narod Zapadne

36 37 38

]irilo je ime Konstantin uzeo kada se zamona{io u Rimu, kratko pre smrti. Navedeno prema: Jire~ek, Konstantin: ISTORIJA SRBA

Ware, Timothy, Bishop Kallistos of Diocleia: THE ORTHODOX CHURCH, Penguin Books, 1993

25

Evrope tada nije uivao, sluali su Sveto pismo i slubu Boiju na jeziku koji su mogli da razumeju. U to vreme, postojala su dva slovenska pisma, glagoljica i irilica, koja je dobila ime u irilovu ast, jer se veruje da ju je on izmislio. Glagoljica je nestala sa srpskih prostora tokom XIV veka, a savremeni istraivai smatraju da je to pismo bilo samo preraena verzija rukopisnog grkog pisma sa dodatim slovenskim znacima, odnosno prilagoena verzija slovenskom glasovnom sistemu. Istraivanja pokazuju da je irilo zaista formirao glagoljino pismo, te su na to pismo braa prevela novozavetne i starozavetne knjige za potrebe svoje misijske slube. Meutim, ostalo je nejasno, da li je irilicu izmislio on, uz pomo svoga brata, ili je samo (ponovo) izvrio izmene i reviziju na ve postojeem pismu junoslovenskih naroda glagoljici, uz unoenje novih slovnih znakova, ili je to uinio njihov uenik Kliment Ohridski ili, ak, neki njegov sledbenik. Prva irilica bila je kombinacija grkih slova za zajednike grko-slovenske glasove i glagoljskih slova ili njihovih uproenih zamjena za posebne slovenske glasove. 39 Pojedini istraivai ipak smatraju da su irilicu razvili uenici irila i Metodija u IX veku. U prvim sauvanim knjigama (Miroslavljevo jevanelje, kraj XII veka) irilica se ve pojavljuje kao zreo i razvijen sistem koji ima osobine tzv. srpske jezike redakcije. Naporedni ivot irilice i glagoljice najdue e se odrati u severnoj i srednjoj Dalmaciji... Krajem XII veka irilica ne samo to je konano ovladala u srpskoj dravi, nego se sve do turskoga doba dokumentuje u Bosni, Humu i Dubrovniku kao jedino ili glavno pismo kad god se piu slovenski jeziki tekstovi. 40 Opisi njihovoga rada koje nalazimo u biografijama dva brata ukazuju da je prevod Novoga zaveta bio u formi lekcionara.41 Rad na prevodu je zapoet u Konstantinopolju a zavren je na misijskom polju odnosno u Moravskoj, Panoniji i kasnije u Bugarskoj.

PET VEKOVA SRPSKOG [TAMPARSTVA, 1494-1994, Srpska akademija nauka i umetnosti - Matica srpska - Narodna biblioteka Srbije, Beograd, 1994.
godine
40 Pe{ikan, Mitar: NA[A AZBUKA I WENE NORME, Vukova zadu`bina - Politika - Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1993. godine 41

39

Lekcionar - Kwiga biblijskih tekstova iz koje se ~ita na bogoslu`ewima. Izraz se naro~ito koristi za gr~ke rukopise Novoga zaveta u kojoj su evan|eqa i poslanice napisane ne po redu kakav je u Svetom pismu, ve} u odlomcima po redu ~itawa tokom crkvenih slu`bi. Lekcionari imaju ogroman zna~aj za tekstualna prou~avawa Novoga zaveta. Ukoliko kwiga sadr`i samo delove Evan|eqa onda se naziva eva|elistar, ako sadr`i delove poslanica zove se epistolar; ukoliko sadr`i tekstove iz oba dela onda se naziva plenar. Navedeno prema: PICTORIAL ENCYCLOPEDIA OF THE BIBLE, Volume 3, H-L, Zondervan, Grand Rapids, 1990; i prema: Vujaklija, Milan: LEKSIKON STRANIH RE^I I IZRAZA, A.D. Geca Kon, Beograd, 1936. godine

26

4.1.2. Prevoenje Staroga zaveta Metodije, koga je po bratovljevoj smrti rimski papa postavio za episkopa Panonije, a kasnije za arhiepiskopa cele Moravske i Panonije, koga su Germani drali zatvorenog due od godinu dana, imao je udela u prevoenju poslanica i delova Staroga zaveta. Zanimljivo je da je rimski papa Ivan VIII 873. godine pisao srpskom knezu Mutimiru i pozvao ga da se sa svojom dravom potini panonskoj episkopiji, kojom je tada rukovodio Metodije, to je ostalo bez pozitivnog odgovora. Zato se smatra da su glagoljske knjige mogle da budu donete u srpske zemlje odmah posle te godine, kada su doli i misionari, mada u manjem broju. Poznato je da su braa prevela skoro itav Novi zavet, a Metodije je sa uenicima nastavio da prevodi i do 884. godine zavrio Stari zavet, prvo u obliku parimejnika42, a kasnije kao pojedinane sveske. Zna se da nije prevodio apokrifne knjige43. Meutim, jezik prevedenih knjiga Staroga zaveta ukazuje na to da je vie uenika uestvovalo u radu i da nije izvreno ujednaavanje stilova i renika. Braa su uradila ukupno osam zajednikih projekata. Za irilom je ostalo i osam apologetskih rasprava u kojima je branio hriansku veru od uticaja muslimana i Jevreja, a koje je napisao dok je boravio kod Hazara. irilo je preveo i ispovest o pravoj veri - odnosno Naela vere. U jednom grkom manastiru na planini Liban pronaen je rukopis Slovenskog evaneoskog lekcionara iz XI veka - delove Biblije na glagoljici.44 Veruje se da je to prepis delova prve slovenske Biblije u prevodu irila i Metodija. Ovaj rukopis je kasnije iskorien za prvu proveru prvoga Novoga zaveta na srpskom jeziku. U vreme nastajanja ovih prevoda poznat je samo mali broj episkopija po Srbiji, vie ih je bilo u Dalmaciji i crnogorskom primorju. U Beogradu na Dunavu (episcopatus Belogradensis), sedeo je 878. godine episkop Sergije... a u Branievu, 879. godine episkop moravski Agaton. Prevodilaki rad slovenskih svetenika, potpomognut od bugarskog dvora, ubrzo je poeo snano da

42 Parimejnik - zbornik odabranih odlomaka starozavetnih kwiga. Slovenski prevod parimejnika koji su pripremili ]irilo i Metodije je najstariji poznati prevod starozavetnih kwiga na slovenske jezike. Zna~aj }irilo-metodijevskog parimejnika za Srbe je utoliko ve}i {to su oni ne samo mogli na da svom jeziku da prou~avaju Bo`iju re~, ve} je istorija srpskoga jezika i kwi`evnosti umnogome zasnovana na ovim izvorima. Najstariji srpski parimejnici su Beogradski i Srpski. Beogradski je nestao 1915. godine (kasnije prona|en i tek 1969. godine vra}en), a Srpski je izgoreo u Narodnoj biblioteci 1941. godine. Navedeno prema: ZBORNIK ISTORIJE KWI@EVNOSTI, kwiga 10, Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1976. godine

Radovanovi}, Tihomir D. dr: ISTORIJA PREVODA STAROG ZAVETA, Beograd, 1928. godine R. Kilgour: THE BIBLE THROUGHOUT THE WORLD, World Dominion Press, London, 1939
44

43

27

utie daleko van zemaljskih granica; karakteristino je da je najvie ouvanih prepisa izvreno ili u Srbiji ili u Rusiji. 45 4.1.3. Metodijevi uenici Po povratku iz Moravske u Bugarsku 885. godine, Metodijevi uenici Gorazd, Naum, Sava, Angelarije i Kliment doneli su crkvene knjige i prevode. Neki od njih eleli su da pomognu ponovnu evangelizaciju Balkana sa namerom da se hrianstvo na ovim prostorima jo vie uvrsti kada se u crkvi propoveda na jeziku koji je bio blizak narodnom. To je bila namera i vizantinskoga cara, koji je june Slovene eleo da odvoji od uticaja Rima. Srbija se nalazila na mei Istoka i Zapada, i povremeno je dolazilo do kolebanja u vezi priklanjanja istonoj ili zapadnoj crkvi. Meutim, ubrzo je dolo do odluke. Kada su Metodijevi uenici doli u Srbiju, veruje se da su doneli prevod itave Biblije.46 Narod je mogao da slua i razume Boiju Re. Kada je 1019. godine osnovana Ohridska arhiepiskopija, tadanja Srbija pada pod vei vizantinski uticaj. Osnovano je est episkopija: Ni, Branievo, Beograd, Sremska Mitrovica, Prizren, Lipljan i Ras. U svim ovim episkopijama sluili su svetenici grkoga porekla. Veliki raskol, koji se odigrao 1054. godine izmeu Rima i Konstantinopolja, kada su se uzajamno anatemisali rimski papa i carigradski patrijarh, u nae krajeve nije doneo nikakve promene jer je osnivanjem Ohridske arhiepiskopije 35 godina ranije, pravi rascep ve uinjen. Ne prihvatajui vizantinsku crkvenu vlast na Balkanu i u skladu sa izmom (raskolom), rimski papa je 1089. godine Dubrovniku dodelio rang i prava arhiepiskopije i dodelio mu srpske zemlje: Zahumlje, Srbiju i Travuniju, gradove Budvu, Bar i Ulcinj. Jo od IX i X veka, Srbi u Rasu formiraju centar nove Srbije kojim vladaju veliki upani. U vreme jakih borbi Vizantije i Bugarske za preuzimanje sveukupne vlasti nad pravoslavnim svetom i gradnje velianstvene crkve Svete Sofije u Konstantinopolju kao simbola te budue pobede, Raka episkopija je bila podreena as jednoj, as drugoj strani. Ali, srpska dravna samosvest je jaala tako da je sredinom XII veka Srbija ve imala sve elemente dravnosti.47 Samostalnost jednoga naroda tada se izgraivala i jaanjem sopstvenoga jezika, kulture i civilizacije a Srbi su, u to vreme, ve imali razvijenu prevodilaku i prepisivaku knjievnost. 4.2. NAJSTARIJI RUKOPISI NA SRPSKOM JEZIKU Sudbina rukopisne srpske knjievnosti je tragina iz mnogo razloga. Prvo veliko unitenje su uinili Vizantinci, u elji da spasu svoje carstvo od propadanja, krajem XII veka, a posle njih Turci u osvajakom nadiranju. Od XVII veka ueni ljudi i svetenici pokuavaju da zatite ove spomenike od propadanja, ali uspeh je polovian.

45

Isto kao broj 37.

46 Ka{anin, Milan: SRPSKA KWI@EVNOST U SREDWEM VEKU, Prosveta, fototipsko izdawe iz 1975. godine, Beograd, 1990. godine 47 [meman, Aleksandar protojerej: ISTORIJSKI PUT PRAVOSLAVQA, Mitropolija cetiwska Atos, Cetiwe, 1994. godine

28

Tako se za poslednjih trista godina vie no ikada ranije raznelo iz jugoslovenskih krajeva ili unitilo mnogo irilikih rukopisnih knjiga i dokumenata. 48 U XIX veku razni slavisti i istraivai su razneli mnotvo rukopisa koji se danas mogu pronai u Parizu, Beu, Vatikanu, Minhenu, Budimpeti, Moskvi, Sankt Petersburgu, Sofiji itd. Tokom Prvog svetskog rata, a naroito 1915. godine mnotvo dokumenata su odneli Nemci i Austrougari. Paljevina Narodne biblioteke 6. aprila 1941. godine i kasnija okupacija je sa naih podruja odnela sledeu etvrtinu ukupno poznatih rukopisa. Razaranje tkiva i prolosti jednoga naroda raznoenjem njegovog pamenja je nastavljeno. O kakvom je znaaju re neka poslui i sledei podatak. U prethodnom SSSR-u, po popisu iz 1965. godine, od 1493 rukopisna dokumenta u njihovom posedu iz perioda od XI do XIV veka, preko tri stotine rukopisa je srpskih. Rat 1991. godine udaljio je jo oko 450 rukopisa od naroda ijoj batini pripadaju jer se sada nalaze u muzejima drugih drava, tako da nam je danas ostalo jo oko 1.500 rukopisa i fragmenata koji su razbijeni u mnotvo zbirki, izlobi, legata, arhiva i ije detaljno popisivanje i utvrivanje jo nije uinjeno. Na osnovu danas poznatih podataka najstariji pisani knjievni spomenik na srpskom jeziku uopte je jedan zapis iz 1114. godine, izvezen na epitrahilju49 pronaenom u manastiru Banji kod Kotora.50 Osnov rane srednjevekovne srpske knjievnosti ine prevodi biblijskih tekstova iz X i XI veka, rodoslovi vladara po srpskim zemljama i crkvene knjige. 4.2.1. Marijinsko jevanelje Marijinsko jevanelje je jedan od najstarijih prevoda etvoroevanelja sa grkog na staroslovenski jezik, i predstavlja najstarije poznato evanelje-etvoroevanelje koje se moe smatrati i srpskim, a ne samo staroslovenskim (za koje se veruje da je najstarije ouvano delo pisane srpske knjievnosti). Pisano je krajem X ili poetkom XI veka na jugu Srbije, na granici sa Makedonijom. To je rukopisna knjiga na staroslovenskom jeziku ali se moe smatrati da je srpske redakcije (staroslovenski jezik koji se govorio na teritoriji Srbije), pisana glagoljicom. Raena je na utavljenoj ivotinjskoj koi - pergamenu, koji je bio veoma skup. Kao i mnogi drugi spomenici nae pismenosti i duhovnosti, ovo evanelje je odneto u Rusiju, jer ga je u XIX veku pronaao jedan ruski slavist u manastiru Sv. Marije (otud Marijinsko) na Atosu, na Svetoj Gori. Tako se danas 172 lista nalaze u Dravnoj biblioteci u Moskvi. Jo dva naknadno pronaena lista odneta su u Be. Marijinsko evanelje spada u takozvanu carigradsku

Bogdanovi}, Dimitrije: INVENTAR ]IRILSKIH RUKOPISA U JUGOSLAVIJI (XI-XVII v.), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1982. godine
49

48

Epitrahiq - deo ode`de pravoslavnih sve{tenika koji se nosi o vratu i koji ozna~ava Bo`iju blagodat i pravo koje sve{tenik ima na vr{ewe bogoslu`ewa.

\uri}, Vojislav prire|iva~: KWIGA \URE DANI^I]A, Srpska kwi`evna zadruga, Beograd, 1976. godine

50

29

redakciju novozavetnog biblijskog teksta (Lukijanova redakcija).51 U odnosu na principe prevoenja koje smo ranije naveli, moe se rei da je ovo etvoroevanelje prevoeno sa izvornog jezika na kojem je pisan Novi zavet, da je dobro poznavan jezik na koji se prevodi, ali da postoji sumnja u potpunu tanost teksta prevoda u odnosu na izvorni tekst. Ipak, namera prevodioca i prepisivaa nije bila da se bave tekstualnim kriticizmom Novoga zaveta. Verovatno da je to razlog zato potpunoj tanosti prevoda nije bila posveivana vea panja, mada je svaki napor injen da se sauva Boija Re onakva kakva jeste. Ruka koja pie truli i nestaje kao prah, a pisanje, ako su i gruba slova, ali Boija su, i zauvek ostaju. 52 4.2.2. Savina knjiga Savina knjiga je staroslovenski evanelistar pisan irilicom na pergamentu, ali se veruje da je prepis sa glagoljice. Nastao je u XI veku, u severoistonoj Bugarskoj a napisaoprepisao ju je pop Sava (pop Sava psal). Od ovoga dokumenta sauvano je samo 129 listova iz srednjeg dela rukopisa. I ovaj dokument je pronaen u XIX veku i nalazi se u Rusiji, u arhivu Narodne biblioteke u Moskvi. Meutim, vek mnogih rukopisnih knjiga i prevoda iz tog perioda je bio kratak. Misli se da su glagoljske i irilike knjige iz centralnih jugoslovenskih oblasti koje su pisane u toku X, XI i XII veka nestale krajem razdoblja vizantijske reokupacije Balkana, poslednjih decenija XII veka u planskoj i otroj akciji pogrivanja unitavanjem slovenske pismenosti.53 Iz tog perioda ostalo je sauvano ukupno desetak staroslovenskih glagoljskih i irilinih tekstova. Tek iz poslednjih godina XII veka sa podruja srpskih zemalja sauvani su neki rukopisi srpske redakcije, a meu njima su najpoznatiji Miroslavljevo jevanelje (verovatno nastalo 1185. godine) i Vukanovo jevanelje (nastalo oko 1197-1199. godine). 4.2.3. Miroslavljevo jevanelje

Iz ovoga perioda poznata je jo{ Origenova redakcija evan|eqa koja sadr`i forme primerene zapadnoj crkvi (Zografsko evan|eqe, na primer, koje je tako|e na glagoqici). Stari srpski zapis, pod brojem: 10027 u Stojanovi}. Q: STARI SRPSKI ZAPISI I NATPISI, VI, Kraqevska srpska akademija, Beograd, 1926. godine
53 52

51

Isto kao broj 26.

30

"Biblijski tekstovi odigrali su presudnu ulogu ne samo u evangelizaciji srpskoga naroda nego i u formiranju estetike, poetike i itavog pogleda na umetnost kod Srba"54 Najstarije delo domae knjievnosti, spomenik crkvenoslovenske knjievnosti srpske recenzije, Miroslavljevo jevanelje, imalo je burnu istoriju. Nastalo je negde u periodu od 1185-1190 godine, a pisano je za potrebe Miroslava, brata Nemanjinog, sina Zavidinog i upana (kneza) zahumskog od 1171-1197. godine. Tokom XIX veka ovo jevanelje nalo se na Svetoj Gori. Ruski vladika Porfirije Uspenski je, boravei u Hilandaru, imao u rukama ovo jevanelje i istrgao je 165. stranicu, pa je poneo sa sobom u Rusiju. Zbog ogromnog znaaja koje je ovo otkrie imalo, ta jedna stranica je 1873. godine objavljena u knjizi, a 1874. godine prikazana je na Kijevskoj arheolokoj izlobi. Tada je stranicu video srpski ministar Stojan Novakovi koji je zabeleio i snimio, a po povratku u Beograd objavio i nazvao rukopis: Miroslavljevo jevanelje. Tako nastaje velika zainteresovanost za ovaj dokument-spomenik. Kralju Aleksandru Obrenoviu poklonili su, 1896. godine, dobro ouvani primerak-folijant svetogorski monasi. Ve 1897. godine objavljeno je fototipsko izdanje u Beu, u tri stotine primeraka. Po ubistvu kralja Aleksandra 1903. godine Miroslavljevo jevanelje nestaje. U Niu je 1915. godine pronaeno ponovo, predato regentu Aleksandru koji ga je ostavio u kraljevskoj riznici. Sada se uva u Narodnom muzeju u Beogradu, pod inventarskim brojem 1536. U Beogradu se nalazi 180 stranica, a istrgnuta stranica nalazi se u Javnoj publinoj biblioteci u Sankt Petersburgu, u Rusiji. Tekst je pisan na belom pergamenu (ivotinjskoj koi) u dva stupca. Najvei deo teksta ispisao je anonimni pisar koga su ranije nazivali Varsameleon, poto je grka re na kraju teksta pogreno protumaena i prevedena, a koja znai balzamovo ulje. Drugi pisar, za koga se pretpostavlja da je napisao sam poslednje tri stranice i da je uradio jedan deo minijatura zvao se Gligorije dijak55 (pisar ili akon). Gligorije je bio svetovno lice i pretpostavlja se da je bio profesionalni svetovni prepisiva duhovnih knjiga. "Ja greni Gligorije dijak, nedostojni narei se dijak, ukrasih ovo jevanelje zlatom knezu velikoslovnome Miroslavu, sinu Zavidinu. A mene, Gospode, ne zaboravi grenoga, no sauvaj me sebi..." - zapis Gligorija dijaka na poslednjoj stranici jevanelja kneza Miroslava (pre 1190. godine)56 Treba primetiti da je knjiga ispisana, a inicijali i ornamenti oslikani sa takvom sigurnou, da se moe pretpostaviti da su to radili po naruybini, kao i da su pisali i oslikavali i druge knjige a ne samo evanelja. Prepisivaa je bilo vie i veruje se da su svoja dela stvarali u Bijelom Polju, koji je bio utvreni grad kneza Miroslava, pri crkvi Sv. Petra (ima veoma neobian estougaoni osnov) koja se smatra jednom od najstarijih crkvi na naim prostorima uopte. Pri crkvi je postojao skriptorijum u kome su se pisale razne povelje, pisma a verovatno i prepisivale knjige, po ugledu na ranije, ve postojee.

Zbornik: ISTORIJA SRPSKOG NARODA, Srpska akademija nauka i umetnosti i dr., Beograd, 1981. godine 55 Gruji}, M. Radoslav: PRAVOSLAVNA SRPSKA CRKVA, Izdava~ka kwi`arnica Gece Kona, Beograd, 1921. godine, fototipsko izdawe 1995. godine
56 Pavi}, Milorad prire|iva~: STARI SRPSKI ZAPISI I NATPISI, Prosveta-Srpska kwi`evna zadruga, Beograd, 1986. godine

54

31

Naunici i istraivai se slau da je Miroslavljevo jevanelje verovatno, umetniki najlepa knjiga srpske knjievnosti. U svakom sluaju, moemo samo da zamislimo kakvi su bili uitelji Gligorija dijaka i njegovih bezimenih saradnika (ili prethodnika), i kakva su bila njihova dela i prepisi. Iako je ova knjiga najstariji irilini spomenik na srpskom jeziku zanimljivo je primetiti da upotrebljeno pismo sadri ve dominantine odlike srpskoga pisma, odnosno da je veoma razvijeno i zrelo. Razlikuje se od ruskog, bugarskog i makedonskog pisma toga vremena i odgovara razvoju srpskoga glasovnoga sistema. Moe se, stoga, pretpostaviti da su postojala i druga, ranija, evanelja na srpskom jeziku ali da do danas nisu sauvana, ili da jo uvek nisu pronaena. Tako je Miroslavljevim jevaneljem formirana i "rana srpskoslovenska ortografija" koja se u nauci o jeziku naziva "zetsko-humskom ortografijom".57 "Kada je... prvi Srbin prepisiva starih svetenih knjiga, jamano u nekom manastiru radei, uzeo pri prepisivanju popravljati jezik tih knjiga i unositi u njega osobine svoga maternjega jezika; to je momenat kada se srpska knjievnost rodila"58 4.2.3.1. Puni Aprakos Miroslavljevo jevanelje je puno izborno evanelje i predstavlja deo punog Aprakosa. Puni Aprakos je slubenocrkveni izraz koji predstavlja novozavetni tekst rasporeen u "zaela"59 koja se itaju na crkvenim bogosluenjima tokom itave godine, u sve dane i praznike. Puni Aprakos se sastoji od sva etiri evanelja (punog izbornog evanelja kao to je Miroslavljevo, i apostola - odnosno, Dela apostolskih i svih poslanica apostolskih, zakljuno sa Poslanicom Jevrejima). Prvi krug itanja traje od Vaskrsa do Pedesetnice, a drugi krug od Pedesetnice do Posta. Pretpostavlja se da je puni Aprakos nastao u Rusiji, poetkom jedanaestog veka i da je doao u srpske krajeve krajem dvanaestog veka. Puni Aprakos predstavlja drugu stepenicu u razvoju prevoda biblijskog novozavetnog teksta sa grkog izvornika, jer mu prethodi tzv. Izborno jevanelje odnosno Aprakos (izabran ali nepotpuni tekst sva etiri evanelja, jer su itanja samo od ponedeljka do petka). Meutim, ne postoje sauvana Izborna jevanelja starija od Miroslavljevog (najpoznatija Izborna jevanelja na srpskom jeziku su nekadanji spis Narodne biblioteke broj
57 Zbornik: PET VEKOVA SRPSKOG [TAMPARSTVA 1494-1994, Srpska akademija nauka i umetnosti-Narodna biblioteka Srbije-Matica srpska, Beograd, 1994. godine 58

Popovi}, Pavle: PREGLED SRPSKE KWI@EVNOSTI, Beograd, 1921. godine

59

Za~ela - predstavqaju odlomke iz evan|eqa i apostola (Dela apostolska i poslanice apostolske). Prvoga dana po~iwe se sa ~itawem prvog odlomka iz Evan|eqa po Jovanu. Uporedo sa za~elima iz evan|eqa, istoga dana se ~itaju i za~ela iz apostola. Za ~itawa iz evan|eqa kori{}eno je Miroslavqevo jevan|eqe. Za~ela se ~itaju polako, sve~ano i uzvi{enim glasom. U najstarijim slovenskim jevan|elistarima (izbornim jevan|eqima) posebni (ekofonetski) znaci upu}uju kako treba ~itati tekst za~ela. Navedeno prema: \or|e Trifunovi}: AZBU^NIK SRPSKIH SREDWEVEKOVNIH KWI@EVNIH POJMOVA, Nolit, Beograd, 1990. godine

32

213, iz XIII veka - koji se sada nalazi u Dablinu, u Irskoj, spis Srpske akademije nauka i umetnosti broj 2, iz XIV veka i jedan rukopis iz zbirke Sevastjanova broj 1.447 - koji se sada nalazi u Dravnoj biblioteci u Moskvi, iz XVI veka).

4.2.3.2. Raspored i sadraj itanja Raspored i sadraj itanja po Miroslavljevom jevanelju je sledei: 1. itanja u vreme Pashe: Pasha Jovan 1, 1-17 Prvi ponedeljak po Pashi Jovan 1, 18-28 Prvi utorak po Pashi Luka 24, 12-35 Prva sreda po Pashi Jovan 1, 35-51 Prvi etvrtak po Pashi Jovan 3, 1-15 Prvi petak po Pashi Jovan 2, 12-22 Prva subota po Pashi Jovan 3, 22-33 Druga nedelja po Pashi Jovan 20, 19-31 Drugi ponedeljak po Pashi Jovan 2, 1-11 Drugi utorak po Pashi Jovan 3, 16-21 itd. 2. itanja po Pedesetnici: Prvi utorak po Pedesetnici Prva sreda po Pedesetnici Prvi etvrtak po Pedesetnici itd. jevanelja. "U sklopu toga od posebnog je znaaja leksika, u kojoj se u mnogim pojedinostima nisu dosledno odravala reenja prvobitnog prevoda, nego su traena drukija, usled ega je dolo do mnogobrojnih leksikih razlika... Uporeenja su pokazala da samo Miroslavljevo jevanelje spada u konzervativniju grupu spomenika, u kojoj su srazmerno malo dole do izraaja leksike inovacije."60 Miroslavljevo jevanelje predstavlja veliko svedoanstvo o knjievnoj delatnosti srpskoga naroda u XII veku. Na osnovu njegovog izgleda i naina izrade, vidi se da su gradovi u Rakoj i Humu bili sedita trgovine, upravljanja, ali i umetnikog i knjievnog rada. Moe se zakljuiti da su prepisivai - pisari bili u stanju da oslikaju tekst inicijalima i ornamentima. Matej 4, 25; 5,1-12 Matej 5, 20-30 Matej 5, 31-41

Miroslavljevo jevanelje predstavlja starosrpsku redakciju irilometodijevskog

60 Rodi}, Nikola - Jovanovi}, Gordana: MIROSLAVQEVO JEVAN\EQE (kriti~ko izdawe), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1986. godine

33

Stare srpske knjige su bile lepe, okovane u srebru i zlatu, pisane krupnim itkim kaligrafski ispisanim slovima, ukraavane ornamentima, inicijalima i zastavicama, ponekad i minijaturama. Zato je razumljivo to su raznete po Evropi i to ih vie ima sauvanih u evropskim prestonicama nego u zemlji nastanka. Drugo evanelje po vremenu nastanka, Vukanovo, nalazi se u Sankt Petersburgu. U Londonu u Britanskom muzeju nalazi se evanelje iz 1355. godine sa portretom mitropolita Jakova, zatim u Sankt Petersburgu u Dravnoj javnoj biblioteci nalazi se i etvorojevanelje koje je, poetkom XV veka, uradio slikar Radoslav. Psaltir ura Brankovia, koji je najlepe i najbogatije opremljen minijaturama, danas se nalazi u Dravoj biblioteci u Minhenu, u Nemakoj,61 itd. Razvoj srpskoga jezika je umnogome bio uslovljen prevoenjem i citiranjem Svetoga pisma. Za prepise se koristilo najbolje to se imalo: zlato, kobalt, pergamentna hartija, prepisivai su bili majstori svoga zanata, a rukopis je potom okivan u srebro i zlato, neretko i u drago kamenje. Sam in prepisivanja je trajao godinama, a na jednom tekstu je radilo vie ljudi. Tako su se sticale rukopisne knjige koje su predstavljale pravo blago. Poznat je podatak da je porodica slabo poznatog i ne mnogo znaajnog kralja Vladislava 1281. godine imala ak trideset rukopisnih knjiga. Meu njima je bilo nekoliko evanelja u tekim konim koricama, okovanih u srebro. Takve knjige su se nazivale tabule (tabulae). Na naslovnim stranicama su se nalazili mali reljefi i bile su ukraene dragim kamenjem.62 Kada je ovaj kralj imao takva blaga moemo se zapitati kakve su biblioteke bile drugih srpskih kraljeva i careva? Kraljica Jelena Anujska, udovica Uroa Prvog je ak organizovala prepisivanje na dvoru, a tako proizvedene knjige je kasnije poklanjala. Korice njenih knjiga su izraivane u Kotoru, kod zlatara, i imale su Hristov lik u srebru i zlatu. Evanelja su ve spolja, davala utisak svete knjige koja se uvala i gledala sa potovanjem. Na jednom evanelju, koje je pripadalo upanu Desi, sinu kralja Vladislava, u zlatu je bio uraen reljef raspea. Despotica Jelena (erka esara Voihne, gospodara grke oblasti Drama, koja se posle smrti svoga mua despota Ugljee Mrnjavevia, zamonaila u dvadeset prvoj godini i postala uvena monahinja Jefimija) je bila naruilac Psaltira, bez koga nijedna plemika porodica nije bila. Pretpostavlja se da je despot Stefan Lazarevi, i sam pisac, u vreme svog despotstva u ranom XV veku (od 1402. godine), posedovao biblioteku sa vie desetina knjiga. U njoj su se nalazila jevanelja ukraena minijaturama, psaltiri okovani i ukraeni, Lestvica Jovana Lestvinika, Tumaenje jevanelja od Teofilakta, Svetska hronika od Jovana Zonare, O buduim vremenima od Lava Mudrog, Tumaenje knjige o Jovu od Olimpijadora Aleksandrijskog, estodnev Jovana Zlatoustog itd. Despot je 1418. godine dao da se prepiu Jevanelje i etiri starozavetne knjige o carevima. Na tome je radio ueni monah Dositej. Kasnije je Dositej prepisivao (i prevodio) Mojsijevo Petoknjije. Knjigu Isusa Navina, Knjigu o Sudijama i ponovo etiri knjige o carevima - otprilike celu prvu polovinu Staroga zaveta. Konstantin Filozof je u XV veku posebnu panju posveivao tumaenju Pesme nad pesmama, koju je napisao Teodor Kriski, pa je zato preveo na srpski jezik. Ipak, i pored sve lepote i znaaja kojeg je srpska prevodilaka i prepisivaka knjievnost imala u prva tri veka srednjeg veka, tuna je i jadna sudbina mnogih srpskih rukopisa. O lepoti srednjevekovnih rukopisnih knjiga svedoi i sudbina tzv. "Pariskog etvoroevanelja", koje je nastalo negde u vreme vladavine Kraljevia Marka. Danas se nalazi u Francuskoj, gde krasi Parisku nacionalnu bibilioteku. Prepisiva ovog evanelja zvao se Ravul (drugo njegovo poznato delo danas se nalazi u Istorijskom muzeju u Moskvi, tree je izgorelo u naoj Narodnoj biblioteci 6. aprila 1941. godine).

Ka{anin, Milan: SRPSKA KWI@EVNOST U SREDWEM VEKU, Prosveta, Beograd, 1990. godine, fototipsko izdawe iz 1975. godine
62

61

prema K. Jire~eku: ISTORIJA SRBA, druga kwiga, Zmaj, Beograd, 1990. godine

34

U Francuskoj takoe, u Remsu, ve se vekovima kao velika svetinja uva jedan slovenski rukopis - jevanelistar na pergamenu iz XIII-XIV veka, iji je jedan deo napisan irilicom a drugi glagoljicom. Ovaj rukopis je prepis nekog jo starijeg dokumenta koji je sadravao elemente srpskoga jezika. Zanimljivost vezana za ovaj jevanelistar je da se veruje da su se na njemu, prilikom krunisanja, zaklela dva francuska kralja, Luj XIII i Luj XIV. Zato je dobio naziv Sveti tekst (Texte du sacre). U Srbiji, u srednjem veku, mnotvo podignutih manastira imalo je naroit znaaj i za procvat srpske knjievnosti i, svakako, umetnosti. Te vladarske zadubine bile su mesta na kojima su monasi razvijali pisanu i prepisivaku tradiciju. Sredita nae knjievnosti u tom dobu bila su u Mileevi, Pei, Deanima, Lesnovu, ii, Studenici, Ravanici... Tako nam je ostao zapis iz prevoda Okajanog Dositeja iz 1416. godine, gde on objanjava razloge zato je prevodio Knjige o carevima i Knjige dnevnika: "Ova etiri carstva knjige prevedoh s grkih knjiga na srpski blagoastivome i hristoljubivome i samodrcu Srbljima, gospodinu mojem despotu Stefanu (Lazareviu)... a prevede se ova knjiga u leto 6924 u dane bogouvanoga... despota Stefana... pisa se ova knjiga u potkrilju gore Prozraka blizu hrama preiste Bogorodice to je na LJubostinji." Zanimljiv je i komentar inoka Isaije iz 1371. godine: "Budui da se mnogi pre mnogo vremena i godina i po razlinim mestima naoe u slovenskom naem narodu da prevode boanstvene spise od mnogopremudrog i vetog, veoma skupog jelinskog jezika u na jezik... Jer grki jezik jedno od Boga od isprva vet i prostran bi, a drugo i od razlinih posle mnogog vremena ljubitelja mudrosti (filozofa) izukraen bi. A na slovenski jezik od Boga dobro bi stvoren, jer sve to stvori Bog je veoma dobro, no lienjem ljubavi za uenjem slova (spisa) astoljubivih mueva vetine kao ona je ne udostoji se."63 Meutim, prepisivai nisu bili samo monasi. NJih je bila oko treina. Ostali su bili laici, dijaci i parohijski svetenici - svetovnjaci. Teko je pronai neki manastir u kome nije postojala prepisivaka ili prevodilaka delatnost. Manastir Manasija je za vreme despota Stefana Lazarevia postao sredite uvene resavske prepisivake kole, gde su monasi prevodili i prepisivanjem umnoavali knjige unosei u njih manje jezike reforme koje je uveo Konstantin Filozof.64 Ipak, tek od poetka XIII veka, iz vremena posle osnivanja manastira Hilandara na Svetoj Gori i posle organizovanja rada na pismenosti u njemu, nastaje niz rukopisnih knjiga koje su sauvane. U to doba dolazi i do knjievne aktivnosti sv. Save u Studenici od 1208-1215. godine. Kasnije se u ii formira vano mesto za razvoj pismenosti i knjievnosti. Ali, ni manastirska zatita nije uvek mogla da sauva rukopise. Studeniki rukopisi su spaljeni u vreme uguivanja Prvog srpskoga ustanka 1813. godine. Iz prevelikog straha od nevernika, jedan kaluer je "spalio studenike rukopise u isposnici vie manastira i time naneo neprocenjivu tetu..." 65

Oba navoda prema: STARI ZAPISI I NATPISI, priredio Milorad Pavi}, Prosveta - Srpska kwi`evna zadruga, Beograd, 1986. godine
64 prema Veselinovi}, Rajko L., dr: ISTORIJA SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE SA NARODNOM ISTORIJOM, Sv. Arh. Sinod SPC, Beograd, 1966. godine 65

63

Zbornik: STUDENICA, Kwi`evne novine, Beograd, 1968. godine

35

4.2.4. Psaltiri "Psaltir je od svih biblijskih knjiga najvie uticao na stil srpskih, kao i ostalih slovenskih pisaca." 66 Knjige su bile omiljene a biblioteke nisu imali samo kraljevi i carevi i crkveni velikodostojnici, dvorovi i manastiri, ve i manje poznati imuni plemii i bogati graani. Tako je vladar-sevastokrator ohridski Branko Mladenovi, otac Vuka Brankovia, imao Psaltir sa tumenjima, koji je za njega napisao Jovan Bogoslov 1346. godine u mestu Bor (rukopis je danas u Pragu). Psaltir je knjiga koja sadri sve psalme iz Svetoga pisma. Prvi psaltir na slovenske jezike preveli su irilo i Metodije. Ovaj, najstariji poznati, srpski psaltir je sadravao i tumaenja svakoga stiha ili polustiha. Po jeziku se zna da spada u noviju redakciju psaltira, to govori o mnogim drugim, ranijim. Psaltir je bio najitanija biblijska knjiga u Srbiji toga doba. "Pripadajui meunarodnoj religiji i meunarodnom drutvu, nai srednjovekovni ljudi su imali i meunarodnu lektiru. U toj lektiri, koja je bila preteno religiozne, filozofske i moralistike sadrine, prvo mesto je zauzimalo veliko delo svetske knjievnosti Stari i Novi zavet, - psalme Davidove su mnogi znali napamet." 67 Sveti Sava je, ak, sa grkog preveo jedan "Ustav za dranje psaltira", u kome objanjava kako je video takav psaltir na grkom i poeleo da ga prevede. Sava upuuje onoga koji hoe da "dri ovaj psaltir"68 da se psaltira ne ostavlja kada ga uzme, i da sve psalme i molitve treba da proita za jedan dan i no.

4.2.5. Navoenje Svetoga pisma u drugim delima Mnoge knjige koje su bile napisane ili prevedene u tom periodu, sadravale su citate iz Svetoga pisma. Ovo navoenje je upotrebljavano u itijima, poveljama, pohvalama i raznim drugim zapisima, to govori da su autori ve imali prepise i verzije prevoda Svetoga pisma na srpskom jeziku, na raspolaganju. U rukopisima do XVII veka, u delima sv. Save, Stefana Prvovenanog, Domentijana, Teodosija, Danila, episkopa Marka, Grigorija Camblaka, Konstantina Filozofa, popa Peje i Pajsija, ima 2.030 citata iz Svetoga pisma i dva navoda iz apokrifnih knjiga. "...vie od 1/3 (720) uzeto je iz Davidovih psalama. Posle psalama najvie su upotrebljavana jevanelja (568, i to Matej 311, Jovan 130, Luka 99, Marko 29). Na tree mesto dolaze po broju upotrebe poslanice apostola Pavla (246, i to najvie

Zbornik: ISTORIJA SRPSKOG NARODA, Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1981. godine 67 Ka{anin, Milan: SRPSKA KWI@EVNOST U SREDWEM VEKU, Prosveta, Beograd, 1990. godine
68

66

Zbornik: SVETI SAVA, Vrhunci civilizacije, Beograd, 1989. godine

36

Poslanica Rimljanima 48...). Tako samo Psalmi, Jevanelja i Pavlove poslanice ine 3/4 svih citata u svim delima nae stare knjievnosti." 69 Kako su prepisi i popravke evanelja uticali na srpski jezik, moemo da vidimo na primeru Vukanovog jevanelja. 4.2.6. Vukanovo jevanelje Poto je Nemanja napustio vladarski presto, on je dravu podelio tako to je srednjem sinu Stefanu Nemanji udelio vie zvanje velikog upana a starijem Vukanu (Vlkanu) nie zvanje velikog kneza. Trei sin, Rastko, zamonaio se i uzeo ime Sava. Stefan i Vukan su se borili meusobno oko toga ko e da nasledi itavu dravu i u ratovanju koristili nastojanja rimokatolike crkve da dominira srpskim prostorom. Rimokatoliki uticaj je tada jo uvek bilo veliki, naroito kada se zna da je Nemanja bio krten po katolikom obredu kao dete. Ponovo se krstio po pravoslavnom obredu kada je imao trideset godina.70 Papa Inoentije III (11981216) je bio Vukanov roak preko ene. Tako Vukan 1199. godine u Baru odrava oblasni rimokatoliki crkveni sabor. Braa su ratovala za prevlast. Trei brat, monah Sava dolazi 1208. godine da izmiri brau nad oevim motima. Sa druge strane, Stefan Nemanja eli da mu rimski papa udeli krunu. Poto je oterao svoju prvu enu vizantinsku princezu, Stefan Nemanja se eni Venecijankom, iz dudevske porodice Dandolo, i pomou tog braka i novog prijateljstva sa Venecijom, konano dobija papsku kraljevsku krunu, 1217. godine. etiri godine kasnije, poto je srpska crkva dobila autokefalnost, prvi arhiepiskop Sava I ga krunie za srpskoga kralja. Osim dravnikih poslova, braa su se bavila i knjievnom delatnou. Prema tekstovima i knjievnoj kulturi Stefana Prvovenanog moe da se zakljui da je veoma dobro poznavao Sveto pismo, a naroito tekstove careva Davida i Solomona, mada je dobro poznavao i evaneliste.71 U razmatranju znaaja koje je Sveto pismo imalo na srpsku knjievnost i umetnost, moemo da obratimo panju na tzv. minijaturno slikarstvo u srpskim knjigama. Najlepa zaglavlja sa motivom raja sauvana su na poznatom srpskom evanelju iz Britanskog muzeja, za koje se veruje da je nastalo 1354. godine. U njemu se nalaze nacrtane skoro sve pojedinosti koje Stefan Prvovenani navodi u svojim tekstualnim opisima zemaljskog raja: drvee, ptice, lie i cvee. Ove pojedinosti se pojavljuju na zaglavljima srpskoga "londonskog" evanelja, na poetku Evanelja po Marku, zatim i na poetku Luke. Istorija je zapamtila i ime umetnika, autora ovih minijatura: rasoder Kalist.72

Stanojevi}, St. i Glumac, D. dr: SVETO PISMO U NA[IM STARIM SPOMENICIMA, Srpska kraqevska akademija, Beograd, 1932. godine Majkov, Apolon Aleksandrovi~: ISTORIJA SRPSKOG NARODA, prevod \ure Dani~i}a, reprint prema izdawu iz 1876. godine, Novo delo, Beograd, 1990. godine Radoji~i}, \. Sp.: TVORCI I DELA STARE SRPSKE KWI@EVNOSTI, Titograd, 1963. godine Radoj~i}, Svetozar: UZORI I DELA STARIH SRPSKIH UMETNIKA, Srpska kwi`evna zadruga, Beograd, 1975. godine
72 71 70

69

37

Stefan je naruio da mu se izradi evanelje, koje je prepisivao starac Simeon, tako da je poznato i kao "Simeonovo jevanelje". Meutim, kako je u toj fazi borbe za presto pobedio Vukan, a evanelje se upravo dovravalo, izgleda da je Vukan naredio da se preda njemu, pa je Simeon takvu posvetu napisao, pod kojim imenom je i danas poznato. "Evanelije Vukana Nemanjia"73 se danas nalazi u Publinoj biblioteci u Sankt Petersburgu. Ovo evanelje je jedan od veoma znaajnih srpskih spomenika.74 Na njemu je najvie radio starac Simeon koji ga je i ukrasio, ali se mogu raspoznati rukopisi jo etiri pisara. Prepisano je u gradu Rastu (Rakoj). Vukanovo jevanelje ima 189 stranica, a dve nedostaju. Zastavice i inicijalna slova imaju mnogo zajednikog sa Savinom knjigom. Kroz tekst se vidi oigledan pokuaj da se jezik obnovi i modernizuje, ali se sa tim nije uspelo do kraja. Na osnovu izgleda slova i provere prevoda u odnosu na grki original, moe se rei da se srpski jezik tada veoma brzo razvija, a uz jezik i pismo. Ima oko 1.500 mesta na kojima se Vukanovo jevanelje razlikuje od starih (Marijinskog, Savine knjige, itd...), a preko 600 mesta na kojima se Vukanovo jevanelje (jeziki) ne slae ni sa jednim drugim. "...ve u staroruskom Jurjevskom evanelju iz poetka XII stoljea dolazi vie od trideset rijei Vukanova evanelja kojih nema ni u jednom staroslovenskom evanelju." 75 Nove rei uzimane su iz narodnog jezika - ivog jezika. Vukanovo jevanelje je modernijeg jezika od Miroslavljevog (koje spada pod humsku knjievnost), i ve predstavlja tradiciju rake knjievnosti. Nauka e tek imati prilike da istrai ovo blago, i da utvrdi kako je Vukanovo jevanelje uticalo na razvoj srpskoga jezika, kao i na ostale staroslovenske jezike. 4.2.7. Apokrifi76

\orovi}, V.: JU@NA SRBIJA U NA[OJ KULTURI, sveska 1, Biblioteka Narodnog univerziteta u Beogradu, 1921. godine ENCIKLOPEDIJA JUGOSLAVIJE, osmi tom, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 1971. godine
75 76 74

73

Vrana, Josip: VUKANOVO EVAN\EQE, Nau~no delo, Beograd, 1967. godine

Apokrifi, apokrifne kwige - tajne, skrivene kwige. Zvani~no zabrawene od hri{}anske crkve. Sve kanonske kwige su popisane na laodikijskom saboru 360. godine. Ostale kwige su spadale u spisak zabrawenih kwiga: "Index librorum prohibitorum". I pored svih spiskova, apokrifi su u srpskoj kwi`evnosti mnogo i dugo prepisivani, sve do 19. veka. Neki su i u crkvi ~itani; "Protojevan|eqe Jakovqevo" (na dan Bogorodi~inog ro|ewa), i "Nikodimovo jevan|eqe" (na Veliku Subotu za Vaskrs). Navedeno prema: Trifunovi} \or|e: AZBU^NIK SRPSKIH SREDWOVEKOVNIH KWI@EVNIH POJMOVA, Nolit, Beograd, 1990. godine

38

Tokom X, XI i XII veka, na teritorijama pod srpskom vlau, prevode se mnoge grke knjige. Osim biblijskih tekstova i crkveno-slubenih knjiga, dolazi do prevoenja romana i putopisa, kao i do prevoda apokrifnih knjiga. Publiku su veoma zanimali tekstovi koji su obraivali teme kao to su Evina pria o raju: "Knjiga o Adamu", zatim razgovor o duama od kojih jedne idu u raj, a druge u pakao, a koji se vodi izmeu Avraama i arhanela Mihajla: "Knjiga o Avramu", zatim "Vienje proroka Isaije" gde se opisuje budue roenje i stradanje Hristovo, zatim "Vienje apostola Pavla", pa "Vienje Bogorodiino", "Jakovljevo protojevanelje", itd... Zanimljivo je da su bogumili (babuni, patareni) imali uticaja na srpsku prevodilaku knjievnost. Jedan od najpoznatijih, prezviter Vasilije - poznat jo i kao pop Dragolj, ostavio je za sobom itav zbornik apokrifnih knjiga. Bogumili su se bunili protiv crkvene jerarhije i protiv nasilja, a u ime "evaneoskog ravenstva" (jednakosti). Prema njihovoj nauci svi su ljudi braa, a meu braom ne moe da bude sirotinje. Meu njima vlada jednakost, bratstvo i sloboda. Mukarci i ene su bili ravnopravni. Krstili su se molitvom, postom i polaganjem na glavu Jovanovog evanelja. Postoje dokumenti prema kojima su mnogi od njih znali itavo evanelje napamet. Ovu zemlju su smatrali za avolsku, pa su zato oklevali da imaju decu, a verovali su da je pravi ivot tek na onom svetu. Bogumili su odbacivali Stari zavet (osim Psalama). Nisu prihvatali Mojsija i ostale proroke. "Pored izuavanja kanonskih knjiga bogumili su izuavali i prevodili apokrifne crkvene knjige, koje su u X, XI i XII veku bile u najveem potovanju, pa ih i prevodili na ondanji srpski knjievni jezik."77 O nastanku i sudbini bogumila na naim prostorima mnogo je pisano, ali se jo uvek malo zna. Meutim, vredi zabeleiti jedno vienje dr Luja Bakotia (jugoslovenskog diplomate u Vatikanu, pisca i jednog od prevodilaca Svetoga pisma u XX veku) koji, u svojoj knjizi "Srbi u Dalmaciji" objavljenoj 1938. godine, kae: "Kao to je poznato u Bosni i Hercegovini preoe u muslimansku veru veinom raniji bogumili, koji nisu bili nita drugo do pravoslavni protestanti, koji su iz pravoslavlja preli bogumilstvu."78 Kako se drava Stefana Nemanje razraunavala sa bogumilima, oni su proganjani, ubijani, imanja su im oduzimana i poklanjana crkvi, a knjige su spaljivane. Tako su apokrifne knjige, uglavnom brzo, bile unitene. Izbegavi progone u Bugarskoj i Srbiji, bogumili su utoite nali u tadanjoj Bosni u kojoj je vladar ban Kulin takoe bio bogumil. U Sinodiku pravoslavlja bogumili-babuni se proklinju: "Zli jeretici, trikleti babuni, koji se lano nazivaju hrianima, i koji se rugaju naoj pravoj veri, izostavljajui iz svetih knjiga rei i preokreui na zloverje, i koji se

77 Sre}kovi}, Slavkov Pantelija: ISTORIJA SRPSKOGA NARODA, kwiga prva, Beograd, 1884. godine 78

Bakoti}, Lujo dr: SRBI U DALMACIJI, Beograd, 1938. godine

39

otkidaju od svete i pravoslavne crkve, i koji se rugaju svetome i asnome krstu, i koji se rugaju svetim ikonama i ne klanjaju im se - da budu prokleti."79 U naoj knjievnosti pojavljivale su se sledee apokrifne knjige:80 Apokaliptine knjige 1. Knjiga Enohova (II vek pre Hrista), kod nas mlaa verzija iz I veka sa hrianskim dodacima poznatija i kao "Slovenski Enoh"; 2. Knjiga Varuhova (II vek), prevod sa grkog; 3. Knjiga Avramova (iz I veka); Legende - novele: 1. Legenda o Adamu (iz I veka), postojala je kraa i dua verzija; 2. Muenitvo Jeremijino (jevrejska knjiga sa hrianskim dodacima); 3. Vienje Isaijino (iz III veka pre Hrista, sa grkog); Novozavetni apokrifi: 1. Prvo (proto) jevanelje Jakovljevo (iz II veka) 2. Jevanelje mladenstva (o Isusovoj mladosti) 3. Jevanelje Nikodimovo 4. Legenda o Avgaru (iz III veka) 5. Apokrifna dela 6. Vienje sv. Pavla 7. Vienje bogorodiino 8. Drugi dolazak Hristov, itd. Sveti Sava je u Nomokanonu (Zakonopravilu, Krmiji) naveo Atanasijev popis kanonskih knjiga i druge popise, kako bi spreio upotrebu apokrifnih rukopisa. Krmijom su poloeni temelji crkveno-zakonske organizacije svojine, linih prava, ureenja ivota u manastirima i dr. u Srbiji. "Sveti Sava je osniva onih intimnih odnosa izmeu pravoslavne crkve i Nemanjike drave, koji su se odrali sve do kraja nacionalne samostalnosti, pa su produeni i posle ovoga u odanosti crkve nacionalnim idealima i u identifikovanju srpstva sa pravoslavljem, koje poinje tako jo sa Savom."81

79 navedeno prema: Petrovi}, Miodrag M.: POMEN BOGUMILA - BABUNA U ZAKONOPRAVILU SVETOGA SAVE I "CRKVA BOSANSKA", Beograd, 1995. godine

Popovi}, Pavle: PREGLED SRPSKE KWI@EVNOSTI, Kwi`ara Gece Kona, Beograd, 1921. godine 81 Slijep~evi}, \oko dr: ISTORIJA SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE, kwiga prva, BIGZ, Beograd, 1991. godine

80

40

5. SRBI I TAMPANJE SVETOGA PISMA "U biblijskoj i ranohrianskoj poetici produenoj u vizantijskoj i srpskoj srednjevekovnoj literaturi, osnovno i najvee udo boanskog Otkrivenja jeste bezrezervna ljubav Boija javljena svetu i oveku u Hristu, kao istinski novo otkrivenje, kao novi odnos i savez Boga i oveka."82 Polovinom XV veka Johanes Gutemberg je poeo da tampa knjige, a u svom Turskom kalendaru iz 1454. godine, u kojem govori o padu Carigrada u turske ruke 1453. godine, spomenuo je i Srbe. Kotoranin Andrija Paltai je u Veneciji 1476. godine odtampao svoju prvu knjigu od ukupno 38. Knjige koje su se tampale u XV veku zovu se inkunabule. Krajem tog XV veka, 1493. godine, irilinu tampariju otvara gospodar Crne Gore ura Crnojevi na Cetinju, a tampar se zvao Makarije. To je druga tamparija na irilici, po vremenu nastanka, ikada osnovana. Prva je otvorena u Poljskoj, u Krakovu samo dve godine ranije. Ve 1495. godine na Cetinju se tampa Psaltir, a 1496. godine tamparija prestaje sa radom. U periodu od 1494. godine do 1638. godine, odnosno u periodu od 143 godine, koliko je trajao prvi period tamparstva na srpskom jeziku, radilo je nekoliko tamparija: Cetinjska - Crnojevika, Venecijanska vojvode Boidara Vukovia i njegovog sina Vienca, Venecijanska Zagurovieva, Rujanska, Goradanska, Graanika, Mileevska, Mrkinaka, Skadarska. Posle ovog perioda i gaenja prvih tamparija, ponovo dolazi do pojave prepisivanja i rukopisne knjievnosti, koja e trajati sve do 1741. godine, kada je objavljena knjiga "Stematografija" Hristifora efarovia. 5.1. tampanje Psaltira U prvom periodu tamparstva pojavila se 41 knjiga, od kojih su etiri ponovljena izdanja. Od svih tih knjiga samo etiri su etvorojevanelja, zatim je uraeno desetak Psaltira, a ostalo su crkveno-slubene knjige i molitvenici. Obzirom na popularnost i znaaj koji je pridavan psaltirima u srednjem veku, nije neobino to je toliko puta tampan i pretampavan. Pogledajmo pregled tampanja Psaltira na srpskoslovenskom jeziku: 1. Cetinjski 1495. godine (Sauvani primerak nalazi se u Zavodu za zatitu spomenika kulture Srbije, ima 348 listova) 2. Boidara Vukovia 1520. godine u Veneciji

Jevti}, Atanasije: BO@ANSKO I ^UDESNO U SRPSKOJ RELIGIJSKOJ KWI@EVNOSTI (~lanak), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1989. godine

82

41

(Ovaj Psaltir sa posledovanjem tampan je u dva dela. Sam Psaltir je uraen 1519. godine a dodatak - posledovanje - sledee 1520. godine. uva se u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, nepotpun, nedostaju tri lista) 3. Goradanski 1521. godine (Izraen u tampariji Boidara Goradanina, ne postoji sauvan itav primerak, trebalo bi da ima 352 (?) strane) 4. Mileevski 1544. godine (Nalazi se u zbirci Rad. M. Grujia, ima 350 stranica, nedostaju etiri) 5. Vienca Vukovia 1546. godine u Veneciji (drugo izdanje iz 1520. g.) (Nalazi se u Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu, sauvan u potpunosti, ima 308 stranica) 6. Mileevski 1557. godine (U naunim krugovima postoji rasprava da li je ovaj Psaltir uraen na osnovu prethodnog Mileevskog Psaltira iz 1544. godine, ili na osnovu Cetinjskog iz 1494. godine. Nalazi se u zbirci Rad. M. Grujia, nedostaju listovi) 7. Vienca Vukovia 1561. godine u Veneciji (tree izdanje iz 1520. g.) (Nalazi se u Univerzitetskoj biblioteci u Beogradu, ima 279 listova, od kojih je est listova dodato u rukopisu, nekoliko listova je sasvim oteeno)

8. Jerolima Zogurovia83 1569. godine u Veneciji (Nalazi se u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, ima 252 stranice, nedostaje osam stranica) 9. Bartolomea Ginamia 1638. godine u Veneciji (drugo izdanje iz 1569. g.) (Nalazi se u zbirci Rad. M. Grujia, nepotpun) 10. Nepoznati Psaltir XVI vek (?) (Sauvan samo jedan list, u privatnoj zbirci u Beogradu)84 Prema jednom dokumentu, Vienco Vukovi je prodavao tampane srpske psaltire. Pronaen je raun na 200 Psaltira i spis o jo 200 neuvezanih Psaltira. Vienco je imao trgovake ortake Dubrovane, koji su u XV i XVI veku veoma mnogo trgovali sa srpskim zemljama. Knjigama su trgovali u Dubrovniku, Beogradu, Vidinu i Nikopolju, i to na sanduke.

83 U pogovoru svog Psaltira Kotoranin Jerolim Zagurovi} se zala`e da se Psaltir zove po srpski "Pev'c"

Podaci o Psaltirima navedeni prema: Medakovi}, Dejan: GRAFIKA SRPSKIH [TAMPANIH KWIGA XV-XVII VEKA, Srpska akademija nauka, Beograd, 1958. godine

84

42

Za Bartolomea Ginamia postoji podatak da je u Veneciji imao stovarite tampanih knjiga, koje je kasnije prodavao. Isto tako, u Dubrovniku je postojala tamparija u kojoj su ve 1502. godine imali kalupe za irilska slova, ali ta tamparija nije nikada proradila. Deset godina kasnije, dubrovaki metar Fran Ratkovi-Micalovi je finansirao tampanje Molitvenika na narodnom jeziku i na irilici 1512. godine u Veneciji (u Mlecima) u tampariji ora Ruskonija, za Srbe katolike veroispovesti. 5.2. tampanje etvoroevanelja 5.2.1. etvorojevanelje Crnojeviko (izgubljeno) Ovo etvorojevanelje je izgubljeno. Pretpostavlja se da je tampano u crnojevikoj tampariji na Cetinju 1494/5. godine. O njemu znamo samo na osnovu jednog spisa iz 1548. godine gde se navodi da je izvesni prezviter Vuk u Buanovcima u Sremu (blizu Beograda) prepisao etvorojevanelje i o tome je sainio zapis85. U naunim krugovima postoji nedoumica da li je ova knjiga ikada postojala, ali kako i ostala tri etvorojevanelja tampana u istom periodu lie jedno na drugo, postoji mogunost da se ona posredno ili neposredno oslanjaju na crnojeviki tekst. 5.2.2. Rujansko etvorojevanelje Ovo etvorojevanelje je najstarija tampana knjiga na teritoriji Srbije, i veruje se da potie iz 1537. godine. tampar je bio monah Teodosije. Iako se danas vie ne zna tano mesto ovoga manastira, pretpostavlja se da je Rujno bilo u blizini Uica, u oblasti koja se od 1980. godine nalazi pod vetakim jezerom iz koga se Uice snabdeva vodom. Jedini poznati ceo primerak etvorojevanelja sa 300 listova nalazi se u Narodnom muzeju u Pragu, u afarikovoj zbirci; drugi, manje oteen, sa 296 listova uva se u Sankt Petersburgu (ovaj primerak je, sa jo jedanaest drugih knjiga, biblioteci prodao Vuk Karayi). Primerak koji se nalazio kod nas uniten je 6. aprila 1941. godine u Narodnoj biblioteci. Danas u zemlji imamo samo jedan odlomak od 92 stranice, koji se uva u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti. Tragino je da u naoj zemlji ne postoji ak ni filmovana kopija u boji ove najstarije srpske tampane-otisnute knjige (postoji crno-bela), jer eke vlasti ne dozvoljavaju osvetljavanje svog primerka. Snimak u boji je vaan jer je knjiga tampana u crnoj i crvenoj boji, a na dve stranice u tekstu pojavljuje se i zelena. Vuk Karayi je 1857. godine, povodom ove knjige, napisao: "Za mene je, a i za sve Srbe u dananjoj kneevini Srbiji, najznatnije je ono Jevanelije, to je tampano u Rujnu, u nahiji uikoj"86. Ipak ga to nije spreilo da, kada je bio u finansijskoj krizi, jedan primerak te retke i dragocene knjige proda, uz mnoge druge rukopise koje je nudio i prodavao berlinskoj Dvorskoj biblioteci, bekoj Biblioteci, petrogradskoj Carskoj publinoj biblioteci, biblioteci u
85

Zbornik: PET VEKOVA SRPSKOG [TAMPARSTVA 1494-1994, SANU-Matica srpska-Narodna biblioteka Srbije, Beograd, 1994. godine 86 Navedeno prema: Mano-Zisi, Katarina: ISTORIJSKI OKVIRI [TAMPARIJE U MANASTIRU RUJNO 1536-1537 (~lanak), Zbornik: RUJANSKO ^ETVOROJEVAN\EQE, Rep. zavod za me|unarodnu nau~nu, prosvetnu, kulturnu i tehni~ku saradwu SR Srbije i Narodna biblioteka Srbije, Beograd, 1987. godine

43

Odesi, itd. Smatra se da je za rublje i talire, koje je dobio prodajom srbulja (starih srpskih rukopisa i knjiga) te, 1858. godine, Vuk kupovao zemlju u Triu. Tako je 7. marta spisak od petnaestak rukopisa i knjiga nudio u Petrogradu, a ve 10. maja on nudi nekoliko knjiga i rukopisa u Berlinu. Nemcima su knjige bile skupe, ali na cenu su pristali Rusi... Kada se 1987. godine navrilo 450 godina od tampanja Rujanskog etvorojevanelja, prvi put je iroj javnosti kod nas ponueno fototipsko izdanje, koje e sluiti daljim prouavanjima ovog neprocenjivo dragocenog spomenika srpske knjievnosti, jezika i religioznosti. "Trudio sam se o ovome ja greni, ubogi umom, a bogati grehom, i Hristu sluga, monah Teodosije. O ovome molim se brao vama, ili vi koji budete itali, ili pretampavali, ispravljajte, a ne kunite, zaradi Boga i svoje due, jer ovo nije pisao Duh sveti, ni aneo, ve ovek malouman i slabomoan, i ta vie sam. Slava svritelju Bogu, Amin."87 5.2.3. Beogradsko etvorojevanelje Beogradska tamparija je 1522. godine objavila ovo etvorojevanelje kao jedinu knjigu koja je iz te tamparije izala, i koja predstavlja prvu knjigu tampanu u Beogradu. Priprema slova i kaligrafija bili su visokog kvaliteta. Vlasnik tamparije bio je knez Radia Dmitrovi, a posle njegove smrti berberin i trgovac Trojan Gunduli, iz poznate dubrovake porodice Gunduli. U Gundulievoj zaostavtini su pronaene i druge tampane knjige, pa se pretpostavlja da je rad na tampi i prodaja knjiga bila unosan posao88. tampar je bio jeromonah Mardarije iz Mrkine crkve, koji je kasnije tampao i Mrkinako jevanelje. Knjiga je velikog formata i ima 212 stranica. Nalazi se u posedu Univerzitetske biblioteke u Beogradu. Smatra se da je tekst evanelja koja su tampana nastao kao transkripcija tzv. Makarijevog bugarsko-slovenskog jevanelja iz 1512. godine. Ova knjiga tek eka na svoje fototipsko izdanje, kako bi se time omoguila dalja izuavanja, a bez oteivanja originala koji treba sauvati.

5.2.4. Mrkinako etvorojevanelje Ovo je poslednje etvorojevanelje koje je tampano u prvom periodu, nastalo je 1562. godine i predstavlja ponovljeno izdanje Beogradskog. Na njemu je radio jeromonah Mardarije. Sadri manje promene i popravke u obliku i izgledu slova i ilustracija. Ne zna se mesto gde se nalazio Mrkinaki manastir-crkva, odnosno tamparija. Pretpostavlja se da je bila negde u predelu Kosjeria. Mardarije je iz Beograda preneo drvorezne ploe i slova i pokuao da im pobolja izgled daljim dubljenjem i obradom. Knjiga
87

Deo zapisa monaha Teodosija u kolofonu (titli) Rujanskog ~etvorojevan|eqa, u savremenom prevodu.
88 ^lanak: Kulturni `ivot: [tamparija Trojana Gunduli}a, ISTORIJA BEOGRADA, prvi tom, Prosveta, Beograd, 1974. godine

44

ima 211 strana velikog formata. uva se u Narodnoj biblioteci Srbije i eka na svoje fototipsko izdanje. Prvi period tamparstva u Srbiji trajao je nepun vek i po. tamparije u zemlji osnivane su pri manastirima, a tampari su bili monasi. Ni za jednog od njih se ne zna gde je izuio tamparski zanat. Rad je zavisio od manastirskih sredstava i nije bilo prave mogunosti da zaivi preduzee, kao to je to bilo mogue u Mlecima, koji su organizovali distribuciju i prodaju tampanih knjiga po Srbiji. U procesu tampanja koriena su drvena slova, to predstavlja raniju fazu u razvoju tamparstva, dok su se u to vreme u zapadnoj Evropi ve uveliko koristila izlivena olovna slova. Nai tampari su mukotrpno i dugotrajno radili, a bez prave podrke, i sa njihovim odustajanjem, odlaskom ili smru, gasile su se i tamparije. Sve su radile relativno kratko, jedino su u Mileevskoj tampariji i u Mrkinoj crkvi tampane po dve knjige. Osim toga, u XV i XVI veku turski sultani su stalno uvodili nove poreze i namete, a tada naputene crkve i manastiri su prodavani i od njih (od graevinskog materijala) podizane su yamije, bezistani i saraji. Tako postoji zapis da je Mehmed paa Sokolovi, tada turski veliki vezir, naredio da se u Beogradu 1568. godine srue tri srpske crkve i jedna sinagoga, koje su bile naputene jer vie nisu mogle da plaaju namete.89 Ovo nije u skladu sa uvreenim pozitivnim shvatanjem o poznatom turskom velikanu naega porekla, koji je svoga brata Makarija postavio za patrijarha srpske crkve u Pei. Tada, za razliku od crkava i manastira, Patrijariji nisu podizani porezi, a turska vlast je garantovala prihode patrijarha. Verovatno da, za uzvrat, Makarije nije hteo da se suprotstavlja turskoj vlasti oko pitanja ruenja mnogih srpskih crkava i manastira, to je bilo jako izraeno u itavom tom periodu. Sa druge strane, opet, postoje mnogi zapisi koji govore o graditeljstvu i zidanju novih crkava i o formiranju novih parohija, u isto vreme. Oigledno je da je Makarije morao da vodi naroitu politiku, koja je pretpostavljala nemale ustupke, a kako bi uspeo da realizuje one projekte za koje je smatrao da su od vee vanosti po ouvanje crkve. Pretpostavlja se da je, pod tim uslovima, prestala da postoji i Mrkina crkva, manastir Rujno i drugi. "I, avaj, oci i bratija, kako da vam ispriam tada na hriane ljutu skrb i bezakono nasilje i teke namete od bezakonih i trikletih Turaka i svetim i boestvenim crkvama satiranje i zapuivanje, a jo vie u srpskoj zemlji velikim lavrama, to su hristijanska gospoda gradila, kako i na mnogim bezakonici nainie svoje yamije i trikleta kapita svoja besovska..."90 Kako je od 1647. godine do kraja XVIII veka prestalo tampanje srbulja, Srbi su se sluili ruskim crkvenim knjigama. Prema srpskim originalima, u Rusiji su 1693. godine

\ur|ev, Branislav: ZA[TO PRESTAJE RAZVITAK SRPSKOG [TAMPARSTVA U DRUGOJ POLOVINI XVI STOLE]A, zbornik radova, Sarajevo, 1972. godine
90 Zbornik; STARI SRPSKI ZAPISI I NATPISI, priredio M. Pavi}, Srpska kwi`evna zadruga, Beograd, 1986. godine

89

45

natampane crkvene knjige, i potom rasturene po tadanjim crkvama u Srbiji. Ove knjige su brzo istisle i sasvim zamenile stare knjige srpske redakcije...91 O tome je Vuk Stefanovi Karayi zapisao sledee: "Poto Turci sa svijem obladaju naijem zemljama i narodom, manastire poharaju... onda prestane tampanje knjiga u naijem krajevima. U tom Rusi navale tampati crkvene knjige po preinaenom slovenskom jeziku, koje narod na, ne imajui svojijeh, stane kupovati i uiti se novome crkvenom jeziku." - Primeri srpskoslovenskog jezika92

Niketi}, Svet. J.: PREVODI NOVOGA ZAVETA NA SLOVENSKI I SRPSKI (~lanak), Glasnik srpske crkve, Beograd, 1894. godine
92 Navedeno prema: HRI[]ANSKI VESNIK, ~asopis duhovni, Beograd, 1888. godine

91

46

47

6. UVOZ SVETIH PISAMA 6.1. REFORMACIJA Kako se talas Reformacije u XVI veku irio Evropom, pristigao je do Slovenije i Hrvatske. U Sloveniji je protestantski propovednik Primo Trubar organizovao rad na prevoenju Svetoga pisma na narodni jezik, a slian proces dogaao se i u Hrvatskoj i Dalmaciji. Reformatori su eleli da svoj uticaj proire i na podruje gde je iveo srpski ivalj na Dalmaciju i zalee i na, od Turske okupirane, Bosnu i Srbiju. Kada je 1561. godine u gradu Urahu kod Tibingena u Nemakoj osnovana glagoljina i latinina tamparija, kako bi se tampale knjige na slovenakom, hrvatskom (na glagoljici) i italijanskom jeziku, iste godine otvorena je i irilina tamparija. Tako je nastao zavod pod imenom: "Slovenaka, hrvatska i irilika tamparija". U tampariji se nalazila i knjigoveznica. Ovo se dogaalo na dvoru barona Ivana Ungnada, Hrvata koji je zbog reformatorskih stavova bio prognan u Nemaku. Glavni finansijeri rada tamparije bili su: boemijski kralj Maksimilijan, veliki vojvoda Kristofer od Virtemberga i mnogi drugi protestantski kneevi i slobodni gradovi u Nemakoj. Te, 1561. godine, izlivena su irilina slova i poelo se sa pripremama. Najvanije je bilo pronai uenog oveka koji bi bio lektor tampanih knjiga na irilici. Primo Trubar i njemu pridrueni bivi katoliki svetenik Stipan Konzul Istranin pregovore su, po preporuci, vodili sa izvesnim Srbinom Dimitrijem (Demeterosom) koji je bio dobar poznavalac irilice, a znao je i grki, rumunski, italijanski i turski jezik. On je est godina bio sekretar i "levit" carigradskog patrijarha i kasnije sekretar moldavskog vojvode Aleksandra. O njemu postoje podaci da je bio estit i vrlo uen ovek i da je boravio u Virtembergu, u Nemakoj, gde se priklonio Reformaciji. "Taj Dimitrije je pripovedao kako u Turskoj ima dosta irilskih prevoda Svetoga pisma i da ga ne treba prevoditi. Nagovarali su ga da doe u Nemaku i postane uitelj grkog jezika, ali on od itave ideje odustane i ode kod moldavskog despota, gde je bio u velikoj milosti."93 U Urahu su od 1561. godine tampane iriline knjige jer je namera bila da se rasparaju istonim balkanskim narodima. Voe protestantskog pokreta su mislili da e, pomou irilinih knjiga, da raire reformaciju i kod Srba. Kako nisu imali nijedan srpski prevod Svetoga pisma, oni su irilicom tampali hrvatske prevode, pa su takvu Bibliju nazivali "Ilirska"94.

Bu~ar, Frawo dr: POVIJEST HRVATSKE PROTESTANTSKE KWI@EVNOSTI ZA REFORMACIJE, Matica Hrvatska, Zagreb, 1910. godine
94 Kilgour, R.: THE BIBLE THROUGHOUT THE WORLD, World Dominion Press, London, 1939

93

48

"Knjige, tampane glagoljicom, latinicom i irilicom, na narodnom i crkvenom jeziku, povezuju se u celinu upravo po tome to su izale u roku od nekoliko godina iz te radionice u udaljenoj zemlji i to sadre protestantske verske tekstove, od prevoda Biblije do poleminih sastava."95 Sa ovim irilinim knjigama protestanti nisu imali nikakvog uspeha kod Srba96, a protestantizam je relativno slabo zaiveo ak i u Hrvatskoj i Sloveniji.97 Kako bi pripremili irilske knjige, Primo Trubar i Stipan Konzul Istranin, pozvali su Antuna Dalmatina Aleksandrovia, rodom iz Sinja, takoe biveg katolikog svetenika. Po njihovim nacrtima slova je izlio slikar Jakob Salb u Nirnbergu. Tragajui za pogodnim saradnicima Trubaru je uspelo da u Urah dovede dva pravoslavna svetenika - kaluera: Matiju Popovia iz Srbije i uskoka Jovana Maleevca iz Bosne. Za Maleevca se veruje da je to uveni "dijak Jovan Maleevac" koji je bio prepisiva knjiga u Trebinju od 1524. do 1546. godine, a da je zatim radio u Crnoj Gori i u manastiru u Pljevljima. Maleevac je imao razne ideje i predlagao je da se tampa knjiga za turskog sultana u kojoj bi se govorilo o "pravom evanelju a protiv pape i Muhameda", zatim da se irilske knjige tampaju u Veneciji gde su ve postojali svi neophodni uslovi za rad, i sl. Maleevac i Popovi su krenuli za Urah sa Trubarom iz LJubljane. Sa sobom su nosili i "uskoke knjige", za koje je bio odvojen poseban teglei magarac, to govori o koliini noenih srpskih knjiga. Uredno voeni trokovnici pokazuju da su ova dva svetenika u Urahu ostala neto manje od pet meseci, i da su stalno traili da jedu ribu, a ne meso (to je u bilo skladu sa monakim obiajima) itd. Na kraju su pred Trubarom i ostalima sveano posvedoili i potpisali da su prevodi Novoga zaveta i Katehizisa dobri i razgovetni, kao i da su tampana slova dobra. U svai koja je izbila izmeu Trubara i Stipana Istranina oko rada u Urahu, kasnije se govorilo i o radu srpskih svetenika. Tako je Trubar u jednom pismu baronu Ungnadu napisao: "...da su dobro posluili svojim knjigama i jezikom..."98 Meutim, po povratku svetenika u Bosnu, javljeno je da je Matija Popovi poginuo, a da o drugom nema ni traga. "Tako se izjalovila nada hrvatskih i kranjskih reformatora, koji su se mnogome nadali od Uskoka, poglavito pak, da e oni obratiti svoje zemljake, pae i itavu Bosnu i Tursku na reformaciju prihvativi Virtemberki "crkveni red"."99

Ivi}, Pavle: SRPSKI NAROD I WEGOV JEZIK, Srpska kwi`evna zadruga, Beograd, 1971. godine Zbornik: RUKOPISNE I [TAMPANE KWIGE, Muzej primewene umetnosti, Beograd, 1952. godine
97 THE CAMBRIDGE HISTORY OF THE BIBLE, University Press, Cambridge, 1963 98 Medakovi}, Dejan: GRAFIKA SRPSKIH [TAMPANIH KWIGA XV-XVII VEKA, Srpska akademija nauka, Beograd, 1958. godine 96

95

99

Kao pod brojem 96.

49

Tokom tri godine postojanja ove protestantske iriline tamparije, uraeno je osam projekata. Od Svetoga pisma tampan je samo Novi zavet, i to u dva dela, u prevodu Antuna Dalmatinca i Stipana Istranina: 1561. godine 1. Pokusni list (Urah) 2. Bukvar - Table za dicu (Tibingen) 3. Katekizam (Tibingen) 1562. godine 4. Edni kratki razumni nauci (Tibingen) 5. Artikuli - Prava stara krstianska vera 1563. godine 6. Prvi del novoga tetamenta - prvo izdanje (etiri evangelisti i Dijanje apostolsko) 2000 kom. 7. Drugi del novoga tetamenta (apostolske Epistole po Ordinu) 1000 -"8. Prvi del novoga tetamenta - drugo izdanje (sa malim izmenama) 9. Postila 1000 -"500 -"1000 kom. 1000 -"300 komada 2000 -"2000 -"-

Kako sami prevodioci kau u uvodu, prevod je uglavnom sledio raniju verziju na latinskom Erazma Roterdamskog, kao i Luterovu nemaku verziju Biblije, uz konsultacije sa prevodima na druge jezike. A. Leskien100 smatra da su puno koristili ve postojee Lekcionare na narodnom jeziku, za one delove Novoga zaveta koji su u njima bili prevedeni. Pretpostavlja se da su namerno meali dijalekte jer u knjigama postoje uporedno tampani sinonimi - verovatno u nastojanju da knjige imaju primenu u to irem podruju. Kod irilskih tekstova primetan je snaan uticaj crkveno-slovenskog jezika. Kako postoje dva razliita poveza Prveg dela... smatra se da je tira bio vei od navedenih hiljadu komada. Jedan povez ima samo obiman tekstualni naslov na irilici, a na drugom se, uz tekst, nalaze portreti Trubera, Dalmatina i Konzula, to je za ondanje vreme bilo veoma moderno. Drugi del... je u Otkrivenju imao ilustracije koje su tampane od drvenih izrezbarenih ploa. "Dva od irilicom tampanih izdanja nose u naslovu oznake da su na srpskom jeziku, ali njihove jezike osobine to ne potvruju."101 Kontrareformacija, koja je ubrzo usledila, osim istrebljivanja i progonjenja protestanata imala je za cilj da uniti sve njihove knjige, i to spaljivanjem. Pretpostavlja se da
100

HISTORICAL CATALOGUE OF THE PRINTED EDITIONS OF HOLY SCRIPTURE, in the Library of the British and Foreign Bible Society, Kraus Reprint Corporation, New York, 1963
101

Kao pod brojem 95.

50

zato ove knjige nisu nikada ni dole do Srba. Od 10.800 irilinih knjiga iz Uraha, do danas je sauvano manje od etrdeset primeraka, od kojih nije nijedan primerak Drugoga dela novoga tetamenta. Jedan lepo ouvani primerak Prvog dela novog tetamenta danas se uva u Biblioteci eparhije budimske u Sent Andreji u Maarskoj. Godine 1564. umro je baron Ungnad i tamparija je prestala sa radom. Na predlog cara Ferdinanda II, tampariju iz Uraha 1566. godine je preuzela katolika Propaganda (Kongregacija za irenje vere) i prenela je u Rim.102 Pojedini autori smatraju da su dva srpska svetenika (koji su bili u Urahu) predstavljali tzv. "izdajnike" - jer su pomagali izdavanje Svetoga pisma za Srbe, a van krila srpske crkve, dok drugi veruju da su njihovi motivi bili isto finansijske prirode. Zanimljiv je stav koji je zauzeo protojerej SPC u Zagrebu Jovan Nikoli, u tekstu koji je 1991. godine objavio katoliki asopis "Bogoslovska smotra": "No kao poetak interkonfesionalne saradnje oko izdanja Svetoga pisma treba istaknuti da je vie pravoslavnih svetenika iz Bosne bilo angaovano u NJemakoj, u protestantskim tamparijama na prijevodu i pripremama izdanja Biblije za potrebe Junih Slovena."103 6.2. UVOZ RUSKIH BIBLIJA Turska osvajanja i unitenja manastira i manastirskih tamparija, dovela su do potpunog prestanka tampanja u Srbiji. U preostalim manastirima i crkvama dolazi do obnavljanja prepisivakog rada u XVI i XVII veku. Tom delatnou najvie se bave: Lesnovo, Gomionica u zapadnoj Bosni, Orahovica u Slavoniji, Kruedol u Sremu, u Belajcima kod Deana, Pe, Graanica, Studenica, Dobrun, Mileeva i drugi. Rad na prepisivanju je zadovoljavao potrebe samih manastira i okoline, ali je bilo i veih prepisivakih centara, koji su radili po naruybini (Hilandar, Kareja itd.). Osnivaju se novi centri, a jedan od najvanijih za kasniju istoriju i prenos kulturnog naslea u Sent Andreju, bio je manastir Raa na Drini. "...gde e se u drugoj polovini XVII veka razviti toliko znaajno pisarsko i knjievno sredite da se s pravom moe govoriti o "raanskoj koli"; ova e odigrati vanu ulogu u razvoju i preobraavanju srpske knjievnosti u osamnaestom veku daleko na severu, u Sentandreji."104 Neguje se stara knjievnost i prepisuju liturgijske knjige. U ovom razdoblju dolazi do bliskog povezivanja pravoslavnih zemalja, tako da se povezujemo sa Rusijom i Bugarskom.
102

\or|i}, Petar: ISTORIJA SRPSKE ]IRILICE, Zavod za izdavawe udbenika, Beograd, 1971. godine
103

Nikoli}, Jovan protojerej: BIBLIJA U PRAVOSLAVNOJ CRKVI (~lanak), Bogoslovska smotra, Ephemerides Theologicae Zagrebien ses, br. 1-4, Zagreb, 1991. godine
104

Bogdanovi}, Dimitrije: ISTORIJA STARE SRPSKE KWI@EVNOSTI, Srpska kwi`evna zadruga, kwiga 487, Beograd, 1980. godine

51

Tenja da se ojaa pozicija srpske crkve kao i da se ona povee sa jednom jakom pravoslavnom carevinom, dovodi do politikih poteza. Verovatno da je i teka materijalna situacija prisilila mnoge manastire da se za pomo okrenu ruskim carevima i crkvi, traei zatitu. Tako monasi koji stalno putuju u Moskvu i Kijev, sa sobom natrag donose sve vie ruskih tampanih knjiga. Ovaj trend se naroito razvija posle revizije prevoda Svetoga pisma na ruskom jeziku koji je uinio ruski patrijarh Nikon, ime je kvalitet i tanost prevoda dovedena na visoki nivo. "Prve knjige u Rusiji tampane su za vreme cara Ivana Groznog od 1551-1556. godine. tamparija je osnovana u Moskvi i tu je tampan ceo Novi zavet 1564. godine, prvo evanelje a zatim i apostol... Slovenska Biblija popravljena prema grkom tekstu tampana je 1751. godine. Novo, jo jednom popravljeno izdanje Biblije izalo je 1756. godine. Tekst ovog izdanja posluio je kao podloga za sva kasnija izdanja slovenske Biblije... Prema moskovskom izdanju iz 1778. godine izdao je Bibliju na slovenskom jeziku mitropolit karlovaki Stefan Stratimirovi u Budimu 1804. godine u pet knjiga."105 Dolazi do prepisivanja i posrbljivanja ruskih rukopisa i knjiga, njihovog umnoavanja i rasparavanja po crkvama i manastirima u Srbiji. Problem sa nedostatkom knjiga na srpskom jeziku naroito se oseao u severnim zemljama koje su naseljavali Srbi. Austrijska vlast nije dozvoljavala otvaranje srpske tamparije, pravilno smatrajui da e lake pounijatiti narod koji nema svojih knjiga, biblioteka, uybenika i dr. Ali, ova situacija je samo poveavala broj ruskih knjiga, a pojavili su se i ruski uitelji. "U poetku XVIII veka nije se mnogo znalo o ovome i Srbi su, primajui jezik ruskih crkvenih knjiga, verovali da je to originalni staroslovenski... Taj je jezik prodirao utoliko lake to se asocirao i sa ruskim knjigama, i sa majicom Rusijom uopte... a podravao ga je i autoritet visoke crkvene vlasti. Sva obredna crkvena izdanja od toga vremena do danas bie na ruskoslovenskom."106 Tako je dolo do mnogih tekoa, naroito u gradovima i kolskim centrima. Meu intelektualcima se stvara vetaki jeziki sloj, koji je trebalo da bude iznad "prostakog" govora naroda, a opet da ne bude ruski-crkvenoslovenski jezik. Polako se, naroito u Vojvodini, formira graansko drutvo koje se, umesto samo da enjivo gleda na Rusiju, obraa austrijskim vladarima i trai svoju prosvetu i ograniavanje moi katolike crkve. U jednom izvetaju iz 1782. godine Teodor Jankovi Mirijevski, glavni inspektor srpskih kola u Austriji govori o postojanju tri jezika: crkvenog, graanskog i narodnog. On je na primeru biblijskog stiha Matej 5, 11 pokuao da prikae stanje stvari:

105

^arni}, Emilijan dr: UVOD U SVETO PISMO NOVOGA ZAVETA, Sveti arh. sinod SPC, Beograd, 1973. godine
106

Ivi}, Pavle: SRPSKI NAROD I WEGOV JEZIK, Srpska kwi`evna zadruga, kwiga 429, Beograd, 1971. godine

52

crkveni: radi.

Blaeni jeste, jegda ponosjat Vam i izenut i rekut vsjak zol glagol na vi

lute

mene

graanski: Blaeni jeste kogda vas goniti i na vas mene radi lono govoriti budu. narodni: Blaeni ste vi, koje budu mene radi gonili i na vas hulu i svako zlo lano

hulu i vsjako zlo

govorili.

Pogledajmo kako izgleda Vukov prevod istoga stiha: Vuk: mene radi. Vreme da se pristupi reformi jezika i pravopisa je polako dolazilo. Dositej Obradovi je, krajem XVIII veka, izjavio kako je potrebno da se knjige tampaju na jeziku kojim govori narod. Vukovo vreme se pribliavalo, a njegova pojava dvadesetak godina kasnije i veliki uspeh njegove jezike reforme dovee nas do prvog tampanog Svetoga pisma na srpskom narodnom jeziku. Blago vama ako vas uzasramote i usprogone i reku na vas svakojake rave rijei laui,

53

54

7. GAVRIL Gavril Stefanovi Venclovi (od oca Stefana, otud Stefanovi, a na grkom Stefan znai venac, pa otud Venclovi) je bio svetenik, iluminator, ikonopisac, prevodilac i pesnik koji je iveo u XVIII veku (1680 - 1749.)107. Dr Pavle Ivi za njega kae da je bio: "propovednik urski, komoranski i darovit i neumoran pisac... bogoslov, besednik i pesnik". Roen je u Sremu i ve je 1690. godine iz Srema preao u Sent Andreju, gde je pohaao ikonopisaku i knjievnu kolu kaluera Kiprijana Raanina (po manastiru Rai). Manastir Raa, kraj Drine, bio je skoro jedini preostali rasadnik srpske pismenosti. Kada su i njega Turci spalili 1688. godine, Kiprijan sa velikim brojem rukopisa prelazi u Ugarsku. Kada je Gavril 1717. godine zavrio kolu, iveo je kao putujui crkveni besednik (to je u ono doba bilo jedno od zanimanja) po srpskim naseljima u gornjem Podunavlju, u gradovima Sent Andreji, uru, Komoranu i Ostrogonu (u dananjoj Maarskoj). Za Gavrila Stefanovia Venclovia se slabo zna. Jo manje se zna da je on u srpsku azbuku uveo slova , i y, i radio na popravci pravopisa dobrih stotinu godina pre Vuka, pa je tako bio pretea i Dositeja Obradovia i Vuka Karayia. Skoro da se ne zna da je Gavril za sobom ostavio 20 hiljada stranica rukopisa od kojih je 7 hiljada na slaveno-serbskom, a 9 hiljada na narodnom srpskom jeziku. Kako su najvei deo njegove pastve inili graniari ajkai i njihove porodice, poeo je da zapisuje svoje propovedi onako kako ih je i govorio108. Tako su nastale zbirke njegovih propovedi "Ma duhovni" od kojih su sauvane dve, od ukupno tri knjige. Gavril Stefanovi Venclovi je veoma zanimljiva linost. On je, u svojim propovedima, preraunavao rimski novac o kom se govori u Svetom pismu u novac njegovog vremena, objanjavao je kako su izgledale posude koje su se koristile u Palestini, davao je analizu korena rei, objanjavao je jevrejsko raunanje vremena u jednom danu, jevrejske duinske mere i drugo. U Venclovievim propovedima jezik je veoma blizak narodnom, on uvodi i turcizme i razne druge tuice. "Da bi im uinio razumljivijim i bliim stare teoloke i druge tekstove, posrbljivao ih je ponekad, tako da je jezik prostih ljudi esto bio jezik ajkakih paora pun turskih rei i anahronizama; sv. Petar je tako Judu hteo "hanyarem" da "pronuzi", ili je potezao "kurelu"; tako je Juda "kalauzio" poteri koja trai Hrista, Hristos je nosio opanke..."109
107

ENCIKLOPEDIJA JUGOSLAVIJE, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb

108

Iz tog perioda poznat je i arhimandrit Jovan Raji}, koji je tako|e zapisivao svoje besede i propovedi, jer je smatrao da moraju da budu zapisane na narodnom jeziku da bi mogle da imaju celovit uticaj na slu{aoce. Raji} je napisao "Istoriju raznih slovenskih narodov", i ispevao spev "Boj zmaja i orlovi". Po zahtevu austrijskih vlasti svoj Katihisis za osnovne {kole na srpskom, {tampao je na narodnom jeziku. Wegovo delo nije dovoqno prou~eno.
109

Stefanovi}, Venclovi}, Gavril: CRNI BIVO U SRCU, Prosveta, Beograd, 1966. godine

55

Znaaj Vencloviev ogleda se i u mnogim pitanjima koja on razmatra u svojim nedeljnim propovedima, a koja su bila neprimerena njegovom vremenu: 1. Kritiki odnos prema kaluerima; 2. Nepotrebnost praznih crkava; 3. Vanije je pomoi nego prazno bogomoljstvo; 4. Line vrednosti oveka iznad su naslednih privilegija plemstva; 5. Trezven stav u odnosu na poloaj ene u drutvu; 6. Tragine posledice narodnog primitivizma i neznanja; 7. Znaaj prosveivanja - i za spasavanje dua, ali i racionalan odnos prema stvarnim ivotnim potrebama; 8. Propovedi sa pohvalama radu; kao i 9. Napadanje sujeverja, vraanja i odravanja runih pogrebnih obiaja (daa). Za svoj rad on je 1732. godine napisao da je "pisao srbsko prostim jezikom na slubu seljakom neknjievnom...", to je, zapravo, parafraza apostola Pavla. Venclovi je verovao da se iruem jezuitizmu toga doba moe suprotstaviti samo prosveivanjem naroda. "To je pitanje dobilo znaaj zbog irenja ruskih tampanih izdanja, a i zbog popularizacije jevanelske nauke s predikaonice, u okviru borbe pravoslavnih Srba protiv unijaenja i poturanja unijatskih knjiga tampanih na rusko-slovenskom."110 U njegovim propovedima postoji nekoliko ciklusa, od kojih su najzanimljiviji oni u kojima su propovedi zapravo slobodno prepriani dogaaji iz Svetoga pisma. Tako postoje propovedi: Pria o Davidovom grehu; David i Saul; Pria o prekrasnom Josifu; arena riza Aharova; Milosrdni Samarjanin; etai po moru; Kladenac Jakovljev (u kojem on ini spoj Staroga i Novoga zaveta); Besovi Hristu govore; Pria o Sejau; Danil; Vojska vazduna; Mojseov (Mojsijev) tap; Mana s neba, Zmija od tua; Jonatanov med; Avesalom dugokosi, Gedeonove testije; Ki Irodijadina itd. Veoma je vano rei da je Venclovi, za potrebe svojih propovedi, prevodio Sveto pismo na narodni jezik. Tako je nastao obimniji deo njegove zaostavtine, koji se datira u pariod od 1732. do 1746. godine. Oigledno je da Vencloviev stil i jezik u propovedima ima svoje poreklo i da je to, u pravom smislu rei, biblijski stil. Vie od sto godina pre Vuka Karayia i ure Daniia, Venclovi je prevodio parafrazirao, odnosno na narodni jezik prevodio i prepriavao biblijske tekstove, i koristio ih kao potku za svoje propovedi. "U Venclovievom obimnom delu nalazi se, u stvari jedan slobodan, ali vanredno pesniki i uspeo prevod gotovo cele Biblije, i kada bi se ti odlomci rasuti u vidu citata i parafraza skupili i sistematizovali, mi bismo shvatili da smo imali jedan klasian prevod Svetog pisma stotinu i vie godina pre pojave Vukovog i Daniievog, a na istom umetnikom nivou. I to na jeziku tanom i gotovo isto tako istom kao to je bio jezik dvojice naih klasinih prevodilaca Biblije..."111

110

Raki}, Radomir profesor: PREVODI SVETOG PISMA KOD NAS (~lanak), Pravoslavqe, godina XXI, broj 491, 1987. godine 111 Iz predgovora M. Pavi}a kwizi: CRNI BIVO U SRCU

56

Pogledajmo naporedo dva stiha iz Isaije 5, 1.2 u prevodu Venclovia i Daniia: Venclovi (oko 1740. godine): "Vinograd obljubljenomu bi posaen na brdu, na lepome videlu mestu. Vrlo ga veli Gospod - s plotom i s koljem obgradih. Dobru po izboru lozu u njemu posadih..." Danii (oko 1860. godine): "Dragi moj ima vinograd na rodnu brdacu. I ogradi ga i otrijebi iz njega kamenje. I nasadi ga plemenitom lozom..." ili, iz Novoga zaveta, Druga Petrova 2, 9.10: Venclovi (oko 1740. g.) "Zna, ree, Gospod blagoastive ot napasti osloboivati, a nepravednike po sudnjomu dnu u muki venoj uvati, a najotvie one kojino se sve za tim daju, i skrnave se u telesnoj elji bludno..."

Karayi (oko 1840. g.) "Zna Gospod pobone izbavljati od napasti, a nepravednike muei uvati za dan sudni; a osobito one koji idu za tjelesnijem eljama neistote..." Kako kae prof. Vladimir Moin u svojoj studiji o Vukovom prevodu Novoga zaveta, poreenje Venclovievog i Vukovog prevoda u veini sluajeva pokazuje tanost smisla u slinim reenicama uz vie-manje razliit red rei. "Pored sve neustaljenosti u pravopisu, nesigurnosti u oblicima i arenila u reniku, zadivljuje Venclovieva smelost i sloboda u odnosu na primenu kasnijeg Vukovog naela - ne prevoditi rei nego smisao."112 Venclovi je autor i prve srpske drame, odnosno drame na srpskom jeziku. To je sakralna, blagovetanska drama o razgovoru arhanela Gavrila i devojke Marije: "Udvorenje arhangela Gavrila devojci Mariji", nastala 1743. godine. Sav Gavrilov individualni rad kao i delovanje drugih svetenika (Raji) na kraju XVIII veka, govore kako je ve tada uveliko bila sazrela potreba za prevodom Svetoga pisma na srpski narodni jezik. Bilo je i drugih pokuaja u tom pravcu. Godine 1794, u srpskim novinama tampanim u Beu "Slavjanoserpskim Vjedomostima" - Sreten (Stefan ?) Novakovi, izdava Dositejevih i Rajievih knjiga objavio je da se radi na srpskom prevodu Svetoga pisma i da e ga tampati do kraja godine. Taj prevod se nikada nije pojavio, a pretpostavlja se da je motiv zato je hteo da ga objavi, bila borba protiv unijaenja Srba. Prevoenje Svetoga pisma na srpski jezik imalo je za Srbe u tadanjoj Austriji isti znaaj kao to je imalo protestantsko prevoenje Biblije na narodni jezik. Verovatno da je to jedan od osnovnih razloga zato su austrijske vlasti ideju spreavale, pa je Novakovi, ve 1796. godine, bio prinuen da svoju tampariju proda univerzitetu u Peti. "Obe ove injenice - popularizacija Svetoga pisma u propovedima Gavrila Venclovia, vatrenog borca protiv Unije, i Novakovieva namera da izda prevod

112

Mo{in, Vladimir dr: VUKOV NOVI ZAVJET, Prosveta, Beograd, 1974. godine

57

Biblije - upuuju na poseban znaaj tog pitanja u okviru borbe srpskog naroda protiv unijaenja."113

113

Isto.

58

8. XIX VEK GODINA 1816.: PRVI POKUAJI Krajem 1816. godine Lukijan Muicki je javio Vuku Karayiu da je preveo prvo poglavlje Evanelja po Mateju i da mu ide dobro. Vukov odgovor je bio da pone sa ozbiljnijim poglavljima, pa e onda tek videti kako je to, zapravo, teak zadatak. Muicki je bio arhimandrit manastira iatovac na Frukoj gori, sa kojim se Vuk upoznao sakupljajui narodne pesme po Sremu. Postali su prijatelji i Muicki je savetima i idejama uestvovao u izradi novog srpskog pravopisa i ortografije slova. "K' onom prevodu ja mislim da je nuan svetenik i koji original razume, da iz potoka ne crpi. Svetinja se gnua prosti ruku, t.j. po mnjeniju nai Srbalja. Ja nisam rad vama preoteti. Iskreno govorim: pravio ja ili ko drugi - morao bi biti svetenik na mnogo priina."114 Kasnije, 1828. godine, Muicki je postao episkop gornjokarlovaki. Sve vreme je saraivao sa Vukom, prikupljao mu pesme, prikupljao pretplatnike za Vukove knjige, itd. Muicki je znao klasine jezike, a naroito latinski, na kome je pisao pesme. Verovatno da se oseao dovoljno sposobnim da zapone prevoenje Svetoga pisma. On pie Vuku iz manastira iatovac 1816. godine: "Ja sam ve skupio u red renik gramatiki na Psaltir: mogu lako sve stvari sravniti. A za rei cele Biblije znate..."115 U novembru 1818. godine u "Novinama serbskim" Dimitrija Davidovia, koje su izlazile u Beu, pojavilo se nekoliko odlomaka Novoga zaveta na srpskom jeziku, odtampanih naporedo sa crkvenoslovenskim i ruskim prevodima istih mesta. Na osnovu saradnje Muickog sa "Novinama serbskim", kao i ranijim podacima o njegovom radu na Psalmima, prepisci sa Vukom gde on najavljuje svoju nameru, strunjaci pretpostavljaju da bi to moglo da bude njegovo delo. Prevod je u starom pravopisu. Postoji podatak da je Vuk, u jednom pismu Muickom, 1818. godine traio da vidi njegov rukopis prevoda, kako bi prikupio materijal za sistematski prevod Novoga zaveta.

114

Pismo Lukijana Mu{ickog Vuku Karadiu od 3. novembra 1816. godine, navedeno prema: Stojanovi, LJubomir: IVOT I RAD VUKA STEFANOVIA KARADIA (reprint iz 1924. godine), Beogradski izdavaki grafiki zavod, Beograd, 1987. godine

115

Milivojevi, Dragoljub: ISTORIJA PREVODA SVETOGA PISMA NA SRPSKI JEZIK (lanak) Vesnik srpske crkve br. 6, Beograd, 1926. godine

59

GODINA 1824.: NOVI ZAVET U PREVODU ATANASIJA STOJKOVIA Rusko biblijsko drutvo je, poto je odbacilo prvi Vukov prevod iz 1820. godine, naruilo prevod Novoga zaveta kod Atanasija Stojkovia. Atanasije Stojkovi je roen 1773. godine u Rumi, a umro je 1832. godine u Harkovu. Studirao je filozofiju u Segedinu, prava u Pounu, fiziku u Getingenu u Nemakoj, gde je postao doktor filozofije i lan prirodnjakog drutva. Veruje se da je, boravei u Getingenu, Stojkovi sluao i teologiju. Stojkovi se smatra prvim srpskim fiziarem, a napisao je i prvu knjigu na srpskom jeziku o fizici116. Kao profesor radio je na harkovskom univerzitetu, gde je bio i rektor. Znao je mnoge strane jezike: grki, latinski, nemaki, francuski, engleski, ruski, pomalo eki i poljski. On je od Ruskog biblijskog drutva dobio zadatak da proveri Vukov rukopis u skladu sa tadanjim vaeim srpskim pravopisom. Kako je primedaba bilo u skoro svakoj reenici (a uradio je redakciju svih evanelja i Dela apostolskih) Stojkovi umesto da "ispravi i preradi" Vukov prevod iz 1820. godine, o njemu se vrlo nepovoljno izraava i Drutvu predlae da uradi novi, svoj prevod, to i ini. U ovome su ga podrali neki predstavnici pravoslavne crkve (mitropolit Leontije i arhimandrit Filipovi), a preporuio ga je i ruski ministar prosvete knez Galicin. Drutvu je rukopis predao 1823. godine. Pojedini (naroito stariji) autori smatrali su da je Stojkoviev prevod plagijat Vukovog rada, meutim, sve je vie onih koji veruju da je Stojkovi zaista uradio autorski prevod, jer na to ukazuju brojne intervencije, kao i to da se nije povodio za Vukom. Osim toga, Vukov rukopis je morao da vrati Biblijskom drutvu, tako da ga nije imao kod sebe u trenutku rada na svom prevodu. On je Novi zavet preveo na slavjano-serbski jezik (koji inspektor Mirijevski naziva graanskim jezikom), koji predstavlja vetaku jeziku meavinu i zato nije imao veeg uspeha u narodu.117 Stojkovi je svoj prevod radio sa grkog i crkveno-slovenskog, zadravajui neke crkveno-slovenske rei, i on predstavlja jedini prevod biblijskog teksta na slavjano-serbski jezik. "Stojkoviev je jezik vie crkveno-slovenski i moe sluiti kao obrazac onog pravca protiv koga je Vuk ratovao. Prevod je Stojkovia pekulativan, bez ikakva oseaja za narodni jezik."118 Prvo izdanje je tampano 1824. godine u Petrogradu, u dve hiljade primeraka, ali zbog preutne zabrane srpskih crkvenih vlasti nikada nije rasparano, jedva je nekoliko

116

Milievi, Milan .: POMENIK ZNAMENITIH LJUDI (fototpisko izdanje), Slovo ljubve, Beograd, 1979. godine
117

Navedeno prema Kuzmi, Peter dr: PRIJEVODI BIBLIJE NA JUGOSLAVENSKE JEZIKE (lanak), Izvori, br. 11, Osijek 1983. godine
118

Niketi, Svet. J.: PREVODI NOVOGA ZAVETA, SLOVENSKI I SRPSKI (lanak), Glasnik srpske crkve, Beograd, 1894. godine

60

primeraka rastureno119. Nekoliko godina kasnije uniten je ceo tira. Prema podacima koje je u svojoj knjizi objavio dr Peter Kuzmi, izgleda da je srpska crkva odustala od podrke ovom prevodu jer je raen na graanskom jeziku, umesto na crkvenom. Kako je bilo planirano da ovaj prevod koriste samo svetenici, a s obzirom da su oni imali najveu primedbu, srpski mitropolit Stratimirovi nije dao svoj blagoslov. Posle prestanka rada Ruskoga biblijskoga drutva, Britansko i inostrano biblijsko drutvo je objavilo ponovno izdanje 1830. godine u Lajpcigu u pet hiljada primeraka, a kada je tira rasprodat, i drugo izdanje 1834. godine, u dve hiljade primeraka. Predstavnik Biblijskog drutva u Beogradu, Benyamin Barker, je 1832. godine pokuavao da dobije pismeno odobrenje od kneza Miloa da se ovaj "slaveno-rosijski i slaveno-srbski-rosijski" prevod moe rasparavati po njegovoj kneevini, nudei "bogatima veu cenu, a siromasima manju, a veoma siromasima bezplatno". Milo, meutim, to nije odobrio. Zanimljivo je da Britansko drutvo nije trailo niije odobrenje za tampanje, ve je samo trailo dozvolu za rasparavanje, oigledno raunajui da e, zbog nestaice Novih zaveta, svaki primerak biti prodat - to se pokazalo tanim. Godine 1840. nainjen je pokuaj tampanja jo jednog izdanja, ali neuspeno. "Drutvo je to izdanje planiralo tiskati u Ugarskoj kod Reichardta, ali ga je u tome omela cenzura. Srpski je mitropolit prijevod dao na ocjenu arhimandritu Mutibariu. NJegova je ocjena bila tako negativna da mitropolit i nadlene vlasti nisu dopustile tisak."120 Za ovo, etvrto, izdanje planiran je tira od dve i po hiljade primeraka, zbog poveanog interesovanja. Meutim, pojavljivanje Vukovog prevoda, 1847. godine, i njegovih kasnijih desetak izdanja za sledeih etrdeset godina, prosto su pregazili Stojkoviev rad. Vukova jezika reforma ubrzo se ustalila, i slavjano-serbski (graanski) je pao u zaborav. GODINA 1847.: VUKOV PREVOD NOVOGA ZAVETA Vuk Stefanovi Karayi je roen 1787. godine u Triu, a umro je januara 1864. godine u Beu. Bio je lan deset meunarodnih uenih drutava i akademija nauka, poasni doktor nauka, poasni graanin Zagreba i Porea, poasni lan vie univerziteta i instituta i nosilac tri ruska, dva austrijska, jednog pruskog i jednog crnogorskog ordena, kao i drugih priznanja. O Vukovom radu, ivotu i prevodu Novoga zaveta mnogo je pisano. Sam prevod je usko povezan sa Vukovom jezikom reformom, tako da je Vuk, posle prevoenja Novoga zaveta imao vie od jednog neprijatelja: osim to su mu se suprotstavljali pobornici staroga pravopisa, prevod nije bio po volji ni dostojnicima srpske crkve ni drave. Tadanja cenzura nije doputala tampanje bez prethodne saglasnosti crkvenih stareina, i mada je Vuk imao
119

"Meutim, kako izgleda, po prianju preosveenog vladike Nikolaja Velimirovia, u manastiru Studenici nalazi se jedan primerak prevoda Stojkovievog." - lanak: ISTORIJA PREVODA SVETOGA PISMA NA SRPSKI JEZIK, Vesnik srpske crkve
120

Kuzmi, Peter: VUK-DANIIEVO SVETO PISMO I BIBLIJSKA DRUTVA, Kranska sadanjost, Zagreb, 1983. godine

61

saglasnost jednog episkopa - to ipak nije bilo dovoljno. Zato je prevod ekao na izdavanje punih 27 godina, a u meuvremenu je doiveo nekoliko recenzija od strane samoga Vuka. Na nagovor Jerneja Kopitara (poznatog i kao Vartolomej), sa kojim se upoznao u Beu 1815. godine, i po savetu Lukijana Muickog, koji je smatrao da e narod i srpska crkva prihvatiti samo prevod koji podrava Rusko biblijsko drutvo, a ne englesko, ili neko drugo zapadno, Vuk stupa u kontakt sa Ruskim biblijskim drutvom, putuje u Petrograd, i 1818. godine sa njim sklapa ugovor o prevoenju Novoga zaveta na srpski jezik. Posle samo est meseci rada, Vuk je predao rukopis. Prevod je nainjen uglavnom sa tzv. slovenskog prevoda iz 1820. godine koji je bio potvren od crkvenog Sinoda, uz obimne i vane konsultacije sa nemakim Luterovim prevodom i ruskim. Vuk u predgovoru kae da je, ponekad, konsultovao i deset razliitih prevoda na evropske jezike. Na prevodu su mu pomagali Kopitar, i kasnije Franc Mikloi, naroito kod konsultacija oko teih mesta. "Ja ne znam da li u svemu narodu naemu, osim crkava, pedeset kua imaju Novi zavjet; a osim svetenstva, koje ita u crkvi i u drugijem razlinijem dogaajima po slubi svojoj, ne znam bi li se moglo nai i pet ljudi koji su Novi zavjet sav redom proitali... Ja se nadam da e knjiga ova biti na neiskazanu korist narodu naemu. Iz jevanelija e narod poznati kako je Hristos na ovaj svijet doao, ta je uio, i kako je sa svijeta ovoga otiao..."121 Ipak, Rusko drutvo rukopis vraa 1823. godine, nezadovoljno jezikom Vukovog prevoda, a posle negativne recenzije komisije u kojoj su se nalazili mitropolit Leontije Lambrovi, tada bivi srpski mitropolit, arhimandrit Filipovi i Atanasije Stojkovi. Komisija je prevod poela da ispravlja po starom pravopisu, i onda zakljuila da je to uzaludan posao, pa je predloila svoj prevod. Posle odbijanja Ruskog drutva da mu tampa prevod, Vuk 1824. godine objavljuje "Oglede Svetog pisma na srpskom jeziku" na dvadeset pet stranica, jer je eleo da javnost vidi njegov rad, kao i da Britanskom drutvu uini ponudu za tampanje njegovog prevoda. "Ogledi" su tampani u Lajpcigu u hiljadu primeraka, a sadravali su odlomke iz Novoga zaveta122. Meutim, sve je bilo uzalud. U Srbiji ni vlast (knez Milo), ni crkva, kao ni u Austriji srpska crkva, nisu hteli da daju preporuku za tampanje. Sa druge strane, Biblijsko drutvo bez preporuke nije elelo da tampa, jer je austrijska cenzura izriito zahtevala preporuku srpskih crkvenih vlasti. Zato 1831. godine Vuk izlazi sa novim predlogom: da se njegov prevod tampa za "Srbe Turskoga zakona (za Bonjake)" kojih je u Bosni tada bilo vie od milion. Meutim, sve ovo vreme, Britansko biblijsko drutvo je tampalo Stojkoviev prevod (za koji isto tako nije imalo odobrenje), pa bi objavljivanje Vukovog prevoda bilo tetno po ovaj drugi. Vuk se 1832. godine obraa Berlinskom (pruskom) biblijskom drutvu sa istim zahtevom, ali ono zahtev vraa londonskoj centrali. Godine 1833. Vuk se obraa NJegou, sa kojim je tada bio u veoma dobrim odnosima. NJego mu izdaje pismenu preporuku ija je

Karadi, Stefanovi, Vuk: PREDGOVOR izdanju Novoga zaveta iz 1847. godine, Prosveta - Nolit, Beograd, 1985. godine
122

121

U Ogledima su tampani sledei odlomci: Matej 6, 1-21; 13, 1-50; Luka 12, 148; 15, 1-30; 16, 19-31; Jovan 15, 1-26; 17, 1-25; Rimljanima 12, 1-11; 13, 1-14; 14, 1-23; Prva Korinanima 13, 1-13; Jakovljeva cela; Prva Petrova 3, 1-17; Otkrivenje 4, 1-11; 11, 15-18; 15, 3-4, ali sa drugaijim redosledom nego to su danas knjige u Novom zavetu (npr. Jakovljeva i Petrove pre Rimljanima itd.)

62

teina bila u tome to je NJego ve bio novoposveeni episkop crnogorski i brdski. Prema crkvenom istoriaru Radoslavu Grujiu: "Vladika Petar I, zanosio se takoe milju, da narod svoj prosveti u hrianskom duhu, te je 1826. izrazio elju, da se Sv. Pismo Novoga Zaveta prevede na srpski i u narod rairi". Vuk NJegoevu preporuku odmah alje Biblijskom drutvu, ali opet nema pozitivnog odgovora. Sledee, 1834. godine Vuk odlazi u Crnu Goru sa namerom da tamo tampa Novi zavet, ali odustaje zbog loih tehnikih mogunosti. I pored mnogobrojnih odbijanja Vuk i dalje ne odustaje. Preko prijatelja i poznanika obraa se Amerikom biblijskom drutvu, odnosno njihovim predstavnicima koji su tada bili u Srbiji. Oni su, u razgovorima sa ljudima, stekli utisak da je Vukov prevod zaista poeljan i takvu su preporuku poslali u London. Meutim, Biblijsko drutvo 1840. godine ponovo planira (neuspelo) izdavanje Stojkovievog prevoda. Zato se, 1847. godine, Vuk konano odluuje da objavi privatno izdanje. Godina 1847. je i po drugim knjigama dragocena za srpsku knjievnost. Iste godine izlaze i "Pesme" Branka Radievia i "Gorski vijenac" Petra Petrovia NJegoa. Posle odobrenja beke cenzure, Vuk rukopis predaje tampariji u Jermenskom manastiru u Beu (mehitarista), sa kojima je i ranije saraivao. Prvi tira je bio dve hiljade primeraka, a Vuk je napisao predgovor i priloio list sa novom srpskom azbukom. Reakcija je bila brza. Po zahtevu srpske crkve, kneevska Popeiteljstva (ministarstva) prosvete i finansija su zabranila uvoz Vukovog prevoda u Srbiju. U obrazloenju je stajalo da je "druga strana" tampala Novi zavet, pri emu se oigledno misli na jermenski manastir, to je protumaeno kao delovanje rimske papske Propagande. Meutim, Biblijsko drutvo iz Londona 1850. godine otkupljuje od Vuka hiljadu primeraka. Tom prilikom je sklopljen ugovor po kojem Vuk pristaje da se iz buduih izdanja drutva ukloni njegov predgovor, kao i da se prevod moe dalje tampati i u drugom pismu i veliini - formatu. Prvi tira je rasprodat do 1853. godine. Prema sauvanim rukopisima moemo da rekonstruiemo obim rada i revizija koje je Vuk nainio na Novom zavetu od prvog rukopisa 1819. godine do prvog tampanog izdanja 1847. godine. Prvo je za potrebe Ruskog drutva nainio ekavski prevod 1819. godine. Zatim je dalje radio i prepravljao ga za izdanje Ogleda 1824. godine, isto tako na ekavici. U rukopisu iz 1829. godine primetno je vraanje na slavjano-serpsku ortografiju. Rukopis iz 1835. godine (verovatno pripreman za tampanje u Crnoj Gori) ponovo se vraa Vukovom pravopisu, ali je na ijekavici. U rukopisu iz 1845. godine uinjene su manje ispravke, pa je ta verzija i predata u tampu 1847. godine. Prvi kritiari Vukovog prevoda bili su zaslepljeni strahom i mrnjom. Knjaz Milo je smatrao da predstavlja napad na pravoslavnu veru: "On previa da e tenje takove kojima je Vuk pristao, tenje reformizma ako im se za vreme ne stane na put u dananja naa zgodna i nezgodna vremena, samo razdor u na narod useliti, jer on zna i to ta je krvi Nemaku stalo, dok je prevod Novog Zavjeta, dok je reformacija prodrla kud je naumila."123 Knjaev savetnik Petronijevi je napisao da je knjiga tampana od strane Propagande, da je tetna po pravoslavlje, a sline stavove izneo je i sekretar srpskoga mitropolita i cenzor knjiga i novina Vasilije Lazi, sa kojim je Danii polemisao preko novina. Godine 1850. vladika Jevevije Jovanovi (koji je nasledio Muickog, posle njegove smrti) objavio je knjigu: "O prevodu Novoga Zavjeta..." Drugi su u napadima govorili o tome
123

Pismo knjaza Miloa Vuku Karadiu, napisano 29. decembra 1847. godine u Beu.

63

da je Vuk u vezi sa luteranskom crkvom - verovatno zbog korienja Luterovog prevoda na nemaki. Govorilo se da je Vuk plaeni agent katolike ili protestantske propagande. Napadi su stigli i iz Rusije, gde je Vukov pravopis shvaen kao uvoenje latinskog pravopisa, samo prividno zadravajui spoljni izgled ruskih slova, itd. Jedan od poslednjih napada dogodio se samo dve godine pre Vukove smrti u asopisu Svetovid. Tada je napadnut kako je od nemakih luterana primio pare, tampao Novi zavet u Berlinu (izdanje 1857.), a da je u Beograd primerke doneo ovek "druge vere" - protestantski pastir, koji je, u stvari, bio legitimni predstavnik Biblijskog drutva! Vuka je najvie branio njegov uenik i sledbenik ura Danii, koji je postao uven po svom spisu "Rat za srpski jezik..." u kome je branio i odbranio Vukov pravopis. Danii je vodio mnoge rasprave sa Vukovim kritiarima, i uglavnom ih je uutkivao, koristei nauni metod komparacije i analogije. Zanimljivo je da je ve godine 1853. u Pragu124, u jednom izdanju izabranih stihova iz Evanelja po Jovanu na vie jezika, osim grkog, latinskog, boemijskog (ekog), poljskog, ruskog, slovenskog (verovatno crkveno-slovenskog), upotrebljen i prevod na srpskohrvatskom jeziku. Knjigu je pripremio J. Rozum a nalazi se u Staroeskoj biblioteci. Kako je ovo izdanje samo est godina posle pojave Vukovog Novoga zaveta, realno je pretpostaviti da se urednik posluio najnovijim prevodom - odnosno Vukovim, s obzirom da se koristio fondom Biblijskog drutva iz Londona. U meuvremenu Vuk se branio, pisao utuke na utuke, odgovore, molbe, albe i "ljubezna pisma", i radio na reviziji prevoda, pripremajui drugo izdanje. Ono je objavljeno 1857. godine, tampano u Berlinu, u tirau od pet hiljada primeraka. "Ovo izdanje predstavlja Vukovu zadnju reviziju njegova Novoga zavjeta. U tekst su unijete samo neke manje izmjene i ispravci. Tehniki, izdanje je skoro sasvim istovjetno s onim iz 1847. godine"125 Vukov najozbiljniji i najbolji kritiar u to vreme bio je Nikanor Gruji, vladika pakraki, lan Matice srpske i Srpskog uenog drutva. On je 1852. godine u Zemunu objavio knjigu "Primjetve Nikanora Grujia, arhimandrita kuvedinskog, na prevod Novoga Zavjeta, koji je gospodin Vuk S. Karayi pisao" u kojoj je nabrojao oko tri stotine primedbi na prevod. Vuk je obratio panju na ove kritike, iako se o njima u pismu Platonu Atanackoviu loe izjasnio, i u izdanje iz 1857. godine uneo je osam ispravki. Sledee, tree izdanje, tampano je posle Vukove smrti, 1864. godine, u tirau od pet hiljada primeraka, a redosled poslanica je promenjen u dananji. Ovo izdanje, kao i ostala do 1871. godine spadaju u loija, jer je ispravke i korekcije inio ura Danii, koji je, unosei ih, uinio niz drugih greaka. "I tako sve hotimine izmjene u svijem izdanjima Vukova Novoga Zavjeta od g. 1864. do g. 1871. idu na raun Daniiev, kao to na njegov raun idu i sve nehotine tamparske pogreke koje su se u tijem izdanjima potkrale."126
124

Prema podacima iz THE BRITISH LIBRARY GENERAL CATALOGUE OF PRINTED BOOKS to 1975, Bible, Clive Bingley, London, 1979 125 Kuzmi, Peter dr: VUK-DANIIEVO SVETO PISMO I BIBLIJSKA DRUTVA
126

Milan Reetar prema Moin, Vladimir dr: VUKOV NOVI ZAVJET, Prosveta, Beograd, 1974. godine

64

Nauka se o ovim ispravkama veoma nepovoljno izrazila, pa je zato 1974. godine Prosveta tampala kritiko izdanje, a 1987. godine izdavake kue Prosveta i Nolit tampale su izdanje iz 1847. godine u (za nae uslove velikom) tirau od 14 hiljada primeraka. Godine 1868. Vukov pravopis je zvanino prihvaen u Srbiji i uveden u kolski sistem. Te iste godine, objavljeno je prvi put na srpskom jeziku Sveto pismo Staroga i Novoga zaveta. GODINA 1857.: PREVODI PLATONA ATANACKOVIA Linost vladike Platona je veoma zanimljiva. On je bio ne samo poznanik Vuka Karayia iz mladosti, ve i prevodilac Svetoga pisma na crkveno-slovenski jezik. Jo dok je bio katiheta na bogosloviji, Platon je sakupio nekoliko narodnih pesama i poslao ih Vuku. Poznato je da je Platon Atanackovi, po preporuci Matice srpske, 1839. godine od Save Tekelije traio miljenje o Vukovoj slovnoj ortografiji. Bio je dobro upoznat sa Vukovim radom, kao i sa borbom koja se vodila oko reforme jezika, ali se ipak odluio da ostane veran crkveno-slovenskom tako da su njegovi radovi, iako ponovo tampani, brzo zaboravljeni kada je i sama crkva prela na Vukov pravopis. Vuk ga je, ak, molio da da svoje miljenje o njegovom prevodu iz 1847. godine - to mu je vladika i obeao, ali miljenje nije poslao. "No to, ne mogu mimogredce ja dati svoje miljenje initi; no meutim budite uvereni da u prizreniju toga ni dunosti mojoj Arhijerejskoj, ni knjievstvu naem, pa i ni vama neu ostati duan..."127 Platon je roen u Somboru 1788. godine, a 1839. godine je postao budimski episkop. Znaajne 1848. godine postavljen je za naelnika srpskoga odeljenja u ugarskom Ministarstvu prosvete, a 1851. godine postavljen je i za vladiku bakog. Umro je 1867. godine u Novom Sadu. Bio je pisac, profesor bogoslovije, veliki prosvetni dobrotovor i prevodilac. Mnogo je radio na kolskoj knjievnosti, bio je predsednik Matice srpske i poglavar srpske crkve pod ugarskom vlau (zbog ega je kasnije imao problema sa patrijarhom Rajaiem128), lan Drutva srpske slovesnosti i dr. Za kolsku i crkvenu upotrebu preveo je Novi zavet i bezmalo itav Stari zavet. to se jezika tie, pripadao je konzervativcima (protivnicima Vukove reforme) i njegovi tekstovi nisu odmakli daleko od Stojkovievog prevoda, zbog ega su kasniji izdavai bili prinueni da ga doteruju i ispravljaju ponegde, koristei za ispravke uglavnom Vukov prevod. Od Staroga zaveta (i apokrifa) preveo je i objavio sledee129:

127

Iz Vukove Prepiske I, 558; navedeno prema: Stojanovi, LJubomir: IVOT I RAD VUKA STEFANOVIA KARADIA (reprint iz 1924. godine), Beogradski izdavaki grafiki zavod, Beograd, 1987. godine
128

AZBUNIK SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE po Radoslavu Grujiu, priredio mr Slobodan Mileusni, Beogradski izdavaki grafiki zavod i Muzej Srpske pravoslavne crkve, Beograd, 1993. godine prema GLASNIKU SRPSKOG UENOG DRUTVA, Beograd, 1867. godine

129

65

1. Uilina i domana Biblia, sa izobraeniima, Be, 1857.g. (uybenik sa primerima) 2. Soinenia Solomonova i Sirahova, Be, 1857. g. 3. Proroka i cara Davida Psaltir, Novi Sad, 1857. g. 4. Knjige Tovita, Judite, Estire, Jova, Novi Sad, 1858. g. 5. Starozavetni proroci svi sedamnajest, Novi Sad, 1861. 6. Pet knjiga Moiseovih, Novi Sad, 1867. g. (koja je ve iste godine zbog velikog interesovanja ponovo objavljena u Novom Sadu) 7. Bibline pripovetke, Novi Sad, 1867. g.130 Od Novoga zaveta: 1. Uilina i domana Biblia Novii Zaveta, Be, 1857. g. (uybenik sa primerima) 2. Apostoli i Evangeliji s prevodom srbskim, Novi Sad, 1860. g. (ova knjiga je kasnije vie puta pretampavana iako nije prevod itavog Novoga zaveta ve aprakos - odlomci - za itanje nedeljom i praznikom u crkvi). Godine 1885. u Novom Sadu braa Popovi je ponovo izdaju, ali u popravljenom prevodu. Godine 1894. u Panevu, u jo jednoj redakciji teksta koju je nainio sarajevski protojerej Gavrilo Boljari, braa Jovanovi tampaju izdanje za Bosnu. Za Platonov prevod prazninih i nedeljnih evanelja i apostola, prof. arni (i sam prevodilac Novoga zaveta) je izjavio: "Prevod teniji i taniji od Vukovog, ali blii crkvenoslovenskom prevodu, sa koga je izvren, nego originalnom grkom."131 GODINA 1867.: PREVOD STAROGA ZAVETA URE DANIIA ura Popovi, sin novosadskog svetenika Jovana Popovia, rodio se 1825. godine, a umro 1882. godine u Zagrebu. Prezime u Danii zamenio je prilikom objavljivanja svog prvog i najuvenijeg strunog rada 1847. godine: "Rat za srpski jezik i pravopis", poto mu je beka cenzura tekst prvi put zabranila pod pravim imenom i prezimenom. U Be je 1845. godine doao da studira pravo, ali se, godinu dana kasnije, priklonio Vuku Karayiu i poeo da studira slovensku filologiju i srpski jezik. Bio je profesor slovenske filologije, istorije knjievnosti i estetike na Velikoj koli u Beogradu, bibliotekar Narodne biblioteke, sekretar Drutva srpske slovesnosti, sekretar Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti u Zagrebu, itd. Bio je lan Matice srpske, lan Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti, lan Carske petrogradske akademije nauka i poasni doktor filozofije Petrogradskog univerziteta. Svakako da je Vukov rad na prevodu Novoga zaveta ohrabrio uru Daniia da pone sa prevoenjem starozavetnih pripovedaka, zatim psalama, a kasnije i sa ostalim knjigama Staroga zaveta. Tako je 1850. godine objavljena knjiga "Pripovjetke iz staroga i
130

Milievi, Milan .: POMENIK ZNAMENITIH LJUDI I SRPSKOG NARODA NOVIJEGA DOBA, Srpska kraljevska tamparija, Beograd, 1888. godine - reprint Slovo ljubve, Beograd, 1979. godine
131

Raki, Radomir profesor: PREVODI SVETOG PISMA KOD NAS (lanak), Pravoslavlje, broj 491, Beograd, 1987. godine

66

novoga zavjeta", koja je tampana u Beu i sa kojom je postigao veliki uspeh. Ove pripovetke, koje je radio zajedno sa Vukom, dotampavane su vie od dvadeset puta: u Beogradu, Zagrebu, Panevu, Novom Sadu, na irilici i latinici. Pretpostavlja se da je Danii pre 1862. godine pripremio prevod Psalama (veruje se da je prevod zavren ak 1850. godine132), ali Britansko drutvo nije prihvatilo ponudu da ih tampa, uz obrazloenje da nisu prevedena sa jevrejskog izvornika, ve sa crkvenoslovenskog jezika. "Ja sam psalme prevodio u ono vrijeme kad je bila najvea vreva protiv Vuka i protiv prijevoda Svetoga pisma... Stoga sam, prevodei psalme, morao mnogo se drati ruskoga prijevoda. A da nije bilo toga, mnoga bi se mjesta mogla kazati i ljepe srpski i blie originalu!"133 Ipak, Danii radi reviziju Psalama koristei literarni prevod sa jevrejskog i ponovo ih nudi Biblijskom drutvu, to ovo sada prihvata. Tako 1864. godine "Psaltir Davidov" izlazi u Beu, u izdanju A. Rajnharda. U Peti (Budimpeti) je 1865. godine objavljeno "Sveto pismo, Postanje ili prva knjiga Mojsijeva". Godine 1866. objavljuje "Pet knjiga Mojsijevih", i iste godine izdanje se zbog velikog interesovanja ponavlja. Sledee, 1867. godine objavljuje "Knjigu Isusa Navina, o Sudijama, o Ruti, Samuilove, o carevima, dnevnike", u dva izdanja na irilici i na latinici. "Kada se ima na umu da su ovi prevodi izali u vreme definitivnog stvaranja srpskog knjievnog jezika u drugoj polovini XIX veka, i da su ti prevodi klasini po svome jeziku, onda se moe razumeti njihov veliki znaaj. Jezik Biblije je postao obrazac biblijskog stila u naoj knjievnosti."134 Godine 1868. u Beogradu izlazi celo Sveto pismo na irilici. Iste godine u Peti izlazi na latinici. Danii je Stari zavet preveo sa latinskog prevoda Biblije po uem jevrejskom kanonu koji je izdao Emanuel Tremelius 1575-1579. godine u Frankfurtu na Majni. Pretpostavlja se da su korekture raene prema prevodu na neki drugi jezik (prema Luterovoj nemakoj Bibliji). Zanimljivo je da ceo Stari zavet nije nikada objavljen kao samostalna celina, mada su ve navedeni delovi imali po vie izdanja, i na irilici i latinici. Kako jo uvek nije uraena studija Daniievog prevoda, (kao to postoji V. Moinova studija Vukovog prevoda), ne postoji detaljna analiza prevodilakih greaka u Starom zavetu. Zato ovde navodim samo nekoliko oiglednijih, kako bismo obratili na njih panju prilikom itanja Staroga zaveta: GREKE (primeri):

uri, Vojislav; O uri Daniiu (esej), KNJIGA URE DANIIA, Srpska knjievna zadruga, knjiga broj 460, Beograd, 1976. godine
133

132

POMENIK o Daniiu, Godinjica Nikole upia, knjiga 5. Beograd, 1883. godine

134

ENCIKLOPEDIJA JUGOSLAVIJE, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb

67

1. Peta Mojsijeva 33, 6 (Danii): "Da ivi Ruvim i ne umre, a ljudi njegovijeh da bude malo!" treba: "Da ivi Ruvim i ne umre, a ljudi njegovijeh da ne bude135 malo!" 2. Prva Samuilova 8, 16 (Danii): "I sluge vae i slukinje vae i mladie vae najljepe i magarce vae uzimae, i obrtati na svoje poslove." Pogreno prepisano slovo u rei u srednjovekovnom jevrejskom prepisu, koje se kasnije prenelo i do nas. Treba da stoji: "I sluge vae i slukinje vae i najbolje volove136 i magarce vae uzimae..." 3. Nemija 3, 8 (Danii): "...i ostavie Jerusalim do irokoga zida." treba: "...i utvrdie137 Jerusalim do irokoga zida." 4. Psalam 23, 6 (Danii): "...i ja u nastavati u domu Gospodnjem za dugo." treba: "...u domu Gospodnjem zauvek/doveka/veito138." 5. Osija 6,6 (Danii): "Jer je meni milost mila a ne rtva..." treba: "Jer je meni ljubav139 mila a ne rtve..." 6. Amos 5, 24 (Danii): "Nego sud neka tee kao voda i pravda kao silan potok"
135

U Bakotievom prevodu stoji: ...da se mnoe! U Bakotievom prevodu stoji pravilno: volove.

136

137

Prema Diplomskom radu M. ivkovia: "Problemi prevoenja Starog zaveta", BBC "Logos", Novi Sad, 1994. godine

138

Primedba V. ajkanovia objavljena u asopisu Novi ivot, XII knjiga, Beograd, 1922. godine . 139 Isto.

68

treba: "Nego pravda neka tee kao voda i pravednost140 kao silan potok." 7. Zaharije 14, 16 (Danii): "Taki e biti grijeh Misircima i grijeh svijem narodima koji ne bi dolazili da praznuju praznik sjenica." treba: "Takva e biti kazna Misircima i kazna141 svijem narodima..." Stari zavet je napisan tzv. hercegovskim dijalektom srpskoga jezika, za koji ajkanovi kae da "...ima u sebi neeg dostojanstvenog, sveanog, starinskog..." Opti je utisak da se ne moe dobiti lepi prevod, ali da se moe svakako teiti za tanijim. "Ovaj prevod Biblije u celini ne zadovoljava, jer, po oceni D. Glumca, nije delo pravoslavnih bogoslova ili Crkve, ve srpskih filologa koji su bili neupueni u uenje i tumaenje Pravoslavne crkve."142 GODINA 1868.: SVETO PISMO NA NARODNOM JEZIKU U SRBIJI Kada se pojavilo prvo celovito izdanje Biblije, u Beogradu je odmah prodato zavidnih hiljadu i sto primeraka, tako da su i novine zabeleile taj sluaj. Od prvog izdanja na srpskom jeziku 1868. godine do prvog sledeeg prole su samo dve godine. A ve 1871. godine u Beogradu se pojavljuje tree izdanje u "kojem su pobiljeena jednaka mjesta", koje je pripremio Danii, to zapravo predstavlja prvu i dosada jedinu konkordanciju po ovom prevodu. U tom obliku Sveto pismo imamo i danas. Tokom XIX veka tampano je143: na irilici: Novih zaveta Psaltira Sveto pismo vie od 112.000 komada (u Bgd-u, Beu, Berlinu i Peti); vie od 92.000 komada (u Beogradu, Beu i Budimpeti); vie od 35.000 komada (u Beogradu i dr.);

140 141

Isto. Isto

142

arni, Emilijan dr: UVOD U SVETO PISMO NOVOGA ZAVETA - opti deo (apirografisano izdanje), Sveti arh. sinod SPC, Beograd, 1973. godine
143

Statistiki pregled sainjen prema podacima navedenim u knjizi dr Petera Kuzmia: VUK-DANIIEVO SVETO PISMO

69

Delova Svetoga pisma: na latinici:

vie od 72.000 komada (u Lajpcigu, Bgd-u i Budimpeti);

85.000 komada (u Budimpeti i Beu); Psaltira 82.000 komada (u Budimpeti i Beu); Sveto pismo vie od 14.000 komada (u Budimpeti i Beogradu); Delova Svetoga pisma: vie od 25.000 komada (u Budimpeti, Beu i Beogradu). Izvetaji predstavnika Biblijskog drutva pokazuju da je zanimanje za Sveto pismo bilo ogromno, to se moe videti i po tampanim tiraima. Samo 1871-1872. godine prodato je oko 34 hiljade primeraka Biblije i delova, a sledee godine vie od 30 hiljada. Godine 1912. pojavljuje se novo biblijsko drutvo kao izdava. kotsko narodno biblijsko drutvo je izdalo celo (ili delove ?) Sveto pismo u prevodu . Daniia i V. Karayia, irilicom. Meutim, prema upuenim kritikama smatra se da su bili u relativno looj redakciji. Godine 1914. Biblijsko drutvo tampa Evanelje po Luci dvojezino: u jednom stupcu na srpskom, a u drugom na engleskom. Moda je ovo izdanje namenski tampano za britanske vojnike - saveznike srpske vojske u ratu, a moda je bila u pitanju samo vremenska podudarnost. Upotreba Vukovog i Daniievog prevoda se omasovljava. NJihovi prevodi se koriste u drugim publikacijama, pretampavaju se delovi Svetoga pisma u raznim prilikama. Tako 1935. godine izlazi knjiica Prie Solomunove za koju se kae da je deo takozvane Depne Biblije koja je prvi put objavljena 1922. godine. Pojavljuje se nekoliko revizija Vukovog prevoda (o emu e kasnije biti rei), ali niko se nije poduhvatio da radi na reviziji Staroga zaveta... "Prevodi biblijskih knjiga donose dva velika dobra svakome narodu. Prvo je to narod bolje poznaje nauku Hristovu, te se bolje utvruje u veri Hristovoj, a drugo je to je Sveto pismo Knjiga nad knjigama, pa tom svojom vanosti stvara knjievnost gde je nema, ili gde je zatekne, daje joj novi ivot. Prvo se moe posvedoiti tim, to se i neznaboci obraaju na veru Hristovu prevodom Svetoga pisma, kao to i dananji dan biva; a za drugo, evo samo Nemaca i nas: u Nemaca je prevodom Svetoga pisma Luter postavio temelj knjievnosti, a u nas ko ne zna kolika je u knjievnosti vlada Svetoga pisma, koje imamo?"144 Za popularisanje Biblije u prvoj polovini dvadesetog veka zasluna je i organizacija pod nazivom: "Hrianska zajednica mladih ljudi", ili kako se u inostranstvu zove YMCA. Tokom Prvog i Drugog svetskog rata, lanovi ove zajednice slali su naim zarobljenim vojnicima po logorima Sveta pisma, a u miru su organizovali italake biblijske grupe. Jednu takvu grupu predvodio je kasniji profesor i prevodilac Emilijan arni, a voa organizacije za Jugoslaviju bio je Nikolaj Velimirovi. Tokom 130 godina koliko imamo ovaj prevod, objavljivan je u mnogim verzijama. Kao primer navodimo neka izdanja: godine 1989. "Hrianski pregled" je kao posebnu
144

Novih zaveta

Danii, uro: DANIIEV ZBORNIK: SITNIJI SPISI, Srpska kraljevska akademija, Beograd, 1925. godine

70

knjiicu lepo opremljenu, objavio Pesmu nad pesmama; "Dobra Vest" iz Novoga Sada 1992. godine objavljuje Prie Solomunove, uz nekoliko ilustracija; drutvo "Danica" iz Republike Srpske u svojim Kalendarima za 1993. i 1994. godinu objavljavljuje pojedine knjige iz Staroga zaveta; Nemako-vajcarsko udruenje za Nedeljnu kolu objavljuje Prie iz Biblije, itd. Vukov i Daniiev prevod slui i kao osnov - potka za izdavake poduhvate tipa: Biblija za mlade, Ilustrovana Biblija, Deija Biblija, Biblija i umetnici itd. Biblija je tolikog znaaja imala na srpski jezik da su neka pitanja razmatrana i u novom "Pravopisu srpskoga jezika", u izdanju Matice srpske 1994. godine: npr. zato se u nominativu kae Hristos, a u genitivu Hristu a ne Hristosu, postojanje dubleta Ev. po Luki/Luci, Boji/Boiji, itd. Sastavljai novoga pravopisa su za pojedine sluajeve konsultovali postojee prevode Svetoga pisma i Novoga zaveta na srpski jezik, usvajajui poneko reenje. Biblijsko drutvo je 1993. godine izdalo posebno izdanje Vukovog Novoga zaveta sa Daniievim Psalmima za izbeglice iz Bosne i Hrvatske. Primerci su poklanjani. Prva audio-kaseta sa biblijskim sadrajem na srpskom pojavila se 1994. godine u izdanju Literature, Sound & Vision: Translation Ministry, iz Bristola u Engleskoj. U ulozi itaa pojavljuje se Dragan Milenkovi koji je uradio reviziju Daniievog prevoda Prve Mojsijeve, a zatim to preneo na traku. U toku je rad na drugim knjigama Staroga zaveta. Vukov i Daniiev prevod je i danas u najmasovnijoj upotrebi kod skoro svih evaneoskih crkava u Jugoslaviji i na drugim podrujima gde se govori srpskim jezikom. U HRVATSKOJ Novi prevod Biblije mnogo je znaio i u Hrvatskoj. Prvo je 1864. godine objavljen Vukov Novi zavet latinicom, tampan u Beu, u dve hiljade primeraka. Vuk je takav predlog bio podneo jo davne 1850. godine uzimajui u obzir "Srbe katolike", ali ipak nije doiveo da ga vidi. Zbog velikog interesovanja meu ivljem u Hrvatskoj, ve 1866. godine tampa se u Peti drugo izdanje sa Psalmima, u pet hiljada primeraka. Kao to smo ve rekli, 1868. godine objavljeno je i Sveto pismo na latinici, uporedo sa prvim irilinim izdanjem. Jedan od problema koji se javljao u Hrvatskoj, bio je to Daniiev prevod Staroga zaveta nije zadovoljavao kanon rimokatolike crkve. Osim toga, Danii je ak odbio da prevede apokrifne knjige, poto je postojala ideja da se one dodaju ve prevedenim, i da se zatim tampa takav Stari zavet na latinici. U takvoj situaciji, zbog naraslih potreba, a i zbog jaanja hrvatske samosvesti, Bogoslav ulek je 1877. godine izvrio hrvaenje Vukovog Novoga zaveta i Daniievih psalama. Do kraja XIX veka (1895. godine) ovakvih Novih zaveta tampano je ukupno oko 50 hiljada primeraka, u vie izdanja. Poznata su izdanja iz 1899., 1901. i 1903. godine. Meutim, kako je ulek bio protestantske provenijencije, a uz to i Slovak, dolazi do nove revizije hrvatskog izdanja. Ovoga puta reviziju radi Milan Reetar, Hrvat i rimokatolik, koga je proteirao veliki autoritet toga doba Vatroslav Jagi (Reetar je Jagiu bio zet). Novo, revidirano, izdanje tampano je 1895. godine u Budimpeti, sa naznakom "pregledano izdanje". Sva latinina izdanja do danas predstavljaju samo pretampano Reetarovo popravljeno i pregledano izdanje iz 1895. godine.

71

72

9. XX VEK POETAK VEKA: PREVODI IVANA IRIA U periodu od 1907-1911. godine u "Bogoslovskom glasniku" u Sremskim Karlovcima, u nastavcima su objavljivani tekstovi Staroga zaveta u prevodu dr Ivana iria, koji je kasnije postao Irinej, baki episkop. On je ovaj prevod radio sa jevrejskog jezika. Ukupno je objavljeno: - 44 psalma - Knjiga proroka Amosa - Parimejnik U Novom Sadu je 1942. godine objavljeno pedeset pet psalama u irievom prevodu, u okviru knjige "Sluba nedelje svete Pedesetnice" PREVODI ILARIONA ZEREMSKOG Episkop gornjokarlovake eparhije od 1920-1931. godine Ilarion Zeremski (18651931.) takoe je radio na prevodu Novoga zaveta sa grkog jezika, iako ga nikada celog nije preveo. On je kao profesor bogoslovije u Sremskim Karlovcima, u prvoj i drugoj deceniji ovoga veka, prevodio sa grkog i uz komentare objavljivao novozavetne knjige u obliku skripti. Pojedini prevodi su mu objavljeni i u "Bogoslovskom glasniku", asopisu Karlovake bogoslovije, u periodu od 1902. do 1907. godine. Smatra se da je svojim radom postavio nove temelje prevodilakoj nauci i "ukazao na put kojim treba ii". GODINA 1927.: LONDONSKI PREVOD EVANELJA PO JOVANU U Londonu je 1927. godine na irilici, ekavicom, tampana knjiica "Sv. evanelje po Jovanu", u prevodu Vojislava M. Petrovia i Frederick NJ. Kingston-a, a u izdanju Centralnog prevodilakog instituta (Central translation institute Ltd.). Uz tekst se nalazi nekoliko ilustracija jevrejskih obiaja. U svom lanku "Prevod Sv. Pisma Novog Zaveta na srpski jezik" objavljenom u "Vesniku Srpske Crkve" broj 11/12, iz 1930. godine, prota M. Anelkovi kae da srpska crkva ima (izmeu ostalih) na raspolaganju i prevod "evanelja" ove gospode, meutim da nisu priznata od strane srpske crkve. U traktatu koji se nalazio u svakoj knjiici, autori prevoda (?) se obraaju itaocima u elji da se o istini i vlasti Boije Rei najbolje mogu uveriti itanjem same Rei. Oni sugeriu da je dodatni tekst svedoanstvo jednog sluge Gospodovog koji je "mnogo koristio duama da dobiju blagoslov Boji".

73

"Da su se i nebo i zemlja i vidljiva Crkva, pa i sam ovek, smrvili do nitavila, ja bih se ipak, Bojom milou, drao Boje Rei kao nesalomljive veze izmeu moje due i Boga... Re e ti Boija kazati svu istinu o tebi; ali e ti kazati i istinu o Bojoj ljubavi; i otkrie ti mudrost NJegovih saveta..."145 Izvesni D.S. (Dimitrije Stefanovi ?) u strunom asopisu Bogoslovlje za 1927. godinu veoma otro kritikuje ovaj prevod za koji se kae da je bio nameran da bude bolji od Vukovog, a ispalo je da je slabiji na mnogo mesta. Autor naglaava da nije dovoljno dobro znati samo srpski i grki - ve da je potrebno imati i strunu bogoslovsku spremu. "Neka ostavi posao koji je poeo a nije njegov ni za njega. Mene, upravo, iznenauje smelost g. Petrovia da se laa posla koji ni malo ne razume... Jedna je ipak pouka od prevoda g. Petrovia: da crkva treba to pre da da svoj srpski prevod Sv. pisma narodu. I to je ona ve odavno trebala uiniti."146 Odlukom Sv. arh. sinoda SPC i kasnijom potvrdom na Saboru iste, 1930. godine, ovaj prevod je proglaen jeretikim i nareeno je da se sprei njegovo rasturanje, zbog tolikih i takvih izmena u odnosu na Vukov tekst da se smatralo da su prevodioci imali nameru da pokvare pravoslavno uenje. Vukov tekst je tako zvanino postao referentan prevod, ak i u visokim krugovima pravoslavne crkve, koji su ga sada smatrali za "pravoslavan", samo osamdeset godina posle optubi da je nepravoslavan. GODINA 1933.: BAKOTIEV PREVOD SVETOGA PISMA Dr Lujo Bakoti je roen 1867. godine u Senju, a umro je 1941. godine u Beogradu. Poznat je i pod pseudonimom Dalmatikus. U istoriji e ostati zapamen po tome to je bio lan komisije za izradu Konkordata izmeu Srbije i Vatikana (koji je potpisan 1914. godine). Verovatno da je to razlog to je od 1920-1923. godine bio poslanik Kraljevine SHS pri Vatikanu, a kasnije zastupnik Kraljevine Jugoslavije pri Meunarodnom sudu u Hagu. Jedno vreme bio je pomonik ministra spoljnih poslova Kraljevine Jugoslavije. Autor je studije "Srbi u Dalmaciji" (objavljena 1938 g.), objavio je i Renik srpsko-hrvatskog knjievnog jezika, i preveo je Justinijanove "Institucije". Na Boi 1925. godine dr Lujo Bakoti je objavio svoj prevod Pesme nad pesmama u beogradskom Trgovinskom glasniku, koji je tada bio dnevna novina i imao visok tira, uz napomenu da je iz revidiranog prevoda Staroga zaveta (verovatno revidiranog prevoda ure Daniia). Te iste godine za Vaskrs, u istim novinama objavio je prevod 18-tog Psalma. Nekoliko godina kasnije, 1930. objavio je Sveto pismo Novoga zaveta. Isto na latininom pismu, u Beogradu je 1931. godine objavio kao posebnu knjiicu "Poslovice Solomuna, sina Davidova", u izdanju Britanskog i inostranog biblijskog drutva. itavo Sveto pismo Bakoti je objavio 1933. godine, ekavski, latininim pismom, a ponovljeno je i izdanje Novoga zaveta. Kada je prevod bio objavljen knjiga je kotala tadanjih 100 dinara, a pojavila se u izdanju Britanskog i inostranog biblijskog drutva. Smatra se da je Bakotiev prevod najuspeniji kada se radi o jevrejskoj poeziji: Psalmima,
145

Navod iz nepotpisanog pamfleta koji se nalazio u svakom primerku knjiice Evanelja po Jovanu. 146 D.S.: OCENE I PRIKAZI (lanak), Bogoslovlje, sv. 3, Beograd-Zemun, 1927. godine

74

Pesmi nad pesmama, odlomcima iz prorokih knjiga i Jova, jer je u svom radu koristio savremene metode, odnosno princip dinamikog ujednaavanja (kako bi dananji italac bio u mogunosti da oseti iste sadraje kao i prvobitni itaoci). Posle ovog prevoda svi nai prevodioci Svetoga pisma koriste ovaj princip u svom radu. Prilikom prevoenja koristio je sve pristupane tekstove (na grkom, latinskom, italijanskom, francuskom, ruskom, engleskom i nemakom). "Osobina Bakotievog prevoda je da je on zadrao izraze koji su kod pravoslavnog naroda ali je itacistiki govor zamenio etacistikim (Izrailj-Izrael)."147 Ipak, ovaj prevod nije zaiveo u narodu. Pretpostavlja se da je jedan od krupnih razloga neprihvatanja bio zamena odreenih rei - na primer, car je postao kralj, a geografska i lina imena zadrao je prema tzv. zapadnoj verziji prevoda. Meutim, imajui u vidu da je dr Bakoti po roenju bio Srbin iz Dalmacije, njegova namera je, verovatno, bila da naini jedan prevod Svetoga pisma koji bi bio od velike koristi njegovim sunarodnicima, odnosno Srbima u Dalmaciji i Krajini. Nisu izostale ni optube. Mogue da je Bakotieva pozicija kao pregovaraa o konkordatu Vatikana i Srbije i, kasnije, jugoslovenskog poslanika u Vatikanu bila dovoljan signal da njegov rad bude od pojedinaca ocenjen kao "rimska propaganda". Novi ivot ovom prevodu dat je ponovnim tampanjem 1989. godine, u izdanju Dobre vesti iz Novoga Sada. Dve godine kasnije izlazi i luksuzno izdanje sa objanjenjima, ilustracijama i mapama u boji, a 1994. godine se pojavljuje i izdanje u manjem tzv. A-5 formatu. Naalost, i pored rada dva lektora i, ak, pet korektora, i dalje postoji veliki broj slovoslagakih i tamparskih greaka, a ponegde nedostaje i itav stih (Matej 10,33 npr.). Jo je vea teta to se greke ponavljaju u svim novim izdanjima, verovatno zato to je korien isti, neispravljeni, slog. Zanimljivo je da je ovo izdanje yepnog formata raeno po naroitoj poruybini, tako da je itav tira predat naruiocu, pa se veoma teko moe nabaviti. GODINA 1934.: NOVI ZAVET U PREVODU DIMITRIJA STEFANOVIA Dimitrije Stefanovi je roen 1882. godine u Bakoj, umro je u Beogradu 1945. godine. Od 1907. do 1920. godine bio je profesor Karlovake bogoslovije, a od 1922. godine je profesor pravoslavnog Bogoslovskog fakulteta u Beogradu. Godine 1913. u Sremskim Karlovcima izdaje knjigu "Uvod u Sveto Pismo Novoga Zaveta". Godine 1917. preveo je Evanelje po Mateju i objavio ga sa tumaenjima. Osnovna namena bila je da knjiga poslui kao uybenik studentima, ali i da svetenicima pomogne za pripremanje propovedi i pouka. Sledei tu logiku, za potrebe predavanja 1918. godine, preveo je obe poslanice Solunjanima i sa tumaenjima objavio ih je kao uybenik, u izdanju Sv. arh. sinoda Mitropolije Karlovake, tampano u manastirskoj tampariji. Ve 1923. godine izdaje drugo, "znatno izmenjeno i dopunjeno" izdanje "Jevanelija po Mateju", jer je prvo izdanje rasprodato za godinu-dve dana. Godine 1926. objavljuje "ivot i rad apostola Pavla" sa prevodom i tumaenjem poslanice Galatima, Prve i Druge Timoteju, Titu i Filimonu, u izdanju Gece Kona, u malom tirau. U predgovoru je napisao:

147

ori, P.: O BAKOTIEVOM SVETOM PISMU, (lanak), asopis Na jezik, broj 6, Beograd

75

"Kao i dosadanje, tako je i ova moja knjiga u prvom redu namenjena koli, uenicima naih Bogoslovija i studentima naeg Bogoslovskog fakulteta. Zbog toga i nije izraena na irokoj osnovi... Pri izradi knjige koristio sam se naroito najnovijim Uvodima i komentarima nemakih, rimokatolikih i protestantskih bogoslova" Prelaskom u Beograd Stefanovi postaje profesor Bogoslovskog fakulteta - predaje egzegezu Novoga zaveta i stie zvanje protoprezvitera. Tu poinje sa prevoenjem itavog Novoga zaveta. Godine 1934. objavljuje ga u prevodu s grkog, a u izdanju Britanskog i inostranog biblijskog drutva. Ovo izdanje tampano je u Beogradu u tampariji "Mlada Srbija". Veselin ajkanovi kae148 da je Stefanovi napustio osnovni tekst (textus receptus) koji je koristio Vuk za svoj prevod, i da je koristio kritiko Nestlovo izdanje, te da zato ima dosta neslaganja sa Vukovim prevodom. Moe se rei da se prevodilac oslanjao na Vukov jezik i frazeologiju, i da mu je namera bila da sauva to vie od jezike lepote. Uz Novi zavet tampani su i Psalmi u prevodu ure Daniia. Zanimljivo je da je Novi zavet tampan u jednom stupcu po itavoj strani, a psalmi u dva stupca. Oigledno da je prelom Novoga zaveta i Psalama uraen posebno. I po obliku slova i po samom slogu vidi se da je deo sa psalmima bio samo pridodat. Skandinavsko drutvo za irenje Evanelja je ponovo objavilo ovaj prevod 1979. godine. U januaru 1985. godine pojavljuje se jo jedno izdanje u dvadeset hiljada primeraka, ali bez naznake izdavaa. O prevodu su se veoma pohvalno izrazili mnogi nai strunjaci koji smatraju da je prevod razumljiviji i taniji od Vukovog prevoda, mada je opti stav da, u knjievnom smislu, Vuka nije prevaziao. Postoje i ozbiljnije kritike ovoga prevoda: "Dimitriju Stefanoviu se zameralo slabo oseanje jezika i 'zapadnjako' naruavanje pravoslavne tradicije u kritikom prilazu tekstu Novog zaveta pa i tumaenju nekih vanijih mesta."149 GODINA 1939.: PREVODI DUANA GLUMCA Za potrebe uybenika "Gramatika staro-jevrejskog jezika", dr Duan Glumac, profesor Staroga zaveta na Bogoslovskom fakultetu u Beogradu, 1939. godine je, posle dve godine rada, u privatnom izdanju toga uybenika tampanog u Vrcu, preveo delove Staroga zaveta. U delu knjige posveenom vebama nalaze se njegovi prevodi tri poglavlja Prve knjige Mojsijeve (1, 3 i 4) i etrnaest psalama (1, 2, 3, 13, 15, 19, 23, 43, 54, 100, 110, 130, 146 i 150). GODINA 1943.: IZDANJA RIMOKATOLIKE PROPAGANDE

148

ajkanovi, Veselin: JEVANELJE PO MATEJU (lanak), Bogoslovlje, sv. 4, Beograd, 1929. godine Dimitrije Bogdanovi, u lanku povodom arnievog prevoda, Pravoslavna misao, sveska 23, Beograd, 1976. godine

149

76

Godine 1943. pojavljuje se irilino, ekavizirano, revidirano izdanje etvoroevanelja Vukovog prevoda: "Sveto evanelje Gospoda naega Isusa Hrista po Mateju, Marku, Luci i Jovanu", a u izdanju Pontificium Institutum Orientalium Studiorum, iz Rima, sa komentarima i primedbama ispod biblijskog teksta. Urednici ovoga izdanja smatrali su da je nedostatak bogoslovskog obrazovanja Vuka uticao na kvalitet prevoda, kao i da je njegovo prevoenje sa crkveno-slovenskog uticalo da nije dobro preveo, a naroito "teka i nejasna mesta, napose u poslanicama svetoga Pavla". Meutim, kako u samim evaneljima takvih greaka ima malo, pontifikalni (papski) Institut za orijentalistike studije iz Rima odluio se da ih objavi. Godine 1947. pojavljuje se drugo izdanje za koje urednici kau da je jo jednom revidirano. Tekst je podeljen podnaslovima, a pruaju se i dodatna razjanjenja. Naalost, nema dovoljno podataka o ovim izdanjima, o tirau, nameni i mestima distribucije, ali je oigledno da je stvarni interes za izdavanje bio od strane Propagande150, koja je svoje zanimanje za tampanje knjiga na irilici pokazala davne 1564. godine kada je ugaenu protestantsku irilinu tampariju iz Uraha prebacila u Rim. GODINA 1974.: ARNIEV PREVOD NOVOGA ZAVETA Dr Emilijan arni (1914, akovo u Rumuniji - 1995, Beograd), profesor Bogoslovskog fakulteta u Beogradu, uenik Dimitrija Stefanovia, svreni bogoslov, klasian filolog i doktor nauka iz Atine, i sam se odluio da prevede Novi zavet. Sledom kojim su nastala, prvo su objavljivana Evanelja: 1963. godine - po Marku, po Jovanu 1964.g., po Mateju 1965.g., po Luci 1968.g., a 1969. godine objavljena su Dela apostolska. Ova izdanja arni je izdao u privatnoj reiji, o svom troku, a svaka knjiica sadravala je i kratak uvodni tekst o samom evanelju. Godine 1972. Biblijsko drutvo je u LJubljani tampalo Evanelje po Jovanu, u (probnom) tirau od dvadeset hiljada primeraka, to je uobiajen postupak pred izdavanje celog prevoda. Godine 1973. Biblijsko drutvo Beograd je objavilo itav Novi zavet sa predgovorom prevodioca, kraim uvodima u novozavetne knjige i manjim Renikom najvanijih pojmova, naziva i imena sa nekoliko mapa, u poetnom tirau od trideset hiljada primeraka. Kao osnov za prevod korieno je osmo kritiko izdanje grkog novozavetnog teksta Aleksandra Merka, objavljeno u Rimu 1957. godine. Za uvodne podatke o novozavetnim knjigama i za renik pojmova, arni je koristio najsavremenije grke, latinske, nemake i engleske prirunike i komentare. "Prilikom prevoenja trudio sam se da originalni tekst oivim na srpskom jeziku traei taan izraz i dodajui po neku re, koja se sigurno podrazumeva - radi to

150

"Propaganda je ustanova eminentno kosmopolitska u svom delokrugu. Ona predstavlja najsjajniju i najplodotvorniju kreaciju papstva, stavljajui mu na raspoloenje glavna sredstva, kojima ono moe da izvri boanstveni svoj poziv irenja vere i prosvete kod svih naroda. Propaganda je najsjajnije ovaploenje papstva." Kardinal L. Jakobini, ARCHIV 52, 130, Rim, 10. februara 1884. godine.

77

potpunijeg i jasnijeg smisla - u nadi da e prevod korisno posluiti svakom itaocu ove najitanije knjige."151 Iako se o ovom prevodu arnievi savremenici i kolege nisu najbolje izrazili, sam arni je, odlukom da ga ustupi na umnoavanje Meunarodnom drutvu Gedeonita, umnogome doprineo da njegov prevod pone sve vie da se koristi. Gedeoniti su meunarodna hrianska organizacija koja se bavi tampanjem i poklanjanjem celog Svetog pisma ili samo Novog zaveta. Prema nepotpunim podacima, tira koji je Drutvo Gedeonita uvezlo u raniju SFRJ i dananju SRJ prelazi brojku od milion primeraka (samo u poslednjih pet godina pola miliona kopija). Gedeoniti arniev prevod poklanjaju po bolnicama (beli primerci), hotelima (srpsko-engleski dvojezini primerci) i pojedincima (plavi primerci). Profesor arni je doiveo ozbiljne javne kritike zato to je dozvolio da njegov prevod koriste Gedeoniti. Oprezne pohvale prevodu bile su retke i upuivane su uvek u sklopu neke druge ili novije ideje. Tako se, na primer, dr Dimitrije Bogdanovi, u lanku "Novi zavet u prevodu Emilijana arnia", objavljenom u asopisu "Pravoslavna misao" 1976. godine, zalae za pojavljivanje kritikog izdanja Novoga zaveta sa svim varijantama rane i stare crkvene vizantinske i istone tradicije. On, iako za arniev prevod kae da je dostigao vei stepen osavremenjivanja u upotrebi rei i sintaksi "biblijskog kazivanja", ipak smatra da nije dovoljno pojavljivanje samoga prevoda - potrebno je objaviti prevod sa kritikim komentarom. Iste godine kada je tampan prevod, u LJubljani je tampana knjiica pod nazivom "Uvod u Novi zavet", koja zapravo sadri sve dopunske tekstove iz prvog izdanja prevoda Novoga zaveta, osim teksta Novoga zaveta: Uvod, Renik i Priloge sa mapama, kao zasebno izdanje. Godine 1991. organizacija po imenu Literature, Sound & Vision: Translation Ministries iz Velike Britanije kao posebno izdanje objavila je arniev prevod Evanelja po Jovanu, sa namerom da slui kao osnovni tekst - besplatan uybenik - za dopisni biblijski kurs o Evanelju po Jovanu. Evanelje po Jovanu je doivelo jo jedno izdanje na srpskom jeziku. U knjiici malog formata, nepoznatog tiraa i godine izdavanja, nepoznati izdavai kau da su se "prihvatili izdavanja ovog yepnog evanelja, a na predlog Drutva za irenje yepnih Biblija (Pocket Testament League)". Na poetku knjiice nalaze se mali uvod i predgovor, a posle Evanelja po Jovanu u arnievom prevodu nalaze se dodaci: "Poruke o spasenju kroz Isusa Hrista" i "Moja odluka". Knjiica je tampana irilicom u LJubljani. Sledee izdanje: knjiicu "Put, istina, ivot" sa arnievim prevodom Evanelja po Jovanu, objavio je izvesni LJubomir Petrovi iz Engleske, koji je u tekstu na kraju knjiice pozvao sve zainteresovane da mu se jave. Godine 1994. Hrianska zajednica iz Novoga Sada objavila je na srpskom jeziku knjiicu "Kad se na svet rui", tampanu latinicom, u kojoj su svi novozavetni navodi iz arnievog prevoda. Ovo izdanje bilo je prvenstveno namenjeno izbeglicama; uz prigodne tekstove objavljeno je nekoliko izbeglikih svedoanstava. Svi navodi su korieni uz odobrenje Meunarodnog biblijskog drutva. Dr arni je skoro sve knjige Novoga zaveta sa komentarima uz svoj prevod, objavio kao posebne uybenike za Bogoslovski fakultet, od kojih su neki tampani u vie izdanja. Osim Novoga zaveta, dr arni je preveo Psaltir koji je doiveo dva izdanja.

151

arni, Emilijan dr: PREDGOVOR Novom zavetu, Biblijsko drutvo, Beograd, 1973. godine

78

GODINA 1984.: PREVOD NOVOGA ZAVETA KOMISIJE SVETOGA ARHIJEREJSKOGA SINODA SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE Najnoviji prevod Novoga zaveta koji imamo na srpskom jeziku objavljen je 1984. godine, posle 22 godine komisijskog rada visokih dostojnika SPC, profesora Bogoslovskog fakulteta i profesora Beogradskog univerziteta. Polazei od toga da crkva ne samo da ima monopol po pitanju pravilnog razumevanja i tumaenja, ve da je ona jedina koja je merodavna i odgovorna i po pitanju prevoenja Svetoga pisma, a kako Srpska pravoslavna crkva u toj ulozi jedino vidi sebe (kada se radi o srpskom jeziku i narodu), te kako nijedan postojei prevod nema crkveni blagoslov, srpska crkva je pristupila prevoenju Boije Rei na narodni jezik. Plan da se pristupi reviziji Vukovog prevoda odavno je postojao, jo od sredine druge decenije ovoga veka. Meutim, realizaciji se pristupilo tek krajem 1962. godine. Prvobitna ideja je bila da se uradi revizija Vukovog prevoda, ali se od te ideje zvanino odustalo neto kasnije, mada nezvanino nije jo sledeih desetak godina. Za osnovni tekst izvornik - odlueno je da se uzme rukopis koji se nalazi u u Istanbulu, u seditu Vaseljenske patrijarije, a koji datira iz 1904. godine, uz konsultacije sa novim kritikim izdanjima na grkom: Nestl-Alandovim, Merkovim itd. Za uporeivanje su korieni i stari rukopisi srpske jezike redakcije (o kojima smo ranije govorili), Vulgata, ruski sinodalni prevod, kao i savremeni prevodi na hrvatski, italijanski, bugarski, nemaki, francuski, engleski itd. Prilikom izrade prevoda najvie je korien Vukov prevod (kao i kritike i analize njegovog rada), prevodi D. Stefanovia, L. Bakotia i E. arnia. Zanimljivo je da su koriena i tri neobjavljena rada: revizija Vukovog prevoda koju je radio Nikolaj Velimirovi za vreme internacije u manastiru Vojlovica kod Paneva tokom Drugog svetskog rata, zatim delimian autorski prevod koji se pojavljuje u knjigama Justina Popovia152, kao i neobjavljen rad Janka Lukia, koji je Justinu Popoviu bio predat na recenziju.

152

Justin Popovi je tumaio knjige Novoga zaveta dok je bio profesor Novoga zaveta u bogoslovijama u Karlovcima, Prizrenu i Bitolju od 1924. do 1934. godine, da bi od 1945. do 1960. godine sainio sledee knjige komentara novozavetnih knjiga sa svojim prevodom: Evanelje po Mateju (u rukopisu), Dela apostolska (u rukopisu), Poslanica Rimljanima (uraen prevod bez komentara), Prva i Druga Korinanima, Poslanica Efescima, Galatima, Prva i Druga Solunjanima (postoje po dve verzije prevoda koje se minimalno razlikuju), Koloanima i Filipljanima, Jovanove poslanice. Iz rukopisa i priprema prevoda vidi se da je Justinova namera bila da uradi komentare celog Novog zaveta, odnosno da ga prevede u tu svrhu, ali ga je, verovatno, smrt prekinula. Recenzenti pet objavljenih Popovievih knjiga sa Pavlovim poslanicama bili su A. Jefti, I. Bulovi i A. Radovi, a izdava manastir elije kod Valjeva objavio ih je u seriji od 1979. do 1983. godine. Tira ovih udbenika bio je po tri hiljade primeraka.

79

"Od veoma velike koristi bila je Komisiji i ispravka Vukova prevoda koju su za vreme rata i okupacije izvrili, nalazei se u internaciji u manastiru Vojlovici u junom Banatu, blaenopoivi episkop Nikolaj Velimirovi153 i tadanji jeromonah Vasilije Kosti, kasnije njegov naslednik na ikoj katedri."154 Iako se zvanino odustalo od revizije Vukovog prevoda, Komisija je ipak i dalje radila na popravljanju i prepravljanju njegovog teksta. Tako 1967. godine izlazi privremeno izdanje koje crkva ne tampa kao svoje zvanino izdanje, ali koje se ipak moe upotrebljavati za bogoslubenu upotrebu. Ovo, revidirano izdanje evanelja, priredio je i objavio branievski episkop Hrizostom, pa je tako ostao naziv "Branievski jevanelistar". Zanimljivo je da je 1977. godine Branievska eparhija izdala (u ekavskom izgovoru srpskoga jezika) drugo izdanje155. Poto je posle prvog izdanja stiglo nekoliko stotina primedbi, episkop Hrizostom i dr Aleksandar Birvi su izvrili analizu i reviziju i pripremili tekst za drugo izdanje. I ovo izdanje je odobreno za zvaninu crkvenu upotrebu u branievskoj eparhiji.156 "Polazei od okolnosti da je Vukov prevod, i pored toga to nije uao u zvaninu bogoslubenu upotrebu crkve, ipak dobio najiri publicitet i uao u masovnu upotrebu naroda, crkva se opredelila za to da Vukov prevod revidira poput poznatih revizija Luterovog nemakog prevoda, a ne da izdaje kakav novi, originalni prevod. Tako su se posle drugog svetskog rata, jedno za drugim - 1967. i 1970. pojavila dva revidirana crkvena Vuka..."157

Vladika Nikolaj je uhapen u julu 1941. godine i zatvoren u manastir LJubostinju. Krajem 1942. godine prebaen je i zatvoren u manastir Vojlovicu kod Paneva. Sledee godine je odveden u nemaki koncentracioni logor Dahau, gde su ga saveznike trupe ospobodile 8. maja 1945. godine.
154

153

Bulovi, Irinej dr jeromonah: NOVI PREVOD SVETOGA PISMA NOVOGA ZAVETA, Glasnik slubenog lista SPC, knj. 66, Beograd, 1985. godine
155

Prema "Biblijskom reniku" Radomira Rakia, profesora Bogoslovskog fakulteta u Beogradu, postoji jo jedno izdanje iz 1975. godine. U tom sluaju, izdanje 1977. godine bilo bi tree. Svaka eparhija, odnosno episkop, samostalno odluuje o upotrebi Svetoga pisma u svojoj eparhiji. U SPC jo nije doneta odluka o tome koji bi prevod bio za upotrebu u svim eparhijama.

156

157

Bogdanovi, Dimitrije: DVE NOVE REVIZIJE VUKOVOG PREVODA NOVOG ZAVETA (lanak), Kovei, knj. 12, Vukov i Dositejev muzej, Beograd, 1974. godine

80

Meutim, ovaj rad Komisije158 oigledno nije zadovoljio. Mogue je da je, s obzirom da je Komisija radila u duem vremenskom periodu, dolazilo do neusklaivanja i nedoslednosti, odlaska lanova i dr., pa je dalji rad trebalo sistematizovati i ujednaiti. Zato se 1968. godine formira novi sastav Komisije, a njeno voenje preuzima tadanji rako-prizrenski episkop Pavle, dananji srpski patrijarh.159 Komisija je u novom sastavu odmah izvrila reviziju rada Komisije u preanjem sastavu. Ve 1970. godine, Biblijsko drutvo iz Beograda "uz blagoslov patrijarha" objavljuje "Sveto jevanelje po Mateju, Marku, Luci i Jovanu". Na ovom izdanju je napisano da je u prevodu Vuka Karayia, a da je revidirano prema grkom tekstu Vaseljenske patrijarije iz 1904. godine. Reviziju je nainila ("prevod ispravljala") Komisija sinoda i Biblijskog drutva. Tekst je tampan u jednom stupcu, podela stihova i poglavlja je kao kod Vuka, ali se pojavljuju "zaela" ime se omoguava itanje teksta evanelja u crkveno-slubenoj upotrebi. Iako je "Sveto jevanelje" isto tako revizija Vukovog prevoda kao to je to i "Branievski jevanelistar", uporeenjem se vidi da su to, zapravo, dva odvojena pristupa prevoenju i revidiranju biblijskog teksta. Ipak, kako je rad na reviziji jednoga prevoda koji nije nastao sa originala mnogo tei nego sam prevod sa originala, a da o teolokim nesuglasicama i ne govorimo, Komisija je nastavila sa radom i na poslanicama. Svaka ispravka Vukovog prevoda kvarila je njegovu jeziku lepotu, tako da ni tanost prevoda nije mogla da bude poboljana a da se ne pokvare jedinstvene osobine Vukovog rada - jezike i stilske, koje tako krase Vukov prevod. Verovatno da je zato doneta odluka da se konano i stvarno odustane od revidiranja Vuka, i da se dalje radi na itavom prevodu Novoga zaveta, koji sada ne bi bio revizija Vuka ve nov, autonoman, prevod SPC. U tom smislu, moe se rei da su i "Branievski jevanelistar" prvo izdanje, i njegovo ponovljeno ekavsko izdanje, kao i "Sveto jevanelje" predstavljali probne, eksperimentalne, radne verzije. Komisija je, u drugom sastavu, radila sve do 1983. godine, kada je rukopis predat u tampu. Principi rada su se zasnivali na "vekovnoj ivoj irilo-metodijevskoj i svetosavskoj tradiciji pri prevoenju" i mogu se saeti u jednu reenicu: "Kao Knjiga Crkve, Biblija treba da bude prevedena tano i verno, pri emu ne mislim samo na filoloku ve i na bogoslovsku tanost i vernost."160 Novi zavet, u prevodu Komisije sinoda SPC, prvi put je objavljen 1984. godine i zvanino promovisan na Beogradskom sajmu knjiga, u deset hiljada primeraka, a u izdanju Svetoga arhijerejskoga sinoda SPC u saradnji sa Britanskim i inostranim biblijskim drutvom iz Beograda. tampan je u tvrdom povezu sa zlatotiskom, maloga formata, sa "zaelima" i naslovima u svakom poglavlju. Meutim, ubrzo je neprodati tira povuen i pristupilo se reviziji jo sasvim novoga prevoda. Istine radi treba rei da je prvo izdanje ovoga prevoda na zvaninoj promociji na sajmu i predstavljeno kao probno izdanje. Godine 1990. objavljeno je drugo, ispravljeno izdanje, u dvadeset hiljada primeraka, koje je tampalo sarajevsko "Osloboenje" u skromnijoj opremi. Ispravljena su
158

U prvom sastavu Komisije bili su: dr Milo uri, dr Petar ori, dr Justin Popovi, dr Bogoljub irkovi i dr Stojan Goevi.
159

U drugom sastavu Komisije bili su: tadanji episkopi Pavle, Jovan, Vasilije, Stefan, Hrizostom, Danilo, profesori Bogoslovskog fakulteta Bogoljub irkovi, Stojan Goevi, Milo Erdeljan, i dananji visoki dostojnici SPC Atanasije Jefti, Amfilohije Radovi i Irinej Bulovi. 160 Isto kao br. 154.

81

pojedina mesta i nedoslednosti, a dolo je i do manjih revizija, uglavnom zbog promene lanova Komisije. Naalost, ovako mali tira je ve odavno rasprodat. Komisija se opredelila da prevod ostane u ijekavskom izgovoru, iako veina srpskog naroda danas govori ekavicom. Moda je razlog tome sva lepota i epska visina ovog dijalekta za koji su se opredelili i Vuk i Danii. Komisija je u prevoenju teih mesta koristila tumaenja crkvenih otaca i uitelja. Pa ipak, i pored svih ispravki turcizama, greaka i, zahvaljujui novootkrivenim rukopisima, unosa novih saznanja i poveane preciznosti, ostaje utisak da je prevod Komisije sinoda SPC ostao na tradiciji Vukovog rada uz ugradnju "bogoslovske tanosti i vernosti". Ovo je Komisija uinila u skladu sa tumaenjima crkvenih otaca i uitelja, ipak ne mogavi da se otrgne od utiska koji je i Vuk imao: da ijekavski dijalekt prevodu prua dodatnu dimenziju. "Duan sam... da priznam sledeu injenicu: Vukov prevod je, zbog svoje klasine lepote i odomaenosti u narodu, od poetka do kraja najozbiljnije uziman u obzir. U praksi to znai da novi, crkveni prevod, gde god je mogue, ostaje leksiki i stilski veran Vukovu prevodu, a gde to nije mogue, onda bar blizak njemu, drei se, izmeu ostalog, i ijekavskoga nareja naega jezika, nareja na kojem je govorio i pisao Vuk, a koje danas svojim epskim prizvukom i patinom starine pridaje prevodu onu osobenu 'biblijsku boju', onu ar svetene i uzviene lepote..."161 GODINA 1986.: PREVODI ALEKSANDRA BIRVIA Aleksandar Birvi je roen 1928. godine u Niu. Diplomirao je Bogoslovski fakultet SPC i orijentalistiku na Filolokom fakultetu u Beogradu. Dugogodinji je profesor na mnogim biblijskim kolama u zemlji, a od 1989. do 1991. godine bio je dekan Evaneoskog teolokog fakulteta u Osijeku. Jedan je od osnivaa Teolokog fakulteta "Matija Vlai Ilirik" u Zagrebu. Za svoj rad dobio je poasni doktorat na Teolokom fakultetu Gordon-Konvel u SAD. Pastir je Hrianske baptistike crkve u Beogradu. A. Birvi je preveo sa grkog etiri evanelja koja su se 1986. godine pojavila kao zasebne knjiice: "Bog je sa nama - Evanelje po Mateju"; "Isus - Spasitelj - Evanelje po Marku"; "Isus - Prijatelj - Evanelje po Jovanu" i "Evanelje po Luki". Ove knjiice je objavio "Hrianski pregled" u saradnji sa Biblijskim drutvom iz Beograda, a posle osnovnog teksta Evanelja, tampano je i posebno objanjenje Boijeg plana spasenja sa ilustracijama. Iste godine evanelja su objavljena u formi jedne knjiice, od istog izdavaa. Sledee, 1987. godine posebno se pojavljuje Evanelje po Jovanu, a iste godine u Beogradu se, u izdanju Biblijskog drutva, pojavljuje izdanje: "ivot i rad Isusa Hrista - etiri evanelja", u dve hiljade primeraka. To je zapravo drugo izdanje knjiica, samo objedinjeno u jednu celinu. Kako je Ev. po Jovanu tada trei put objavljeno, to znai da je doivelo tri ispravljanja. Prevod je raen po kritikom Nestle-Alandovom izdanju Novoga zaveta na grkom, uz znaajne konsultacije sa crkveno-slovenskim prevodom. Uinjen je pokuaj da se sauvaju one rei kojih ima u crkveno-slovenskom "itanju", a kojih nema u Vukovom i Bakotievom prevodu, pa ih je prof. Birvi zadrao u svojoj verziji. Autorova namera je bila da itaocu omogui da lake razume tekst, uz pojavu "nekih novih reenja koja nastoje da

161

Isto.

82

prevaziu razlike u izraajnim mogunostima izvornog i naeg jezika". Uz etiri evanelja, tampan je i kratak "Azbuni pregled i objanjenja pojmova i imena". U Novom Sadu je, 1988. godine tampano ponovo Evanelje po Jovanu: Svetlost ivota. Profesor Birvi je, 1990. godine, objavio i ritmiki prevod - prepev Knjige psalama, u izdanju Biblijskog i inostranog drutva iz Beograda, u pet hiljada primeraka, u vie razliitih mekih i tvrdih poveza. Rad na prepevu psalama zapoet je 1972. godine, posle Evropskog savetovanja biblijskih prevodilaca, na kojem je ukazano da mnogi narodi, skromnije i slabije jezike narodne metrike od nae, ve imaju takve prevode. Osamdesetih godina prevodi pojedinih psalama sa komentarima su objavljivani u asopisu "Pravoslavlje". "Za prepev je korien ritam i metar poezije naroda koji govore srpskohrvatskim jezikom"162, tako da se psalmi mogu koristiti i za bogosluenja, kao i za komponovanje. elja je prevodioca bila da psalme priblii itaocima, kako bi oni mogli da ih doive onako kako su ih doivljavali prvi primaoci. Profesor Birvi u rukopisu ima prevedenu Poslanicu Jevrejima, kao i Pla Jeremijin (koji je objavljen u asopisu "Pravoslavlje" u formi tubalice, u ritmu deseterca). Rad na Delima apostolskim jo nije zavren. U pripremi je izdavanje knjige o principima prevoenja Svetoga pisma, to je zapravo skup predavanja koje je A. Birvi odrao vie puta.

162

Birvi, Aleksandar: EMU OVAJ PREVOD? (pogovor u knjizi), PSALMI, Beograd, 1990. godine

83

84

10. MANJE POZNATI PREVODI GODINA 1868.: RITMIKI PREVOD PSALAMA Nekoliko godina pre 1868. autor koji se potpisivao sa O.U.O. (Og. UtjeenoviOstroinski), u privatnom izdanju tampao je roman "Nedjeljko" u kojem je, izmeu ostalog, dao prikaz nedeljne Boije slube u crkvi, i tom prilikom objavio svoj prevod pojedinih psalama. Ohrabren uspehom i potaknut od drugih, O.U.O. se odvaio da prevede itavu knjigu psalama. Godine 1868., u Beu je objavljeno privatno prevodioevo izdanje knjige: "Psalmi Davidovi - poput srbskijeh narodnijeh pjesama". Zanimljivo je da se ovde nalazi 151 psalam. Autor je u predgovoru ovog ritmikog prevoda, raenog po ugledu na nae narodne pesme, naveo principe prevoenja kojih se pridravao u radu: "Sve misli na jednu smislivi, udarih pravcem ovijem: 1) Drati u se strogo stvarnoga smisla psalama, radei na temelju prevoda glasnoga naega jezikoslovca . Daniia. ali uz nastavljen obzir na prevod staroslovenski... 2) U pogledu jezika drat mi se istoga narodnoga govora naega... 3) U pogledu pjesnikom bijae mi navratiti bistru rijeku pjesnitva Davidova... slutei kako bi to bio uinio sam David, nauivi na jezik."163 Prevod je raen na osnovu kritikih nemakih izdanja C.F. Keil-a i Fr. Delizsch-a iz 1867. godine kao i Ferd. Hitzig-a iz 1863. godine. Autor se koristio i "Prolegomenom" Dionizija Kleopasa, izdanje 1855. godine u Jerusalimu. S obzirom da je izdanje bilo u privatnoj reiji ne udi proces sakupljanja "predbrojnika", odnosno pretplatnika, ija su imena odtampana na kraju knjige. Zahvaljujui tim podacima vidimo da je pretplatnika bilo vie od hiljadu. Meu njima je bilo poznatijih imena, kao na primer: biskup Juraj trosmajer, dubrovaki knez Niko Puci, mitropolit hercegovaki Prokopije, zatim banjaluka bogoslovija, 14. banatska graniarska regimenta, karlovaki gradonaelnik, mnogi pernici, parosi, kneevi, odvjetnici, uitelji, gradski majori, pravoslavne kole u mnogim mestima u Ugarskoj, rimokatoliki kapelani i fratri, a bilo je i zemljedelnika, kolara, veletraca, itd. POETAK XIX VEKA: EVANELJE PO MATEJU Milo Anelkovi, dvadesetih godina ovoga veka, naelnik u Ministarstvu vera bio je urednik asopisa "Brani". On je poeo da prikuplja grau za istoriju prevoda Novoga zaveta, i objavio je kritike na Vukov filoloki prevod, kao i primedbe na tanost prevoda.
163

O.U.O.: RAZJASNJENJA, Psalmi Davidovi, privatno izdanje, Be, 1868. godine. Jedan primerak ove retke knjige nalazi se u posedu Davida Bodija, baptistikog propovednika i predavaa na BBC "Logos" u Novom Sadu.

85

Kako je eleo da praktino pokae sve primedbe na Vukov prevod, on je u "Braniu" tampao svoj prevod Evanelja po Mateju, zajedno sa kritikama. O ovom izdanju i njegovim kritikama na Vukov prevod, voena je una polemika na stranicama asopisa "Bogoslovski glasnik", knjiga XV, gde se Anelkovievom miljenju suprotstavio Jovan ivanovi, branei Vuka.

GODINA 1925.: PESMA NAD PESMAMA Dr Svetislav Stefanovi je 1925. godine preveo i objavio numerisane premerke knjiice "Pesma nad pesmama, prema jevrejskom i drugim tekstovima", u "kritikom izdanju". Knjiga je objavljena u Beogradu a tampana je u Dravnoj tampariji Kraljevine SHS. Prevodioeva osnovna namera bila je da se pesma priredi u ritmu, za razliku od proze kakva je kod ure Daniia. Za osnovni tekst koristio je jevrejski tekst tampan naporedo sa engleskim prevodom - u izdanju Biblijskog drutva. Osim ovog, konsultovao je Septuagintu, Vulgatu, kao i popravljena izdanja engleskog, francuskog, ruskog, novogrkog i drugih prevoda. Isto tako, korieni su i ritmiki prevodi terka i Hauarda, sa tumaenjima i komentarima. Prema Stefanovievom prevodu, Pesma nad pesmama sastoji se od 32 celine "pesmice". "Nemajui pretenzija na kakvo vie no amatersko poznavanje starojevrejske poezije, hteo sam samo uiniti i kod nas pokuaj, slian tome, kako se ove stvari rade na Zapadu, koristei se tekovinama kritikih i naunih ispitivanja, i pokuajima novih pesnikih verzija ove starozavetne pesme, koja izvesno vie no ma koja druga spada u najveu svetsku, najvie veitu od svih poezija roda ljudskog."164 GODINA 1981.: POSLANICA RIMLJANIMA Miodrag Marinkovi je, uz pomo saradnika Tihomira Brehelmahera, 1981. godine objavio privatno autorsko (apirografisano) izdanje svoga prevoda poslanice Rimljanima, uz komentare i primedbe. Miodrag Marinkovi je lan Hrianske adventistike crkve u Beogradu. GODINA 1993.: EVANELJE PO MARKU Godine 1993. organizacija NJORD OF LIFE INTERNATIONAL iz vedskog grada Upsale, u saradnji sa Meunarodnim biblijskim drutvom, izdala je "Evanelje po Marku u savremenom prevodu". Ovo ilustrovano irilino izdanje u boji tampano je u vedskoj, poglavlja su dobila naslove, a zanimljivo je da nije data podela po stihovima. Nije poznato ime prevodioca.

164

Stefanovi, Svetislav dr: PESMA NAD PESMAMA, Beograd, 1925. godine

86

87

11. PREVODI ZA XXI VEK REVIZIJA (POPRAVLJANJE) VUKOVOG I DANIIEVOG PREVODA SVETOGA PISMA Godine 1994., Dragan Milenkovi iz organizacije Literature, Saund & Vision Translation Ministry iz Belike Britanije, uz pomo Miroslava ivkovia, baptistikog propovednika i predavaa na predmetu Jevrejski jezik i Stari zavet u Biblijsko-bogoslovskom centru "Logos" u Novom Sadu, u saradnji sa Trinitarnim165 biblijskim drutvom iz Velike Britanije, zapoeo je sa radom na reviziji Svetoga pisma u prevodima Daniia i Karayia. Dragan Milenkovi je u kompjuter uneo itavo Sveto pismo i obavio manju jeziku reviziju (unosei ekavicu). Sledei korak predstavlja revidiranje samoga prevoda. Do zakljuenja ovoga rukopisa, obavljen je rad na Evanelju po Jovanu i na Prvoj knjizi Mojsijevoj. Namera Milenkovia i ivkovia je da se postojei prevod jeziki modernizuje i da se usaglasi sa originalnim tekstovima na grkom i jevrejskom, uz ispravljanje prevodilakih i teolokih nedoslednosti. Osnov za rad na Starom zavetu je Biblia Hebraica, a na Novom zavetu textus receptus iz 1624. godine, koji je prvi put objavljen 1675. godine u Amsterdamu - prema reprintu iz 1912. godine. Po obavljenoj reviziji Evanelja po Jovanu predvieno je da se ova knjiica odmah tampa, u poetnom tirau od trideset hiljada primeraka. Zatim e se objaviti probno izdanje Prve Mojsijeve. Ova dva izdanja imaju cilj da se dobije uzorak miljenja publike, koji e, potom, posluiti u daljem revidiranju prevoda. Revidiran prevod e, zatim, pregledati recenzent - odnosno poznavalac jezika i teologije, a koji nije do tada uestvovao u radu. Ukoliko bi se ostvarila predviena dinamika rada na reviziji, novo, revidirano, izdanje Vukovog i Daniievog prevoda Svetoga pisma moemo da oekujemo do kraja ovoga veka. NOVA SRPSKA BIBLIJA U Beogradu se od 1985. godine radi na projektu nazvanom "Nova srpska Biblija", to predstavlja novi prevod Svetoga pisma na savremen srpski jezik. Rad na Novom zavetu je zavren i on je u procesu tampe166, a predvia se da e rad na Starom zavetu biti gotov tokom 1998. godine, te da e se novi prevod Svetoga pisma, odnosno "Nova srpska Biblija" pojaviti tokom 1999. godine. Inicijator i pokrovitelj projekta je Svetski biblijski prevodilaki centar iz Fort Vorta u Teksasu, SAD (NJorld Bible Translation Center), koji je do sada uradio vie desetina prevoda Biblije na razne svetske jezike, a trenutno radi na prevodima na moderni bugarski,
165

Trinitarno biblijsko drutvo (Trinitarian Bible Society) je nastalo 1832. godine kao reakcija na preveliku teoloku tolerantnost Britanskog i inostranog biblijskog drutva (Trinity na engleskom znai Sveto trojstvo).
166

U trenutku predaje rukopisa ove knjige izdavau, planirano je da se Novi zavet zvanino pojavi i promovie na Salonu knjige u Beogradu u jesen 1996. godine

88

maarski, srpski, nekoliko slubenih indijskih jezika, ruski i sl. Namera ovoga Centra je da na srpskom omogui prevod Svetoga pisma koji bi bio zasnovan na najsavremenijim arheolokim otkriima, najboljem moguem originalnom izvorniku, a koji bi bio na modernom jeziku, lak za itanje, precizan i koji bi znaio dananjem itaocu isto ono to je biblijski tekst znaio biblijskom savremeniku. Tokom svoga postojanja, Centar je razvio poseban prevodilaki metod, koji koristi i kod nas. Prevodioci rade na osnovu posebno pripremljenog originalnog teksta; kada se radi o Starom zavetu onda se koristi Biblia Hebraica na jevrejskom, a za Novi zavet 27. (poslednje) izdanje Nestle-Alanda na novozavetnom grkom, koji su, stih po stih, prikazani sa savremenim kritikim engleskim prevodom. Tako se od prevodilaca ne zahteva nuno poznavanje biblijskih jezika, ve samo dobro poznavanje engleskog, kao i teoloko obrazovanje. Kada se tako uradi "prva verzija" prevoda, onda se preveden tekst (uz pomo drugog prevodioca) vraa na engleski i daje strunjacima za biblijske jezike. Eventualne primedbe se vraaju do prvoga prevodioca i onda se vre ispravke i dorade u tekstu prevoda, koji zatim ide u tampu. Srpski prevod Novoga zaveta radilo je vie prevodilaca (u timu je bilo od 5 do 8 ljudi), a sam prevod je zavren 1992. godine. Tokom rada su konsultovani svi dostupni raniji prevodi na srpski jezik, meu njima najvie prevod E. arnia kao najsavremeniji, odnosno najpribliniji dananjem jeziku. Zatim je sledio rad sa strunjakom za novozavetni grki jezik, koji je pregledao prevod i stavio svoje primedbe i predloge. Prevod je, potom, popravljen i ponovo pregledan. Prelom teksta uraen je u Americi, u centrali ove organizacije. Tekst je u jednom stupcu, nije podeljen na stihove, ve na pasuse koji imaju podnaslove, dok su naznake broja stiha date u obliku superskripta (kao brojevi za podnone napomene u ovoj knjizi). Prvo izdanje, koje se planira u jesen 1996. godine, bie probno. Tira e biti pet hiljada primeraka, u mekom povezu, veliine A-5 formata. Pretpostavlja se da e do izdanja cele Biblije (1999. godine) doi do manjih popravki u prevodu Novoga zaveta, na osnovu odjeka koji e prevod imati kod publike i poznavalaca jezika, i uoenih sitnijih primedbi. Na prevodu Staroga zaveta rad je poeo pre godinu dana, a do sada je zavrena skoro treina teksta. Prevod radi petoro prevodilaca.

89

UMESTO ZAKLJUKA Realno je pretpostaviti da u ovom hronolokom i istorijskom pregledu prevoda Svetoga pisma na srpski jezik nismo sve nabrojali. Izostavljena su neka posebna izdanja, a mogue je da je znaaj pridat neemu to i nije bilo toliko vano. U knjizi su pobrojana samo ona izdanja i prevodi koje je autor imao u rukama (ili fototipska izdanja i sl.), a ne i ona za koja je uo ili nauo. Ipak, autorova namera bila je da, koliko je to mogue, sakupi na jednom mestu materijale iz raznovrsnih izvora i pokae kakvo i koliko blago zapravo imamo. Svaka vaa sugestija, kao i podaci o neprikazanim izdanjima i prevodima, autoru ili izdavau je veoma dobrodola, i na tome unapred zahvaljujemo. U periodu od jedanaest vekova pismenosti verovatno da se jo mogu pronai biseri: knjige i rukopisi koji su nam promakli. Proverite svoju biblioteku, podrum, tavan i bakin sanduk, pokuajte da pronaete porodino Sveto pismo - ono u koje su nai stari zapisivali najvanije dogaaje u porodici: roenja i smrti lanova, veridbe, venanja, ratove i selidbe. Pomozite nam u nastojanju da pokaemo da je Sveto pismo najstarija knjiga u srpskom narodu, i da je vredna nae pune panje. Postavite tu Knjigu na najbolje mesto u svojoj kui - u svoje srce.

90

OSTALA LITERATURA: 1. BOGOSLOV (asopis), Organ Bogoslovskog fakulteta u Beogradu, izdanja 1934. godine 2. Vrana, Josip: PETO EVANELJE Sveuilina naklada Liber, Zagreb, 1981. godine 3. Gams, Andrija: BIBLIJA I MODERNA DRUTVENA MISAO Marum, Beograd, 1993. godine 4. ori, Petar: O TRANSKRIPCIJI SRPSKO-SLOVENSKIH TEKSTOVA (lanak), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1966. godine 5. ori, Petar: PRVI PALEOGRAF I PALEOSLOVENIST U SRBA (lanak), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1966. godine 6. Zbornik: MEUNARODNI NAUNI SKUP SAVA NEMANJI - SVETI SAVA, Istorija i predanja, SANU, Beograd, 1979. godine 7. Jevti, Atanasije: MILEEVSKI TAMPANI PSALTIR I ZNAAJ PSALTIRA U IVOTU SRPSKOG NARODA (lanak), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1987. godine 8. Kalezi, Dimitrije: ON THE POSSIBILITY THAT ST. SAVA IS THE SCRIBE OF THE NOMOCANON, Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd 9. Leskovac, Mladen: BATINA Srpska knjievna zadruga, Beograd, 1977. godine 10. Nikolin, Dragutin: BIBLIJA JUE-DANAS-SUTRA Preporod, Beograd, 1984. godine 11. Popovi, Pavle: O KNJIEVNOM DELU SV. SAVE Bratstvo - drutvo Svetoga Save, Beograd, 1934. godine 12. PRAVOSLAVNI MISIONAR (asopis) 1979-1990, Beograd 13. Radoji, ore Sp.: RAZVOJNI LUK STARE SRPSKE KNJIEVNOSTI, Matica srpska, Novi Sad, 1962. godine 14. Simov, Dragan: TA KAE SVETO PISMO Alfa i Omega, Beograd, 1994. godine 15. Solovjev, A: SVETOSAVSKI NOMOKANON Narodna tamparija, Beograd, 1932. godine 16. SPOMENIK XLII Srpska kraljevska akademija, Beograd, 1905. godine

91

17. STARA SRBIJA Dravna tamparija, Beograd, 1878. godine 18. Stefanovi, Dimitrije E.: NETO O ODNOSU CRKVENO-SLOVENSKOG TEKSTA APOSTOLA I ODGOVARAJUEG GRKOG TEKSTA (lanak), Biblioteka Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd 19. Turkovi, Miodrag Al. dr: SRPSKA KULTURA SREDNJEGA VEKA, autorsko izdanje 20. ulum, Jovan: ZAPISI OD NESANICE Knjievna zajednica Novog Sada, 1985. godine 21. auli, Anica: SVETI SAVA, antologija Grafika, Beograd, 1939. godine 22. oljan, Antun: ZANOVIJETANJE IZ ZAMKE Gledita - Znanje, Zagreb, 1972. godine

92