JFM219 Yneyler ve Dizeyler

1.1. Yney islemlerinin kullanimi1

Yneyler esitli amalar iin kullanilabilir. Kuvvetin yney ile tanimlandigini biliyoruz, bir aralikta (mesafe, uzaklik) yney olarak tanimlanabilir. Herhangi bir yapiya uygulanan F kuvveti ile yapi yerdegitirme yneyi, s ynnde hareket ederse kuvvetin yaptigi is kuvvet mesafe ve aradaki ainin arpimina esittir. W=F s cos Sayil degerler ile verilen bu tr islem fizikte yaygin oldugundan geleneksel olarak W= F s Yazilimi ile verilir.

Her iki yneyide ayni ynl bilesenleri arpilmaktadir. Is degerini veren bagintida iki yneyin arpimi yapilmasina ragmen bu islemin sayil arpim olarak adlandirilmasinin diger bir nedenidir. Fizikte kullanilan diger bir arpim tr yney arpimdir. iki yney arasinda kalan alanin bulmaya alisalim,

A ve B yneyleri arasinda kalan paralel kenarin alani

1

Bu ders notuna http://jeofizik.comu.edu.tr sayfasindan ulasabilirsiniz.

JFM219 Yneyler ve Dizeyler

Alan= A (B sin) Ile verilir. Bu tr arpim, manyetik alan iinde bulunan ve zerinde I (amper) akimi geen iletkene uygulanan kuvvetin bulunmasinda da kullanilir.

Burada I akim Sayildir akimin iinden getigi iletken telin yn ve uzunlugu L yneyi ile verilsin. Manyetik alanin byklg ve yn B ile verilsin, bu durumda teldeki kuvvet ( F), L ve B ye dik yney olacaktir. Sonu olarak yn L ve B den tanimlanir byklg ise F = IL B sin Bagintisindan elde edilir. Bu tr islem yney arpim ile verilebilir F = IL B (2)

sonu adindan da anlasilacagi gibi yneydir. nceki tanimda sayil arpim ile alan bulunmustu Alan IL ile yney arasindaki iliski aik gelmeyebilir, herhangi bir yzeyin uzayda ynelimi vardir. Geleneksel alarak bir alan yn yzeye dik olan bir yneyle tanimlanir ve uzunlugunda alan ile orantili alinir. Bu tr islemlerde sonu yneyinin yn nemlidir. rnek olarak

B F

L ve B yneyleri yer degistirirse sonu F yneyi yn degistirecek ancak byklg ayni kalacaktir.

JFM219 Yneyler ve Dizeyler Yneysel arpimin fiziksel anlami ele alindiginda EM alandan rnek verilebilir daha nce verilen L boyunda telden gecen akimini ve bu telin iinde bulundugu B manyetik alanini ele alalim (2) nolu bagintidan tele uygulanan kuvvet : F= I L B Ile verilmisti. IL ve B ayni dzlemde olmak zere koordinat eksenleri seelim.

y B By IL (IL)yBx

(IL)y

ILxB

Bx

(IL)x

(IL) nin ve B nin x ynndeki bileseni, (IL)x ve Bx etkilesmeyecektir. Diger deyisle manyetik alana kosut akim herhangi bir kuvvet olusturmaz ancak (IL)x ve By aralarindaki ai 90o aldugundan, yani akim alana dik oldugundan, (IL)x ve By z ekseninde ve + ynnde kuvvet yaratacaktir. Benzer olarak (SL)y ve Bx ters ynl kuvvet yaratacaktir. Toplam kuvvet ise bu iki etkinin toplami olacaktir. F= (IL)xBy (IL)yBx Bagintida (IL)xBx veya (IL)yBy bagintiyla karsilastiriniz!!!! gibi terimler yer almayacaktir. Bu baginti ile (2) nolu

1.1.1. gen olusturan yneyler

B C

A A+B+C=0

JFM219 Yneyler ve Dizeyler

olacagina dikkat ediniz. 1.1.2. Dogrultman Cosinusleri A=x i + y j + z k Ile verilen yneyin koordinat eksenleri ile yaptigi ailar dogrultman cosinusu adini alir. Sirasiyla x ekseni ile olan ai, x cos = A y ekseni ile olan ai, y cos = A ve z ekseni ile olan ai, z cos = A bagintilari ile verilir. 1.1.3. Iki noktadan geen yney denklemi P1 =(x1 ,y1 ,z1 ) ve P2 =(x2 ,y2 ,z2 ) noktalarindan geen yney RP1P2 = P2- P1 ile tanimlanir. Bu iki noktadan geen yneyi elde edelim:

P1 =(x1 ,y1 ,z1 ) r1 r2 O P2 =(x2 ,y2 ,z2 )

Burada nce merkez ile noktalar arasi yneyleri tanimlayalim r1 = rOP1 =P1-O= x1 i + y1 j + z1 k r2 = rOP2 =P2-O= x2 i + y2 j + z2 k

JFM219 Yneyler ve Dizeyler ve gen zelliginden yararlanarak r1 + rP1P2 = r2 veya rP1P2 = r2 - r1 =( x2 i + y2 j + z2 k) - ( x1 i + y1 j + z1 k) yazilabilir. 1.1.4. Iki noktadan geen dogru denklemi

r1

P1 =(x1 ,y1 ,z1 ) Q P2 =(x2 ,y2 ,z2 ) r r2

r1 ve r2 P1 ve P2 iin konum yneyi olsun. P1 P2 dogrusu zerinde rastgele bir Q noktasi iin konum yneyi r ile verilsin. genlerden yararlanarak r1 +P1 Q = r veya P1 Q = r -r1 r1 +P1 P2 = r2 veya P1 P2 = r2 -r1 yazilabilir. Ayni dogru zerindeki noktalar arasi uzakligin orani
m= P 1Q P1P2

ile verilsin, oran yneyler iinde geerlidir r r1 m= r2 r1 buradan r, r = r1 + m(r2 -r1 ) yazilabilir veya

JFM219 Yneyler ve Dizeyler (xi + yj + zk ) = ( x1 i + y1 j + z1 k)+m(( x2 i + y2 j + z2 k) - ( x1 i + y1 j + z1 k)) sadelestirmeden sonra; x bileseni, x= x1 + m(x2 -x1 ) y bileseni, y= y1 + m(y2 -y1 ) ve z bileseni, z= z1 + m(z2 -z1 ) elde edilir. Bilinmeyen m bulunursa,
m= x x1 y y1 z z1 = = x 2 x 1 y 2 y1 z 2 z 1

genel denklemi yazilabilir. 1.1.5. Bir yneye dik uzaklik

P3 rP1P3 d = rP1P3 sin? P1 rP1P2 P2 P1 ile diger noktalara olan konum yneyleri rP1P3 =P3 - P1 ve rP1P2 =P2 - P1 ile verilir. ( P2 P1 ) aP1P2 = birim yney = a P1 P2 = P P 2 1 ise

JFM219 Yneyler ve Dizeyler

d = rP1P3 sin? = | rP1P3 x aP1P2 | ile bulunur 1.1.6. Moment Bir F kuvvetinin P noktasinda yaratigi moment P ye olan dik uzaklik ile kuvvetin arpimi olarak verilir.

Hareket izgisi

Kuvvetin hareket izgisi boyunce yer degistirmesi momenti etkilemeyecektir M=F.(r sin) veya M= Fxr

JFM219 Yneyler ve Dizeyler

ile tanimlanir. 2B ta momentin yn: yn sag el kurtali ile bulunur; sayfa disina dogru olan moment Saat ynnn tersi (SYT) ile verilir, benzer olarak saat yn ise (SY) sayfa iine dogru hareket yaratir.

SYT sayfa disina

SY sayfa iine

2B ta moment bilesenlerinin hesaplanmasi: + ynler seilir, moment hesaplanir ve uygun isaretlerle yney olarak toplanir. rnegin
SYT arti

1.2. l arpim
Iki yneyin yneysel arpiminin sonucu yneydir bu arpimin diger bir yneyle arpimi da elde edilebilir. rnek: (A B) C veya (A B) C 8

JFM219 Yneyler ve Dizeyler

bu ifadeler farkli sonu retecektir. A, B ve C ayri yney olmak zere bir prizma tanimlar.

A B AxB C

Bu sekilde A B nin st kismindaki alani verdigi grlebilir (A B) C ise bu alani C nin bu yzeye dik bileseni ile arpimini verir. Benzer sonu A ve C kenarli yzeylerden hareket edilerekte bulunabilir , bu durumda (A B) C = (B C) A = (C A) B esitligi yazilabilir. yneyin skaler arpimi [ABC] ile verilebilir. Basit bir islemle sira degismedike yerin degisebilecegi grlebilir. [ABC]=[BCA]=[CAB] ancak [ABC]= - [CBA] Olacaktir. Bu islemde veya istenilen sirada konulabilir. l yneysel arpim A ve B ile ayni dzlemde bir yney retir. Islem genisletilirse : (A B) C=B(C A) A(B C) yazilabilir (kanitlama size birakilmistir. !!!).

UYGULAMALAR 1- Alt programlari kullanarak oklu arpim islemi nasil yapilabilir gsteriniz 2- Bir yneyin genligi ve dogrultusunu bulan alt programi yaziniz. 3- gen zerinde a2 =b2 +c2-2bc cos ve kullanarak ispatlayin.
sin A sin B sin C = = a b c

oldugunu yney islemlerini