ada arap dncesi zerine

Giri

Harun ANAY

Giri

ada slm dncesi ta2- slm Dncesi Hakkndaki rihiyle ilgili Tartmalar seme metin3- Bat Hakkndaki Tartmalar lere yer veren 4- Siyasal ve Toplumsal Tartmalar veya sistema5- slm Dncesi ve Bat Felsefesi tik dnce almalarnn Akademik Durumu tarihi mahiyetindeki eser6- ada Trk Dncesiyle lgili lerde, Hindistandan Seyyid Tartmalar Ahmed Han ve Seyyid Ksaltmalar Emir Ali, Pakistandan Muhammed kbal ve Mevdd, randan Ali erat, Mehdi Bzargn ve Humeyn gibi dnrlere ve onlarn grlerine zaman zaman yer verilmekle birlikte, esas olarak son iki yzylda Arap dnyasnda ortaya kan dnrlerin ve dnce hareketlerinin ilendii grlmektedir. Bu yzden denilebilir ki, ada slm dncesiyle ilgili imdiye kadar douda ve batda yaplan aratrmalarn azmsanamayacak bir ksm, ada slm dncesi ile ada Arap dncesini neredeyse zdeletirmektedirler. Dolaysyla ada Arap dncesinin geliimini ve bu dnce iinde tartlan soru ve sorunlar konu edinen bu makelenin ayn zamanda, ada slm dncesiyle alakal olduu sylenebilir.
1- Tarih, Siys ve Kltrel Durum

Bizim iin Arap dncesiyle ilgilenmek, yazmak ve konuyla ilgili aratrmalar deerlendirmek, bu ifade edilenden ok daha fazla byk bir nemi hizdir. Zira, Araplar ve Trkler, yzyllardr ayn dine inanmakta, byk lde ayn fikr kaynaklardan beslenmekte, ayn corafyada yaamakta ve karlkl olarak birbirlerini etkilemektedirler. Daha slm dnyasnn byk bir ksmna hkim olmadan nce bile Trklerin Farb gibi byk dnrler yetitirdiklerini ve Mvernnehir blgesinin slm medeniyeti ve dncesinin kurulduu blgelerinden biri haline geldiini hatrladmzda, bu ilikinin ne kadar karmak olduu ortaya kar. Bunlara bir de, XIII. yzyl ortalarndan XX. yzyln ilk eyreine kadarki alt asrdan fazla bir zaman diliminde Araplarn yaad blgelerde byk lde Trklerin hkim olduunu; bu blgelere yerleerek Araplarla kaynatklarn; bu yzden ortaya kan akrabalk ilikilerini; mahall ve rk farkllklara ramen ayn medeniyet, dnce ve kltre hizmet edip

1
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

ou zaman ayn dilde yazdklarn ve aralarndaki retmenlik ve rencilik mnasebetlerini ilave ettiimizde Arap dncesinin ve Trk dncesinin XIX. yzyln ortalarna kadar nerede balayp nerede bittiini tespit etmenin olduka zor olduu rahatlkla anlalr. Ayn tespit Osmanl Devletinin Arap topraklarndaki hkimiyetini yava yava kaybetmeye balad XIX. yzyln ortalarndan, Osmanl Devletinin ykld ve Arap topraklarndaki hkimiyetinin tamamen sona erdii I. Dnya Savann sonuna kadarki dnem iin de yaplabilir. Bu dnemde yaayan ve bugn Arap dnr olarak anlan kiilerin byk bir ksmnn, Osmanl Devletinin snrlar iinde faaliyette bulunduklar; eserlerinde iledikleri konularn nemli bir ksmnn Osmanl Devleti, dncesi ve toplumuyla ilgili olduu; stanbulda ortaya kan dnce rnlerini en nemli tartma konusu olarak setikleri bilindiine gre, ileri srlen grler Trkleri ve Osmanl Devletini tenkit de etse, hatta ve hatta Trklere dmanlk etmek ve Osmanl Devletini ykmak gayesi bile gtse, bu dnemde yetien dnrleri ve onlarn grlerini Osmanl/Trk dncesi iinde kabul etmek gerekir. Bu sebeple ne ada Arap dncesiyle ilgili douda ve batda eser veren ve bu eserlerinde Arap dncesinin Trk dncesiyle irtibatn grmezden gelen yazarlarn yntemleri1, ne de imdiye kadar ada Trk dncesiyle ilgili yazlm en nemli dnce tarihi olan Hilmi Ziya lkenin Trkiyede ada Dnce Tarihi isimli kitabndaki2 stanbul ve ksmen Anadolu merkezli Trk dncesi tarihi anlay kabul edilebilir grnmektedir. Her iki tr dnce tarihi yazcl da, gerek klasik gerekse ada dnemdeki Arap ve Trk dncesi tarihi arasndaki ilikiyi hemen hemen yok saymlardr. Arap dncesi denilen dncenin byk bir ksmn, Trk dncesi iinde deerlendirmek yle dursun, bu iki dncenin ilikisine bile deinilmemektedir. Halbuki, XIX. yzylnn ortalarndan XX. yzyln ilk eyreine kadarki dnemde fikir beyan eden Arap ve Trk dnrleri, benzer din ve tarih kaynaklardan beslenmenin yan sra, ou zaman birbirlerinin yazdklarn okuyorlar, ayn veya benzer konular tartyorlar, bu yzden de ou zaman birbirlerini etkiliyorlard. Bundan dolay, gerek Trk dncesi, gerekse Arap dncesi tarihi yazarken hi olmazsa bu etkileme ve etkilenme ilikisi ok iyi bir ekilde vurgulanmal, ada Arap ve Trk dncesinin birbirinden tamamen bamsz bir ekilde gelimedii ifade edilmelidir.

2
D VA N 2001 / 1

I. Dnya Savandan sonra Osmanl Devletinin yklmas ile ada Arap ve Trk dncesi arasndaki iliki yzyllardr grlenden farkl bir seyir takip etmeye balad. Bu devletin yerine kurulan Trkiye Cumhuriyeti, benimsedii medeniyet, kltr ve din siysetiyle Osmanl Devletinden byk lde farkllk arz ediyordu. Osmanl Devletinin hkim
1 Bu makalede knyesi anlacak kitap veya makalelerin hemen hemen hepsi bu istikamette kaleme alnm eserlerdir. 2 lken, Hilmi Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul-1979.

ada Arap Dncesi zerine

olduu Arap topraklarnn byk bir ksm ise batl lkelerin smrgesi haline geldi, daha sonraki yllarda da bu topraklarda eitli isimler altnda farkl ideolojileri benimseyen devletler kuruldu. Ancak, bu siys gelimelerle birlikte Arap ve Trk dnrleri arasndaki ilikinin deta bakla keser gibi birbirinden koparlp tamamen farkl ynlere sevkedildiini sylemenin de imkan yoktur. Bu yzden de, 1920lerden sonra gelien Arap ve Trk dncesinin birbirini etkilemeye devam ettii rahatlkla sylenebilir. Sz gelimi, Trkiyede yeni bir rejimin kurulmas ve bu rejimle birlikte giriilen deiiklikler Arap dnrlerinin gndemini hl megul etmektedir. Buna karlk, ada Arap dnrleri, rnei az bulunur bir ekilde Cumhuriyet dnemi Trk dncesini etkilemi ve etkilemeye devam etmektedir. Bu yzden ada Arap dncesi ve dnrlerini bizimle hi ilgisi olmayan, bize ok uzak bir corafyada ortaya kan dnce ve dnrler olarak grmek pek uygun grnmemektedir. Ulus devletlerin gelime srecinde ina edilen ve Arap milliyetilii merkezli bir muhtevaya sahip olan Arap dncesi kavramnn ve bu kavramn muhtevasnn, bizimle yakndan ilikili olduunu dikkatten uzak tutmamalyz. Daha ak bir deyile, hem genel olarak slm dncesi hem de Trk dncesini merkeze alarak dndmzde, Arap dncesinin bizim denilebilecek kadar bize yakn ve bizimle birlikte olduu grlr. te yandan, btn tarihi boyunca bamszln korumasn bilen bir halkn oluturduu, Osmanl Devleti gibi byk bir devletin miras zerinde kurulan, Cumhuriyetten sonra ise yapt byk deiikliklerle medeniyet yolunda hzl mesafe almak isteyen, bu zellikleri dolaysyla da daha canl ve retken olmas beklenebilecek olan Trkiyedeki dnce hayatnn, yakn zamana kadar bizim hkimiyetimiz altnda bulunan, daha sonra ise uzun yllar smrge ynetimleri altnda kalan Arap lkelerindeki dnce hayat ile mukayesesi olduka ilgin neticeler verebilir. Bu yzden Arap dncesine ister yukarda belirttiimiz anlamda isterse Trk dncesiyle hibir ilikisi olmayan bir dnce gelenei gzyle baklsn, bu iki dnce geleneinin sorunlarn, zgnln, derinliini ve katettikleri mesafeyi mukayese etmek bizim iin olduka nemlidir. Anlan nedenlerden dolay ada Arap dncesiyle yakndan ilgilenmemiz gerekmesine ramen, zntyle belirtelim ki, Trkiyede ada Arap dncesiyle ilgili almalar say olarak snrl ve, byk gayret mahsul baz aratrmalar istisna edersek, muhteva itibariyle de tatmin edici olmaktan uzaktr. imdiye kadar ada Arap dnyas veya dncesiyle ilgili kaleme alnan, akademik tez3, kitap ve makale trndeki aratrma3 niversitelerimizde ada Arap dncesiyle ilgili yaplan tezlere rnek olarak bkz. Alperen, Abdullah, amz slm Dnyasnda Modernleme Hareketleri ve Trkiyedeki Etkileri, Erciyes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri-1998, Y.L.T.; Baer, Alev Erkilet, Ortadouda Modernleme ve slm Hareketler: Trkiye, Msr, ran, Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstit-

3
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

larn4 deerini kabul etmekle birlikte, Trkedeki ada Arap dncesi tarihi mahiyetindeki eserlerin Albert Hourani5, Enver Abdlmelik6 ve Hmid nayet7 gibi yazarlardan tercme olduunu gz nne alnca bu konudaki byk boluk kendiliinden anlalr. Bunun yan sra, bildiim kadaryla, Trkiyede hibir niversitede Arap dncesi tarihi uzman yetitirmek iin bir blm bulunmamaktadr. Bu ihtiyac karlamas beklenen, baz niversitelerimize bal Arap-Fars Dilleri (veya ark Dilleri) blmlerinde alan Arap edebiyat uzmanlar ise, aratrma alanlarn ounlukla dil almalar ya da iir, roman, hikaye vb. konular ierisine alan dar anlamyla edebiyat ile snrl tutmaktadr. Ayn
s, Ankara-1996, Dr.T.; Bilge, M. Ltfi, XIX. ve XX. Asrlarda Trk-Arap Mnasebetleri Inda Arap Milliyetilik Hareketleri, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, stanbul-1982, Do.T.; elen, Mehmet, M. Reid Rzda Hilfet Dncesi ve Osmanl Tecrbesi, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, stanbul-1999, Y.L.T.; Eki, Davut, Cumhuriyetin lk Yllarnda Yazarda (F. Rfk Atay, R. Nuri Gntekin, Y. Kadri Karaosmanolu) Arap majnn Tarihi, Kkenleri ve Trk D Politikasna Yansmalar, Marmara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits, stanbul, Y.L.T.; Eleman, Uur, Trkiyedeki slmc Hareketler zerinde ran, Msr, Pakistan ve Avrupa Etkisi, Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara-1997, Y.L.T.; Klnkaya, M. Dervi, Arap Milliyetilii ve Mill Mcadelede Trkiye-Suriye likileri (30 Ekim 1918-1921), Atatrk lkeleri ve nklab Tarihi Enstits, Ankara-1992, Dr.T.; Tezcan, Cezmi, Arap syan ve Trk Kurtulu Savana Etkileri (1916), Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits, Ankara-1990, Y.L.T. 4 rnek olarak bkz. Altunda, inasi, Kavalal Mehmet Ali Paa syan: Msr Meselesi, 1831-1841, Ankara-1945; Arap-Trk likilerinin Gelecei, Milletleraras Platformda zm nerileri, stanbul-1994; Armaolu, Fahir, Filistin Meselesi ve Arap srail Savalar, 1948-1988, stanbul-1991; Arsel, lhan, Arap Milliyetilii ve Trkler, Arap Milliyetiliinde Trk Aleyhtarl, Dil ve Din Unsurlar ve Trklerle lgili Sorunlar, stanbul-1973; Berkes, Niyazi, Arap Dnyasnda slmiyet, Milliyetilik, Sosyalizm, stanbul-1969; Canatar, Yaar, Trk-Irak Mnasebetleri: 1926-1958, Ankara-1996; etin, Atill, stanbul'da Tunuslular, Toplumsal Tarih Dergisi, XVI, S. 3, s. 60-64; a.yz., Osmanl Belgelerine Gre Kavalal Mehmed Ali Paann Msr Valilii, stanbul-1998; a.yz., Tunuslu Hayreddin Paa, Ankara-1988; Kurun, Zekeriya, Basra Krfezi'nde Bir Arap Aireti: Acman Urban (1820-1913), Belleten, LXIII, S. 236, s. 123-163; a.yz., Necid ve Ahsada Osmanl Hakimiyeti: Vahhabi Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya k, Ankara-1998; a.yz., Yol Ayrmnda Trk-Arap likileri, stanbul-1992; zkse, Kadir, Muhammed Sens: Hayat, Eserleri, Hareketi, stanbul-2000; Srma, hsan Sreyya, Osmanl Devletinin Yklnda Yemen syanlar, stanbul-1996; Avc, Necati, Libya Yerel Arapa'snda Kullanlan Trke Kelimeler, Erciyes niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, S. 9, s. 147157, 1996. 5 Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000. 6 Abdlmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birlii, ev. Adnan Cemgil, ys.1971, Altn Kitaplar. 7 nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul1991.

4
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

ekilde lahiyt fakltelerimizde de ada Arap dncesi bahsettiimiz anlamda okutulmad gibi sistematik bir ekilde de aratrlmamaktadr. niversitelerimizin tarih, siyset ve sosyoloji blmlerinde yaplan aratrmalar ise, alanlar gerei ounlukla siyaset, iktisat ve toplumsal tarih ile alakaldr. Bu bilgi ve aratrma eksiklii ile, Trkiye ile ayn blgede bulunan, din, kltrel ve tarih balarmzn olduu Arap lkeleriyle karlarmza uygun ilikilerin nasl gelitirilebildii ve bu ilikileri kimlerin tespit ettii dorusu mutlaka sorgulanmas gereken bir husustur.8 Btn bu sebeplerle, gerek ada Arap dncesiyle ilgili Trkedeki boluun doldurulmasna katkda bulunmak gerekse mukayeseli dnce tarihi/Trk dncesi tarihi aratrmaclarna yardmc olmak gayesiyle, aadaki satrlarda nce ada Arap lkeleri hakknda bilgi verilecek, daha sonra ise ada Arap dncesinin geliimine ilaveten Arap dnyasndaki felsefeciler ve konuyla ilgili aratrmalarn geliimi zetlenecek, nihayet Arap dncesinin bizimle ilikisi hakknda baz rnekler zerinde durulacaktr. 1. Tarih, Siys ve Kltrel Durum Arap dnyas, deiik rk, din ve mezheplere mensup halklarn yaad lkelerden meydana gelmektedir. Hatta denilebilir ki, baka rklara mensup olmalarna ramen daha sonra Araplam ve bugn kendilerini Arap kabul edenler ounluu oluturmaktadr. te yandan Arap dnyasnn ounluu mslman olmakla birlikte, nemli saylabilecek sayda hristiyan nfus bulunmaktadr. Ayn ekilde mslmanlar arasnda da -her ne kadar ounluu Snn de olsa- gerek itikad gerekse fkh mezhepleri itibariyle de tam bir birlik yoktur. Bu kadar byk bir eitlilik gsteren Arap lkeleri arasndaki ortak ynlerden biri, Arapann btn Arap lkelerinde ortak anlama dili olmasdr. Her bir lkede halkn konutuu Arapa (amm) ile yaz dili (fusha) arasnda nemli saylabilecek derecede byk farklar olmasna ramen, yaz dilinin, kk baz farklar hari, ayn olmas btn Arap lkelerini birbirine balamaktadr. Bu dil birliinin yan sra, Arap dnyasnn ortak olduu baka bir yn de, byk bir ksmnn asrlarca Osmanl Devletinin hkimiyeti altnda yaam olmasdr. Ancak bu lkelerin Osmanl Devletinin hkimiyeti altna girileri de bu hkimiyetten klar veya karllar da farkl farkl tarihlerde olmutur. Arap lkeleri iinde coraf konumu, tarihteki etkisi, nfus yaps, sahip olduu eitim-retim ve aratrma kurumlar ile yetitirdii ilim ve dnce adamlar itibariyle en nemli lkenin Msr olduu sylenebilir. B8 Bahsedilen eksikliin en nemli istisnalarndan biri Ahmed Davutolunun almasdr. Eserin zellikle Ortadouya hasredilen nc blm konumuz asndan mutlaka dikkate alnmas gereken fikirler ve deerlendirmeler ihtiva etmektedir. Bkz. Davutolu, Ahmet, Stratejik Derinlik, Trkiyenin Uluslararas Konumu, stanbul-2001, s. 323-426.

5
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

yk bir tarihe ve gemite parlak bir medeniyete sahip olan Msr, mslmanlarca ilk fethedilen lkelerden biridir. Osmanl topraklarna katl ise, Yavuz Sultan Selim zamannda 1517 ylnda meydana gelmitir.9 Msr, asrlarca Osmanl hkimiyetinde bulunduktan sonra 1798 ylnda Napolyonun saldrsna maruz kald ve bu saldry pskrtmek gayesiyle III. Selim tarafndan Mehmet Ali Paa Msra vali tayin edildi.10 1801 ylnda Msra ulaan Mehmet Ali Paa nce Osmanl sultannn emrinde bir vali olarak faaliyet gsterirken, daha sonra mstakil hareket etmeye balad. Bu yzden Mehmet Ali Paann Msra vali olarak tayin edilmesi hem bu lke hem de btn Arap dnyasnn yakn dnem tarihi iin dnm noktalarndan biridir. Msr 1882de bu defa ngiltere tarafndan igale urad.11 Osmanl Devletinin I. Dnya Savana katlmas zerine ngiltere 18 Aralk 1914de Msr zerinde hkimiyet kurdu. Bu igali protesto etmek gayesiyle, Sad Zaglul (.1927) liderliindeki Vefd Partisi lkenin her tarafnda Msr milliyetiliini daha da glendirecek ayaklanma ve isyanlara bavurdu.12 Nihayet muhtelif ayaklanmalardan sonra, ngiltere 28 ubat 1922de yaymlad deklarasyonla Msrn bamszln ilan etti ve Msr Hidivi I. Fuad bu deklarasyonu kabul ederek kral (melik) nvann ald. 1952 tarihine kadar Mehmed Ali Paa hanedan tarafndan ynetilen Msr, 23 Temmuz 1952de asker bir darbeye sahne oldu. Ve darbeden bir mddet sonra da, Cemal Abdnnsr lkeye hakim oldu. Bu tarihten 1970e kadar Cemal Abdnnsr, 1970-1981 arasnda Enver Sedat13 ve 1981den bugne kadar sren Hsn Mbrek ynetimi ile asker bir idare kuruldu. Msrla birlikte anlmas gereken ve Afrikann yz lm en byk devleti olan Sudandaki Osmanl hkimiyeti ise snrl blgelerde olmutur. Yavuz Sultan Selim zamannda Sudann baz blgeleri fethedilmi, Kanuni Sultan Sleyman zamannda da bu lkenin daha da gneylerine inilmitir. Msr valisi Mehmet Ali Paa zamannda ise daha nce fethedilmeyen yerlerden bir ksmnda hkimiyet salanmtr. Sudanda 18201881 yllar arasnda Trk-Msr ynetimi kuruldu. 1899da ngiltere ve Msr, Sudan ortak ynetmeye karar verdiler ve lke, ngiliz-Msr Suda9 Kramers, J.H., Msr md., slm Ansiklopedisi, stanbul-1979, VIII, s. 243. 10 Muhfza, Ali, el-ttichtl-Fikriyye indel-Arab f Asrin-Nehda, 1798-1914, Beyrut-1978, s. 23-24; Gassick, Trevor J. Le, Major Themes in Modern Arabic Thought: An Anthology, Ann Arbor-1979, s. 1.

6
D VA N 2001 / 1

11 nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul1991, s. 40. 12 Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siys Tarihi, Ankara-1987, s. 203; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 220-230; Gassick, Trevor J. Le, a.g.e., s. 6. 13 Armaolu, Fahir, a.g.e., s. 205, 487-488, 746. Msr hakknda ayrca bkz. Uarol, Rifat, Siyasi Tarih (1789-1999), stanbul-2000, s. 71-90, 167-180, 216218, 547-548.

ada Arap Dncesi zerine

n resm adn ald. 1956 ylnda bamszln kazanncaya kadar bu ekilde kald.14 Osmanl Sultan Yavuz Sultan Selimin 1516 tarihinde Msr ordusunu yenmesiyle Osmanl hkimiyetine giren Suriye, I. Dnya Sava srasnda Cemal Paann idaresinde kaldktan sonra15 1920 ylndan itibaren Lbnanla birlikte Fransz mandas altna girdi. Fransa 1926da Lbnana, 1930da da Suriyeye szde bir bamszlk tanyarak her ikisini de Cumhuriyet ilan etti. Fransa daha sonra, 1930da Lbnandan, 1936da ise Suriyeden ekilmeyi kabul etti. Bylece Suriye 1936da, Lbnan ise 1943 ylnda hukuken bamszln kazand.16 Uzun mddet siys istikrarszlk iinde kalan Suriyede, iktidarda bulunan Baas Partisinin sol kanad 1966 ubatnda bir darbe yaparak iktidar ele geirdi. Suriye, bu tarihten beri Baas Partisi tarafndan ynetilmektedir. 1970 ylnda Baas Partisi iinde yaplan bir darbe ile Hafz Esad iktidar ele geirdi.17 Ayn blgedeki, rdn de, 1516 ylnda Yavuz Sultan Selimin seferiyle Osmanl hkimiyeti altna girdi. 1922 ylnda Milletler Cemiyetinin kararyla rdn Devleti kuruldu ve bu devlet ngilterenin mandasna verildi. 1946 ylnda da bamszlna kavutu.18 Asrlarca Osmanl hkimiyetinde kalan Arabistan yarmadas, XIX. yzyln balarnda Vahhb ayaklanmasna ahit oldu ve Msr Valisi Mehmet Ali Paa sekiz yllk mcadeleden sonra Vahhbleri kontrol altna ald. 1916 ylnda Mekke erifi Hseyin, ngiltere ile yapt anlamaya dayanarak kendini Arap Memleketleri Kral ilan etti. 1924de Trkiyede hilfetin ilgas zerine Hicaz Kral Hseyin bu defa da halfelik iddiasnda bulundu. Bunun zerine Necd Sultan Abdlaziz 1924 ylnda Hicaza sava at ve Mekkeyi ele geirdi. 1925 ylnda Ciddenin de Suudlarn eline gemesiyle Hicaz, Abdlazizin eline dm oluyordu. Abdlaziz b. Suud, 1926da kendini Hicaz Kral ve Necd Sultan ilan etti. 1932 ylnda da btn Arabistan topraklar zerindeki Suud egemenlii, Suudi Arabistan Krall adn ald.19 Arap lkeleri iinde en uzun sre Osmanl idaresinde kalan lkelerden biri de Iraktr. Irak- Acem ve Irak- Arap zerine 1533 ylnda yaplan se14 Atav, Trkkaya, Afrika Ulusal Kurtulu Mcadeleleri, Ankara-1975, s. 75, 78, 81-82. 15 Rossi, Ettore, Suriye md., slm Ansiklopedisi, stanbul-1979, XI, s. 61, 6465. 16 Armaolu, Fahir, a.g.e., s. 201, 198-199, 510, 729-734; Lebanon md., Encyclopaedia Britannica, Chicago-1961, XIII, s. 852-853. 17 Armaolu, Fahir, a.g.e., s. 506, 703, 718. 18 abuk, Vhid, rdn md., slm Ansiklopedisi, stanbul-1986, XIII, s. 115119; Armaolu, Fahir, a.g.e., s. 203, 249, 711; Jordan md., Encyclopaedia Britannica, Chicago-1961, XIII, s. 146-148. 19 Armaolu, Fahir, a.g.e., s. 206-207; Uarol, Rifat, Siyasi Tarih (1789-1999), stanbul-2000, s. 549-550.

7
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

fer sonucunda 1534 tarihinde Gney Azerbaycan ve Badat, Osmanl topraklarna katlmtr. 1623-1638 tarihleri arasnda ksa bir sre ran igali altnda kalmas dnda XX. yzyla kadar Badattaki Osmanl hkimiyeti devam etti.20 1914 ylnda ngilterenin igaline urayan Irak, 1920de de ngilterenin manda idaresine brakld. 1930 tarihinde Iraka bamszlk verildi. Trkiyedeki reformlarn etkisinde kalan subaylardan General Bekir Stk ve Hikmet Sleyman 1936 ylnda hkmet darbesi yaptlar. General Bekir Stk, 1937 ylnda Muslda ldrld ve yerine ngiliz taraftar olan Nuri Said geti. 1958 ylnda General Ksm liderliinde bir asker darbe yapld ve Kral Faysal ile Kral Naibi Abdlilah ve bakan Nuri Said ldrld. Irakta 1979 ylndan beri Saddam Hseyin iktidardadr.21 Kuzey Afrikadaki Marib lkelerinin en k olan Tunus, 347 yl (1534-1881) Osmanl hkimiyetinde kaldktan sonra 1881de Fransa tarafndan bir smrge durumuna sokuldu. Osmanl Devleti buradaki hkimiyetinin sona erdiini, ancak 1920 ylnda imzalanan Sevres Antlamasyla kabul etti. 1956 ylnda Fransadan bamszln kazand ve Neo-Dstur Partisi lideri Habib Burgiba, Tunus Cumhuriyetinin ilk cumhurbakan oldu.22 Marib lkelerinin en by olan Cezyir ise, 1516-1830 yllar arasnda Trk hkimiyetinde kaldktan sonra 1830 ylnda Fransann igaline urad ve smrge haline geldi. 132 yl sren smrge dnemine byk bir kurtulu savayla son vererek 1962 tarihinde bamszln kazand. Bamszlktan sonra, Ahmed b. Bell Cezyirin ilk devlet bakan oldu.23 Arap lkeleri ierisinde Osmanl hkimiyetinde yaamayan tek lke olan Fas, 1912 ylnda Fransz smrgesi haline getirilerek Fransa ve spanya arasnda paylalmtr. 1956da Fransadan bamszln kazand; daha sonra Fransa, spanya ve Tanca blgeleri de birletirilerek Fas devleti halinde birletirildi.24 Bu lkelerden baka, 1934 ylnda kuzeyi 1967 ylnda da gneyi, ngiltereden bamszln kazanan Yemen25; 1911 tarihinden itibaren tal20 Robert Mantran, Irak-2. Osmanl Dnemi md., TDV. slm Ansiklopedisi, stanbul-1999, XIX, s. 83-116. 21 Armaolu, Fahir, a.g.e., s. 201-202. 22 Atav, Trkkaya, a.g.e., s. 121-122, 126, 131-139; Brunschvig, R., Tunus md., slm Ansiklopedisi, stanbul-1988, XII/2, s. 79-80; Tunisia md., Encyclopaedia Britannica, Chicago-1961, XXII, s. 556-560. 23 Atav, Trkkaya, a.g.e., s. 142-143, 145, 147, 159, 161, 164, 169; Algeria md., Encyclopaedia Britannica, Chicago-1961, I, s. 614-619; Donohue, John J., John L. Esposito, Deiim Srecinde slm, ev. Ali Yaar Aydoan, Aydn nl, stanbul-1991, s. 138; Kahraman, Kemal, Cezyir-3.Osmanl Dnemi md., TDV. slm Ansiklopedisi, stanbul-1993, VII, s. 486-489; Uarol, Rifat, Siyasi Tarih (1789-1999), stanbul-2000, s. 158-161, 687-688. 24 Atav, Trkkaya, a.g.e., s. 171-172, 183, 187, 195; Tunisia md., Encyclopaedia Britannica, Chicago-1961, XXII, s. 551; a.e., Morocco md., XV, s. 808816, Chicago-1961. 25 Armaolu, Fahir, a.g.e., s. 207, 511, 693, 698-699, 746.

8
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

ya, ngiltere ve Fransa tarafndan smrge haline getirildikten sonra 1951 ylnda bamszln kazanan ve 1960 ylndan beri de Muammer Kaddf bakanlndaki bir kurul tarafndan ynetilen Libya26; Katar, Umman, Kuveyt ve Birleik Arap Emirlikleri gibi lkeler de Arap dnyas iindedir. Btn bu lkeler 1944de Msr, Suriye, Lbnan, rdn ve Irakn katlmyla Msrn skenderiye ehrinde kurulan Arap Birlii Tekilatnn yesidirler.27 Anlan Arap lkelerinin her birinde, phesiz ki tarih boyuncu eitli alanlarda pek ok dnr ve lim yetimitir. Ancak, bu lkelerden zellikle Msr, Irak ve Suriyenin snrlar iinde bulunan topraklar, Orta Asya ve ran corafyasyla birlikte ilk dnem slm dncesinin doduu, gelitii ve en nemli rnlerinin verildii, en byk messeselerinin ortaya kt blgelerdir. Arap lkelerinin XIX. ve XX. yzyldaki siys, kltrel, ilim ve dnce tarihleri gz nne alndnda, Msra ncelik vermek ve bunlara Lbnan da dahil etmek artyla, ayn blgelerin yine byk bir rol stlendii grlr. Bu lkeler ierisinde son iki yzyln ilim ve dnce tarihi bakmndan en nemli lke Msr olup, en eski niversiteler de bu lkede kurulmutur. Msrda modern anlamda kurulan ilk yksek okullardan biri, 1826 ylnda Mehmet Ali Paa tarafndan Tp Okulu (Medresett-Tbbiyye) adyla oluturulmutur.28 XX. yzyln balarndan itibaren ise pek ok yeni niversite ve okul faaliyete geirilmitir. 1920de, retim dili ngilizce olan Kahire Amerikan niversitesi (el-Cmiatl-Emirikiyye)29; 1942de, skenderiye niversitesi (Cmiatl-skenderiyye); 1950 ylnda Ayn ems niversitesi (Cmiat Ayn ems) ve 1957 ylnda Asyut niversitesi (Cmiat Asyut) kurulmutur.30 Ancak Msrn ve btn Arap dnyasnn en etkili niversiteleri Ezher niversitesi (Cmiatl-Ezher) ile Kahire niversitesi (Cmiatl-Khira)dir. Bu niversitelerden Ezher, slm tarihinin en eski eitim retim kurumlarndan biri olup Ftmler zamanndan beri (975 mild) bu zelliini srdrmektedir. Ezher niversitesi asrlarca klasik bir eitim-retim kurumu olarak faaliyet srdrdkten sonra muhtelif slahatlara tabi tutulmu ve 1924 ylnda Ezher niversitesi ile hkmet okullarnn diplomalarnn denklii kabul edilmitir. 1930 ylnda Ezhere bal olarak slm Hukuku (Klliyyet-era), Arap Dili (Klliyyetl-Lugat el-Ara26 Atav, Trkkaya, Afrika Ulusal Kurtulu Mcadeleleri, s. 99-113; Libya md., Encyclopaedia Britannica, Chicago-1961, XIV, s. 28. 27 Atav, Trkkaya, a.g.e., s. 49; nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul-1991, s. 279. 28 Hicb, Vasf, 'el-Fikrl-lm el-Arab f Mieti Sene', Mecelletl-Ebhs, Yl: 19, S. 3-4, s. 331, Beyrut-1966. 29 Sarrf, Fuad, Tatavvurul-Fikril-lm el-Arab fil-Mietil-mm el-Ahra, Mecelletl-Ebhs, Yl: 15, S. 2, s. 168, Beyrut-1962. 30 Hicb, Vasf, a.e., s. 332.

9
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

biyye) ve lahiyt faklteleri ald. Bu fakltelerden lahiyt Fakltesi (Klliyyet Usliddin), Ezherde gerek slm dncesi gerekse bat felsefesi ve dinler tarihi derslerine yer veren ve bu alanlarda yksek lisans ve doktora tezleri yaptran tek faklte olup akademik kadrosunda Abdlhalim Mahmud, Muhammed el-Beh, Muhammed Yusuf Musa ve Muhammed Hamdi Zakzuk gibi pek ok alim ve dnr bulunmutur.31 Msrn modern anlamdaki ilk niversitesi olan Kahire niversitesine gelince, bu niversite halktan toplanan byk yardmlarla Msr niversitesi (el-Cmiatl-Msriyye el-Ehliyye) adyla 1908 ylnda kuruldu. Daha sonra niversitenin ad, Msr kral I. Ahmed Fuad zamannda (19171936) I. Fuad niversitesi (Cmiat Fuad el-Evvel), onun olu I. Faruk zamannda (1936-1952) ise I. Faruk niversitesi (Cmiat Faruk el-Evvel) olarak deitirildi. Nihayet 1952 devriminden sonra Kahire niversitesi (Cmiatl-Khira) adn ald. Bu niversitenin kuruluundaki birka faklteden biri Edebiyat Fakltesi ve bu faklteye bal olarak kurulan ilk blmlerden biri de Felsefe Blm idi.32 Bu blmde balangta her ikisi de Sorbonneda hoca olan Emile Brehier ve Andre Lalande gibi batl felsefecilerin yan sra msterikler ders veriyordu.33 Daha sonra ise akademik kadro Msrl hocalardan olumu ve Msrda yetien pek ok felsefeci, aada da grlecei zere, bu blmden mezun olmu veya bu blmde retim yelii yapmlardr. Kahire niversitesine bal olup konumuz asndan ikinci nemli faklte ise, 1871 ylnda bir yksek okul olarak kurulan Drululm olup bu okulun kurulmasyla Ezher niversitesinin elindeki yksek retim tekeline son verilmek istenmitir.34 Drululm, 1945 ylnda faklteye evrildi, daha sonra da 1946da Kahire niversitesine baland. 1946 ylndan beri de bu fakltede felsefe blm bulunmaktadr. Drululmdan Abdlaziz Cv, Hasan el-Benn, Seyyid Kutub, Ebl-Al el-Aff, Mahmud Ksm ve brahim Medkr gibi pek ok etkili kii mezun olmu ve bunlardan bazlar daha sonra ayn fakltede retim yelii yapmlardr.35 Irakta ilk yksek retim kurumu Osmanllarn 1908de atklar Badat Hukuk Mektebidir. Daha sonraki tarihlerde, ou fen bilimleri alan31 Neccr, Muhammed Hseyn en-, Klliyyet Usliddn, Kahire-1941, s. 23-24, 41-42; Kramers, J.H., Msr md., slm Ansiklopedisi, stanbul-1979, VIII, 266; r, Sad Abdlfetth, Ezher md., TDV. slm Ansiklopedisi, stanbul1995, XII, s. 59, 62. 32 Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, el-Fikrl-Felsef el-slm f DirstilBhisn el-Musrn f Msr, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire1982, Yaymlanmam doktora tezi, s. 353; Kramers, J.H., a.e., s. 267. 33 Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, a.e., s. 356. 34 nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul1991, s. 41. 35 Celeyend, Muhammed es-Seyyid el-, 'Drululm ve Tarihud-Dersil-Felsef f Msr', Yaymlanmam makale, s. 1-2, 6-9, 10; Thir, Hmid, el-Felsefetl-slmiyye fil-Asrl-Hads, Kahire-ts., s. 37.

10
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

larnda olmak zere tp, eczaclk, ticaret, ekonomi gibi alanlarda yksek okul veya mstakil faklteler almtr. 1924de Badatta kurulan llBeyt niversitesi (Cmiat ll-Beyt) Irakn ilk niversitesi kabul edilmekle birlikte ilk modern niversite Hikmet niversitesi (Cmiatl-Hikme) adyla 1956da kurulmu, daha sonra ise 1958 ylnda Badat niversitesi tesis edilmitir. Bunlarn yan sra, Basra, Kfe, Musl, Tikrt vb. ehir isimleriyle de niversiteler bulunmakla birlikte36 Irakn hem genel olarak dnce hem de felsefe almalarna katkda bulunma bakmndan en nemli niversitesinin Badat niversitesi olduu sylenebilir. Suriyede ilk yksek okul / faklte 1902de Osmanl dneminde amda kurulan Tp Fakltesi olup retim dili nceleri Trke iken, daha sonra 1919 ylnda Arapa tedrisat yapmaya balamtr. 1912 ylnda ina edilen Hukuk Fakltesi ile birlikte bu faklte, 1924 ylnda Suriye niversitesine dahil edildi. Daha sonraki tarihlerde ise bu niversiteye bal baka faklteler de almtr. Bu niversitenin yan sra 1960-1961 retim yalnda Halep niversitesi retime balamtr.37 Lbnann en eski niversiteleri ise, nceleri misyoner okulu olarak faaliyette bulunurken daha sonra niversite haline getirilen retim kurumlardr. Bunlardan biri olan, Aziz Yusuf niversitesi (Cmiat Kdds Ysuf: The Catholic University of St. Joseph), 1875 ylnda Fransz Cizvitler tarafndan kurulan bir misyoner okulundan niversiteye dntrlmtr. Bu niversiteden daha mehur olan Beyrut Amerikan niversitesi (el-Cmiatl-Emirikiyye: The American University of Beirut) ise 1866 ylnda Amerikal misyonerler tarafndan kurulmu, 1920 tarihinde de niversite haline getirilmitir. Her ikisi de Beyrutta olan bu iki niversitenin yan sra, yine ayn ehirde ve 1951 ylnda kurulan Lbnan niversitesi (el-Cmiatl-Lbnniyye) de bulunmaktadr.38 Arap dnyasnda bunlardan baka, bazlar anlanlardan daha az etkili olan baka niversiteler de bulunmaktadr. Bunlardan rdn niversitesi (el-Cmiatl-rdniyye) 1962de kurulmu, 1981-1982 ylnda ise felsefe blm de bulunan Edebiyat Fakltesinde yksek lisans retimine balamtr.39 Libyann en nemli niversitesi Libya niversitesi (C36 Beyt, dil Csim el-, Irak md., TDV. slm Ansiklopedisi, stanbul-1999, XIX, s. 111. Badat niversitesinin 1956da kurulduu hakknda bkz. Hicb, Vasf, 'el-Fikrl-lm el-Arab f Mieti Sene', Mecelletl-Ebhs, Yl: 19, S. 3-4, s. 332, Beyrut-1966. 37 Hicb, Vasf, a.e., s. 332; Sarrf, Fuad, Tatavvurul-Fikril-lm el-Arab filMietil-mm el-Ahra, Mecelletl-Ebhs, Yl: 15, S. 2, s. 168, Beyrut-1962. 38 Lebanon md., Encyclopaedia Britannica, Chicago-1961, XIII, s. 852-853; Hicb, Vasf, a.e., s. 331-333; nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul-1991, s. 31. Lbnan niversitesinin 1953de kurulduu hakknda bkz. Sarrf, Fuad, a.e., s. 168. 39 Hicb, Vasf, a.e., s. 332, Beyrut-1966; Anvnu Resil el-Mcestr el-Mukaddemet f el-Cmiat el-rdniyye Hatt 30.9.1981, Amman-1981, s. 5.

11
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

miat Lbiyye) 1955de; Sud Arabistann ilk niversitesi Melik Sud niversitesi (Cmiatl-Melik Sud) 1957de; Sudann ilk niversitesi Hartum niversitesi (Cmiatl-Hartum) 1951de, Kuveyt niversitesi (Cmiatl-Kuveyt) ise 1966 ylnda kurulmutur.40 Bunlarn yan sra, Kuzey Afrikada yer alan Arap lkelerinde de nemli niversiteler bulunmaktadr. Cezyirdeki en nemli niversite, Cezyir niversitesi (Cmiatl-Cezir) olup 1909 ylnda kurulmutur.41 Fasta ilk mill niversite 1957 ylnda Rabat niversitesi (Cmiat Rabat) adyla alm42; Tunusta ise nce 1945 ylnda Sorbonne niversitesine bal bir enstit kurulmu (Mahedd-Dirstil-liyye), daha sonra da Tunus niversitesi (Cmiat Tnis) faaliyete gemitir.43 niversitelerin kurulu yllar ve faaliyetlerindeki Msr, Suriye ve Lbnann ncl ve etkisi, aratrma kurumlar44, matbaann kuruluu45 ile zellikle dergi ve gazeteler asndan da kendini gsterir. Ahmed Fris e-idyk (.1887) ile olu Selim Frisin Osmanl Devletinin desteiyle 1861-1884 yllar arasnda stanbulda kard el-Cevib Gazetesi46 ile Cemleddin Afgn ve Muhammed Abduhun Pariste 1884 ylnda yaymlamaya balad el-Urvetl-Vska isimli dergi gibi47 baz istisnalar hari, zellikle slm dncesi ve bat felsefesiyle ilgili makalelerin yaymland en nemli dergi ve gazeteler bu lkede yaymlanmtr. Bazlar bugne kadar yaynlanmaya devam eden dergiler arasnda, 1876 ylnda Fris Nimr ve Yakub Sarrf (.1927)un editrlnde yaymlan40 Hicb, Vasf, a.g.e., s. 332. Arap dnyasnda kurulan okullar ve niversiteler hakknda bkz. Sarrf, Fuad, a.e., s. 161-170. 41 Sarrf, Fuad, a.g.e., s. 169; Hicb, Vasf, a.e., s. 332. Cezyirdeki teki niversiteler iin bkz. Sadn, Nsrddin Cezyir-III. Kltr ve Medeniyet md., TDV. slm Ansiklopedisi, stanbul-1993, VII, s. 496; Algeria md., Encyclopaedia Britannica, Chicago-1961, I, s. 614-619. 42 Hicb, Vasf, a.g.e., s. 332, Beyrut-1966; Sarrf, Fuad, Tatavvurul-Fikril-lm el-Arab fil-Mietil-mm el-Ahra, Mecelletl-Ebhs, Yl: 15, S. 2, s. 169, Beyrut-1962. 43 Sarrf, Fuad, a.e., s. 169. 44 A.e., s. 178-190. 45 Arap lkelerine matbaann girii, Msr, Suriye ve Lbnan gibi lkelerde kurulun baz matbaalar ile 1821 ylnda Kahirede tesis edilen Bulak Matbaasnda baslan fen bilimleriyle ilgili eserler hakknda bkz. Muhfza, Ali, el-ttichtl-Fikriyye indel-Arab f Asrin-Nehda, 1798-1914, Beyrut-1978, s. 27-28; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 112-114; Sarrf, Fuad, Tatavvurul-Fikril-lm el-Arab fil-Mietil-mm el-Ahra, Mecelletl-Ebhs, Yl: 15, S. 2, s. 155156, Beyrut-1962. 46 etin, Atilla, el-Cevib md., TDV. slm Ansiklopedisi, stanbul-1993, VII, s. 435-436; a.yz., Fris e-idyk, a.e., stanbul-1995, XII, s. 168-170. 47 Kelidar, Abbas, Shaykh Ali Yusf: Egyptian Journalist and Islamic Nationalist, Marwan R. Buheiry (ed.): Intellectual Life in the Arab East, 1890-1939 iinde, Beirut-1981, s. 14.

12
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

maya balayan, 1884den 1952 ylnda kapatlncaya kadar Msrda yaym srdrlen ve zellikle bat dncesiyle ilgili yaymlad makalelerle byk tesir brakan Mecelletl-Muktataf48; 1892 tarihinde Corc Zeydn (.1914) tarafndan Kahirede kurulan Mecelletl-Hill49; yine Kahirede 1898 tarihinde brahim Yazc tarafndan neredilmeye balanan Mecelletd-Diy50; 1898 ylnda Luis eyho (.1927)nun Beyrutta karmaya balad Mecelletl-Merik51; Muhammed Krd Ali (.1953) tarafndan kurulan Mecelletl-Muktebes52; 1898 ylnda Reid Rza tarafndan yaymlanmaya balayan Mecelletl-Menr53; amda 1900 tarihinde Corc Matta ve Corc Semn tarafndan karlan Mecellet-ems54 ve Ahmed rif ez-Zeyn tarafndan 1909 tarihinde Lbnann Sayda ehrinde karlmaya balanan Mecelletl-rfn55 gibi dergiler ada Arap dncesinin eitli akmlarna nclk etmelerinin yan sra bugne kadar devam eden byk etkiye sahip olmulardr.56
48 Gassick, Trevor J. Le, Major Themes in Modern Arabic Thought: An Anthology, Ann Arbor-1979, s. 34; Muhfza, Ali, el-ttichtl-Fikriyye indel-Arab f Asrin-Nehda, 1798-1914, Beyrut-1978, s. 212-213; Sarrf, Fuad, Tatavvurul-Fikril-lm el-Arab fil-Mietil-mm el-Ahra, Mecelletl-Ebhs, Yl: 15, S. 2, s. 176, Beyrut-1962. 49 Muhfza, Ali, a.g.e., s. 213. Daha ok bu dergi ve 1902-1906 ylnda be cilt olarak yaymlad slm Medeniyeti Tarihi (Tarihud-Temeddn el-slm) ile 1911-1914 yllarnda drt cilt olarak yaymlad Tarihu Edebil-Lugat elArabiyye isimli eseriyle tannan Corc Zeydn hakknda bkz. Schoonover, Kermit, 'Some Observations on Modern Arabic Literature', The Muslim World, LIV, s. 20-30, Lahore-1954; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 17981939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 256-257. 50 Muhfza, Ali, a.g.e., s. 213. 51 Yes, el-Ebb Kmeyl Hueyme, el-, 'el-Yesu'iyyn ve Mecelletl-Merik': Tarih ve A'lm (1898-1970)', Mecelletl-Merik, Yl: 65, S. 1-2, s. 9-34, 1991, Beyrut-1991; Muhfza, Ali, a.e., s. 213. Mardinde doan ve daha sonra Lbnana gidip orada rhip olan Luis eyho hakknda bkz. ayn makale, s. 20-21; Kmeyr, Miil Selim, 'el-Ebb Luis eyho el-Yes', 1859-1927', Mecelletl-Hill, Febryir 1928, s. 477-479, Kahire-1928. 52 Sheikaly, Samir, Damascene Intellectual Life in the Opening Years of the 20th Century: Muhammad Kurd Ali and al-Muktabas, Marwan R. Buheiry (ed.): Intellectual Life in the Arab East, 1890-1939 iinde, Beirut-1981, s. 125-153. Ayrca bkz. Khuri, Raif, Modern Arab thought: Channels of the French Revolution to the Arab East, ev. hsan Abbas, Princeton-1983, s. 201-202. 53 Emin, Osman, Msrda Rnesans: Muhammed Abduh ve Okulu, M.M. erif (ed.): slm Dncesi Tarihi iinde, ev. hsan Durdu, stanbul-1991, IV, s. 308. 54 Muhfza, Ali, el-ttichtl-Fikriyye indel-Arab f Asrin-Nehda, 1798-1914, Beyrut-1978, s. 213. 55 A.e., s. 213; Khalidi, Tarif, Shaykh Ahmad Arif al-Zayn and el-Irfan, Marwan R. Buheiry (ed.): Intellectual Life in the Arab East, 1890-1939 iinde, Beirut-1981, s. 110-124. 56 Arap dnyasndaki fen bilimleriyle ilgili yaz yaymlayan dergiler hakknda bkz. Sarrf, Fuad, Tatavvurul-Fikril-lm el-Arab fil-Mietil-mm el-Ahra, Mecelletl-Ebhs, Yl: 15, S. 2, s. 170-178, Beyrut-1962.

13
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

Anlan lkelerde yaymlanan gazeteler de en az dergiler kadar nemlidir. Bu erevede, Lbnandan gen Selm ve Bire Takla kardeler tarafndan 1875 ylnda Kahirede balatlan ve bugne kadar yaymn srdren el-Ehrm57; 1875-1908 yllar arasnda Lbnan mslmanlarnn sesi olan ve Cemiyyetl-Fnn adna eyh Abdlkdir el-Kabbn (.1935)nin kard Semertl-Fnn58; Yusuf Ali (.1913)nin kurduu, 1889-1915 yllar arasnda yaymlanan ve Muhammed Abduh, Reid Rza ve Mustafa Ltfi Menfelt gibi dnrlerinin de yazd el-Meyyed59; Lbnan asll Yakub Sarrf ve Fris Nimr tarafndan 1889 ylndan itibaren Kahirede yaymlanmaya balanan ve 1962 ylna kadar yaymn srdren el-Mukattam60 ve Abdulgan el-Urays ve Fuad Hantasn 1909 ylnda Suriyede kurduu ve Arap milliyetilii taraftar yaymlar yapan el-Mfd Gazetesinin isimleri anlabilir.61 nc saylabilecek bu dergi ve gazetelerden sonra Arap lkelerinde byk bir yayn faaliyeti balam ve bugne kadar saylar yzlerle ifade edilebilecek sayda dergi ve gazete yaym hayatna girmitir. Hemen hemen her niversite, faklte ve aratrma kurumunun bir dergisi bulunmakta ve bu dergilerde slm dncesi ya da bat felsefesiyle ilgili yazlar yaymlanmaktadr. Bu resmi dergilerin yan sra dzel messese veya ahslarca karlan dergilerde de ok deerli makaleler neredilmektedir.62 Ayn ekilde gazetelerde de ou zaman bu iki alanla ilgili haberler veya makaleler yer almaktadr.63 XIX. ve XX. yzyl slm dnyasnn din, siys, sosyal ve fikir tarihi, mahall zellikleri ve farkllklar dikkate alnmak artyla, pek ok bakm57 Schoonover, Kermit, 'Some Observations on Modern Arabic Literature', The Muslim World, LIV, s. 22, Lahore-1954. 58 Nashabi, Hisham, Shaykh Abd al-Qadir al-Qabbani and Thamarat al-Funun, Marwan R. Buheiry (ed.): a.g.e. iinde, s. 84-91. 59 Daha fazla bilgi iin bkz. Kelidar, Abbas, Shaykh Ali Yusf: Egyptian Journalist and Islamic Nationalist, Marwan R. Buheiry (ed.): Intellectual Life in the Arab East, 1890-1939 iinde, Beirut-1981, s. 10-20; Kramers, J.H., Msr md., slm Ansiklopedisi, stanbul-1979, VIII, s. 267. 60 Schoonover, Kermit, 'Some Observations on Modern Arabic Literature', The Muslim World, LIV, s. 22, Lahore-1954. 61 Khalidi, Rashid, Abd al-Ghani al-Uraisi and al-Mufid: the Press and Arab Nationalism before 1914, Marwan R. Buheiry (ed.): Intellectual Life in the Arab East, 1890-1939 iinde, Beirut-1981, s. 41-43. 62 niversiteler tarafndan neredilmeyen dergilerden bazlarnn isimlerini anmak faydal olabilir: et-Tevhd; el-Fikrl-Arab; leml-Kitb; el-lem; el-Msliml-Musr; el-Fikrl-strtc el-Arab; nl-Evsat; bd; el-FikrlArab el-Musr; el-Mstakbell-Arab; Sekfe; el-Mecelle; er-Risle; el-Mevkifl-Arab; el-Menr; el-Ktib el-Msr; el-Arabiyye lis-Sekfe; el-Fikr; el-Arab; Mecelletl-Urvetil-Vsk; el-Khira. 63 Pek ok Arapa gazete arasnda, her ikisi de Arap dnyasnn dndan yayn yapan ve konumuzla ilgili olduka deerli makaleler nereden el-Hayt ve e-arkul-Evsat gazetelerinin zel bir nemi vardr.

14
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

dan benzerlik gsterir. Bu benzerliklerin banda, bat medeniyetiyle karlama ve bu medeniyeti temsil eden devletlerin eitli alanlardaki hcumlarna maruz kalma gelmektedir. Bu hcumun tesiri ada slm dncesi ierisine giren her fikir, akm veya dnrde kendisini gsterir. te yandan inanlan bir din ve byk lde bu dinin erevesini izdii asrlardr gelien bir kltr ve medeniyet vardr. te son iki yzyln slm dncesi tarihi, bir bakma, bu iki medeniyet ve kltrn karlamasnn ve bunun neticesinde ortaya kan tartmalarn tarihidir. Bu iki zelliin yan sra, mesela Orta Asya, Hindistan, Pakistan, Banglade veya Malezya yahut Endonezyada gelien ada slm dncesinden ada Arap dncesini ayran farklardan biri, Arap dnyas denilen blgelerde byk lde Osmanl Devletinin hkim olmas ve bu hakimiyet sonucunda Arap ve Trk dncelerinin i ie gemeleridir. Baka bir fark ise, zellikle Msr, Lbnan ve Suriye gibi lkelerde nemli saylabilecek sayda yahud ve zellikle hristiyan ilim adam ve dnrn Arap dncesine katkda bulunmasdr. Bununla birlikte, kabul etmek gerekir ki, ada Arap dnr saylan kiilerin arlkl ksm mslmanlardan meydana gelmektedir. Benzer bir durum slmn muhtelif mezhepleri iin de sz konusu olup byk ounluu Snn olan Arap dnrleri arasnda i, Zeyd, Drz vb. mezheplere inananlar da bulunmaktadr. Genel olarak bu zelliklere sahip olan ada Arap dncesinin esas gelitii blge veya lkeler, Msr, Suriye ve Lbnandr. teki lkelerden pek ok dnrn katks bulunmakla birlikte, bu lkelerden yetien dnrlerin byk bir yekun tekil ettii ve teki lkeleri de etkiledii grlmektedir. Daha nce de ifade edildii gibi, bu lkelerin iinde de, Msrn zel bir konumu bulunmaktadr. Bu yzden bundan sonraki satrlarda ada Arap dncesi anlatlrken, btn olarak Arap dnyasn dikkate almakla birlikte daha ok anlan lkelerin, bunlar arasnda da Msrn yetitirdii dnrler ve bu lkelerde tartlan grler dikkate alnacaktr. ada Arap dncesini muhtelif bak alarna gre tasnif etmek, deerlendirmek ve incelemek mmkndr. Yaplacak her tasnifin de pek ok alt bal bulunabilir. Btn bu tasnifler son tahlilde biri biriyle hibir ilikisi olmayan dnce akmlarn ifade etmez. Ancak toplu bir fikir vermek gayesiyle son iki yzyllk Arap dncesi tarihini be balk altnda anlatmak istiyoruz: a- slm dncesi hakkndaki tartmalar; b- Bat hakkndaki tartmalar; c- Siyasal ve toplumsal tartmalar; d- slm Dncesi ve Bat Felsefesi almalarnn Akademik Durumu; e- ada Trk dncesi hakkndaki tartmalar.
DVAN 2001 / 1

15

2- slm Dncesi Hakkndaki Tartmalar Btn slm tarihi boyunca phesiz mslman kavimlerin ve konumuz olan Araplarn en nemli aratrma ve tartma konular, slm dini, akdesi, ahlk, hukuku ve bunlar erevesinde oluan grler olmutur.

Harun ANAY

Bat medeniyeti karsnda eitli alanlarda yenilgiler olmas ve zellikle XIX. yzyldan itibaren karlalan sorunlar, slm dini ve dncesiyle ilgili tartmalarn hem seyrini deitirmi hem de dnce hayatna byk bir canllk getirmitir. Bu dnemden sonra tartlan konularn nemli bir ksm tarihte de tartlan, hakknda grler serdedilen meseleler olmakla birlikte, bunlarn yeniden gndeme gelmesi artlarn deitiini yeni yorumlara ihtiya olduunu gstermekteydi. Ayrca slm ve slm dncesiyle ilgili tartmalarn bir ksm dorudan slm veya slm dncesini reddetme gayesi gtse de, bunlarn byk bir ksm karlalan ada sorunlara gelenekten de ilham alarak zm bulma araylar, baka bir deyile gelenein dntrlmeye allmasna matuf gayretler olarak deerlendirilmelidir. Bu erevede yaplan tartmalarn banda, geleneksel slm dncesinin tenkidi ve slmn yeniden yorumlanmasna dair gayretler gelir. Bu yeniden yorumlama gayretleri veya mevcut slm anlayn tenkit etmenin de btn slm tarihi boyunca temsilcileri hep var olagelmitir. Bu erevede, Gazzl (.1111), bn Teymiyye (.1328), Birgiv Mehmed Efendi (.1573) ve Muhammed b. Abdilvehhb (.1792) gibi kiilerin adlar anlabilir. XIX. yzylda ise, Cezyirde balayan ve daha sonra eitli blgelere yaylan Senslik hareketinin kurucusu Muhammed b. Ali es-Sens (.1859)64 ve evkn (.1834) ile itihda dn, modern bilim dncesinin kabul edilmesini ve gerek iman bozan pratiklere son vermeyi savunan eyh Hasan el-Attr (.1835) ve Rifa Rfi et-Tahtv (.1873) slm yeniden yorumlamaya almlardr.65 Bununla birlikte, slm ve slm dncesini yeniden yorumlama akmnn ada Arap dncesi iindeki en nemli temsilcileri XIX. yzyln sonlarna doru daha da youn bir ekilde varlklarn hissettirmeye balamlardr. Bunlarn banda ada Arap dncesi tarih yazclnn srarla hep ilk uyan (nehda: rnesans) dnr sayd66 ve slmda r64 Dallal, Ahmad, 'The Origins and Objectives of Islamic Revivalist Thought, 1750-1850', Journal of the American Oriental Society, CXIII, S. 3, s. 341, 355-358, Ann Arbor, MI-1993; nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul-1991, s. 21-22. Sensye hareketi hakknda bkz. Hall, Muhammed, Gney Afrikada Rnesans: Sensiye Hareketi, M.M. erif (ed.): slm Dncesi Tarihi iinde, ev.Erhan Erken, stanbul1991, IV, s. 253-278. 65 Kudsi-zadeh, A. Albert, 'Islamic Reform in Egypt: Some Observations on the Role of Afghani', The Muslim World, LXI, S. 1, s. 12, Hartford-1971. 66 ada Arap dncesi tarihi mahiyetindeki eserlerde Afgnnin ilk dnr veya dnrlerden biri sayldna dair pek ok rnek vermek mmkndr. Bu konudaki ilk almalardan biri, asl 1928 ylnda Chicago niversitesinde doktora tezi olarak hazrlanan daha sonra da kitap olarak baslan ve bu basks Arapaya Abbas Mahmud Akkd tarafndan evrilen, Charles Adamsn eseridir. Bkz. Adams, Charles C., Islam and Modernism in Egypt, A Study of the Modern Reform Movement Inaugurated by Muhammad Abduh, New York-1968, s. 4-17 (lk blm Cemleddin Afgnye ayrlmtr). Eserin Arapa eviri-

16
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

nesansn babas kabul edilen67 Cemleddin Afgn (.1897) gelmektedir. Cemleddin Afgn, Msr ilk defa 1869da ziyaret etmi, daha sonra 1871-1879 arasnda sekiz yldan fazla bu lkede kalm ve nihayet 1879 ylnda Msrdan srlmtr.68 Gerek Msrda kald srada gerekse baka lkelere yapt seyahatlerde onun evresinde pek ok kii yer ald ise de bunlar arasnda en mehuru ve en etkilisi Muhammed Abduh (.1905)tur. Cemleddin Afgnnin en sadk rencilerinden biri olan Muhammed Abduh Ezher niversitesinden mezun olduktan sonra yine ayn niversitede eitli alanlarda dersler verdi. Bunun yan sra gerek verdii zel derslerde gerekse Drululmdaki hocal srasnda etkili olmaya balad. Daha sonra, Afgnnin ars zerine Parise giden Abduh, Pariste Afgn ile birlikte slm Birlii taraftar yayn yapan Urvetl-Vsk adl dergiyi yaymlamlardr. 1884 ylnda bu derginin temsilcisi olarak ngiltereye giden Abduh, 1885 ylnda nce Beyruta, daha sonra 1888 ylnda Msra dnm ve dndkten bir yl sonra 1899 ylnda Msr Ba Mfts olmutur.69
si iin bkz. Adams, Charles C., el-slm vet-Tecdd f Msr, ev. Abbas Mahmud, Kahire-ts., Lecnet Diretil-Merif el-slmiyye, s. 7-19. Afgnnin konuyla ilgili eserlerdeki yeri hakknda ayrca bkz. Bkz. Kudsi-zadeh, A. Albert, 'Islamic Reform in Egypt: Some Observations on the Role of Afghani', The Muslim World, LXI, S. 1, s. 1-12, Hartford-1971; nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul-1991, s. 95-133; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 119-144; Mahmud, Zeki Necib, 'el-FikrlFelsef f Msr el-Musra', Mecelletl-Mecelle, Yl: 7, S. 79, s. 25-27, Kahire1963; Karn, zzet, Dirst fil-Fikril-Hads, ys.-ts., s. 161-227; Esposito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 46-47; Ivad, Luis, TarihulFikril-Msr el-Hads min Asr smail il Sevreti: 1919, el-Mebhss-Sn: elFikrs-Siys vel-ctim, el-Czl-Evvel, Kahire-1986, s. 67-132; Gassick, Trevor J. Le, Major Themes in Modern Arabic Thought: An Anthology, Ann Arbor-1979, s. 23-29; Cantori, Louis J., 'Modernism', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, III, s. 119-126; Khuri, Raif, Modern Arab thought: Channels of the French Revolution to the Arab East, ev. hsan Abbas, Princeton-1983, s. 122-127; Cegv, Ahmed Muhammed Abdl-l el-, el-ttichl-tizl fil-Fikril-slm el-Hads, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1986, Yaymlanmam doktora tezi, s. 368-374; Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihil-FelsefetilArabiyye, Beyrut-1981, s. 147-151. 67 Emin, Osman, Cemleddin Efgn, M.M. erif (ed.): slm Dncesi Tarihi iinde, ev. Kerim Urtekin, stanbul-1991, IV, s. 286. 68 Ivad, Luis, Tarihul-Fikril-Msr el-Hads min Asr smail il Sevreti: 1919, elMebhss-Sn: el-Fikrs-Siys vel-ctim, el-Czl-Evvel, Kahire-1986, s. 67, 81; Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, el-Fikrl-Felsef el-slm f Dirstil-Bhisn el-Musrn f Msr, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1982, Yaymlanmam doktora tezi, s. 188-217; 69 Emin, Osman, Msrda Rnesans: Muhammed Abduh ve Okulu, a.g.e., IV, s. 289-311.

17
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

Muhammed Abduh, btn bu faaliyetleri, grevleri ve yazd eserlerle yeniliki ekole en nemli katkda bulananlardan biri haline geldi.70 Afgnnin yeniliki dncenin oluumuna yapt siys ve ideolojik katknn yan sra, onun lmnden sonra bu dnce ve ekol esas kuran ve sistemletiren Muhammed Abduh olmutur. slmn yeniden yorumlanmas, itihdn canlandrlmas, toplumsal ve siyasal hayatta dinin etkisinin arttrlmas veya muhafazas edilmesi, dinin ilimle atmad, geleneksel dnce ve kltrn tenkidi ile aklclk gibi konulara vurgu yapan Muhamed Abduhun grleri, kendi zamannda ve zellikle kendisinden sonraki ada Arap dncesi zerinde byk izler brakm, hi olmazsa geni tartmalara yol amtr. Bu tartmalar zellikle M. Abduhun en nemli talebesi olan Reid Rza (.1935) ve kard Menr Dergisi vastasyla geni kitlelere yaylm ve bu sayede eitli lkelerde reva bulmutur. Abduh ekolnn ikinci ahsiyeti olan Reid Rza, aslen Suriyeli olup daha sonra Msra g etti. Kahireye varr varmaz Muhammed Abduh ile temasa geerek daha son70 Muhammed Abduh hakknda bkz. Gassick, Trevor J. Le, Major Themes in Modern Arabic Thought: An Anthology, Ann Arbor-1979, s. 29-33; nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul-1991, s. 133-178; Abdlmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birlii, ev. Adnan Cemgil, ys.-1971, s. 89-92; Esposito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 49; Cegv, Ahmed Muhammed Abdl-l el-, el-ttichl-tizl fil-Fikril-slm el-Hads, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1986, Yaymlanmam doktora tezi, s. 375-386; Adams, Charles C., el-slm vet-Tecdd f Msr, ev. Abbas Mahmud, Kahire-ts., s. 20-168; Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihil-Felsefetil-Arabiyye, Beyrut-1981, s. 151-158, 196240; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 145-174; Cantori, Louis J., 'Modernism', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, III, s. 119-126; Mahmud, Zeki Necib, 'el-Fikrl-Felsef f Msr el-Musra', Mecelletl-Mecelle, Yl: 7, S. 79, s. 27, Kahire-1963; Mchid, Huriye Tevfik, Frbden Abduha Siys Dnce, ev. Vecdi Akyz, stanbul1995; Emin, Osman, Msrda Rnesans: Muhammed Abduh ve Okulu, M.M. erif (ed.): slm Dncesi Tarihi iinde, ev. hsan Durdu, stanbul1991, IV, s. 289-311; Hizmetli, Sabri, Mtercimin nsz: Muhammed Abduhun Hayat, Muhammed Abduh: Tevhid Rislesi iinde, Ankara-1986, s. 169; can, Mehmet Zeki, Muhammed Abduhun Dn ve Siys Grleri, stanbul-1998; Ahmed, Abdlt Muhammed, el-Fikrs-Siys lil-mm Muhammed Abduh, Kahire-1978; Akkd, Abbas Mahmud el-, Muhammed Abduh, Kahire-1963; Badawi, Zaki, The Reformers of Egypt-A Critique of al-Afghani, Abduh and Ridha, ys.-1976; Emin, Ahmed, 'Zaml-Islh el-slm fil-Asrl-Hads: e-eyh Muhammed Abduh, 1266-1323 h./1849-1905 m.', Mecellets-Sekfe, Yl: 8, S. 387, s. 4-6, S. 388, s. 4-6, S. 389, s. 5-7, S. 390, s. 4-7, S. 391, s. 4-6, S. 392, s. 4-7, S. 393, s. 7-10, S. 394, s. 4-8, S. 395, s. 4-6, Kahire-1946; Kedourie, Elie, Afghani and Abduh, an Essay on Religious Unbelief and Political Activism in Modern Islam, London-1997; Kerr, Malcolm H., Islamic Reform: The Political and Legal Theories of Muhammad Abduh and Rashid Rida, Berkeley-1966.

18
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

raki yllarda ondan hi ayrlmamaya alt. 1898 Martnda slmn ruhuna yabanc adet ve uygulamalar tenkit etmek, eitim-retimi yaygnlatrmak gibi gayelerle Menr Dergisini karmaya balad.71 1922 ylnda yaynlad hilfetle ilgili eserinde rid halfelerden sonra gerek halfeliin bozulmasn tenkit ederek halfelik kurumunun yeniden ele alnp slah edilmesini ve halfeyi elit bir lema grubunun semesi gerektiini ve bu yeni halfenin ise slm hukukunun itiht vastasyla yenilenmesiyle vazifeli olacan savundu.72 Reid Rzann yan sra, Ksm Emin (.1908), Abdlaziz Cv (.1929)73, ekip Arslan (.1946), Mustafa Abdrrzk (.1947) 74 ve Osman Emin (.1978) gibi pek ok etkili Arap dnrn Muhammed Abduhun yeniliki ekoln iinde saymak mmkndr. Ancak bu ekole mensup olan kiilerin her konuda ittifak halinde olduklar ve aralarnda farkl yaklamlarn olmad dnlmemelidir. Sz gelimi, Muhammed Abduh mslmanlarn siys ve kltrel gerilemesinin sebeplerinden biri olarak tasavvufu grp tenkit ederken, onun talebelerinden biri olan Mustafa Abdrrzk tasavvufu slm felsefesinin iine dahil edecek kadar nemli ve zellikle ahlk alannda katkda bulunmu bir dnce kabul etmektedir.75
71 Emin, Osman, a.g.e., s. 308. Reid Rza hakknda ayrca bkz. nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul-1991, s. 178181; Adams, Charles C., el-slm vet-Tecdd f Msr, ev. Abbas Mahmud, Kahire-ts., s. 169-195; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 233; Abdlmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birlii, ev. Adnan Cemgil, ys.-1971, s. 315-321; Esposito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 61-62; Cantori, Louis J., 'Modernism', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, III, s. 119-126; Khuri, Raif, Modern Arab Thought: Channels of the French Revolution to the Arab East, ev. hsan Abbas, Princeton-1983, s. 190-193; Ali, Said smail, 'Tarikn-Nehda inde Muhammed Reid Rda', Mecelletl-Hill, Yl: 97, s. 40-49, Kahire-1990; a.yz., 'Rashid Rda and Faysal's Kingdom in Syria', The Muslim World, LXXXV, S. 3-4, s. 235-245, 1995; Tauber, Eliezer, 'Rashid Rda as Pan-Arabist Before World War I', The Muslim World, LXXIX, S. 2, s. 102-112, 1989; Shahin, Emad Eldin, 'Muhammad Rashid Rda's Perspectives on the West as Reflected in al-Manar', The Muslim World, LXXIX, S. 2, s. 113-132, 1989. 72 Perry, Glenn E., 'Caliph', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, I, s. 242. 73 Adams, Charles C., el-slm vet-Tecdd f Msr, ev. Abbas Mahmud, Kahirets., s. 201, 219; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 219. 74 Emin, Osman, a.g.e, s. 308-310. 75 Abu-Rabi, Ibrahim M., Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World, Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy iinde, London, New York-1996, II, 1091-1092; Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, el-Fikrl-Felsef el-slm f Dirstil-Bhisn elMusrn f Msr, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1982, Yaymlanmam doktora tezi, s. 252-260.

19
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

Buna benzer bir farkllk slm-milliyetilik ilikisiyle ilgili tartmalarda da grlr. ada Arap dncesinin ilk nemli akm olan din yenilenme akmyla birlikte gittike gelien Arap milliyetiliinin slm ile ilikisi hususunda farkl grler bulunmaktadr. Muhammed Abduh, Msrda bir mill ruhun uyannda olduka etkili olurken onun en yakn rencisi Reid Rza ise, milliyetilik kart izigisiyle tannmaktadr.76 Muhammed Abduhun baka bir rencisi olan Emir ekip Arslan da zellikle hayatnn son dneminde Arap milliyetiliini benimsemitir.77 Din-ilim ilikisi de, din yenilemeyi savunan dnrlerin en ok tartt konulardan biridir. Bu konuyla ilgili devasa bir literatr bulunmakla birlikte bunlar arasnda Renann 1883 ylnda Pariste Sorbonne niversitesinde slmiyet ve Bilim balyla verdii konferansta, slm dininin terakkiye mani olduunu savunmasyla balayan, daha sonra ise Cemleddin Afgnnin ona cevap vermesiyle alevlenen tartma bir dnm noktas mahiyetindedir. Muhammed Abduh, Afgnnin bu eserini Arapaya evirmenin yan sra78 Fransa Dileri Bakan Gabriel Hanotauxnun 1900 ylnda Journal de Pariste yaymlad slm ve slm Meselesiyle Kar Karya balkl makalesine 1902 ylnda cevap vererek din-bilim ilikisiyle ilgili iddialara kar hassasiyetini gstermitir.79 slmn kaderci bir ruh tad bu yzden de mslmanlarn ilerlemelerinin nndeki en byk engel olduunu iddia eden Hanotouxa verdii cevapta Muhammed Abduh, onun bu grlerini Avrupal slm tenkitileriyle zdeletirmekte, slm ile mslmanlarn kesin olarak birbirinden ayrlmasn, kaderciliin slm dinine uymadn, aksine slmn irade ve kesb hrriyetini kabul ettiini ifade etmektedir.80 Abduh ekolnden pek ok dnr tarafndan kabul edilen bu grlerin, ada Arap dnrlerinin tamam tarafndan onaylandn sylemek de mmkn grnmemektedir. Bunlardan biri olan Ferah Antun (.1922), Ernest Renann din hakkndaki grlerini byk lde be76 Emin, Osman, a.g.e., s. 308. 77 Donohue, John J., John L. Esposito, Deiim Srecinde slm, ev. Ali Yaar Aydoan, Aydn nl, stanbul-1991, s. 63; Esposito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 72-73; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 309. 78 Efgn, Cemleddin, Red (er-Redd aled-Dehriyyn), Farsa aslndan rif Eb Trabn yardmyla Arapaya ev. Muhammed Abduh, Trke ev. Aziz Akpnarl, Ankara-1956. 79 Abduhun bu cevabnn Trke evirileri iin bkz. Abduh, Muhammed, slm ve Hanoto (Gabriel Hanotaux), ev. Zkir Kdir, ys.-1909, 47 s; a.yz., Hanotonun Hcumuna Kar Abduhun slm Mdafaas, ev. Mehmet kif Ersoy, stanbul-1331. 80 Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihil-Felsefetil-Arabiyye, Beyrut-1981, s. 157; Emin, Osman, Msrda Rnesans: Muhammed Abduh ve Okulu, M.M. erif (ed.): slm Dncesi Tarihi iinde, ev. hsan Durdu, stanbul-1991, IV, s. 293.

20
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

nimsemi ve bu yzden de dinin modern ve gelimeci bir topluma temel olabileceini kabul etmemitir. Bundan dolay da Muhammed Abduh ve Reid Rzay tenkit ederek hem rasyonel felsefe hem de ilimle uyum asndan Hristiyanln slmdan ok daha uygun olduunu ileri srmtr.81 te yandan gerek slm dncesi gerekse genel olarak dinle ilgili yazlan pek ok kitap ve makaledeki aklla ilgili blmler ile Mutezileye vurgu yapan bahisleri de din-ilim ilikisi hakkndaki tartmalar ierisinde mtalaa etmek mmkndr. Earlii tenkit ederek Mutezile aklcln benimseyen byle bir aklcln slm tarihinde yaygnlamamasnn byk kayp olduunu savunan yazarlarn bu grleri ileri srerken esas saikleri din-ilim ilikisiyle tartmalar ve mslmanlarn aklc bir anlay kaybettiklerinden geri kaldklarna dair tespitlerdir. Byle bir bak asna sahip olan dnrler arasnda, en nemli eseri Duhl-slmda bu gr savunan Ahmed Emin (.1954) ile Fuad Zekeriyya, Zeki Necib Mahmud ve Hasan Hanefnin isimleri rnek olarak zikredilebilir.82 ada Arap dncesindeki slm merkezli tartmalar Hasan el-Benn (.1949)nn kurduu Mslman Kardeler tekilatyla birlikte, ok daha sistematik ve rgtl bir yap kazanmtr. Bu yzden de, bu tekilatn kuruluunun ada Arap dncesinin en nemli dnm noktalarndan biri olduu rahatlkla sylenebilir. Drululm mezunu bir retmen olan Hasan el-Benn tarafndan Msrn smailiye ehrinde 1928 tarihinde kurulan Mslman Kardeler tekilat (Ihvnl-Mslimn), yetitirdii dnrler ve faaliyetleriyle 1930lardan sonra bata Msr olmak zere hemen hemen btn Arap dnyasnda etkisi grlen en byk din hareket haline gelmitir.83 Hasan el-Benn ve kurduu tekilat, esas itibariyle, slmn ilk kaynaklarna bal bir din anlayn hakim klmay,
81 Gassick, Trevor J. Le, Major Themes in Modern Arabic Thought: An Anthology, Ann Arbor-1979, s. 41-43. 82 Campanini, Massimo, Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: Egypt, Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy iinde, London, New York-1996, II, s. 1117; Ayrca bkz. s. 271-272; smddn, Ahmed, Harekett-Terceme f Msr fil-Karn el-Irn, Kahire1986, s. 271-272; Cegv, Ahmed Muhammed Abdl-l el-, el-ttichltizl fil-Fikril-slm el-Hads, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1986, Yaymlanmam doktora tezi, s. 400-405. Arap dnyasnda dinakl, din-felsefe/ilim ilikisi hakknda bkz. Zekeriyya, Fuad, el-Felsefe vedDin fil-Mctema el-Arab el-Muasr, brahim Bedrn, Slim Yeft, Fuad Zekeriyya vdr.: el-Felsefe fil-Vatanil-Arab el-Musr, Buhsu'l-M'temeri'l-Felsef el-Arab el-Evvel ellez Nazzameth el-Cmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut-1985, s. 43-69. 83 Msr, Suriye rneinde Biladu-am, Marib ve Tunustaki slm hareketler hakknda bkz. Abdullah, smail Hbr, Fehm Cedn, Rid el-Gann vdr.: el-Harektl-slmiyye el-Musra fil-Vatanil-Arab, Beyrut-1989.

21
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

zellikle batdan gelen akmlarla mcadeleyi ve slm esaslara gre bir toplum ve devlet kurmay gaye edinmitir.84 Mslman Kardeler tekilatnn Hasan el-Benndan sonraki en mehur dnr ve simas Seyyid Kutub (.1966) da Hasan el-Benn gibi Drululm mezunu olup Eitim Bakanlnda ksa bir sre mfettilik yaptktan sonra kendini yaz hayatna adamtr. 1939dan sonra daha din muhteval yazlar yazmaya balad. 1948de en mehur eserlerinden biri olan slmda Sosyal Adalet adl eserini yaymlad. Daha sonra iki yl Amerika Birleik Devletlerinde kald. Msra dnnde Mslman Kardeler tekilatna katld. Cemal Abdnnsr zamannda on yln hapiste geirdi ve 1964de serbest brakld. Daha sonra tekrar mahkum oldu ve 1966 ylnda idam edildi.85 Seyyid Kutub, bat medeniyetine ynelttii tenkitleri86, slm dnyasndaki sekler toplum ve siyset anlaylarna kar kan fikirleri87, gnmz slm toplumlarn tahlili, slm bir toplum nizam haline getirmeye almas ve slmn gnmz insannn sorunlarn zmeye kadir olduuna dair grleriyle sadece Arap dnyasnda deil bata Trkiye olmak zere btn slm dnyasnda etkili olmutur. Mslman Kardeler tekilatnn Msr koluna mensup olan ve Cemal Abdnnsr dneminde idam edilen Abdlkdir Udeh (.1954) ise daha ok hukuk alannda bu tekilatn grlerine katkda bulunmutur.88 Ayn tekilata mensup olan Msrl dnrler arasnda, Mslman Kadnlar Birlii (Cemiyyets-Seyyidt el-Mslimt)n kurucusu Zeyneb el-Gazzl, din konularda pek ok eseri olan Muhammed Gazzl (.1996) ve
84 Bu tekilat ve Hasan el-Benn hakknda bkz. Donohue, John J., John L. Esposito, Deiim Srecinde slm, ev. Ali Yaar Aydoan, Aydn nl, stanbul1991, s. 82; Abdlmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birlii, ev. Adnan Cemgil, ys.-1971, s. 102-108; nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul-1991, s. 271-272; Hoebink, Michel, 'Thinking About Renewal in Islam: Towards a History of Islamic Ideas on Modernization and Secularization', ARABICA, XLVI, S. 1, s. 43, Leiden-1999. 85 Donohue, John J., John L. Esposito, Deiim Srecinde slm, ev. Ali Yaar Aydoan, Aydn nl, stanbul-1991, s. 133. 86 Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihil-Felsefetil-Arabiyye, Beyrut-1981, s. 159. 87 Smith, D. Charles, 'Secularism', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, IV, s. 23. Seyyid Kutub hakknda ayrca bkz. Akhavi, Shahrough, 'The Dialectic in Contemporary Egyptian Social Thought: The Scriptualist and Modernist Discourses of Sayyid Qutb and Hasen Hanafi', International Journal of Middle East Studies, XXIX, S. 3, s. 377-401, London, New York-1997; Hoebink, Michel, a.g.e., s. 44, Leiden1999; Diyb, Muhammed Hafz, el-Merun-Nsr vel-Htabl-Kutb Seyyid Kutb-Dirset Hletin, Sadeddin brahim (ed.): el-Entelicensiya (Intelligentsia) el-Arabiyye, el-Msekkafn ves-Sulta iinde, Amman-1991, Mnted el-Fikr el-Arab, s. 455-494. 88 Abdlmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birlii, ev. Adnan Cemgil, ys.1971, s. 108-148.

22
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

zellikle fkh alannda uzmanlaan Yusuf el-Kardv gibi ahsiyetleri de anmak gerekir.89 Mslman Kardeler tekilatnn Suriyedeki en byk dnr ve kurucusu Mustafa es-Sib (.1964) Ezher niversitesinde renim grd srada Hasan el-Benn ile tanmtr. Daha sonra am niversitesinde retim yelii yapmann yansra Parlamento yeliinde de bulunmutur (1949). Bu faaliyetleri srasnda Suriyedeki Mslman Kardeler tekilatnn liderliini yapyordu. slm Sosyalist Cephe (el-Cebhetl-tirkiyye el-slmiyye) vastasyla fikirlerini gerekletirmeye alan Sib, slm bir sosyalizmi savunmu, fkhla ilgili eserlerinin yan sra oryantalizm kart en mehur eserlerden birini kaleme almtr.90 Ayn tekilatn Suriyedeki ikinci byk ahsiyeti ise Said Havva (.1989)dr. Hama doumlu olan Said Havva, 1953 ylnda am niversitesi Klliyyet-erada renim grrken bu tekilata girdi. Baas rejimden kaarak Sudi Arabistanda yaad. 1971 ylnda Suriyeye dndyse de yapt muhalefetten dolay be yl hapiste kald. Daha sonra 1978de Suriyeden ayrld. Said Havva daha ok, 1968 sonrasnda kitaplarnn neriyle tannmaya baland.91 Bunlarn yan sra, Sudandaki slm hareketlerin yaayan en nemli lideri Hasan et-Trb92, Lbnandaki toplumu iin en nemli ahsiyetlerden biri olan ve mehur militan rgt EMEL (Efvcl-Mukvemet el-Lbnaniyye)nin kurucusu Musa Sadr (.1978)93, aslen Irakl bir olan ve zellikle iktisat ile ilgili almalaryla mehur olan Mu89 Ayubi, Nazih N., 'Ghazali, Muhammad al-', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World iinde, Oxford-1995, II, s. 6364; Atan, Abdullah Hikmet, Muhammed Gazzl, lam Aratrma Dergisi, II, S. 1, s. 203-206, stanbul-1997; Hoffman-Ladd, Valerie J., 'Ghazali, Zaynab al-', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World iinde, Oxford-1995, II, s. 64-66. 90 Salt, Jeremy, 'An Islamic Scholar-Activist: Mustafa al-Sib and the Islamic Movement in Syria 1945-1954', Journal of Arabic, Islamic and Middle Eastern Studies, 3, S. 1, s. 103-115, Malvern Vic (Australia)-1996; Donohue, John J., John L. Esposito, Deiim Srecinde slm, ev. Ali Yaar Aydoan, Aydn nl, stanbul-1991, s. 130; Dekmejian, R. Hrair, 'Sib, Mustafa al', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, IV, s. 71-72. 91 Weismann, Itzchak, 'Sa'id Hawwa and Islamic Revivalism in Ba'thist Syria', Studie Islamica, LXXXV, s. 131-154, Paris-1997; Weismann, Itzchak, 'Sa'id Hawwa: The Making of a Radical Muslim Thinker in Modern Syria', Middle Eastern Studies, XXIX, S. 4, s. 601-623, London-1993. 92 Moussalli, Ahmad S., 'Hasen al-Turabi's Islamist Discourse on Democracy and Shura', Middle Eastern Studies, XXX, S. 1, s. 52-63, London-1994. 93 Esposito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 245-246; Norton, Augustus Richard, Sadr, Musa al-', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, III, s. 452-457.

23
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

hammed Bkr es-Sadr (.1980)94 ve Filistin asll olup Hizbt-Tahrr elslmnin kurucusu ve ba ideologu Takiyyddin en-Nebhn (.1978)95, yine Filistin asll olup daha sonra bata Amerika Birleik Devletleri olmak zere muhtelif lkelerde niversite retim yelii yapan ve ilimlerin slmletirilmesi projesinin en nemli mimarlarndan biri olan smail Frk (.1986)96; Cezyir lema Cemiyeti (Cemiyyetllemil-Mslimn el-Ceziriyyn)nin kurucusu, din yenilik taraftar ve smrgecilik kart grlere sahip olan Abdlhamid b. Bdis (.1940)97 ile daha ok medeniyet sorunlar zerine eilen Mlik b. Neb (.1973) de XX. yzylda etkide bulunmu dnrlerdendir.98 te yandan Ihvn- Mslimine mensup olan veya olmayan pek ok dnrn savunduu slm Devleti dncesine kar kan, bunun sorunlarn gndeme getiren ve uygulanamaz olduunu iddia eden dnrleri ve onlarn grlerini de bu balk altnda zikretmemiz gerekir. Yeni ideolojilerin ve felsefelerin savunulmaya baland XIX. yzyln sonu ile XX. yzyln balarn din-siyset ilikisiyle ilgili tartmalarda da balang yllar olarak tespit etmek mmkndr. Nitekim bu dnemde yaayan Abdurrahman Kevkib (.1902), slm hilfetinin Araplara geri dnmesi ve hilfetin mslmanlarn sadece din ileriyle ilgilenmesi ve siysete karmaktan saknmas gerektiini savunmaktadr.99 Ona ilaveten mehur materyalist dnr ibl meyyil (.1917) ise eitli alanlarda yaplan slahn baarl olmas iin ilk artn dinle siysetin birbirinden ayrlmas olduunu ileri srmektedir.100 Ancak, ada Arap dncesinde din-devlet ilikilerinin, baka bir deyile sekler/lik bir devlet anlaynn daha youn tartlmasna balang noktas olarak Trkiyede halfeliin 1924 ylnda kaldrlmas verilebilir. Hilfet kaldrldktan sonra, bu meseleyi grmek zere Kahire ve Cid94 Mallat, Chibli, 'Sadr, Muhammad Baqir al-', John L. Esposito (ed.): a.g.e., III, s. 450-453; Wilson, Rodney, 'The Contribution of Muhammad Baqir alSadr to Contemporary Islamic Economic Thought', Journal of Islamic Studies, IX, S. 1, 1998, s. 46-59. 95 Commins, David, 'Taqi al-Din al-Nabhani and the Islamic Liberation Party', The Muslim World, LXXXI, S. 3-4, s. 194-211, Hartford, CT-1991. 96 Ba-Yunus, Ilyas, 'Al Faruqi and Beyond: Future Directions in Islamization of Knowledge', The American Journal of Islamic Social Sciences, 5, S. 1, s. 1328, Washington, DC-1988. Esposito, John L., 'Frq, Ismil Rj al-', John L. Esposito (ed.): a.g.e., II, s. 3-4. 97 Esposito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 80. 98 Sadn, Nsrddin Cezyir-III. Kltr ve Medeniyet md., TDV. slm Ansiklopedesi, stanbul-1993, VII, s. 495-496; Bariun, Fawzia, 'Social Change as Seen by Mlik Bennabi', The American Journal of Islamic Social Sciences, VIII, S. 1, s. 189-194, Washington, DC-1991. 99 nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul-1991, s. 189, 199. 100 A.e., s. 67.

24
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

dede toplanan kongrelerin yan sra bu konuyla ilgili esas byk tartma Ali Abdrrzk (.1966)n grleri dolaysyla ortaya kmtr. Muhammed Abduhun rencilerinden biri olup nce Ezherde daha sonra ise Oxford niversitesinde renim gren Ali Abdrrzk, slm ve Siysetin lkeleri (el-slm ve Uslul-Hkm) balkl eserini 1925 ylnda yaymlad. Yaymlanmasyla birlikte de bu eser, yazarn kamu grevlerinden men edilmeye kadar varan pek ok sorunla yz yze brakmtr. Bu eserin konusu balndan da anlalaca zere, slm-siyset ilikisi olup temel tezi slmn herhangi bir siys prensip ihtiva etmedii eklinde ifade edilebilir. Bu tezin tabi sonucu da, halfeliin slmn vazgeilmez esaslarndan biri olduunun reddedilmesidir.101 Ali Abdrrzkn hilfetin kaldrlmasn ak bir ekilde destekleyen ve sekler bir devlet nizamn savunan bu grlerine zellikle din merkezli dnen pek ok kii tarafndan kar klm, reddiyeler yazlmtr. Bu grlere kar kanlar arasnda hilfet kaldrlmadan nce bu kurumun slah edilmesine dair eser yazan Reid Rza da bulunmaktadr.102 Onun dnda, biraz yukarda isimleri anlan Hasan el-Benn, Seyyid Kutub vb. slm devletini savunan pek ok kii de hem Ali Abdrrzkn fikirlerine hem de genel olarak sekler bir devlet anlayna kardrlar. Arap dnyasnda gnmze kadar devam eden hilfet/slm devletisekler devlet tartmalarnda Ali Abdrrazkn grlerini benimseyen ve onu gelitirmeye alan Arap dnrlerinin says da olduka oktur. Bu grup dnrler arasnda, hem Abdrrzkn grlerini byk lde kabul eden hem de slm Devletine kar kan Hlid Muhammed Hlid, Ezher mezunu olmas ve grlerini din metinleri de dikkate alarak
101 Donohue, John J., John L. Esposito, Deiim Srecinde slm, ev. Ali Yaar Aydoan, Aydn nl, stanbul-1991, s. 34; Abdlmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birlii, ev. Adnan Cemgil, ys.-1971, s. 93-101; Fahri, Macid, Dirst fil-Fikr el-Arab, Beyrut-1977, s. 250; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 195-202; Esposito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 69; Cantori, Louis J., 'Modernism', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, III, s. 119-126. Ali Abdrrzkn bu eserinin meydana getirdii byk tartma hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. Imra, Muhammed, Mareket el-slm ve Usll-Hkm, Kahire-1989; Sad, Hazm Abdlmteal, el-slm vel-Hilfe fil-Asril-Hads, Kahire-1984; Sens, Ahmed Th es-, 'el-Hilfetl-slmiyye ve EnzimetlHkm', Mecellets-Sekfe, Yl: 12, S. 582, s. 10-12, Kahire-1950; Akkd, Abbas Mahmud, 'Msr vel-Hilfe', a.e., Mars 1939, s. 841-844, Kahire-1939. Ali Abdrrzkn baz kitap ve makaleleri iin bkz. 'ed-Dimokratiyye vedDin', Mecelletl-Hill, s. 777-783, Kahire-1935; el-cma fi-eriat el-slmiyye, Kahire-ts., Drul-Fikr el-Arab; el-slm ve Usll-Hkm, Bahsn filHilfeti vel-Hkumeti fil-slm, Beyrut-ts., Dru Mektebetil-Hayt. 102 Emin, Osman, Msrda Rnesans: Muhammed Abduh ve Okulu, M.M. erif (ed.): slm Dncesi Tarihi iinde, ev. hsan Durdu, stanbul-1991, IV, s. 308.

25
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

savunmasyla zel bir nemi hizdir.103 Mehur liberal milliyeti dnr Ahmet Ltfi es-Seyyid (.1963) de gnmz uygarlk ve siyset felsefesinin siysetin dinden ayrlmasna uygun dtn savunmaktadr.104 Onun yan sra Muhammed Hseyin Heykel, Antun Sade (.1949), Th Hseyin (.1973), Fuad Zekeriyya ve bir suikast sonucunda hayatn kaybeden Ferec Fode (.1992) gibi pek ok kii slm Devletine kar karak sekler bir devlet anlayn savunmaya devam ettiler.105 Gnmzde slm Devletine kar kp lik bir devlet anlayn savunan ve fikr alanda bunun mcadelesini veren kiilerin banda Msrda adlet mekanizmasnn en st grevlerinden birinde bulunan (mster: bakad) Muhammed Said el-Amv gelmektedir.106
103 Fahri, Macid, Dirst fil-Fikril-Arab, Beyrut-1977, s. 250-253, 272-288; Abdlmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birlii, ev. Adnan Cemgil, ys.1971, s. 236-241. 104 nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul-1991, s. 244. 105 Smith, D. Charles, 'Secularism', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, IV, s. 20-30; Dhir, Adil, el-Felsefe ves-Siyse f Fikri Sade, Bedrn, brahim, Slim Yeft, Abdlkerim el-Yf vdr.: el-Felsefetl-Arabiyye el-Musra, Mevkf ve Dirst, Buhsu'l-M'temeri'l-Felsef el-Arab es-Sn ellez Nazzameth el-Cmiat'lrdniyye iinde, Beyrut-1988, s. 277-307; Abdlmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birlii, ev. Adnan Cemgil, ys.-1971, s. 194-198. 106 Sagiv, David, 'Judge Ashmawi and Militant Islam in Egypt', Middle Eastern Studies, XXVIII, S. 3, s. 531-546, London-1992. Baz eserleri iin bkz. Amv, Muhammed Said el-, el-Hilfetl-slmiyye, Kahire-1990; Melimlslm, Kahire-1989; Usl-era, Kahire-1992; el-slm es-Siys, Kahire1989; er-Riba vel-Fide fil-slm, Kahire-1988. Arap dnyasndaki liklik tartmalar hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. Na'me, 'el-ttichl-Ilmn fi-ark el-Osmn en-Ntk bi'd-Dd fil-Karn et-Tsi' Aer', MecelletlMerik, Yl: 66, S. 2, s. 395-425, Beyrut-1992; Abdlkerim, Hall, el-slm beyned-Devletid-Dniyye ved-Devletil-Medeniyye, Kahire-1995; Ferec, esSeyyid Ahmed, Czrl-Ilmniyye, el-Czrt-Tarihiyye lis-Sr beynel-Ilmniyye vel-slm f Msr mnzl-Bidye ve hatt mm 1948 m., Mansra1990; Fergal, Yahya Haim Hasen, Hakkatl-Ilmniyye beynel-Hurfe vetTahrb, Kahire-ts., Drus-Sbn lit-Tbaa ven-Ner vet-Tevzi; Hall, maduddin, Tehaftl-Ilmniyye, Beyrut-1983; Imra, Muhammed, Skutul-Gulvvil-Ilmn, Kahire-1995; Kardv, Yusuf, el-slm vel-Ilmniyye Vechen li Vech, Beyrut-1990; Kassum, Abdurrezzk, 'el-Ilmniyye vel-Manzr el-slm el-mn', Dirst Arabiyye ve slmiyye, VI, s. 173-187, Kahire-1987; Sa'id, Fuad es-, 'el-slm ve-er'a vel-Ilmniyye f stitl'tirRa'yil-mm', Mecelletl-Mevkifil-Arab, S. 64, s. 76-83, Kahire-1985; Vi, Tevfik Yusuf el-, Evhml-Ilmniyye Havler-Risle vel-Menhec, Kahire-1988; Vehbe, Murad, 'el-Usliyye vel-Ilmniyye', Mecelletl-Menr, Yl: 5, S. 49, s. 84-97, Kahire-1989; Yahya, Muhammed, Fir-Reddi alel-Ilmniyye, Kahire-1988; Kattan, Menna, Muavvikt Tatbki-eratil-slmiyye, Kahire-1991.

26
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

3. Bat Hakkndaki Tartmalar ada Arap dncesinde slm dini ve dncesi hakkndaki tartmalar kadar nemli baka bir konu da bat (medeniyeti, dncesi, kltr ve bilimi) ile ilgili meselelerdir. Elbette bu tartmalarn younluu dnrden dnre, akmdan akma deimektedir. Ancak u rahatlkla sylenebilir ki, son iki yzylda Arap dnyasnda grlen btn dnr ve akmlarn bata gelen sorunlarndan biri bat ve ondan kaynaklanan meselelerdir. XIX. yzyln balarndan itibaren Arap dnyas, batnn siys, asker, fikr ve iktisad saldrlarna maruz kald iin bat ile ilgili tartmalarn olduka youn ve iddetli olmas tahmin edilebilecek bir husustur. te yandan slm dnyasnn baka blgelerinde de olduu gibi, Arap dnyasnda da batdan gelen saldrlar, devralnan kltrel mirasn yeniden sorgulanmasna sebep olmu, bu sorgulama neticesinde bu mirasn mevcut ihtiyalarn byk bir ksmna cevap vermedii kanaatine varlmtr. Bu yzden de, bat medeniyetinin ve onun eitli alanlardaki rnlerinin yakndan takip edilmesi gibi bir yol takip edilmitir. Bu takip bir yandan iten da, yani Arap dnyasndan bizzat batya renci gnderme, oradan tercme yapma gibi yollarla, dier taraftan ise dtan ie yani bizzat batl lkelerin kendilerini tantmak ve smrgeletirdii veya smrgeletirmek istedii lkelerde okullar amak, uygun insanlar yetitirmek ve bat dncesinin bu lkelerde yaygnlamasn salamak eklinde ikili bir izgi takip etmitir. Arap dnyasnda iten da doru baty takip etmenin XIX. yzyln balarna kadar giden bir tarihi vardr. Bu yzyln balarndan itibaren Msrda nce vali, sonra da byk lde mstakil bir devlet bakan gibi hareket eden Mehmet Ali Paa ve hanedan dneminde eitli Avrupa lkelerine renciler gnderilerek batdaki gelimeler dorudan kaynandan renilmek istendi. Mehmet Ali Paa zamannda ilk renci kafilesi fen bilimleri ve teknik alanda tahsilde bulunmak zere 1809 ylnda talyaya gnderildi. Msrl renciler bu tarihten 1822 ylna kadar daha ok talyaya, 1822-1844 yllar arasnda ise Fransaya gnderilmi ve bu maksatla Pariste Mission Egyptienne (el-baast el-ilmiyye) denilen bir tekilat vcuda getirilmitir.107 Bu ekilde balayan batya renci gnderme faaliyeti, muhtelif bat dillerinden yaplan tercmelerde olduu gibi, bugne kadar devam eden bir sre olup ada Arap dncesinin hangi akmna mensup olursa olsun son iki yzylda yaayan pek ok Arap ilim adam ve dnr bat lkelerinde renimde bulunmutur. Bunlardan bazlar ise, akademik kariyerlerini kendi lkelerinde elde etseler bile daha sonraki tarihlerde ksa veya uzun mddet bat lkelerinde aratrma yapmlardr.
107 Kramers, J.H., Msr md., slm Ansiklopedisi, stanbul-1979, VIII, 266; nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul-1991, s. 39. XIX. yzylda Msrdan Avrupa lkelerine renci gnderme faaliyeti, aamalar ve gnderilen renciler hakknda daha geni bilgi iin bkz. Abdlmelik, Enver, Nehdat Msr, Kahire-1983, s. 129-138.

27
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

renci gndermenin yan sra, XIX. yzyldan itibaren batnn muhtelif alanlardaki stnlnn kesin olarak farkna varan hemen her blgedeki mslman halklar onun stnlk sebeplerini kefetmek, anlamak, renmek ve bunlar kendi dillerine aktarmak gayesiyle bat dillerinden tercme meselesine byk nem vermilerdir. Bu durum, Osmanl Devletinin bakenti stanbulda da, o dnemde bu devlete bal olan ve bugn her biri birer bamsz devlet olan Arap lkelerinde de aynyd. Bu tercme hareketi bazen zel ahslar bazen ise dorudan devletlere bal kurumlar tarafndan bugne kadar devam ettirilmitir. ada Arap dncesinde tercme hareketinin ilk byk nderlerinden biri olarak Rfa Rfi et-Tahtv (.1873)nin adn zikretmek gerekir. Mehmet Ali Paa tarafndan Parise gnderilen ilk byk renci kafilesine imam olarak atanan Tahtv, Pariste kald be yl zarfnda Franszcay iyi bir ekilde renmitir. Tahtv, Franszcadan yirmi kadar kitab Arapaya tercme etmitir.108 kinci mtercim olarak Ferah Antun (.1922)un ad anlabilir. Aslen Lbnanl olup daha sonra Kahireye g eden ve Hristiyan asll olan Ferah Antun, 1906 ylnda New Yorka seyahat etti. zellikle, Gorki, Tolstoy, Nietzche, Shaw ve hayran olduu Rousseau ve Karl Marxdan Arapaya eviriler yapt. Ayrca Ernest Renann sann Hayat (Vie de Jesus) adl eserini tercme ederek din-bilim ilikisiyle ilgili tartmalara daha youn olarak katld.109 Bunlarn yan sra deiik alanlarda pek ok mtercimin adn anmak mmkndr. Baz rnekler vermek gerekirse mtercimler arasnda, Ahmet Fethi Zaglul (.1914)110; Aristodan yapt evirilerle mehur olan Ahmed Ltfi es-Seyyid111; Abbas Mahmud Akkd, Ahmed Emin, Mustafa Ltfi el-Menfelt, Muhammed Bedrn, Muhammed Ferid Eb Hadd, Ahmed es-Sv Muhammed112; dil Zuaytr (.1957)113; Eflatundan evirileriyle Zeki Necib Mahmud; Dekart evirisiyle Osman
108 Donohue, John J., John L. Esposito, Deiim Srecinde slm, ev. Ali Yaar Aydoan, Aydn nl, stanbul-1991, s. 19; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 85-98. 109 Gassick, Trevor J. Le, Major Themes in Modern Arabic Thought: An Anthology, Ann Arbor-1979, s. 41-45. XIX. yzyldaki tercme hareketi hakknda bkz. Abdlmelik, Enver, Nehdat Msr, Kahire-1983, s. 139-153. 110 smddn, Ahmed, Harekett-Terceme f Msr fil-Karn el-Irn, Kahire1986, s. 216-221. 111 A.e., s. 222-228; nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul-1991, s. 242; Fahri, Macid, Dirst fil-Fikril-Arab, Beyrut-1977, s. 262; Hseyn, Muhammed Kmil, 'Ahmed Ltfi es-Seyyid ved-Da've il Aristo', Mecelletl-Ktib el-Msr, Yl: 3, VII, S. 26, s. 203207, Kahire-1947. 112 smddn, Ahmed, a.g.e., s. 238-249, 271-274, 276-281. 113 Hasen, Muhammed Abdlgan, 'dil Zu'aytr ve Devruh f Hareket et-Terceme el-Hadse', Mecelletl-Mecelle, Yl: 3, S. 36, s. 7-12, Kahire-1959.

28
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

Emin; William Jamesten evirileriyle Mahmud Hubbullah ve Muhammed Fehm e-ent; T.J. de Boer, Salomon Pines, J. Wellhausen, H.A.R. Gibb ve Adam Mezden evirileriyle Muhammed Abdlhd Eb Rde; Bertrand Russeldan evirileriyle Muhammed Mrs Ahmed, Atiyye Hna, mad smail ve Abdrreid es-Sdk; George Santayanadan evirisiyle Mustafa Bedev; Dekartn Metod zerine Konumalar adl eserinin evirisiyle Mahmud el-Hudayr114 ve nihayet gerek bat felsefesi gerekse slm dncesiyle ilgili muhtelif dillerden yapt pek ok eviriyle Abdurrahman Bedevnin115 adlar anlabilir.116 Baty tanma sreci bir yandan renci gnderme ve tercmeler yapma eklinde devam ederken te yandan bat lkelerine yaplan seyahatleri konu edinen hatralar veya muhayyel kitaplar da yava yava oalmaya balamtr. Rifa Rfi et-Tahtv (.1873)nin Telhsul-brz min Telhsi Briz117 adl eseri yazarn Pariste bulunduu yllardaki izlenimlerinden meydana gelmektedir. Tahtv, hem bu eserinde hem de MenhiclElbbil-Msriyye f Mebhicul-dbil-Asriyye adl kitabnda XVIII. yzyl aydnlanma dneminin Voltaire, Condillac ve Rousseau gibi Fransz dnrlerinden etkilendii grlmektedir.118 Yine ayn muhtevada olmak zere, Msr mill eitiminin slah iin byk gayret gsteren ve Msr Mill Ktphanesi (Drl-Ktb el-Msriyye)nin kurucusu Ali Mbrek (.1893)in Ezherli Alemddin119 adl birinin Avrupa seyahatini anlatt eseri, Ahmed Fris e-idyakn es-Sk ales-Sk f M Hve elFriyk120 ve Selim Butrusun el-Nzhetl-Friyak121 da bu literatrn ilk rnekleridir.122 Bat medeniyet, kltr ve dncesini savunan, etkilenen veya orada ortaya kan akmlar ve grleri benimseyen kiiler hem yaygnlk hem de
114 Thir, Hmid, el-Felsefetl-slmiyye, Kahire-ts., s. 18, 48. 115 A.e., s. 19. 116 rdn, Cezir, Sudan, Suriye, Irak ve Libyada tercmenin durumu, tercme edilen eserler, mtercimler ve tercme messeseleri hakknda bir zel say iin bkz. 'Vk'ut-Terceme f Ba'dil-Aktril-Arabiyye', el-MecelletlArabiyye lis-Sekfe, Yl: 2, S. 2, Tunus-1982. 1798-1914 tarihleri arasnda fen bilimleriyle ilgili evrilen eserlerin knyeleri ve bu eserlerin mtercimleri hakknda bkz. Muhfza, Ali, el-ttichtl-Fikriyye indel-Arab f AsrinNehda, 1798-1914, Beyrut-1978, s. 215-235. 117 Tahtv, Rifa Rfi, Telhsul-brz min Telhsi Briz, Kahire-1834. 118 nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul-1991, 42-54. Fransz devriminin Arap dnrleri zerindeki etkisi iin bkz. Khuri, Raif, Modern Arab Thought: Channels of the French Revolution to the Arab East, ev. hsan Abbas, Princeton-1983. 119 Mbrek, Ali, Alemddn, Kahire-1882. 120 idyak, Ahmed Fris e-, es-Sk ales-Sk f M Hve el-Friyk, Paris-1855. 121 Butrus, Selim, el-Nzhetl-Friyak, Beyrut-1856. 122 Daha ayrntl bilgi iin bkz. Qadi, Wadad al-, East and West in Ali Mubaraks Alamuddin, Marwan R. Buheiry (ed.): Intellectual Life in the Arab East, 1890-1939 iinde, Beirut-1981, s. 21-37.

29
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

entelektel g ve faaliyet itibariyle ada Arap dncesinin en byk akmn veya dnr grubunu oluturmaktadrlar. Marksizm, materyalizm, sosyalizm, evrimcilik, liberalizm vb. akmlara mensup olan dnrlerin ve Arap milliyetilerinin ok byk bir ksmnn Arap dnyasnn iinde bulunduu durumdan kurtulmasnn ancak bat tarz bir modernleme ile mmkn olduunu savunduklarnda phe yoktur. Bunlar arasnda, Th Hseyin (.1973)in 1938 ylnda yaymlanan Msrda Kltrn Gelecei (Mstakbels-Sekfe f Msr) adl eserinde yapt gibi bat medeniyetine balln teorisini yapan123 kiiler de bulunmaktadr.124 Ancak bat medeniyetini tanmaya veya benimsemeye ynelik bu gayretlerin yan sra, ada Arap dncesinde gl bat tenkitileri ve bat medeniyetine alternatif gelitirmeye alan kiiler de ortaya kmtr. Bu erevede, ada Arap dnyasndaki muhtelif din akmlara mensup kiiler ile din alannda ihtisaslaan ilim adam ve dnrlerin nemli bir ksm, batdan pek ok unsuru benimsemelerine ramen, bat medeniyetini tenkit etmeye devam edegelmilerdir. Bunlarn yan sra, Arap dnyasnda batnn sadece bir medeniyet ve fikir olarak deil smrgeci olarak da kendini hissettirmesi pek ok dnrn bat kart bir dnceyi benimsemesine veya savunmasna yol amtr. Bundan dolay, Arap milliyetileri arasnda baty tenkit eden pek ok kii bulunmaktadr. Bu son grup ierisinde baty taklit eden deil ulusal geleneklere bal bir toplumsal yenilemeyi savunan Fas stiklal Partisinin kurucusu Ala el-Fs125 ile Mukaddime f lmil-stigrb adl eserinde baty tenkit etmek hususunda bir yntem gelitirmeye alan Hasan Hanefnin isimleri anlabilir.126 Bununla birlikte, bat medeniyetinin slm ve Arap dnyasna bakan yzne yneltilen tenkitlerle ilgili belki de en iyi rnek oryantalizm ve oryantalistler hakkndaki tartmalardr. Oryantalizm esas olarak Avrupada doduu ve daha sonra bat medeniyetini benimseyen veya oryantalist paradigmaya gre eitim-retim kurumlar kuran btn lkelerde faaliyet123 Hseyn, Th, Mstakbels-Sekfe f Msr, Kahire-1938, c. 1-2. Ayrca bkz. Donohue, John J., John L. Esposito, Deiim Srecinde slm, ev. Ali Yaar Aydoan, Aydn nl, stanbul-1991, s. 59, 77-81. 124 Medeniyet tartmalar hakknda rnek olarak bkz brahim Baa (Paa), Ali, Mansr Fehm, Th Hseyn, Ali Abdrrzk Beg, es-Seyyide Hda a'rv, Ahmed evki Beg, Mehmed eref, 'Hadretn el-Kdime Fir'avniyyetn em Arabiyyetn em Garbiyyetn?, stift' Cell li T'ifetin min Kibril-Mfekkirn', Mecelletl-Hill, Abril 1931, s. 817-827, Kahire-1931; Rabi', Hmid, 'el-Hadretl-slmiyye vel-Hadretl-Evrubbiyye beynel-Kerhiyye vel'cab', Mecelletl-Mevkifil-Arab, S. 23, s. 28-40, Kahire-1979; Bin Neb, Mlik, Mkiltl-Hadra, Mkiletl-Efkr fil-lemil-slm, ev. Bessam Bereke, Ahmed abu, Dmak-1992; Hseyn, Ahmed, 'rd Hadreten slmiyyeten Testenid ilet-Te'limil-slmiyye vel-Eslet el-Msriyye', Mecellets-Sekfe, Yl: 7, S. 78, s. 14-16, 37, Kahire-1980. 125 Abdlmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birlii, ev. Adnan Cemgil, ys.1971, s. 198-204. 126 Hanef, Hasan, Mukaddime f lmil-stigrb, Kahire-1991.

30
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

te bulunduundan oryantalistlerin yaptklar faaliyetler zellikle dindar ve milliyeti kesimler tarafndan hep pheyle karlanmtr. Oryantalistlerin Arap dnyasndaki etkileri, esas itibariyle yaptklar ilm almalar ve bu almalarn Arapaya evirileri vastasyla olsa da, bu kanallarla snrl kalmamtr. Nitekim, genel olarak btn Arap dnyasnn ve zel olarak ise Msrn en nemli ve ilk modern niversitelerinden biri olan Kahire niversitesi 1908 ylnda kurulduunda, slm ve slm dncesi ile ilgili dersleri vermek zere msterikler davet edilmitir.127 Bu msteriklerden biri olan David Santillana 1910 ylnda slm Felsefesi tarihi dersleri vermitir.128 Ayn niversitede dersler veren ikinci msterik ise Louis Massignon (.1962) olup, 1912-1913 retim ylnda slm felsefesi tarihi ve felsefe stlahlaryla ilgili dersler verdi. Massignon daha sonra 1933 ylnda kurulan Msr Arap Dil Kurumunda ye olarak bulunmutur.129 Ayn ekilde Poul Kraus (.1944) da 1936 ylndan vefat tarihi olan 1944e kadar Kahire niversitesinde ders veren msteriklerden biridir.130 Benzer bir durum, Suriye iin de sz konusudur. Suriyenin en nemli ilim messeselerinden biri olan Arap Dil Kurumu (Mecmaul-lm el-Arab)nda 1927 ylnda, Fransa, talya, Portekiz, svire, Hollanda, ngiltere, Almanya, Macaristan, Polonya, Rusya ve Amerika (ABD) gibi lkelere mensup otuz sekiz (38) msterik ye olarak bulunmutur.131 Arap lkelerinde, msteriklerin ilgi alanlarna giren konularda tahsilde bulunmak gayesiyle bat lkelerine giden renciler de byk bir yekun tutmaktadr. Bunlarn yan sra dorudan veya dolayl olarak oryantalistlerin kaleme aldklar kitap ve makalelerin okunmas veya tercme edilmesi neticesinde pek ok ada Arap dnr, limi ve yazar oryantalizmden etkilenmitir. Btn bunlarn sonucunda da oryantalizm ve oryantalistler hakknda byk bir literatr olumu132 ve Rfa Tahtv, Mu127 Kramers, J.H., Msr md., slm Ansiklopedisi, stanbul-1979, VIII, 267; Celeyend, Muhammed es-Seyyid el-, 'Drululm ve Tarihud-Dersil-Felsef f Msr', Yaymlanmam makale, s. 5. 128 Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, el-Fikrl-Felsef el-slm f DirstilBhisn el-Musrn f Msr, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1982, Yaymlanmam doktora tezi, s. 324. 129 Bedev, Abdurrahman, Luis Massinyon (Louis Massignon), Hayatuhu ve Ebhsuhu, Mecelletl-Mecelle, Yl: 6, S. 71, s. 10, 13, Kahire-1962; Akk, Necib el-, el-Msterikn, Kahire-1980, I, s. 264. 130 Bedev, Abdurrahman, Bedev (Abdurrahman), Mevsatl-Felsefiyye, Beyrut-1984, I, 294; Akk, Necib el-, a.g.e., II, s. 472. 131 Msev, Muhsin Csim el-, el-stirak fil-Fikr el-Arab, Beyrut-1993, s. 120, 141-145. 132 Oryantalizmle ilgili Arapadaki almalara rnek olarak bkz. Berekt, Mahmud Abdulmu't, el-Felsefetl-slmiyye beynel-Esle vet-Takld, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1980, VI, 446 s., Yaymlanmam doktora tezi, s. 21-102; Eb Zeyd, Ahmed, 'el-stirk vel-Mste-

31
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

hammed Abduh, Mustafa Abdrrzk, Th Hseyin, Ahmed Emin, Kostantin Zreyk, ekip Arslan vb. pek ok dnr ya oryantalizmden etkilenmi ya da oryantalizm hakknda tartmalarda bulunmulardr.133 Afgnnin Renana yazd reddiyenin Muhammed Abduh tarafndan yaplan Arapa evirisi134 ile Gabriel Hanotauxun slm ve slm Sorunuyla Kar Karya balkl makalesine Muhammed Abduhun 1902 ylnda verdii cevap, Arapada oryantalizmi tenkit gayesiyle yazlan ilk eserlerden olmaldr.135 Ancak oryantalistlerin slm dncesi ve felsefesiyle ilgili grlerini sistematik bir ekilde tenkit eden dnrlerin banda, Msrda slm felsefesi tarihi dersleri veren ilk yerli hoca olan Mustafa Abdrrzk gelmektedir. Mustafa Abdrrzkn 1944 ylnda yaymlad slm Felsefesi Tarihine Giri (Temhd li Tarihil-Felsefetil-slmiyye) adl eserinin nemli bir ksm Emile Brehier, Iullaume Theophiie Tennemann, V. Cousin ve Ernest Renan gibi oryantalistlerin ve batl baz yazarlarn slm felsefesiyle ilgili grlerinin tartmasna ve tenkidine ayrlmtr.136 Ayn durum, Arapadaki slm felsefesiyle ilgili en nemli eserlerden biri olan brahim Medkrun slm Felsefesi Hakknda, Yntem ve Tatbik (Fil-Felsefetil-slmiyye, Menhec ve Tatbk) isimli kitabnda da grlr. Yazar bu eserin banda tpk M. Abdrrzk gibi nce E. Renan girikn', Mecellet lemil-Fikr, X, S. 2, s. 255-560, Kveyt-1979; Said, Edward, 'Ta'kib alel-stirak',The Arab World in Scientific Research, S. 4, s. 4261, Paris-1994; Msev, Muhsin Csim el-, el-stirk fil-Fikril-Arab, Beyrut-1993; Mutabbakn, Mzin b. Salah, el-stirk vel-ttichtl-Fikriyye fit-Tarihil-slmi, Dirsetn Tatbkiyyetn al Kitbti Bernard Lewis, Riyad-1995; el-Akk, Necib, el-Msterikn, Kahire-1980, c. 1-3; Bedev, Abdurrahman, Mevsatl-Msterikn, Beyrut-1984; Simayilovitc, Ahmed, Felsefetl-stirk ve Eserh fil-Edebil-Arab el-Musr, Kahire-ts., DrulMerif; Cbir, Muhammed Abid, er-Ryetl-stirkiyye fil-Felsefetil-slmiyye: Tabiath ve Mkevventh el-Eydiyoloci (Ideology) vel-Menheciyye, Menahicl-Msterikin fid-Dirasat el-Arabiyyetil-slmiyye iinde, Riyad-1985, I, s. 305-338; Anay, Harun, slm Dncesi Alannda Yaplan ngilizce Yksek Lisans ve Doktora Tezleri, Dvn lm Aratrmalar Dergisi, Yl: 5, S. 8, s. 232-233/dn.97-98, stanbul-2000. 133 Msev, Muhsin Csim el-, el-stirk fil-Fikril-Arab, Beyrut-1993. Ferah Antun ve Ernest Renann din hakkndaki grlerinin ayn olduu hakknda bkz. Gassick, Trevor J. Le, Major Themes in Modern Arabic Thought: An Anthology, Ann Arbor-1979, s. 43.

32
D VA N 2001 / 1

134 Efgn, Cemleddin, Red (er-Redd Ald-Dehriyyn), Farsa aslndan rif Eb Trabn yardmyla Arapaya ev. Muhammed Abduh, Trke ev. Aziz Akpnarl, Ankara-1956. 135 Emin, Osman, Msrda Rnesans: Muhammed Abduh ve Okulu, M.M. erif (ed.): slm Dncesi Tarihi iinde, ev. hsan Durdu, stanbul-1991, IV, s. 293-294, 305; Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihil-Felsefetil-Arabiyye, Beyrut-1981, s. 157-158. 136 Abdrrzk, Mustafa, Temhd li Tarihil-Felsefetil-slmiyye, Kahire-1966, s. 3-98.

ada Arap Dncesi zerine

bi baz msteriklerin grlerini incelemekte, bunlara cevaplar vermekte, daha sonra ise esas konulara girmektedir.137 Oryantalizmi tenkit hususunda en mehur dnrlerden biri de, Mustafa Sib olup Snnet ve slm Hukukundaki Yeri (es-Snne ve Mekaneth f Ter el-slm) adl doktora tezinde Oryantalistlerin Gayelerinin Tarih Olarak Aklanmas (Ardun Trhiyyn li Egrdil-Msterikn) balyla bu konuya bir blm ayrmasnn yansra138 bu alanda mstakil bir eser de yazarak oryantalizmi ve oryantalistleri eitli alardan tenkit etmitir.139 ada Arap dncesi ierisindeki oryantalizmle ilgili bu tartmalar ve ona yneltilen tenkitler sadece Arapa yazlan kitap ve makalelerle snrl kalmam, akademik hayatlarn bat lkelerinde srdren Enver Abdlmelik ve A. Tibawi gibi Arap meneli baz ilim adamlar tarafndan bu defa bizzat bat lkelerinde ve bu lkelerin konutuklar dillerde devam ettirilmitir.140 Ancak bu konuda btn dnyaca bilinen en mehur Arap asll yazar, Edward Saiddir. Filistin asll bir hristiyan olan Edward Saidin 1978 ylnda ilk basks yaplan Oryantalizm isimli eseri, oryantalizme yneltilen tenkitler arasnda btn dnyada byk bir yer edinmi ve basld tarihten itibaren ok tartlmtr. Ancak btn bu tartmalarda pek az dikkat eken husus, Edward Saidin bu eserinin Arap dnyasndaki batya ve oryantalizme yneltilen tenkitlerin bir devam olmasdr.141 Oryantalizme ve oryantalistlere sert tenkitler ynelten bu dnrlerin yan sra bu konuda daha mutedil bir yol izleyenler bulunmaktadr. Bunlardan biri olan Ebul-Al Aff (.1966), oryantalizmi iddetli ekilde tenkit eden Mustafa Abdrrzk ve Mustafa Sib gibi dnrlerin aksine, msteriklerin kltrel miras kefettiklerinden ve dikkatlerimizi onun zgnlne ynelttiklerinden dolay takdir edilmeleri gerektiini, ayrca msteriklerin fikirlerinin birden bire reddedilmeyip tartlma137 Medkr, brahim, Fil-Felsefet el-slmiyye, Menhec ve Tatbkh, Kahire-ts., Drul-Merif, s. 15-34. 138 Salt, Jeremy, 'An Islamic Scholar-Activist: Mustafa al-Sib and the Islamic Movement in Syria 1945-1954', Journal of Arabic, Islamic and Middle Eastern Studies, 3, S. 1, s. 103, 107, Malvern Vic (Australia)-1996. 139 Sib, Mustafa, Oryantalizm ve Oryantalistler, Yararlar-Zararlar, ev. Mcteba Uur, stanbul-1993. 140 Tibawi, A.L., Enver Abdlmelik, Hamid Algar, Krizdeki Oryantalizm-Eletiriler-, stanbul-1998; Little, Donald P., Three Arab Critiques of Orientalism, The Muslim World, LXIX, s. 110-131, 1979; Tibawi, A.L., "EnglishSpeaking Orientalists: A Critique of Their Approach to Islam and Arab Nationalism", a.e, LIII, S. 3, s. 185-204; LIV, S. 4, s. 298-313, 1963; a.yz., On the Orientalists Again, a.e., LXX, s. 56-61, 1980. 141 Edward Saidin bu eseri ve konuyla ilgili grlerinin zeti iin bkz. Anay, Harun, slm Dncesi Alannda Yaplan ngilizce Yksek Lisans ve Doktora Tezleri, Dvn lm Aratrmalar Dergisi, Yl: 5, S. 8, s. 214-216, stanbul-2000.

33
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

sn ve bunun sonucunda kabul veya reddetmenin daha uygun olacan savunmaktadr.142 4. Siyasal ve Toplumsal Tartmalar Yukarda anlan iki ana tartma konusuyla yakndan ilgili ve onlar iinde de anlmas mmkn olan bu ve bundan sonraki balklardaki konular da, XIX. yzyldan nceki tartmalardan byk lde farkllk arzeder. slm dnyasnn bat ile karlamasnn, her alanda olduu gibi, toplumsal ve siyasal adan da byk oklara yol amas kanlmaz bir durumdu. Hem devralnan kltrel mirasn hem de batdan renilen yeni unsurlarn bu tartmalar da byk rol oynamas da tabidir. Bunun yan sra Osmanl Devletinin snrlar iinde bulunan ve bu gn her biri birer mstakil devlet olan Msr, Suriye, Irak, Lbnan vb. lkelerde gerek XIX. yzylda gerekse XX. yzylda tartlan siys, sosyal vb. konularn Trk dncesinde tartlanlarla benzerlik ve hatta aynlik tadn da belirtmek gerekir. Milliyetilik ada Arap dncesinde ilk ortaya kan dnce akmlarndan ve ideolojilerinden biridir. Buna sebep olarak, XIX. yzyldan itibaren Avrupa devletlerinin Arap dnyasnn muhtelif blgelerini igal etmeleri; yine bu yzyldan itibaren baty daha youn olarak tanmaya balayan Arap dnrlerinin Avrupadaki milliyetilik akmlarnn ve konuyla ilgili ileri srlen grlerin tesirinde kalmalar; Osmanl Devletinin merkezindeki milliyetilik tartmalar ve Osmanl Devleti ile Arap dnyasnn eitli blgeleri arasndaki siys, iktisd, idr, fikr, din vb. alanlardaki sorunlar saylabilir. Bu ve benzeri sebeplerle zellikle XIX. yzyln sonlarndan itibaren hemen hemen btn Arap dnyasnda vatan, millet, Arap rk, Arap milleti, Arap birlii, din-vatan ilikisi, din-millet ilikisi ve sosyalizmmilliyetilik ilikisi gibi kavramlar en ok tartlan konular arasnda yer almtr. Bu yzden de, slmc ideolojiye sahip olanlar da dahil olmak ou Arap dnr milliyetiliin u veya bu formunu benimsemitir. Hemen her slm lkesinde olduu gibi Arap dnyasnda da rk milliyetilik, kltrel milliyetilik, dil milliyetilii, din milliyetilik gibi milliyetiliin muhtelif ekilleri grlmektedir. Dolaysyla Arap milliyetiliini savunan dnrler ve bu ideolojiyi benimseyenler arasnda milliyetiliin en nemli esasnn slm olduunu savunanlar olduu gibi, slm hi dikkate almayan milliyetiler de bulunmaktadr.

34
D VA N 2001 / 1

XIX. yzyln ortalarndan itibaren, muhtelif blgelerdeki yazarlar tarafndan vatan kavram zerinde eitli ekillerde vurgu yaplyordu. Nitekim Osmanl Devletinin snrlar iinde kalmay savunan Butrus el-Bustn (.1883) kard dergilerde, tpk Gen Trkler gibi, Vatan sevgisi
142 Eb Reyyn, Muhammed Ali, Ebl-Al Aff, Alemn min Almi Medreset el-skenderiyye el-Felsefiyye el-Musra, 1897-1966', Mecellet Klliyyetildb, XX (1966), s. 8, 10-11, skenderiye-1967.

ada Arap Dncesi zerine

imandandr (hubbl-vatani minel-man) szn bir slogan olarak kullanyordu.143 Msrda ise 1877 ylnda milliyetilerin nerettii Msr vel-Vatan gibi gazetelerde Msr Msrllarndr slogan iitilmeye balanmtr.144 Daha ok vatanclk, smrge kartl ya da slm birlii veya Osmanlclk ierisinde deerlendirilmesi mmkn olan bu milliyetiliin yan sra, Osmanl Devletinden ayrlmay ve Araplarn birlik oluturmasn savunan bir milliyetilik de yava yava geliiyordu. Bu tr milliyetilii nceleri hristiyan yazarlar savunurken, Suriye asll olup daha sonra 1900 ylnda Msra g eden Abdurrahman Kevkib (.1902) ile birlikte Araplarn Trklerden ayrlarak dinlerine baklmakszn bir Arap birlii oluturmalarn savunan mslman dnrler de ortaya kmaya balad.145 Kevkibden sonra pek ok kiinin bu grleri bimsemesi sonucunda, Arap milliyetilii bir yandan smrge kart bir mill ruhu Arap dnyasnda gelitirirken te yandan Araplarn Osmanl Devletinden ayrlmalarn da salamtr. Ancak Arap milliyetilii gerek teorik gerekse pratik adan esas gelimesini, I. Dnya Savandan sonra btn Arap lkelerinin Osmanl Devletinden ayrlmalar, daha sonraki tarihlerde smrge ynetimlerinden kurtulmalar ve nihayet her lkenin bamszln kazanmasndan sonra kaydetmitir. Bu yzden 1920lerden sonra pek ok Arap dnr milliyetiliin u veya bu formunu benimsemi ve bunun teorisi yapmaya almtr. Bunlar arasnda, Arap birlii taraftar ve marksizm kart Irakl Yunus Sebv (.1942)146; lik bir devlet kurmaya alan ve sosyal milliyetilii savunan Antun Sade (.1949)147; lik Arap milliyetilerinin en nemlilerinden biri olan Kostantin Zreyk148; Arap milliyetiliinin Msr kanadnn nderlerinden Kbt asll Mekrem Ubeyd (.1989)149; sekler milliyetiliin nde gelen dnrlerinden Ahmet Ltfi es-Seyyid (.1963)150; sosyalizm ile Arap milliyetiliini birletirmeye alan Ba143 Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000. 144 Kramers, J.H., Msr md., slm Ansiklopedisi, stanbul-1979, VIII, s. 252. 145 nyet, Hamid, a.g.e., s. 181-202; Debb, ie, el-Hareketl-Fikriyye f Haleb fin-Nsfs-Sn minel-Karnit-Tsi Aer ve Matla el-Karn el-Irn, Beyrut-1972, s. 198. 146 Husry, Khaldun S., The Political Ideals of Yunis al-Sabawi, Marwan R. Buheiry (ed.): Intellectual Life in the Arab East, 1890-1939 iinde, Beirut1981, s. 172-173. 147 Abdlmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birlii, ev. Adnan Cemgil, ys.1971, s. 194. 148 Hourani, Albert, a.g.e., s. 311-312. 149 Coury, Ralph M., 'The Arab Nationalism of Makram 'Ubayd', Journal of Islamic Studies, VI, S. 1, s. 76-90, Oxford-1995; 150 nyet, Hamid, a.e., s. 239-252.
DVAN 2001 / 1

35

Harun ANAY

as Partisinin ideologu Miel Eflak151 ve Irakta Arap milliyetiliinin i mezhebine mensup en nemli temsilcilerinden biri olan Fdl el-Ceml gibi kiilerin isimleri anlabilir.152 Bu dnrlerin her birinin Arap milliyetilii ve Arap birlii dncesine nemli saylabilecek katklar bulunmakla birlikte, sekler Arap milliyetiliinin en byk nazariyecisi ve kurucusunun St el-Husr (veya Huser) olduu sylenebilir. Uzun yllar Osmanl eitim ve entelektel hayatna hizmet eden St el-Husr (.1969), I. Dnya Savandan sonra yazd eserler153 ve faaliyetleriyle Arap milliyetiliinin en byk nderlerinden biri oldu. I. Dnya Savandan sonra, nce Suriyede Kral Faysaln ksa sren krall dneminde onun kltr bakanln yapt, daha sonra Faysal Irak Kral olunca, Irakta eitli grevlerde bulundu. Nihayet Kahireye gitti ve orada Arap Birlii Kltr leri Mdrl ile Yksek Arap Aratrma Kurumu bakanl yapt.154 Ana dili Arapa olan herkesi Arap kabul eden St el-Husr, Arap milliyetiliinin dayand en nemli unsurlarn dil, tarih ve corafya olduunu ifade etmektedir.155 Bu anlayyla St el-Husr, hangi dine inanrsa
151 Abdlmelik, Enver, a.g.e., s. 304-314. 152 Marr, Phebe, 'The Development of a Nationalist Ideology in Iraq, 19201941', The Muslim World, LXXV, S. 2, s. 85-101, 1985. 153 St el-Husrnin baz kitap ve makaleleri iin bkz. r ve Ehds fil-lm velAhlk ves-Sekfe, Beyrut-1985; Muhdart f Nil-Fikretil-Kavmiyye, Beyrut-1985; 'Kitab Mstakbelis-Sekfe f Msr: es-Sekfetl-mme ve Taliml-Latiniyye vel-Ynniyye', Mecelletr-Risle, Yl: 7, S. 318, s. 1529-1532, S. 319, s. 1577-1580, S. 320, s. 1625-1628, S. 321, s. 16731675, Kahire-1939; 'Havle Kitabi: Mstakbels-Sekfe f Msr, Nazratn ntikdiyyetn mmetn', a.e., Yl: 7, S. 316, s. 1433-1436, S. 317, s. 14811485, Kahire-1939; 'Beynel-Vataniyye vel-memiyye', a.e., Yl: 6, S. 242, s. 290-292, S. 243, s. 333-335, S. 244, s. 372-375, Kahire-1938; 'el-stz St el-Husr', a.e., Yl: 12, S. 552, s. 119, Kahire-1944; Tenh, zzeddin et, 'Havlel-Vahdetil-Arabiyye: Beynel-Husr Beg ve Th Hseyn', a.e., Yl: 7, S. 319, s. 1585-1586, Kahire-1939; 'Beynel-Vahdetil-slmiyye vel-Vahdetil-Arabiyye', Mecellets-Sekfe, Yl: 7, S. 328, s. 1965-1968, Kahire1939; 'Htabn minel-stz St el-Husr', a.e., Yl: 11, S. 525, s. 44-47, Kahire-1949; 'Te'srl-Hamlet el-Fransiyye fin-Nehdat el-Msriyye', a.e., Yl: 11, S. 532, s. 19-23, Kahire-1949; Fevvz, el-stz, 'St el-Husr ve Tevsiks-Slatis-Sekfiyye beyne Suriyye vel-Biladil-Arabiyye', a.e., Yl: 7, S. 317, s. 10-11, S. 318, s. 22-24, Kahire-1945. 154 Donohue, John J., John L. Esposito, Deiim Srecinde slm, ev. Ali Yaar Aydoan, Aydn nl, stanbul-1991, s. 59, 68. 155 Abdlmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birlii, ev. Adnan Cemgil, ys.1971, s. 275-279; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 315-318. St el-Husr hakknda ayrca bkz. Marr, Phebe, 'The Development of a Nationalist Ideology in Iraq, 1920-1941', The Muslim World, LXXV, S. 2, s. 89, 1985; Esposito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 73; Gassick, Trevor J. Le, Major Themes in Modern Arabic Thought: An Anthology, Ann Arbor-1979,

36
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

inansn Arapa konuan herkesi Arap birliinin ierisinde grmektedir. Bylece de, bir yandan slm Arap milliyetilii ve Arap birliinin temeli gren kiilerin grlerini reddederken te yandan ise, blgesel milliyetiliklere (kutriyye) kar kmaktadr. Zira ona gre, Antun Sadenin savunduu Suriye merkezli Arap milliyetilii ve bata Th Hseyin olmak zere baz Msrl aydnlarn savunduu Firavun medeniyetini canlandrmaya alan Msr milliyetilii156 gibi blgesel milliyetilikler Arap birliinin nndeki en byk engeldir. Bu blgesel milliyetilikler yerine Arapa konuan ortak tarih ve corafyaya sahip olan btn Araplarn birliini esas alan bir milliyetilik benimsenmelidir. Arap milliyetiliini sekler bir temele oturtmaya alan bu dncelere kar, milliyetilii slma dayanarak tarif eden veya en azndan milliyetilikle slm arasnda herhangi bir eliki grmeyen dnrler de bulunmaktadr. Arap dnyasndaki din yenilemeyi savunan akmn kurucusu olan Muhammed Abduh, Msrda bir mill bir ruhun uyannda etkili olurken onun en yakn rencisi Reid Rza ise, slm birliini savunduundan dolay milliyetilie kar kmakta ve onu slma tamamen yabanc bir unsur olarak grmektedir.157 Buna karlk Muhammed Abduh ve Reid Rzaya ngiliz igalcileriyle savamadklarndan dolay sert tenkitler ynelten Mustafa Kmil (.1908) vatanseverlikle dindarlk arasnda hibir eliki grmemekte ve herkesin hem vatann hem de dinini ayn anda bal kalp sevebileceini savunmaktadr.158
s. 61-62; Kazziha, Walid, Another Reading into al-Husaris Concept of Arab Nationalism, Marwan R. Buheiry (ed.): Intellectual Life in the Arab East, 1890-1939 iinde, Beirut-1981, s. 154-164; Reid, Donald Malcolm, 'Husr, Ab Khaldn St' al-', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, II, s. 155-156; ls, Cemleddin, St el-Husr Ridl-Kavmiyyetil-Arabiyye, Basra-1986; Burc, Muhammed Abdurrahman, St el-Husr, Kahire-1988; Halefullah, Muhammed Ahmed, 'St el-Husr, Kssat Haytih', Mecelletl-Mecelle, S. 146, s. 24-31, Kahire-1969; Seyyid, Celal es-, 'St el-Husr D'iyetl-Kavmiyyetil-Arabiyye, Racln ve Kadiyyetn, Mecelletl-Menr, S. 52, s. 148-160, Kahire-1989. 156 nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul-1991, s. 284-289. Msr milliyetilii hakknda bkz. Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 205-232. Baka bir blgesel milliyetilik olan Marib lkeleri milliyetilii hakknda bkz. Abds-shib, Hayriyye, Tatavvurul-Vay elKavm el-Arab f Aktril-Magribil-Arab, Ali, Tali Ahmed, Mustafa Abdl-Kadir en-Neccr vdr.: Tatavvurul-Fikril-Kavm el-Arab, Buhs ve Mnkatn-Nedvetil-Fikriyye ellet Nazzamah Merkez Dirstil-Vahdetil-Arabiyye iinde, Beyrut-1986, s. 269-287. 157 Emin, Osman, Msrda Rnesans: Muhammed Abduh ve Okulu, M.M. erif (ed.): slm Dncesi Tarihi iinde, ev. hsan Durdu, stanbul-1991, IV, s. 308. 158 nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul1991, s. 225-235; Khuri, Raif, Modern Arab Thought: Channels of the French Revolution to the Arab East, ev. hsan Abbas, Princeton-1983, s. 176-177.

37
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

Muhammed Abduhun rencilerinden biri olan Emir ekip Arslan (.1946) da milliyetilik ile slm arasnda herhangi bir eliki grmemekte ve Arap milliyetiliinin en nemli esasnn slm olduunu savunmaktadr. Aslen Drz bir aliye mensup olan ekip Arslan, 1889da Msra yapt bir seyahatte Abduh ve evresiyle iliki kurmu, 1913te Osmanl Mebsn Meclisine seilmi ve 1913-1918 yllar arasndaki bu vekillii srasnda Gen Trkleri desteklemitir. Daha sonraki yllardaki faaliyetleri srasnda da bir yandan slmn nemini vurgulamaya te yandan ise Arap milliyetiliine hizmet etmeye devam etmi ve Kuzey Afrika ve Ortadoudaki milliyeti hareketler arasnda irtibat kurmaya almtr.159 Eski Irak Babakan Abdurrahman Bezzz (.1972) da slm ile milliyetilik arasnda hibir atma grmeyen dnrlerden biridir. Ayn anda hem milliyeti hem de slm cemiyetlerde alan Bezzzn, 1952de yaymlad slm ve Arap Milliyetilii (el-slm ve el-Kavmiyyet el-Arabiyye) balyla Badatta yapt konumas olduka n kazanmtr. Ona gre, slm ve Arap milliyetilii arasnda herhangi bir eliki bulunmamakta, eliki slm ve milliyetiliin batl anlayndan kaynaklanmaktadr. slm ile Arap milliyetiliinin muhtevalar ayn olduundan bu muhteva dier mslman milletler iin deil, sadece Araplar iin geerlidir. Bu yzden de slm ulusal bir din olup gerek slm, Arap slmdr; baka milletlerin zelliklerinin slma karmasyla slm tahribe uramtr. slm mill bir din kabul eden bu grlerine ramen, Abdurrahman Bezzz Arapa zerine yapt vurgudan ve Arapa konuan herkesi Arap kabul ettiinden dolay mslman olmayan Araplar da Arap ulusunun ierinde grmektedir.160 Btn bu grler ve konuyla ilgili faaliyetler, Arap milliyetiliinin en byk siys organizasyonu olan Arap Birlii Tekilatnn 1944 ylnda kurulmasn salamtr.161 Arap Birlii Tekilatnn kurulu tarihi olan 1944 yl Arap milliyetiliinin tekilatlanma seviyesindeki en nemli dnm noktalarndan biri kabul edilirse, ikinci dnm noktas olarak da 1952 tarihi verilebilir. Zira bu tarihte, Msrda bir grup subay ynetime el koymu, bu subaylarn liderlerinden biri olan Cemal Abdnnsr (.1970), ateli bir Arap milliyetisi ve Arap birlii taraftar olarak tarihe gemitir. Onunla birlikte Arap milliyetilii, daha sonra srail ile yaplan
159 Donohue, John J., John L. Esposito, Deiim Srecinde slm, ev. Ali Yaar Aydoan, Aydn nl, stanbul-1991, s. 63; Esposito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 72-73; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 309. 160 nyet, Hamid, a.g.e., s. 282; Donohue, John J., John L. Esposito, Deiim Srecinde slm, ev. Ali Yaar Aydoan, Aydn nl, stanbul-1991, s. 59, 88; Hourani, Albert, a.g.e., s. 311. 161 Atav, Trkkaya, Afrika Ulusal Kurtulu Mcadeleleri, s. 49; nyet, Hamid, a.g.e., s. 279.

38
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

savalardaki baarszla ramen gerek teorik seviyede gerekse bir mill uur olarak canlln devam ettirmitir.162 Ancak, buraya kadar zetlenen nazar tartmalara ve zellikle kltrel ve fikr alandaki baarlara ve ilgili tekilatlara ramen, dnyada ortaya kan gelimeler, bazen bir lkenin kendi iinde bazen de Arap lkeleri arasnda meydana gelen atmalar ve gr ayrlklar, srail karsndaki yenilgiler, din hareketlerin glenmesi ve Arap Birlii Tekilatnn gittike etkinliini kaybetmesi gibi sebeplerle Arap milliyetilii ve Arap birlii hareketinin gerek dnce gerekse uygulama itibariyle zellikle XX. yzyln son eyreinden itibaren eskiye oranla zayflamaya balad grlmektedir. Buna ramen, gerek toplum katmanlarnda gerekse muhtelif grlere mensup aydn kesimlerinde bugn de en gl akmlardan birinin Arap milliyetilii olduu sylenebilir.163
162 Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siys Tarihi, s. 488. Cemal Abdnnsr hakknda ayrca bkz. Abdlmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birlii, ev. Adnan Cemgil, ys.-1971, s. 154-169, 490-504; Gassick, Trevor J. Le, Major Themes in Modern Arabic Thought: An Anthology, Ann Arbor-1979; Esposito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 127; Him, Trk el-, el-Fikrul-Kavm el-Arab li Ceml Abdnnsr, Ali, Tali Ahmed, Mustafa AbdlKadir en-Neccr vdr.: Tatavvurul-Fikril-Kavm el-Arab, Buhs ve Mnkatn-Nedvetil-Fikriyye ellet Nazzamah Merkez Dirstil-VahdetilArabiyye iinde, Beyrut-1986, s. 301-322. 163 Arap milliyetilii hakknda bkz. Abdlmelik, Enver, el-Kavmiyye vel-tirakyye, Kahire-1991; Antonius, George, The Arab Awakening: The Story of the Arab National Movement, New York-1939; Binder, Leonard, 'Radical-Reform Nationalism in Syria and Egypt', The Muslim World, XLIX, S. 2, s. 96110, S. 3, s. 213-231, 1959; Bir, Trk el-, Beynel-slm vel-Urba, Kveyt-1988, c. 1-2; Clements, F., The Emergence of Arab Nationalism: From the Nineteenth Century to 1921: A Bibliography, London-1976; Cleveland, William L., Islam Against the West: Shakib Arslan and the Campaign for Islamic Nationalism, Austin-1985; Coury, Ralph M., 'The Arab Nationalism of Makram 'Ubayd', Journal of Islamic Studies, VI, S. 1, s. 76-90, Oxford1995; Gazzl, Muhammed el-, Hakikatl-Kavmiyyetil-Arabiyye ve Ustretl-Basil-Arab, Kahire-1977; Gogoi, Aparajita, Gazi Ibdewi Abdulghafour, Arab Nationalism: Birth, Evolution, and the Present Dilemma, New Delhi-1994; Haim Sylvia G. (ed.), Arab Nationalism, an Anthology, Berkeley1962; Imra, Muhammed, el-slm vel-Urba, Kahire-1988; Imra, Muhammed, Fecrl-Yakzat el-Kavmiyye, Kahire-ts., Kahire lis-Sekfet el-Arabiyye; James Jankowski, Israel Gershoni (ed.), Rethinking Nationalism in the Arab Middle East, New York-1997; Jones, Diana Grimood, Arab-Islamic Bibliography, Rutland-1977; Kayal, Hasan, Arabs and Young Turks: Ottomanism, Arabism, and Islamism in the Ottoman Empire, 1908-1918, Berkeley-1997; Kazziha, Walid, Revolutionary Transformation in the Arab World: Habash and His Comrades from Nationalism to Marxism, London-1975; Kek, Muhammed Celal, 'Limz el-Kavmiyye ve 'Limz el-slm?', Mecelletr-Risle, Yl: 22, S. 1113, s. 34-37, Mayu 1965, Kahire-1965; Khalidi, Rashid, The Origins of Arab Nationalism, New York-1991; Marr, Phebe, 'The Development of a Nationalist Ideology in Iraq, 1920-1941', The

39
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

Sosyalizm, komnizm ve marksizm ile ilgili meseleler de ada Arap dncesinde en ok tartlan konular arasnda yer alr. slm sosyalizmi ve Arap Sosyalizmi gibi ekilleri grlen sosyalizmin de gl savunucular bulunmaktadr.164 Fen bilimlerinin ve felsefenin Arap dnyasnda yaygnlamas iin byk gayretleri olan ve bu sahalarda muhtelif eserler veren165 Kbt asll Selme Musa (.1958) Msr sosyalizminin kurucularndan biridir. Konuyla ilgili 1912de kaleme ald Sosyalizm (el-tirkiyye) balkl eser bu alanda Arapadaki ilk kitaptr. Selme Musa, buna ilaveten, 1920 ylnda Sosyalist Partiyi de kurmutur.166
Muslim World, LXXV, S. 2, s. 85-101, 1985; Muslih, Muhammed Y., The Origins of Palestinian Nationalism, New York-1988; Necmi, Kemal en-, Kelimt fil-Urba vel-slm, Kahire-ts., Drul-Hill; Nuseibeh, Hazem Zaki, The Ideas of Arab Nationalism, Port Washington, N.Y.-1972; Orf, smail, Makle fil-Urba vel-slm, Dmak-1980; Seyfddevle, Ismet, Anil-Urba vel-slm, Beyrut-1986; Subhi, Hasen, el-Yakzatl-Kavmiyyetil-Kbr, Beyrut-1966; Tibi, Bassam, Arab Nationalism: Between Islam and the Nation-State, New York-1997; Warburg, Gabriel, Islam, Nationalism and Communism in a Traditional Society: the Case of Sudan, London-1978; Zeine, N., The Emergence of Arab Nationalism, With a Background Study of Arab-Turkish Relations in the Near East, Delmar, N.Y.-1973. 164 Arap dnyasnda sosyalizm tartmalar iin bkz. Hanna, Sami A., George H. Gardner, Arab Socialism: A Documentary Survey, Leiden-1969; Qesterlund, David, From Socialism to Islam, Uppsala-1982; Torrey, Gordon H., John F. Devlin, Arab Socialism, Thompson, Jack H., Robert D. Reischauer (ed.): Modernization of the Arab World iinde, Princeton-1966, s. 178-196. 165 Selme Musann baz almalar iin bkz. Ahlml-Felsife, Tunus-1961; 'Tarih el-Vatanyye el-Msriyye, N'uh ve Tatavvuruh', Mecelletl-Hill, Yl: 36, s. 266-271, Kahire-1928; 'Uzama' el-lem el-Aera: Men Hm ve Limz Hm Uzam'?', a.e., Yl: 36, S. 8, s. 916-924, Kahire-1928; 'Terbiyet Selme Musa', Mecelletr-Risle, Yl: 16, S. 777, s. 601-602, Kahire1948; el-Akl el-Batn: Meknntn-Nefs, Kahire-1928; Eherl-Hitb ve Mehrl-Hteb, Kahire-1924; Hrriyetl-Fikr ve Ebtlha fit-Tarih, Kahire-1927; The Education of Salama Musa (Terbiyet Selme Musa), ev. L.O. Schuman, Leiden-1961. 166 Abdlmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birlii, ev. Adnan Cemgil, ys.1971, s. 328-336; Gassick, Trevor J. Le, Major Themes in Modern Arabic Thought: An Anthology, Ann Arbor-1979, s. 54-59. Selme Musa hakknda en ok aratrma yaplan ada Arap dnrlerinden biridir. rnek olarak bkz. Md, Ahmed, Selme Musa vel-Felsefe, Bedrn, brahim, Slim Yeft, Abdlkerim el-Yf vdr.: el-Felsefetl-Arabiyye el-Musra, Mevkf ve Dirst, Buhsu'l-M'temeri'l-Felsef el-Arab es-Sn ellez Nazzameth el-Cmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut-1988, s. 333-366; Abdllatif, Kemal, Selme Musa ve kliyyetn-Nehda, Drlbeyd-1982; Filistin, Vedi', 'Selme Musa, el-Mfekkir ellez e f Gadih', Mecelletl-Mecelle, Yl: 2, S. 22, s. 11-18, Kahire-1958; Muti'i, Lem'i el-, 'Selme Musa: Eynel-Hakika?', Mecellets-Sekfe, Yl: 6, S. 72, s. 60-62, Kahire-1979; arkv, Mahmud e-, Selme Musa el-Mfekkir vel-nsan, Beyrut-1965; kr, Gl, Selme Musa ve Ezmetd-Damr el-Arab, Beyrut-1975; Vehbi, Semr, 'Selme Musa f Zikrh es-Samine', Mecelletl-Fikr el-Musr, S. 18, s. 78-86, Kahire-1966.

40
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

Ancak Arap dnyasnda, zellikle de dou ksmnda, sosyalizm ile ilgili tartmalarn alevlenmesi Baas Partisinin kuruluu iledir. Zira bu partinin kuruluu ve daha sonra savunduu sosyalist-milliyeti ideolojinin bata Suriye olmak zere Irak ve rdnde etkili olmas ada Arap dncesini zellikle nazar adan etkilemitir. Baas Partisi kurulmadan nce Miel Eflak (.1990) ve arkada Selahaddin Btr tarafndan 1943 ylnda Suriyede bir siys ve fikr hareket olarak balatlm daha sonra 1945e doru parti adyla anlmaya balanmtr. 1946 ylnda parti gazetesi olarak el-Bas karmlar 1953de ise Baas Partisi, Ekrem Houraninin Sosyalist Partisi ile birlemitir. Baas hareketinin, daha sonraki haliyle partinin, kuruluunda ve muhtelif aamalarnda Miel Eflak bir parti ideologu, Selahaddin Btar ise bir idareci olarak grev almtr.167 Dolaysyla Baas ideolojisi Miel Eflakn grlerini yanstmaktadr. XIX. yzyl Avrupasnn klasik uluslararas sosyalizminin Arap dnyasna uygun olmadn savunan Eflaka gre sosyalizm ve Arap milliyetilii ayrlmaz bir btndr. Bu yzden de sosyalizm ile Arap milliyetilii arasnda herhangi bir uyumsuzluk veya atma sz konusu deildir. Arap halknn geliebilmesi ancak Araplarn birlemesiyle mmkn olacaktr.168 Bu konudaki tartmalar elbette Baas Partisi ve onun ideologu Miel Eflak ile snrl deildir. Hem ondan nce hem de ondan sonra sosyalist, marksist ve komnist akmlarn temsilcileri grlerini savunmaya ve bu grleri gerekletirmek iin siys ve sosyal messeseler tekil etmeye devam etmilerdir. Bu erevede, Arap milliyetiliinin ve Arap sosyalizminin teorisyenlerinden biri olan Lbnanl Clovis Maksd; estetik ve edebiyat alannda marksizmin balca temsilcisi ve Arap Sosyalist Birlii Merkez Komitesi yesi Msrl Mahmud el-Emin el-lem; uzun sre Baas Partisi yeliinde bulunduktan sonra marksizme geen ve marksizmi Arap dnyasnn uyan hareketi iinde deerlendiren Suriyeli Muta Safad; Cezyir kurtulu savann lideri Ahmed b. Bell; Msr komnist partisinin yneticilerinden Fuad Mrs; marksist teoriyi benimseyen et-Tala Dergisinin ynetmeni Miel Kamil; Msr Sosyalist Birliinin yrtme komitesi yesi ve milletvekili Ahmed Baheddin169 ve din dnceyi marksist adan tenkit eden Suriyeli Sdk el-Azm170 gibi pek ok kiinin ismini anmak mmkndr. Buraya kadar isimleri anlan sosyalist Arap dnrlerinin byk bir ksmnn slm hi dikkate almadan veya az dikkate alarak sosyalizmi savunmalar ve hatta baz lkelerde bunun bir devlet siyseti olarak uygu167 Torrey, Gordon H., John F. Devlin, Arab Socialism, Thompson, Jack H., Robert D. Reischauer (ed.): Modernization of the Arab World iinde, Princeton-1966, s. 180-181. 168 A.e., s. 184; Abdlmelik, Enver, a.g.e., s. 298-314. 169 Abdlmelik, Enver, a.g.e., s. 149-154, 204-218, 342, 352-363, 370-386, 402, 425. 170 Donohue, John J., John L. Esposito, Deiim Srecinde slm, ev. Ali Yaar Aydoan, Aydn nl, stanbul-1991, s. 122.

41
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

lanmas, bir ksm mslman veya gayr-i mslim dnrleri din ile sosyalizm arasnda bir ba kurmaya sevketmitir. Bendel el-Cevz (.1943), tesiri fazla olmamakla birlikte, bu konudaki nc dnrlerden biridir. Aslen Filistinli Hristiyan bir aileden gelen ama daha sonra Kazan ve Bak niversitelerinde yllarca retim yelii yapan Bendel el-Cevz, 1928 ylnda yaymlad Min Tarihi Harektil-Fikriyye fil-slm adl eserinde, slm ve slm tarihini, marksist ve sosyalist adan yorumlamaktadr. Cevzye gre, dou dnyasna komnizmin tatbik edilmesi iin slm iyi bir arac rol stlenebilir zira slm sosyal adletle ilgili evrensel prensipler ihtiva etmenin yan sra toplumda bu prensipleri realize etmek hususunda ok nemli zelliklere sahiptir.171 Sosyalizm ile slm arasnda iliki kuran dnrlerin Arap dnyasndaki en mehur temsilcisi ise, Mslman Kardeler rgtnn Suriye kolunun bakan Mustafa es-Sib (.1964) olup bu sahadaki en nemli eserlerden biri olan slm Sosyalizmi (el-tirkiyyetl-slmiyye) balkl kitabn da yazardr.172 M. es-Sib, kendi dneminde Suriyede yaygnlaan sekler Arap milliyetilii ve sosyalist fikirlere kar slm temellere dayal bir toplum kurulmasn savundu ve bunu slm Sosyalist Cephe vastasyla gerekletirmeye alt. Partinin ideolojisi, M. Sibnin slm Sosyalizmi idi. Onun slm sosyalizmi, slmn tabiatnda var olan prensiplerin ideolojik olarak aklanmasdr. Siysette Suriye politikasna, ekonomisine ve sosyal hayatna hkim olan geleneksel elitlere kar karken, slm Sosyalist Cephe vastasyla toprak reformu yaplmasn; iilerin eitilmesini, zel eitim programlar uygulanmasn ve bamsz bir ekonominin tatbikini savunmutur.173 Mustafa Sibnin yan sra, Msrl diplomat ve gazeteci Ahmed Fethi Rdvnn Ahmed Hseyin ile birlikte kurduu Msrul-Fett Partisi de nasyonal sosyalizm, slm ve milliyetilii bir arada benimsemiti.174 te yandan Hlid Muhammed Hlid ise slm ile marksizmi badatran demokratik bir sosyalizmi savunmutur.175 Btn bunlara Libyada Muammer Kaddfnin nc yol adn verdii bir ideolojiyi savunmasn ve bu ideolojinin benimsedii zgrlk, sosyalizm ve birlik (hrriyye, itirkiyye, vahde) lsnn slm bir sosyalizm olmasn da ilave etmek gerekir.176
171 Sonn, Tamara, 'Bandali al-Jawzi's Intellectual History in Islam: An Original Interpretation from Azarbaijan', Islamic Studies, XXXIII, S. 2-3, s. 203-226, slamabad-1994. 172 Bu eserin tercmesi iin bkz. Sib, Mustafa, slm Sosyalizmi, ev. Abdurrahman Niyazolu, stanbul-1974. 173 Salt, Jeremy, 'An Islamic Scholar-Activist: Mustafa al-Sib and the Islamic Movement in Syria 1945-1954', Journal of Arabic, Islamic and Middle Eastern Studies, 3, S. 1, s. 103-115, Malvern Vic (Australia)-1996. 174 Abdlmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birlii, ev. Adnan Cemgil, ys.1971, s. 249-254. 175 A.e., s. 236-241. 176 Donohue, John J., John L. Esposito, a.g.e., s. 110; Esposito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 157-158.

42
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

Liberalizm ve demokrasi de, ada Arap dncesinde en ok tartlan siys konulardandr. Son iki yzyldr hibir Arap lkesinde halk tatmin edecek derecede iyi ileyen demokratik rejimlerin kurulamamas, ynetimde bulunan krallk veya asker rejimlerin yahut diktatrlklerin hemen her alanda hrriyeti ksmalar, hatta bu talepte bulunan kii veya cemiyetleri silah kullanarak bastrmalar ve nihayet sosyalizm ve komnizm gibi ideolojilere dayal rejimlerin kurulmas, liberalizm ve demokrasi tartmalarn daha da iddetlendirmitir. Liberalizm ve demokrasi tartmasn yapan ilk Arap dnrlerden biri olan Suriyeli Edb shak (1856-1885), amda dodu, orada renim grd, daha sonra Beyrutta i ve yaz hayatn srdrd. Nihayet nce skenderiyede daha sonra ise Kahireye giderek burada Cemleddin Afgnnin meclislerine katld. 1879 ylnda Parise gitti. Edb shak, yazlarnda ok sert bir ekilde II. Abdlhamidin istibdat rejiminin yklmas gayesiyle arlarda bulunmu bu rejimin yklabilmesi iin ubdiyet ruhundan soyulup hrriyet ruhunun yerletirilmesi gerektiini, bunun gerekleebilmesi iin ise Meclis-i Mebsnda olduu gibi mmetin iradesine dayanmayan bir meclis deil, mmetin iradesine dayanan demokratik bir hkmetin kurulmasn savunmutur.177 te yandan Abdurrahman Kevkib (.1902)ye gre ise slmn benimsedii siyasal sistem, demokrasi ile aristokrasi esaslarnn karmdr.178 Muhammed Abduhun en nemli rencilerinden olan Ahmed Ltfi es-Seyyid (.1963) de liberal dnceyi savunanlarn banda gelmektedir.179 Bu dnrlerin yan sra, her biri eitli alanlarda mehur olan pek ok dnr liberal ve demokratik bir siys sistemi savunmulardr. Demokrasi ve liberalizmi benimseyenler arasnda, slmn fikir hrriyeti ve demokrasiye izin verdiini savuan Ali Abdrrzk180; Selme Musa (.1958)181; Tunuslu et-Thir el-Haddd (.1935)182; I. ve II. Dnya savalar arasnda Sabri Eb Alem ile birlikte liberal siys dncenin en iyi temsilcilerinden biri olan Msrl Hristiyan politikac Mekrem Ebd (Ebeid) (.1961)183; Th Hseyin, Behiyyddin Bere177 Karn, zzet, Dirst fil-Fikril-Hads, ys.-ts., s. 105-160. Ayrca bkz. Khuri, Raif, Modern Arab Thought: Channels of the French Revolution to the Arab East, ev. hsan Abbas, Princeton-1983, s. 142-151. 178 nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul-1991, s. 189. 179 A.e., s. 239-240, 243-245. 180 Abdrrzk, Ali, 'ed-Dimokratiyye (Democracy) ved-Din', Mecelletl-Hill, s. 777-783, Kahire-1935; Smith, D. Charles, 'Secularism', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, IV, s. 23. 181 Abdlmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birlii, ev. Adnan Cemgil, ys.1971, s. 328. 182 Abdlmelik, Enver, a.e.g., s. 321. 183 A.e., s. 280.

43
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

kt, Abbas Mahmud Akkd, Muhammed Ferid Vecd gibi dnrleri de184 anmak gerekir.185 Kadnlarn toplum, siyset ve dindeki yeriyle ilgili meseleler ise, ada Arap dncesinde tartlan sosyal ierikli konularn banda gelmektedir. Gerek eitimde gerekse baka alanlarda kadnlarn konumuyla ilgili tartmalarda da phesiz bat dncesinin ve bat toplumlarndaki kadnn ko184 el-Hill Dergisinin 1941 ylnda kan Araplar ve Demokrasi (el-Arab vedDimokratiyye) balkl zel saysnda (Yl: 50, S. 1, Kahire-1941) bu dnrlerin pek ounun konuyla ilgili grlerine yer verilmitir. Bu dergideki baz makaleler iin bkz. Th Hseyin Beg, Mstakbeld-Dimokratiyye, s. 2-7; Behiyyddin Berekt Baa, en-Nizmd-Dmokrtiy, Eslahu Nizmin li Hkmi-ub, s. 8-9; Abbas Mahmud el-Akkd, Limz Ene Dmokrt?, s. 10-13; Emin Osman Baa, nciltere (England) Makald-Dmokrtiyye, s. 14-16; Muhammed Ferid Vecd, el-slm ved-Dimokratiyye, s. 17-21; Muhammed Ivad Muhammed, ed-Dimokratiyye beyne-ub, s. 22-27; Sm el-Cerd, ed-Dimokratiyye el-nciliziyye (English) ve Egrduh, s. 28-32; Emir Baktar, es-Sekfe beyned-Dimokratiyye ved-Diktotariyye, s. 33-38; Abdlaziz el-Bir, Dmokratiyyet mer b. el-Hattb-Kne mer b. el-Hattb Sreten Hlisaten Sdkaten lid-Dimokratiyyetil-Hakk, s. 39-43; Muhammed Abdullah Annn, Meknetl-Aktril-Arabiyye fil-Harb el-Hdra, s. 44-46; H.C., et-Tevnl-Harbi beynel-Arab vel-mem ed-Dimokratiyye fil-Harbil-Mdiyye, s. 47-49; Mahmud Azm, Bildl-Arabiyye, Hlef Tabiyyun li Dvelid-Dimokratiyye, s. 50-53; Ahmed Muhammed brahim, Vahdett-Tekld ed-Dimokratiyye hiye Siycl-mem elBritaniyye el-Hrre, s. 54-62; Dimokratiyyet Mlkil-Arab Misln Ceml li Esm Env ed-Dimokratiyye, s. 63-64; Ali Edhem, Kvmd-Dimokratiyye, s. 80-84; Zeki Tuleymt, el-Mesrah ved-Dimokratiyye, s. 8590; el-lm vel-Ulema beyned-Dimokratiyye ved-Diktatoriyye, s. 104109; Abdlhamid Abdlgan, Mesrl-Meretil-Arabiyye beyned-Dimokratiyye ved-Diktatoriyye, s. 124-131; Hafz Aff Baa, Dimokratiyyet Erfil-nciliz (English), s. 132; Muhammed Hattb Beg, ed-Dimokratiyye ve Nizaml-Ahzb, s. 133-135. 185 ada Arap dncesinde liberalizm ve demokrasi tartmalar hakknda ayrca bkz. Anderson, Lisa, 'The Prospects for Democracy in the Arab World', Tel Aviv-1995, I, s. 59-71; John P. Entelis (ed.), Islam, Democracy, and the State in North Africa, Bloomington, Ind.-1997; Ghadbian, Najib, Democratization and the Islamist Challenge in the Arab World, State, Culture, and Society in Arab North Africa, Boulder, Colo.-1997; Ibrahim, Saad Eddin, Egypt, Islam and Democracy: Twelve Critical Essays, Kahire-1996; Ivad, Luis, Tarihul-Fikril-Msr el-Hads min Asr smail il Sevreti 1919, el-Mebhs el-Evvel: el-Halfiyyett-Tarihiyye, el-Czs-Sn: ed-Dimokratiyye vel-Ahzab, es-Sehfe verRekabe, Vadin-Nil, Kahire-1983; Kedourie, Elie, Democracy and Arab Political Culture, London-1994; Lowrie, Arthur L. (ed.), Islam, Democracy, The State and the West, A Round Table With Dr. Hasen Turabi, Transcribed by Maria Schone, Tampa, Florida-1993; Moussalli, Ahmad S., 'Hasen al-Turabi's Islamist Discourse on Democracy and Shura', Middle Eastern Studies, XXX, S. 1, s. 52-63, London-1994; Mns, Salhuddin, el-Fikrul-Lberl fis-Sebnt, Sadeddin brahim (ed.): el-Entelicensiya (Intelligentsia) el-Arabiyye, el-Msekkafn ves-Sulta iinde, Amman-1991, s. 499-519.

44
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

numuyla ilgili grlerin tesiri vardr. Bu yzden XIX. yzylda yayn hayatna giren pek ok dergi ve gazetede konuyla ilgili yazlarn yaymlanmas ve dnrlerin fikir beyan etmeleri tabidir. Sz gelimi, eyh Abdlkdir el-Kabbn (.1935) ilk says 1875 ylnda Beyrutta kan ve o dnemde Lbnanda mslmanlarn en nemli gazetesi olan SemertulFnnda kadnlarn eitimine byk nem vermi ve hayat boyunca da bu konuyla hep ilgilenmitir.186 Ancak ada Arap dncesinde bu konuyla ilgili cereyan eden ilk byk tartma Msrl Ksm Emin (.1908)in fikirleri etrafnda ortaya kmtr. Muhammed Abduhun rencilerinden biri olan Ksm Emin, ilk, orta ve niversiteyi Msrda okuduktan sonra, 1881de Fransaya giderek burada drt yl kald ve 1885 ylnda da Msra dnd. 1899 ylnda nerettii Kadnn zgrletirilmesi (Tahrrul-Mere) isimli eseri byk tartmalara yol at. Meydana gelen byk tartma dolaysyla da, yazarn bu eserinin ad daha sonraki kadn hareketlerini ifade etmek zere ou zaman bir kavram olarak kullanlmtr. Ksm Emin, bu eserde, kadnlarn rtnmesi, inzivada yaamas, ok evlilik ve boanma gibi konularda reform yaplmasn ve kadnlarn eitim-retim hayatna katlmasn savundu. Kendisine yneltilen tenkitlere ramen Ksm Emin ayn grleri savunmaya devam ederek 1901 ylnda yaymlad el-Meretl-Cedde isimli eserinde konuyla ilgili grlerini biraz daha gelitirdi. Ksm Eminin konuyla ilgili grleri tartlrken, Talat Harb ve Mustafa Kmil gibi kiiler ona sert tenkitler ynelttiler, Reid Rzann kard elMenr Dergisi ise Ksm Eminin grlerinin slmn temel esaslarna zt olmadn ifade etti. Bu tartmalara mslman kadnlar da itirak etmi ve Melek Hfn Nsif, Bhiset el-Bdiye mstear adyla Nisiyyt isimli eseri yazmtr. Yksek tahsil grm Suriyeli hristiyan kadnlar arasnda da bu cereyann hararetli taraftarlar ortaya kmtr.187
186 Nashabi, Hisham, Shaykh Abd al-Qadir al-Qabbani and Thamarat al-Funun, Marwan R. Buheiry (ed.): Intellectual Life in the Arab East, 1890-1939 iinde, Beirut-1981, s. 90-91. 187 Ksm Emin ve bu iki eseri hakknda bkz. Hk, Ahmed, 'Beyne Ksm Emin ve Dk Darkur (Duc d'Horcourt)', Mecellets-Sekfe, Yl: 4, S. 173, s. 5-9, S. 175, s. 12-16, S. 177, s. 14-18, Kahire-1942; a.yz., 'Ksm Emin el-Vatan', a.e., Yl: 5, S. 227, s. 13-15, S. 229, s. 13-15, Kahire-1943; Hk, Ahmed, 'Sah'if min Trihin el-Kavm: Ksm Emin -er-Racl', Mecelletr-Risle, Yl: 7, S. 292, s. 247-250, Kahire-1939; Akkd, Abbas Mahmud, 'Ksm Emin', a.e., Yl: 11, S. 513, s. 341-344, Kahire-1943; Adams, Charles C., el-slm vet-Tecdd f Msr, ev. Abbas Mahmud, Kahire-ts., s. 222-231; Cnd, Enver el-, Hareket Tahrril-Mere f Mizan el-slm, Kahire-ts., Drul-Ensr; Emin, Ksm, 'el-Mer'etl-Cedde', Mecelletl-Hill, Yenayir 1949, s. 88-89, Kahire-1949; Emin, Osman, Msrda Rnesans: Muhammed Abduh ve Okulu, M.M. erif (ed.): slm Dncesi Tarihi iinde, ev. hsan Durdu, stanbul-1991, IV, s. 306-308; Esposito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 51; Fehm, Mahir Hasen, Ksm Emin, Kahire-ts., Vezrets-Sekfe vel-rad el-Kavm; Gassick, Trevor J. Le, Major

45
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

Bu ekilde balayan kadn haklaryla ilgili tartma, pek ok Arap dnr ve yazar tarafndan daha sonraki yllarda da devam ettirilmitir. Bunlardan biri olan, Tunuslu et-Thir el-Haddd (.1935), ateli bir feminist olup Ksm Eminden de etkilenerek mraetn fi-eria ve el-Mctema isimli eseri yazmtr.188 Ayn ekilde, Kahire niversitesinin ilk Msrl felsefecilerinden biri olan Mansr Fehm (.1958) de Sorbonne niversitesinde 1913 ylnda tamamlad slmda kadnla ilgili doktora tezini Levi Bruhlun danmanlnda hazrlam ve bu tez de daha sonra Msrda tartmalara yol amtr.189 te yandan Mslman Kardelerin Suriyedeki lideri Mustafa es-Sib, slm deerler erevesinde kadn haklarnn yaygnlamas iin alm190, ayn tekilatn aktif yelerinden olan Zeyneb el-Gazzl de Mslman Kadnlar Birlii (Cemiyyets-Seyyidt el-Mslimt)ni kurmutur.191 Gnmzde hemen her Arap lkesinde kadn haklarn savunmak maksadyla eitli ideolojilere mensup kiiler tarafndan kurulmu dernekler bulunmakta ve konuyla ilgili tartmalar da devam etmektedir.192
Themes in Modern Arabic Thought: An Anthology, Ann Arbor-1979, s. 29-41; Heykel, Muhammed Hseyn, Ksm Beg Emin, Tercimu Msriyye ve Garbiyye iinde, Kahire-ts., Matbaat Msr ve irket Msaheme Msriyye, s. 152-166; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 178-184; Hudayr, Zeyneb Mahmud el-, Ksm Emin: el-Meretl-Cedde, Kahire-ts., Sn lin-Ner; Imra, Muhammed, 'el-Fikrl-ctim li Ksm Emin', Dirst tirakyye, Yl: 6, S. 6, s. 83-90, Kahire-1977; a.yz., Ksm Emin ve Tahrrl-Mere, Kahire-ts., Drul-Hill; Imra, Muhammed, 'Ksm Emin ve Tahrrl-Mer'e', Dirst tirakyye, Yl: 6, S. 8, s. 66-77, Kahire-1977; Kek, Muhammed Celal, Cehlt Asrit-Tenvr, Kretn f Fikri Ksm Emin ve Ali Abdrrzk, Kahire1990; Kramers, J.H., Msr md., slm Ansiklopedisi, stanbul-1979, VIII, s. 265; Muhfza, Ali, el-ttichtl-Fikriyye indel-Arab f Asrin-Nehda, 1798-1914, Beyrut-1978, s. 183-199, 199; Sidhom, Samiha, Qasim Amin: The Liberation of Women, A Document in the History of Egyptian Feminism, Kahire-1992, X-XII (evirenin nsz). Abdlmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birlii, ev. Adnan Cemgil, ys.1971, s. 321-328; Adams, Charles C., el-slm vet-Tecdd f Msr, ev. Abbas Mahmud, Kahirets., s. 243-244; Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, el-Fikrl-Felsef el-slm f Dirstil-Bhisn el-Musrn f Msr, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1982, Yaymlanmam doktora tezi, s. 330. Salt, Jeremy, 'An Islamic Scholar-Activist: Mustafa al-Sib and the Islamic Movement in Syria 1945-1954', Journal of Arabic, Islamic and Middle Eastern Studies, 3, S. 1, s. 109, Malvern Vic (Australia)-1996. Hoffman-Ladd, Valerie J., 'Ghazali, Zaynab al-', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, II, s. 64-66; arv, es-Seyyide Huda e-, 'Safhatn min Zikryti Za'metin-NehdatinNis'iyye: Keyfe Essest el-ttihd en-Nis'?', Mecelletl-Hill, Mayu 1949, s. 85-87, Kahire-1949. Bu konudaki baz almalar iin bkz. Mecelletl-Hill, Yl: 43, S. 1, s. 1-

188 189

190

46
D VA N 2001 / 1

191

192

ada Arap Dncesi zerine

5. slm Dncesi ve Bat Felsefesi almalarnn Akademik Durumu Buraya kadar zetlenmeye allan slm dncesinde yenilik yapmay savunan fikirler ile sosyalizm, marksizm ve milliyetilik gibi akmlar ve bunlar hakkndaki tartmalarn byk bir ksm bu balk altnda yer alabilir. Bunlarn yan sra materyalizm, aklclk, tecrbecilik ve evrimcilik gibi felsef akmlar da burada ilenebilir. Bu son gruba rnek olarak Darvinizm ve evrimcilikle ilgili tartmalar zikredilebilir. Suriye Protestan Kolejinde kimya ve jeoloji profesr olarak alan Dr. Edwin Lewisin 1882 ylnda yapt bir konuma ve bu konuma erevesinde ortaya kan tepkiler, evrim nazariyesi ve Darvinciliin ne kadar erken bir tarihte
126, Kahire-1934, (Kadn zel says); 'el-Mer'e beynet-Tebezzl vel-Hicb', a.e., Yl: 19, S. 1, s. 106-109, Kahire-1910; 'Ksm Emin, Nasru'lMer'etil-Mslime ved-D' il Islhil-'ile, Vlide Sene 1865 ve Tvffiye Sene 1908', a.e., Yl: 16, S. 9, s. 506-516, Kahire-1908; 'el-Cmiatl-Msriyye vel-Lgatl-Arabiyye ve Taliml-Mer'e', a.e., Yl: 18, S. 4, s. 235237, Kahire-1910; Haddd, Nikola el-, 'el-Mer'e ver-Racl f Keffeteyil-Mizan', a.e., Yl: 53, S. 2, s. 242-249, Kahire-1945; Anber, Muhammed Abdurrahim, 'el-Vad'l-ctim lil-Mer'e fil-slm', Mecelletr-Risle, Yl: 9, S. 442, s. 1535-1537, S. 443, s. 1569-1572, Kahire-1941; brahim, Zekeriyya, 'Kadiyyetl-Mer'e!', a.e., Yl: 12, S. 590, s. 950-951, Kahire-1944; arkv, Mahmud e-, 'el-Mer'etl-Arabiyye min Rifa et-Tahtv il Ali Mbrek', a.e., Yl: 21, S. 1070, s. 14-16, Kahire-1964; 'el-Farkul-Akl beyner-Racl vel-Mer'e', Mecelletl-Muktataf, XV, s. 376-383; 'el-Mer'e fil-slm', a.e., XXVI, s. 372, 1901; Hall, Osman Muhammed, 'Talik al Makli EserilMer'e f Hayt e-eyh Muhammed Abduh lil-stz Osman Emin', a.e., V, S. 190, s. 301-303, Kahire-1937; meyyil, ibl, 'el-Mer'e ver-Racl ve Hel Yetesviyn, Reddn', a.e., XII, s. 50-59, 1887; Sa'd, Hall, 'el-Mer'e verRacl ve Hel Yetesviyn, dh', a.e., VII, s. 107-108, 1887; Hr, Vedi' Efendi el-, 'Hukkul-Mer'e', a.e., VII, s. 17-22, 1882; Imra, Muhammed, el-slm vel-Mere f Rayil-mm Muhammed Abduh, Kahire-ts., DrulHill; 'el-Mer'e, Mdh-Hdruh-Mstakbelh', Mecelletl-Usr, I, S. 3, s. 271-274, Kahire-1927; Ferec, es-Seyyid Ahmed, el-Mmere alelMeretil-Mslime, Tarih ve Vesik, Mansra-1986; Karv, Nu'ayme, 'Eydiyoliyyet (deology) Tahrril-Mer'e', Mecelletl-Fikr, Yl: 21, S. 3, s. 104-110, Tunus-1975; Kutub, Muhammed, Kadiyyet Tahrril-Mere, Kahire-1991; Matar, Emire Hilmi, 'Dif anil-Mer'etil-Cedde', Mecelletl-FikrilMusr, S. 34, s. 88-92, Kahire-1967; alk, Ali, Halim Berekt vdr.: elMere ve Devruh f Hareketil-Vahdetil-Arabiyye, Buhs ve MnkatnNedvet el-Fikriyye ellet Nazzamah Merkez Dirstil-Vahdetil-Arabiyye, Beyrut-1986; efik, Emine, 'Mekil Talimil-Mer'e f Msr', Dirst tirakyye, Yl: 3, S. 8, s. 11-17, Kahire-1974; 'el-slm ve Tahrrl-Mer'e', a.e., Yl: 12, S. 2, s. 59-64, Kahire-1983; brahim, Fatma Ahmed, 'et-Tehayyztr-Ric'iyye Teterca'u Emme Nidlil-Mer'et es-Sudiyye', a.e., Yl: 15, S. 5, s. 36-39, Kahire-1986; Meghdessian, S. R., The Status of the Arab Woman: A Select Bibliography, London-1980; Baron, Beth, The Womens Awakening in Egypt: Culture, Society, and the Press, New Haven-1994; Haddd, Yvonne Y., 'Islam, Women and Revolution in Twentieth-Century Arab Thought', The Muslim World, LXXIV, S. 3-4, s. 137-160, Hartford, Conn-1984.

47
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

Arap dnyasnda yaylmaya baladn gstermektedir.193 Bu tartmalarn yan sra, hayatlarnn nemli bir ksmn materyalist ve Darvinci bir felsefenin izahna ve bu felsefelerin yaygnlamasna harcayan dnrler de bulunmaktadr. Bu dnrlerden biri Lbnan asll ibl meyyil (.1917) olup Darvincilii savunmann yan sra Alman felsefeci ve fiziki Bchner (.1899)in radikal materyalizmini benimseyerek bunu Arap-slm tarihine uygulamaya alt. meyyilin yazlarnda, Charles Darwin (.1882) ve Bchnere ilaveten, Herbert Spencer (.1903), Thomas H. Huxley (.1895) ile Almanyadan Ernest Haeckel (.1919) gibi baka evrimci ve materyalistlerin de tesiri grlmektedir.194 ibl meyyilden sonra evrimci grleri savunan en nl simalar, Selme Musa (.1958)195 ve smail Muzahhir (.1962)dir. Bunlardan smail Muzahhir, hedonist bir ahlk felsefesini savunmutur. ibl meyyilin dinle ilgili tenkitlerine kar kmakla birlikte evrim teorisini onunla birlikte benimsemektedir.196 Evrim teorisinin bu mehur savunucularn takip eden ve193 Leavitt, Donald M., 'Darwinism in the Arab World: The Lewis Affair at the Syrian Protestant College', The Muslim World, LXXI, S. 2, s. 85-98, Hartford, Conn-1981. Ayn tarihte ve ondan sonra yaymlanan evrim teorisiyle ilgili baz makaleler iin bkz. 'el-Mezheb ed-Darvin (Charles R. Darwin), Mecelletl-Muktataf, Yl: 7, S. 2, s. 65-72, 1882; Hik, Yusuf, 'el-Mezheb edDarvin (Charles R. Darwin)', a.e., Yl: 7, s. 2-6, 287-292, 1882; meyyil, Emin, 'Mezheb Darvin (Charles Darwin) indel-Akdemn', a.e., Yl: 10, s. 145-146, 1886; 'el-Mezheb ed-Darvin (Charles R. Darwin) f Suriyye', a.e., 9, s. 341-343, 1884; 'el-Feylesuf Herbert Spenser (Herbert Spencer)', a.e., Yl:29, S. 1, s. 1-8, S. 2, s. 105-110, S. 4, s. 281-285, S. 5, s. 383-386, 1904. 194 Gassick, Trevor J. Le, Major Themes in Modern Arabic Thought: An Anthology, Ann Arbor-1979, s. 35-37, 61-71. ibl meyyil hakknda ayrca bkz. Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 258-262; Abdllatif, Kemal, Tabiatl-Hudril-Felsef el-Garb fil-Fikril-Arab el-Musr, brahim Bedrn, Slim Yeft, Fuad Zekeriyya vdr.: el-Felsefe fil-Vatanil-Arab el-Musr, Buhsu'lM'temeri'l-Felsef el-Arab el-Evvel ellez Nazzameth el-Cmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut-1985, s. 205; Khuri, Raif, Modern Arab Thought: Channels of the French Revolution to the Arab East, ev. hsan Abbas, Princeton1983, s. 140-141. 195 Musa, Selme, 'Limz 'min bi Nazariyyetit-Tatavvur?', Mecelletl-Hill, Yl: 33, S. 3, s. 286-291, Kahire-1924. 196 Atiyye, Abdlhalim, el-Ahlk fil-Fikril-Arab el-Musr, Kahire-1990, s. 1426; Abdllatif, Kemal, a.g.e., s. 206; Salb, Cemil, "el-ntcl-Felsef-el-Felsefet Ummen ve Felsefetl-Ulm", Hall el-Corr, Macid Fahri, Ferid Cebr vdr.: el-Fikru'l-Felsef f Mieti Sene iinde Beyrut-1962, s. 404, 423; Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, el-Fikrl-Felsef el-slm f Dirstil-Bhisn el-Musrn f Msr, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1982, Yaymlanmam doktora tezi, s. 330; arkv, Mahmud e-, 'smail Muzahhir Sahibu Risletin', Mecelletr-Risle, Yl: 21, S. 1050, s. 22-24, Kahire-1964. smail Muzahhirin baz eser ve makaleleri iin bkz. Felsefetl-Lezze velElem, Kahire-1936; sfe, Musa Kelimullah, Telif dmond Felec (Edmond Fleg)', Mecelletl-Usr, VI, S. 27, s. 586-590, Kahire-1929; 'Bismillahir-

48
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

ya bu grlerin aleyhinde olan kiilerce evrimle ilgili tartmalar halen de srdrlmektedir.197 Bununla birlikte, XIX. yzyln balarndan XX. yzyln ortalarna kadar anlan tartmalar yapanlarn byk bir ksm, niversite bugnk kadar yaygn olmad iin, grleriyle mehur olduklar sahalarn yksek renimini yapan ve daha sonra bu sahalarda retimde bulunan kiiler deildi. Bu yzden de, byk bir ksm meslek hayatlar itibariyle gazeteci, siyset adam, edp, zel eitim retim ile yetimi veya bu ekilde dersler veren, yahut renimleri itibariyle meslekten felsefeci olmayan kiramnanirrahim, As Rabbkm en Yhlike Advvekm ve Yestahlifekm filArd fe Yenzur Keyfe Ta'meln', a.e., I, S. 1, s. 1-16, Kahire-1927; 'el-Mezhebiyye vel-rtika' ', a.e., S. 21, s. 497-512, Kahire-1929; 'et-Tatavvur ve Eseruh f Mstakbelil-Fikril-nsani', a.e., VI, S. 31-32, s. 338-359, Kahire-1930; 'Hcetn ilel-Islh el-ctim Ted'u il Te'ssi Hzbil-Fellh elMsr', a.e., V, S. 26, s. 1, Kahire-1929; 'Havle el-lhd vel-mn, Reddn al Kitbin Mefth il Muharriri el-Usr', a.e., IV, S. 22, s. 657-664, Kahire-1929; 'Huddl-Marife ve Taksimh al Mukted Kifyt el-Akl el-nsn', a.e., IV, S. 18, s. 1-18, Kahire-1929; 'Hrriyyetl-Fikr', a.e., II, S. 11, s. 1169-1180, Kahire-1928; 'Mer'un li Te'sisi Hzb el-Fellah el-Msr, The Egyptian Agrarian Party, Mukaddem li Sahibid-Devle Mustafa en-Nehhs Baa (Paa) Re'is el-Vefd el-Msr', a.e., V, S. 26, s. 482-504, Kahire-1929; 'Min Bak'il-Eslah il Bak'il-Etlah-From the Survival of the Fittest, To the Survival of the Unfit', a.e., VI, S. 30, s. 225-232, Kahire-1930; 'Sa'd Zaglul, el-Hlidl-Fn', a.e., I, S. 1, s. 80-83, Kahire-1927; 'Zikr stz erRhil ed-Doktor Yakub Sarrf bi Mnasebeti Zuhri Evveli Eserin li'l-Muktataf ba'de Vefatih', a.e., I, S. 4, s. 389-395, Kahire-1937; 'Mecdl-Arab vel-slm', Mecelletr-Risle, Yl: 6, S. 247, s. 523-529, Kahire-1938; 'Te'emmlt fil-Edeb vel-Hayt', a.e., Yl: 6, S. 258, s. 963-967, S. 259, s. 1003-1006, S. 260, s. 1043-1046, Kahire-1938. 197 rnek olarak bkz. Sayraf, Hasen Kmil es-, 'Herbert Spenser, MecelletlUsr, III, S. 13, s. 36-39, Kahire-1928; Als, Hsm Muhyiddin el-, et-Tatavvur ven-Nisbiyye fil-Ahlk, Beyrut-1989; Azzm, Mahfuz Ali, 'Nazariyyett-Tatavvur inde Mfekkir el-slm', Mecelletl-Mslim el-Musr, Yl: 13, S. 51-52, s. 281-299, Beyrut-1988; Azzm, Mahfuz, 'Mefhmt-Tatavvur fil-Fikril-Arab', Dirst Arabiyye ve slmiyye, II, 7-24, Kahire1984; Bt, Muhammed Said Ramadan el-, 'Avdetn il el-Kur'an ve Nazariyyett-Tatavvur', Mecelletl-Arab, S. 251, s. 62-65, Kveyt-1979; Muntasr, Abdlhalim, 'Fikrett-Tatavvur beyne bn Miskeveyh ve Darvin (Charles Darwin)', Mecelletr-Risle, Yl: 22, S. 1118, s. 51-53, Kahire1965; Nasf, smddn Hfn, 'sbat Nazariyyetit-Tatavvur', a.e., Yl: 7, S. 291, s. 219-222, Kahire-1939; a.yz., 'Ehemmiyyet Nazariyyetit-Tatavvur: Nazariyyett-Tatavvur ve Kssatl-Halka', a.e., Yl: 7, S. 289, s. 123-126, Kahire-1939; Nasf, smddn Hfn, 'Nazariyyett-Tatavvur', a.e., VII, S. 34, s. 130-134, Kahire-1930; arkv, Mahmud, 'et-Tatavvur ve Rhu'dDin', a.e., S. 39, s. 531-533, Kahire-1934; Tomson, Arsur (Arthur Thomson), 'Mirasun an Darvin (Charles Darwin)', ev. Ahmed Efendi Hbr, Mecelletl-Usr, II, S. 11, s. 1277-1283, Kahire-1928; Slim, Abdlma'bud Mustafa Ali, Nazariyyett-Tatavvur f Dav' el-slm, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-ts., Yaymlanmam doktora tezi.

49
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

ilerdir. Btn Arap dnyasnda niversitelerde grev yapan retim yeleri yaklak olarak XX. yzyln ilk yarsndan itibaren dnce hayatna daha ok arlklarn koymaya balamlardr.198 Dolaysyla, yaklak olarak XX. yzyln ilk yarsndan bugne kadarki dnemde, slm dncesi ve bat felsefesi alanlarnda eser veren, tercme yapan, gr sahibi olan veya tartmalara katlanlarn byk bir ksmnn niversite retim yeleri ve bu tartmalarn yapld, kitap ve makalelerin yaymland kurumlarn da niversiteler veya niversite evreleri olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Bu yzden de bundan sonraki satrlarda Arap lkelerindeki muhtelif niversitelerin ilgili blmlerinde retim yelii yapan kiileri esas alarak Arap dnyasndaki slm dncesi ve bat felsefesiyle ilgili akmlar, ahslar ve aratrmalar hakknda bilgi vermek istiyoruz. Ancak bu felsefeciler iinde slm-siyeset ilikisiyle ilgili tartmalarda slm devletini savunanlar da vardr, lik devleti savununlar da; milliyeti olanlar da vardr, milliyetilik yerine baka ideolojileri benimseyenler de. Marksist ve sosyalist olanlar da vardr, bunlara sert tenkitler yneltenler de. Bu yzden ada Arap dnyasnda etkili olan felsefeciler hakknda bilgi verilirken bunlarn sadece teknik anlamda felsefeyle ilgili eserler verdikleri ve yine sadece bu anlamda grler ileri srdkleri dnlmemelidir. Daha nce Arap lkelerinde niversitelerin geliimi anlatlrken de grld zere, XIX. yzylda muhtelif Arap lkelerinde eitli isimlerle yksek okullar ald ise de bunlarn nemli bir ksm fen bilimleri veya teknik alanlarda eleman yetitirmek ya da smrge durumunda olan lkelerde ise smrgecilerin istedikleri alanlarda retimde bulunmak zere kurulmulard. Bir ksm ise misyonerler tarafndan tesis edilmi okullard. Bu yzden denilebilir ki, 1908 tarihinde Kahire niversitesinin almas ve bu niversiteye bal olarak daha balangtan itibaren Edebiyat Fakltesine bal Felsefe Blmnn bulunmas konumuz asndan son derece nemlidir. Kahire niversitesine bal Felsefe Blm kurulduu tarihten bugne kadar, mezun ettii talebeler, istihdam ettii retim yeleri, bu blmle irtibatl kiilerin yaptklar ve yaptrdklar tezler ile yaymladklar kitap, makale ve bildirilerle btn Arap dnyasnda etkili olmutur. zellikle 1930 ylndan itibaren faaliyete geen ve felsefe, mantk, kelm, tasavvuf ve bat felsefesi gibi alanlarda dersler veren Ezher niversitesine bal Uslddin Fakltesini ve balangta mstakil bir yksek okul iken daha sonra Kahire niversitesine bal bir faklte haline getirilen Drululmu da buna ilave edersek, ada Arap dnyasnda slm d-

50
D VA N 2001 / 1

198 niversite retim yelerinin dnce hayatna arlklarn koymalar genel olarak hemen her lkede grlmekle birlikte burada konumuz felsefe, kelm ve tasavvufu iine alan slm dncesi ile bat felsefesi olduuna gre, bu alanlardan pek az bir ksmna yer veren Sud Arabistan ve bu devletin benimsedii vahhb akidesine gre hareket eden baz krfez lkelerinin niversitelerini burada istisna tutmak gerekir. Zira bu akideye inananlar, burada sz konusu edilen alanlara -kelmn bir ksm hari olmak zere- katkda bulunmak yle dursun onlara kkten kardrlar.

ada Arap Dncesi zerine

ncesi ve bat felsefesiyle ilgili gelimeleri takip etmeye Kahireden balamak gerektii kendiliinden ortaya kar. Kahire niversitesi Edebiyat Fakltesi Felsefe Blmnde balangta, bat felsefesiyle ilgili dersleri Avrupa lkelerinden gelen felsefeciler, slm dncesi ve felsefesiyle ilgili dersleri ise msterikler veriyordu. Daha sonra, yine zaman zaman msteriklerden istifade edilse de, felsefe blmndeki akademik kadro tamamen Msrllarn eline gemitir. Bu Msrl retim yelerinden ilki ve en nemlisi Mustafa Abdrrzktr. Daha hayatta iken gerek niversite evrelerinde gerekse siyasiler nezdinde byk sayg gren199 M. Abdrrzk, hem Msrda, hem de btn Arap dnyasnda eserleri, fikirleri ve, gerek dorudan gerekse dolayl, talebeleri vastasyla etkili olmutur. Msrda ve btn Arap dnyasnda genel olarak felsefenin zel olarak da slm dncesinin akademik kurucusu olan Mustafa Abdrrzk (.1947), Ezher niversitesinde okuduu srada 1903 yl civarnda Muhammed Abduhun derslerine katld. Ezher niversitesinden 1908 ylnda mezun olduktan sonra 1909 ylnda renimini devam ettirmek zere Fransaya gitti. Fransada iken Sorbonne niversitesinde Emile Durkheimin sosyoloji derslerine bir mddet devam ettikten sonra Arap edebiyat ve slm hukuku dersleri de alarak Lyon niversitesinde renimini tamamlad. Msra dndkten sonra Kahire niversitesi Felsefe Blmne retim yesi olarak atanm ve bu grevini 1927-1941 yllar arasnda srdrmtr. Bu arada Ezher niversitesinde nce Genel Sekreterlik, daha sonra da 1945 ylnda Ezher eyhi olmutur. Ayn yl Msr Felsefe Cemiyetinin fahr bakanlna seilmitir. Bu grevlerinin yan sra Vakflar Bakanl da yapmtr. Bu bakanla onun atanmasyla Msrda ilk defa bir Ezher mezunu bakanlk grevine getirilmitir. Bu grevlerinin dnda Dil Kurumu (Mecmau Fuad el-Evvel lil-Lgat el-Arabiyye) yeliinde de bulunmutur.200 Mustafa Abdrrzkn Kahire niversitesine retim yesi olarak tayin edilmesiyle, daha nce talyan msteriki Santillana ve Massignon gibi msterikler tarafndan verilen slm ve slm dncesiyle ilgili derslerden sonra ilk defa bir Msrl ve stelik Fransada tahsil grm eski bir Ezher mezunu bu niversitede slm felsefesi, mantk, kelm ve tasavvuf dersleri vermeye balyordu. Bylece Kahire niversitesindeki slm fel199 M. Abdrrzkn ne kadar byk ihtiram grdne dair bir rnek iin bkz. S., 'S'atn Ma'a e-eyh Mustafa Abdrrzk', Mecelletl-Hill, Austos 1929, s. 1162-1166, Kahire-1929. 200 Magrib, Ali Abdlfetth el-, el-Mfekkirl-slm el-Musr Mustafa Abdrrzk, Kahire-1985, s. 15-20; Abu-Rabi, Ibrahim M., Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World, Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy iinde, London, New York-1996, II, 1092.

51
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

sefesi retiminde yeni bir dnem balamtr.201 Daha nce 1923 ylnda yine Fransada tahsil gren Mansr Fehm de ayn niversitede ahlk dersleri vermek zere hoca olarak tayin edildi ise de202 Mustafa Abdrrzk slm dncesi ve felsefesiyle ilgili dersler veren ilk yerli hoca olarak byk itibar grmtr. Mustafa Abdrrzk esas mehur eden ve bir ekol oluturmasn salayan ahlk ahsiyeti, bilgisi, eitli grevleri ve rencilerinin yan sra eserleridir.203 Ancak eserleri ierisinde en nemlisi, slm dncesi tarihiyle ilgili temel grlerine yer verdii slm Felsefesi Tarihine Giri (Temhd li Trhil-Felsefet el-slmiyye) isimli kitabdr. Bu eser Kahire niversitesi Felsefe Blmnde M. Abdrrzkn verdii derslerden meydana geldii iin, savunduu grlerin kitabn ilk yaymland 1944 ylnda ortaya ktn sylemek mmkn deildir. Zira eserin yaymlanndan yllarca nce kendisi hakknda yazlan bir (rportaj) makalede de benzer grlere sahip olduu anlalmaktadr. Abdrrzka gre, son asrlarda felsefenin anlamn geniletmek eilimi bulunmakta ve felsefe her trl aratrmaya temil ederek varln ortaya k ve varlktaki her trl dzen ile irtibatlandrlmaktadr; bu aratrma ise akla dayanarak da yaplabilir vahye dayanarak da. Bu yzden de, eskiden beri felsefe kabul edilen ve slm felsefesi denilen felsefe trnn yan sra kelm, tasavvuf ve usl-i fkhn da slm felsefesinin iinde yer almas gerekir.204
201 eyhun el-Ekber Mustafa Abdrrzk: stzl-Felsefet el-slmiyye, e-eyhul-Ekber Mustafa Abdrrzk, Mfekkiran ve Edben ve Muslihan iinde, Kahire-1982, s. 40. 202 Taftzn, Ebl-Vef el-Ganm et-, Medreset Mustafa Abdrrzk, e-eyhul-Ekber Mustafa Abdrrzk, Mfekkiran ve Edben ve Muslihan iinde, Kahire-1982, s. 40-41; eyhun el-Ekber Mustafa Abdrrzk: stzl-Felsefetil-slmiyye, e-eyhul-Ekber Mustafa Abdrrzk, Mfekkiran ve Edben ve Muslihan iinde, Kahire-1982, s. 18; Emin, Osman, Msrda Rnesans: Muhammed Abduh ve Okulu, M.M. erif (ed.): slm Dncesi Tarihi iinde, ev. hsan Durdu, stanbul-1991, IV, s. 308-310; Magrib, Ali Abdlfetth el-, el-Mfekkirl-slm el-Musr Mustafa Abdrrzk, Kahire1985, s. 18, 40-50; Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, el-Fikrl-Felsef elslm f Dirstil-Bhisn el-Musrn f Msr, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1982, Yaymlanmam doktora tezi, s. 353-354, 360. 203 Mustafa Abdrrzkn baz almalar iin bkz. Muhammed Abduh, Kahire1946; Feylesuf el-Arab vel-Muallims-Sn, Kahire-1945; ed-Din vel-Vahy vel-slm, Kahire-1945; el-mam e-fi, Kahire-1946; 'Cemleddin el-Efgn', Mecellets-Sekfe, Yl: 6, S. 270, s. 4-7, Kahire-1944; A'mll-Birr ve Tanzmh, el-Birru Edtn min Edevtil-Kuvve', Mecelletl-Hill, Yl: 48, S. 3, 305-307, 312, Kahire-1940; 'Mezhebl-lmil-Hads fid-Din ve Aslih', a.e., Yulyu 1932, s. 1265-1272, Kahire-1932; 'Min Me'li Mustafa Abdrrzk Baa (Paa) iled-Doktor Osman Emin', Mecelletr-Risle, Yl: 13, S. 627, s. 735, Kahire-1945; 'Muhtrun Merdun', a.e., Yl: 2, S. 41, s. 604, Kahire-1934. 204 Tanh, Thir et-, 'el-Felsefetl-slmiyye f Dav'in-Nehdatil-Hadse, Hads Ma'al-stz Mustafa Beg Abdrrzk', Mecelletl-Hill, Abril 1931, s.

52
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

Mustafa Abdrrzk bu fikirlerini, 1930larda niversite talebelerine verdii derslerden meydana gelen ve ilk basks 1944 ylnda yaplan Temhd li Trihi Felsefetil-slmiyye isimli eserinde daha ayrntl olarak ifade etti.205 Muhammed Ltfi Cumann Dou ve Bat Felsefesi Tarihi (Trhu Felsefetil-Merik vel-Magrib) adl eserinin 1921 ylnda yaymlanmasndan sonra206 slm felsefesi ve dncesi tarihiyle ilgili, hatta genel felsefe tarihi mahiyetinde, Arapada yazlan ilk eserlerden biri olup iki ana blme ayrlmaktadr. lk blmde, Emile Brehier, I.T. Tennemann, V. Cousin ve Ernest Renan gibi batl felsefeci ve msteriklerin slm dncesi/felsefesiyle ilgili fikirlerini eletirel bir ekilde ele almaktadr; daha sonra ise mslman dnrlerin slm felsefesi hakkndaki dncelerine ve felsefe tariflerine yer vermekte ve nihayet din-felsefe ilikisiyle ilgili mslman dnrlerin ve yazarlarn fikirlerini anlatmaktadr.207 Eserin ikinci blm ise slm felsefesi tarihini incelemede yazarn kendi yntemini aklamasyla ilgili olup slm Felsefesi Tarihi Dersinde Bizim Yntemimiz (Menhecn f Dersi Trihil-Felsefet el-slmiyye) baln tamaktadr. Burada, slm tarihinde felsef dncenin balangc; hikmet ve itiht; fkh ve fkh tarihiyle ilgili muhtelif nazariyeler, bu erevede Carra de Vaux ve Goldziher gibi msteriklerin yan sra bn Haldun, bn Kayym el-Cevziyye ve bn Abdilberrin bu konudaki grlerinin tetkiki; balangcndan itibaren slm dncesi tarihinde rey (itiht) ve tarih boyunca geirdii aamalar ile mam finin er-Risle adl eserindeki felsef konular (mezhir) anlatlmaktadr. Nihayet eser, ilm-i kelm ve tarihiyle ilgili bir ekle tamamlanmaktadr.208 Kitabn muhtevasndan da anlalaca zere, M. Abdrrzk en ok megul eden konular, batl felsefeci ve msteriklerin slm felsefesi/dncesiyle ilgili grlerini tartmak ve reddetmek, onlarn fikirlerinden slm dncesini aykladktan veya onlarla hesaplatktan sonra, fkh usl, kelm ve -her ne kadar bu eserde mstakil bir balkta incelenmese de- tasavvufu da iine alacak ekilde felsefenin anlamn geniletmektir. slm felsefesi bu alanlar da kuatacak ekilde kullanld takdirde slm dncesinin zgnlnn daha kolay ve ak bir ekilde ispat edilecei zerinde vurgu yapmak istemekte; ayrca, din ile akln atmadn, bunlarn uzlatrlabileceini veya aralarnda uyum olduunu, slmn dn857-860, Kahire-1931; eyhun el-Ekber Mustafa Abdrrzk: stzlFelsefet el-slmiyye, e-eyhul-Ekber Mustafa Abdrrzk, Mfekkiran ve Edben ve Muslihan iinde, Kahire-1982, s. 21. Abdrrzk, Mustafa, Temhd li Tarihil-Felsefetil-slmiyye, Kahire-1944. Cuma, Muhammed Ltfi, Tarihu Felesifetil-Merik vel-Magrib, Kahire1921. Bu eser hakknda bkz. Fahri, Mcid, ed-Dirstl-Felsefiyye, Hall el-Corr, Macid Fahri, Ferid Cebr vdr.: el-Fikru'l-Felsef f Mieti Sene iinde, Beyrut-1962, s. 251-252. Abdrrzk, Mustafa, Temhd li Tarihil-Felsefetil-slmiyye, Kahire-1944, s. 3-98. A.e., s. 99-249.

205 206

53
DVAN 2001 / 1

207 208

Harun ANAY

meyi tevik ettiini ve mslmanlarn balangtan itibaren, sadece Yunan felsefesinin etkisiyle gelien slm felsefesinde deil, baka alanlarda da akl metodu kullandklarn ispat etmeye almaktadr. Dolaysyla, denilebilir ki, Mustafa Abdrrzkn grleri, esas itibariyle baz msteriklerin ve onlarn tesiriyle bir ksm mslman yazarlarn savunduu, dinle akln/ilmin att dolaysyla da ilerleyebilmek iin din terketmek veya en azndan etkisini azaltmak gerektiine; slm felsefesinin Yunan felsefesinin bir devam ve taklidi olduuna bu yzden de Yunan felsefesini batya aktarmann dnda mslmanlarn dnce tarihine herhangi bir katkda bulunmadna dair iddialara kar gelitirilmi bir projedir.209 Mustafa Abdrrzk, niversitedeki grevi srasnda pek ok renci yetitirmi ve bunlarn byk bir ksm da hayatlar boyunca hocalarna olan minnettarlklarn ve onun Arap dnyasnda felsefe tedrisat ve dncesi iindeki yerini belirtmeye devam etmilerdir.210 Ayrca bu rencilerin nemli bir ksm onun biraz yukarda zetlenen grlerini benimseyerek onlar aklamak, tarih bilgilerle delillendirmek ve derinletirmek iin eitli aratrmalarda bulunmulardr. Bu dorudan rencilerin yan sra onun grlerini benimseyen dolayl rencilerini, baka bir deyile takipilerini de dikkate alrsak Msr merkezli bir Mustafa Abdrrzk ekolnden rahatlkla bahsedilebilir. Dorudan veya dolayl olarak onun rencisi olan kiilerden de rnekler vererek bundan sonraki satrlarda Arap dnyasndaki felsefeciler hakknda biraz daha bilgi vermek istiyoruz.
209 Mustafa Abdrrzkn slm felsefesini incelemede takip ettii yntem hakknda bkz. Magrib, Ali Abdlfetth el-, el-Mfekkirl-slm el-Musr Mustafa Abdrrzk, Kahire-1985, s. 40-50; Taftzn, Ebl-Vef el-Ganm et-, Medreset Mustafa Abdrrzk, e-eyhul-Ekber Mustafa Abdrrzk, Mfekkiran ve Edben ve Muslihan iinde, Kahire-1982, s. 46-49. Abdrrzkn yntemine yneltilen baz tenkitler iin bkz. Abu-Rabi, Ibrahim M., Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World, Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy iinde, London, New York-1996, II, 1090-1092. 210 M. Abdrrzk hakknda yaplan baz almalar iin bkz. Abdrrzk, Ali, Min sr Mustafa Abdrrzk, Kahire-1957; Atiyye, Ahmed Abdlhalim, 'eeyh Mustafa Abdrrzk: Ra'idl-Felsefetl-slmiyye', Mecelletl-Mevkifil-Arab, S. 46, s. 63-66, Kahire-1984; Beyym, Muhammed Receb el-, 'Mustafa Abdrrzk: el-Ktibl-Mevhb', Mecellets-Sekfe, Yl: 6, S. 68, s. 33-40, Kahire-1979; Eb Reyye, Mahmud, 'Min i'ril-stz Mustafa Abdrrzk Baa', Mecelletr-Risle, Yl: 11, S. 518, s. 459, Kahire-1943; Eb Reyye, Mahmud, 'lel-stz el-Ekber e-eyh Mustafa Abdrrzk', a.e., Yl: 14, S. 654, s. 60-61, Kahire-1946; Emin, Osman, 'Rislet Mustafa Abdrrzk', a.e., Yl: 10, S. 481, s. 8-9, Kahire-1948; e-eyhul-Ekber Mustafa Abdrrzk, Mfekkiran ve Edben ve Muslihan, Kahire-1982; Magrib, Ali Abdlfetth el-, el-Mfekkirl-slm el-Musr Mustafa Abdrrzk, Kahire1985; Mahmud, Hafz, 'ez-Zikr el-Mi'eviyye li Mustafa Abdrrzk, elmm, el-nsn', Mecelletl-Urvetil-Vsk, S. 30, s. 17-19, Kahire-1982.

54
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

a- Mansr Fehm (.1958): Kahire niversitesinin ilk rencilerinden biri olan Mansr Fehm, niversitenin ald yl (1908) felsefe tahsil etmek zere Sorbonne niversitesine gnderildi. Fransada be yl kaldktan sonra 1913 ylnda doktorasn tamamlad. Dnnde, Kahire niversitesine retim yesi olarak tayin edildi ve felsefe dersi veren ilk yerli hocalardan biri oldu. 1930 ylnda Hatartn-Nefs balkl eserinde makalelerini toplad. Pek ok grnde Muhammed Abduh ile ittifak halindedir.211 b- Ahmed Fuad el-Ehvn: Kahire niversitesi Edebiyat Fakltesi Felsefe Blmnde retim yeliinde bulunan Ehvnnin, Kind ve eitimci Kbis gibi kii ve konular hakknda almalar bulunmaktadr.212 M. Abdrrzkn yukarda anlan tezinin iine giren fkh usulnn ve tasavvufun felsefeyle ilikisini nceleri kabul etmemekle birlikte daha sonraki yazlarnda yapt felsefe tarifinin iine bu disiplinleri de dahil etmek mmkn grnmektedir.213
211 Adams, Charles C., el-slm vet-Tecdd f Msr, ev. Abbas Mahmud, Kahirets., s. 243-244; Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, el-Fikrl-Felsef el-slm f Dirstil-Bhisn el-Musrn f Msr, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1982, Yaymlanmam doktora tezi, s. 325, 330. 212 Ahmed Fuad el-Ehvnnin baz almalar iin bkz. Islamic Philosophy, Kahire-1957; el-Felsefetl-slmiyye, Kahire-1962; F Tahkkit-Trs el-Arab', Mecellets-Sekfe, Yl: 2, S. 90, s. 41-43, Kahire-1965; 'Felsefetn nsaniyyetn', a.e., II, S. 101, s. 14-17, S. 103, s. 6-9, Kahire-1965; 'Fil-Felsefetil-slmiyye, Menhec ve Mevd'uh', a.e., Yl: 10, S. 477, s. 165-166, Kahire-1948; 'Hayt, Telif ed-Doktor Ahmed Emin Beg', a.e., Yl: 12, S. 592, s. 21-23, Kahire-1950; 'lahu Aristo', a.e., Yl: 10, S. 488, s. 21-22, Kahire-1948; 'Telhsu Kitabin-Nefs li Ebil-Velid b. Rd, Reddn al Nakdin', a.e., Yl: 12, S. 595, s. 24-25, Kahire-1950; 'e-i'r vel-Felsefe', a.e., Yl: 12, S. 599, s. 15-16, 23, Kahire-1950; 'bn Sn beyned-Din vel-Felsefe, Telif el-stz Hammde Garbe, Dru't-Tba'a ven-Ner el-slmiyye, 217 s., 1948', a.e., Yl: 10, S. 493, s. 27-28, Kahire-1948; Con Divi (John Dewey), Feylesuft-Terbiyye vel-Hrriyye (20/10/1859-1/6/1952)', Mecelletl-Mecelle, Yl: 3, S. 35, s. 88-94, Kahire-1959; 'Dirst Havle elGazzl f Dmak', a.e., Yl: 5, S. 53, s. 29-39, Kahire-1961; 'Fadlul-Arab alel-Hadr', a.e., Yl: 3, S. 29, s. 12-24, Kahire-1959; 'Felsefetl-nsn elArab', a.e., Yl: 6, S. 66, s. 12-17, Kahire-1962; 'Froyd (Sigmund Freud) ve Nazariyyett-Tahllin-Nefsn', Mecelletr-Risle, Yl: 14, S. 692, s. 11081109, Kahire-1946; 'Htimetn Felsefiyye !', a.e., Yl: 14, S. 695, s. 11951196, Kahire-1946; 'el-Kind ve Riclddin', a.e., Yl: 16, S. 758, s. 51-53, Kahire-1948; 'Men el-Felsefe', a.e., Yl: 16, S. 760, s. 112-113, Kahire1948; 'Kadiyyetl-lm beyne el-Gazzl ve bni Rd', Mecelletl-Ktib elMsr, I, S. 8, s. 646-653, Kahire-1946; 'el-Felsefetl-nciliziyye (English) el-Yevm', Mecelletl-Fikr el-Musr, S. 10, s. 14-21, Kahire-1965; 'el-Ferdiyye fil-Mctema' el-Hads', a.e., S. 31, s. 46-, 53, Kahire-1967. 213 Taftzn, Ebl-Vef el-Ganm et-, Medreset Mustafa Abdrrzk, e-eyhul-Ekber Mustafa Abdrrzk, Mfekkiran ve Edben ve Muslihan iinde, Kahire-1982, s. 50; Thir, Hmid, el-Felsefetl-slmiyye, Kahire-ts., s. 48; Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, el-Fikrl-Felsef el-slm f Dir-

55
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

c- Ali Sm en-Ner: Doktorasn spanyada yapan Ner, Mustafa Abdrrzkn en nemli takipilerinden ve rencilerinden biridir. zellikle slm Dnrlerinde Yntem (Menhicl-Bahs inde Mfekkiri el-slm) ve slm Tarihinde Felsef Dncenin Douu (Neetl-Fikril-Felsef f el-slm) adl eserleri yazld dneme gre olduka nemli ve bu konulara byk katkda bulunmu almalardr. Eserlerinde Abdrrzkn izinden giderek genel olarak kelm ilminin, zel olarak ise Ear kelmnn slm dncesi ve felsefesinin iindeki yeri zerinde durmutur.214 d- brahim Medkr: Kahirede doan ve 1927 ylnda Drululmdan mezun olan Medkr, bir mddet retmenlik yaptktan sonra 1929 ylnda felsefe ve hukuk okumak zere Fransaya gitmitir. 1931 ylnda Sorbonne niversitesinden edebiyat lisans, 1933 ylnda ise Paris niversitesinden hukuk lisans ald. 1934 ylnda slm Felsefesinde Frbnin Yeri ve Aristo Mantnn slm Dnyasnda Etkisi balkl iki tez hazrlayarak felsefe doktoru oldu. 1935 ylnda Msra dnd ve Kahire niversitesi Felsefe Blmne tayin edildi. 1937-1946 yllar arasnda Msr Senatosu (Meclis-yh)nda senatrlk yapt. 1964 ylnda Arap Dil Kurumuna ye seildi, daha sonra 1961 ylnda bu kurumun bakan oldu.215 brahim Medkr, akademik hayat boyunca pek ok eserin nerine nezaret etti, makaleler yazd, telif kitaplar yaymlad. bn Snnn Kitabu-if adl eseri ile Kad Abdlcebbrn Kitbl-Mugn isimli eserinin nerindeki editrlkleri olduka nemlidir.216 1948 balarnda yaymlad sstil-Bhisn el-Musrn f Msr, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1982, Yaymlanmam doktora tezi, s. 26, 34, 390; Atiyye, Ahmed Abdlhalim, 'Ahmed Fuad el-Ehvn ve Tarihul-Felsefe fil-Cmia', Mecelletl-Kahire, S. 114, s. 6-9, Kahire-1991; Dayf, evki, 'Me'n el-Felsefe lidDoktor Ahmed Fuad el-Ehvn', Mecellets-Sekfe, Yl: 10, S. 472, s. 44-45, Kahire-1948. 214 Abu-Rabi, Ibrahim M., Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World, Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy iinde, London, New York-1996, II, 1090-1093; Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, a.g.e., s. 389; Taftzn, Ebl-Vef el-Ganm et, Medreset Mustafa Abdrrzk, e-eyhul-Ekber Mustafa Abdrrzk, Mfekkiran ve Edben ve Muslihan iinde, Kahire-1982, s. 50; Thir, Hmid, elFelsefetl-slmiyye, Kahire-ts., s. 17, 48-49. Hakknda hazrlanm bir an kitab iin bkz. el-Mikt, Mecmat Maklt f'l-Felsefe ve'l-Ulmi'l-nsniyye Mhdt il smi'l-Merhum ed-Doktor Ali Sm en-Ner, skenderiye-1985. 215 Zyid, Said, 'eyhu'l-Felsife Yefz bi C'izetid-Devle et-Takdiriyye', Mecelletl-Fikril-Musr, S. 78, s. 27-32, Kahire-1971; Mahmud, Zeki Necib, 'el-Fikrl-Felsef f Msr el-Musra', Mecelletl-Mecelle, Yl: 7, S. 79, s. 36, Kahire-1963; Celeyend, Muhammed es-Seyyid el-, 'Drululm ve TarihudDersil-Felsef f Msr', Yaymlanmam makale, s. 9. 216 brahim Medkrun baz almalar iin bkz. Medkr, brahim (ed.), Eb Nasr el-Frb fiz-Zikr el-Elfiyye li Veftih 950 m., Kahire-1983; (ed.), elKitabt-Tezkr: Muhyiddin Arab fiz-Zikr el-Mieviyye es-Smine li Mildih, 1165-1240 m., Kahire-1969; Medkr, brahim Beyym, 'el-Cnib

56
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

lm Felsefesi Hakknda, Yntem ve Tatbik (Fil-Felsefet el-slmiyye-Menhec ve Tatbk) adl eseri Mustafa Abdrrzkn Temhd li Trhi Felsefet elslmiyye adl kitabndan sonra bu sahada yazlan en nemli eser olup halen de nemini muhafaza etmektedir. Ayrca bu eser yntem itibariyle M. Abdrrzkn kitabn yakndan izlemesine ramen fkh usul, kelm ve tasavvufu ileme yerine klasik anlamda slm felsefesini konu edinmektedir. Bu yzden de M. Abdrrzkn eserinin bir anlamda tamamlaycs, bir anlamda da ana tezi itibariyle ondan ayrlan bir muhtevaya sahiptir.217 e- Abdurrahman Bedev: Aslen Msrl olup 1917 ylnda Dukhuliyyede dodu. 1938 ylnda Kahire niversitesi Felsefe Blmnden mezun oldu. Bu blmde okuduu srada, ilim tarihi ve Alman felsefesi uzman Alexandre Kovre (.1964), Andre Lalande (.1963) ve A. Burlouddan dersler ald. Msrl hocalardan ise Mustafa Abdrrzkn rencisi oldu. Bu derslerin yan sra o srada Kahire niversitesi Arap Dili Bes-Sf fil-Felsefet el-slmiyye', Mecelletr-Risle, Yl: 4, S. 157, s. 10861088, S. 168, s. 1524-1527, S. 169, s. 1568-1571, S. 170, s. 1606-1608, S. 171, s. 1652-1654, S. 172, s. 1687-1689, Kahire-1936; 'el-Felsefe', a.e., Yl: 3, S. 125, s. 1889-1890, Kahire-1935; 'el-Felsefetl-slmiyye ve Dirseth', a.e., Yl: 3, S. 93, s. 601-603, Kahire; 'el-Masdr el-Igrkiyye (Greek) lil-Felsefet el-slmiyye', a.e., Yl: 3, S. 95, s. 694-697, Kahire-1935; 'en-Nefs ve Huldh inde bn Sn', a.e., Yl: 5, S. 188, s. 212-214, S. 190, s. 285-287, S. 191, s. 344-346, S. 194, s. 461-463, S. 196, s. 549-551, S. 197, s. 607-610, Yl: 5, s. 649-651, Kahire-1937; 'Felsifet el-slm vetTevfik beynel-Felsefe ved-Din', a.e., Yl: 4, S. 141, s. 411-414, S. 142, s. 453-456, Kahire-1936; 'Hrriyyetl-mn', a.e., Yl: 7, S. 297, s. 497-498, Kahire-1939; 'Nazariyyetn-Nbvve inde el-Frb', a.e., Yl: 4, S. 173, s. 1731-1734, S. 174, s. 1783-1786, S. 175, s. 1830-1832, S. 176, s. 18691871, S. 177, s. 1913-1915, S. 179, s. 1994-1996, Kahire-1936; Yl: 5, S. 183, s. 8-10, S. 184, s. 59-60, S. 185, s. 90-91, Kahire-1937; 'Sokrat velleml-slm', a.e., Yl: 3, S. 97, s. 772-774, Kahire-1935; 'Tarihul-Felsefet el-Ynniyye, Telif el-stz Yusuf Kerem', a.e., Yl: 4, S. 172, s. 17181720, Kahire-1936; (ed.), el-Kitab et-Tezkr, eyhul-rak, ehabddin esShreverd fiz-Zikr el-Mieviyye es-Smine li Vefatih, 587 h.-1190 m., Kahire-1974; 'el-Menhec el-Arist (Aristotalis) vel-Ulml-Kelmiyye vel-Fkhiyye fil-slm', ev. Hmid Thir, Mecellets-Sekfe, Yl: 6, S. 65, s. 34-41, Kahire-1979; 'Mecmau Fu'ad el-Evvel li'l-Lugatil-Arabiyye f Hamset Aere men', a.e., Yl: 12, S. 575, s. 8-9, Kahire-1950; Medkr, brahim, 'Nite (Friedrich Nietzsche), Telif el-stz Abdurrahman Bedev', a.e., Yl: 1, S. 50, s. 46-48, Kahire-1939; el-Cemiyyetl-Felsefiyye el-Msriyye, el-sre vel-Mctema, a.e., Yl: 7, S. 334, s. 27-28, Kahire-1945; Fil-Fikril-slm, Kahire-ts., Semirko lit-Tba ven-Ner. 217 brahim Medkr hakknda bkz. Emin, Osman (ed.), Dirst Felsefiyye Mhdt iled-Doktor brahim Medkr, Kahire-1974; Zyid, Said, 'eyhu'l-Felsife Yefz bi C'izet ed-Devle et-Takdiriyye', Mecelletl-Fikril-Musr, S. 78, s. 27-32, Kahire-1971; Thir, Hmid, el-Felsefetl-slmiyye, Kahire-ts., s. 16, 47; Abu-Rabi, Ibrahim M., Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World, Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy iinde, London, New York-1996, II, 1092.

57
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

lmnde Sami dilleri, metin neri ve metin tenkidi hakknda dersler vermekte olan msterik Poul Kraus (.1944)un derslerine katld. 1938 ylnda Kahire niversitesi Felsefe Blmne asistan tayin edildi ve bu srada A. Lalanden verdii metodoloji (menhicl-bahs) ve metafizik derslerinde ona asistanlk yapt. Varoluu Felsefede lm Sorunu (Mkiletl-Mevt fil-Felsefetil-Vcdiyye) balkl yksek lisans tezini Lalande ve daha sonra da Kovreun danmanlnda hazrlayarak 1941 ylnda savundu. Varoluu Felsefede Zaman (ez-Zemnl-Vcd) balkl doktora tezini Kahire niversitesi Felsefe Blmnde 1944 ylnda tamamlad. 1950 ylnda o zamanki ad Byk brahim Paa niversitesi (Cmiat brahim Baa el-Kebr), bugnk adyla Ayn ems niversitesi (Cmiat Ayn ems)nde Felsefe Blmn kurmak ve blm bakanl yapmak zere grevlendirildi. 1971 ylnda kadar bu niversitede almaya devam etti. Libya, Kuveyt ve ran gibi lkelerin niversitelerinde de retim yelii yapan Abdurrahman Bedev daha sonra Fransaya yerleti.218 A. Bedev, ada Arap felsefeciler iinde en velut yazarlardan biri olup pek ok yazma neri, tercmesi ve telif eseri bulunmaktadr.219 Bunlara ilaveten, Arap dnyasnda varoluu felsefenin ilk temsilcisi olup220 onun temsil ettii ateist varoluulua kar Lbnanl felsefeci Rne Habe ahsiyetilii ve varoluuluu birletiren bylece de metafizie kap aralayan bir felsefeyi savundu.221 Abdurrahman Bedevnin hem slm, hem de bat felsefesiyle ilgili almalar bulunmakla birlikte daha ok slm dncesiyle ilgili tahkik ve tercme eserleri vastasyla tannmaktadr.222
218 Bedev, Abdurrahman, Bedev (Abdurrahman), Mevsatl-Felsefiyye, Beyrut-1984, I, 295-296. 219 Kendi kaleminden hayat, ilm ve siys faaliyetleri ile eserleri ve varoluu felsefesi hakknda bkz. Bedev, Abdurrahman, Bedev (Abdurrahman), Mevsatl-Felsefiyye, Beyrut-1984, I, 294-318. 220 Salb, Cemil, el-ntcl-Felsef-el-Felsefet Ummen ve Felsefetl-Ulm, Hall el-Corr, Macid Fahri vdr.: el-Fikru'l-Felsef f Mieti Sene iinde, Beyrut-1962, s. 414-416. 221 Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihil-Felsefetil-Arabiyye, Beyrut-1981, s. s. 161162; Fahri, Macid, Dirst fil-Fikril-Arab, Beyrut-1977, s. 266-267; Kurban, Melham, ed-Doktor Abdurrahman Bedev beynel-lhd el-Arab vellhd el-Garb', Mecelletl-Ebhs, Yl: 10, S. 1, s. 83-92, Beyrut-1957. 222 Bedev hakknda ayrca bkz. Thir, Hmid, el-Felsefetl-slmiyye, Kahire-ts., s. 49; Mahmud, Zeki Necib, 'el-Fikrl-Felsef f Msr el-Musra', Mecelletl-Mecelle, Yl: 7, S. 79, Kahire-1963, s. 33-34; Atiyye, Abdlhalim, el-Ahlk fil-Fikril-Arab el-Musr, Kahire-1990, s. 73-80; Abu-Rabi, Ibrahim M., Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World, Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy iinde, London, New York-1996, II, 1093; Thir, Hmid, el-Felsefetl-slmiyye, Kahire-ts., s. 19, 49; Abdllatif, Kemal, Tabiatl-Hudril-Felsef el-Garb fil-Fikril-Arab el-Musr, brahim Bedrn, Slim Yeft, Fuad Zekeriyya vdr.: el-Felsefe fil-Vatanil-Arab el-Musr, Buhsu'l-M'temeri'l-Felsef elArab el-Evvel ellez Nazzameth el-Cmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut1985, s. 206; Subh, Ahmed Mahmud, ttichtl-Felsefetil-slmiyye filVatanil-Arab (1950-1980), a.e. iinde, s. 107.

58
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

f- Abdlhalim Mahmud (.1978): 1932 ylnda Ezher niversitesinden mezun olduktan sonra Fransaya gidip Sorbonne niversitesinde Haris el-Muhsib ile ilgili doktora tezini 1940 ylnda tamamlad. Msra dnnde Ezher niversitesine bal Uslddin Fakltesinde greve balad. 1968 ylndan sonra Ezher niversitesi Rektrl ve slm Aratrma Akademisi Genel Sekreterlii gibi grevlerde bulundu, nihayet 1973 ylnda Ezher eyhi olarak atand.223 almalarnn byk bir ksm tasavvufla ilgili olan A. Mahmudun Muhsib ve Gazzl gibi mutasavvflar hakknda eserleri bulunmakta ve tasavvufu byk bir samimiyetle benimsemektedir.224 Abdlhalim Mahmud ayrca Fransz asll gelenekselci dnr Reno Guenon (.1951), Kahirede yaad srada (1940-1951) onun dar evresi iinde bulunmu, tasavvufla ilgili grlerinden etkilenmenin yan sra onu Arap dnyasna tantan ilk kiilerden biri olmutur.225 Mustafa Abdrrzkn tasavvuf, kelm ve fkh usuln felsefeyle ilikilendiren ana tezini Abdlhalim Mahmud da kabul etmektedir.226 Ezherin en st kademelerinde grev yapan biri olarak tasavvuf ve felsefeyle ilgilenmesi, bu konuda yazmas ve pek ok tasavvuf ve felsef konuyu benimsemesi, bata Ezher olmak zere dindar evrelerde tasavvuf ve felsefenin yaygnlamasna katkda bulunmutur. g- Ebul-Al Aff (.1966): Kahirede doan Aff, 1921 ylnda Drululmdan mezun olduktan sonra tahsiline ngilterede devam etti. Cambridge niversitesinde Reynold Nicholson (.1945)un nezaretinde hazrlad bn Arabnin Tasavvuf Felsefesi balkl tezini 1930 ylnda tamamlad. Ayn yl Msra dndkten sonra Kahire niversitesi Felsefe Blmnn kadrosuna katld. 1941-1957 yllar arasnda skenderiye niversitesi Edebiyat Fakltesi Felsefe Blmnde grev yapt. ada tasavvuf aratrmalarnn Arap dnyasndaki en nemli nclerinden biri
223 Donohue, John J., John L. Esposito, Deiim Srecinde slm, ev. Ali Yaar Aydoan, Aydn nl, stanbul-1991, s. 259. 224 Abdlhalim Mahmudun baz almalar iin bkz. el-Hamd Lillah Hzih Hayt, Kahire-1989; el-slm vel-Hkm, Kahire-1988; 'et-Tasavvuf vel-L Edriyye', Mecellets-Sekfe, Yl: 1, S. 28, s. 11-12, Kahire-1939; et-TefkrlFelsef fil-slm, Kahire-ts., Drul-Merif; Maklt fil-slm ve-yiyye, Kahire-ts., Drul-Merif. 225 Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Al-Azhar Sufism in Modern Egypt: The Sufi Thought', The Islamic Quarterly, XXXII, S. 4, s. 218, 219-221, London-1988. Ayrca bkz. Michon, Jian-Lous, 'In the Intimacy of Shaykh Abdul Wahid Rene Guenon- in Cairo', Journal of Sobhia, III, S. 2, s. 2-16, Oakton, VA1997. 226 Thir, Hmid, el-Felsefetl-slmiyye, Kahire-ts., s. 20, 48-49; Campanini, Massimo, Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: Egypt, Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy iinde, London, New York-1996, II, s. 1119-1120; Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, el-Fikrl-Felsef el-slm f Dirstil-Bhisn el-Musrn f Msr, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1982, Yaymlanmam doktora tezi, s. 30 vd.

59
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

olan Aff, zellikle Msrda tasavvufun ilm seviyede aratrlmasna byk katklarda bulunmutur.227 h- Mahmud el-Hudayr: Kahire niversitesi Felsefe Blmnden mezun olduktan sonra, bir yl kadar Msrda kald ve bu srada Dekartn Metot zerine Konumalar (Makal minel-Menhec) isimli eserini Arapaya evirip 1930 ylnda neretti. Daha sonra Fransaya giderek, Sorbonne niversitesinde Nasreddin Ts hakkndaki doktora tezini hazrladysa da imtihan olamadan II. Dnya Sava kt ve Msra dnmek mecburiyetinde kald. Dnte Kahire niversitesi Felsefe Blmne tayin edildi ve burada Yunan felsefesi, slm felsefesi ve kelm dersleri verdi. Hocas Mustafa Abdrrzk Ezher eyhi olunca 1945 ylnda niversiteyi brakarak onun zel kalem mdr oldu. Daha sonra eitli idar grevlerde bulunmann yan sra Ayn ems niversitesinde felsefe dersleri vermeye devam etti. Daha ok kelm alannda alan Hudayr, eitli metinler neretmitir.228 - Mahmud Ksm (.1972): Drululmdan yurtdna tahsil yapmak zere gnderilen ilk renci olup, Paris niversitesi Edebiyat Fakltesinde psikoloji, sosyoloji, ahlk, felsefe ve mantk alanlarnda renimde bulunmak zere Fransaya gnderildi. 1941 ylnda bu faklteden lisans diplomasn ald. 1945 ylnda da ayn fakltede slm felsefesi alannda bn Rdde Bilgi Nazariyesi ve Bunun Thomas Akuinas Felsefesinde Yorumu (Nazariyyetl-Marife inde bni Rd ve Tevilh led Tomas el-Akn) balkl teziyle doktorasn tamamlad.229 1945 ylndan itibaren D227 Bedev, Abdurrahman, Mte stzn Ebl-Al Aff, Mecelletl-Mecelle, Yl: 10, S. 120, s. 12-15, Kahire-1966; Eb Reyyn, Muhammed Ali, EblAl Aff, Alemn min Almi Medreseti el-skenderiyye el-Felsefiyye elMusra, 1897-1966', Mecellet Klliyyetil-db, XX (1966), s. 5-18, skenderiye-1967; Taftazn, Ebl-Vef et-, Ebl-Al Aff: el-MfekkirsSf el-slm', Mecelletl-Fikr el-Musr, S. XXIII, s. 78-83, Kahire-1967; Celeyend, Muhammed es-Seyyid el-, 'Drululm ve Tarihud-Dersil-Felsef f Msr', Yaymlanmam makale, s. 7. 228 Ehvn, Ahmed Fuad, 'In Memoriam Mahmoud el-Khodeiri: KelimetdDoktor Fuad el-Ehvn, MIDEO, VI, s. 548-551, 1959-1961, Kahire-1961; Taftzn, Ebl-Vef el-Ganm et-, Medreset Mustafa Abdrrzk, e-eyhul-Ekber Mustafa Abdrrzk, Mfekkiran ve Edben ve Muslihan iinde, Kahire-1982, s. 50. 229 Baz kitap ve makaleleri iin bkz. Ksm, Mahmud Muhammed, F Nakdi Bertrand Rasl (Bertrand Russell), Mecelletl-Fikril-Musr, S. 18, s. 6-13, Kahire-1966; 'Nez'att-Tef'l beyne Leybnits (G. Wilhelm Leibniz) ve bn Arab', a.e., S. 61, s. 37-45, Kahire-1970; 'Fikretl-nsan f Mezhebi Muhyiddin b. Arab', Mecelletl-Mecelle, Yl: 14, S. 159, s. 24-30, Kahire-1979; el-Feylesuf el-Mftera Aleyh bn Rd, Kahire-ts., Mektebetl-Ancolo el-Msriyye; 'el-Hris el-Muhsib, Lemhatn f Sretih ve Menhecih', MecelletsSekfe, Yl: 2, S. 96, s. 11-13, Kahire-1965; el-Hayl f Mezhebi Muhyiddin Arab, Kahire-1969; Fin-Nefs vel-Akl li Felsifet el-grk (Greek) vel-slm, Kahire-1949; 'Fikret el-L Mtenahiyyt inde Leybnits (G. Wilhelm Le-

60
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

rululmda almaya balad. Drululmda 1946 ylnda kurulan Felsefe Blmnn ilk bakan brahim el-Lebndan sonra ikinci bakan oldu ve bu grevini lnceye kadar srdrd. Mahmud Ksm, almalarnda dinle felsefeyi uzlatrmak ve bunu yaparken de bn Rd ve mutezile aklcln esas almakla tannmaktadr.230 i- Muhammed Abdullah Draz (.1958): Doktorasn Fransada Paris niversitesinden 1947 ylnda ald. Ezher niversitesinin yetitirdii en nemli limlerinden biri olan Drazn, Kuranda Ahlk lkeleri (Dstrul-Ahlk fil-Kurn) isimli doktora tezi daha sonra Arapaya tercme edilmitir.231 Drazn bu kitab, bat dncesinden, zellikle de Kanttan hareketle slm ahlk dncesini yeniden kurmay deneyen almalardan biri olup ada Arap dncesinin en nemli eserlerinden biri addedilmeye layktr.232 j- Muhammed Abdlhd Eb Rde (.1991): Eb Rde, Mustafa Abdrrzkn en sadk rencilerinden biridir.233 Msrl olup Sn yarmadasnn kuzeyindeki Arte 1909 ylnda dodu. 1934 ylnda Kahire niversitesi Felsefe Blmnden mezun oldu. 1936 ylnda ayn blme asistan tayin edildi. 1937 ylnda doktora yapmak zere Fransaya gnderildiyse de ertesi yl Msra dnd. Mustafa Abdrrzkn ynetiminde hazrlad brahim b. Seyyr en-Nazzm, Kelm ve Felsef Grleri (brahim b. Seyyr en-Nazzm ve rhl-Kelmiyye vel-Felsefiyye) balkl yksek lisans tezini tamamladktan sonra doktora yapmak zere tekrar Parise dnd. II. Dnya Savann getirdii skntlardan dolay 1940 ylnda svireye geti ve Gazzl hakkndaki doktora tezini 1945 ylnda Almanca olarak burada tamamlad. Bir sre Kahire niversitesi Felsefe Blmnde hoca alarak altktan sonra Msr iinde ve dnda eitli idar ve akademik grevlerde bulundu. Daha sonra Abdurrahman
ibniz) ve Muhyiddin b. Arab', Mecelletl-Mecelle, Yl: 14, S. 157, s. 34-40, Kahire-1970; 'Mkiletl-Feyd fil-Felsefetil-slmiyye', a.e., Yl: 7, S. 82, s. 5-7, Kahire-1963; bn Rd ve Felsefethd-Dniyye, Kahire-1969; Mezheb el-Gazzl fil-Akl vet-Takld, Hartum-1967; Nazariyyetl-Marife inde bni Rd ve Tevilh led Tomas el-Akn (St. Thomas Aquinas), Kahire1969; Nuss Muhtra minel-Felsefetil-slmiyye, Kahire-1969. 230 Celeyend, Muhammed es-Seyyid el-, 'Drululm ve Tarihud-Dersil-Felsef f Msr', Yaymlanmam makale, s. 9-11; Thir, Hmid, el-Felsefetl-slmiyye, Kahire-ts., s. 17, 48; Cegv, Ahmed Muhammed Abdl-l el-, el-ttichl-tizl fil-Fikril-slm el-Hads, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1986, Yaymlanmam doktora tezi, s. 396-399. 231 Draz, Muhammed A., La Morale du Koran, Paris-1951; Dstrul-Ahlk fil-Kurn, ev. Abdssabur ahin, Beyrut-1973. Ayrca u almalarna da bkz. Draz, Muhammed Abdullah, Dirst slmiyye fil-Alktil-ctimiyye ved-Devliyye, Kveyt-1984; 'Mevkifl-slm minel-Edyn el-Uhr ve Alkath Bih', Mecelletl-Mecelle, Yl: 2, S. 14, s. 13-17, Kahire-1958. 232 Thir, Hmid, el-Felsefetl-slmiyye, Kahire-ts., s. 19-20, 49; Atiyye, Abdlhalim, el-Ahlk fil-Fikril-Arab el-Musr, Kahire-1990, s. 171-183. 233 Thir, Hmid, el-Felsefetl-slmiyye, Kahire-ts., s. 18.

61
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

Bedev ile birlikte Ayn ems niversitesinde felsefe profesr olarak almaya balad. Kuveyt niversitesi Felsefe Blmnde yirmi yla yakn hocalk yapt. 1991 ylnda svirede bir toplant srasnda vefat etti. Din ile akl/felsefe ilikisi ve bunun uzlatrlmas, Eb Rdeyi de en ok megul eden sorunlardan biridir. Bunun zmnde esas itibariyle Earlie dayanmaktadr. Bunun yan sra zellikle msteriklerden tercme ettii eserlere dt dipnotlarda oryantalistlerin yaptklar hatalar gstermeye de byk emek harcamtr. Bata Kindye ait rislelerin neri olmak zere eitli telif, tercme ve tahkik eserleri bulunmaktadr.234 k- Muhammed el-Beh: Ezher niversitesi Uslddn Fakltesinde grev yapan en mehur slm dncesi uzmanlarndan biri olup zellikle bat medeniyeti, oryantalizm ve bu ikisinden etkilenen ada Arap dnrlerine ynelttii tenkitleriyle tannmaktadr235 Muhammed Behnin 1975 ylnda yaymlad ada slm Dncesi ve Bat Smrgeciliiyle likisi (el-Fikrl-slm el-Hads ve Slath bil-stimr el-Garb adl eseri, sahasnn en nemli almalardan biridir.236 l- Muhammed Mustafa Hilmi (.1968): Mustafa Abdrrzkn dorudan rencilerinden biri olan M.M. Hilmi, Kahirede 1904 ylnda dodu. Daha lise yllarnda iken Kahire niversitesinde Th Hseyin ve
234 Atiyye, Ahmed Abdlhalim, 'Eb Rde ve Tednd-Dersil-Felsef f Msr', Mecellet bd, Yl: 9, s. 138-140, Kahire-1991; Avn, Faysal Bedir, Eb Rde, Muhamed Abdlhd md., TDV. slm Ansiklopedisi, stanbul-1994, X, s. 215-217; Taftzn, Ebl-Vef el-Ganm et-, Medreset Mustafa Abdrrzk, e-eyhul-Ekber Mustafa Abdrrzk, Mfekkiran ve Edben ve Muslihan iinde, Kahire-1982, s. 50; Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, el-Fikrl-Felsef el-slm f Dirstil-Bhisn el-Musrn f Msr, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1982, Yaymlanmam doktora tezi, s. 391; Thir, Hmid, el-Felsefetl-slmiyye, Kahire-ts., s. 48. M.A. Eb Rdenin baz almalar iin bkz. 'el-Akl inde el-Gazzl', Mecelletl-Arab, S. 249, s. 34-39, Kveyt-1979; 'el-tfe inde el-Gazzl, Mehabbetullah ve Mehabbetl-Ceml', a.e., S. 251, s. 50-56, Kveyt-1979; 'el-Gna' vel-Musik indelmm el-Gazzl', a.e., S. 252, s. 52-59, Kveyt-1979; el-Kind ve Felsefeth, Kahire-1950; Boer, T. J. De, Tarihul-Felsefe fil-slm, ev. M. A. Eb Rde, Beyrut-1981. 235 Fahri, Macid, Dirst fil-Fikril-Arab, Beyrut-1977, s. 258-259; Thir, Hmid, el-Felsefetl-slmiyye, Kahire-ts., s. 49. 236 Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihil-Felsefetil-Arabiyye, Beyrut-1981, s. 159160; Neccr, Muhammed Hseyn en-, Klliyyet Usliddn, Kahire-1941, s. 86. Baz almalar iin bkz. Beh, Muhammed el-, 'ed-Din vel-Felsefe', Mecelletr-Risle, Yl: 9, S. 406, s. 530-533, Kahire-1941; 'el-Ezher vel-Felsefetl-slmiyye', a.g.e., Yl: 4, S. 829, s. 900, Kahire-1949; 'el-Ezher velmm Muhammed Abduh', a.e., Yl: 10, S. 487, s. 1022-1023, Kahire-1942; 'Limz Tefelsefe el-nsan?', a.e., Yl: 13, S. 616, s. 410-412, Kahire-1945; 'es-Sr beynel-slm vel-Veseniyye, Sr min Ecli Takdisil-Mebdi', Dnel-Ehs', a.e., Yl: 13, S. 606, s. 145-147, Kahire-1945; el-Fikrl-slm el-Hads ve Slath bil-stimr el-Arab, Kahire-1991; el-Cnibl-lh minet-Tefkril-slm, Kahire-1982.

62
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

Mansr Fehmnin derslerine katlyordu. 1925 ylnda Kahire niversitesi Felsefe Blmne girdi. Burada yabanc hocalarn yan sra Mustafa Abdrrzk ve Mansr Fehmden dersler ald. Bu blmden 1929 ylnda mezun oldu. Ayn blmde 1932 ylnda tamamlad yksek lisans tezi, Dekart ve Spinozada Cevher Nazariyesi (Nazariyyetl-Cevher inde Dkart ve Sibinoza) baln tayordu. Daha sonra Mustafa Abdrrzkn yannda bn Frz ve lh Sevgi (bnl-Frd ve el-Hubbl-lh) balkl tezini 1940 ylnda tamamlad. Ezher niversitesi Uslddin Fakltesinde ve Kahire niversitesi Edebiyat Fakltesi Felsefe Blmnde retim yesi olarak alt.237 Muhammed Mustafa Hilminin almalar daha ok tasavvuf ve mutasavvflar hakkndadr.238 m- Osman Emin (.1978): Dekartn eitli eserlerini Arapaya tercme etmesinin yan sra telif eserlerinde de Dekartln Arap dnyasndaki temsilcilerinden biri olduu grlmektedir. Bunun yannda Muhammed Abduha derinden bal olup eitli faaliyetlerle Abduhun grlerinin yaygnlamasna almtr.239 Mustafa Abdrrzk ekolnden Ab237 Taftazn, Ebl-Vef et-, 'Muhammed Mustafa Hilmi, Dirstt-Tasavvuf el-slm', Mecelletl-Fikril-Musr, S. 52, s. 16-23, Kahire-1969; Taftzn, Ebl-Vef el-Ganm et-, Medreset Mustafa Abdrrzk, e-eyhul-Ekber Mustafa Abdrrzk, Mfekkiran ve Edben ve Muslihan iinde, Kahire1982, s. 50; Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, el-Fikrl-Felsef el-slm f Dirstil-Bhisn el-Musrn f Msr, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1982, Yaymlanmam doktora tezi, s. 391. 238 Muhammed Mustafa Hilminin baz almalar iin bkz. Hilmi, Muhammed Mustafa, bnl-Frd vel-Hubbl-lh, Kahire-1985; el-Ahlk beynel-Felsife ve Hkemil-slm, Kahire-1986; et-Tasavvuf, el-ttichs-Selef filAsril-Hads, skenderiye-1982; bn Teymiyye vet-Tasavvuf, Kahire-1982; 'Mefhums-Selefiyye beynel-Akdetil-slmiyye vel-Felsefetil-Garbiyye', Dirst Arabiyye ve slmiyye, I, s. 71-96, Kahire-1983; Menhicl-Bahs filUlmil-slmiyye, Kahire-1984; Th Hseyn Mfekkiran', MecelletlFikril-Musr, S. 12, s. 90-99, Kahire-1966. 239 Osman Eminin telif, tahkik ve tercme eserleri iin bkz. Emin, Osman, ahsiyyt ve Mezhib Felsefiyye, Kahire-1944; iller (Schiller), Kahire-1958; Ridl-Fikril-Msr el-mm Muhammed Abduh, Kahire-1965; Nahve Cmiatin Efdal, Kahire-1952; Muhammed Abduh, Kahire-1945; Muhavelt Felsefiyye, Kahire-1953; Lights on Contemporary Moslem Philosophy, Kahire1958; Dkart (Descartes), Kahire-1957; el-Felsefetr-Revkiyye, Kahire1959; Felsefet Vilyem Ceymis (William James), Mlahhasatn bi Kalemi Henri Bercson (Henri Bergson), Mecellets-Sekfe, S. 245, s. 12-14, Yl: 5, S. 246, s. 20-23, Kahire-1943; Li Mnasebetiz-Zikr es-Smine ves-Selsn li Veft el-stz el-mm Muhammed Abduh el-Muslihl-Ahlk, a.e., Yl: 5, S. 237, s. 1-3, Kahire-1943; 'Li Mnasebetiz-Zikr et-Tsi'a ves-Selsn li Veftil-stz el-mm: el-stz el-mm ve Ehlt-Tasavvuf', a.e., Yl: 6, S. 289, s. 11-12, Kahire-1944; ahsiyyet Dkart (Rene Descartes), a.e., Yl: 2, S. 99, s. 20-22, Kahire-1940; 'Cihd e-eyh Muhammed Abduh ve Hve f Menfhi: F Baris (Paris)', a.e., Yl: 2, S. 83, s. 28-30, S. 84, s. 1720, Kahire-1940; 'Dkart (Descartes) vet-Tecddl-Felsef', a.e., Yl: 3,

63
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

bas Mahmud Akkd (.1965)n vicdniyye ve Zeki el-Ersznin rahmniyye adyla gelitirmeye altklar240 spiritualist felsefelerin bir baka eklini Osman Emin cvvniyye adyla savundu.241
S. 124, s. 625-628, Kahire-1941; 'Havle Kitabi Dkart (Rene Descartes)', a.e., Yl: 10, S. 495, s. 1184, Kahire-1942; 'Li Mnsebetil-htifl bi Mrri 350 Sene al Mildi Dkart (Rene Descartes): Dkart vel-Mctema' ', a.e., Yl: 8, S. 394, s. 20-22, Kahire-1946; 'Muhammed Abduh ve Muhaveleth Islh el-Ezher', a.e., Yl: 9, S. 406, s. 534-536, Kahire-1941; 'Mstatreft ve Nevdir min Hayat el-stz el-mm Muhammed Abduh', a.e., Yl: 5, S. 241, s. 12-13, S. 249, s. 21-23, S. 255, s. 9-11, Kahire-1943; 'Sret Dkart (Rene Descartes)', a.e., Yl: 2, S. 86, s. 29-33, Kahire-1940, S. 92, s. 24-27, Yl: 2, S. 94, s. 13-17 Kahire-1940; 'Ve rtefe'a Savtl-stz el-mm', a.e., Yl: 2, S. 91, s. 7-8, Kahire-1964; Huls, Saf', 'Havle Kitabi Dkart (Rene Descartes) lil-stz Osman Emin', a.e., Yl: 10, S. 493, s. 1152, Kahire-1942; 'Beynel-lm vel-Ahlk?', Mecelletl-Ktib el-Msr, III, S. 9, s. 45-49, Kahire1946; 'Fi'l-Hubb', a.e., II, S. 5, s. 3-18, Kahire-1946; 'er-Revkiyye fil-slm', Mecelletl-Merik, S. 1, s. 31-48, Beyrut-1945; 'Eserl-Felsefetil-Arabiyye fil-Garb', Mecelletl-Mecelle, Yl: 2, S. 16, s. 15-18, Kahire-1958; Muhammad Abduh, Essai sur ses Idees Philosophiques et Religieuses, Kahire-1944; Atiyye, Abdlhalim, el-Misliyyetr-Rhniyye f Dkartiyyeti (Descartes) Osman Emin, Mecelletl-Fikril-Arab, Yl: 10, S. 57, s. 77-91, Beyrut-1989; brahim Medkr (ed.), Dirst Felsefiyye Mhdt il Ruhi Osman Emin, Kahire-1979; Dkart (Descartes), et-Teemmlt fil-Felsefetil-l, ev. Osman Emin, Kahire-1956; Frb, el-, hsl-Ulm, thk. Osman Emin, Kahire1968;bn Rd, Telhs M badet-Taba, thk. Osman Emin, Kahire-1958; Kant, Immanuel, Merus-Selm ed-Dim, ev. Osman Emin, Kahire-1952. 240 Abdllatif, Kemal, Tabiatl-Hudril-Felsef el-Garb fil-Fikril-Arab elMusr, brahim Bedrn, Slim Yeft, Fuad Zekeriyya vdr.: el-Felsefe filVatanil-Arab el-Musr, Buhsu'l-M'temeri'l-Felsef el-Arab el-Evvel ellez Nazzameth el-Cmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut-1985, s. 206; Salb, Cemil, el-ntcl-Felsef -el-Felsefet Ummen ve Felsefetl-Ulm, Hall el-Corr, Macid Fahri, Ferid Cebr vdr.: el-Fikr'l-Felsef f Mieti Sene iinde, Beyrut-1962, s. 411. 241 'In Memoriam Osmane Amine', MIDEO, XIV, s. 398-404, Kahire-1980; Abu-Rabi, Ibrahim M., Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World, Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy iinde, London-1996, II, s. 1092; Taftzn, Ebl-Vef el-Ganm et-, Medreset Mustafa Abdrrzk, e-eyhul-Ekber Mustafa Abdrrzk, Mfekkiran ve Edben ve Muslihan iinde, Kahire-1982, s. 50; Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, el-Fikrl-Felsef el-slm f Dirstil-Bhisn el-Musrn f Msr, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1982, Yaymlanmam doktora tezi, s. 391-392; Fahri, Macid, Muhtasaru TarihilFelsefetil-Arabiyye, Beyrut-1981, s. 160-161; Fahri, Macid, Dirst fil-Fikril-Arab, Beyrut-1977, s. 254-256; Mahmud, Zeki Necib, 'el-Fikrl-Felsef f Msr el-Musra', Mecelletl-Mecelle, Yl: 7, S. 79, s. 27-28, Kahire1963; Huls, Saf', 'Havle Kitabi Dkart (Rene Descartes) lil-stz Osman Emin', Mecellets-Sekfe, Yl: 10, S. 493, s. 1152, Kahire-1942; Atiyye, Abdlhalim, el-Misliyyetr-Rhniyye f Dkartiyyeti Osman Emin, Mecelletl-Fikril-Arab, Yl: 10, S. 57, s. 77-91, Beyrut-1989; brahim Medkr (ed.), Dirst Felsefiyye Muhdt il Ruhi Osman Emin, Kahire-1979.

64
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

n- Zeki Necib Mahmud (.1993): Msrn Dimyat ehrinde dodu. 1933de retmen Okulu (Klliyyetl-Muallimn)ndan mezun olduktan sonra 1936 ylnda ngiltereye gnderildi. Londra niversitesinden 1945 ylnda lisans ve 1947 ylnda da doktorasn ald. Msra dnerek ayn yl Kahire niversitesi Felsefe Blmne tayin edildi. Amerika Birleik Devletlerinde ve Kuveytte retim yelii yapt. Z.N. Mahmud genel olarak pozitivizmin zel olarak ise mantk pozitivizmin Arap dnyasndaki en nemli savunucusudur. Bu bak asyla yazd Metafizik Hurfesi (Hurfetl-Mitfizik) isimli eseri yaymlandktan sonra byk tenkitlere urad, daha sonra ayn eseri baz deiikliklerle birlikte daha kabul edilebilir bir isimle (Metafizie Bir Bak: Mevkif min Mtfizik) adyla yeniden neretti. Ancak 1971 ylndan itibaren slm ve Arap dncesi tarihi, zellikle bu iki dncenin yenilenmesi gibi meselelerle daha ok ilgilenmeye balad. Pek ok telif kitap ve makalenin yan sra bat felsefesinden ve edebiyatndan muhtelif eserlerin tercmesine imza att, veya tercme edilmesine dellette bulundu. Ayrca es-Sekfe ve el-FikrlMusr isimli dergilerin de uzun sre editrln yapmtr. Btn bu faaliyetleriyle Zeki Necib Mahmud, Msr ve Arap dnyasnda felsef dncenin ve kltrn yaygnlamasna hizmet eden en nemli kiilerden biri saylmaya layktr.242 o- Muhammed bid el-Cbir: 1936da Fasda dodu. 1967de yksek lisansn ald; 1970de Rabat niversitesi Edebiyat Fakltesinde (Klliyyetl-db bi Cmiatir-Rabat) felsefede doktorasn ald; 1967 ylndan beri ayn fakltede felsefe ve slm/Arap dncesi tarihi hocal yapmaktadr. ada Arap dncesinin halen yaayan en byk dnrlerden biri olan Cbir, zellikle kltrel mirasn tenkidi ve Arap/slm dncesiyle ilgili tahlil ve tenkitleriyle tannmakta ve bunlar epistemolojik bir temele oturtmaya almaktadr. Cbir, ayrca faaliyetlerinin nemli
242 Campanini, Massimo, Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: Egypt, Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy iinde, London, New York-1996, II, s. 1121-1123; Abu-Rabi, Ibrahim M., Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World, Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy iinde, London, New York-1996, II, 1093; 'Zeki Necib Mahmud: es-SretzZtiyye vel-lmiyye', Mecelletl-Cedd f lemil-Ktb vel-Mektebt, Yl: 1, S. 3, s. 29-30, Amman-1994; Dr. Zaki Naguib Mahmoud: The Teacher, the Torch, and the Tears, a.e., S. 3, s. 2, Beyrut-1994; Subh, Ahmed Mahmud, ttichtl-Felsefetil-slmiyye fil-Vatanil-Arab (1950-1980), brahim Bedrn, Slim Yeft, Fuad Zekeriyya vdr.: el-Felsefe fil-Vatanil-Arab el-Musr, Buhsu'l-M'temeri'l-Felsef el-Arab el-Evvel ellez Nazzameth el-Cmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut-1985, s. 109; Abdllatif, Kemal, Tabiatl-Hudril-Felsef el-Garb fil-Fikril-Arab el-Musr, a.e. iinde, s. 210-211; Fahri, Macid, Dirst fil-Fikril-Arab, Beyrut-1977, s. 259266; Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihil-Felsefetil-Arabiyye, Beyrut-1981, s. 162-163; Thir, Hmid, el-Felsefetl-slmiyye, Kahire-ts., s. 20-21.

65
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

bir ksmn Arap milliyetiliine hasrederek Arap Birliine bal tekilatlarn kltrel ve bilimsel faaliyetlerinde aktif grev almaktadr.243 - Hasan Hanef: 1935 ylnda doan Hasan Hanef, 1956 ylnda Kahire niversitesinden mezun olduktan sonra 1956-1966 yllar arasnda Fransada kald. 1966 ylnda Tefsir Metodlar (Les Methodes dExegese) balkl teziyle Sorbonne niversitesinden doktorasn ald.244 Daha sonra Kahire niversitesi Felsefe Blmnde retim yesi olarak almaya balad. Fransa, Belika, Amerika Birleik Devletleri, Fas, Japonya ve baz Krfez lkelerinde dersler verdi. Mslman Kardeler tekilatnn eski bir yesi olmakla birlikte daha sonra ondan ayrld.245 Hanef, Enver Sedat Cemal Abdnnsrn politikalarn bir kenara itmekle sulad ve bunun zerine 1979-1982 yllar arasnda srgne gnderildi.246 Cemleddin Afgnnin daha nce belirledii projenin bir devam olmak zere 1981 ylnda Yesrul-slm adl bir dergi ile slm bir sol(culuk)247 kurmak istediyse de dergi sadece tek say yaymlanabildi. Bu der243 Cbir, Muhammed bid el-, et-Trs vel-Hadse, Dirst ve Mnkat, Beyrut-1991, s. (Eserin arka kapa); a.yz., Arap-slm Kltrnn Akl Yaps, ev. Burhan Krolu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli, stanbul-1999, s. (Eserin i kapa); Boullata, Issa J., Trends and Issues in Contemporary Arab thought, Albany-1990, s. 45-55; Abu-Rabi, Ibrahim M., Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World, Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy iinde, London, New York-1996, II, 1093-1096; Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Islamic Philosophical Expression in Modern Arab Society', Der Islam, S. 72, 1995/1, s. 65-69, Berlin, New York-1995; Ben-Abdel-l, Abdsselam, fkul-Fikril-Felsef fil-Magrib, brahim Bedrn, Slim Yeft, Fuad Zekeriyya vdr.: el-Felsefe fil-VatanilArab el-Musr, Buhsu'l-M'temeri'l-Felsef el-Arab el-Evvel ellez Nazzameth el-Cmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut-1985, s. 253-259; Vkd, Muhammed, Hvr Felsef, Kraatn Nakdiyyetn fil-Felsefetil-Arabiyye elMusra, Drlbeyd-1985, s. 103-137. 244 Bu tezin basks iin bkz. Hanef, Hasen, Les Methodes dExeges, Essai sur la Science des Fondements de La Comprehension, Ilm Usl al-Fqh, Paris-1965. 245 Gler, lhami, 'Hasen Hanef le 'Tecdd' Projesi zerine Bir Sylei', slm Aratrmalar Dergisi, VI, S. 3, s. 149-156, Ankara-1992. H. Hanef hakknda ayrca bkz. Boullata, Issa J., 'Hanafi, Hasen', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World iinde, Oxford-1995, II, s. 97-99; Akhavi, Shahrough, 'The Dialectic in Contemporary Egyptian Social Thought: The Scriptualist and Modernist Discourses of Sayyid Qutb and Hasen Hanafi', International Journal of Middle East Studies, XXIX, S. 3, s. 377401, London, New York-1997. 246 Akhavi, Shahrough, 'The Dialectic in Contemporary Egyptian Social Thought: The Scriptualist and Modernist Discourses of Sayyid Qutb and Hasen Hanafi', International Journal of Middle East Studies, XXIX, S. 3, s. 379, London-1997. 247 Arap dncesinde slm sol tartmalar Hasan Hanefnin bu dergiyi karmasndan ok nce balamtr. rnek olarak bkz. Osman, Fethi, Havlel-Yesr el-slm, Mecelletl-Mslim el-Musr, S. 3, s. 111-127, Beyrut-1975; Mahmud, Seyflislam, el-Yesrl-slm, a.e., S. 14, s. 125-130, Beyrut-1978;

66
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

ginin banda yazd makalede, slm sol ve bu derginin, Afgnnin, smrgecilik ve geri kalmlkla mcadele, hrriyet ve ictim adlete arma ile mslmanlar bir slm birlii veya ark birlii altnda birlemeye arma eklindeki projesinin bir devam (tekmile) olduunu belirtmektedir.248 Hem slm hem de bat dncesiyle ilgili ok miktarda kitap ve makaleleri bulunan249 Hasan Hanef, batdan etkilenmekle birlikte, bat dncesini ok kt bir seklarizme dtnden dolay tenkit etmektedir. Din dncenin (slm dncesinin) radikal bir ekilde yeniden inasn savunmakta250 ve zellikle kelm ilmiyle ilgili yazlarnda zgrlk te248 Hanef, Hasen, Mze Yan: el-Yesrul-slm?, Mecelletl-Yesr el-slm, Kitbt fin-Nehdat el-slmiyye, S. 1, s. 5, Kahire-1981; Akhavi, Shahrough, 'The Dialectic in Contemporary Egyptian Social Thought: The Scriptualist and Modernist Discourses of Sayyid Qutb and Hasen Hanafi', International Journal of Middle East Studies, XXIX, S. 3, s. 387, London, New York-1997. 249 Hasan Hanefnin baz kitap ve makeleleri iin bkz. Dirst slmiyye, (Kahire)-ts., Mektetebetl-Ancolo el-Msriyye; ed-Din ves-Sevre f Msr 19521981, Kahire-1989, c. 1-8; el-Harektl-slmiyye f Msr, Beyrut-1986; etTrs vet-Tecdd, Kahire-ts.; Fil-Fikril-Garb el-Musr, Beyrut-1990; Kady Musra, Beyrut-1983, c. 1-2; Minel-Akde iles-Sevre, Beyrut-1988, c. 1-5; Mukaddime f lmil-stigrb, Kahire-1991; Religious Dialogue and Revolution, Kahire-1977; LExeges de La Phenomenologie, lEtat Actuel de la Methode Phenomenologique et son Application au Phenomene Religieux, Paris1977; (Muhammed bid el-Cbir ile birlikte), Hvrl-Merik vel-Magrib, Telhi Silsiletr-Rdd vel-Mnkat, Kahire-1990; 'el-gtirb ed-Dn inde Fiyorbah (Ludwig A. Feuerbach), Mecellet lemil-Fikr, X, S. 1, s. 4168, Kveyt-1979; 'Met Temt el-Felsefe ve Met Tahy?', a.e., XV, S. 3, s. 211-248, Kveyt-1984; 'el-Eydiyolocya (Ideology) ev ed-Din, Mnkat li Kitabi Maksim Rodinson (Maxime Rodinson) anil-slm ver-Ra'simaliyye' ', Mecelletl-Fikr el-Musr, S. 44, s. 79-91, Kahire-1968; 'et-Tefkrd-Dn, zdivaciyyet-ahsiyye', a.e., S. 50, 58-68, Kahire-1969; 'Veda' el-Feylesuf, Karl Yasberz (Karl Jaspers) Yers Nefseh', a.e., S. 53, s. 10-21, Kahire-1969; 'Fenomenoloci (Phenomenology) ed-Din inde Husserl (E.G. Albert Husserl)', a.e., S. 65, s. 10-19, Kahire-1970; 'Beyne Yasberz (Karl Jaspers) ve Nite (Friedrich Nietzsche)', a.e., S. 56, s. 12-23, Kahire-1969; 'el-Efgn: B'isn-Nehdatil-Fikriyye', a.e., S. 51, s. 37-48, Kahire-1969; 'Hicel (G.W. Friedrich Hegel) vel-Fikrl-Musr', a.e., S. 67, s. 28-42, Kahire-1970; 'etTecdd vet-Terdd fil-Fikrid-Dn el-Musr', a.e., S. 62, s. 27-41, Kahire1970; 'Risletl-Cmi'a', a.e., S. 73, s. 48-61, Kahire-1971; 'Tecddl-Luga art'l-bd ', Mecellet bd, S. X, s. 29-36, Kahire-1991; 'EzmetlAkl em ntisrl-Akl', Mecelletl-Fikr, S. 79, 24-40, Kahire-1971. 250 Akhavi, Shahrough, 'The Dialectic in Contemporary Egyptian Social Thought: The Scriptualist and Modernist Discourses of Sayyid Qutb and Hasen Hanafi', International Journal of Middle East Studies, XXIX, S. 3, s. 378, London-1997.

67
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

olojinin (el-lhtt-tahrr: liberation theology) ana tezlerinden hareketle yeni bir kelm ilmi gelitirmeye almaktadr.251 Bu felsefecilerin yan sra Arap lkelerinin deiik lkelerinde faaliyette bulunan ve imdiye kadar olduka nemli almalar yapm olan pek ok kiinin ismi anlabilir. Baz rnekler vermek gerekirse, evrimci bir psikolojiyi benimseyen Yusuf Murad252; bat dncesi ve seklarizmin Msrdaki en byk mdfilerinden biri olan Fuad Zekeriya253; bat felsefesi tarihinin Arap dnyasndaki en byk uzman ve skenderiye niversitesi Felsefe Blm retim yesi Yusuf Kerem (.1959)254; Lbnan
251 Hanef hakknda bkz. Abu-Rabi, Ibrahim M., Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World, Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy iinde, London-1996, II, 1102-1103; Campanini, Massimo, Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: Egypt, a.e. iinde, II, s. 1123-1126; Akhavi, Shahrough, 'The Dialectic in Contemporary Egyptian Social Thought: The Scriptualist and Modernist Discourses of Sayyid Qutb and Hasen Hanafi', International Journal of Middle East Studies, XXIX, S. 3, s. 387-394, London-1997; Gler, lhami, 'Hasen Hanef le 'Tecdd' Projesi zerine Bir Sylei', slm Aratrmalar Dergisi, VI, S. 3, s. 149-156, Ankara-1992; Boullata, Issa J., 'Hanafi, Hasen', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World iinde, Oxford-1995, II, s. 97-99. 252 Abdllatif, Kemal, Tabiatl-Hudril-Felsef el-Garb fil-Fikril-Arab elMusr, brahim Bedrn, Slim Yeft, Fuad Zekeriyya vdr.: el-Felsefe filVatanil-Arab el-Musr, Buhsu'l-M'temeri'l-Felsef el-Arab el-Evvel ellez Nazzameth el-Cmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut-1985, s. 206; Salb, Cemil, "el-ntcl-Felsef -el-Felsefet Ummen ve Felsefetl-Ulm", Hall el-Corr, Macid Fahri, Ferid Cebr vdr.: el-Fikru'l-Felsef f Mieti Sene iinde, Beyrut-1962, s. 412. 253 Campanini, Massimo, Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: Egypt, Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy iinde, London, New York-1996, II, s. 1121. 254 Vakd, Muhammed, Yusuf Kerem: Mitfizk Aristiyye Musra, brahim Bedrn, Slim Yeft, Fuad Zekeriyya vdr.: el-Felsefe fil-Vatanil-Arab elMusr, Buhsu'l-M'temeri'l-Felsef el-Arab el-Evvel ellez Nazzameth elCmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut-1985, s. 215-236; Irk, Muhammed tf (ed.), Yusuf Kerem Mfekkiran Arabiyyen ve Merrihan lil-Felsefe (Bhs ve Dirst Mhdt leyhi), Kahire-1989; Abdllatif, Kemal, TabatlHudril-Felsef el-Garb fil-Fikril-Arab el-Musr, a.e. iinde, s. 206; Vkd, Muhammed, Hvr Felsef, Kraatn Nakdiyyetn fil-Felsefet el-Arabiyye el-Musra, Drlbeyd-1985, s. 59-88; Fahri, Macid, Dirst fil-Fikril-Arab, Beyrut-1977, s. 261; Mahmud, Zeki Necib, 'el-Fikrl-Felsef f Msr el-Musra', Mecelletl-Mecelle, Yl: 7, S. 79, s. 31-32, Kahire-1963; Eb Reyyn, Muhammed Ali, Ebl-Al Aff, Alemn min Almi Medreset el-skenderiyye el-Felsefiyye el-Musra, 1897-1966', Mecellet Klliyyetildb, XX, s. 5, skenderiye-1967; Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihil-Felsefetil-Arabiyye, Beyrut-1981, s. 163.

68
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

Komnist Partisi Merkez Komite yesi ve Sorbonne niversitesi mezunu Mehd mil (Hasan Hamdn) (.1987)255; slm ahsiyetilii (eahsniyyetl-slmiyye) ve yarnclk (el-gadiyye) isimleriyle bir felsefe gelitirmeye alan Fasl felsefeci Muhammed Aziz el-Habb (Lahbabi) (.1993)256; Gabriel Marcelin temsil ettii Katolik varoluuluun tesiriyle ahsiyeti ve ruhu bir varoluuluu (ahsniyye-vcdiyye-mniyye) savunmann yan sra Hristiyan ve slm medeniyetlerini uzlatrmay deneyen Lbnanl Rine Habe257; ncil, Thomas Akuinas ve Eflatuncu idealizmden hareketle bir ruhuluk/imanclk gelitirmeye alan Lbnanl felsefeci Kemal Yusuf el-Hc (.1976)258; yine benzer izgide olup Einsteinin izafiyet nazariyesini din adan yorumlayan Lbnanl
255 Mehd mil hakknda bkz. Hatter, Nhid, Mehd mil ve Tanzru Hareketit-Teharrr el-Vatan, Bedrn, brahim, Slim Yeft, Abdlkerim el-Yf vdr.: el-Felsefetl-Arabiyye el-Musra, Mevkf ve Dirst, Buhsu'lM'temeri'l-Felsef el-Arab es-Sn ellez Nazzameth el-Cmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut-1988, s. 309-332. 256 Misbh, Muhammed el-, Habb, Muhammed Aziz el- md., TDV. slm Ansiklopedisi, stanbul-1996, XIV, s. 338-340; Abu-Rabi, Ibrahim M., Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World, Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy iinde, London, New York-1996, II, 1097-1100; Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Islamic Philosophical Expression in Modern Arab Society', Der Islam, S. 72, 1995/1, s. 69-73, Berlin-1995; Abdllatif, Kemal, Tabiatl-Hudril-Felsef elGarb fil-Fikril-Arab el-Musr, brahim Bedrn, Slim Yeft, Fuad Zekeriyya vdr.: el-Felsefe fil-Vatanil-Arab el-Musr, Buhsu'l-M'temeri'lFelsef el-Arab el-Evvel ellez Nazzameth el-Cmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut-1985, s. 206, 208-209; Yeft, Slim, el-Hciss-Slis f Felsefeti Muhammed Aziz el-Habb, a.e. iinde, s. 261-273; Vkd, Muhammed, Hvr Felsef, Kraatn Nakdiyyetn fil-Felsefet el-Arabiyye el-Musra, Drlbeyd-1985, s. 89-101; Salb, Cemil, "el-ntcl-Felsef-el-Felsefet Ummen ve Felsefetl-Ulm", Hall el-Corr, Macid Fahri, Ferid Cebr vdr.: el-Fikru'l-Felsef f Mieti Sene iinde, Beyrut-1962, s. 416-421. 257 Salb, Cemil, a.g.e., s. 416-421; Ferah, Sheyl, el-Hitabl-Felsef el-Musr f Lbnan (kliyyetl-Akl vel-lm vel-mn), Bedrn, brahim, Slim Yeft, Abdlkerim el-Yf vdr.: el-Felsefetl-Arabiyye el-Musra, Mevkf ve Dirst, Buhsu'l-M'temeri'l-Felsef el-Arab es-Sn ellez Nazzameth el-Cmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut-1988, s. 264-267; Abdllatif, Kemal, Tabiatl-Hudril-Felsef el-Garb fil-Fikril-Arab el-Musr, a.e. iinde, s. 206; Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihil-Felsefetil-Arabiyye, Beyrut-1981, s. 162; Fahri, Macid, Dirst fil-Fikril-Arab, Beyrut-1977, s. 268-269. 258 Ferah, Sheyl, el-Hitbl-Felsef el-Muasr f Lbnan (kliyyetl-Akl vellm vel-mn), Bedrn, brahim, Slim Yeft, Abdlkerim el-Yf vdr.: elFelsefetl-Arabiyye el-Musra, Mevkf ve Dirst, Buhsu'l-M'temeri'lFelsef el-Arab es-Sn ellez Nazzameth el-Cmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut-1988, s. 260-264; Dhir, Adil, el-Felsefe ves-Siyset f Fikri Sade, a.e. iinde, Beyrut-1988, s. 277/dn.3.

69
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

arl Mlik (.1987)259; Zeki Mbrek260, Abdlaziz zzet261, Tevfik et-Tavl262; Muhammed tf el-Irk, Red Slim, Osman Yahya, Kmil e-b, Muhsin Mehdi263; Muhammed Kmil Hseyin264; Necib Beled265; Muhammed Yusuf Musa266; Sleyman Dnya267; Tayyib Tizyn268; dil Avva, Zekeriya brahim, Zeki el-Ersz (.1968), Ahmed Mahmud Subhi, Macid Fahri, Sahbn Halft, Nc et-Tikrt, Ahmed Abdurrahman, Abdullatif el-Abd, Muhammed es-Seyyid el-Celeyend, Eb Yezd el-Acem269; Abdlkebir Hatb270; Muhammed Arkoun271; Cemil Salb272; Ahmed Abdlhamid Gurb, Muhammed Kemal Cafer,
259 arl Mlik hakknda bkz. Ferah, Sheyl, el-Hitbl-Felsef el-Muasr f Lbnan (kliyyetl-Akl vel-lm vel-mn), Bedrn, brahim, Slim Yeft, Abdlkerim el-Yf vdr.: a.g.e. iinde, s. 262-264. 260 Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, el-Fikrl-Felsef el-slm f DirstilBhisn el-Musrn f Msr, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire1982, Yaymlanmam doktora tezi, s. 325. 261 Taftzn, Ebl-Vef el-Ganm et-, Medreset Mustafa Abdrrzk, e-eyhul-Ekber Mustafa Abdrrzk, Mfekkiran ve Edben ve Muslihan iinde, Kahire-1982, s. 50. 262 Taftzn, Ebl-Vef el-Ganm et-, Medreset Mustafa Abdrrzk, e-eyhul-Ekber Mustafa Abdrrzk, Mfekkiran ve Edben ve Muslihan iinde, Kahire-1982, s. 50; Thir, Hmid, el-Felsefetl-slmiyye, Kahire-ts., s. 48. Ahlk hakkndaki grleri iin bkz. Atiyye, Abdlhalim, el-Ahlk fil-FikrilArab el-Musr, Kahire-1990, s. 105-113. 263 Subh, Ahmed Mahmud, ttichtl-Felsefetil-slmiyye fil-Vatanil-Arab (1950-1980), brahim Bedrn, Slim Yeft, Fuad Zekeriyya vdr.: el-Felsefe fil-Vatanil-Arab el-Musr, Buhsu'l-M'temeri'l-Felsef el-Arab el-Evvel ellez Nazzameth el-Cmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut-1985, s. 108-109. 264 Mahmud, Zeki Necib, 'el-Fikrl-Felsef f Msr el-Musra', Mecelletl-Mecelle, Yl: 7, S. 79, Kahire-1963, s. 28-29. 265 Ehvn, Ahmed Fuad, 'In Memoriam Mahmoud el-Khodeiri: Kelimet edDoktor Fuad el-Ehvn, MIDEO, VI, s. 550, Caire-1961. 266 Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, el-Fikrl-Felsef el-slm f DirstilBhisn el-Musrn f Msr, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire1982, Yaymlanmam doktora tezi, s. 394; Neccr, Muhammed Hseyn en, Klliyyet Usliddn, Kahire-1941, s. 81. Ahlkla ilgili eserleri ve grleri hakknda bkz. Atiyye, Abdlhalim, el-Ahlk fil-Fikril-Arab el-Musr, Kahire-1990, s. 132-134. 267 Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, a.g.e., s. 394. 268 Boullata, Issa J., Trends and Issues in Contemporary Arab Thought, Albany1990, s. 31-40. 269 Atiyye, Abdlhalim, el-Ahlk fil-Fikril-Arab el-Musr, Kahire-1990, s. 8193, 119-128, 134-155, 187-199. 270 Abu-Rabi, Ibrahim M., Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World, Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy iinde, London, New York-1996, II, 1105-1106. 271 Campanini, Massimo, Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: Egypt, a.e. iinde, II, s. 1122. 272 Thir, Hmid, el-Felsefetl-slmiyye, Kahire-ts., s. 21.

70
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

Yahya Hveyd; Hasen Mahmud Abdllatif e-fi, Hmid Thir273; Slim Yeft.274; Nsf Nassr, Hseyin Mrvve (.1987)275; Ferid Cebr276; Corc ehta Kanavati (Georges Chehata Anawati) (.1994)277; Elbir Nasr Ndir278; Corc Tarab, Hall el-Corr, EbulVef Ganm et-Taftazn, Muhammed Hamdi Zakzk, Zeyneb Mahmud el-Hudayr, Emire Hilmi Matar, Fevkiye Hseyin Mahmud, Kevkeb mir, Faysal Bedr Avn, Fehm Cedan, Ahmed Md, rfan Abdlhamid, Hsm Muhyiddin Als, Cafer l Ysn, Fethullah Huleyf, Muhammed Imra, mm Abdlfetth mm, Hseyin Fevzi en-Neccr, zzet Karn, Muhammed Sbit el-Efend, Muhammed Ali Eb Reyyn, Murad Vehbe, Abdlmnim Hfn, Muhammed Hut ve Abdlhalim Atiyye gibi pek ok kiinin isimleri anlabilir. Saylar oaltlabilecek btn bu felsefecilerin en nemli zelliklerinden biri, hemen hemen hepsinin dorudan veya dolayl olarak ada Arap dncesi tarihiyle ilgilenmeleri, bir Arap dncesi/felsefesi ina etme gayretinde olmalardr. Bu yzden de, ada Arap dncesinin, ortaya k, gelimesi, bugnk durumu ve sorunlaryla ilgili literatrn byk bir ksm, bizzat Arap felsefeciler tarafndan oluturulmutur.279
273 Celeyend, Muhammed es-Seyyid el-, 'Drululm ve Tarihud-Dersil-Felsef f Msr', Yaymlanmam makale, s. 9. 274 Vkd, Muhammed, Hvr Felsef, Kraatn Nakdiyyetn fil-Felsefet elArabiyye el-Musra, Drlbeyd-1985, s. 167-191. 275 Nsif Nassar hakknda bkz. Ferah, Sheyl, el-Hitbl-Felsef el-Muasr f Lbnan (kliyyetl-Akl vel-lm vel-mn), brahim, Bedrn, Slim Yeft, Abdlkerim el-Yf vdr.: el-Felsefetl-Arabiyye el-Musra, Mevkf ve Dirst, Buhsu'l-M'temeri'l-Felsef el-Arab es-Sn ellez Nazzameth elCmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut-1988, s. 267-269; Abdllatif, Kemal, Tabiatl-Hudril-Felsef el-Garb fil-Fikril-Arab el-Musr, a.e. iinde, s. 212; Boullata, Issa J., Trends and Issues in Contemporary Arab Thought, Albany-1990, s. 35. 276 Bedr, Selman el-, Mkiletl-Mustalah el-Felsef fil-Lugat el-Arabiyye, brahim Bedrn, Slim Yeft, Fuad Zekeriyya vdr.: el-Felsefe fil-VatanilArab el-Musr, Buhsu'l-M'temeri'l-Felsef el-Arab el-Evvel ellez Nazzameth el-Cmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut-1985, s. 291-304. 277 Bekir Karlga, Roger Arnaldez, Christian Troll ve Mahmud Hamdi Zakzuk gibi ilim adamlarnn Anavati hakkndaki makalelerinin bulunduu u iki an kitabna bkz. Morelon, Regis (ed.), Le Pere Georges Chehata Anawati, Dominicain (1905-1994), Kahire-1996; a.yz., Hani Lebib (ed.), Ebn Kanavati, Mivarl-Omr, Kahire-1998. 278 Salb, Cemil, "el-ntcl-Felsef -el-Felsefet Ummen ve FelsefetlUlm", Hall el-Corr, Macid Fahri, Ferid Cebr vdr.: el-Fikru'l-Felsef f Mieti Sene iinde, Beyrut-1962, s. 399. 279 Arap mellifler tarafndan telif edilen ve bu makalede atfta bulunulan kitap, makale veya tezler buna en iyi delildir. Daha zel olarak eitli Arap lkelerindeki slm dncesi ve bat felsefesinin tarihi, mevcut durumu, konuyla ilgili literatr, okul kitaplar, tahkik veya tercme edilen eserler ile eitli

71
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

Arapada byle byk bir literatr meydana knca bir yandan ada Arap dncesinde ne olup bittiini takip daha rahat olmakta, te yandan ise bu kitap ve makaleler, Arap dnyasnn dnda konuya ilgi duyanlar da etkilemektedir. Bu yzden de ada slm dncesi alannda eitli dillerde yazlan eserlerin byk bir ksmnda ada Arap dnrlerinin arlkl olmasna amamak gerekir. Hemen her Arap felsefecinin bir Arap dncesi/felsefesi kurma ve gelitirme dncesine sahip olmas, bir yandan devaml bir ekilde gemiin muhasebesini yapma imkann dourmakta te yandan ise gelecee bakla ilgili daha sistematik dnme imkan salamaktadr. Bunun sonucunda ise ada Arap felsefecileri, byk madd skntlara, lkelerindeki okuma yazma orannn dklne, diktatr ynetimler yznden hrriyet hasreti ekmelerine ve yaadklar toplumlarn pek ounda kat bir geleneksellik hkim olmasna ramen canl ve gelime midi gsteren bir dnce hayatna sahip olabilmilerdir. Arap dnyasndaki felsefe blmlerinde, artlara, ilgilere ve anlaylara gre birinden birine arlk verilse de slm felsefesi/dncesi ve bat felsefesi geleneklerinin her ikisi de okutulmakta ve bu alanlarda aratrmalar yaplmaktadr. Belki de bu yzden, ister slm dncesi isterse bat felsefesi alannda ihtisaslasnlar, buraya kadar isimleri anlan felsefecilerin hemen hemen hepsinin hem bat dncesiyle hem de slm dncesiyle okuyucu veya yazar olarak ilgilendikleri grlmektedir. Bunun en iyi rneklerinden biri Abdurrahman Bedev olup bir yandan Heidegger ve Niakmlar hakknda bilgi bulunabilecek u yaynlara rnek olarak bkz. Abdllatif, Kemal, Tabiatl-Hudril-Felsef el-Garb fil-Fikril-Arab el-Musr, brahim Bedrn, Slim Yeft, Fuad Zekeriyya vdr.: el-Felsefe fil-VatanilArab el-Musr, Buhsu'l-M'temeri'l-Felsef el-Arab el-Evvel ellez Nazzameth el-Cmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut-1985, s. 203-214; lim, Mahmud Emin el-, Selset Nss ve Selset Mevkf f Menheci Tedrisil-Felsefe lis-Senetis-Slise et-Tevchiyye f Msr, a.e. iinde, Beyrut-1985, s. 121149; Ben Sad, Sad, et-Teyyrtl-Felsefiyye fil-Fikril-Arab el-Musr vel-Mevkf minet-Trs: Mlhazt Temhdiyye, a.e. iinde, s. 93-100; Ziyb, Edb Nyif, Dirsetn el-Ekdemiyye ve Mevlidl-Felsefetil-Arabiyye el-Musra, a.e. iinde, s. 151-169; Ferah, Sheyl, el-Hitbl-Felsef elMuasr f Lbnan (kliyyetl-Akl vel-lm vel-mn), a.e. iinde, s. 257276; Medkr, brahim Beyym, Tarihul-Felsefe, Hall el-Corr, Macid Fahri, Ferid Cebr vdr.: el-Fikru'l-Felsef f Mieti Sene iinde, Beyrut-1962, s. 360-392; Ndir, Elbir, lml-Kelm, a.e. iinde, s. 102-241; Cebr, Ferid, Tercemetn-Nss el-Arabiyye ilel-Lgtil-Ecnebiyye, a.e. s. 71-101; Salb, Cemil, el-ntcl-Felsef -el-Felsefet Ummen ve Felsefetl-Ulm, a.e. s. 432-446; Avv, dil el-, et-Tasavvuf, a.e., s. 298-360; Cemel, Ahmed Abduh Hammde el-, el-Fikrl-Felsef el-slm f Dirstil-Bhisn elMusrn f Msr, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1982, Yaymlanmam doktora tezi; Berekt, Mahmud Abdulmu't, el-Felsefetl-slmiyye beynel-Esle vet-Takld, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddn, Kahire-1980, Yaymlanmam doktora tezi; Hicb, Vasf, 'el-Fikrl-lm el-Arab f Mieti Sene', Mecelletl-Ebhs, Yl: 19, S. 3-4, s. 315-339, Beyrut-1966.

72
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

etzcheden etkilenerek Arap dnyasnda ateist bir varoluuluk gelitirmeye alm, te yandan da bata Kant olmak zere baz batl filozoflarla ilgili muhtelif eserler telif ve tercme etmitir. te yandan da, slm dncesinin eitli alanlar ve dnemleriyle ilgili onlarca telif, tercme ve tahkik kitap ve makaleye imza atmtr. Bat felsefecileriyle slm felsefecileri arasndaki bu mterek noktann en iyi tezahr ettii konulardan birinin geleneksel kltr mirasnn nasl deerlendirileceiyle ilgili tartma (tras tartmas) olduu sylenebilir. Bat medeniyetiyle ilgili alnacak tavr hakkndaki tartmalarla birlikte son iki yzyldr Arap dnrleri de dahil olmak zere slm dnyasnda hemen her dnrn dorudan veya dolayl olarak ilgilendii tras tartmas son yllarda Arap dnrleri tarafndan daha sistematik bir ekilde incelenmeye balanmtr. Bu tartmalar yapanlar, yzyllardr oluan byk bir tarih miras hakknda dneceklerine ve yazacaklarna gre elbette slm ve slm dncesini yeterli seviyede bilmeleri gerekirdi. te burada, Trkiyede olduu gibi, slm ve slm dncesini bilmek ve aratrmak sadece lhiyat fakltelerine braklmad iin, bu tartmalara katlan Arap dnrleri milliyetilik, materyalizm, sosyalizm, slmclk, liberalizm, liklik ve pozitivizm gibi akmlara mensup olmalarna, bazlar slma bazlar ise Hristiyanla inanmalarna ve nihayet bir ksm hayatlar boyunca bat dncesinin Arap dnyasnda yaygnlamas iin emek sarfetmesine ramen, Arap/slm dncesinin nasl yenileneceine, tras karsnda nasl sistematik ve tutarl bir tavrn gelitirilebileceine dair tartmalara rahatlkla katlabilmilerdir. Sz gelimi Arap/slm dncesinin yenilemesi tartmasyla ilgili eser verenlerden biri olan Zeki Necib Mahmud hayatnn byk bir ksmn pozitivizmi savunmaya harcam, bu konuda metafizii bir hurafe kabul eden mehur kitab (Hurfetl-Mitfizik) da dahil olmak zere pek ok kitap ve makale telif etmi, ancak ayn zamanda slm dncesine ilgisini hibir zaman koparmam ve nihayet tras tartmasna Arap Dncesinin Yenilenmesi (Tecddl-Fikril-Arab) ve Arap Kltrnn Modernlemesi (F TahdsisSekfetil-Arabiyye) ve tras deerlendiren baka bir eserle (Kyem minet-Trs) 280 nemli katklarda bulunmutur.281 Benzer tespitler t280 Mahmud, Zeki Necib, Tecddl-Fikril-Arab, Kahire-1987; F Tahdsis-Sekfetil-Arabiyye, Kahire-1987; Kyem minet-Trs, Kahire-1989. Ayrca u eser ve makalelerine bkz. Ryetn slmiyye, Kahire-ts., Dr-rk; Sekfetn f Mvacehetil-Asr, Kahire-1989; 'el-Fikrl-Felsef f Msr el-Musra', Mecelletl-Mecelle, Yl: 7, S. 79, s. 23-37, Kahire-1963. 281 Arap dnyasnn en byk bat felsefesi uzmanlarnlarndan biri olan Zeki Necib Mahmudun nasl her iki alanda da birlikte altn daha iyi grebilmek iin onun baz kitap ve makalelerinin knyelerini burada vermek faydal olabilir. Bkz. Anil-Hrriyye Etehaddes, Kahire-1989; Ard ve Ahlm, Kahire1952; Bertrand Rasl (Bertrand Russel), Kahire-1956; Cennetl-Abt, Kahire-1948; David Hume, Kahire-1958; Efkr ve Mevkf, Kahire-1987; elCebrz-Zt, ev. mm Abdlfetth mm, Kahire-1973; el-Makul vel-LMakul f Trsinal-Fikr, Kahire-1987; el-Mantkul-Vad, Kahire-

73
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

ras tartmasna eitli alardan yaklaarak tenkitten geirme, seme, tamamen reddetme veya tamamen kabul etme gibi yntemler neren Muhammed bid el-Cbir, Hseyin Mrvve, Hasan Hanef, Tayyib Tizyn282, Muhammed Imra, Fehm Cedan ve tf el-Irk gibi felsefeciler iin de sylenebilir.283
1980; F Felsefetin-Nakd, Kahire-1983; F Haytin el-Akliyye, Kahire1989; Fnnl-Edeb, Kahire-1945; Hasds-Sinn, Kahire-1991; HayatlFikr fil-lemil-Cedd, Kahire-1987; Hurfetl-Mitfizik, Kahire-1953; Hmml-Msakkefn, Kahire-1989; Kssat Nefs, Kahire-1988; KssatlEdeb fil-lem, Kahire-1943-1948, c. 1-4; Kssatl-Felsefetil-Hadse, Kahire-1936, c. 1-2; Kssatl-Felsefetil-Ynniyye, Kahire-1935; Mevkif minelMtfizik, Kahire-1987; Modern Egyptian Thought, London-1947; Mctemeun Cedd evil-Krise, Kahire-1987; Nahve Felsefetin lmiyyetin, Kahire1980; Nazariyyetl-Marife, Kahire-1955; Self-Determination, Kahire-1948; Vechet Nazar, Kahire-1967; el-Komedya el-Erdyye, Kahire-1989; Ayniyyet bn Sn ev Kasdetr-Ruh, Mecelletr-Risle, Yl: 3, S. 93, s. 592-596, Kahire-1935; Beynel-Mucize vel-lm, a.e., Yl: 3, S. 122, s. 1769-1771, Kahire-1935; Dersn fit-Tasavvuf, a.e., Yl: 9, S. 400, s. 258-260, Kahire1941; 'Bertrand Rasl (Bertrand Russel), e-ekk kablel-Yakin', MecelletsSekfe, Yl: 1, S. 5, s. 26-27, 35, Kahire-1939; 'Dav' Cedd al Fikretil-Urba', a.e., Yl: 1, S. 30, s. 10-12, Kahire-1964; Edbn Mte, a.e., Yl: 2, S. 96, s. 10-13, Kahire-1940; el-Bebg vel-Kafes, a.e., Yl: 10, S. 495, s. 7-8, Kahire-1948; et-Tasavvuf vel-Marife, a.e., Yl: 10, S. 522, s. 5-8, Kahire1948; Min Vahyil-Mutezile, a.e., Yl: 11, S. 552, s. 8-10, Kahire-1949; 'elLahzatl-Meshra', a.e., Yl: 14, S. 686, s. 3-6, Kahire-1952; 'Abe'n Sakl', a.e., Yl: 12, S. 619, s. 7-9, Kahire-1950; 'Azemtl-rade', a.e., Yl: 14, S. 681, s. 3-5, Kahire-1952; Tarkul-Akl fit-Trs el-slm, Murad Vehbe (ed.): Ebhs el-Mtemer ed-Dvel el-Evvel lil-Felsefet el-slmiyye: el-slm vel-Hadra iinde, Kahire-1982, s. 1-11; 'Bertrand Rasl (Bertrand Russel)', Mecelletl-Mecelle, Yl: 5, S. 52, s. 17-23, Kahire-1961; 'Corc Mur (George E. Moore)', a.e., Yl: 5, S. 51, s. 42-48, Kahire-1961; 'Cedell-nsan', Mecelletl-Fikr el-Musr, S. 8, s. 6-11, Oktober 1965, Kahire-1965; 'Dav' al Man es-Sr el-Fikr', a.e., S. 24, s. 6-13, Kahire-1967; F Dnya el-Felsefet el-Arabiyye el-Musra', a.e., S. 26, s. 25-27, Kahire-1967; 'Emin er-Reyhn ve Felsefeth el-nsaniyye, bi Mnasebet nkd'i Hamset ve Irne men al Veftih', a.e., S. 10, s. 6-13, Kahire-1965; 'Hareketl-Mukveme f Fikrin el-Arab el-Hads', a.e., S. 27, s. 12-24, Kahire-1967; 'KydtlFikr el-Musr', a.e., S. 2, s. 6-10, Kahire-1965; 'Nahn ve Kady el-Fikr f Asrn', a.e., S. 26, s. 6-15, Kahire-1967; 'Nahve ahsiyyettin Arabiyyetin Ceddetin', a.e., Yl: 14, s. 6-15, Kahire-1966; 'Nazariyyet Sevretil-Arabiyye', a.e., S. 19, s. 6-17, Kahire-1966. 282 Bu melliflerin tras hakkndaki fikirleri iin bkz. Boullata, Issa J., Trends and Issues in Contemporary Arab Thought, Albany-1990, s. 11-56. 283 Konuyla ilgili literatre rnek olarak bkz. Hassn, Abdulhkim, 'et-Trs velUsl el-Evrubbiyye lil-Hadse', Dirst Arabiyye ve slmiyye iinde, VIII, s. 181-199, Kahire-1989; Imra, Muhammed, 'et-Trs vel-Mstakbel', Dirst tirakyye, Yl: 9, S. 3, s. 69-80, Kahire-1980; Imra, Muhammed, Nazratn Cedde ilet-Trs, Beyrut-1974; Irak, tf el-, 'Nahn ve KadiyyettTrsil-Felsef el-Arab', Dirst Arabiyye ve slmiyye, IX, s. 23-39, Ka-

74
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

te yandan, buraya kadar isimleri anlan ve eitli alanlarda eserler veren Arap dnr ve felsefecilerinin eserlerini Arapa yazmalar da dikkat ekici bir husustur. Yurt dnda baslan tezleri, akademik hayatlarn bat niversitelerinde srdren ilim adamlarnn almalarn ve zaman zaman baka dilllerde yaplan yaynlar istisna edersek, buraya kadar isimleri anlan ada Arap dnrlerinin hemen hemen hepsinin kendilerini esas mehur eden eserlerini ana dilleri olan Arapa yazdklar ve buna ramen Arap lkeleri iinde ve dnda byk bir yer edindikleri grlr. Bu dil hassasiyeti ise, hem Iraktan Fasa kadar Arap dnyasnn muhtelif blgelerinden dnrlerin ayn konular tartarak mterek bir dil ve tartma alan oluturmalarna imkan salamakta hem de onlarn ayn istikamette dnmelerine yol amaktadr. Arapa ile ilgili bu tespit, Arap dnrlerinin dil ile ilgili hibir sorunlar olmad anlamna da gelmemelidir. Zira, hemen her Arap lkesinde konuma dili (mm) ile yaz dili (fusha) arasnda byk farklar olmas, Arap dnrlerinin bir yandan geni halk kitlelerine ulamalarn engellemekte te yandan ise okuma yazma orannn dklnn sebeplerinden birini tekil etmektedir.284 Bu byk soruna ramen, baz kk stlah ve kelime farkllklar hari285, btn Arap dnyasnda yaz dilinin
hire-1989; Muhammed, Abdlhalim, 'et-Trs beynel-Usliyye vel-Ilmniyye', Mecelletl-Menr, Yl: 5, S. 50, s. 86-105, Kahire-1989; Cbir, Muhammed bid el-, et-Trs vel-Hadse, Dirst ve Mnkat, Beyrut1991; a.yz., Nahn vet-Trs, Kraat Musra f Trsina el-Felsef, Drlbeyd-1986; 'et-Trs ve Tehaddiytl-Asr', Mecelletl-Mevkifil-Arab, Yl: 8, S. 55, s. 104-110, Kahire-1984; Hamud, Mcide, 'Kadiyyett-Trs led Zeki Necib Mahmud', Mecelletl-Cedd f lemil-Ktb vel-Mektebt, Yl: 1, S. 3, s. 17-20, Amman-1994; Hanef, Hasen, et-Trs vet-Tecdd, Mevkifn minet-Trsil-Kadm, Kahire-1987; a.yz., 'Hvr Cedd HavletTrs vet-Teharrr', Mecelletl-Arab, S. 247, s. 34-39, Kveyt-1979; Hanef, Hasen, 'Mevkifna minet-Turas el-Garb', Mecelletl-Fikr el-Musr, S. 71, s. 10-27, Kahire-1971. 284 Yaz ve konuma dili arasndaki bu byk fark Arap lkelerinin en byk dil sorunlarndan biridir. Bu sorunla ilgili olarak, yaz dilinin aynen muhfazas; yaz dilinin terkedilip konuma dilinin kabul edilmesi; kltr dili ile konuma dilinin karm yeni bir dil icat edilmesi ve asrlardr gelien yaz dilinin gnn ihtiyalarna gre slah edilmesi gibi muhtelif teklifler ileri srlmtr. Bu konuda zet bir makale iin bkz. Ayyldz, Erol, Msrda ngiliz galinin Arap Dili zerindeki Tesirleri, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, I, S. 1, s. 69-74, Bursa-1986. 285 Klasik slm dncesiyle ilgili kavramlar hakknda Arap dnrlerinin byk bir sorunu bulunmamakla birlikte, bat dillerinden giren felsef ve ilm kavramlarn nasl karlanaca hl tartlmaktadr. Arap Birliine bal kltr tekilatlarnn ve hemen her lkede bulunan dil kurumlarnn bunu zmeye matuf gayretlerine ramen, zaman zaman bir lkede kullanlan kavramn baka bir lkede bilinmemesi gibi sorunlar ortaya kmaktadr. Arapadaki stlah tartmalar iin bkz. Bedr, Selman el-, MkiletlMustalah el-Felsef fil-Lugat el-Arabiyye, brahim Bedrn, Slim Yeft,

75
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

ayn olmas hangi blgeden olursa olsun Arap dnrlerinin birbirini rahatlkla anlamalarn salamaktadr. 6. ada Trk Dncesiyle lgili Tartmalar ada Arap dncesiyle ada Trk dncesi arasndaki iliki, snrlar tespit olduka zor olduu iin byk bir problemler alan olmann yan sra, zellikle dnrler dikkate alndnda pek ok bakmdan dramatik ve trajik unsurlar da tar. Sz gelimi, Arap milliyetiliinin sekler kanadnn en byk ideologu olan St el-Husrnin, uzun yllar bir Osmanl dnr ve eitimcisi olarak hizmet ettikten sonra kendine yeni bir kimlik bularak Arap milliyetiliinin en byk dnrlerinden biri haline gelmesi baka hangi kelimelerle anlatlabilir? Byle bir dnrn nerede yer alaca, snrlarn nasl izilecei dorusu tartmaya deer bir husustur. zellikle XIX. yzyl ile XX. yzyln ilk yarsna kadar faaliyette bulunan pek ok dnr ve yazar iin de benzer tartmalar yaplabilir, yaplmaldr.286 te yandan baz Arap dnrlerinin bizimle ilikisi gz yaartcdr da. Bu dnrlerden biri olan Msrl Abdurrahman Azzm (.1976), tp tahsil etmek zere Londraya gitmi ancak reniminin sonuna doru Balkanlarda mslmanlarn vahice katledildiini renince tahsilini terk ederek o srada devam etmekte olan II. Balkan Savanda Osmanl ordusu saflarnda yer almaya karar vermitir. Bu gayeyle, nce stanbula sonra
Fuad Zekeriyya vdr.: el-Felsefe fil-Vatanil-Arab el-Musr, Buhsu'lM'temeri'l-Felsef el-Arab el-Evvel ellez Nazzameth el-Cmiat'l-rdniyye iinde, Beyrut-1985, s. 291-304; smddn, Ahmed, Harekett-Terceme f Msr fil-Karn el-Irn, Kahire-1986, s. 144-148; Hicb, Vasf, 'elFikrl-lm el-Arab f Mieti Sene', Mecelletl-Ebhs, Yl: 19, S. 3-4, s. 334335, Beyrut-1966. 286 Sz konusu tarihler arasnda fikirlerini yazan ve genellikle bu zelliklere sahip olan dnrler Arap dncesi veya Osmanlclk bal altnda ilenmekte ya da milliyetilik tartmalarnn iinde deerlendirilmektedir. Bylece de bu dnrlerin ve tartmalarn Trk dncesiyle ilikisi ou zaman gzden kamaktadr. Bu trden aratrmalara rnek olarak bkz. Cleveland, William L., The Making of an Arab Nationalist, Ottomanism and Arabism in the Life and Thought of St al-Husr, Princeton-1971; Kayal Hasan, Jn Trkler ve Araplar: Osmanl mparatorluunda Osmanlclk, Erken Arap Milliyetilii ve slmclk, 1908-1918, ev. Turkan Yoney, stanbul-1998; Kurun, Zekeriya, Yol Ayrmnda Trk-Arap likileri, stanbul-1992; Commins, David Dean, Islamic Reform, Politics and Social Change in Late Ottoman Syria, New York, Oxford-1990; a.yz., 'Social Criticism and Reformist Ulama of Damascus', Studia Islamica, LXXVIII, s. 169-180, Paris-1993; Dawn, C. Ernest, From Ottomanism to Arabism, Essays on the Origins of Arab Nationalism, Urbana-1973; Saab, Hassan, The Arab Federalists of the Ottoman Empire, Amsterdam-1958; Simon, Rachel, Libya between Ottomanism and Nationalism: the Ottoman Involment in Libya During the War with Italy (1911-1919), Berlin-1987.

76
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

Edirneye gelmi, orada Enver Paa ile tanm ve ondan yakn ilgi grmtr. Birara stanbul niversitesinde okumak iin kayt yaptrdysa da devam edememi ve I. Dnya Savann balamasndan nce Msra dnmtr. Daha sonraki tarihlerde Trablusgarb Harbine de katlan ve mer Muhtar ile dost olan Abdurrahman Azzm, 1938de Vakflar ve Sosyal ler Bakanl yapmtr. Ayn yl Trkiyeye orta eli olarak tayin edilmi 1944de de Msr Dileri Bakan Yardmclna getirilmitir. Btn bu faaliyetlerinin ve grevlerinin yan sra Arap Birliinin kuruluunda da nemli rol oynamtr.287 Sadece St el-Husr ve Abdurrahman Azzmn hayatlar bile bizim Arap dncesine farkl bir adan bakmamz gerektiini ve ada Arap dncesiyle Trk dncesinin birbirinden tamamen ayr birer dnce gelenekleri olmadn gstermeye yetebilir. Bu yzden, asrlarca Osmanl Devletinin snrlar iinde yaayan Arap dnrlerinin ve yazarlarnn XIX. yzyln tamamnda ve XX. yzyln zellikle ilk eyreinin sonun kadar Osmanl Devleti, siyseti, sorunlar, Trklerle ilikiler, Osmanl dncesi vs. ile ilgilenmeleri, bu konularda fikir yrtmeleri, zellikle de eitli dergi ve gazetelerin bu alanlarda Arap kamuoyunu aydnlatmak gayesiyle yayn yapmalar beklenen bir husustur. Bundan dolay slahatlar288; Osmanl Sultan Abdlaziz289; II. Abdlhamidin tahttan indirilmesi dolaysyla Hilal Dergisinin onun hakknda bilgi vermenin yan sra bir zel say karmas290; ttihd ve Terakk291, II. Merutiyet292;
287 Gnel, Fuat, Azzm, Abdurrahman md., TDV. slm Ansiklopedesi, stanbul-1991, IV, s. 351-352. 288 rnek olarak bkz. Kays, Abdlvahhb Abbas el-, 'Hareketl-Islh fid-Devlet el-Osmnyye ve Te'siruh fil-Irak, 1839-1877', Mecellet Klliyyetildb, S. III, s. 111-126, Badad-1961. 289 Ahmed Saib Beg, 'el-rtik'l-Fikr f Trkiya, min Kitabi Vk'at es-Sultan Abdlaziz li M'ellifih Ahmed Sib Beg', Mecelletl-Muktataf, XXVIII, s. 1008-1013, 1903. 290 'Abdlhamid es-Sn', Mecelletl-Hill, 1 Yulyu 1909, s. 569-599, Kahire1909 (II. Abdlhamid zel says). Ayrca bkz. 'Abdulhamid es-Sn, Vlide Sene 1842 ve Tevell Sene 1876 ve Hulia Sene 1909', a.e., Yl: 17, S. 9, s. 514-534, Kahire-1909; Va'iz, Ra'f el-, 'Eser ed-Dstr el-Osmn ve Hal' es-Sultan Abdlhamid fi-i'r el-Irak', Mecellet Klliyyetil-db, S. XV, s. 257-189, Badad-1972; Eb Menne, Butrus, 'es-Sultan Abdulhamid es-Sn ve-eyh Ebl-Hd es-Sayyd', Mecelletl-ctihd, Yl: 2, S. V, s. 5988, Beyrut-1989; Hseyin, Abdullah Ahmed, 'es-Sultan Abdlhamid Tgiyetn ve Leyse Halfe', Mecelletl-Arab, S. 178, s. 52-58, Kveyt-1973. 291 'Cem'iyyetl-ttihd vet-Terakk vel-nklb el-Osmn', Mecelletl-Hill, Yl: 17, S. 8, s. 491-496, Kahire-1909. 292 'el-nklbs-Siys el-Osmn', Mecelletl-Hill, Yl: 17, S. 1, s. 3-41, Kahire-1908; 'el-nklbs-Siys el-Osmn: Hel Hve Sahhun Sbit', a.e., Yl: 17, S. 4, s. 247-249, Kahire-1909; 'Mahmud evket Baa, Kidl-Feylak es-Slis ve Mdru Hareketil-Cnd ed-Dstr li Fethi el-sitne ve M'eyyid ed-Dstr bis-Seyf', a.e., Yl: 17S. 9, s. 535-536, Kahire-1909; Makdes, Ruhi Beg el-Hlid el-, 'el-nklb el-Osmn ve Trkiya el-Fett', a.e., Yl: 17, S. 2, s. 67-83, S. 3, s. 131-171, Kahire-1908.

77
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

Midhat Paa293; Mustafa Reid Paa294; Ahmed Cevdet Paa295; Namk Kemal296 ve Arap-Trk ilikileri297 gibi konu ve ahslar hakknda makaleler yaymlanmas artc deildir.298 Bu tr yazlara ilaveten pek ok Arap dnr ve yazar, stanbulu ziyaret etmi, orada yaam, en azndan Osmanl Devletinin bakentindeki gelimeleri takip etmeye almtr. Hatta bunlardan bazlar stanbulda okumu, Meclis-i Mebsnda milletvekili olarak bulunmutur. Benzer bir durum Trk dnr ve ilim adamlarnn Arap lkelerine giderek oralarda faaliyette bulunmalarnda da grlr. Abdullah Cevdet (.1932)in kard ve Trk batllama tarihinin en nemli dergilerinden biri olan ctihd Dergisi, 1906-1908 yllar arasnda Kahirede yaymlanmtr.299 ada Trk dncesinin en deerli klasiklerinden biri olan Yusuf Akura (.1939)nn Tarz- Siyset makalesi ile Ahmet Ferit ve Ali Kemalin bu makaleye cevap mahiyetindeki yazlar da 1904 ylnda Kahirede Trk Gazetesinde yaymlanmtr.300 Ancak XIX. yzyldan itibaren Araplarla Trklerin ilikilerinin daha nceki asrlardakine gre olduka farkllk arz ettii de bir gerektir. Bu yz293 'Midhat Baa (Paa): Eb'l-Ahrr, Vlide Sene 1822 ve Tvffiye Sene 1883', Mecelletl-Hill, Yl: 17, S. 4, s. 195-209, S. 5, s. 259-279, Kahire-1909. Ayrca bkz. Emin, Ahmed, 'Zam el-Islh el-slm fil-Karn et-Tsi' Aar: Midhad Baa', Mecellets-Sekfe, Yl: 5, S. 260, s. 4-7, Kahire-1943; Yl: 6, S. 262, s. 3-6, Kahire-1944. 294 'Mustafa Reid Baa (Paa), Vlide Sene 1215 ve Tvffiye Sene 1274', Mecelletl-Hill, Yl: 2, S. 22, s. 674-678, Kahire-1894. 295 Fethullah Efendi Cv (avu), 'Devletlu Ahmed Cevdet Baa', MecelletlMuktataf, VII, s. 97-100, 1882. 296 Ebuzziya, 'Mehmed Namk Kemal Beg, Ekteb Kttbil-Etrk ve E'aru u'ar'ihim f Hzel-Karn', Mecelletl-Hill, Yl: 5, S. 5, s. 162-167, 1896. 297 'el-Arab vet-Trk kabled-Dstr ve Ba'deh', Mecelletl-Hill, Yl: 17 S. 7, s. 408-417, Kahire-1909. 298 Baz yaynlar iin bkz. 'Nvvbn f Meclisil-Meb'sn', Mecelletl-Hill, Yl: 17, S. 3, s. 177-182, Kahire-1908; 'Tevarsl-Mlk', a.e., Yl: 17, S. 6, s. 321-340, Kahire-1909; 'Vsbl-Mstebiddn bi Ehlid-Dstr, Sahvetl-Mevt', a.e., Yl: 17, S. 8, s. 484-490, Kahire-1909; 'el-M'temertdDvelyye vel-Memleket el-Osmnyye, ev Keyfe Haracet el-Memlik el-Balkaniyye min Siydet ed-Devletil-Aliyye', a.e., Yl: 21, S. 4, s. 195-202, Kahire-1913; 'el-Etibba' el-Osmnyyn es-Suriyyn', Mecelletl-Muktataf, Yl: 8, s. 751, 1883; Famberi, el-stz (Armin Vamberi), 'Cellet es-Sultan Abdlhamid Han', a.e., Yl: 14, S. 11, s. 731-738; 'el-M'idet et-Trkiyye', a.e., Yl: 16, s. 836-837, 1901; 'deb'l-Lugat et-Trkiyye', a.e., Yl: 18, Oktober 1893, Kahire-1893; 'Sikekl-Hadd f Trkiya', a.e., Yl: 27, Oktober 1902, s. 996-999; 'Tarihu Harbid-Devlet el-Osmnyye ma'alYnn', a.e., Yl: 27, s. 493-494, 1902. 299 Polat, Nazm H., ctihd md., TDV. slm Ansiklopedisi, stanbul-2000, XXI, s. 446. 300 lken, Hilmi Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul-1979, s. 383.

78
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

ylda Osmanlnn hkim olduu Arap topraklarnn Avrupa devletlerinin saldrlarna maruz kalmas, Osmanl Devletinin snrlar iinde yer alan btn topraklarda milliyetilik cereyanlarnn yava yava kendini gstermeye balamas ve nihayet Avrupada ortaya kan eitli akmlarn tesiri gibi sebeplerle Araplar arasnda milliyetilik duygular gittike yaylmaya balamtr. Milliyetilik duygusunun bu geliimine ramen, Butrus elBustn (.1883), Nsf el-Yzic (.1871), Hall el-Hr (al-Khuri) (.1907), Ahmed Fris idyk (.1887) gibi Hristiyan asll yazarlarn yan sra301, Muhammed Abduh, Tunuslu Hayreddin Paa (.1890), Ahmed Urb Paa, Mustafa Kmil (.1908) ve Hseyin el-Cisr (.1909) gibi pek ok mslman yazar da Osmanl Devletine bal kalmay savunmulardr. Bunlardan Msrdaki Vatan Partisi (el-Hizbl-Vatan)nin lideri olan Mustafa Kmil 1898 ylnda baslan ark Meselesi (el-Meseletarkiyye) adl eserinde Osmanl Devletine bal kalmay, bu devletin bekasnn insanlk iin gerekli olduunu, kmesinin ise evrensel bir savaa yol aabileceini ileri srmtr. Onun bu partideki halefi olan Muhammed Ferid (.1909) de Osmanl Devleti Tarihi (Tarihd-Devlet el-Osmnyye) adl kitabnda ayn grleri savunmann yan sra Osmanl Padiahlarndan byk vg ile sz etmitir.302 Suriye asll Hseyin elCisr de, eserlerinde Osmanl Devleti ve zellikle de ada II. Abdlhamid hakknda devaml ekilde olumlu ifadeler kullanm, baz eserlerini bu sultana ithaf ederek, II. Abdlhamidi ve siysetini tenkit eden Suriye asll ve Afgnnin talebelerinden olan Edb shak (.1885) ile el-Mukattam ve el-Ehrm gazetelerinin yazarlar gibi kiilere kar, onun siysetini desteklemitir.303
301 Jandora, John W., 'Butrus al-Bustn, Arab Consciousness, and Arabic Revival', The Muslim World, LXXIV, S. 2, s. 72, Hartford, Conn-1984; Gassick, Trevor J. Le, Major Themes in Modern Arabic Thought: An Anthology, Ann Arbor-1979, s. 12; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 17981939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 272; Muhfza, Ali, el-ttichtl-Fikriyye indel-Arab f Asrin-Nehda, 1798-1914, Beyrut1978, s. 178; Khuri, Raif, Modern Arab Thought: Channels of the French Revolution to the Arab East, ev. hsan Abbas, Princeton-1983, s. 98-101. 302 Muhfza, Ali, el-ttichtl-Fikriyye indel-Arab f Asrin-Nehda, 17981914, Beyrut-1978, s. 118-121 (et-Teyyrr-Rbtatil-Osmnyye balkl ksm); meri, Mahmud el-, 'Havle Kitab 'Mustafa Kmil': Mustafa Kmil ves-Siydet el-Osmniyye', Mecelletr-Risle, Yl: 7, S. 296, s. 445-446, Kahire-1939; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 215. 303 elebi, lyas, Hseyin el-Cisr, md., TDV. slm Ansiklopedesi, stanbul1998, XVIII, s. 539; Hourani, Albert, ada Arap Dncesi, 1798-1939, ev. Latif Boyac, Hseyin Yldz, stanbul-2000, s. 273; Karn, zzet, Dirst fil-Fikril-Hads, ys.-ts., s. 105-160; Khuri, Raif, Modern Arab Thought: Channels of the French Revolution to the Arab East, ev. hsan Abbas, Princeton-1983, s. 117, 142-151, 133.
DVAN 2001 / 1

79

Harun ANAY

Bu dnrlerin yan sra Muhammed Abduhun rencilerinden Abdlaziz Cv (.1929)304; Lbnanl bir Hristiyan (Mrn) olup Osmanl Devletinin iinde bulunduu sorunlarn zm iin 1876 Anayasasna dnn gerekli olduunu ileri sren Hall Ganm305 ve Semertl-Fnnda Osmanl yanls bir siyset takip etmesine ramen II. Merutiyetten sonra Arap milliyetiliini tahrik etmekle sulanan eyh Abdlkdir el-Kabbn (.1935)306 gibi Osmanl Devletine bal kalmay savunan pek ok kiinin adn anmak mmkndr. Bununla birlikte zellikle XX. yzyln balarndan itibaren Osmanl Devletinden ayrlmay savunan grler yava yava yaygnlk kazanmaya balamtr. nceleri Rifa Rfi et-Tahtv (.1873)nin Msrn geri kalnn suunu nce Memluklulara sonra ise Osmanl Trklerine yklemesinde olduu gibi bir tenkit olarak gelien bu akm307, daha sonra gittike glenerek Osmanl Devletinden ayrlmay talep eder hale gelmitir. XIX. yzylda Osmanl Devletinden aka ayrlmay talep eden ilk mslman Arap yazarlarndan biri olan Suriye asll Abdurrahman Kevkib (.1902), Araplarn Osmanl Devletinden ayrlmasn ve hilfetin Trklerin elinden alnp Araplara geri dndrlmesini ileri srmtr.308 Benzer grleri, Hristiyan asll Necib Azr (.1916) de savunmutur. stanbulda Mlkiyeden mezun olan Azr, gerek Pariste gerekse daha sonra hayatn srdrd Beytlmukaddes ve Kahirede Trk kart faaliyetlerine devam etmitir. Azr, Araplarn Osmanl Devletinden ayrlmasn savunmakta ve bunu yaparken de Araplarn Trklerden stn olduunu iddia etmektedir. Ona gre, Osmanl Devletini yok etmek iin devrim gereklidir: Arap devrimi, Krt devrimi, ve Ermeni devrimi.309 Muhammed Abduhun rencilerinden biri olan Msrl Ahmed Ltfi es-Seyyid (.1963) de Trk aleyhtar grlere sahip olup Msrllarn Trklere kar besledii din birlik duygularn onlarn kimlikleri iin bir tehlike olarak grm ve bu yzden Trkleri ngilizler kadar yabanc saymtr.310
304 Adams, Charles C., el-slm vet-Tecdd f Msr, ev. Abbas Mahmud, Kahirets., s. 201; Hourani, Albert, a.g.e., s. 218-219. 305 Hourani, Albert, a.g.e., s. 274. 306 Nashabi, Hisham, Shaykh Abd al-Qadir al-Qabbani and Thamarat alFunun, Marwan R. Buheiry (ed.): Intellectual Life in the Arab East, 18901939 iinde, Beirut-1981, s. 86-88.

80
D VA N 2001 / 1

307 nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul-1991, s. 51. 308 A.e., s. 182, 189, 193, 197-199. 309 A.e., s. 259-261; Wild, Stefan, Negib Azoury and his Book Le Reveil de la Nation Arabe, Marwan R. Buheiry (ed.): Intellectual Life in the Arab East, 1890-1939 iinde, Beirut-1981, s. 92-104. 310 nyet, Hamid, Arap Siys Dncesinin Seyri, ev. Hicbi Krlang, stanbul-1991, s. 243-245.

ada Arap Dncesi zerine

Bu dnrlerden baka, pek ok Arap milliyetisi de Araplarn Trklerden ayrlmasn savunarak Trk kart faaliyetlerde bulunmutur.311 Btn bu gayretlerin neticesinde de, I. Dnya Savann sonunda Osmanl Devleti yklm ve Arap topraklar bu devletin hkimiyeti altndan kmtr. Daha sonraki tarihlerde ise Arap topraklarnn byk bir ksm nce smrge durumuna dm daha sonraki tarihlerde de bu topraklarda muhtelif isimlerle bamsz devletler kurulmutur. Ancak bu gelimelerin olmasyla, ne Araplar arasnda Trklere ilgi ve onlarla ilgili tartmalar, ne de Trkler arasnda Araplara ilgi ve onlarla ilgili tartmalar son bulmutur. Bununla birlikte, Osmanl Devletinin yklmas ve onun yerine Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla ada Trk dncesi ve Arap dncesi arasndaki ilikinin yeni bir dneme girdii sylenebilir. Zira yeni Trk devletinin kuruluundan sonra, dil, din, hukuk, iktisat vb. alanlarda giriilen inklaplar, Arap dnrleri arasnda bazen byk tepki toplam bazen ise hayranlkla takip edilmitir. Bu yzden de, ada Arap dncesinde Trkiyedeki deiiklikler karsnda alnacak tavrla ilgili olarak bugne kadar devam eden bir tartma ortaya kmtr. Bundan dolay, denilebilir ki, Osmanl Devletinin yklndan sonraki dnemde gelien Arap dncesi ierisinde eitli akmlarca tartlan bat medeniyeti, dncesi ve bilimi; dou dnyasnn hali ve gelecei; slm dncesinin yenilenmesi; slmn toplum ve siysetteki yeri; milliyetilik; eitim ve kltr gibi pek ok konuda Trkiyedeki deiikliklerin, dolaysyla da Cumhuriyet dnemi Trk dncesinin dorudan veya dolayl tesiri vardr. Trkiyedeki deiikliklerle ilgili bu tartmalara katlanlardan Trkiyedeki inklaplar tasvip eden bazlar, Trklerin doru yolda olduklarn, bu uygulamalarla birlikte Trkiye ve arkn byk bir srama yaptn veya yapacan, bu yzden de ark dnyasnn ve kendi lkelerinin bu deiiklikleri alp uygulamas gerektiini savunurak bata Atatrk olmak zere bu inklaplar tatbik edenlere hayranlklarn ifade etmilerdir.312 Bazlar ise siyaset, iktisat, dile nem verme vb. alanlardaki gelimeleri onaylayp benzerlerinin lkelerinde de uygulanmasn savunurken zellik311 Muhfza, Ali, el-ttichtl-Fikriyye indel-Arab f Asrin-Nehda, 17981914, Beyrut-1978, s. 129-135. 312 Bu konuyla ilgili olarak smail Muzahhirin sahibi olduu dergide dikkat ekici makaleler yaymlanmtr. Bkz. 'Vesbet-ark, Bahsn f Enne el-Akliyyet et-Trkiyye el-Hadse Hiye Misal el-Akliyyet es-Selime ellet Yecib En Yentahilh e-ark li Ycr Seyr el-Hadret el-lemiyye', Mecelletl-Usr, VI, S. 29, s. 2-16, Kahire-1930; Muzahhir, smail, 'Felsefetl-nklb et-Trk el-Hads, Bahsn Felsefiyyn ctimyyn Tarihiyyn', Mecelletl-Usr, I, S. 2, s. 113-132, Kahire-1927; Huneyn, T.H., 'Trkiya, a.e., III, S. 4, s. 697-702, Kahire-1928; A.A., 'en-Nehdat et-Trkiyye', a.e., III, S. 16, s. 577-580, Kahire-1928; arkv, Mahmud Ali e-, 'Nahn ve Trkiya', a.e., S. 21, s. 599-600, Kahire-1929.

81
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

le eitim-retim, din ve toplumsal alandaki inklaplara ve insan hrriyetiyle ilgili kstlamalara itirazlarn belirtmilerdir.313 Atatrk, Kemalizm ve liklik gibi isimler altnda yaplan bu tartmalarn314 banda din-siyset ilikisi, baka bir deyile hilfetin kaldrlmas gelmektedir. 1924 ylnda hilfetin kaldrlmas, bata Msr olmak zere btn Arap dnyasnda siys, fikr, din ve hatta toplumsal adan byk bir oka sebep oldu. Bu yzden de, daha nceki yllarda da Osmanl halfeliinin durumu ve gelecei gndemde olmasna ramen, bu tarihten sonraki tartmalarda din-siyset ilikisi, halfeliin dindeki yeri, Osmanl halfeliinin faydalar ve zararlar gibi tartmalarda byk bir patlama grlr. Osmanl hilfeti kaldrldktan sonra, ir evki, ir Hafz brahim (.1932), Mustafa Sdk er-Rfi, eyh Muhammed kir ve Ezher limlerinden pek ok kii konuyla ilgili grler beyan etmilerdir.315 Bunlarn yan sra, Hicaz Kral Hseyin kendini halfe ilan ettirmeye alm,
313 Hill Dergisinde yaplan bir anket bu husustaki grlere iyi bir rnektir. Trkiyeyi Takip Edelim mi, Nereye Kadar? balkl bu ankete Dr. Abdurrahman ehbender, Muhammed Ferid Vecdi, Emir Mustafa e-ehb, Abdlaziz es-Selib, Ebb Anastas Mr el-Keremli (?) ve sa skender el-Malf katlmtr. Bu anket/makale iin bkz. 'Hel Nakted bi Trkiya ve il Eyyi Haddin? Sittet r li Sittet min Mfekkirn?', Mecelletl-Hill, Yulyu 1935, s. 1001-1016, Kahire-1935. Trkiyedeki inklaplara kar kan yazarlardan biri, makalenin adndan da anlalaca zere bu uygulamalar slma kar ak bir sava olarak grmektedir. Bkz. Annn, Muhammed Abdullah, 'esSevre alel-slm: Harbn Mnazzmatn Yehurh el-Kemaliyyn alel-slm', Mecelletr-Risle, Yl: 3, S. 80, s. 45-47, Kahire-1935. 314 Bu konudaki yaynlara rnek olarak bkz. ub, Muhammed Mfid e-, Sktu Kostantiniyye f Eyd el-Osmnyyn mm 1453', Mecellets-Sekfe, Yl: 3, S. 102, s. 16-21, Kahire-1940; Menfelt, Hasen Lutfil-, 'Trkiya elMusra', a.e., Yl: 10, S. 489, s. 18-20, Kahire-1948; 'Nehdat-a'b etTrk, Mz Temme Minh el-n?', Mecelletl-Hill, s. 429-432, Kahire1928; Tevfik, Muhammed Muhammed, Meknet 'Atatrk' minet-Tarih', a.e., Disember 1938, s. 150-155, Kahire-1938; erif, Hasen e-, 'Ma'reket Sakarya ve Eserh f Kiyani Trkiya el-Hadse', a.e., Mars 1939, s. 497-506, Kahire-1939; Zeyyt, Ahmed Hasen ez-, 'la Eyne Yusk el-Etrk?', Mecelletr-Risle, Yl: 3, S. 88, s. 361-362, Kahire-1935; eyha, Abdlhamid Rif'at, 'en-Nehdat et-Trkiyye el-Ahra vel-Musika e-arkiyye', a.e., Yl: 3, S. 111, s. 1339-1341, Kahire-1935; Vecd, Muhammed Ferid, 'el-slm f Trkiya', a.e., Yl: 4, S. 809, s. 7-8, Kahire-1949; Jumaily, Qassam Kh. al-, Irak ve Kemalizm Hareketi (1919-1923), Haz. zzet ztoprak, Ankara-1999; z, Baki, slm Dnyas ve Kemalizm, stanbul-1996; Zeki, Ahmed Hilmi, Gazi Mustafa Kemal ve Mstakbel el-slm, Beyrut-ts. Ayrca Atatrk Devrimlerinin Msrdaki yanklarn gazetelere dayanarak inceleyen, bu yzden de tartmalar btn boyutlaryla yanstmayan u makaleye bkz. Hattemer, Richard, 'Atatrk and the Reforms in Turkey as Reflected in the Egyptian Press', Journal of Islamic Studies, XI, S. 1, s. 21-42, Oxford-2000. 315 Sfr, Mecd Abdlmecid el-, Sktl-Hilfet el-Osmnyye ve Eseruh aledDavetil-slmiyye, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddin, Kahire-1987, Yaymlanmam yksek lisans tezi, s. 150, 152, 153-162.

82
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

Ezher niversitesinden eyh Mustafa el-Merg gibi Msrl limler ise, kendi krallarnn halfe seilmesi iin faaliyette bulunmulardr.316 Ayrca Trkiyede hilfetin kaldrlmasndan sonra ortaya kan tartmalarn bir rn olan ve yukarda hakknda bilgi verilen Ali Abdrrzkn slm ve Siysetin lkeleri (el-slm ve Usll-Hkm) adl eserinde savunulan grleri redd veya kabul eden kiilerin dorudan veya dolayl olarak Osmanl hilfeti ve Cumhuriyetten sonra Trkiyede yaplan deiiklikleri konu edindikleri sylenebilir. Trkiyedeki deiikliklerle ilgili tartmalar bunlarla da snrl kalmamtr. Trkiye ve Trk dncesiyle yakndan ilgilenenlerden biri olan Msrl Abdlvehhb Azzm (.1959), Kahire niversitesinde Farsa ve Trkeyi ilk okutan kiidir. Mehmet kif Ersoy Msrda bulunduu srada onun yakn komusu ve dostu oldu. Mehmet kifin baz iirlerini Arapaya evirmesinin yan sra lmnden sonra Risle Dergisinde slm airi Mehmet kif balkl bir dizi makale neretti.317 Bunlarn yan sra Abdlvehhab Azzm, Celal Nurinin slm Birlii (ttihd- slm) balkl eserini318 Hamza Thir ile birlikte Arapaya Mslmanlarn Birlii (ttihdl-Mslimn) adyla 1920 ylnda tercme etti.319 Trk dncesiyle ilgili bu faaliyetlerinin yan sra A. Azzm, Abdlaziz Fehmi Paann Trkiyedeki harf deiikliklerinden etkilenerek Arapann da Latin harfleriyle yazlmasn Dil Kurumuna (Mecmau Fud el-Evvel lil-Lugat el-Arabiyye) teklif etmesi zerine onunla byk bir tartmaya giriti.320 Bunun dnda, Trkiyedeki yeni dnemde uygu316 Perry, Glenn E., 'Caliph', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, I, s. 241-242. Bu konuda ayrca bkz. ke, Mim Kemal, Hilfet Hareketi: Mustafa Kemal Paa ve slm Dnyas, stanbul-1999. 317 Azzm, Abdlvehhb, 'ir el-slm Mehmed kif', Mecelletr-Risle, Yl: 5, S. 187, s. 181-182, S. 188, s. 226-227, S. 189, s. 267, S. 194, s. 469-470, S. 201, s. 782-783, Kahire-1937. 318 stanbul-1331/1913. 319 Gnel, Fuat, Azzm, Abdlvehhb md., TDV. slm Ansiklopedisi, stanbul1991, IV, s. 352-353. 320 smddn, Ahmed, Harekett-Terceme f Msr fil-Karn el-Irn, Kahire1986, s. 274-276. Trkiyedeki harf deiiklii hakknda ayrca bkz. 'el-Etrk vel-Harf el-Arab', Mecelletr-Risle, Yl: 7, S. 310, s. 1177, Kahire1939. Latin harflerinin kabulyle ilgili iki byk yazarn grleri hakknda bkz. Akkd, Abbas Mahmud, 'el-Hurful-Ltiniyye', a.e., Yl: 12, S. 585, s. 761-763, Kahire-1944; Emin, Ahmed, 'el-Hurful-Arabiyye vel-HurfulLatiniyye', Mecellets-Sekfe, Yl: 10, S. 507, s. 1-2, Kahire-1948. Arapann Latin harfleriyle yazlmas XIX. yzyln sonlarnda da gndemdedir. Bkz. 'el-Hurful-Efrenciyye lil-Hatt el-Arab ve slbn Cedd', Mecelletl-Muktataf, XXI, s. 687-694, 1897; 'el-Hurf el-Efrenciyye lil-Hatt elArab', a.e., XXI, s. 768, Oktober 1897; akir, Selim, 'el-Hurful-Efrenciyye li Hatt el-Arab', a.e., XXI, s. 852, 1897.

83
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

lanan batllama, kltr ve din gibi alanlardaki eitli deiikleri de tenkit etti.321 te yandan Arapann Latin harfleriyle yazlmasyla ilgili bu tartmann benzeri fes ve ftr giymek veya ba ak gezmek hususunda da olmutur. Mahmud Azmi, ftr (apka) giymeyi semi, Mustafa Sdk er-Rfi fesi tercih edip ftr giymeyi ictim bozukluk olarak kabul etmi, buna karlk Ksm Emin ise hem fesi hem de ftr giymeyi reddedip ba ak olmann en iyisi olduunu hem savunmu hem de uygulamtr.322 Bunlarn yan sra, Mslman Kardeler tekilatnn nde gelen dnrlerden biri olan Seyyid Kutub (.1966)un savunduu grlerin nemli bir ksmnda Trkiyedeki tatbikata ak veya gizli itirazlar ve tenkitler mevcuttur. Bu yzden hilfetin kaldrlmasndan sonra gelitirilmeye allan slm devleti nazariyesinin en gl savunucularndan biri olan Seyyid Kutubun Atatrkl temel bir sekler ktlk olarak mahkum etmesine armamaldr.323 ada Arap dncesindeki, Trkiyedeki tatbikat ve Atatrkle ilgili tartmalar phesiz bunlardan ibaret deildir. Daha sonraki yllarda gerek tenkit etmek gerekse kabul etmek gayesiyle bu konularda pek ok aratrma ve yaz yaymlanmtr. Sz gelimi, Abdlmaksud Abdlgan ada slm dncesiyle ilgili yazd eserinin Batllama (Harekett-Tagrb) blmnde Mustafa Kemal Atatrke zel bir blm ayrr ve bu blmde Atatrkn ksaca hayatn ve eitli meselelerdeki grlerini anlattktan sonra onun kklnden itibaren Allaha ihtiya olmadna inandn' ve slm ykc bir mil kabul ettiini ileri srmekte ve bu yanl bilgileri esas alarak tenkitlerde bulunur.324 Ayn ekilde, 1987 ylnda Ezher niversitesinde Osmanl Halfeliinin Ykl ve Bunun slm Davete Tesiri balkl bir tez de dorudan doruya Trk dncesiyle ilgilidir. Daha zel olarak ise bu tezde, halfeliin kaldrlmasnda Atatrkn rol mstakil bir balk altnda incelenmektedir. Ayrca Osmanl hilfetinin ortadan kalkmasnda Trklerin ve Araplarn sorumluluklarna da ayr bir blm ayrlmaktadr.325
321 Azzm, Abdlvehhb, en-Nehdat et-Trkiyye el-Ahra, Mecelletr-Risle, Yl: 3, S. 101, s. 941-943, S. 103, s. 1009-1011, S. 104, s. 1053-1056, S. 106, s. 1135-1138, S. 107, s. 1173-1174, S. 108, s. 1210-1212, S. 109, s. 1253-1254, Kahire-1935. 322 Rfi, Mustafa Sdk er-, 'et-Tarb emil-Kubbe'a?, Ra'yni li Ktibeyni Kadireyn: 1- Limz Estemsik bit-Tarbu?, Mecelletl-Menr, Yl: 5, S. 56, s. 128-130, Kahire-1989; Azm, Mahmud, 'et-Tarb emil-Kubbe'a? Re'yni li Ktibeyni Kadreyn: 2-Limz Lebist el-Kubbe'a, a.e., Yl: 5, S. 56, s. 131-133, Kahire-1989. 323 Smith, D. Charles, 'Secularism', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, IV, s. 20-30. 324 Abdlgan, Abdlmaksud, Dirst fil-Fikril-slm el-Hads, Kveyt-ts., Drul-Urba, s. 109-115. 325 Sfr, Mecd Abdlmecid el-, Sktl-Hilfet el-Osmnyye ve Eseruh aledDavetil-slmiyye, Cmiatl-Ezher, Klliyyet Usliddin, Kahire-1987, Yaymlanmam yksek lisans tezi, s. 96-121, 122-139.

84
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

Bu tartmalarn yan sra, eitim, siyset, idar tekilatlanma vb. pek ok alanda da Trkiyenin Arap lkelerine tesirli olduu sylenebilir. Bu tesir ile ilgili arpc rneklerden biri Irak eitim-retim tarihinde grlr. Irakta eitim retimin yaygnlamas ve tekilatlanmas hususunda byk gayretleri olan, Arap milliyetisi Fdl el-Cemlinin eitimretim alannda yaptklar byk lde ayn dnemde Trkiyede yaplanlara benzemektedir. Ceml, Irakta renimini tamamladktan sonra 1929 ylnda Amerika Birleik Devletlerinde Columbia niversitesi Teachers Collegeda okumaya balad. Burada okuduu srada Amerikan eitim metodlarnn, zellikle de John Deweyin tesirinde kald. Doktorasn buradan aldktan sonra Iraka dnd ve oradaki ilk ii, kendi doktora tezinin jrisinde bakanlk yapan ve John Deweyin eitim anlayn savunan Paul Monroeu Iraka davet ettirmek oldu. 1932-1943 yllar arasnda Irak Eitim Bakanlnda nemli grevlerde bulunan Ceml, 1937-1939 yllar arasnda eitim-retimle ilgili bir kanunu kabul ettirmekte baarl oldu. Bu kanun, devletin kontroln zel ve misyoner okullarna yaygnlatrd, hibir Irakl ocuun ilkokul seviyesinde iken yabanc okullara katlmamasn art kotu ve btn rencileri tek bir devlet imtihanna girmeye mecbur kld. Ayrca bu kanuna gre, btn yabanc ve zel okullar, devletin talimatlarna gre, Arapa ve Arap tarihi retmek mecburiyetindeydi. Btn bu faaliyetlerinde esas olarak, St el-Husrnin elitist eitim anlayna kar karak, milliyetiliin tek bir ideoloji olarak yaygnlaabilmesi iin eitimi eyaletlere ve krsal blgelere yaymaya alt.326 Grld zere, Fdl Cemlnin Irak eitiminde gerekletirmeye altklar Trkiyede Atatrk dneminde uygulanan eitim-retim siysetine ve uygulamalarna ok benzemektedir. Trkiyede Atatrk dneminde eitim retim yaygnlatrlmak istendi, Ceml de bunu yapmaya almtr. Cemlnin kanunlatrmak iin byk gayret sarf ettii kanun ile bizdeki Tevhid-i Tedrisat Kanunu arasnda byk benzerlikler bulunmaktadr. stelik 1924 ylnda John Dewey Trkiyeye davet edilip Trk mill eitimi hakknda bir rapor hazrlattrlm327, Ceml de John Deweyin grlerinin en nemli savunucularndan birini Iraka davet ederek ayn eitim felsefesini Irakta uygulamaya almtr. Arap dnyasndaki Osmanl, Trkiye ve ada Trk dncesinin muhtelif konularyla ilgili tartmalarn gnmze kadar devam ettii rahatlkla sylenebilir. Trkiye, Osmanl tarihi, Sultan Abdlhamid, TrkArap ilikileri, Trk edebiyat, Trkenin eitli Arap lkelerindeki konuma dillerine tesiri, Trkiyede dnce hayat, din cemaatler, siys
326 Marr, Phebe, 'The Development of a Nationalist Ideology in Iraq, 19201941', The Muslim World, LXXV, S. 2, s. 85-101, 1985. 327 lken, Hilmi Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi, stanbul-1979, s. 426.

85
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

gelimeler vb. alanlarda ihmal edilemeyecek kadar nemli ve gittike gelien Arapa literatr bunun en ak rneidir.328
328 Abdlcelil et-Temim (ed.): el-Hayatl-Fikriyye fil-Vilytil-Arabiyye Esna' el-Ahd el-Osmn, Zagvan-1990; Abdlhamid, Muhammed Harb, 'el-Osmniyyn el-Mfter Aleyhim', Mecelletl-Arab, S. 244, s. 37-48, Kveyt1979; Abdllatif, Abdurrahman, 'Te'sirl-Lugat et-Trkiyye fil-Lehcet etTunisiyye', Mecelletl-Fikr, Yl: 27, S. 6, s. 83-86, Tunus-1982; Abdlvehhb, Hasen, 'et-Te'sirt el-Osmniyye alel-Imret el-slmiyye f Msr', Mecelletl-Mecelle, Yl: 3, S. 33, s. 42-54, Kahire-1959; Aff, Muhammed, el-Evkf vel-Hayat el-ktisdiyye f Msr fil-Asrl-Osmn, Kahire-1991; Armstronc (Armstrong), H.S., ez-Zibl-Egbar: Mustafa Kemal, Kahire-1952; Cmey', Abdulmn'im brahim ed-Desk el-, 'Mevkifd-Devlet el-Osmnyye mines-Sevret el-Urbiyye', el-Mecellett-Tarihiyye el-Msriyye, XXVI, s. 141 vd., 1979, Kahire-1979; Hamza, Abdlmelik Beg, 'Ba'du M Erif an Kemal Atatrk', Mecelletl-Hill, Febrayir 1939, s. 386-389, Kahire-1939; erif, Hasen e-, 'Muhammed es-Sdis, hir Seltni l-i Osman', a.e., Mayu 1939, s. 657-666, Kahire-1939; el-Arab vet-Trk f AhdidDstr el-Osmn, 1908-1914, Kahire-1960; el-Mtemer ed-Dvel es-Smin lil-Fenn et-Trk, Kahire-ts., Matbaat Heyetil-sr el-Msriyye; Ferid, Abdlmecid, 'en-Nedvetd-Dvelyye es-Slise 'Trkiya vel-Arab', Durhamnciltere 14-15 Kanun es-Sn-Yenayir 1982', Mecelletl-Mstakbel el-Arab, Yl: 5, S. 45, s. 158-169, Beyrut-1982; Safve, Necde Fethi, 'Mevkif Trkiya min Kadiyyeti Filistin', a.e., Yl: 5, S. 45, s. 85-100, Beyrut-1982; Hiyl, Villiam (William Hale), 'el-Avmill-ktisdiyye fil-Alkat et-Trkiyye-elArabiyye', a.e., Yl: 5, S. 45, s. 70-84, Beyrut-1982; Cemil, Seyyr el-, 'M'temer 'el-Vilayatl-Arabiyye vel-mbaratoriyyet el-Osmnyye: elHayatl-dariyye el-Milel vel-Ekalliyat et-Tanzimt ve Brz el-Kavmiyyat', a.e., S. 138, s. 148-168, Beyrut-1990; Davud, Mahmud Ali ed-, 'el-AlktlArabiyye-et-Trkiyye vel-Avmil el-M'essire Fh', a.e., Yl: 5, S. 45, s. 6269, Beyrut-1982; Husr, St el-, 'Mes'eletn Tarihiyyetn f Mecelletin Trkiyyetin Havle Ma'bed el-Chen', Mecellets-Sekfe, Yl: 10, S. 497, s. 9-11, S. 498, s. 11-13, Kahire-1948; hsanolu, Ekmeleddin, Minel-db et-Trki el-Hads Muhtrt min el-Kssatil-Kasre, Kahire-1970; Mahfuz, Hseyin Ali, el-Elfz et-Trkiyye fil-Lehce el-Irakiyye: Irak Lehcesinde Trke Kelimeler, Badad-1964; Mahfuz, Muhammed, 'es-Siyset et-Trkiyye vel-Fransiyye Gadte htill el-Cez'ir', Mecelletl-Fikr, Yl: 8, S. 2, s. 44-52, Tunus-1962; Ma'luf, Rdi, 'Dersn min Mustafa Kemal', Mecelletl-Ebhs, Yl: 5, S. 2, s. 353-363, Beyrut-1952; Msr, Hseyin Mucib el-, Min db el-Furs vetTrk, Kahire-1950; Msr, Hseyin Mucib el-, Sla beynel-Arab vel-Furs vetTrk: Dirsetn Tarihiyyetn Edebiyyetn, Kahire-1971; Msr, Hseyin Mcib el-, 'et-Trkiyye fil-mmiyyet el-Msriyye', el-Mecellett-Tarihiyye elMsriyye, XXIII, 1976, s. 385-393, Kahire-1976; Mukaddem, akir el-, Tarihs-Sadka beynel-Irak ve Trkiyye, Badad-1955; Nuaym, Ahmad Nr, el-Harektl-slmiyye el-Hadse f Trkiye: Hdrh ve Mstakbelh: Dirsetn Havle es-Sra beyned-Din ve ed-Devle f Trkiyye, Amman1992; Remzi Beg, Ahmed, 'el-Gz Mustafa Kemal, Bahsn ve Tahlln lidDif' en-Nefsiyye ellet Defe'ath ilez-Ze'me', Mecelletr-Risle, Yl: 14, S. 698, s. 1274-1278, Kahire-1946; a.yz., 'Mustafa Kemal ez-Za'm et-Trk bi Kalem el-Kont Seforza Vezir Hriciyyeti talya', a.e., Yl: 4, S. 836, s.

86
D VA N 2001 / 1

ada Arap Dncesi zerine

Cumhuriyet dnemi Trk dncesi Arap dncesine bu ekilde tesirde bulunurken, ada Arap dncesi de Cumhuriyet dnemi Trk dncesine tesir etti. zellikle siys, ideolojik, din, ahlk ve ilm alanda grlen bu etki, 1960lardan sonra yzlerce Arapa eserin Trkeye tercme edilmesine sebep oldu.329 Bu tercmelerin byk bir ksm daha ok din alanda olmakla birlikte, Trkiyede tartlan slmclk ve laiklik gibi konularda Cumhuriyet ideolojisini desteklemek ve Trk slmclarna sekler Arap dnrlerinin tezleriyle cevap vermek gibi gayelerle de kitaplar tercme edilmitir.330
1084-1087, S. 837, s. 1118-1120, S. 838, s. 1139-1142, Kahire-1949; a.yz., 'Yevmn min Eyymi Msr el-Halide bi Ankara: el-Gz Mustafa Kemal bi Dril-Mfavvediyyetil-Melikiyyet el-Msriyye', a.e., Yl: 14, S. 665, s. 375378, Kahire-1946; Kek, Muhammed Celal, 'el-Kavmiyyetl-Arabiyye beynet-Trk vel-stimr', a.e., Yl: 21, S. 1101, s. 27-31, Kahire-1965; Ali, Muhammed Muhammed, 'es-Srl-Fikr f Trkiye', a.e., Yl: 4, S. 811, s. 87-90, Kahire-1949; Husr, Eb Haldun St, 'Baky et-Trkiyye f Lugat Msr er-Resmiyye', a.e., Yl: 5, S. 189, s. 249-248, Kahire-1937; Sa'id, Nesib, 'es-Sr' beynel-Arab vet-Trk', a.e., Yl: 10, S. 478, s. 836-838, Kahire1942; Sabri, brahim, 'Havle Te'siril-Arabiyye vel-Frisiyye f TekvinilLugat et-Trkiyye', Mecellet Klliyyetil-db, III, s. 109-118, skenderiye1946; it, brahim ed-Desk, el-Hareketl-slmiyye f Trkiya, Kahire1986. Trkiyedeki siys, sosyal ve din gelimeleri kapak yapan veya bu konularda yazlar yaymlayan popler Arapa dergilerden bazlarnn knyelerini vermek ilgili literatr hakknda bir fikir verebilir. Bkz. MecelletlVasat, S. 164, Londra-1995; a.e., S. 350, Londra-1998; Mecelletl-Arab, Yl: 22, Beyrut-1998; Mecelletl-Mctema, Yl: 25, S. 1135, Kveyt-1995; a.e., S. 1144, Kveyt-1995; a.e., S. 1185, Kveyt-1996; a.e., S. 1179, Kveyt-1995; Mecelletl-Mecelle, S. 852, Londra-1996; Mecelletl-lem, S. 455, Londra-1992; a.e., S. 480, Londra-1993; Mecelletl-sb el-Arab, S. 2040, Beyrut-1998; Mecellet-ab, S. 36, 1998. 329 Eserleri Trkeye evrilen baz ada Arap dnrleri unlardr: Muhammed Abduh, Muhsin Abdlhamid, Muhammed Abdlmennn; Ali Abdrrzk; Abdlhalim Mahmud; Enver Abdlmelik, Ebl-Al Aff, Abbas Mahmud Akkd, Muhammed Imra, Muhammed Arkoun, Emir ekip Arslan, Muhammed Said el-Amv, Muhammed el-Beh, Hasan el-Benn, Ahmed b. Bell, Mlik b. Neb, M. Said Ramazan el-Bt, Muhammed bid elCbir, Fehm Cedn, Hall Cibrn, Nedim el-Cisr, Hseyin el-Cisr, Enver el-Cnd, Abdlaziz Cv, M. Abdullah Draz, Abdlfettah Eb Gudde, Muhammed Eb Zehra, Ahmed Emin, Mcid Fahri, smail Frk, Rid elGann, Muhammed Gazzl, Zeynep Gazzl, Macid Haddr, Tevfik elHkim, Hasan Hanef, Sad Havv, Th Hseyin, Yusuf Kardv, Muhammed Kutub, Seyyid Kutub, Muhammed Aziz el-Habb (Lahbb), Mustafa Mehur, Takiyyddin en-Nebhn, Abdrrezzk Nevfel, Muhammed Bkr es-Sadr, Mustafa es-Sib, Subh es-Slih, mer Tilmisn, Abdlkadir deh, Muhammed Ferid Vecd, Fethi Yeken, Abdlkerim Zeydn, Vehbe Zuhayl; Nsr Hmid Eb Zeyd. 330 rnek olarak bkz. Abdurrzk, Ali, slmiyet ve Hkmet, ev. mer Rza Dorul, stanbul-1927; a.e. (slmda ktidarn Temelleri: Bir deolojik

87
DVAN 2001 / 1

Harun ANAY

Btn bu tercmeler, zellikle dine ilgi duyan kesimler iin byk lde, Trk seklerleri iin de pratik sebeplerle, ada Arap dncesinin bir referans olduunu gstermektedir.331 Cumhuriyet dnemindeki bu tercmeler ve karlkl etkilenmeler, daha nceki tarihlerde Arap dncesiyle hi ilikiye girmemi olsaydk bile, bundan sonra ada Arap dncesine zel nem vermemizi gerekli klmaya yeterlidir. Zira bu kadar tercmenin yapld bir dnemin dnce tarihi Arap dncesiyle karlatrlmadan, en azndan Arap dncesi dikkate alnmadan, yazlamaz.

KISALTMALAR a.e. : Ayn eser. a.g.e. : Ad geen eser. a.yz. : Ayn yazar, ad geen yazar. c. : Cilt. Dr.T. : Doktora Tezi. ed. : Editr. Haz. : Hazrlayan. s. : Say. s. : Sayfa. thk. : Tahkk, tahkk eden. ts. : Tarihsiz, yayn tarihi yok. vdr. : Ve dierleri. Y.L.T. : Yksek Lisans Tezi. ys. : Yayn yeri yok.

88
D VA N 2001 / 1

Devlet Eletirisi) stanbul-1995; Amv, Muhammed Sad el-, slma Kar slmclk, ev. Sibel zbudun, stanbul-1993; Arkoun, Mohammed, slm zerine Dnceler, ev. Hakan Ycel, stanbul-1999. Sadece bu sekler dnrlere deil Msrl feminist yazar Neval Sadvnin grlerine de ilgi duyulmaktadr. N. Sadvnin Trkeye evrilen eserleri iin bkz. Havvann rtl Yz, ev. Sibel zbudun, stanbul-1991; a.yz., Kahire Salarm Geri Ver, ev. Osman Aknhay, stanbul-2001; a.yz., Sfr Noktasnda Kadn, ev. Selma Demirz, stanbul-1998. 331 Trkeye evrilen bu eserler ile ada Arap dncesinin ada Trk dncesine tesiri baka bir makalede ele alnacaktr.