kinci Dnya Sava'nda Stalin, Roosevelt ve Churchill'in Trkiye zerine Yazmalar kinci Dnya Sava'nda Stalin, Roosevelt ve Churchill'in

n Trkiye zerine Yazmalar Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr. Dizgi - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti. Temmuz 2000 SSCB Dileri Bakanl kinci Dnya Sava'nda Stalin, Roosevelt ve Churchill'in Trkiye zerine Yazmalar Trkesi Levent Konyar

NDEKLER Birinci Blm: kinci Dnya Sava ncesi Sovyet Bar abalar ve Trkiye / 1938-1939 (Semeler) 9 kinci Blm: Stalin, Roosevelt ve Churchill'in Gizli Yazmalarnda Trkiye / 1941-1944 65 Ek 131

AIKLAMA ''Stalin, Roosevelt ve Churchill'in Gizli Yazmalar'nda Trkiye / 1941-1944'' adyla yaynladmz bu belgeler, 1957'de SSCB'de ngilizce olarak iki cilt yaynlanan ''CORRESPONDENCE Between the Chairman of the Council of Ministers of the USSR and the Presidents of the USA and the Prime Ministers of Great Britain During the Great Patriotic

War of 1941-1945'' adl kitapta yer almaktadrlar. Ayrca, kinci Dnya Sava ncesi Sovyet bar abalar ile ilgili belgelerin yer ald ''Soviet Peace Efforts On The Eve of World War II'' adl kitaptan da Trkiye'yi dorudan ilgilendirenler seilerek evrilmiler ve ''kinci Dnya Sava ncesi Sovyet Bar abalar ve Trkiye / 1938-1939 (Semeler)'' bal altnda konulmulardr. Her iki kitapta da Trkiye adnn getii baka belgeler olmasna karn, Trkiye'yi dorudan ilgilendirmediklerinden kitaba alnmamlardr. Kitapta toplam 53 belge yer almaktadr. Belgeler tarih srasna gre dizilmilerdir. Orijinallerinde belgelere verilen numaralar ve yer aldklar sayfalar sakl tutulmu ve her belgenin zerinde belirtilmitir. (rnein, S. 67 / No. 14). (*) iareti ile sayfa altlarnda dipnotlar biiminde verilen bilgiler orijinal metinde de yer almaktadr.

BRNC BLM KNC DNYA SAVAI NCES SOVYET BARI ABALARI VE TRKYE 1938-1939 (SEMELER) BELGENN LSTES Belge No. Belgenin Ad Sayfa 14/1 SSCB'nin ngiltere Bykelisinin SSCB Dileri Halk Komiserliine Telgrafnda Blmler 13 28/2 SSCB Dileri Halk Komiser Vekilinden SSCB Dileri Halk Komiserliine 14 88/3 Almanya'nn Romsova Elisinden Alman Dileri Bakanna 17 100/4 SSCB'nin Almanya'daki Bykeliliinin 1938'de Almanya'daki Siyasal Durum Hakkndaki Ksa Raporundan Blmler 18 111/5 SSCB'nin ngiltere Bykelisinden SSCB Dileri Halk Komiserliine 22 116/6 SSCB Dileri Halk Komiserinden SSCB'nin ngiltere Bykelisine 24 118/7 SSCB'nin Trkiye Bykelisinin Fransa'nn Trkiye Bykelisiyle Konumas Hakkndaki Raporundan Blmler 25 123/8 TAS Bildirisi 26 152/9 SSCB'nin ngiltere Bykelisinden SSCB Dileri Halk Komiserliine 27 157/10 SSCB Dileri Halk Komiserinin Fransa'daki Sovyet Bykelisine

Mektubundan Bir Blm 28 160/11 ngiliz Hkmetinin Yuanistan ve Romanya'ya Verilen Gvenceler Hakkndaki Bildirisi 31 166/12 SSCB Halk Komiserleri Konseyi Bakanndan Trkiye'deki Sovyet Maslahatgzarna 32 170/13 SSCB Dileri Halk Komiseri ile ngiltere'nin SSCB Bykelisi Arasndaki Grmenin Muhtras 33 171/14 SSCB Dileri Halk Komiserinin ngiltere'nin SSCB Bykelisine Sunduu neri 35 178/15 SSCB Dileri Halk Komiserinin Trkiye'nin SSCB Bykelisiyle grme Muhtrasndan Blm 37 186/16 SSCB Dileri Halk Komiserinin SSCB'nin Fransa Bykelisine gnderdii Mektuptan Blmler 39 195/17 SSCB Dileri Halk Komiser Vekilinden SSCB Dileri Halk Komiserliine 41 198/18 SSCB Dileri Halk Komiser Vekilinden SSCB Dileri Halk Komiserliine 43 199/19 SSCB Dileri Halk Komiser Vekilinden Dileri Halk Komiserliine 44 257/20 ABD'nin Fransa Maslahatgzarnn ABD Dileri Bakanna Mektubu 49 271/21 SSCB'deki ngiliz ve Fransz Bykelilerinin SSCB Dileri Halk Komiserine Verdikleri Belgeler 52 273/22 SSCB Dileri Halk Komiserinin ngiltere ve Fransa'nn SSCB Bykelilerine Verdii Belgeler 54 274/23 SSCB Dileri Halk Komiserinden ngiltere ve Fransa'daki Sovyet Bykelilerine 56 279/24 SSCB Dileri Halk Komiseri Tarafndan ngiltere ve Fransa Arasnda Yaplan Antlamaya Ek Mektup Tasla 58 286/25 Fransa ve ngiltere'nin SSCB Bykelileri Tarafndan SSCB Dileri Halk Komiserine Verilen Belgeler 59 326/26 Fransz Dileri Bakanlndan Fransa Bakanlar Konseyi Bakanna 61

S: 67 / NO. 14 SSCB'NN NGLTERE BYKELSNN SSCB DILER HALK KOMSERLNE TELGRAFINDAN BLMLER 9 Ekim 1938 Bugn Beaverbrook (*) bana unlar syledi: 1. Mnih deneyine ve Mnih Antlamasnn lkede urad eletirilere ramen, Chamberlain halen Avrupa barnn Hitler ve Mussolini'yle diplomatik grmeler yoluyla ve daha gl nlemlere bavurulmakszn salanabileceine inanmaktadr. Bu artc deildir, nk Chamberlain saldrganlara, her eyden nce nc lkeler pahasna, bu mmkn deilse hatta Britanya mparatorluu pahasna daha fazla taviz vermeye hazrdr. Bylelikle, Beaverbrook'a gre Babakan Gneydou Avrupa ve Trkiye'deki Alman yaylmasna herhangi ekilde bir direnmeyi dnmemektedir. Aksine, ''Orta Avrupa''nn yaratlmasnn Hitler'i SSCB ile dmanla iteceini dnmektedir. Dahas Chamberlain belki Tanganika (ki ngiltere iin ok byk stratejik nem tamaktayd) ve Gney Bat Afrika (ondan ayrlmay kesinlikle reddeden Gney Afrika Birliinin mandas altnda) haricinde Almanya'ya eski smrgelerini geri vermeye de hazrdr. Babakan bunlar yerine Almanya'ya Portekiz smrgesi Angola'y ve Belika Kongosu'nun bir ksmn vermek eilimindedir. Smrgeleri Almanya'ya iade etme sorununun lke iinde zellikle de tutucular arasnda byk endie yaratacak olmasna karn Beaverbrook, her eye ramen Chamberlain'in bu harekt yrtebilecek konumda olaca kansndadr. (...) S. 88/ NO. 28 SSCB DILER HALK KOMSER VEKLNDEN SSCB DILER HALK KOMSERLNE TELGRAF Ankara, 24 Kasm 1938 Dn Terentiev ve Saraolu'nun da hazr bulunduu bir toplantda nn'yle konutum. Grme bir buuk saat srd. Sze, nn'ye srekli olarak bar iin uraan, bu bar salamaya ynelik her giriimi etkin bir biimde destekleyen, saldrganlarn onu bozma abalarn engelleyen, onun yarar ve karlar iin tm mdahaleleri muzaffer bir biimde geri pskrten ve tm dnyaya antlama ykmllklerine sadakat rnei veren SSCB d

siyasetinin deimezliini hatrlatmakla baladm. Sylediklerimi zellikle ekoslovakya ve Japonya ilikilerimiz alanndan olgularla da dorulayarak, nn'y Trkiye'nin dostluumuzun deimezlii konusunda temin ettim. nn'nn Trkiye Cumhuriyetinin Bakan seilmesinde biz de kendi amzdan Trkiye'nin gelecekte de SSBC ile dosta ibirliini srdreceinin gerek gvencesini grmekteydik. yine de byk altstlkler tehlikesini ortaya karan ve uluslararas glerin yeniden saflamasn gerektiren gnmz koullarnda nn'nn kendisinin Sovyet-Trk ilikilerini nasl deerlendirdiini bilmek yararl olacakt. nn, z aadaki gibi olan uzun bir karlk verdi. SSCB'nin Trkiye'nin ulusal acs ve kendisinin Cumhurbakan seilmesi karsndaki tutumu onu duygulandrmt. Bunu belirttikten sonra, kendisinini de imdiye dek Trkiye'nin d siyasetinin temeli olarak grd ve grmeye de devam edecei Sovyet - Trk ilikilerinin deimezlii konusundaki olumlamamza ayrcalkl bir nem verdiini syledi. Saraolu'na szlerimi Bakanlar Konseyine duyurma talimatn verecekti ve bu da kukusuz Trk halknn yabanc istilaclara kar daha nce ortak bir mcadele yrtm bulunan SSBC ve Trkiye arasndaki dostluun deimezlii konusundaki gvenini arttracakt. Bylesi bir gven zellikle dnyay byk altstlkler tehdidi altnda tutan gnmzn gerginlik ortamnda zellikle gerekliydi. nn, bizi, bu altstlklerin patlak vermesi halinde Trkiye'nin asla SSCB'ne dman kampta yer almayacana temin etti. Eer SSCB'ne bir saldr giriimi olursa, Trkiye onun yannda saldrgann yolunu tkayacak ve onu snrmzdan brakmayacakt. nn bunu aka bildirdi. Ve szlerinin Sovyet hkmetinin dikkatine sunulmasn istedi. Trk hkmeti, SSBC ile Trkiye arasnda varolan antlama ilikilerinin geniletilmesi gerekliliini birden fazla kez gndeme getirmiti. nn, imdiki durumda hemen hemen yirmi yln snavna dayanan bu ilikilerin SSBC'nin ekoslovakya ve Fransa benzeri lkelerle (imzalad - .) antlamalardan daha gl ve gvenilir olduunu dnmekteydi. Trk - Sovyet ilikileri dosta olmann da tesindeydi. Bunlar, gerekte SSBC ve Trkiye arasndaki bir ittifakt. Bu ittifakn nemi, Trkiye'nin kredi neren, ona silh ve sanayiine donatm salayan emperyalist lkelerin kaynaklarn kullanyor oluu gereiyle hibir ekilde azalmamaktayd. Bu, Trkiye'ye hibir siyasal ykmllk getirmemekteydi. Bugne dein ne ngiltere ne de Almanya, Trkiye'yi kendi d siyaset yrngelerine oturtmak ya da onu SSCB'den koparmak yolunda tek sz harcamamlard. Bunun olanaksz olduunu ok iyi bilmekteydiler. Yine de, biri Trkiye'yi bu yne doru ekmeyi denerse, Trk hkmeti bunu asla kabul etmeyeceini en kesin bir dille aklayacakt. nn, Sovyet hkmetinin bunu bilmesini ve iyi dnlm ve kesin olan bu szlerine inanmasn istiyordu. Bizzat Sovyet hkmeti, kendine dman lkelerle iktisadi ilikilerini srdrmt, halen de srdrmekteydi. Kendini iktisadi ve zellikle asker alanda glendirebilmek iin Trkiye de byle yapmaktayd. Trk hkmeti bu amala yalnzca SSCB'nin kaynaklarn kullanabilmeyi tercih ederdi. Sovyet hkmetinin nesenet davranarak her yerde kendini glendirmenin aralarn aramak zorunluluunda bulunan Trkiye'nin durumunu anlayla karlayacan umuyordu. Sovyetler Birlii Trkiye'yle arasndaki yakn dostluu gz nnde bulundurarak onun glenmesi konusunda kaytsz kalamazd. nn, karlkl gveni bu dostluun temeli olarak grmekteydi. SSCB ile Trkiye arasnda kuku ya da yanl anlamalar ortaya ktnda, bunlar ak ve dorudan tartmalarla ortadan kaldrmak gerekmekteydi. lkenin i durumu konusunda ise nn Sovyet hkmetine lkede tmyle dzenin egemen olduunu ve Trk hkmetinin kendisinin de byk bir ulusal devrimin iinde halk tarafndan oluturulduunu asla unutmayacan bildirmek istemekteydi. Sonu olarak nn byk bir nezaketle bizden selmlarn Sovyet yneticilerine iletmemizi ve SSCB'nde karlat sacak kabuln daima belleinde yaayacan bildirmemizi rica etti. POTEMKN Arivlerden

S. 175 / NO. 88 ALMANYA'NIN ROMANYA ELSNDEN ALMAN DILER BAKANINA TELGRAF 27 ubat 1939 Dileri Bakan Gafencu pazar akam bana kendiliinden Markaovi (*) ve kendisinin Balkan Konferans'nda u kararlar aldklarn syledi: (1) Kk Antant (**) artk varln srdrmyordu. (2) Balkan Antant, hibir koulda ve hibir ekilde Almanya'ya ynelmi bir ara olmamalyd. Tersine Balkan Antant Almanya'nn Drang nach dem Osten'inin smrge sorunlarn zmsz brakacak lde glenecek doal bir olgu olduunu kavramaldr. Balkanllar ise bu itimi zellikle iktisadi alanda Almanya'yla sk ibirliine girerek karlamaldrlar. Romen Hkmetinin gr buydu ve Markovic, Metaxas (***) ve Saraolu da buna katlmaktayd. Bir Karadeniz Pakt (oluturulmas - .) yolundaki Rus nerisinden hi sz edilmemi ve ne Romanya ne Trkiye bylesi bir Pakt tartmaya niyetli grnmemitir. FABRCUS Arivlerden Documents on German Foreign Policy, 1918 - 1945, D Dizisi, Cilt V, s. 403. S. 190 / NO. 100 SSCB'NN ALMANYA'DAK BYKELLNN 1938'DE ALMANYA'DAK SYASAL DURUM HAKKINDAK KISA RAPORUNDAN BLMLER 11 Mart 1939 (...) Mnih Antlamas'nn tamamlanmas, ekim ay Mnih Antlamas'nn tamamlanmas ve Almanya'ya salad tm frsatlarn gelitirilmesiyle damgaland. Alman taleplerini tmyle kabul eden Berlin Bykeliler Komiyonunun uysall, Hitler'e Mnih Antlamas'nn snrlarn ineyerek Godesberg Program'n (*) hemen tmyle yrrle koyma ansn salad. Toprak ilhakyla yetinmeyen Berlin, ekoslovakya'ya iktisadi ve i siyasete, yeni snrlar iinde kalan Alman aznln haklarnn gvenlik altna alnmasna vb. ilikin talepler dayatmaya balad. Chvalkovsky'nin (**) 13 Ekim'deki ziyareti Hitler'e Prag'a siyasetinin tm alanlarn Berlin'in istekleriyle koordine etmesi yolundaki isteklerini dayatma frsatn salad. Mnih'de n-koul olarak ileri srlen plebisiti sonusuz klan V. Blge'nin kurulmasnn yan sra, Berlin 21 Kasmda ulam balantlarn iyiletirmek gerekesiyle birka yeni sektr kurulmas konusunda Prag'la ''gr birliine'' vard. ekoslovakya'nn kleletirilmesine resm bir nitelik kazandran birka akit arasnda, Bohemya'da Almanlarn Breslau-Viyana otoyolunu yapmas iin bir tarafszlatrlm blge (-nin tahsisi - .) konusundaki 19 Aralk

tarihli anlama zikredilmeye deer. Prag'n Berlin'in basksyla i (ve d) siyasetinde yapt deiiklikler iyi bilinmektedir. Prag'n bugne dein verdii tm tavizler yine de yeterli grlmemekte ve Berlin yeni talepleri ne srmeye devam etmektedir. Berlin'in her an ortaya getirebilecei sorunlardan biri de, Berlin'in resm aklamasna gre halen Almanya'nn himayesinde addedilen ve gerekte devlet oluturan ekoslovakya'daki Almanlarn durumudur. Gneydou ve Alt Karpatlardaki Ruthenia'da Yaylma Ekim ay iinde Almanya ekoslovakya'ya bask yapan Macaristan'a beli llerde yardm etti. Ancak Berlin'in Karpat Ruthenias sorunu zerine zel izgisi daha o sralarda ekillenmeye balamt. Artk Polonya-Macaristan desteine ihtiyac kalmayan Berlin Karpat Ruthenias'nn Polonya ve Macaristan arasnda blnmesine aka kar kmaya balad. Bykeli Lipski'nin (*) ''Koridor'' sorununda ve iktisad konularda birka taviz karl bu blm konusunda Hitler'in rzasn salayabilme yolundaki tm gayretleri sonusuz kald. Prag ile Budapete arasndaki anlamazlkta 2 Kasm'da hakem olan Berlin (Ribbentrop'un (**) Mussolini'yle bu konuda anlamak zere 27 Ekim'de gittii) Roma ile birlikte Karpat Ukrayna'y ekoslovakya snrlar iinde brakarak Macaristan'la Polonya arasnda ortak bir snr bulunmasn engelleyen yeni bir Macaristan-ekoslovakya snr izdiler. Bu, Macaristan'da Berlin'e bariz lde souk bir tutum taknlmasna neden oldu. Bu eylemler Berlin'in Dou'da yeni saldrgan plnlar peinde olduu yolunda sylentilere yol at. Romanya zerine bask yaplmas, Macaristan'n daha ileri lde faistletirilmesi, karpat ksmnda Polonya ve Romanya topraklarnda ''bamsz'' bir Ukrayna yaratlmas, ve SSCB'ne doru yeni genilemeler zerinde duruluyor. Ukrayna zerine sylentiler Franszlar arasnda zel bir vurgu bulmaktadr. Berlin'in Gneydou Avrupa lkelerinin iktisad kaynaklarna artan ilgisi Funk'un (*) Balkan lkeleri ve trkiye gezisinde de yansmaktadr. Drt yllk plnn yeniden gzden geirilecei ve yeni versiyona bu lkelerin ithal gereklerini tmyle karlayacak bir sanayinin kurulmasnn eklenecei syleniyor. Ayn ton Tuna-Ren Kanal'nn inas ve bu yolla Karadeniz'e alarak Almanya'nn tasarlarna bantl propaganda aralarnda da kullanlmt. Almanya'nn etkisini Gney Dou Avrupa'da yayma konusundaki siyasal ajitasyonu 1938'de fazla bir ilerleme kaydetmedi; hatta nceden tahmin edilemeyen engellerle karlat. Macaristan'n faistletirilme sreci yavalatld ve Macaristan'n hakem karar karsndaki honutsuzluuyla balantl olarak Alman-aleyhtar duygularn belirtileri oald. ''Demir Muhafz''a kar (gerekletirilen - .) elkoymalar Berlin'le Romanya arasnda ani bir soumaya ve karlkl olarak elilerin geri ekilmesine yol at. Ukrayna sorunu zerine Polonya'da bagsteren direni Berlin'i bu soruna daha byk bir dikkatle yaklamaya zorlad. Berlin'in Sovyet Ukraynas'na ynelik acil ciddi admlar (atmay - .) dnd kukuludur. Bu, daha ok Franszlarn Alman genilemesinin douya ynelmesini istemelerinin sonucudur. Her ne halse, Polonya Ukraynas'nn ayrlaca konusundaki sylentiler gibi bu sylentiler de dorulanmad ve sonradan da Hitler'in 1939 Ocaknda Csaky (*) ve Beck'le (**) konumalarnda yalanland. te yandan, Alman siyasetinin smrgeci zlemleri giderek aklk kazanmaktayd. Smrgelerin Almanya'ya geri verilmesi lehine propaganda younlatrld. Almanya'y kasm sonunda ziyaret eden ve smrge sorununu Almanya'ya eski Alman, Portekiz ve Belika topraklarndan bir blge brakarak zmlemeye alan Gney Afrika Savunma Bakan Pirov'un uzlama nerileri Fhrer'in onayn kazanamad. O, unu savunmaktadr: Tm eski smrgelerinin Almanya'ya iade edilmesi, pazarla yer brakmayacak bir eref ve adalet sorunudur. Alman siyasetinin vurgusunun batya ynelmesi, Bat snrndaki tahkimat yapmnn hzlandrlmasnda gzlemlenmektedir. Yazn ina edilenlere ek olarak, Aachen ve Belika snr yaknndaki alann tahkim edilmesi almalarnn balayaca akland. (...)

Arivlerden

S. 204 / NO. 111 SSCB'NN NGLTERE BYKELSNDEN SSCB DILER HALK KOMSERLNE TELGRAF 19 Mart 1939 Bugn Halifax'a (*) Alman ltimatomu konusundaki tutumumuz hakknda Seeds'e (**) verdiiniz cevaba ilikin bilgi verdim. Daha nce Seeds kanalyla bilgilenmiti, ama Seeds'in telgraf ok ksa olmalyd ki, ayrntlarn bazlarn (rnein eitli bakentler arasnda yrtlmekte olan grmelerin ok zaman al ve karmakln) yeni reniyordu. Halifax, bana nerdiiniz konferans konusunda babakanla grtn ve byle bir eylem iin zamann erken olduu, baarsndan emin olunmayan bir konferans toplamann riskli olduu kararna vardklarn bildirdi. Bu nedenle, imdilik, ilk adm olarak bizim, Fransa'nn ve Polonya'nn yukarda ad geen glerin Dou ve Gney Dou Avrupa'daki devletlerin toprak btnl ve bamszlklarnn korunmasndan yana olduklar ynnde bir ortak aklama yapmamz nerdiler. Aklamann tasla hazrlanyordu ve bugn kabinece onaylanarak muhtemelen yarn bize iletilecekti. Halifax, aklamay mmkn olan en ksa zamanda yaynlamann nemini vurguluyordu. Bundan sonraki adm ise, kansnca yle olmalyd; Trkiye, Romanya, Yunanistan, Bulgaristan, Yugoslavya ve dier bartan yana olduklarn syleyen devletler bu aklamay imzalamaya arlmalyd; bu balantda ilk elde sralanan drt devletin ve yukarda ad geen glerin katlaca bir konferans dzenlenebilecekti. BYKEL Arivlerden

S. 211 / NO. 116 SSCB DILER HALK KOMSERNDEN SSCB'NN NGLTERE BYKELSNE TELGRAF 20 Mart 1939 Bildiri (*) tasla sz verildii gibi bize teslim edilene dein bizden herhangi bir cevap istenmeyeceini sanyorum. Polonya'nn kabul edeceinden kukuluyum. Bugn Seeds'e Romanya'daki konferansa arlacak lkelerin listesine Trkiye'yi katmay unuttuumu syledim ve kendisinden bu unutkanlm dzeltmesini rica ettim. Trkiye'nin bir bildiriyi imzalamaya Polonya'dan daha istekli olacana inanyorum. HALK KOMSER Arivlerden

S. 213 / NO. 118 SSCB'NN TRKYE BYKELSNN FRANSA'NIN TRKYE BYKELSYLE KONUMASI HAKKINDAK RAPORUNDAN BLMLER 21 Mart 1939

21 Martta Irakllarn verdii bir resepsiyonda Massigli bana geldi ve her geen gn btn Avrupa'ya yaylan ve ncelikle faist Almanya'dan kaynaklanan tehlikenin verdii byk telala konutu. Massigli, hkmetinin ald gnlsz tedbirleri eletirmekteydi. ''Saldrganlarla savamak zere u ana kadar ne yazk ki somut bir tedbir almam olan (hkmeti-.), sadece ngiltere'yle deil, ayn zamanda Sovyetler Birlii'yle de aktif ibirlii yolunu tutmalyd.'' Fransz Bykelisi, Litvinov yolda tarafndan Moskova'daki Alman Bykelisine verilen Sovyet hkmeti notasndan vgyle sz etti. (...) SSCB'nin Trkiye Bykelisi Terentiev Arivlerden

S. 218 / NO. 123 TASS BLDRS 22 Mart 1939 D Basn Sovyet hkmetinin son gnlerde Polonya ve Romanya'ya bir saldrnn kurbanlar olmalar halinde yardm nerisinde bulunduu yolunda sylentiler yaymaktadr. TASS, bu sylentilerin tamamyla aslsz olduunu bildirmekle yetkili klnmtr. Ne Polonya ne de Romanya Sovyet hkmetini yardma armamlar ya da kendilerini tehdit eden bir tehlike konusunda bilgi vermemilerdir. Gerekte, bu ayn 18'inde ngiliz hkmeti, Sovyet hkmetine Romanya'ya kar bir iddet fiilinden korkmak iin ciddi nedenle bulunduuna dair bilgi vererek, byle bir durumda Sovyet hkmetinin tutumunun ne olacan sormutur. Bu soruya verdii cevapta Sovyet hkmeti konuyla daha dorudan ilgili devletlerin, ad vermek gerekirse Byk Britanya, Fransa, Polonya, Romanya, Trkiye ve SSCB'nin temsilcilerinin katlaca bir konferans nerdi Byle bir konferans Sovyetler Birliine gre asl durumu deerlendirmek ve katlanlarn her birinin tutumunu belirlemek iin bir frsat salamann en iyi yolu olacaktr. Ne var ki ngiliz hkmeti byle bir konferans iin henz erken olduunu dnmektedir. Izvestia, No. 68 (6838), 22 Mart 1939.

S. 253 / NO. 152

SSCB'NN NGLTERE BYKELSNDEN SSCB DILER HALK KOMSERLNE TELGRAF 9 Nisan 1939 talya'nn Arnavutluk'taki eylemleri ngiliz bakanlarn paskalya tatilini tamamyla kartrd. Chamberlain bugn balk avna gittii skoya'dan dnd ve evinde yaplan toplantlar ve konferanslar btn gn boyunca srd. Bana ulaan eksik bilgilerden karlabildii kadaryla Polonya'ya verilen gvencelerin aynnn Yunanistan ve Trkiye'ye verilmesi tartlm, ayrca bir ngiliz filosunun Korfu'ya gnderilmesi dnlmtr. ngiliz hkmetinin, gzktne gre yukarda ad geen iki lkeden yana gsterdii istein tersine, Romanya ile yaplacak grmeler ertelenmektedir. Benim izlenimlerime gre ngiliz hkmeti Romanya'ya gvenceler verilmesini kmaza sokacak ya da en azndan mmkn olduu kadar geciktirecek makul bir bahane aramaktadr. Bylelikle Hitler'e Macaristan ve Romanya iinden geip SSCB snrna kadar uzanan serbest bir ''koridor'' brakmaktadr. Chamberlain ve Bonnet (*) Hitler'in Sovyet Ukraynas'na doru yneltilmesi umutlarn henz yitirmi deiller. Simon'un (**) Kabine'de birok kez ngiliz karlarnn savunma hattnn Balkanlar'dan deil de Trkiye, Msr, vd. zerinden gemesi gerektii grn savunduunu biliyorum. BYKEL Arivlerden S. 257 / NO. 157 SSCB DILER HALK KOMSERNN FRANSA'DAK SOVYET BYKELSNE MEKTUBUNDAN BR BLM 11 Nisan 1939 Halifax gibi Bonnet'nin de sizinle siyasal durum hakknda zaman zaman grmesinin nedeninin muhalefete ''SSCB'yle temas ve danma halinde olduu'' yantn verebilmek olduu grndeyiz. Bonnet Polonya, Romanya veya herhangi bir Dou Avrupa lkesine yardm etme konusunda bir zamanlar ekoslovakya iin olduu kadar isteksiz ve bizimle grmelerinde de bizim yardma katlma konusundaki isteksizliimizi sz konusu etme frsatn salamaya alyor. Bu nedenle ona eyllde yapt gibi yantlarmz kendi edilginlik ve teslimiyeti tutumunu hakl gstermede kullanamayaca eklinde bir karlk vermek gerekiyor. Ancak bu, onun belirsiz atflarna somut nerilerle ya da tutumumuzu aa vurarak karlk vermemiz gerektii anlamna gelmez. Gerekten de, bizimle ortak bildirgeden sonraki grmelerinde ngilizler ve Franszlar hibir somut neri ya da antlamaya atfta bulunmadlar. Bu grmeleri tahlil edersek, bizimle hibir antlamaya girmeksizin ve bize kar hibir taahhtte bulunmakszn bizden bir tr balayc vaad istedikleri ortaya kar. Tm dnyann huzurunda ve daha resm olarak da ngiltere ve Fransa karsnda Polonya ve Romanya'ya ilk istedikleri an ve kendilerinin tayin edecekleri ekilde

yardm etmeyi taahht etmemizi beklemektedirler. Ancak neden bylesi tek tarafl ykmllklere girelim? Polonya ve Romanya'y Almanya'ya kar korumamzn kendi karlarmza olduu syleniyor. Ancak biz daima karlarmzn farkndayzdr ve onlarn gerektirdii ekilde davranrz. u halde kendimizi neden, taahhtlerden hibir fayda salamayacak ekilde, peinen balayalm. Son ngiliz-Fransz amatasndan imdiye dein tek fayda salayan, Hitler'le grmelerde artk daha salam bir konum edinen ve Letonya ve Baltk alan pahasna pazarla girebilen Beck oldu. Hem Almanya (Koridor ve Danzig'in yeniden kazanlmas) hem de Polonya'nn ykc itahlarnn bir ve ayn anda doyaca bir srada bu saldrganlkla nasl bir mcadeledir? Dahas, ngiltere Polonya'ya kaytsz artsz yardm taahhdnde bulunmakla, Polonya'yla bize kar bir antlamaya girmitir. Doru, Polonya'ya saldrmak niyetinde deiliz; ancak ngiltere'yle antlama Polonya'nn SSCB karsndaki konumunu glendirmekle, dmanca bir eylem olmaktadr. Size Ankara'daki Romanya elisinin szleriyle ilgili bir telgraf gnderdim. Ne yazk ki, bir yerden dierine aktarlma sreci iinde bu szler aka arptlmt. Ancak Trk Elilik Sekreterinin bize ilettii versiyonu kabul edecek olursak ngiltere ve Fransa, bizzat Polonya'nn szlerine gre salt SSCB'ye kar imzalanm olan Romanya-Polonya Antlamasna katlmaya hazr gzkyorlar. Bu antlamann imdi Almanya'y da kapsayacak ekilde geniletilmesine karn, halen Romanya'nn bize kar mttefikler bulduu ve Besarabya sorunundaki konumunu glendirdii anlamna gelir. SSCB'yle ngiliz-Fransz ''ibirlii''nin sonucu budur. Bonnet'nin bizimle ve ngiltere'yle birlikte ve Polonya hari tutulmak zere l bir bildirge imzalamaya hazr olduunu bildirir demeci bir anlam tamamaktadr. ngiltere'nin bunu kabul etmeyeceini bilerek ve bildirgenin bizim iin de kabul edilmez olduunu varsayarak bylesi cmert aklamalarda bulunmak Bonnet iin kolaydr. Arnavutluk'un igaline ilikin olarak ortaya kan yeni sorunlara gelince, bildiimiz tek ey, gazete haberlerinin aksine, ngiliz hkmetinin Yunanistan'a henz hibir gvence vermediidir. Yalnzca Korfu ve dier Yunan adalar igal edilirse tarafsz bir seyirci tutumunu benimseyemeyeceini belirtmitir. Bir baka versiyona gre, bylesi bir igali dmanca bir eylem addedeceini belirtmitir. Franois-Pancel (*) nceden Berlin'den yrtt taktikleri imdilerde Roma'dan yrtmektedir. talya'yla erken bir anlama salamaya urarken, mesajlarnda talyan asker hazrlklarn aka abartarak Fransz hkmetini korkutmaya alyor. Trk kaynaklarndan talya'nn Fransa'nn Suriye mandasndan vazgeerek ekilmesi, bylece Suriye'nin talya'ya balanmasn nerdii yolunda haberler aldk. Fransa bu neriyi reddetti. Bunun ne kadar doru olduunu renmek ilgin olacaktr. LTVNOV

S. 264 / NO. 160

NGLZ HKUMETNN YUNANSTAN VE ROMANYA'YA VERLEN GVENCELER HAKKINDAK BLDRS (*) 13 Nisan 1939 Majestelerinin hkmeti, Akdeniz ve Balkan Yarmadas'ndaki status quo'nu zor ya da zor tehdidiyle bozulmasndan kanmaya en byk nemi vermektedir. Sonu olarak u karara varmlardr: Yunanistan veya Romanya'nn bamszln aka tehdit eden herhangi bir eylemin vukuunda ve Yunan veya Romanya hkmetlerinden birinin ulusal kuvvetleriyle direnmeyi hayati saymalar halinde majestelerinin hkmeti Yunan veya Romanya hkmetlerine verebilecei btn destei bir an nce vermeye kendilerini sorumlu hissedeceklerdir. Bu bildiri dorudan ilgili lkeler ve dierlerine, zellikle Yunan hkmetiyle yakn ilikileri bilinen Trkiye'ye iletilmektedir. Fransz hkmetinin de bugn leden sonra benzer bir aklama yapacan sanyorum. Documants On British Foreign Policy, 1919-1939. nc dizi, Cilt V, Londra, 1952, s. 197.

S. 269 / NO. 166 SSCB HALK KOMSERLER KONSEY BAKANINDAN TRKYE'DEK SOVYET MASLAHATGZARINA TELGRAF 15 Nisan 1939 Bunu Trkiye Cumhurbakan Bay nn'ye ahsen iletiniz: Molotov unlar size bildirmek zere bana yetki vermitir: Balkanlar ve Karadeniz blgesinde biimlenen yeni duruma bal olarak Trkiye ve SSCB temsilcileri arasnda karlkl danmalarda bulunmak ve saldrya kar mmkn savunma tedbirlerini belirlemek uygun olacaktr. Eer Trk hkmeti de byle bir hareketi uygun buluyorsa, temsilcilerin toplant yer ve zamanlar zerine anlalabilir. Biz kendi amzdan Tiflis veya Batum'u neririz. Meseleyi

ertelemek yerine mmkn derecede hzl bir biimde srdrmek arzu edilmektedir. Bir cevap bekliyoruz. V. MOLOTOV Arivlerden

S. 272 / NO. 170 SSCB DILER HALK KOMSER LE NGLTERE'NN SSCB BYKELS ARASINDAK GRMENN MUHTIRASI

17 Nisan 1939 1. Seeds 22.00'de beni grmeye geldi ve oyunun sonunu grmesine imkn brakmayacak ekilde kendisini tiyatrodan artm olmam karsndaki honutsuzluunu hibir ekilde gizlemedi. Bu nedenle ilkin nerimi souk bir ekilde karlad (*). Ancak dinledike ilgisi artt ve nihayet neriyi ok ilgin bulduunu, derhal Londra'ya ileteceini syledi. Seeds, Fransz nerisi konusunda, Payart'n (**) kendisine syledii gibi Franszlarn ngiliz nerisini desteklediini belirtti. ngiliz nerisine ilikin olarak Payart'n bize hkmetinin kendi nerisini geri ekmediini belirtmi olmas dikkatimi ekti. nerimizi tekil bileiklerine ilikin olarak Seeds'in sorularna cevaben aadaki aklamalar yaptm: 2. Bileik. Bize karlkl yardm zorunluluunu neren, Bonnet'nin kendisiydi. Ve ngiliz nerisi tm Batl komularmz ve gvenceden sz etmekteydi. Dahas, Sir John Simon'un parlmentoda bir parlmenterin sorusuna cevaben syledii, ngiliz hkmetinin SSCB'yle asker ittifak nerisini reddetmeyecei yolundaki szlerini hesaba katmtk. 3. Bileik. Tecrbeler, asker ykmllklerin mtekabil ve kesin tanmlaryla glendirilmeyen karlkl yardm paktlarnn etkisiz olduunu gstermektedir. SSCB, Fransa ve ekoslovakya arasndaki paktlarda bylesi tanmlarn tutunmay, kukusuz, ekoslovakya'da olup bitenlerde olumsuz bir rol oynamtr. 4. Bileik. Chamberlain'in parlamentoda Polonya'ya yardm konusundaki konumas kukusuz Polonya zerinde dolaan Alman tehdidine balanmaktadr. Ancak konuma genel olarak saldrganlk zerineydi ve Polonyallar bunu SSCB'ye kar bir yardm vaadi olarak yorumlayabilirlerdi. Polonya'ya saldrmaya niyetli deilsek de, ngiltere ve Polonya arasnda aleyhimizde bir anlamay bizimle ngiltere arasndaki, imdilerde nerilen iliki tarzyla uyumaz kabul etmekteyiz. 8. Bileik. Trkiye'yle bir anlamaya son derece istekliyiz. Onu nerdiimiz genel anlamann taraflar arasna dahil etmiyoruz, nk Trkiye Romanya hari herhangi bir komumuza ne yardm edebilecek durumdadr, ne de bunu kabul eder. Bu nedenle Trkiye'yle

zel bir anlama gereklidir. Ayrca bizzat ngiliz Bykelisi ngiltere ile Trkiye arasnda bir eit anlama zerine grmelerin imdiden baladn syledi. Seeds, eini brakt tiyatroya dnmek iin acele ediyordu, (bu nedenle de -.) uzun bir grmeye girme isteini gstermedi. LTVNOV Arivlerden S. 273 / NO. 171 SSCB DILER HALK KOMSERNN NGLTERE'NN SSCB BYKELSNE SUNDUU NER (*) 17 Nisan 1939 Fransz nerisini ilkede kabul edilebilir grdmz ve Bay Bonnet'nin fikrini yaygnlatrmak ve devlet arasndaki ilikileri salam bir temele oturtmak istediimizden, ngiliz ve Fransz nerilerini, aadaki neriler biiminde birletirerek ngiliz ve Fransz hkmetlerinin ilgisine sunmaya istekliyiz. 1. ngiltere, Fransa ve SSCB'nin birbirleriyle, anlamaya taraf devletlerden birine kar Avrupa'da bir saldr vukuu halinde, asker de dahil olmak zere karlkl olarak her trl yardm yapmay zorunlu klacak be ya da on yllk bir anlamay imzalamalar. 2. ngiltere, Fransa ve SSCB'nin, bir saldr halinde Baltk Denizi'yle Karadeniz arasndaki ve SSCB'ye snr olan Dou Avrupa dvletlerine, asker de dahil her trl yardm taahht altna almalar. 3. ngiltere, Fransa ve SSCB'nin 1. ve 2. paragraftaki koullarn yerine getirilmesinde her lkenin salayaca asker yardmn l ve biimlerini en ksa zamanda da tartarak karara balamas. 4. ngiliz hkmetinin Polonya'ya vaadettii yardmn sadece Almanya tarafndan gelebilecek saldrya ilikin olduunu aklamas. 5. Polonya ve Romanya arasnda var olan ttifak Antlamas'nn, Polonya ve Romanya'ya ynelik her trl saldr durumu iin geerli olduunun aklanmas ya da SSCB'ye kar olduu gerekesiyle feshi. 6. ngiltere, Fransa ve SSCB'nin dmanca tavrlarn ardndan birbirinden ayr olarak ve devletin de ortak rzas olmakszn saldrganlarla ne trl olursa olsun grmeye girmemeleri ve bar antlamas imzalamamalar. 7. Yukarda belirtilen izgide bir antlamann 3. paragrafa uygun olarak gelitirilecek bir konvansiyonla ayn anda imzalanmas. 8. ngiltere. Fransa ve SSCB'nin zel bir karlkl yardm antlamas iin Trkiye'yle birleik grmelere girmesinin gerekliliinin kabul edilmesi.

Arivlerden

S. 279 / NO. 178 SSCB DILER HALK KOMSERNN TRKYE'NN SSCB BYKELSYLE GRME MUHTIRASINDAN BLM 21 Nisan 1939 Apaydn birka gn nce kendisinden rica ettiim bilgiyi nceki gn edinebildiini sylemek iin geldi. zet olarak yle: Ayn 15'i civarnda, ngiliz Bykelisi Trkiye'yle, Trkiye'nin bamszlk ve karlarna kar bir saldrya da dorudan veya dolayl bir tehdit vaki olmas halinde talya'ya kar bir ittifak oluturmay nerdi. Trkiye kendini savunmas halinde ngiltere onu elindeki tm aralarla destekleyecekti. Trkiye de benzer bimide ngiltere'nin talya ile savaa girmesi halinde onun yardmna komalyd. Uzmanlar bylesi bir yardm gerektirecek durumlar daha ayrntl biimde tartacakt. Ardndan ngiltere'den eski neriyi yardmn Almanya'dan gelecek tehdidi de kapsamas eklinde genileten bir baka neri geldi. Trkiye bu neriyi kabaca aadaki szl cevab verdi. Mihver'in iddet eylemlerinin kk lkeler iin byk bir tehlike tekil ettii yolundaki ngiliz grn desteklemektedir. Trkiye, karlar dorudan etkilenmese de, Mihver'in Avrupa'da hegemonyay elde etme politikasna kar mcadele etmeyi grev saymaktadr. zellikle, Akdeniz'de bir talyan hegemonyas olasl Trkiye iin, ngiltere iin olduundan ok daha byk bir tehlike tekil etmektedir. Dolaysyla, Trk politikas ngiliz politikasna paralel dmekte ve onunla uyum gstermektedir. Ancak, nihai bir cevap vermeden nce Trkiye birka noktay akla kavuturmak arzusundadr. Trkiye Mihver devletlere kar kesin bir tutum taknrsa onlar da basklarn ilk elde Boazlara ynelteceklerdir. ngiltere, Fransa ve Sovyetler Birlii tarafndan Trkiye'ye nasl bir yardm yaplacann bilinmesi nemlidir. imdiye dek Trkiye'ye bu konuda herhangi bir ey intikal etmemitir. Ayrca Sovyetler Birliinden de cevap alamamtr (hangi sorunun szkonusu olduu anlalamamaktadr). Trkiye Boazlar korumak gibi ar bir grev stleneceinden, Romanya'ya yardm yapabilecek durumda olmayacaktr. Ayrca, Trkiye'nin ngiliz-Fransz blokuyla ibirliinin Bulgaristan' daha uzlamaz bir tutuma itip itmeyeceinin dnlmesi de gerekmektedir; byle bir durumda Trkiye, Balkanlar'da Bulgaristan'la Romanya arasnda arac rol oynama olaslndan yoksun kalacaktr. Dahas, Hitler Trkiye'ye 25-30 cm. apl motorize sahil topu vermeyi vaadetmi, Trkiye de bunlar iin ekoslovak fabrikalarna siparite bulunmutu. Trkiye, ngiliz-Fransz blokuna katlrsa bunlar elde edebilecek midir? Bu konuda ngiltere'nin tavsiyesi nedir? (yani ngiltere bu silhlarn yerine bakalarn nerebilecek midir?)

Apaydn'a, SSCB'nin Trkiye'ye Boazlar'da destek salamas konusundaki niyetlerini ve Trk cevab konusundaki grlerimizi renmesi iin talimat verilmiti; nk Trkiye her durumda Boazlarn korunmasnda SSCB'nin ibirliini salamay istemekteydi. Apaydn'a verdii bilgiler iin teekkr ederek bunlar hkmetime ileteceim konusunda sz verdim, ardndan da Trkiye'yle Potemkin yoldan Ankara'ya ziyaretleri ve son ziyareti konusundaki yazlarmz hakknda onu ksaca bilgilendirdim. LTVNOV Arivlerden S. 289 / NO. 186 SSCB DILER HALK KOMSERNN SSCB'NN FRANSA BYKELSNE GNDERD MEKTUPTAN BLMLER 25 Nisan 1939 (...) Trkiye'nin yaknlarda ngiltere'den ikili bir pakta girme nerisi alm olduunu bildirmek isterim. Buna gre talya'dan gelecek ''dorudan veya dolayl bir tehdit'' karsnda ngiltere Trkiye'nin yardmn gelecek, keza ngiltere talya'yla savaa girerse Trkiye de onun yannda yer alacaktr. Bu neri sonradan bu pakt Almanya'ya kar bir saldry da kapsayacak biimde geniletildi. Bu neride yer alan kelimeler dikkate deer. Trkiye asndan ngiliz yardm gelmesi iin bir saldr vaki olmamaldr. Ancak ngiltere'ye bir saldr olmasa, yani ngiltere Fransa'ya kar bir hareketi sonucu ya da herhangi bir baka nedenle ona saldrrsa dahi bu lkeye yardm edilecektir. Trkiye verdii cevapta ngiltere'nin genel bir saldr karsndaki tutumuyla dayanmasn ve kk uluslara yardm edilmesinin gerekliliini ifade etti. Trkiye'nin ngiliz-Fransz blokuna katlmas durumunda Mihver'den gelecek saldr zel bir kuvvetle Boazlara ynelebilir; bu nedenle Trkiye ngiltere, Fransa ve SSCB'nin kendisine verecei yardmn belirlenmesini istedi. Ayn zamanda, neriyi kabul etmezden nce birka konu zerinde daha durdu. Trkiye bu neri hakknda bizim tutumumuzun da ne olduunu sordu, biz ise Balkan sorunu ve Bulgaristan'n anti-faist bloka ekilme ihtimali zerine daha ayrntl bilgi edinmek istediimizden Trk hkmetinden bize bir temsilci (*) gndermesini istedik, ancak Potemkin Yolda da Ankara'ya gndermeye karar verdik. (...) LTVNOV Arivlerden

S. 298 / NO. 195 SSCB DILER HALK KOMSER VEKLNDEN SSCB DILER HALK KOMSERLNE TELGRAF Ankara, 30 Nisan 1939 25 Nisan tarihli Trk nerilerinde yer alan baz noktalar hakknda Saraolu'nun talimat zerine Menemenciolu'nun bize vermi olduu aklamalar iletiyorum: 1. Menemenciolu, Trkiye ve ngiltere'nin her durumda ve her yerde talya'ya kar birbirlerine yardm etmeyi taahht ettiklerini kesinlikle teyid etmektedir; hatta Trklerin veya ngilizlerin talya'ya kar ondan bir saldr gelmesini beklemeksizin askeri eylemlere girimeyi gerekli grmesi hali dahi bu durumun dnda tutulmamtr. 2. Trkiye Almanya'ya kar ancak Alman saldrsnn kendisine dorudan bir tehdit oluturmas halinde bir harekete girecektir. 3. Trkiye ile SSCB arasnda karlkl yardmla ilgili olarak Menemenciolu Trkiye'nin grnn ngiltere'yle SSCB arasnda bir karlkl yardm antlamas imzalanmasnn gerektii eklinde olduunu belirtti. Bu antlamann artlarnn kararlatrlmas SSCB ve ngiltere'ye aittir. Trkiye'nin Sovyetler Birlii'yle anlamas, Menemenciolu'nun kansnca, Boazlar, Karadeniz ve muhtemelen Balkanlar'da karlkl yardm ykmllklerini ierebilir. 4. 25 Nisan tarihli Trk cevabnn 5. maddesinde ngrlen iktisadi ve mali yardm ve bunun yan sra askeri ikmallere ilikin olarak Menemenciolu, Trkiye'ye yaplacak iktisadi yardmn Almanya'nn satn almad Trk mallarn ngiltere'nin satn almas biiminde olabileceini aklad. Trkiye'nin parasal yardma da ihtiyac vardr ve askeri ikmaller ise hayatidir. ngiltere Trkiye'nin btn bu hususlardaki somut taleplerini taahht edene dein karlkl bir yardm antlamas imzalanamaz. Bu nedenle ngiltere'yle ilkede antlama yapldktan sonra, Trkiye'yi neyi ne miktarlarda verebileceini belirlemek iin zel bir komisyon kurulmas gerekmektedir. Menemenciolu'nun ifadesiyle, Trkiye ''parann nne konmasn'' talep edecektir. Dn smet'i ziyaretim srasnda Saraolu Trk nerilerinin metnini bana vereceine sz verdi. Bu sabah Menemenciolu'ndan bir mesaj aldk ve resmi tatil olmas nedeniyle daktilo bulunamadn ve belgelerin ancak yarn hazr olabileceini rendik. Menemenciolu karlk olarak bizden kendisine ngiltere ve Fransa'ya yaptmz nerilerin bir kopyasn vermemizi rica etti. POTEMKN Arivlerden

S. 306 / NO. 198 SSCB DILER HALK KOMSER VEKLNDEN SSCB DILER HALK KOMSERLNE TELGRAF Ankara, 3 Mays 1939 in Bykelisi Toung beni grmeye geldi ve Viyana'da bulunduu sralardan beri tand Von Papen (*) ile aralarnda geen bir konumadan sz etti. Papen, Toung'a, ekoslovakya'nn igal edilmesinde ve Anschluss'un hazrlanmasnda ok aktif rol oynadn sylemi. Kendi szckleriyle, Papen Trkiye'ye (bu lkenin - .) Mihver ve kart kamptaki devletler arasndaki tarafszln salamak greviyle gelmitir. Almanya ngiltere'den tek bir ey istemitir: Dou Avrupa'da ve Balkanlar'da hareket zgrl. Papen Toung'a, szde benim buraya neden geldiimi ve Trklerle ne zerine anlama yaptmz renmesi iin ricada bulunmu. Bu inli'ye hi gvenmediimi sylemeliyim. POTEMKN

S. 306 / NO. 199 SSCB DILER HALK KOMSER VEKLNDEN SSCB DILER HALK KOMSERLNE TELGRAF Ankara, 5 Mays 1939 Bugn Terentyev ve ben, smet nn tarafndan Saraolu'nun da hazr bulunduu (bir grmeye - .) kabul edildik. Konumamz aa yukar bir buuk saat srd. smet, Ankara'daki grmelerimizin olumlu sonucuna iaret ederek balad. Semi olduumuz temas yntemi iin Sovyet hkmetine teekkrlerini iletmemizi rica etti. Sovyet-Trk dostluunun yeni bir aamaya girdiine inanyor. Trk hkmeti Sovyet hkmetinin Trkiye'nin ngiltere'yle grmelerine ve zellikle Akdeniz'de karlkl yardm temelinde dnlen ngiliz-Trk antlamasna kar tutumundan son derece honut kalmtr. smet'in grne gre bu antlama, saldrganla kar Balkan lkelerinin toparlanmas gibi, Mihver'i

ezebilir ve genel bar kurtarabilir. Bu balantda en fazla neme sahip olan Bulgaristan'dr. Tereddt gstermesine ve kraln kiisel direnmesine ramen Dobruca'nn Bulgaristan'a braklmas iin Romanya'y ikna edici her trl gayret gsterilmelidir. Bu yaplabilirse, o zaman en azndan Bulgaristan'n tarafszl garanti edilebilir. Bulgaristan'n durumuyla ayrlmaz bir biimde bal olan, Yugoslavya'nn kaderidir. Yugoslavya, talya ve Almanya'nn ''kucanda zayf dmtr''. Bulgaristan'n Balkan Antant'na (*) girdiini grrse aktif bir biimde kendi zgrln korumaya balayacaktr. smet zellikle benim Sofya'ya uramam ve Kiosseivanof'a (**) hibir zaman ve hibir durumda SSCB'nin Trkiye'nin karsna konulamayacan ve lkelerimizin en yakn ibirlii olmadan Balkanlar'da barn gvence altna alnamayacan ok ak olarak bildirmemi rica etti. Eer Bulgaristan Alman basklarna boyun eerse bamsz bir devlet ve zgr bir ulus olarak yok olacaktr. Byk batl devletlerin konumuna deinirken, smet, onlarn ilk zamanlar Dou Avrupa'daki Alman yaylmasna kar kmada baarsz kalmalarnn yan sra, bunda askeri atmadan kanmann da bir yolunu grdklerini, bylelikle Almanya'nn doudaki atmalarla kendi kendini ypratacan ve (bylelikle de - .) Avrupa'nn kaderinin ustalar ve hakemleri rollerini gvenceye alacaklarn dndklerine iaret etti. Ancak, ngiltere ve Fransa yanl hesap yapmt. Almanya'nn Avusturya, ekoslovakya ve Klaipeda'y ele geirmesinden ve talya'nn Arnavutluk'u igal etmesinden sonra, byk batl devletlerin hareketsiz kalacana ikna olan kk uluslar btn yardm umutlarn kaybettiler ve saldrganlara boyun emeye hazrlandlar. smet'e gre Fransa ve ngiltere bu durumun kendileri iin ok byk bir tehlike olduunu anlamaya balamlard. Almanya'nn SSCB'ye saldrmas iin hibir neden yoktur. Dahas, Sovyetler Birlii Almanya'dan snr boyu lkeleriyle muhafazaldr. Avrupa'nn dou blgesindeki ''nfus alanlar''nn ele geirilip ekonomik glerinin ve askeri potansiyellerinin ok fazla arttrlmasyla Almanya ve talya kendilerini hzla batl devletlere ynelteceklerdir. Trk askeri evreleri en yakn tehlikenin Fransa'y tehdit ettiine inanyorlar. ngiltere ve Fransa saldrganlara kar rgtlenmeyi kararlatrdlar. Polonya ve Romanya'ya gvenceler verdiler. Trkiye ve SSCB ile grmelere baladlar. smet'in grne gre SSCB bu ibirlii teklifini reddetmemelidir. (SSCB'nin - .) kendini tecrit etmesi, bar davasna hesaplanamayacak lde zarar verebilir. Dnya kamuoyunu unu anlamaldr ki, Avrupa'da hibir nemli d politika sorunu Sovyetler Birlii katlmakszn sonuca balanamaz. Trkiye'nin tm gayretleri bu amaca yneltilmitir. Trkiye 25 Nisan belgesinde kararlatrlan ve Fransz ve ngilizler'e yaplan Sovyet nerileriyle temelde akan son programn uygulamaya sokmann yollarn arayacaktr (*). Ancak Fransa ve ngiltere ok yava bir balang yapyorlar ve ok kk admlarla ilerliyorlar. Bu sralarda SSCB ile ak bir ittifak sonulandrma konusunda halen karar alm deiller. Ancak saldrganlara kar ortak mcadelede Sovyetler Birlii'nin yannda olmalar zorunludur. Bu arada, General Weygand (**) ile konumalarnda smet, Fransa'nn SSCB'nin destei olmakszn Almanya'ya kar kendini koruyamayacan ileri srm. SSCB'nin Dou Avrupa'da ve Balkanlar'da saldrganla kar savunmann rgtlenmesine katlmasnn belirleyici bir faktr olaca konusunda daha baka nedenler de vardr. smet, Karadeniz Pakt konusuna da deindi. Bu sorunu btn samimiyeti ve ciddiyeti ile ele alacana sz verdi. Trkiye'nin kendisi iin bu sorun lehte ve kolayca zmlenmelidir. stesinden gelinmesi gereken sadece iki glk vardr. lk olarak, Romanya'nn Bulgaristan ile uzlamas gerekmektedir. kinci olarak, Karadeniz antlamas Balkan Pakt'yla birlikte yaplmaldr. Trk hkmeti btn bu sorunlarn halledilmesi iin yollar aranmasnda her trl gayreti gsterecektir. Ancak Karadeniz Pakt'nn nihai sonulanmas SSCB ile Trkiye'nin talya ve Almanya'ya kar ortak savunma asndan Fransa ve ngiltere'yle antlamalar yapma gereksinimini ortadan kaldrmaz.

smet, Trkiye'nin Almanya'nn saldrsna urayabilecek ilk lke olabileceini kabul ediyordu. Byle bir saldrnn byk bir ihtimalle Romanya ve Bulgaristan yoluyla Kuzey'den gelebileceinde Sovyet hkmetiyle mutabkt. smet iin bylesi bir durumda Sovyetler Birliinin yardmnn ne olabileceinin nceden bilinmesi ok nemlidir. ngiltere ve Fransa Trkiye'ye bir hayli vaadde bulunuyorlard; ancak niyetleri ne kadar iyi olursa olsun, Trkiye ile Bat arasndaki ulam kesebilecek bir savan kmas halinde Trkiye'ye yardm salayabilecek bir durumda olamayacaklard. smet, Erzurum ve Sarkam zerinden Trkiye ve SSCB arasndaki demiryolu balantsna byk umutlar balyordu. Ancak, bu da yetersizdi. Trkiye'nin silh, insan gc, hava ve deniz kuvvetleri biiminde yardma ihtiyac vard. Askeri yardm konusundaki sorusuna bir cevap beklerken, smet, Sovyet hkmetinden baz temel maddelerin sat konusunda Trkiye'nin ricasn karlamasn istemektedir. Bu maddelerin bir listesi Apaydn'a oktan iletilmitir. Maliye Bakan zellikle Trkiye'ye 20.000 ton eker satlmas konusundaki talebi kuvvetle destekliyordu. Daha nemli askeri ikmallere gelince, Trkiye'nin tanklara, uaklara, tanksavar toplarna, kamyonlara, traktrlere ve de en nemlisi petrole ihtiyac vard. smet, bunun byk miktarlarda olmas gerekmediini, yalnzca Trkiye'nin halen elindekilerin yenilenmesi biiminde olabileceini aklad. Eer Trkiye, Sovyetler Birliinden bylesi bir yardmn geleceini gvnceye alrsa faist Almanya ile bir atmaya girmekten kanmayacakt. smet, ngilizlere Trkiye'nin ikili Sovyet-Trk Pakt'n sonulandrmas gerektiini dndn sylemi bulunuyordu. Gerekte Trkiye ile SSCB'nin zaten mttefik olduklarna inanmaktayd. Bu ittifaka iki hkmetin de gerektiini dndklerinde, meru bir biim verilebilirdi. Sonu olarak smet, ok mteekkir bir biimde iten teekkrlerinin, Trkiye'ye gsterdikleri gven ve dostluktan dolay ve Ankara'daki son konumalarda sergilenen itenlik ve aklk iin Stalin, Molotov, Voroshilov ve Kalinin Yoldalara iletilmesini rica etti. POTEMKN Arivlerden

S. 392 / NO. 257 ABD'NN FRANSA MASLAHATGZARININ ABD DILER BAKANINA MEKTUBU 24 Haziran 1939 Efendim: Polonya'nn aleyhine ikinci bir Mnih oluturulduu izlenimindeyim. Daladier (*) ve Fransz hkmetinin resm konumu, tabii ki, Fransa'nn Polonya'y, hayati karlarna ynelik bir saldrya kar direniinde destekleyecei biimindedir. Dahas, Almanya'nn Fransz ve ngilizlerin daha fazla ''tavizlerine'' imkn vermeyecek bir arlkta Danzig sorununu halletme giriiminde bulunmas mmkndr. Bununla birlikte geen eyllde

ilerlikte olan pek ok etkinin u sralarda yeniden ortaya ktn ve Almanya'yla bir kuvvet denemesinden kanlmas ve gerekirse Danzig'in Sudetenland gibi elden gitmesine gz yumulmamasn gerektirdii konusundaki kanm glenmektedir. nceki izlenimlerimi glendiren etkenler arasnda unlar bulunmaktadr: 2. Avrupa'da devam eden gerginlik nedeniyle ortaya kan ypranma duygusu. Bu, Franszlarla konumalarm srasnda ortaya kmaktadr. Son gnlerde semenlerden askere arlan ihtiyatlarn daha ne kadar faal grevde kalaca yolunda ikyetli sorular yneltilen parlamento yeleri Daladier hakknda soruturmaya baladlar. Daladier Majino Hatt'nda silh altnda bulunan ihtiyatlar 1 Eyllde, dier ihtiyatlar da 1 Ekimde terhis etmeyi dndn aklad ve eer koullar elverirse bu tarihleri ne alacan ekledi. 2. Fransa'nn Danzig yznden savaa srklenmemesi gerektiini Fransz halk zaman zaman dile getirmektedir. Bylesi grler birka hafta nce ifade edilmiyordu. Polonya'nn Fransa'y savaa zorlamay tasarlad yolunda eletiriler vard. 3. Muhtemelen yaygn olan bir kan da Danzig'in ve Koridor'un imdiki durumunun yetersiz olduu ve bunu devam ettirmek iin savaa girmeye demeyeceidir. 4. Fransz hkmet evrelerinde Beck'e kar derin honutsuzluk ve gvensizlik. 5. Haftalarca sren tartmalardan sonra ngiliz ve Fransz hkmetlerinin Polonya'ya etkin bir mali yardm vermede ve silh salamadaki baarszl. 6. Sovyetler Birliiyle ngiliz-Fransz grmeleri muhtemelen suya decektir. Sovyetler Birlii ile anlamaya varmadaki baarszlk, ''tavizciler'' iin Sovyetler Birlii de katlmazsa ngiltere ve Fransa'nn Polonya iin savaa giremeyecei yolunda yeni tartmalar yaratacaktr. 7. Sava durumunda Polonya'ya etkin asker yardm salamann imknszl. Fransa Siegfried Hatt'n tek bana krp gemeye mecbur kalacaktr. ngilizlerin Baltk'a gemi gnderebilecei ise kukuludur. Tabii ki, uzun vadede Fransa ve ngiltere kazanacaktr ancak bu deer mi? (Bylesi ifadeler duyulmaktadr.) 8. Fransa'nn genel bir sava durumunda spanya'nn oynayabilecei rol zerindeki endiesi. 9. Srekli yeniden silhlanmann korkun maliyeti ve Polonya, Romanya, Trkiye, Yunanistan, vd.nin yeniden silhlanma finansmannn yk. 10. Uzak Dou'daki gelimelerin moral bozucu etkisi: ngilizlerin zayflayan prestiji; sava kmas halinde Fransa'nn Uzak Dou mparatorluunun, en azndan imdilik yok olacann fark edilmesi. Eer Uzak Dou'ya ilikin ngiliz endieleri, sava durumunda Polonya'ya ngiliz yardmn yalnzca iktisad tedbirlerle, rnein Almanya'ya ambargo uygulanmas gibi kstlarsa, bu Fransa'daki ''tavizcileri'' glendirir. 11. Etkili evrelerdeki srarl kan, Fransa'nn sonunda Almanya'nn Sovyetler Birliiyle bir atmaya gireceine ve Fransa'nn Majino Hattnn gerisinde gvence altnda kalabileceine inanarak, Orta ve Dou Avrupa'y Almanya'ya terk etmesidir. Bu kan geen Martn 15'ine kadar st rtl bir biimde srd. Ancak hl devam etmekte. EDWIN C. WILSON Foreign Relations of the United States, Diplomatic Papers, 1939, Cilt I, Washington, 1956, s. 193-194.

S. 407 / NO. 271

SSCB'DEK NGLZ VE FRANSIZ BYKELLERNN SSCB DILER HALK KOMSERNE VERDKLER BELGELER 1 Temmuz 1939 TASLAK MADDE I. Birleik Krallk, Fransa ve SSCB, bu lkelerden birinin gerek Avrupa devletinin bu lkeden birine saldr yneltmesi sonucu, gerekse, bu devletin anlamaya taraf ilgili lkenin bamszlk ya da tarafszln bir saldr karsnda korumak zorunluluunu hissettii baka bir Avrupa devletine kar saldrs sonucu bir Avrupa devletiyle dmanlk havas iine girmesi hhinde birbirlerine derhal ve her trl etkin yardm salamay taahht ederler. Bu maddede sz geen yardm Milletler Cemiyeti ilkelerine uygun olarak, ancak cemiyetin ngrd ilemleri izlemeye veya buradan gelecek bir hareketi beklemeye gerek duyulmakszn verilecektir. KAMUYA DUYURULMAYACAK ANTLAMA TASLAI Antlamaya taraf hkmet arasnda, bugn aralarnda imzalanan antlamann birinci maddesinin u Avrupa devletlerine inhisar ettii kararlatrlmtr: Estonya, Finlandiya, Letonya, Polonya, Romanya, Trkiye, Yunanistan, Belika, Lksemburg, Hollanda ve svire. Yukardaki lkeler listesi antlamaya taraf hkmet arasnda varlacak mutabakat ile rvizyona tabiidir. Bu ek antlama kamuya duyurulmayacaktr. Arivlerden

S. 409 / NO. 273 SSCB DILER HALK KOMSERNN NGLTERE VE FRANSA'NIN SSCB BYKELLERNE VERD BELGELER 3 Temmuz 1939

MADDE I'N TASLAI Birleik Krallk, Fransa ve SSCB, aralarndan birinin gerek bir Avrupa devletinin bu devletten birine saldr yneltmesi sonucu, gerekse, bu devletin devletten birinin bamszlk ya da tarafszln herhangi bir saldr karsnda korumak zorunluluunu hissettii baka bir Avrupa lkesine kar dolayl ya da dolaysz bir saldrs sonucu bir Avrupa devletiyle dmanlk havas iine girmesi hlinde birbirlerine derhal ve her trl etkin yardm salamay taahht ederler. Bu maddede sz geen yardm Milletler Cemiyetinin ilkelerine uygun olarak, ancak cemiyetin ngrd ilemleri izlemeye veya buradan gelecek bir hareketi beklemeye gerek duymakszn verilecektir. MADDE III'N TASLAI I. Maddeye uygun olarak derhal yardm salama (ilkesine -.) zarar getirmeksizin ve bunun daha iyi hazrlanabilmesi iin antlamaya taraf hkmet uluslararas durum hakknda dzenli olarak danmalarda bulunacaklar ve barn karlar iin karlkl diplomatik destein hatlarn belirleyeceklerdir; I. maddede ierilen karlkl yardm ykmllklerini ilerlie sokma tehdidini arzeden koullarn ortaya kmas hlinde, aralarndan birinin isteiyle durumu incelemek ve karlkl yardm mekanizmasnn derhal ilerlie konulaca an ve Milletler Cemiyetinin ngrd tm ilemlerden bamsz uygulan tarzn birlikte karlatrmak zere hemen grmeye oturacaklardr. PROTOKOL TASLAI Antlamaya taraf hkmet, aralarnda bugn imzalanan antlamann I. maddesini dolayl ya da dolaysz saldr durumunda, dolayl saldr teriminden bir darbe (coup d'etat) ya da saldrga lehine politika deiikliinin anlalmas kaydyla, aadaki Avrupa devletlerine inhisar ettiini kabul etmektedirler: Estonya, Letonya, Finlandiya, Polonya, Romanya, Trkiye, Yunanistan ve Belika. Yukardaki lkeler listesi antlamaya taraf hkmet arasnda varlacak mutabakat ile revizyona tabiidir. Bu ek antlama kamuya duyurulmayacaktr. Arivlerden

S. 411 / NO. 274

SSCB DILER HALK KOMSERNDEN NGLTERE VE FRANSA'DAK SOVYET BYKELLERNE TELGRAF 3 Temmuz 1939 Bugn son ngiliz-Fransz nerilerine cevabmz verdim (*). Be lke ve Baltk devletinin adlarnn yalnzca gizli bir protokolde gemesi, ak anlamada ise bu konunun genel bir biimde formle edilip belli lkelere atfta bulunulmamas konusundaki ngilizFransz nerisini kabul ediyoruz. lkeye daha -svire, Hollanda ve Lksemburg- gvence verilmesi konusunda yeni ngiliz-Fransz nerisini reddettik; nk Sovyet hkmetinin poltikasn onaylayan Yksek Sovyetin gr ve kararnda onbir deil sekiz lke ele alnmt. Protokole deil ama iki lkenin -svire ve Hollanda- daha eklenmesini kabul edebiliriz; bu da sadece Polonya ve Trkiye'nin ngiltere ve Fransa'yla imzaladklarna benzer bir karlkl yardm pktn SSCB ile de imzalamalar kouluyla (mmkn olabilir -.). Bu da Polonya ve Trkiye SSCB'ye ilikin olarak yardm ykmlln kabul edeceinden, bizim iin ileri kolaylatracaktr. Bu olmakszn (yukarda ad geen sekiz lkenin dnda) yeni ykmllkler altna giremeyiz. Bugnk konuma bu sorun zerinde younlat. Dier deiiklik nerilerimiz unlard: ngiliz-Fransz-Sovyet Antlamas yalnzca dolaysz deil, dolayl saldry da gz nnde bulundurmalyd. Ayrca antlamada, derhal yardm salanmas (ilkesi -.) ne zarar verilmeksizin karlkl yardm taahhdnn ilerlie girmesini gerektirecek durumlarda ngiltere, Fransa ve SSCB arasnda grmelerin yaplmas salanmalyd. Bunun yan sra, karlkl yardmn salanmas hazrlklarnn daha etkin klnmas amacyla, antlamaya taraf hkmet dzenli olarak uluslararas durum zerine istiarede bulunmal ve bar yararna karlkl diplomatik destein hatlarn belirlemeliydi. HALK KOMSER

S. 417 / NO. 279 SSCB DILER HALK KOMSER TARAFINDAN NGLTERE VE FRANSA'NIN SSCB BYKELLERNE VERLEN SSCB, NGLTERE VE FRANSA ARASINDA YAPILAN ANTLAMAYA EK MEKTUP TASLAI

9 Temmuz 1939 Antlamaya taraf hkmet aadaki grlerde mutabakata varmlardr: 1. Bugn taraflarca imzalanan antlamann birinci maddesi u Avrupa devletlerine uygulanacaktr: Trkiye, Yunanistan, Romanya, Polonya, Belika, Estonya, Letonya, Finlandiya, svire ve Hollanda. 2. Ad belirtilen son iki devlet (svire ve Hollanda) ile ilgili olarak, antlama ancak Polonya ve Trkiye SSCB ile karlkl yardm paktlar oluturduklar takdirde yrrle girecektir. 3. ''Dolayl saldr'' ifadesi, yukarda belirtilen devletlerden herhangi birinin bir baka devletten gelen zor tehdidi altnda kabul ettii hareketleri kapsar ya da byle bir tehdit olmakszn, o devlete veya antlama taraflarndan birine kar saldr amacyla sz konusu devletin kuvvetleri ve topraklarnn kullanlmas dahil ve bunun sonucu o devletin bamszln yitirmesini veya tarafszlnn bozulmasn ierir. Yukardaki devletler listesi antlamaya taraf hkmet arasnda varlacak mutabakat ile revizyona tabidir. Bu ek antlama kamuya duyurulmayacaktr. Arivlerden S. 424 / NO. 286 FRANSA VE NGLTERE'NN SSCB BYKELLER TARAFINDAN SSCB DILER HALK KOMSERNE VERLEN BELGELER 17 Temmuz 1939 NGLZ-FRANSIZ-SOVYET ANTLAMASI Madde I Birleik Krallk, Fransa ve SSCB, aadaki (nedenlerden -.) birinin sonucunda, bir Avrupa devletiyle atmaya girdikleri takdirde, birbirlerine acilen btn etkili yardmlarda bulunacaklarn taahht ederler. 1. O devlet tarafndan bu lkeden birine bir saldr yneltilmesi hali, ya da 2. O devletin antlamaya taraf lkenin kendini bamszlk ve tarafszln korumaya ykml olarak grd herhangi bir Avrupa devletine saldrs. Antlamaya taraf hkmet arasnda yukarda ikinci fkrada geen ''saldr'' kelimesinin, sz konusu devlet tarafndan bir baka devletin zor tehdidi altnda kabul edilen bir hareketi kapsamas ve bamszln veya tarafszln terk etmesini ierdiinin anlalmas gerektii konusunda mutabakata varlmtr. Bu maddeye gre salanacak yardm Milletler Cemiyeti ilkelerine uygun olarak verilecek, ancak cemiyetin ngrd ilemleri izlemeye veya buradan gelecek bir hareketi beklemeye gerek duyulmayacaktr. NGLZ-FRANSIZ-SOVYET ANTLAMASI

Protokol Antlamay taraf hkmet aadaki konularda mutabakata varmlardr: 1. Bugn imzaladklar antlamann birinci maddesinin ikinci fkras u Avrupa devletleri iin uygulanacaktr: Trkiye, Yunanistan, Romanya, Polonya, Belika, Estonya, Letonya ve Finlandiya. 2. Yukardaki devletler listesi antlamaya taraf hkmet arasnda varlacak mutabakat ile revizyona tabidir. 3. Yukardaki listede ad gemeyen bir Avrupa devletine kar bir Avrupa devletinin saldrs ya da saldr tehdidi halinde, antlamaya taraf hkmet, herhangi birinin kendini yapmakla ykml hissedebilecei acil bir hareket karsnda n yarglara kaplmakszn aralarndan birinin ars zerine byle bir hareketin karlkl olarak onaylanabilmesi gryle derhal bir araya gelip birbirlerine danacaklardr. 4. Bu ek antlama kamuya duyurulmayacaktr. Arivlerden

S. 515 / NO. 326 FRANSIZ DILER BAKANLIINDAN FRANSA BAKANLAR KONSEY BAKANINA MEKTUP 16 Austos 1939 Fransz-ngiliz-Rus grmeleri Bay Naggiar'n (*) gzlemleri liikte Moskova Bykelimizin 15 Austosta bana ilettii, u srada Fransa, Byk Britanya ve SSCB arasnda yrtlmekte olan asker grmelerin gelimesine ilikin gzlemlerni dile getiren muhtray sunmaktan eref duyuyorum. Bu gzlemleri tmyle kiiye zel olarak deerlendirme nezaketini gsterirseniz size kran borcu duyacam.

Dileri Bakanna Sunulmak zere Avrupa leri Direktr Yardmcs BAKAN A. HOPPENOT TUTANAK FRANSIZ-NGLZ-RUS ASKER GRMELER Moskova Bykelimizin mesajna gre bir siyasal antlamann ykmllklerine ek olarak Rus hkmetinin nerdikleri, General Doumenc'in (*) grne gre bizim ve Polonya'nn gvenliinin karlarna uygun dmektedir. Bay Naggiar'n grne gre SSCB, grmeleri, douda snrl bir destek karl bizden batda etkin bir destek elde edecek ynte etkilemeye almak bir yana, Polonya'nn olumsuz tutumuyla douda Rus kuvvetlerinin de katlmasyla oluturulacak bir direni cephesine engel olmamas kaydyla, bize batda ek talepler ne srmeksizin douda olduka kesin bir yardm nermektedir. Bu konuda baarszla uranmas durumunda Ruslar, Polonya olumsuz tutumu nedeniyle onlar doudaki harekttan uzak tutmay srdrdke, onlara batda destek salamamz da istememektedir. Bu durumda asker grmelerin ve buna bal olarak temel amalardan biri Sovyetler Birlii'ni Polonya'ya yardm salamas olan siyasal antlamann anlamsz olacan bildiriyorlar. Moskova Bykelimiz bu konuda, bizi konunun tam yreine gtren bu szlere kar kacak bir ey bulmak zordur diye yazmaktadr. Ruslar douda sadece snrl bir yardm ve Fransz ve ngiliz misyonlarnn, talimata bal olarak, zerinde srar edecekleri stnkr bir durumdan kaynaklanan basit nlemlere hazrlkl olunabilecei gereini kabullenseler dahi, Bay Naggiar'n grne gre, Romanya sorunu bir yana, Polonya sorunu da yine kanlmazlk arzedecektir. ve nihayet ortaya karmak transit, ikmal ve ulam sorunlar kacak ve Varova hkmetinin katlmas veya rtl onay olmadka bu sorun zmsz kalacaktr. Moskova'da derhal sonuca erimek ihtiyacn gizlemek amacyla gvence verdiimiz Polonya'nn rzas olmakszn gvencemizin ok pahal ya da yetersiz kalmamas iin gerekli Rus desteinin kapsamnn daha kesin bir tanma varmay salamak zere durumun karmaklndan sz etmek, Bay Naggiar'a gre kumdan atolar ina etmekle edeerdir. Polonya'ya gvence nerirken, bu gvenceyi gerekli addettiimiz Sovyet destei zerine oturtmalydk. Bu karar baharda hakl gsteren koullar kukusuz imdi daha da geerlidirler. Bu durumda, Moskova Bykelimize gre Polonyallar ok gen olmadan daha az olumsuz bir tutum izlemenin gerekliliini kavramaldrlar. Buna ilikin olarak Naggiar General Doumenc'e tmyle gvenilmesi ve kendi tecrbesinin dayattnn dnda hibir snrlama getirilmeksizin onun Rus kuvvetlerinin doudaki saldrya kar etkin biimde katlmas konusundaki tm sorunlar tartmaya yetkili klnmas gerektiini dnmektedir. Mstakbel Asker Konvansiyon, tabiidir ki, ilgili hkmetlerin onayna sunulmaldr. Bu nedenle, Fransz hkmeti nihai onayn ancak Varova'yla temastan sonra verebilecei iin Polonyallarn rzas olmakszn bu konvansiyon tmyle sonulandrlamaz. Buna ilikin olarak Naggiar, Trkiye'yle konvansiyonu General Huntziger'ni tamamladn, ngiliz hkmetinin bunu sonradan onayladn hatrlatmaktadr. Moskova Bykelimiz, bu aamadaki esas noktann sonu olarak demektedir. SSCB ile asker grmelerin ilerlemesi ve doudaki Rus destei sorununa bal mevcut sorunlar ciddi biimde tartmay reddediimiz sonucu bir kopukluun olmasna meydan vermemektedir.

Almanya Dileri Bakanl arivlerinde bulunmu bir belge. KNC BLM STALN, ROOSEVELT VE CHURCHLL'N GZL YAZIMALARINDA TRKYE/1941-1944 BELGELERN LSTES Belge No. Belgenin Ad Sayfa 11/27 Babakan Churchill'den Bay Stalin'e 67 13/28 Bay Churchill'den Bay Stalin'e Kiisel Mesaj 70 14/29 Ekselanslar Bay Joseph Stalin'e 72 16/30 J. V. Stalin'den W. Churchill'e 76 21/31 W. Churchill'den J. V. Stalin'e 78 56/32 W. Churchill'den J. V. Stalin'e 80 36/33 F. Roosevelt'ten J. V. Stalin'e 85 85/34 Babakan Bay Churchill'den Bakan Stalin'e ok Gizli ve Kiisel Mesaj 86 88/35 Babakan Bay Churchill'den Bakan Stalin'e ok Gizli ve Kiisel Mesaj 89 89/36 Bakan Stalin'den Babakan Bay Churchill'e Kiisel ve Gizli Mesaj 93 105/37 Babakan Bay Churchill'den Bakan Stalin'e ok Gizli ve Kiisel Mesaj 95 109/38 Babakan Bay Winston Churchill'den Bay Stalin'e ok Gizli ve Kiisel Mesaj 96 110/38 Babakan Bay Churchill'den Bay Stalin'e Kiisel ve ok Gizli Mesaj 99 111/40 Bakan Stalin'den Babakan Bay Winston Churchill'e Kiisel Mesaj 100 115/41 Babakan Bay Winston Churchill'den Bay Stalin'e Kiisel ve ok Gizli Mesaj 102 117/42 Bakan Stalin'den Babakan Bay Winston Churchill'e Kiisel ve Gizli Mesaj 103 123/43 Babakan Bay Winston Churchill'den Mareal Stalin'e Kiisel ve ok Gizli Mesaj 105 90/44 Bakan Roosevelt'ten Bay Stalin'e (Kiisel ve ok Gizli) 110 198/45 Babakan Bay Winston Churchill'den Mareal Stalin'e Kiisel ve ok Gizli Mesaj 114 204/46 Babakan Bay Winston Churchill'den Mareal Stalin'e ok Gizli ve

Kiisel Mesaj 115 132/47 Mareal Stalin in Kiisel ve Gizli 118 230/48 Bay Churchill ve Bakan Roosevelt'ten Mareal Stalin'e ok Gizli ve Kiisel Mesaj 121 178/49 F. Roosevelt'ten J. V. Stalin'e 123 179/50 Stalin'den Roosevelt'e Kiisel ve Gizli 125 294/51 Bay Churchill'den Mareal Stalin'e Kiisel ve ok Gizli Mesaj 126 297/52 Bakan J. V. Stalin'den Babakan Bay Winston Churchill'e Gizli ve Kiisel 128 331/53 Mareal Stalin ve Babakan Churchill'den Bakan Roosevelt'e 130

S. 22 / No. 11(*) 6 Eyll 1941'de alnmtr. BABAKAN CHURCHLL'DEN BAY STALN'E Mesajnzn ruhuna uygun olarak hemen cevap veriyorum. Hibir gayretten kanmamamz gerekiyorsa da, batda k bastrmazdan nce Almanlar doudan karacak hava hareketinin dnda hibir ngiliz hareketine gerekten de olanak yoktur. Balkanlar'da Trkiye'nin yardm olmakszn, ikinci bir cephenin oluturulmasna da hi ihtimal yoktur. Eer ekselanslar arzu ederlerse, Genelkurmay Bakanlarmz bu sonulara vardrtan btn nedenleri belirtebilirim. Dileri Sekreterlii ve Genelkurmay Bakanlar ile bugn yaplan konferansta da bu nedenler, bykelinizle tartlm bulunmaktadr. Ancak, ne denli iyi niyetli olursa olsun, maliyeti yksek fiyaskolara yol aacak bir hareketin, Hitler'den baka kimseye bir yardm dokunmayacaktr. 2. Bana sunulan bilgilerden, Alman istilsnn doruk noktasna varm vahetinin halen bitmi bulunduu ve bu kn, kahraman ordularnza bir nefes aldraca izlenimlerini edindim. Ancak bu kiisel bir grtr. 3. kmal zerine, Rus endstrisinin uram bulunduu elem verici zararlarn pekiyi farkndayz ve size yardm etmek zere tarafmzdan her trl aba harcanmtr ve harcanmaktadr. Bay Harriman Misyonu'nun buraya, Londra'ya varn abuklatrmas iin Bakan Roosevelt'e telgraf ekiyorum; kauuk, alminyum, kuma, v.d., ile birlikte her ay gndermek zere mtereken sz verebileceimiz uak ve tanklarn saysn da, mmknse Moskova Konferansndan nce bildirmeye alacaz. Kendi hesabmza, istediiniz uak ve tanklarn aylk toplamnn yarsn size ngiliz retiminden gndermeye hazrz. Birleik Devletler'in de gereksinmelerinizin dier yarsn karlayacan umuyoruz. Size tehizat akn derhal balatacak her abay gstereceiz. 4. ran demiryollarn, lokomotif ve vagonlarn imdiki kapasitesi olan her hatta gnde iki trenden tam kapasiteye, yani her hatta gnde on iki trene karacak biimde ikmal etmek zere emirleri zaten vermi bulunmaktayz. Bu noktaya 1942 baharnda ulalacaktr, ve bu

zamana dek dzenli olarak gelitirilecektir. Lokomotif ve vagonlar petrol-yaktlya evrildikten sonra bu lkeden Kap' (mit Burnunu, .) dolaarak gnderilecektir ve yine demiryollar boyunca su ikmal yerleri ksalanmas gerekecektir. lk krk sekiz lokomotif ve drt yz vagonun sevkiyatna balanmak zeredir. 5. imdi sizinle mterek plnlar yapmaya hazrz. ngiliz ordularnn 1942 yl iinde kara Avrupas'n istila etmeye yetecek gce kavuup kavumamalar, beklenmedik olaylara balanmaldr. Kuzeyde size yardm etmeye ancak gecelerin uzad zaman olanak bulunabilir. Ortadou'daki ordularmz bu yl sonundan nce yedi yz elli bin ve ondan sonra, 1942 yaznda bir milyonluk gce eritirmeyi umuyoruz. Libya'daki Alman - talyan kuvvetleri imha edilir edilmez, btn bu kuvvetlerin gney cenahnzda safta toplanmas salanacaktr ve Trkiye'nin de, en azndan gvenilir tarafszln bozmamas iin tevik edilecei umulmaktadr. Bu arada artan bir iddetle Almanya'y havadan bombalamaya, denizleri ak tutmaya ve hayatta kalmaya devam edeceiz. 6. lk paragrafta ''satmak'' kelimesini kullanmsnz. Biz meseleyi o biimde grmedik ve bir demeyi asla dnmedik. Size verebileceimiz herhangi bir yardmn resmi hibir hesabn para zerinden tutulmad Amerikan dn Verme Senedindekiyle(*) ayn yoldalk temelinde olmas daha iyidir. 7. Finlandiya'ya, eski snrlarna ekilmedike, kendisine sava iln eden bir nota gndermek de dahil olmak zere her trl basky yapmak eilimindeyiz. Finlandiya'y etkileyecek mmkn olan btn admlar atmasn Birleik Devletlerden rica ediyoruz.

4 Eyll 1941 .

S. 25 / NO. 13 19 Eyll 1941'de alnmtr. BAY CHURCHLL'DEN BAY STALN'E KSEL MESAJ Mesajnz iin ok teekkrler. Harriman Misyonu'nun tm geldi ve gnboyu Lord Beaerbrook ve arkadalaryla birlikte almaktalar. Hedef, sizinle mmkn olan her yoldan aylk teslimat dzenleyecek belirli bir program zerinde alabilmek ve bylelikle de mhimmat sanayiinizdeki kayplar mmkn lde telafi etmek zere tm kaynak alanlarnn incelenmesidir. Bakan Roosevelt'in dncesi bu ilk plnn, haziran sonuna kadarki sreyi kapsamas gerektii yolundadr, ama doal olarak sizinle birlikte almaya zafere kadar devam edeceiz. Konferansn Moskova'da bu ayn 25'inde alabilecei umudundaym, ama herkes emniyetle toplanncaya kadar hibir beyanat verilmemelidir. Gzergh ve yolculuk biimi daha sonra belirtilecektir.

2. Basra Krfezi'nden Kafkaslar'a dek, bir batan br baa uzanan bir yolun, yalnzca demiryolu deil, bir kara yolunun almasna byk nem veriyorum. Bu yolun yapmnda Amerikan gayret ve rgtlenmesinin yardmn da salayacamz umuyoruz. Lord Beaverbrook btn ikmal ve ulatrma izelgesini aklayabilecektir; kendisi Bay Harriman ile ok yakn dostluk ilikileri iindedir. 3. Sizinle askeri ibirliini gerekletirebileceimiz btn muhtemel alanlar kurmaylarca incelenmi bulunmaktadr. ki cenah, kuzey ve gney, kukusuz en uygun imkn sunuyor. Eer Norve'te baarl hareket edebilseydik sve'in tutumu kuvvetle etkilenecekti; ancak u anda bu tasar iin kullanlacak ne kuvvet ne de gemilere sahibiz. Yine Gney'de byk dl Trkiye'dir; eer Trkiye kazanlabilirse, bir dier kuvvetli ordu elde mevcut olacaktr. Trkiye bizimle birlikte (savaa .) girmek ister, ancak bir korkusu vardr ki, bu da sebepsiz deil. Trklerin yoksun bulunduu teknik malzeme ikmali ve nemli lde ngiliz kuvveti (salanmas -.) konusunda sz verilmesinin, zerlerinde kesin bir etki yapmas muhtemeldir. Salt ortak dmana kar azami kuvveti salamak amacyla s izinle dier faydal yardm biimlerini aratrabiliriz. 4. Rus Donanmas'nn eksiklerinin ilk kaynaktan tamamlanmasnn Almanya'nn zararna olmas gerektii dncenize tamamen katlyorum. Zafer kesinlikle nemli Alman ve talyan gemilerinin denetimini bize verecektir ve bizim grmze gre, bu gemiler Rus Donanmasnn kayplarn telafi etmek ini en uygun olandr.

S. 26 / NO. 14 EKSELANSLARI BAY JOSEPH STALN'E Sevgili Bakan Stalin, ngiliz ve Amerikan Misyonlar u anda yola km bulunuyorlar ve bu mektup size Lord Beaverbrook tarafndan sunulacaktr. Lord Beaverbrook, kabinenin tam gvenine sahiptir ve benim en eski ve en yakn dostlarmdan biridir. Btn kalbiyle kendisini, ortak davann zaferine adam, tannm bir Amerikal olan Bay Harriman ile ok yakn ilikiler kurmutur. Byk Britanya ile Birleik Devletler arasnda, heyecanl mzakerelerde hazrlayabildiklerimizin tmn nnze sereceklerdir. Bakan Roosevelt nerilerimizin, ilk aamada, Ekim 1941 ile Haziran 1942 dahil olmak zere dokuz aylk dnem iinde size gndereceimiz aylk paylara (quota) ilikin olmasn kararlatrmtr. htiyatlarnz en iyi durumda tutabilmek iin, size her ay neler verebileceimizi tam olarak bilmeye hakknz vardr. Amerikan nerileri henz Haziran 1942 sonundan teye gitmemitir, ancak bundan sonra da her iki lke tarafndan dikkate deer lde daha byk paylarn ikmal edileceinden kuku duymuyorum; ve siz de, Nazi istils boyunca sava endstrinizin urad elem verici kayplar gidermek iin mmkn olann en ounu yapacamzdan emin olabilirsiniz. Bu konu zerine Lord Beaverbrook'un neler syleyeceini imdiden bilemiyorum. Haziran 1942'ni sonuna kadarki paylarn, hemen hemen tamamyla ngiliz retimi ya da Birleik Devletlerin bize satn alma veya dn Verme Senedi koullar altnda tahsis etmi olduu retimden ikmal edilmekte olduunun farkndasnzdr. Birleik Devletler, ithal edebilecekleri fazlann hemen hemen tamamn bize vermeyi kararlatrmlard ve bu sre iinde de yeni ikmal kaynaklar amak onlar iin gerekten kolay deildir. Birleik Devletler

retimine daha byk bir itim kazandrlacan ve 1943 ylyla birlikte Amerika'nn grkemli endstrisinin savaa uygun olarak tam faaliyete geeceini umut ediyorum. Kendi hesabmza, imdi varolan retim tasarlarmzdan nemli lde katkda bulunmakla kalmayp, halkmzdan, ortak ihtiyalarmz karlamak iin ek abalar salamaya uraacaz. Ancak, bizim ordunun ve onun plnlanm ikmalinin, herhalde sizinkinin ya da Almanya'nnkinin bete bir veya altda biri byklnde olduunu anlyorsunuzdur. lk dev ve ihtiyacmz denizleri ak tutmak, ikinci devimiz de havada kesin stnl elde etmektir. Britanya Adalar'ndaki 44 milyonluk insan gc zerine ilk talepler bunlardr. Ktadaki byk asker glerle kyaslanabilecek bir ordu ya da ordu mhimmat sanayine sahip olmay asla umut edemeyiz. Bununla birlikte, size yardm etmek iin elimizden geleni yapacaz. Genelkurmay Bakanlar Komitesindeki kiisel temsilcim ve bizim asker siyaset alanmz tmyle tanyan General smay (*), komutanlarnzla kendilerinin nerecekleri, pratik ibirlii plnlar zerinde almak konusunda yetkilendirilmitir. Libya'daki bat cenahmz dmandan temizleyebilirsek, Rus cephesinin gney cenahnda ibirliine girmek zere gerek Hava gerek Kara Ordusu olarak dikkate deer kuvvetlerimiz olacak. En abuk ve en etkili yardmn Trkiye'nin, Almanlarn birliklerini geirme taleplerine kar direnmeye ikna edilmesi, ya da, daha iyisi, savaa bizim yanmzda katlmasyla gelmi olaca kansndaym. Buna, gereken arl vereceinizden eminim. in halknn ana vatanlarn Japon saldrsna kar savunma mcadelelerine duyduunuz sempatiyi her zaman paylammdr. Doal olarak, dman saflarna Japonya'y da eklemek istemeyiz, ancak Birleik Devletler'in, Bakan Roosevelt'le yaptmz grmenin sonunda ortaya kan tutumu, zaten Japon hkmeti zerine daha da temkinli bir gre arlk kazandryor. Majestelerinin hkmeti adna, Birleik Devletler Japonya ile savaa girdii takdirde Byk Britanya'nn derhal onun yannda yer alacan aklamakta acele ettim. Her lkenin de, mmkn derecede, in'e yardm etmeyi srdrmesi gerektiini dnyorum; bu yardm Japonya'y sava ilnna provoke etmeksizin nemli llerde srdrlebilir. Hi kukusuz, halklarmzn nnde uzun bir mcadele ve strap dnemi yatyor, ama Birleik Devletlerin savaa bir taraf olarak gireceine dair byk umutlarm var. Eer yle olursa, zafere varmak iin dayanmaktan baka yol olmad konusunda hi kukum yoktur. Sava srdke, tek balarna btn insan soyunun te ikisini oluturan Britanya mparatorluu, Sovyetler Birlii, Birleik Devletler ve in'in byk halk kitlelerinin, kendilerine zulmedenlere kar omuz omuza yrdklerinin grlebileceini umuyorum. Tuttuklar yolun onlar zafere gtreceinden eminim. Rus ordularnn baars ve Nazi tiranlarnn mahvolmas iin yrekten dileklerimle, nannz, tenlikle. WINSTON CHURCHILL 21 Eyll 1941

S. 29 / NO. 16

J. V. STALN'DEN W. CHURCHILL'E Sevgili Babakan Churchill, ngiliz ve Amerikan Misyonlarnn Moskova'ya var ve zellikle bunlara Lord Beaverbrook ile Bay Harriman'n bakanlk etmi olmas ok olumlu bir etki yapt. Lord Beaverbrook, Moskova l Konferansnda (*) tartlan en cil sorunlarn dikkate alnmas ve belki de zmn hzlandrmak ve sonu vermelerini salamak iin elinden geleni yapt. Bay Harriman iin de ayn eyi syleyebilirim. Bu nedenle, size ve Bay Roosevelt'e, Moskova'ya byle yetkili temsilciler gnderdiiniz iin Sovyet hkmetinin iten kranlarn iletmek dileindeyim. Baz konularn Washington ve Londra'daki son karar ve zmlemelerine kadar ertelendii gereini bir yana brakrsak, cephemizdeki baz talihsiz koullardan ve bularn sonucu olarak bir grup fabrikann daha boaltlmasndan doan u anki asker ikmal ihtiyalarmzn, bu konferansta zerlerinde anlamaya varlan kararlar atn syleyebilirim. Yine de Moskova Konferans pek ok nemli i baard. ngiliz ve Amerikan hkmetlerinin aylk paylar arttrmak iin ellerinden geleni yapacaklarn ve u an iin plnlanm teslimata hz kazandracak en kk frsatlar deerlendireceklerini mit ediyorum, nk Hitlerciler (Hitlerites) SSCB zerine en iddetli basky uygulamak iin k ncesindeki aylardan yararlanacaklardr. Trkiye ve in ile ilgili olarak belirttiiniz dncelerinize katlyorum. ngiliz hkmetinin her iki ynde de u anda uygun faaliyetlerde bulunduunu umuyorum; SSCB'nin frsatlar imdi doal olarak ok snrl olduundan, bu zellikle ok nemlidir. Avrupa'nn yreinde sipere girmi olan Hitlerci ekya takmnn inine kar ortak mcadelemizin gelecei asndan, karlalan glklere ramen; zgrlk a halklarmzn kar iin Hitler'in yenilgisini salayacamz konusunda gvenim tamdr. tenlikle. J. STALN 3 Ekim 1941

S. 34 / NO. 21 22 Kasm 1941'de alnmtr. W. CHURCHILL'DEN J. V. STALN'E Az nce aldm mesajnz iin ok teekkrler. Savan balarndan itibaren Bakan Roosevelt ile kiisel yazmalara baladm; bu aramzda ok salam bir karlkl anlayn

kurulmasna yol at ve her zaman ilerin sratle tamamlanmasna yardmc oldu. Benim tek arzum sizinle de ayn yoldalk ve gven koullarnda almaktr. Finlandiya hakknda. Size 5 Eyll tarihli telgrafm gnderdiim srada kabineye Finlandiya'ya sava iln etme konusunda dnmesini tavsiye etmek iin olduka hazrdm. Sonradan aldm bilgiler Finlilerin, resm bir sava iln ile sank sandalyesine sulu Mihver devletlerin yannda oturtulup sonuna kadar savatrlmaktansa, sava durdurmalar, hareketsiz kalmalar veya snrlarna geri dnmelerinin Rusya ve ortak dava iin daha ok yardmc olacan dndrd. Ne var ki, gelecek on be gn iinde sava kesmezler ve siz hl onlara sava iln etmemizi isterseniz kesinlikle yle yapacaz. Kamuya herhangi bir aklama yapmann ok hatal olaca (dncenize) katlyorum. Bundan kesinlikle biz sorumlu olmazdk. Libya'ya saldrmz, mit ettiimiz zere oradaki Alman ve talyan ordularnn yok edilmesiyle sonulanrsa, savan bir btn olarak, ve Majestelerinin hkmetinin imdiye dein sahip olduundan daha ok zgrlkle, geni bir deerlendirmesini yapmak olana doacaktr. Bu amala, kendisini tandmz Dileri Sekreteri Eden'i yakn gelecekte sizinle Moskova ya da baka bir yerde bulumak zere Akdeniz zerinden gndermeye istekliyiz. Yksek asker ve dier uzmanlar da ona elik edecek ve kendisi yalnzca Kafkaslar deil gneyde ordularnzn arpt hatlara birlik gnderilmesi de dahil, savala ilgili her sorunu sizinle tartabilecektir. Ne gemicilik kaynaklarmz, ne de iletiim olanaklarmz bunlarn byk sayda kullanlmasna izin vermiyor. yle olsayd bile yine de ran zerinden birlik ya da ikmal sevki arasnda bir seim yapmanz gerecekti. Ayn zamanda sava sonrasnda barn rgtleniini de tartmak istediinize dikkat ettim. Bizim niyetimiz sizinle ittifak iinde srekli grerek, gcmzn sonuna kadar ve ne kadar uzarsa uzasn sava srdrmek. Sava kazanldnda ise, -ki buna eminim-, Sovyet Rusya, Byk Britonya ve ABD'nin savan esas orta ve Nazizmi yok eden aralar olarak zafer konseyi masasnda toplanacaklarn mit ediyorum. Doal olarak ilk hedef Almanya, zellikle de Prusya'nn nc kez zerimize gelmesini nlemek olacak. Rusya'nn komnist bir devlet olmas, ngiltere ile ABD'nin ise yle olmamas ve buna da hi niyetimizin bulunmad gerei, karlkl gvenlik ve hakl karlarmz iin iyi bir pln gelitirmemize asla engel tekil etmez. Dileri Sekreteri bu konularn tmn sizinle tartabilecektir. Btn Rusya cephesi boyunca istilclara kar grkemli direniiniz gibi Moskova ve Leningrad savunmanz da pekla Nazi rejiminin i yapsnda ldrc yaralar aacaktr. Ancak hesabmz byle bir talih zerinde kurmamal, onlara sonuna dek olanca gcmzle vurmalyz. S. 52 / NO. 56 18 Temmuz 1942'de alnmtr. W. CHRUCHILL'DEN J. V. STALN'E Austos 1941'de Kuzey Rusya'ya kk konvoylar gndermeye baladk ve arala kadar Almanlar, onlara mdahalede bulunacak bir adm atmadlar. ubat 1942'den balayarak konvoylarn boylar bytld ve Almanlar ondan sonra nemli lde bir denizalt kuvvetini ve ok sayda ua Kuzey Norve'e aktardlar ve konvoylar zerine kararl hcumlarda

bulundular. Konvoylarn refakatine mmkn olan en gl destroyer ve denizalt avcs gemiler verilince, konvoylar deiik, fakat grevlerine engel olmayan kayplarla, geebildiler. Almanlarn yalnzca denizalt ve uaklar kullanarak aldklar sonulardan honut olmadklar ak, nk konvoylara kar, denizst kuvvetlerini kullanmaya baladlar. Ne var ki, bizim talihimize, ilk olarak, Ay Adas'nn batsndaki ar deniz st kuvvetlerinden ve bu adann dousundaki denizaltlarndan yararlandlar. Home (Yurt Savunma) Filosu bylece dman denizst kuvvetlerinin hcumlarn nleyecek bir vaziyette bulunmaktayd. Mays konvoyu gnderilmeden nce, eer Almanlar, beklendii gibi deniz st kuvvetlerini Ay Adas'nn dousunda tutacak olurlarsa, kayplarn ok ciddi olaca konusunda Amirallik uyarda bulundu. Konvoyu yola karmaya karar verdik. Denizst gemilerince bir hcum gereklemedi ve konvoy balca hava hcumlarndan urad altda bir kaypla geti. Ancak P.Q. 17 sayl son konvoyda Almanlar kuvvetlerini nihayet bizim korktuumuz tarzda kullandlar. Denizaltlarn Ay Adas'nn batsnda younlatrdlar ve denizst kuvvetlerini Ay Adas'nn dousunda hcum iin ihtiyatta tuttular. P.Q. 17'nin so durumu henz belli deil. u anda sadece drt gemi Archangel'e varm bulunmaktadr, ama alts ise Nova Zemlya limanndadr. Ne var ki sonuncusu ayrca havadan bir hcuma urayabilir. Bu nedenle en iyi durumda konvoyun yalnzca te biri kurtulmu olacaktr. Kk dman sava filolarnn en kuzeyi grev yeri olarak semeleri hlinde bu konvoy harektn karlaaca tehlike ve zorluklar aklamalym. Yurt Savunma Filomuzu Ay Adas'nn dousunda ya da Alman ky slerinden kalkan uaklarn hcumlar altnda kalacaklar bir yerde tehlikeye atmann doru olmadn dnyoruz. Eer elimizdeki az sayda ok gl (gemi, .) tiplerinden bir ya da ikisi, yaknda Scharnhorst'un da eklenecei Tirpitz ve refakat gemileri faal durumdayken kaybedecek olursak veya ciddi yaralar alrlarsa, Atlantik'teki btn stnlk kaybedilmi olacaktr. Bizi hayatta tutan erzak ikmalini etkilemenin yan sra, sava gayretlerimizi de felce uratacak ve hepsinin stnde, ayda 80.000 gibi bir rakama ulaan Amerikan birliklerinin okyanustan gemesi engellenmi olacak ve 1943'te gerekten gl ikinci bir cephe kurma olana kalmayacaktr. Deniz Kuvvetleri danmanlarm Almanlarn denizst, denizalt ve hava kuvvetlerini imdilik koullarla ellerinde bulundurmalar hlinde, Kuzey Rusya'ya gidecek herhangi bir konvoyun tamamyla yok edilmesinin kesin olduunu bana sylediler. Geilerini srekli gn altnda yapmaya abalayacak konvoylarn, P.Q. 17'den daha iyi yolculuk edeceklerini umut etmek imdiye kadar pek mmkn olamamtr. Bu nedenle sonraki konvoy P.Q. 18'i yola karma abasnn size hibir yarar salamayaca gibi, ortak davaya da yalnzca lmcl kayp verdirecei sonucuna byk bir teessfle vardk. Ayn zamanda eer gelen konvoylarn tadklarnn en azndan belli bir orannn size ulamasnda makul bir olanak salayacak dzenlemeler yapabilirsek, bunlar bir an nce yeniden balatacamza sizi temin ederim. Sorunun dm, Barentz Denizi'ni Alman sava gemileri iin, onlarn bizim iin tehlikeli hle getirdii kadar tehlikeli hale getirmemizdedir. Mterek kaynaklarmzla yapmay hedeflediimiz bu olmaldr. Subaylarnzla grmek ve br pln yapmak zere kdemli bir subay en ksa zamanda Kuzey Rusya'ya gndermek istiyorum. Bu arada P.Q. konvoyunda seyredecek gemilerden bazlarn derhal ran Krfezi'ne gndermek zere hazrlandk. gidecek gemilerin seimi, ncelik tayan ykler hakknda anlamaya varabilmek iin Londra'daki Sovyet otoriteleriyle birlikte yaplacak. Eer avc uaklar (Hurricane ve Aircobralar) seilirse onlar gney cephesinde kullanmanz ve tutmanz mmkn m? Onlarn montajn Basra'da yapmay stlenebiliriz. Trans-ran yollarnn izinli gei kapasitesini ekim aynda aylk 75.000 tona kadar arttrmay umuyoruz ve ileride daha da arttrmak iin abalarda bulunmaktayz. Birleik Devletler hkmetinden lokomotif, vagon ve kamyon gndermek suretiyle yardm etmelerini rica ediyoruz. imdi Krfez ile Kafkaslar arasnda karadan mal naklinde kullanlmak zere ran Krfezi'nde monte

edilmekte olan Amerikan kamyonlarn SSCB iin kabul edecek olursanz byk bir trafik hacmi derhal kullanlm olacaktr. Tam kapasite kullanmn salayabilmek iin kamyon ve uaklarn dnda eyllde varmas taahht edilen ykn 95.000 tona ve ekimdekilerin 100.000 tona karlmasna karar verdik. 20 Hazirandaki telgrafnz kuzeydeki birleik harekttan sz ediyor. u srada daha fazla konvoy gnderilmesine engel olan unsurlar Kuzey Norve'teki harekta kara ve hava kuvvetleri de gndermemizi nlyor. Ancak subaylarmz ekimde veya bu aydan sonra, havalar makul lde kararnca birleik harektn ne derece mmkn olabileceini birlikte incelemelidirler. Eer siz subaylarnz buraya gnderebilirseniz daha iyi olur, ama bu olanakszsa, bizimkiler size gelebilirler. Kuzeyde birleik harekta ek olarak gney cephenizde size nasl yardm edebileceimizi inceliyoruz. Eer Rommel'in geri ekilmesini salayabilirsek hatlarnzn solunda faaliyet gstermek zere gl hava kuvvetlerini sonbaharda gnderebileceiz. kmallerinizi azaltmadan bu kuvvetleri Trans-ran yolu zerinde tutmann ne denli g olduu aktr, ama yakn gelecekte nnze ayrntl neriler koymay umuyorum. nce Rommel'i yenmeliyiz. Sava imdi youndur. Krk Boston (ua, .) iin teekkrlerimi bir kere daha ifade edeyim. Almanlar Afrika'ya durmakszn daha ok adam ve uak gnderiyorlar; ama byk takviyeler General Auchinleck'e ulayor; gl ngiliz Amerikan bombardman uak kuvvetlerinin yaknda var Rommel'in ikmal limanlar Tobruk ve Bingazi'yi tkayaca gibi Dou Akdeniz'e de gvenlik getirecektir. Bakan Stalin nezaketle nerdiiniz Polonya tmenini (*) onlar tam tehizat silhlandrabileceiniz Filistin'e, vatadalarnn yanna, katlmaya gndermemizin ortak karmza olacandan eminim. Bu gelecekte savata nemli bir rol oynayacaktr; ayn zamanda Trklere de gneyde saylarn artt duygusuyla sempati kazandrlm olur. Umarm ok yksek deer verdiim bu projeniz, Polonyallarn, Polonyal askerlerin tayinlerine byk lde baml, sayca kalabalk kadn ve ocuklar birlikleriyle gtrmek istemeleri yznden suya dmez. Bu bamllarn beslenmesi bize byk yk olacak. Ortak yararmz iin sadakatle kullanlacak bu Polonya ordusunu tekil etmek uruna bu yke katlanmaya deer olduu kansndayz. Levant (Dou) blgesinde biz de erzak sknts ekmekteyiz, ama oraya ulatrlabilmesi halnde Hindistan'da yeteri kadar erzak vardr. Eer Polonyallar getiremezsek, onlarn yerini halen srmekte olan ktann ngiliz-Amerikan istils hazrlklarna devam ederek doldurmalyz. Bu hazrlklar halihazrda Almanlarn iki ar bombardman grubunu Gney Rusya'dan Fransa'ya ekmesini salad. nannz, byk mcadelenizde bizim ve Amerikallarn size yardm etmek iin yapmayacamz faydal ve mantkl hibir ey yoktur. Bakan ve ben durmakszn corafya, deniz ve dman hava gcnn getirdii olaanst glklerin stesinden gelmenin yollarn aratryoruz. Bu telgraf Bakana gstermi bulunmaktaym.

S. 32 / NO. 36 F. ROOSEVELT'DEN J. V. STALN'E Aadaki pln hakkndaki faydal olabileceine inandm iten grnz renmek beni sevindirecektir:

Bata, ran, Irak, Trkiye, Suriye, Suudi Arabistan ve Msr hkmetlerine bir Alman zaferinin kendilerine getirecei tehlikeleri ve gelecek iin ve gelecek iin en byk umutlarnn Nazilerin Yakn ve Ortadou'da egemenlikleri altndaki blgelerde yenilmesinde yattn aklamak amacyla Bay Wendell Wilkie'yi bu lkelerin hkmetlerini ziyaret iin gnderiyorum. Bay Wilkie tmyle deiik bir ama iin Sovyeter Birlii'ni ziyaret etmeye de ok isteklidir. stilclar pskrtmede lmez dnce birliini ve yapmakta olduunuz byk fedakrlklar kendi gzleriyle grme (isteine -.) ek olarak, Rus halknn gerekletirdii harikulade gelimeler hakknda daha fazla bilgi sahibi olmak isteindedir. Bildiiniz gibi, kendisi 1940 seimlerinde benim rakibimdi; bugn de aznlk partisinin bakandr. Benim idaremin Nazizme kartlk ve hkmetinizle gerek dostluk (yolundaki -.) d politikasn canla bala desteklemekte ve sava ilerine byk apta yardm etmektedir. Kiisel dncem imdi ve gelecek iin, Bay Wilkie'nin Sovyetler Birliine yapaca bir ziyaretin ok iyi olacadr. Eylln ilk iki haftas iinde uakla Sovyetler Birliine gemi olacak. Onun yapaca ksa bir ziyareti ho karlayp karlamayacanz itenlikle ve zel olarak bana bildirirseniz, mteekkir olacam. 9 Austos 1942 S. 75 / NO. 85 BABAKAN BAY CHURCHLL'DEN BAKAN STALN'E KSEL VE GZL MESAJ Her ikisi de elime geen 8 Kasm ve 10 Kasm tarihli mesajlarnz iin ok teekkrler. 2. Gney cephenizde yirmi ngiliz ve Amerikan Hava Filosunun kullanlmas iin yaplacak n dzenlemeler konusunda Sovyet, Amerikan ve ngiliz temsilcileri arasnda geen kurmay dzeyindeki tartmalarda Byk Britanya'y temsil etmek zere Hava Mareal Drummond'u atadm. Hava Mareal Drummond'a, kk bir kurmay subaylar topluluu ile birlikte derhal Kahire'den ayrlp Moskova'ya hareket etmesi iin emir verilmitir. 3. Gerek Msr, gerek Fransz Kuzey Afrikas'ndaki harektmz, nemli baarlar kazand. u anda Sirenaik'e derinlemesine szm durumdayz. Tobruk az zaman nce yeniden zaptedilmitir. O szde Panzer ordusu imdi iinde zorlukla birka tankn bulunabilecei bir hurda ynndan baka bir ey deil ve amanszca pelerindeyiz. Bingazi'nin yaknda kurtarlmas bana hemen hemen kesin gibi gzkyor; dman Trablus'un ilerine kap Aghelia'da bir saf tutmaya abalayacaktr. Zaten Bingazi'den levazm depolarn boaltmakta ve Sirte Krfezi'nde yeni takviye edilmi ve snrl (restricted) sler ama gayreti iindedir. 4. ''Torch'' (*) pek gzel yanmakta ve General Eisenhower ve bizim kendi kumandanlarmz Fransz Kuzey Afrikas'nn tamamyla kontroln salayp Tunus burnunda olaanst bir hava gc ina etme konusunda her umuda sahipler. Btn byk birlik konvoylar Okyanus'un tesinden ve ngiltere'den emniyetle intikal etmiler ya da etmektedirler. Kuzey Afrika'da General Giraud'nun (*) komutas altnda gl bir anti-Alman Fransz ordusu kurmay mit ediyoruz. 5. spanya ve Portekiz'deki siyasal reaksiyonlar ok tatmin edici olmu ve Cebelitark Liman ile havaalannn kullanlamaz hle gelme tehlikesi imdilik bir endie konusu olmaktan kmtr. Konumalarmzda bizim ve ayn zamanda sizin tarafnzdan da ngrlen Almanlarn Fransa-Vichy'yi istilas, hepten iyidir. Vichy'nin Fransz milleti zerindeki felce uratc etkisinin zehiri azalacak ve halkn tm, Almanlardan igal edilmi blgede nefret edildii kadar nefret etmeyi yaknda reneceklerdir. Toulon Filosu'nun (**) kbeti

mehuldr. Almanlar, kendilerini onun teslim olmasn isteyecek kadar kuvvetli hissetmemi olacaklar ki, Toulan'a sayg gstermeye niyetli olduklar bildirilmitir. Emrimizde bulunan Amiral Darlan filonun Bat Afrika limanlarna doru yol almasn istemitir. Bu emre itaat edilecei halen phelidir. 6. Btn Afrika kys boyunca mevcut durumun byk lde tersine evrilmesi gereklemitir ve byle kalacana gvenilebilir. Eer Akdeniz'de asker trafik iin bir geit aabilirsek gemi nakliyat sorunumuz byk lde zlecek ve Trkiye ile bugne kadar mmkn olandan ok daha yakn temas iinde olacaz. Amerikan teebbsnn baarsndan ok memnun olan Roosevelt ile muhabere halindeyim. Durumun btn, iddetli hareketin ilerletilmesi hedefiyle birka gn iinde yeniden gzden geirilmelidir. Gelecek iin dndklerimizi en yakn zamanda renmenizi salayacam. u son g aylarda metanetle tam olduunuz haksz arln birazn omuzlarnzdan almak konusunda ne kadar istekli olduumuzu bildiinizden eminim. Bu arada, Kafkaslar blgesine k aylarnda szlmayacandan hl emin olduunuz varsaymndan hareket ediyorum. 13 Kasm 1942 .

S. 78 / NO. 88 BABAKAN BAY CHURCHLL'DEN BAKAN STALN'E OK GZL VE KSE MESAJ Sizin scak ve yrekten kutlamalarnz almak bana en byk memnuniyeti verdi. Samimi kiisel ilikilerimize hayatlar sz konusu olan byk kitlelere kar devlerimizin yerine getirilmesinde en nemli yeri veriyorum. 2. Bakann kendisinden rica ettiim on iki Amerikan destroyerini byk zntyle bana dn verememesine ramen, zlanda'dan otuzun stnde gemiden oluan bir konvoyun 22 Aralkta yola kmas iin gerekli dzenlemelerin yaplmasn salam bulunuyorum. Amirallik harekt nceki gibi subaylarnzla birlikte plnlayacaktr. Almanlar, ''Torch''un sonucu olarak uaklarnn byk ksmn Kuzey Norve'ten Gney Avrupa'ya kaydrdlar. te yandan Norve'teki Alman denizst kuvvetleri hl nbetteler. Amirallik, kt hava artlarnn da yardm ettii, imdi ise bulumak zere gnderdiimiz kruvazrlerin korunmas altnda bulunan Q.P. konvoyunun bu ana kadar gsterdii gelimelerden honuttur. 3. Bakan Roosevelt'e Trkiye hakknda baz n dncelerimi bildirdim ve onun da benden bamsz olarak benzer grlere sahip olduunu rendim. Bana gre, Trkiye'yi baharda bizim yanmzda savaa sokmak iin youn bir biimde aba harcamalyz. Bu amala Trkiye'nin statsn ve toprak btnln garanti eden bir ngiliz-Sovyet antlamasna Birleik Devletlerin de katlmasn isterim (*). Bu kuvvetin hepsini bir hizaya sokacaktr; ve Amerikallar Trklere byk nem vermektedirler. kinci olarak, biz halen Trkiye'ye Ortadou'dan iinde iki yz tankn da bulunduu nemli bir mhimmat sevkiyat yapmaktayz. K sresince kara gzergh ya da Levant kysn izleyerek, Trkiye'ye

mhimmat ikmali svketmeye devam edeceim. Eer izin verilirse sivil giyinmi uzmanlar eitim ve bakm amacyla, birlikte gidecekler. nc olarak Trkiye tehdit edilmesi ya da bize katlmaya istekli olmas hlinde ona yardma gitmek zere bahar banda Sekizinci, Dokuzuncu ve Onuncu Ordulardan alnacak askerlerle Suriye'de nemli byklkte bir ordu kurmay umuyorum. Kafkaslar veya onun kuzeyindeki harektnzn da byk etki uyandrabilecei aktr. Eer Trkiye'yi savaa sokabilirsek Karadeniz'de sizin sol cenahnza bir sevkiyat gzergh ama ile ilgili harektta bir ilerleme kaydetmi olmakla kalmayp, ayn zamanda sizin Kafkaslardaki ana petrol ikmal yerlerini baaryla savunmanz asndan Mihver iin hayati nem kazanan Romen petrol sahalarn Trk slerinden ar bir ekilde bombalayabiliriz. Trkiye'nin iine yaplacak bir hamlenin avantaj bunun esasta karadan yrtlebilmesi, Orta Akdeniz taarruz hareketini glendirerek deniz kuvvetlerimizin ve hava kuvvetlerimizin ounu barndrmasdr. 4. Bakan Roosevelt'in her birimizin, eer sizce kabul edilebilirse, iki yksek ngiliz subay ile iki Amerikaly savan 1943'teki bu ksmn plnlamak amacyla yakn bir gelecekte Moskova'ya gnderme nerisini kabul etmi bulunuyorum. Eer kabul ediyorsanz bana bunu renme imkn tanmanz istirham ederim. 5. Bakan Stalin, gemi ile ulatrmann kstlayc bir faktrmz olduunun umarm farkndasnz. ''Torch''u gerekletirmek amacyla Trans-Atlantik refakatilerinin saysn ylesine azaltmak zorunda kaldk ki, kasmn ilk yars imdiye kadar en kt aymz oldu. Biz ve Amerikallar ayda 700.000 ton orannda bir kayb yaptmz bteye koymutuk, yine de ihtiyat akemizi hl gelitirmekteyiz. Yl boyunca ortalama zarar o kadar kt olmamt, ancak kasmn bu ilk iki haftas en kts oldu. O kadar byk topraa sahip olan siz, bizim ancak deniz muhabere ve ulatrmalarmzla orantl olarak yaayp savaabileceimizi anlamakta zorluk ekebilirsiniz. 6. Darlan kargaasndan (*) rahatsz olmaynz. Byk bir ngiliz-Amerikan ordusunu Fransz Kuzey Afrikas'na aktardk ve orada salam bir yer tutuyoruz. Fransz ordusunun direnmemi olmas ve imdi ise artan destei sayesinde programmzn belki on be gn nndeyiz. lk nce Tunus Burnu'nu ve Bizerte Deniz ss'n elde etmek azami lde nemlidir. Bizim Birinci Ordunun nder unsurlar muhtemelen derhal hcuma balayacaklar. Bir kez orada ok kuvvetli hava gcyle birlikte yerleince sava bugne dek mmkn olmayan bir younlukla Mussolini ve onun faist etesinin tepesine indirebiliriz. 7. Ayn zamanda Byk Britanya'da gl bir ngiliz-Amerikan ordusu ve hava kuvvetleri kurup gneydou ve gney kylarmz boyunca srekli hazrlklar yaparak, Almanlar Pas de Calais, vb.'de eli kolu bal tutar, elverili bir frsattan yararlanmak zere hazr beklerz. Yine bombardman uaklarmz daimi artan bir iddetle Almanya'y devaml dvecekler. Bylece ilmik iledii sutan hkm giyenin boynunda iyice skacaktr. 8. Saldrnzn muhteem haberleri ulayor. Nefeslerimizi kesen bir dikkatle izliyoruz. Btn iyi dilekler. 24 Kasm 1942

S. 80 / NO. 89

27 Kasm 1942'de gnderilmitir. BAKAN STALN'DEN BABAKAN BAY CHURCHLL'E KSEL VE GZL MESAJ 25 Kasmda aldm mesajnz iin teekkr ederim. Kiisel ilikimizin ilerletilmesinin yksek lde nemli olduu grnz tmyle paylayorum. Archangel'e baka bir byk konvoy gnderilmesinde attnz admlar iin kranlarm ifade ederim. u anda zellikle Akdeniz'de ngiliz filosunun nemli harekt asndan da bunun sizin iin ok g olduunun farkndaym. Trkiye'yi bizim yanmzda baharda savaa sokmak iin her eyi yapmann gereklilii ile ilgili olarak Bakan Roosevelt ve size katlyorum. Bu kukusuz Hitler ve onun su ortaklarnn ksa srede yenilgisi iin ok ey ifade eder. Darlan iinse, sanyorum Amerikallar ondan, Kuzey ve Bat Afrika'nn igalini kolaylatrmak iin ustaca yararlanmlardr. Asker diplomasi, sava amalar iin yalnzca Darlanlardan deil, eytan ve bykannesinden bile yararlanmay bilmelidir. Mesajnzn siz ve Amerikallarn, Almanlarn, Pas d Calais vd.'de eli kolu bal tutmak amacyla gneydou ve gney kylarnz boyunca hazrlklar srdrdnz ve elverili bir frsattan yararlanmak zere hazr olduunuzu bildiren ksmlarn dikkatle okudum. Umarm bundan 1943 baharnda Bat Avrupa'da ikinci bir cephe ama konusunda Moskova'da verdiiniz szden vazgeeceiniz anlam kmyor. Bakan Roosevelt'in ve sizin, bizim genelkurmayn temsilcilerinin 1943 iin gereken sava plnlarn hazrlamak zere Moskova'da bir konferansta toplanma nerinizi kabul ediyorum. Sizin temsilcilerinizi ve Amerikallar istediiniz zaman karlamaya hazrz. u ana kadar Stalingrad harekt dier birok eyin yan sra Alman uaklarnn btn gleriyle hareket etmelerini nleyen kar ya ve sisin de yardmyla baaryla ilerliyor. Dman kskvrak balamak ve gneye kuvvet kaydrmasn nlemek iin Merkez Cephede bu gnlerden birinde aktif harekt plnlamaktayz.

S. 88 / NO. 105 BABAKAN BAY CHURCHILL'DEN BAKAN STALN'E OK GZL VE KSEL MESAJ Bakan Roosevelt ile aramzda, Trk Bakanna, gelecekteki muhtemel olaylara bakarak Trk ordusuna daha iyi ve daha hzl tehizat verilmesini dzenlemek zere kendisiyle bir buluma nermem gerektii konusunda anlatk. Trk Bakan verdii cevapta, Trkiye'nin ''genel savunma gvenliini'' arttracak bu pln itenlikle karlayarak, eer ben de istersem, bu bulumann gereklemesini takiben kamuya duyurulmasn arzu ettiini belirtti. Bu konuda grlerimi aramzda teati edilen telgraflardan zaten biliyorsunuz ve sizi annda, tam olarak bilgilendireceimden emin olabilirsiniz.

Sovyet ordularnn devam eden olaanst kahramanlklarna hayranlk ifadelerimi yeniden kabul etmenizi istirham ederim. 27 Ocak 1943

S. 90 / NO. 109 BABAKAN BAY WINSTON CHURCHILL'DEN BAY STALN'E OK GZL VE KSEL MESAJ Trkiye hakkndaki telgrafnz iin teekkr ederim. 30 Ocakta Adana'da btn nemli Trklerle bulutum ve uzun, ok dosta konumalarmz oldu (*). Her ikimize de yaknlamakta epey mesafe katetmi olduklarna kuku yok ve Amanya'dan gelen haberler de onlar oradaki koullarn kt olduuna inandrm bulunmaktadr. lk i, imdiye kadar ok az verebildiimiz modern silhlarla onlar donatmaktr. Tek yol durumundaki Toros demiryolundan yararlanabilmeleri iin gerekli her eyi vermek ve ayn zamanda Msr'dan da ikmal tamak iin birka gemiyi dn vermek zere anlatm. Ayrca, lde ele geirilen Alman tehizatnn bir ksmn da onlara vermekteyim. Mhimmatn transit olarak ulatrlmasn salamak zere Ankara'da bir mterek ngiliz-Trk asker komisyonu kurmaktayz. Almanya veya Bulgaristan'dan gelebilecek bir hcum karsnda onlara yardm etmek iin mtereken plnlar yapmaktayz. 2. Bizim yanmzda savaa girmeleri hakknda hibir kesin siyasal taahht veya vaadde bulunmalarn rica etmi deilim. Ancak benim grme gre, yl bitmeden ve hatta muhtemelen daha da erken, Birleik Devletlerin savaa girmesinden nce gsterdii gibi zoraki bir tarafszlk yorumuyla bizim yanmzda savaa girebilirler. Bylelikle; zellikle ordularnzn Maykop'u ele geirdii u sralarda Almanya iin hayati bir nem kazanan Ploesti petrol kuyularn bombardman eden ngiliz ve Amerikan uaklarnn yakt ikmali iin havaalanlarn kullanmamza izin verebilirler. Tekrarlyorum, kesin bir siyasal taahht istemi ya da alm deilim ve bu konuda diledikleri biimde davranmakta serbest olduklarn syledim. Bununla birlikte beni karlamalar ve size telgrafla gndermekte olduum ortak bildiri, onlar anti-Hitler sistem iinde ncekinden ok daha ak bir konuma koymaktadr ve bu, btn dnyada da byle anlalacaktr. 3. Sovyetler Birliinin byk gc asndan sava sonras konumlarndan doal olarak endie duymaktalar. Kendi deneylerime dayanarak, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin imdiye kadar hibir antlama ya da taahhdn bozmam olduunu kendilerine syledim; iyi bir antlama yapmann zamannn imdi olduunu ve Trkiye iin en emin yerin bar masasnda bir muharip gibi muzafferlerle birlikte oturmas olduunu belirttim. Btn bunlar balaklmza uygun bir biimde ortak karmz iin syledim ve umarm siz de onaylarsnz. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinden gelecek herhangi bir dosta davrana, eminim ki, cevap vermeye hazr olacaklardr. Btn bunlar hakkndaki iten grlerinizi almak beni sevindirecektir. Onlarla, zellikle de Bakan nn'yle ok yakn kiisel ilikiler kurmu bulunmaktaym. 4. Bakan Roosevelt'e gnderdiiniz son telgrafta Kuzey Afrika'daki Mttefik harektnn yavalamas konusunu sormutunuz. ngiliz Sekizinci Ordusunun sz konusu olduu

kadaryla, o zamandan bu yana Trablus ve Zuar' aldk ve yakn bir zamanda Tunus'a da zorla girip dman Marada ve Gabes mevzilerinden pskrtmeyi umuyoruz. Trablus'taki limann temizlenmesi ve yeniden inas byk bir sratle ilerlemektedir. Ancak u anda ulam hatlarmz Bingazi'ye ve ksmen 1600 mil tedeki Kahire'ye bile uzanmaktadr. Gl Amerikan Kuvvetleri'yle takviye edilmi Birinci Ordumuz, ikmallerini ileriye gtrmektedir ve en ksa zamanda Sekizinci Ordu ile birlikte hcum edecektir. Yal iklim gibi, 500 mil kadar kara ve demiryolu ulamnn yetersizlii de ciddi bir faktrdr. Bunlara ramen dmann nisan sonu veya muhtemelen daha da nce tamamen yok edilecei veya Afrika sahillerinden pskrtleceini umuyorum. yi bilgi alan kaynaklarma dayanan kendi tahminim, Tunus'taki Beinci Alman Panzer Ordusunun gcnn 80.000 Alman ve onlarla birlikte 25.000 ila 30.000 talyan tayin mevcuduna sahip olduudur. Rommel'in tayin mevcudu 150.000 Alman ve talyan'dr; ancak her halde bunlardan yalnzca 40.000'i savaabilmektedir ve silh bakmndan zayftrlar. Bu kuvvetlerin yok edilmesi acil hedefimizdir. 5. Bana ve Bakana Kazablanka'da kararlatrlm belirli harekt hakkndaki pek hakl ve yerinde sorularnz daha sonra cevaplandracam. 6. Feld Mareal Paulus'un (*) teslimi vle Alman Altnc Ordusunun sonuna ilikin tebriklerimi kabulnz istirham ederim. Bu, gerekten de fevkalade bir baardr. 1 ubat 1943 S. 92 / NO. 110 BABAKAN BAY CHURCHILL'DEN BAY STALN'E KSEL VE OK GZL MESAJ Trk-ngiliz toplants konusunda sizin nceden haberdar edilmi olup olmadnz aklamam istendi. Sanrm ylece cevaplamak doru olur: ''Evet. Bakan Stalin'in tamamen bilgisi olmutur.'' Buna karlk siz de Moskova'da bir aklama yapabilirsiniz. Bu son durumda bana danmaya ihtiyacnz yok, nk syleyeceklerinizin yardmc olacandan eminim. 2 ubat 1943

S. 92 / NO. 111 6 ubat 1943'te gnderilmitir. BAKAN STALN'DEN BABAKAN BAY WNSTON CHURCHILL'E KSEL MESAJ

Trkiye konusundaki 2 ve 3 ubat tarihli mesajlarnz aldm. Adana'da Trk liderleriyle yaptnz konumalar hakknda verdiiniz bilgilere teekkr ederim. Trklerin, Sovyetler Birliinden gelecek herhangi bir dosta davrana cevap vermeye hazr olabilecekleri yolundaki aklamanza atfen bizim Trkiye ile ilikili olarak, gerek SovyetAlman savann patlak vermesinden birka ay nce, gerekse sava baladktan sonra dosta nitelii ngiliz hkmetince de bilinen birok aklama yaptmz belirtmenin uygun olacan dnyorum. Trkler, Almanlar kzdrmaktan korkarak buna bir karlk veremediler. nerdiiniz bu davrana da ayn biimde karlk verecekleri varsaylabilir. Trkiye'nin uluslararas konumu olduka nazik kalmaktadr. Bir yandan, Sovyetler Birliine dostluk ve tarafszlk antlamas ve ngiltere'ye karlkl yardm ve saldrya kar koyma antlamas ile baldr; te yandan, Almanya'nn Sovyetlere saldrsndan gn nce tamamlanan dostluk antlamas ile Amanya'ya baldr. imdiki koullarda, Trkiye'nin Sovyetler Birlii ve ngiltere'ye olan ykmllklerini yerine getirmesiyle Almanya'ya olan ykmllklerini yerine getirmeyi nasl badatrmay dndn bilemiyorum. Buna ramen, Trkler, Sovyetler Birlii ile daha yakn ve dosta ilikiler istiyorlarsa brakn yle sylesinler. Bylesi bir durumda Sovyetler Birlii onlar yar yolda karlayacaktr. 2. ngiliz-Trk toplants hakknda bana bilgi verdiinizi sylemenize kesinlikle itirazm yok, ancak aldm bilginin tam olduunu syleyemem. 3. Birinci ve Sekizinci ngiliz Ordular ve Amerikan Birliklerinin Kuzey Afrika'da yapacaklar taarruzlarda ve talyan-Alman Birliklerinin Afrika kylarndan bir an nce kovulmasnda size baarlar dilerim. 4. Feld Mareal Paulus'un teslimi ve Stalingrad'da embere alnan dman birliklerinin yok edilmesine ilikin gnderdiiniz dosta kutlamalarnza karlk teekkrlerimi ltfen kabul ediniz.

S. 96 / NO. 115 BABAKAN BAY WINSTON CHURCHILL'DEN BAY STALN'E KSEL VE OK GZL MESAJ Trklere dosta mesajnzdan sz ettim. Trk hkmeti, sizinle ilgili elilikler kanalyla gr al veriine girmeye byk bir memnuniyetle hazr bulunduunu size bildirmek zere bana yetki vermitir. Anladma gre, Trkler Ankara'daki bykelinizle uyumlu bir temas iinde bulunmaktadr. 2. Trk Dileri Bakan kendi dncesinin (yaplacak, .) bu gr al veriinin mmkn olan en ksa zamanda ve tercihan Moskova'da balamas yolunda olduunu bykelimize bildirmitir. Kendisi, Adana Konfransn bir balang noktas olarak almak gerektiini nermektedir. (Bu balang noktasna, .) Ploeti, vd. yerlere taarruz iin gerekli hava sleri hakknda deindiim madde de dahildir ve eer arzu edilirse ortak bir bildiri benzeri bir aklamada bu maddeye yer vereceklerdir.

3. Sir A. Clark Kerr, Adana'daki grmeler hakknda benden (ald, .) tamamlayc bilgileri size getirmektedir. Ne yazk ki, kt hava koullar nedeniyle bir haftadr yola kamamtr. 4. Sizden naklen deil de kendi hesabma onlara gtrmemi istediiniz bir ey varsa bildirmenizi istirham ederim. 17 ubat 1943

S. 97 / NO. 117 2 Mart 1943'te gnderilmitir. BAKAN STALN'DEN BABAKAN BAY WINSTON CHURCHILL'E KSEL VE GZL MESAJ Trk hkmetinin Sovyet hkmetiyle gr al veriine girme arzusu hakkndaki 17 ubat tarihli mesajnz aldm. Bay Kerr'in sizden getirdii belgeyi de 24 ubatta aldm: (1) Babakann (Churchill, .) Adana Konfransnda Cumhurbakan smet'e Trk heyetine yapt konumalarn tutanak zetleri: (2) Adana'da 30-31 Ocak 1943'te toplanan ngiliz-Trk konfransnn zerinde anlamaya varlan sonular ve (3) Sava sonras gvenlii hakknda bir muhtra (*). Bilgiler iin teekkr ederim. Trk Dileri Bakannn 13 ubatta Sovyet-Trk ilikilerini gelitirmek amacyla, hkmetinin Sovyet hkmetiyle grmelere balamasn arzu ettiini Ankara'daki Sovyet Bykelisine tavsiye yollu bildirdiini bilginize sunmay gerekli gryorum. Sovyet hkmeti, Ankara'daki bykelisi kanalyla Trk hkmetinin Sovyet-Trk ilikilerini gelitirme arzusunu memnuniyetle karlad biimde yantlad ve bu grmelere balamak iin hazr olduunu belirtti. imdi, kendisiyle grmelere balamay plnladmz Trk Bykelisinin Moskova'ya dnn beklemekteyiz. Bu frsattan faydalanarak, tamamen iyilemeniz ve hzla salnza kavumanz iin iten dileklerimi iletiyorum.

S. 99 / No. 123 BABAKAN BAY WINSTON CHURCHILL'DEN

MAREAL STALN'E KSEL VE OK GZL MESAJ Bay Roosevelt, 16 ubat tarihli mesajnza verdii cevabn bir kopyasn da bana gnderdi. Bizzat cevap verebilecek kadar iyiletim. 2. Birinci gerevimiz, Mihveri kod ad bir sonraki mesajmda yer alan harektla Afrika'dan temizlemektir. Bunun nisan sonuna doru tamamlanacan umuyoruz; bu vakte kadar says eyrek milyonu bulan Mihver birlikleriyle atma iinde olacaz. 3. Bu arada yeni kod ad ''Husky'' (*) olan (bir sonraki mesajma baknz) harektn Kazablanka'da plnladmzdan bir ay nce, yani haziranda balamas iin gerekli btn hazrlklar yaplmaktadr. 4. Dou Akdeniz'deki harekt iin u plnlar incelenmektedir: a. Girit ve/veya Onikiada'nn ele geirilmesi, ve b. Yunanistan'a karma yaplmas. Bu harektn zamanlanmas, karma ve sevkiyatta kullanlacak gemilerin gerekli montaj hazrlklar ile ''husky''nin sonularna byk lde baldr. Trkiye'nin yardm ve Trk havaalanlarndan yararlanlmas doal olarak son derece deerli olacaktr. Uygun bir zamanda onlardan bu konuda ricada bulunacam. 5. Tunus ve Bizerte'nin bir hamlede alnmasn ngren ngiliz-Amerikan abasndan, dmann gc, yamur mevsiminin yakn olmas, topran zaten yumuak olan karakteri ve ulamn Cezayir'den 500, Bone'dan 160 mil uzaklkta kt yollar ve tek hat Fransz demiryolu zerinden bir haftada yaplmas dikkate alnarak Aralk aynda vazgeildi. Orduya ikmal salanmas ise, dman uak ve denizalt saldrlar karsnda ancak denizden ve kk apta mmkn olabilirdi. Bylece ileri alanlarda petrol ya da dier ikmali toplamak mmkn olmad. gerekte, halen orada mevcut olan birlikleri beslemenin dnda birey yaplamazd. Hava (harekt, .) iin de ayn ey sz konusuydu; geici (sahra) hava-alanlar kullanlamaz haldeydi. Taarruzu durdurduumuzda Tunus'da talyanlar'n ve hl Trablus'da bulunan Rommel'in dnda 40,000 Alman bulunmaktayd. Kuzey Tunus'daki Alman kuvvetleri imdi bu rakamn iki katndan fazladr ve Almanlar bulabildikleri her adam uak ve destroyerlere koyup buraya gndermekteler. Bu ayn sonunda yer yer baz iddetli yenilgilere uranlmsa da, imdi durum eski haline getirilmitir. Bu engellerin neden olduu gecikmelerin, Montgomery'nin alt tmenden (yaklak 200.000 kiiden) oluan ordusuyla yeterli ikmallerle birlikte Trablus'dan Mareth mevziine kar Mart sonundan nce hareket edip, umulandan erken ilerlemeye gemesi ile telfi edileceini umuyoruz. imdiden Montgomery'nin ordusu Rommel'in zamansz taarruzunu 6 Mart'ta ar kayplar verdirerek geri pskrtt. Tunus'un kuzey kesimindeki ngiliz ve Amerikan ordular Montgomery'nin girecei muharebelere katlacaklardr. 6. Sizin bakanlk ettiiniz mthi harektla karlatrldnda ok kk lekli olmasna ramen bu olayn da ayrntlarn bilmek isteyeceinizi dndm. 7. ngiliz kurmaylar geen kasmdan bu yana Fransa, Belika ve Hollanda'dan SovyetAlman cephesine gnderilen tmenlerin ancak yarsnn yerini u anda esas alarak Rusya ve Almanya'dan gnderilen, ksmen de Fransa'da oluturulan yeni tmenlere braktn tahmin ediyorlar. Fransa, Belika ve Hollanda'da u anda otuz Alman tmeni bulunduunu tahmin ediyorlar. 8. Sizin ok gizli bilginiz iin, Akdeniz veya Man Denizi zerinden Avrupa'ya yaplacak bir taarruz iin askeri kaynaklarmzn tam olarak neler olduunu bilmenizi isterim. ngiliz Ordusunun byk bir blm Kuzey Afrika, Orta Dou ve Hindistan'da bulunmaktadr; onu denizden Britanya Adalar'na intikal ettirmenin fiziki olana yoktur. Kuzey Tunus'da nisan sonunda General Montgomery'nin ordusunu oluturan alt tmene ek olarak be ngiliz tmeni

(yaklak 200.000 kii) olacaktr; ran'dan zel eitilmi iki ngiliz tmeni getiriyoruz, ''Husky''yi takviye iin buradan gnderdiimiz tmenle birlikte toplam ondrt oluyor. Orta Dou'da drt seyyal ngiliz tmeni, iki Polonya tmeni, bir Hr Fransz tmeni, bir de Yunan tmenine sahibiz. Cebelitark, Malta ve Kbrs'da drt yerleik/statik tmenle e deerde gcmz bulunuyor. Garnizon ve cephelerdeki birliklerin dnda, Hindistan'da muson yamurlar getikten sonra Burma'nn yeniden fethi ve in'le temasn yeniden almas (bu harektn kod ad iin bir sonraki mesajma baknz) amacyla tekil edilmi ve edilmekte olan on-on iki tmen vardr. Bylece, ngiliz komutas altnda, Cebelitark'dan Kalkta'ya kadar uzanan 6300 millik, bir alana yaylan, ilerinde ar zrhllarn ve hava kuvvetlerinin gl bir orannn/ksmnn da bulunduu otuzsekiz tmene sahibiz. 1943 yl iinde btn bu kuvvetlere faal ve kesin grevler verilmitir. 9. Bir ngiliz tmeninin gayri safi gc, ordu, alay ve ulatrma birlikleri de dahil olmak zere 40,000 kii olarak tahmin edilebilir. Geriye Birleik Krallkdaki ondokuz hazr tmen kalyor ki, bunlarn on alts austosdaki Man' geme harektna hazrlanyor; ayrca drd yurt savunmas, drd de silh altna alnmaya hazr bulunuyor. Toplam nfusumuzun 46,000,000 olduunu ve onlarn ilk ykmllklerinin, olmakszn yaayamayacamz Kraliyet Donanmas ve Ticaret Filosu olduunu hatrdan karmamalsnz. Bundan sonra yaklak 1,200,000 kii gcndeki Hava Kuvvetleri geliyor; bunlara mhimmat ihtiyalar, tarm ve hava savunmas eklenebilir. Bylece, lkenin tm erkek ve kadnlar epey bir sreden beri tamamyla massedilmi/kullanlm bulunmaktadr. 10. Birleik Devletler, Fransa'nn igali iin ngiltere'ye herbirinin gayr safi gc 40,00050,000 kii olan yirmiyedi tmen gndermeyi daha geen temmuzda dnmekteydi. O gnden bu yana geen sre iinde ''Torch'' harektna yedi tmen gnderilmitir; tanesi daha yola kmak zeredir. Bu lkede u anda yalnzca bir Amerikan tmeni bulunuyor; en erken nmzdeki iki aydan nce yenilerinin gelmesi beklenmemektedir. Gl hava kuvvetlerine ek olarak drt tmenin daha Austos ayna kadar hazr olabileceini umuyorlar. Anlattklarm, Amerikan gayretlerinin ktlenmesi anlamnda deildir. Bu yaplanlarn, geen yl beklentilerinin bu kadar altna dm olmasnn nedeni, (asker, .) birliklerinin bulunmamas deil, emrimizde sevkiyat iin ara ve bu sevkiyata refakat olanann mevcut bulunmaydr. Sz konusu dnemde Birleik Kralla belirttiklerimin dnda, baka bir ey getirmenin gerekte hi yolu yoktur. 11. ngiltere'den yaplan bombardman saldrlar giderek arttrlmaktadr. Almanya'ya ve Alman igali altndaki topraklara ubat aynda 10,000 tondan fazla bomba atld; mart bandan beri yalnzca Almanya'ya atlan bomba 4,000 tondur. Hava Kuvvetleri Kurmaylarmz 4,500 sava uandan oluan n saflardaki Alman gcnn u anda yaklak 1,780 tanesinin Rus cephesinde bulunduunu, geri kalannn ise Almanya'da ve Bat ve Akdeniz cephelerinde bize kar tutulduunu tahmin ediyorlar. Yine bunun yannda, 1,385 uaktan oluan n saflardaki talyan Hava Kuvvetleri vardr ki, bu gcn byk bir ksm bize evrilmitir. 12. Man' geme taarruzuyla ilgili olarak, Bakan'n ve benim en iten dileimiz sizin Avrupa'da artc bir cesaretle srdrdnz genel muharebeye bizim birliklerimizin de katlmasdr. Ancak, Kuzey Afrika, Pasifik ve Hindistan'daki harekta devam edebilmek ve Rusya'ya ikmal salayabilmek iin Birleik Kralla yaplan ithal program en dk dzeye inmitir; ihtiyatlara el atm durumdayz. Ne var ki, dmann yeteri kadar zayflatlmas durumunda austosdan nce vurmaya hazrlanyoruz ve hazrlanan plnlar her hafta grlmektedir. Eer zayflamazsa, gsz ve yetersiz kuvvetlerle vaktinden nce yaplacak bir taarruz, kanl biimde geri pskrtlmeyle, Nazilerin ayaklanmalar hlinde yerel halktan c almalaryla, ksacas dmann byk bir zaferiyle sonulanacaktr. Gerek durum hakknda zaman yaklatka ve eylem srasnda yargya varlabilir; sizin zel bilginiz iin

sylyorum, eilimlerimizin bu beyan karar verme zgrlmz kstlama biiminde anlalmamaldr. 11 Mart 1943 S.67 / NO.90 4 Haziran 1943'te alnmtr BAKAN ROOSEVELT'DEN BAY STALN'E (KSEL VE OK GZL) Birleik Genel Kurmay Bakanlarnca (*) onaylanan son kararlarda yer alan ana strateji aada sralanan gruplara blnmtr: A. Dman denizaltlarnn yaratt tehditin denetimi Mttefik deniz ulam hatlarnn gvenlii ve Sovyetler Birliine pratik her trl, destek arac ile birlikte, birinci derecede dikkati gerektirmektedir. B. Trkiye'nin savaa, aktif veya pasif bir mttefik olarak katlmas iin hazrlk almalarnn yaplmas. C. Japon askeri gcn, durmakszn bask altnda tutarak zayflatmak. D. in'in savata etkili bir g olarak tutulabilmesini ve Japonya'ya kar yrtlebilecek harektn yaplaca bir s olarak elde tutulmasn salayacak pratik nlemlerin uygulanmas. E. Afrika'daki Fransz kuvvetlerine Avrupa'nn dmann elindeki blgelerine yaplacak taarruzlarda aktif bir rol alnmasn salayacak gerekli yardm ve ibirliinin verilmesi. Yukardaki (A)'ya ilikin olarak yeni cihaz ve tehizat tayan uzun-menzilli uak ve zel hcum gemi gruplarnn da kullanlmasyla dman denizaltlarna kar elde edilen sonular bizi byk lde cesaretlendirmi bulunmaktadr. Bir maystan bu yana gnde ortalama birden fazla denizalt imha ettik. mha hareketi bu sre iin bu hzda srerse, Alman denizalt filosunun morali zerinde byk bir etki yapacaktr. Bu, gemi kayplarmz giderek azaltacak ve bylelikle elimizdeki gemi says artacaktr. SSCB'nin desteklenmesine ilikin olarak u kararlar alnmtr: Dman sanayiinin yok edilmesini, Alman sava uaklarnn gcnn giderek eksiltilmesini ve Almanya'daki sivil halkn moralinin bozulmasn ieren ynl amala dmann elindeki Avrupa'ya kar u anda yneltilen hava saldrlar younlatrlacaktr. Bu younlatrmann halen ilerlemekte olduunu, Fransa, talya, Almanya, Sicilya ve Sardunya'ya ar bir biimde hcum edildiini geen haftann olaylar gstermektedir. Bombardman Komutanlndaki ngiliz gc srekli bymektedir. ngiltere'den harekta katlan Birleik Devletler ar bombardman kuvvetleri dzenli bir hzla artmaktadr ve bu art devam edecektir. Martta ngiltere'de yaklak 350 Birleik Devletler ar bombardman ua vard. u anda saylar 700' bulmaktadr. Haziran sonunda 900, eyll sonunda 1150 ve 1 Nisan'da 2500 olarak plnlanmtr. talya'nn mmkn olan en ksa zamanda savata devre d braklmas plnlanmtr. Sicilya zerine taarruz iin yaplan plna ''Husky'' ad verildi. General Einsenhower'a, ''Husky'' baaryla sonulandrld zaman, talya'nn kne ynelik saldrlar derhal balatmas iin hazrlanma emri verilmi bulunmaktadr. Bu harekt iin Einsenhower'n emrine verilebilecek kuvvetler, ngiltere'ye, kuvvetleri bu lkede toplama (plnna, .) katlmak zere

gnderilecek (buna aada ksaca deinilecektir) ngiliz ve drt Amerikan tmeni hari imdi Akdeniz sahnesinde bulunanlarn tamam olacaktr. talya'nn k Gney ve Dou Almanya'ya kar hava hcumlarnn yrtlmesini byk apta kolaylatracak, onlarn sava glerini ypratmaya devam edecek ve Balkanlar'da Mihver'in konumunu tehlikeye sokacaktr. Afrika'nn tamamyla elimize gemesiyle birlikte, kara kuvvetlerini ngiltere'de toplamaya/younlatrmaya yeniden balamann artk mmkn olduuna karar verildi. Bir mterek ngiliz-Amerikan kurmay kadrosu, Fransa veya Norve'te dmann herhangi bir zaafndan annda yararlanmak amacyla gerekli plnlarn yaplmas iin son dakikaya kadar durmadan almtr ve almaktadr. imdiki plnlarna gre, 1944 baharnda kt'ann o tarihte tamamyla/btn gle istilsna imkan verebilecek yeterince malzeme ve insann ngiliz adalarnda toplanmas/younlatrlmas gerekecektir. O zaman, byk hava saldrs doruunda olacaktr. Belirli sayda byk karma gemisi zorunlu olarak Gney-bat Pasifik'e, Aleut adalarna (*) ve Akdeniz'e gnderilmitir. Byle yapma zorunluluu, doal olarak, ngiltere'ye gnderilecek benzer gemilerin saysn ayn lde azaltmtr. Bu, ngiltere'den yaplan herakt szkonusu olduu srece, en nemli kstlayc faktr olmutur. Yukarda saylan ve aklanan kararlarn, gerek greekleecek hcumlara karlk vermek, gerekse hcum ihtimaline kar savunmak amacyla dmann kara kuvvetlerini ar derecede datmaya zorlayacak ynde olacana inanlmtr. Buna ek olarak, dman, havadan ar ve srekli bir faaliyete maruz kalacaktr. Herhangi bir blgede Mihver'in zayfladna dair belirtiler ortaya ktnda, greek hcumlar ve hcum tehditleri kolaylkla ve hzl bir biimde baarl harekta evrilecektir. Burada belirtilen kararlarn kullanma sokabileceimiz kaynaklarmzn tamamn kullanmamz gerektirecektir. ROOSEVELT

S.165 / NO.198 27 Eyll 1943'de alnmtr. BABAKAN BAY WINSTON CHURCHILL'DEN MAREAL STALN'E KSEL VE OK GZL MESAJ Tahran'daki hkmet bakanlar toplants hakknda dnmekteydim. Az kontrol edilen bu blgede gvenlik iin iyi dzenlemeler yaplmaldr. Buna bal olarak, Kahire'de konaklama, gvenlik, vd. konularla ilgili, gizli tutmak iin gsterilecek btn gayretlere ramen dikkat ekecei kesin olan hazrlklarn tarafmdan yaplmasn size neriyorum. Ondan sonra, herhalde toplantmzdan ancak iki- gn nce Tahran'da, havaalann da ieren uygun bir alann evresine bir ngiliz tugay ile bir Rus tugayn yerletirir ve grmelerimizi bitirene kadar blgeyi kesin kordon altnda tutarz. Bu an gelene dein ran hkmetine ne bir ey bildirelim, ne de konaklama iin hazrlklar yapalm. Doal olarak, kan btn mesajlar

kesin denetim altnda tutmalyz. Bylece, dnya basnna kar ve bizden yeterince holanmayan sevimsiz kiilere kar etkili bir rtye sahip olacaz. 2. Bu konuda ilerde yapacamz btn yazmalarda, ortadan yok etmemiz gereken Tahran (szc -.) yerine ''Kahire ls'' ifadesini kullanmamz; ayrca harektn kod adn eski Yunanca bir szck olduunu sandm ''Eureka'' szcn koymamz neriyorum. Baka dnceleriniz varsa, rendiim takdirde Bakan'a iletebilirim. Ona bu konu hakknda, henz bir ey sylemedim. S.174 / NO.204 13 Ekim 1943'de alnmtr. BABAKAN BAY WINSTON CHURCHILL'DEN MAREAL STALN'E OK GZL VE KSEL MESAJ Aadaki gibi bir metnin mzn imzalaryla yaynlanp yaynlanamayaca hakknda dncelerinizi bildirebilir misiniz: ''Byk Britanya, Birleik Devletler ve Sovyetler Birlii (hangi sralamann uygun olaca dnlrse o biimde; biz yaplacak sralamann en sonunda yer olmaya hazrz); birok yerden Hitlerci kuvvetlerin ezip getikleri, imdiyse birbiri ardsra kovulduklar lkelerde iledikleri mezalim, katliam ve soukkanl kitle kymlar ile ilgili kantlar toplamlardr. Nazi hakimiyetinin vaheti hi de yeni bir ey deildir; ellerine geirdikleri tm halk ya da blgeler terrle ynetimin en berbat biimlerine katlanyorlar. Yeni olan, blgelerin birounun kurtarc Gler'in ilerleyen ordularnca geri alnmasdr; bundan umutsuzlua kaplan Hitlerci ve Hunlar geri ekilirken acmasz zulmlerini iki katna kartyorlar. ''2. Buna bal olarak, yukarda ad geen Mttefik G otuz iki Birlemi Millet'in karlar adna burada ciddiyetle unu beyan etmektedir ve beyann ierdii uyary yle ifadelendirmektedir: ''Almanya'da kurulabilecek bir hkmete bir atekes teminat verileceinde, yukardaki mezalim, katliam ve kymlardan sorumlu olan ya da bunlarda kendi rzasyla rol alan Alman subaylar, kiiler ve Nazi partisi yeleri, bu kurtarlm lkelerin ve buralarda kurulacak zgr hkmetlerin yasalarna gre yarglanp cezalandrlmak zere o iren fiilleri iledikleri bu lkelere geri gnderileceklerdir. Tm bu lkelerden, zellikle Rusya'nn istilya uram ksmlar, Polonya ile ekoslavakya, Yugoslavya ile Girit ve dier adalar da dahil olmak zere Yunanistan, Norve, Danimarka, Hollanda, Belika, Lksemburg, Fransa ile talya'dan mmkn olan tm ayrntlar ieren listeler derlenecektir. ''Bylece, talyan subaylarnn topluca vurulmalarnda, Fransz, Hollandal, Belikal ve Norveli rehinelerin ve Girit kyllerinin kymlarnda rol alan ya da Polonya halk zerinde ve imdi Sovyet Cumhuriyetlerinin dmandan tmyle temizlenen blgelerindeki kymlarda pay olan Almanlar, her ne pahasna olursa olsun, su mahallerine geri getirilip vahetlerine urayan halklar tarafndan hemen orackta yarglanacaklarn bilmelidirler. Bugne kadar elini susuz kanna bulatrmam olanlar, ola ki sulu saflarna katlmaya grsnler, mttefik g onlar dnyann en cra kesine kadar mutlaka izleyecektir ve adaleti yerine getirmek amacyla onlar davaclarn ellerine teslim edeceklerdir.

Yukardaki beyanat, saldrlar belirli bir corafi blgeyle snrlanmayan belli bal canilerin durumu konusunda nyargl deildir. (mza) Roosevelt, Stalin, Churchill.'' Eer, bu veya buna benzer bir ey (szckler zerinde srar etmiyorum) mzn imzasyla yaynlanrsa, yenileceklerini artk anlam bulunan bu canilerden bir ksmnn bu kasaplklara karmaktan rker hle geleceklerine inanyorum. rnein Polonyallar hakkndaki misilleme tehditlerimiz karsnda oradaki halka uygulanan iddetli basklarn biraz olsun hafifletildiini biliyoruz. Dmann terr silhn kullanmasnn ordularmza ek bir yk yklemekte olduuna hi kuku yoktur. Birok Alman, eer geri gtrlp, o lkede, belki de zulm fiillerinin ilendii o yerde yarglanacan bilse vicdannn sesini dinlemeyi dnebilir. Yarglamay mahallletirme ilkesini dman terrizmi zerinde muhtemelen caydrc etki brakmas nedeniyle hararetle salk veririm. ngiliz kabinesi bu ilke ve politikay uygun gryor (*).

S.102 / NO.132 25 Ekim 1943'de alnmtr.(*) MAREAL STALN N KSEL VE GZL Toplantlarmzla ilgili mesajnz bugn (21 Ekim) alnmtr. Derin bir d krklna uradm. Yksek Komutanlktan gnlk rehberlie duyduunuz ihtiya ve onunla kiisel temasnz -ki bunlar fevklade baarlara yol amaktadrlar- iin gsterdiiniz nedenler tarafmdan takdir edilmitir. Bu konuda teminatm kabul ediniz. Btn bunlar yksek nem tamakta; ancak anayasal Amerikan hkmetimizde benim belirlenmi ykmllme ait daha baka hayati meselelerin de bulunduu anlamanz arzu ederim. Bunlar deitiremem. Anayasamza gre, yasalar oylandktan sonra on gn iinde Bakan tarafndan yrrle konulmaldr. Dier bir deyile, Bakan bu sre iinde somut (physical) belgeleri almal ve yazl onay ya da vetosuyla birlikte Kongre'ye geri gndermelidir. Daha nce de size sylemi olduum gibi bunu telli veya telsiz (muhabere, .) ile yapamam. Tahran'daki zorluk ite bu basit gerektir. Bu ehre da zerinden ulam (zorluu -.) umay ou kez bazen birka gn iin imkansz klmaktadr. Bu gecikme riski, gerek

Washington'dan belgeleri getiren, gerekse bu belgeleri Kongre'ye geri gtren uak iin ifte bir risktir. Ulusun ba olarak, anayasamza gre ykmllklerimi yerine getirebilmemin olanaksz olduu bir yere gitmemin imkansz olduunu sylemekten zntlym. Belgelerin, ran Krfezi'ne dek ovalar zerinden alak lkeleri de iine alan, uakla getirilme riski, tarafmdan aktarmal uaklar sistemiyle gze alnabilir. Ancak, Tahran'n yer ald platoya her iki yndeki dalar zerinden yaplacak uularda uranacak gecikmeleri gze alamam. Bu nedenle, sizi Tahran'a gelemeyeceimi byk zntyle bildirmek zorundaym. Kabine yeleri ve meclis bakanlar da bu konuda benimle tam bir anlama iindedirler. Ancak, son bir pratik neri yaplabilir. mz de, kendi birliklerimiz tarafndan kurulan ve savunulan kampta tamamyla korunacamz Basra'ya gidelim. Bildiiniz zere, sizin iin Basra'dan Tahran'a balanan ve oradan da sizi kendi hattnzla Rusya'ya irtibatlayacak, kendi denetiminizde zel bir telefon kolaylkla salanabilir. Btn ihtiyalarnzn byle bir telli hizmetle grlmesi gerekir ve uakla Rusya'dan, Tahran'da olacanzdan, sadece biraz daha uzakta olursunuz. Birleik Devletler topraklarndan kalkp Rus topraklarnn alt yz mil yaknna gelmi olacam gereini hi bir ekilde dnmyorum. Yzelli yldan daha eski bir anayasal hkmeti srdrmek zorundaym. Bu gerek olmasayd, sizinle bulumak iin bunun on misli mesafeye seve seve giderdim. Ortak dmanmzn yenilmesini salamakta halknza olan ykmllnz byktr, ancak Amerikan hkmeti ve Birleik Devletlerin elinden gelen sava abalarnn salanmas karsndaki byk ykmllm unutmamanz sizden istirham ediyorum. mzn toplantsna mmkn olan en byk nerimi veriyorum. Bu (bak-.) sadece bugnn halklar asndan deil, ayn zamanda gelecekteki kuaklara barl bir dnya salanmas ndandr. Bunu size daha nce belirtmitim. Eer birka yz mil, sizin, Bay Churchill'in ve benim baarszlma neden olursa gelecek kuaklar bunu bir trajedi olarak deerlendireceklerdir. Tekrarlyorum, elimde olmayan snrlandrmalar beni engellemeseydi Tahran'a seve seve giderdim. Ulam sorununuz nedeniyle Basra'y nerebilirim. Eer, bu size cazip gelmezse, Badat ve Asmara hatta Ankara'y yeniden dneceimizi umut etmek isterim. u an sylediim yer dikkate deer. Tarafsz topraklar iindedir. Ev sahibi olma fikri Trklerin houna gidebilir. Doal olarak ne ben ne de bakas onlara bundan sz ettik. Ltfen beni bu buhranda baarszla uratmayn. ROOSEVELT

S.186 / NO.230 23 Ocak 1944'de alnmtr. BAY CHURCHILL VE BAKAN ROOSEVELT'DEN MAREAL STALN'E OK GZL VE SEL MESAJ

Sovyet hkmeti tarafndan Moskova Konferansnda talep edilen ve Tahran'da her ikimizce zerinde sizinle anlamaya varlan talyan gemilerinin Sovyet Rusya'ya devredilmesi konusuyla ilgili olarak Birleik Kurmay Bakanlndan metni hemen bir sonraki telgrafmzda yer alan bir muhtra aldk. Bu muhtrada ileri srlen nedenler dolaysyla, yapacaklar ibirlii artk ilevsel bir nem tamayana dek herhangi bir devir ilemini gerekletirmeyi ya da talyanlara byle bir ilemin szn etmeyi l karlarmz asndan tehlikeli bulduk. Bununla birlikte, zerinde tmyle dnldkten sonra yine de harekete gememizi isterseniz, talyan deniz kuvvetlerinde yaygn olarak duyulmamas kaydyla gerekli ayarlamalarn yaplmasn istemek amacyla Mareal Badoglio (*) nezdinde gizli bir giriimde bulunuruz. Eer bu yolla bir anlamaya varlabilirse, talyan Deniz Kuvvetlerinin yetkilileriyle yaplacak bu gibi gerekli ayarlamalar kendisine braklabilir. Yaplacak bu ayarlamalarn koullar yle olmaldr: Seilen talya gemileri, Rus mrettebat tarafndan teslim alnacaklar uygun Mttefik limanlarna yzdrlmeli ve buradan da gerekli onarmlarn yaplabilecei tek ak liman olan Kuzey Rus limanlarna gtrlmelidir. Ancak size gsterdiimiz nedenlerden dolay yukardaki programn tehlikelerinin pekiyi bilincindeyiz; bu nedenle asker adan birok avantaja sahip olduunu dndmz aadaki alternatifi nermeyi kararlatrdk. ngiliz muhribi Royal Sovereign'in Birleik Devletlerde onarm yeni tamamlanmtr. Her tip silha kar radar taklmtr. Birleik Devletler hemen hemen ayn zamanda bir de kruvazr tahsis edebilecektir. Majestelerinin hkmetiyle Bileik Devletler hkmeti kendi alarndan bu gemilerin Sovyet mrettebat tarafndan teslim alnp Kuzey Rus limanlarna gtrlmelerinden yanadrlar. Ondan sonra Kutup koullar iin gerekli grdnz deiiklikleri yapabilirsiniz. Bu gemiler Sovyet Rusya'ya geici olarak bor karlnda verilecek ve talyan gemileri tahsis edilene kadar her asker harekta Sovyet sanca ile katlacaklardr. Majestelerinin hkmeti ve Birleik Devletler hkmeti, ayr ayr, koullarn el verdii en yakn zamanda ve talyan ticaret gemileri tasarlanan gerekli ''Overlord'' ve ''Anvil'' harektna koulsuz katlana kadar geen sre iinde 20,000 tonluk ticaret gemisi tahsisini salamay ayarlayacaklardr. Bu alternatif, Sovyet hkmetinin gemilerden, kuzey sular iin elverili hle getirmek zere baklp onarlmalarndan daha nce yararlanmalarn salayaca iin avantajldr. Bylece gayretlerimiz sonucunda Trklerle lehimize bir dn olursa, Boazlar alacak ve bu gemiler Karadeniz'de seyretmeye hazr olacaklardr. Umarz, ilk nerimize her bakmdan stn olduu grn paylatmz bu alternatifi dikkatle dnrsnz. CHURCHILL ROOSEVELT S.131 / NO.178 18 Mart 1944'de alnmtr. F. ROOSEVELT'DEN J.V. STALN'E Trk kromunun Almanya iin neminden ok etkilenmem nedeniyle krom konusunda kiisel bir mektubu, bugn Bakan nn'ye uakla yolladm. Mektubu, teslim etmesi iin Ankara'da

Eli Steinhardt'a gnderdim. Benimle ayn fikirde olacanzdan eminim, ancak bu hareketin almakta olduunuz veya dndnz tedbirlere ters dmesi hlinde bunlar bilmeme izin verin ki, bu mektubun teslimini durdurabileyim. Bakan nn'ye yazdm mektubun metni erhen yledir: ''Hemen haftann her gn sizinle konumay istediim birok mesele vardr, keke birbirimizden binlerce mil uzakta olmasaydk. ''Bu anda, size krom konusu hakknda yazmak istiyorum. ''Farknda olduunuz gibi Ruslar Nikopol'un (Nibolu-.) ele geirilmesiyle Almanlar nemli manganez kaynaklarndan yoksun brakmay baard. Birok amala Trk krom cevheri manganezin yerini alabilir ve Almanlarn Nikopol'den gelen manganezden yoksun kalmalar sonucunda Alman sava retimi iin Trkiye'den salanacak kromun nemi artar. ''Trkiye'den Almanya'ya nakli devam eden byk krom cevheri ikmallerinin imdi Birlemi Milletler iin derin endie yaratan bir mesele hline gelmi olduu aktr. Almanlarn Trk krom cevherinden daha fazla yararlanmasndan nasl alkonulabileceine en iyi siz karar verebilirsiniz. Yaratc dehanz bildiim iin bunun stesinden gelecek bir yntem bulacanz mit ederim. Trkiye tarafndan yaplacak, aslnda dnyann refah iin emsalsiz bir katk niteliindeki bu frsat tanyacanza kuvvetle inanyorum. ''Sylemenin gereksizliini bildiim hlde, Kahire'deki konumalarmzda ne kadar mutlu olduumu ve imdi birbirimizle iki eski dost gibi konuabileceimizi hissediyorum. ''Btn iyi dileklerimi gnderiyor ve yakn gelecekte yeniden buluacamza inanyorum.'' Bay Churchill'e de benzer bir telgraf gnderiyorum. ROOSEVELT

S.132 / NO. 179 STALN'DEN ROOSEVELT'E KSEL VE GZL Trklerin kromu Almanya'ya teslimi hakkndaki Trkiye Bakanna gnderdiiniz mektubun taslan zikreden mesajnz alm bulunmaktaym. Trklere yaplmasn tavsiye ettiiniz nerinin, olumlu sonularndan midimin az olduunu sylemem gerekmesine ramen, yaplmasnn tam zamandr sanrm. 20 Mart 1944 STALN

S.235 / NO.294 12 Temmuz 1944'de alnmtr.

BAY CHURCHLL'DEN MAREAL STALN'E KSEL VE OK GZL MESAJ Birka hafta nce bykelinize Mr. Eden tarafndan Sovyet hkmetinin Romanya'da nderlii almas, ngilizlerin de ayn eyi Yunanistan'da yapmas nerildi. Bu sadece eylemleri felce uratan o korkun telgraf geni iinden mmkn olduu kadar kanmak amacyla giriilmi bir dzenlemeydi. Bay Molotov o zaman ok yerinde olarak Birleik Devletler hkmetine bildirmemi nerdi ki, bunu yaptm; her zaman da yapmmdr. Bakan baz tartmalardan sonra aylk bir denemenin yaplmasna ikn oldu. Mareal Stalin, bu ay -temmuz, austos ve eyll- ok nemli olabilir. Ancak imdi buna baz glkler grdnz anlyorum. Plnn ayda gerekletirilme ansna sahip olup olmadn bize bildirmenizi rica ederim. Bu plnn Avrupa'nn geleceini etkileyecei ve onu alanlara blecei sylenemez. Ancak biz her arenada ak siyaset uygulayabiliriz ve yaptklarmzdan birbirimizi hebardar edeceiz. Ancak bundan umudunuz yoksa, hi gcenmeyeceim. 2. Size bildirmek istediim bir baka mesele var. Trkiye Mihver Gleri'yle ilikilerini derhal koparmaya isteklidir. Sava iln edilmesi gerektii konusunda sizinle mutabkm; ancak, bunu onlardan istediiniz takdirde korkarm, hem ehirlerini korumak amacyla u an iin onlara tahsis etmemize imkn olmayan uaklardan talep ederek, hem de Bulgaristan'da ve Ege'de u anda bizim iin mmkn olmayan mterek harekta girmemizi isteyere kendilerini savunacaklardr. Yine buna ek olarak her eit mhimmat talebinde bulunacaklardr ki, ylbana kadar onlar iin hazr tuttuklarmz baka yerlere harcand iin bunu tahsis edemeyiz. Bence ilk adm olarak Almanya ile ilikilerini koparmas daha akllcadr. Ondan sonra kendilerine havadan yaplacak intikam saldrlarna kar birka ey gnderebiliriz; bylece birlikte olduumuz sre iinde savaa girebilirler. Bundan nceki savata Trklerin ittifak Almanlar iin ok deerliydi; Trkiye'nin ilikilerini koparmas Alman ruhuna indirilmi bir darbe olacaktr. Bence byle bir darbeyi indirmenin olduka iyi bir zamandr. 3. Ben bu meseleler zerine size Bay Eden araclyla Bay Molotov'a da iletilen kiisel dncelerimi bildiriyorum. 4. Normandiya'da yaklak 1,050,000 adammz var; ok miktarda tehizata sahipler ve saylar hergn 25,000 artyor. arpmalar ok zorlu oluyor, vukuat raporlarnn henz gelmedii son savalardan nceki arpmalarda biz ve Amerikallar 64,000 kii kaybettik. Ancak dmann da en az bu kadar zayiat verdii hakknda kantlar var; bunun yannda elimizde 51,000 esir vardr. Saldran tarafn biz olduunu ve denizden karma yaptmz gz nne alarak dmann bir hayli ypranm olduunu dnyorum. Cephe genilemeye devam edecek ve arpmalar durmayacaktr. 5. Alexander da talya'da btn gcyle ilerlemekte. Pisa-Rimini hattn zorlayp Po vadasine girmeyi ummaktadr. Bu, ya daha ok Alman tmenini zerine ekecek, ya da deerli stratejik bir alana sahip olunmasna yol aacaktr. 6. Londrallar imdiye kadarki zayiatlarnn 22,000'e ykselen bombardmanlar karsnda pekiyi dayanyorlar ve bu kronik bir grnm alyor. 7. Vilna'ya doru yaptnz muhteem yry iin bir kez daha tebrikler. S.238 / NO.297 BAKAN J.V. STALN'DEN BABAKAN BAY W. CHURCHLL'E GZL VE KSEL

12 Temmuz tarihli mesajnz alnd. Romanya ve Yunanistan sorununa ilikin olarak Londra'daki bykelimiz ile Bay Eden arasndaki yazmalardan edindiiniz bilgileri tekrarlamaya hi gerek yok. Bir nokta anlalyor; ABD hkmeti bu mesele hakknda baz kukulara sahip. Bu meseleye ABD'den cevap alnca yeniden dnmemiz iyi olur. ABD hkmetinin bu konudaki yorumlarn alr almaz size bu konuda yeniden yazacam. 2. Trkiye sorunu, Byk Britanya, Sovyetler Birlii ve ABD hkmetlerinin, geen yl sonunda Trk hkmetiyle yaplan grmelerden pekiyi bildikleri gerekler nda incelenmelidir. Kukusuz, Trkiye'nin daha kasm veya aralk 1943'de Hitler Almanyas'na kar Mttefiklerin yannda savaa girmesi iin lkelerimiz hkmetlerinin ne kadar srar ettiini hatrlayacaksnz. Bunlardan bir sonu alnamad. Bildiiniz gibi Trk hkmetinin giriimiyle grmeleri geen mays ve haziran aylarnda tamamladk; Mttefik hkmetince geen yl sonunda yaplan neriyi iki kez yineledik. Bunlardan da hibir sonu alnamad. Trkiye'nin ataca gnlsz bir adma ilikin olarak, bunun Mttefiklere nasl bir yarar dokunacan u anda gremiyorum. Trk hkmetinin Almanya ile ilikilerinde ald kaamak ve belirsiz tavra bakldnda, Trkiye'yi kendi bana brakp zerinden daha ok bask yapmaktan vazgemek daha iyi olacaktr. Tabii ki, bu, Almanya ile savamaktan kanan Trkiye'nin, sava sonras meselelerdeki zel hak taleplerinin dikkate alnmayaca anlamna gelir. 3. 13 Temmuz tarihli mesajnzda geen, Debice deneme istasyonu ile ilgili ricanza oras elimize getii takdirde uymak isteriz. Anladm kadaryla Polonya'da bu isimde birok yer var. Ltfen hangi Debice'yi kastettiinizi bana bildirin. 4. Normandiya ve talya'daki durumlar hakknda gnderdiiniz bilgiler ve Vilna blgesindeki ilerlememiz iin gnderdiiniz tebriklere teekkrler. 15 Temmuz 1944

S.260 / NO.331 MAREAL STALN VE BABAKAN CHURCHLL'DEN BAKAN ROOSEVELT'E Gayrresmi bir tartmada durumun bizi etkileyen ynlerine kabaca bir baktk ve sosyal ve dier (konulardaki-c) toplantlarmzn programn plnladk. Bay Mikolajczyk, (*) Romer ve Grabski'yi bizimle ve Polonya Ulusal Komitesiyle konumalar srdrmek zere derhal gelmeleri iin davet ettik. Tartmalarmzda Dumbarton Oaks maddelerine deinmemeyi kararlatrdk; bunlar mz buluabildiimiz bir zaman ele alacaz. Macaristan ve Trkiye de dahil olmak zere Balkan lkeleri hakknda zerinde mutabakata varlm bir siyaset tespit etmenin en iyi yolunu dnmeliyiz. nem tayan ilerin istiaresinin yaplaca toplantlarda Bay Harriman'n gzlemci olarak bulunmasn; askeri konular gndeme geldike de General Deane'n katlmasn saladk. Yksek rtbeli subaylarmzla General Deane arasnda asker konularda yaplacak teknik temaslar ve sonradan Bay Harriman, iki dileri sekreteri ve bizim mevcudiyetimizde yaplmas gerekebilecek her trl toplant iin hazrlk yaptk. Kaydettiimiz gelimeler hakknda sizi bizzat tmyle bilgilendireceiz. 2. Bu vesileyle en yrekten iyi dileklerimizi gnderiyor, Birleik Devletler kuvvetlerinin cesaretini ve General Eisenhower'n batdaki sava komutasn kutluyoruz. 10 Ekim 1944

CHURCHILL STALN EK: 306 SOVIET PEACE EFFORTS ON THE EVE OF WORLD WAR II No. 198. TELEGRAM FROM THE DEPUTY PEOPLE'S COMMISSAR FOR FOREIGN AFFAIRS OF THE USSR TO THE PEOPLE'S COMMISSARIAT FOR FOREIGN AFFAIRS OF THE USSR Ankara, May 3, 1939 Chinese Ambassador Toung came to see me and told me of his conversation with von Papen (*) whom he had known since the time he was in Vienna. Papen told Toung that he had taken a most active part in preparing the Anschluss and in the occupation of Czechoslovakia. In his own words, papen had come to Turkey with the task of ensuring her neutrality between the Axis and the states of the opposite camp. From England Germany wanted one thing: freedom of action in Eastern Europe and in the Balkans. Papen allegedly requested Toung to sound out for him why I had come and what we were negotiating about with the Turks. I must say I do not quite trust this Chinese. Potemkin From the archives. No. 199. TELEGRAM FROM THE DEPUTY PEOPLE'S COMMISSAR FOR FOREIGN AFFAIRS OF THE USSR TO THE PEOPLE'S COMMISSARIAT FOR FOREIGN AFFAIRS OF THE USSR Ankara, May 5, 1939 Today Terentyev and I were received by Ismet Inonu in the presence of Sarajolu. Our conversation lasted about one and a half hours. Ismet began by noting the positive result of our meetings in Ankara. He asked us to convey his thanks to the Soviet Government for the method of contact we had chosen. He believes Soviet-Turkish friendship is entering a new phase. The Turkish Government is profoundly gratified by the USSR Government's attitude to Turkey's negotiations with England and, in particular, to the contemplated Anglo-Turkish agreement on mutual assistance in the Mediterranean. In Ismet's view, this agreement, like the rallying of the Balkan countries for opposing aggression, can crush the Axis and save the general peace. Of great significance in this connection is Bulgaria. Every effort must be made to persuade Rumania, despite her vacillation and the personel resistance of the King, to cede Dobrudja to Bulgaria. If this were done, then at least the neutrality of Bulgaria could be guaranteed. Inseparably linked with Bulgaria's position is the fate of Yugoslavia. The latter is ''languishing in the embrace'' of Italy and Germany. If she sees that Bulgaria is joining the Balkan Entente25 she will begin actively to defend her independence. Ismet specially requested me to stop over in Sofia and make it absolutely clear to Kiosseivanoff (*) that never and under no circumstances would it be possible to range the USSR against Turkey, and that without the closest possible co-operation of our two countries peace in the Balkans could not be assured. If Bulgaria bowed to German pressure she would perish as an independent state and a free nation.

Referring to the position of the Great Western Powers, Ismet noted that at first they had not only failed to oppose German expansion in Eastern Europe, but had even seen in it a way of staying aloof from the military conflict, letting Germany wear herself out in clashes in the East and of securing for themselves the role of masters and arbitrators of the destinies of Europe. But England and France had miscalculated. After Germany's seizure of Austria, Czechoslovakia and Klaipeda and after Italy's seizure of Austria, Czechoslovakia and Klaipeda and after Italy's occupation of Albania, the small nations, having convinced themselves of the inaction of the Great Western Powers, had lost all hopes of receiving their assistance and were prepared to capitulate to the aggressors. According to Ismet, France and England are beginning to realize the very great danger which this situation poses for themselves. Germany has no reason to attack the USSR. Moreover, the Soviet Union is shielded from Germany by its limitrophe countries. Having increased their economic power and their military potential many times over by seizures of ''living space'' in the Eastern part of Europe, Germany and Italy would hurl themselver upon the Western Powers. Turkish military circles are convinced that the most immerdiate danger threatens France. England and France have decided to organize opposition to the aggressors. They have offered their guarantees to Poland and Rumania (*). They have entered into negotiations with Turkey and the USSR. In Ismet's opinion, the USSR should not reject the offer of co-operation. Its selfisolation would do incalculable harm to the cause of peace. The world public should realize that no important foreign policy problem in Europe could be resolved without the participation of the Soviet Union. All the efforts of Turkey are directed towards that end. Turkey will seek to carry out her ultimate programme set out in the document of April 25, which basically with the Soviet proposals made to the French and the English (**). However, the latter are making a very slow start and are moving forward in small steps. At present they are apparently still undecided about concluding an open alliance with the USSR. However, they are bound to associate themselves with the Soviet Union in a common struggle against aggressors. Incidentally, in his conversations with General Weygand Ismet had argued that without the USSR's support France could not defend herself against Germany. There was even more reason why the USSR's participation in the organization of defence against aggression in Eastern Europe and in the Balkans should be a decisive factor. Ismet also mentioned the subject of the Black Sea Pact. He promised to consider that problem in all seriousness and sincerity. For Turkey herself it could be resolved favourably and quite simply. There were but two difficulties that had to be overcome. Firstly, Rumania would have to be reconciled with Bulgaria. Secondly, the Black Sea Treaty would have to be concerted with the Balkan Pact. The Turkish Government would make every effort to find ways to settle all these questions. However, the eventual conclusion of the Black Sea Pact did not obviate the need for the USSR and Turkey to conclude agreement with France and England in terms of joint defence against Italy and Germany. Ismet was willing to assume that Turkey might be the first to be attacked by Germany. He agreed with the Soviet Government that such an attack would be most likely to come from the North, through Rumania and Bulgaria. It would be important for Ismet to know beforehand what assistance the Soviet Union would offer him in that event. England and France were promising Turkey a great deal; but even with the best of intentions, they would not be in a position to render Turkey genuine aid if a war should break out that would sever communications between Turkey and the West. Ismet was pinning great hopes on the railroad link between Turkey and the USSR via Erzerum and Sarykamysh. However, that was insufficient. Turkey needed aid in the form of armaments, manpower, aviation and naval forces. Pending an answer to his question about our military assistance smet would like to ask the Soviet Government to meet Turkey's request for the sale ask the Soviet Government to

meet Turkey's request for the sale of certain essential items. A list of these items had already been communicated to Apaydin. In particular the Finance Minister was strongly backing the request for the sale of 20,000 tons of sugar to Turkey. As for more important military supplies, Turkey needed tanks, planes, anti-tank artillerry, lorries, tractors and, most important, petrol. Ismet explained that this was not a question of supplying large quantities but rather of replenishing what Turkey already had. If Turkey could count on such assistance from the Soviet Union she could withstand a confrontation with fascist Germany. Ismet had already told the English that Turkey considered it necessary to conclude a bilateral Soviet-Turkish pact. He believed that in effect Turkey and the USSR were already allies. That alliance could be legally formalized whenever the two Governments considered it necessary. In conclusion, Ismet, visibly moved, asked that his warm thanks be conveyed to Comrades Stalin, Molotov, Voroshilov and Kalinin for the confidence and friendship with which they were treating Turkey and for the sincerity and forthrightness displayed during the latest talks at Ankara. Potemkin From the archives. Soviet Peace Efforts... Belge No. 199 (Devam) No. 109 MOST SECRET AND PERSONAL MESSAGE FROM THE PRIME MINISTER, Mr WINSTON CHURCHILL, TO M.STALIN Thank you four telegram about Turkey. I met all the chief Turks at Adana on the 30th January and had long and most friendly talks.42 There is no doubt that they have come a long way towards us both and also that their news from Germany convinces them of a bad condition there. The first thing is to equip them with modern weapons, of which we have so far been able to spare only a few. I have arranged to press forward everything they can take over the Taurus railway, which is the only road, and also to lend them some ships to carry more supplies from Egypt. I am also giving them some German material which we have captured in the desert. We are setting up at Angora a joint Anglo-Turkish military commission to improve communications for the transit of munitions. We are making joint plans to aid them if they are attacked by Germany or Bulgaria. 2. I have not asked for any precise political engagement or promise about entering the war on our side, but it is my opinion that they will do so before the year is out, and that possibly earlier, by a strained interpretation of neutrality similar to that of the United States before she came in, they may allow us to use their air fields for refuelling for British and American bombing attacks on the Ploesti oil wells, which are of vital importance to Germany, especially now that your armies have recovered Maikop. I repeat, I have not asked for or received a definite political engagement and have told them they are free to say so. Nevertheless, their meeting me, their whole attitude and the joint communique which I am telegraphing to you range them more plainly than before in the anti-Hitler system, and will be so taken all over the world. 3. They are, of course, apprehensive of their position after the war in view of the great strength of the Soviet Union. I told them that in my experience the Union of Soviet Socialist Republics had never broken an engagement or treaty; that the time for them to make a good arrangement was now, and that the safest place for Turkey was to have a seat with the victors

as a belligerent at the peace table. All this I said in our common interest in accordance with our alliance, and I hope you will approve. They would, I am sure, be very responsive to any gesture of friendship on the part of the Union of Soviet Socialist Republics. I should be very glad to have your candid opinion on all this. I have established very close personal relations with them, particularly with President Innu. 4. In your recent telegram which you sent to President Roosevelt you asked about the slowing down of the Allied operations in North Africa. So far as the British Eighth Army is concerned we have since then taken Tripoli and Zuara and hope shortly to enter Tunisia in force and drive the enemy from the Mareth and Gabes positions. The clearing and restoring of the harbour at Tripoli is proceeding with all speed. But at present our line of communications runs to Benghazi and partly even to Cairo, 1,600 miles away. Our First Army, reinforced by strong American forces, is bringing its supplies forward and will attack in conjunction with the Eighth Army as soon as possible. The wet weather is a serious factor, as are also communications which, both by road and rail, are slender and 500 miles long. However, it is my hope that the enemy will be completely destroyed or driven from the African shore by the end of April and perhaps earlier. My own estimate, which is based on good information, is that the Fifth German Panzer Army in Tunisia has a ration strength of 80,000 Germans and Italians on his ration strength, of which perhaps 40,000 only are fighting troops, and is weak in weapons. The destruction of these forces is our immediate aim. 5. I will reply later to your most proper inquiries of me and the President about the concrete operations settled at Casablanca. 6. Pray accept my congratulations on the surrender of Field Marshal Paulus and the end of the German Sixth Army. This is indeed a wonderful achievement. February 1st, 1943 No. 110 PERSONAL AND MOST SECRET MESSAGE FROM THE PRIME MINISTER, Mr WINSTON CHURCHILL, TO M. STALIN Inquiries are made of me whether you were informed of Anglo-Turkish meeting beforehand. It would be well, I think, to reply: ''Yes. Primier Stalin has been kept fully informed.'' Alternatively, you might make some statement in Moscow. In this latter case you do not need to consult me as I am sure what yo say will be helpful. February 2nd, 1943 No.111 Sent on February 6, 1943 PERSONAL MESSAGE FROM PREMIER STALIN TO THE PRIME MINISTER, Mr WINSTON CHURCHILL I received on February 2 and 3 your messages on the subject of Turkey. Thank you for the information on your talks with the Turkish leaders in Adana. With reference to your statement that the Turks would respond to any gesture of friendship on the part of the Soviet Union I think it opportune to point out that in relation to Turkey we made, both some months before the outbreak of the Soviet-German war and after it had begun, a number of statements the friendly nature of which is known to the British Government. The Turks failed to react, apparently fearing that they might upset the Germans. It can be assumed that they will react in same way to the gesture you suggest.

Turkey's international position remains rather ticklish. On the one hand, she is linked to the U.S.S.R. by a treaty of friendship and neutrality, and to Great Britain by a treaty of mutual aid in resisting aggression on the other hand, she is linked with Germany by a treaty of friendship concluded three days before Germany attacked the U.S.S.R. I do not know how, in the present circumstances, Turkey expects so square fulfilment of her obligations the U.S.S.R. and Great Britain with fulfilment of her obligations to Germany. However, if the Turks want closer and more friendly relations with the U.S.S.R. let them say so. In that case the Soviet Union will meet them half-way. 2. I shall certainly not object to you saying that you informed me of the Anglo-Turkish meeting, although I cannot say the information was complete. 3. I wish you every success in the coming offensive of the First and Eighth British Armies and the U.S. troops in North Africa and speedy expulsion of the Italo-German troops from the African coast. 4. Please accept my thanks for the friendly congratulations on the surrender of Field Marshall Paulus and the destruction of the enemy troops encircled at Stalingrad. No.178 Received on March 18, 1944 F.ROOSEVELT TO J.V. STALIN (*) I have today despatched by air a personal letter to President Inonu on the subject of chrome, as I am impressed by the importance of Turkish chrome to Germany. I have sent the letter to Ambassador Steinhardt in Ankara for delivery. I feel sure that you will concur, but please let me know if this action should run counter to any steps you are now taking or contemplating so that I can halt delivery of the letter. The text of my letter to President Inonu reads in paraphrase as follows: ''Almost every day in the week there are many matters about which I would like to talk to you and I greatly wish that you and I were not thousands of miles apart. ''At this time I want to write to you about the subject of chrome. ''As you are aware, the Russians by the capture of Nikopol have succeeded in denying an important source of manganese to the Germans. For many purposes Turkish chrome ore can be substituted for manganese, and the denial to the Germans of manganese from Nikopol consequently multiplies the importance of chrome from Turkey to the German war production. ''It s obvious that it has now become a matter of grave concern to the United Nations14 that large supplies of chrome ore continue to move to Germany from Turkey. You can best decide how the Germans can be denied further access to Turkish chrome ore. Knowing of your inventive genius, I hope you will find some method to bring this about. I firmly believe that you will recognize this opportunity for a unique contribution to be made by Turkey to what really is the welfare of the world. ''It is needless to tell you how very happy I was in our talks in Cairo and I feel that now you and I can talk to each other as old friends. ''I send you all my good wishes and count on our meeting again in the near future.'' I am sending Mr. Churchill a similar telegram.

No.297 SECRET AND PERSONAL FROM PREMIER J.V.STALIN TO THE PRIME MINISTER, Mr W. CHURCHILL Your message of July 12 received. With regard to the question of Roumania and Greece there is no need to repeat what you already know from correspondence between our Ambassador in London and Mr Eden. One thing is clear to me, that the U.S. Government has certain doubts about this matter, and we shall do well to return to the matter when we get the U.S. reply. I shall write to you on the subject again the moment we get the U.S. Government's comments. 2. The question of Turkey should be examined in the light of the facts with which the Governments of Great Britain, the Soviet Union and the U.S.A. have been familiar since the negotiations with the Turkish Government at the end of last year. You will no doubt recall how insistently the Governments of our three countries proposed that Turkey should enter the war against Hitler Germany on the side of the Allies as early as November and December 1943. But nothing came of this. As you know, on the initiative of the Turkish Government we resumed negotiations with it last May and June, and twice resumed negotiations with it last May and June, and twice made the same proposal that the three Allied Governments made at the end of last year. Nothing came of that, either. As regards any half-hearted step by Turkey I do not at the moment see how it can benefit the Allies. In view of the evasive and vague attitude which the Turkish Government has assumed in relation to Germany it is better to leave Turkey to herself and to refrain from any further pressure on her. This implies, of course, that the claims of Turkey, who has evaded fighting Germany, to special rights in postwar affairs will be disregarded. 3. We should like to comply with your request, stated in your message of July 13, concerning the experimental station at Debice in the event of it falling into our hands. Please specify which Debice you mean, for I understand there are several places with that name in Poland. 4. Thank you for the information on the situation in Normandy and Italy and for the congratulations on our advance in the Vilna area. July 15, 1944