SEMINARSKI RAD POLOAJ NOVOG PAZARA

SEMINARSKI RAD POLOAJ NOVOG PAZARA

SADRAJ
SADRAJ..................................................................................................................... 2 1.UVOD....................................................................................................................... 2 2. Poloaj (Reljef)........................................................................................................ 3 3. Stanovnitvo........................................................................................................... 5 ................................................................................................................................... 5 3.1 RADNA SNAGA STRUKTURA I BROJ NEZAPOSLENIH...........................................6 3.2 STRUKTURA STANOVNITVA PREMA POLOVIMA................................................6 3.3 Etniki sastav prema popisu iz 2002.................................................................7 3.4 OPTINA NOVI PAZAR........................................................................................ 8 NACIONALNA PRIPADNOST STANOVNITVA PO NASELJENIM MESTIMA....................8 4.POLJOPRIVREDA NOVOG PAZARA............................................................................ 9 4.1 Poljoprivredna povrina..................................................................................... 9 Nain korienja poljoprivredne povrine, drutvena i individualna poljoprivredna domainstva:.............................................................................. 10 4.2 Poljoprivredna gazdinstva............................................................................... 10 4.3 POLJOPRIVREDNA STRUKTURA NOVOG PAZARA..............................................10 5. STRUKTURA PREDUZEA, USTANOVA I DRUGIH PRAVNIH LICA PREMA DELATNOSTIMA........................................................................................................ 11 5.1 Proizvodnja dins odee i drugih odevnih predmeta od tekstila......................11 5.2 Proizvodnja obue........................................................................................... 12 5.3 Proizvodnja tapaciranog i ploastog nametaja..............................................12 6. PRIVREDA I RESURSI............................................................................................. 13 7. ZAKLJUAK........................................................................................................... 15 LITERATURA.............................................................................................................. 16

1.UVOD

SEMINARSKI RAD POLOAJ NOVOG PAZARA

Novopazarska regija ima i veoma interesantan reljef, povoljnu klimu, termalne izvore i biljni i zivotinjski svet sve ove prirodne potencijale potrebno je adekvatno valorizovati kroz turizam. Ovim radom bie obuhvaene i drutveno-geografske karakteristike poput stanovnistva, privrede i naselja koje su bitne za dobijanje kompletne slike ove regije i njene privredne razvijenosti. Tema ovog rada je polaaj Novog Pazara, pa e upravo o tome u ovom radu i biti posveeno najvie panje. Obraeni su i elementi kao to je materijalna baza za razvoj turizma i turistiki promet koji su bitni za utvrivanje trenutnog stanja turizma ove regije ali i koji pruaju preduslov za njegov dalji razvoj. Svi ovi potencijali novopazarske regije kojii su zapravo i osnova daljeg turistikog razvoja e biti obuhvaeni ovim radom 1.

Slika 1. Grad Novi Pazar

2. Poloaj (Reljef)

Novi Pazar je ekonomski i kulturni centar Sandaka. Nalazi se na 290km juno od Beograda, na deonici starog puta koji preko Ibarske magistrale vodi prema Podgorici i
1

. , (1922)

SEMINARSKI RAD POLOAJ NOVOG PAZARA

Jadranskom moru. Lociran je u zvezdastoj dolini reka Joanice, Rake, Deevske i Ljudske, na nadmorskoj visini od 496m. Okruen je visokim planinama Golijom i Rogoznom i Peterskom visoravni. Ukupna povrina optine sa 100 naseljenih mesta iznosi 742 km2. Njegov osniva Isa-beg Ishakovi je podigao grad u neposrednoj blizini srednjovekovnog utvrenja Trgovite, poznatog pod imenom Ras. Prvi pisani dokument koji pominje ime Novi Pazar datira iz XV vijeka, kada je Malo vee Dubrovake republike odluilo da u njemu postavi svog konzula. To potvruje da je grad u to vreme ve bio razvijen, zahvaljui svom izuzetnom geografskom poloaju, jer se nalazio na raskru vanih puteva koji su vodili od Dubrovnika prema Niu, Sofiji, Istanbulu, Solunu, Beogradu, Peti i Sarajevu. O Novom Pazaru su pisali brojni putopsici, a uveni Evlija elebija je u XVII veku zabeleio da je bio jedan od najveih gradova na Balkanu. Ime Novi Pazar ulo je u svetske leksikone kao sinonim za Sandak od 1878. godine, kada je na Berlinskom kongresu kao corpus separatum itava regija nazvana Novpazarski Sandak. Od Prvog svetskog rata, njegova sudbina postaje neizvesna, grad intenzivno slabi i gubi na svom znaaju. Kasnije, izgradnjom novih puteva preko moravskovardarske doline, on postaje marginalizovan, daleko od vanih saobraajnica i komunikacija. Od tada je najnerazvijenije podruje u bivoj Jugoslaviji. Reljef Novopazarske regije ima uglavnom brdsko-planinska svojstva. Izdvaja se Peterska visoravan, uske doline Ibra i Lima na istonim, odnosno zapadnim granicama i nevisoke planine Golije, Radoela, Rogozne, Giljeve, Ninaje, Jadovnika i Zlatara po obodnim delovima Peterske visoravni. Sastav zemljita je veoma raznovrstan, pa se sreu kriljci, peari i konglomerati, krenjaci, flini sedimenti, dijaboz-ronaci, magmatske stene, serpentini i peridotiti, neogeni i kvartalni sedimenti. Kraj je bogat prirodnim resursima. To je prostrana planinska teritorija, na kojoj se optimalno smenjuju blagi i otri usponi, reni useci i doline, visoravni, veliki kompleksi etinarskih uma, prostrane livade i panjaci, a prostor ima izuzetno bogatu floru i faunu, obilje iste vode, termalnih i mineralnih izvora (Novopazarska i Rajinovia banja i Slatinski i Deevski kiseljak). Uz prirodne i ljudske resurse, kao i brojne spomenike kulture, Novi Pazar ima velike potencijale za odriv razvoj proizvodnju zdrave hrane i razvoj svih vidova turizma.

SEMINARSKI RAD POLOAJ NOVOG PAZARA

3. Stanovnitvo

Prema stanovnika.

zvaninom Etniki

popisu

iz

1991. ine

godine, Srbi

Novi sa

Pazar

ima

85.583 sa

sastav

stanovnitva

22.36%,

Bonjaci

75.37%, Crnogorci sa 0.27%, Albanci sa 0.25% i ostali sa 1.75%. Prema podacima Crvenog krsta i nevladinih organizacija, oko 6.000 stanovnika ine raseljeni sa Kosova , izbjeglice iz Makedonije, BiH i Hrvatske. Prema nezvaninim podacima, Novi Pazar danas broji preko 120.000 stanovnika2.

Slika 2. Grafik promene broja stanovnitva

Na teritoriji grada Novog Pazara se izdvajaju dve klimatske oblasti: planinska i kontinentalna

9, , 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, , , , 2004.

SEMINARSKI RAD POLOAJ NOVOG PAZARA

3.1 RADNA SNAGA STRUKTURA I BROJ NEZAPOSLENIH

Nagli skok zaposlenih je pre svega posledica legalizacija poslovanja kroz evidentiranje zaposlenih, ali delom i zbog realizovanih socijalnih programa koji su omoguili otputenim radnicima iz privatizovanih drutvenih sistema da se prekvalifikuju i zaponu posao u privatnom sektoru3.

3.2 STRUKTURA STANOVNITVA PREMA POLOVIMA

Prema polnoj strukturi, iako je go tovo uvek bio ujednaen broj mu karaca i ena, u 1971, 1981 i 1991. godini, mukarci su ne zna tno prednjaili. U poslednjem po pisu iz 2002. godine, vie je registrovano enskog (50,5%) od mu kog stanovnitva (49,5%).

9, , 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, , , , 2004.

SEMINARSKI RAD POLOAJ NOVOG PAZARA

Po ukupnom broju stanovnika starijeg od 15 godina prema kolskoj spremi i pismenosti, stanje se prilino poboljalo u odnosu na raniji period. Najbrojniji su oni sa osnovnim obrazovanjem (36,42%), zatim sa srednjim (34,86%) dok 3,44% ine oni sa visokim obrazovanjem. Ukupan broj nepismenih ini 5,18% koji generalno ini najstariji kontigent stanovnitva.

3.3 Etniki sastav prema popisu iz 2002.

Bonjaci Srbi Muslimani Albanci Jugosloveni Crnogorci Hrvati Goranci Rusi Slovenci Romi Rumuni Makedonci Maari 46.339 6.724 904 120 105 93 19 15 12 7 7 5 5 4 84,86% 12,31% 1,65% 0,21% 0,19% 0,17% 0,03% 0,02% 0,02% 0,01% 0,01% 0,00% 0,00% 0,00%

SEMINARSKI RAD POLOAJ NOVOG PAZARA

Slika 3. Grad Novi Pazar

3.4 OPTINA NOVI PAZAR NACIONALNA PRIPADNOST STANOVNITVA PO NASELJENIM MESTIMA (Popis 2002. godina)

U Novom Pazaru (g) : Albanci (0.22%), Bonjaci (84.86%), Bugari (0.004%), Goranci (0.03%), Crnogorci (0.17%), Jugosloveni (0.19%), Maari (0.007%), Makedonci (0.009%), Muslimani (1.65%), Nemci (0.002%), Romi (0.01%), Rumuni (0.009%), Rusi (0.02%), Slovenci (0.01%), Srbi (12.31%), Hrvati (0.03%), esi (0.002%). U Aluloviu : Srbi (100%). U Bajevici : Bonjaci (99.47%). U Banji : Bonjaci (81.33%), Crnogorci (0.21%), Muslimani (1.07%), Rusi (0.21%), Srbi (16.95%), Hrvati (0.21%). U Barama : Srbi (100%).
8

SEMINARSKI RAD POLOAJ NOVOG PAZARA

U Batnjiku : Srbi (94.83%). U Bekovi : Srbi (100%). U Dojinoviu : Srbi (100%). U Dolcu : Srbi (100%). U Doljanima : Bonjaci (3.37%), Srbi (96.63%). U Dragoevu : Srbi (100%). U Dramiu : Srbi (98.75%). U unjeviu : Maari (0.47%), Srbi (99.05%). U Zabru : Muslimani (48.98%), Srbi (51.02%). U Zlataru : Srbi (100%). U Ivani : Bonjaci (96.68%), Muslimani (0.25%), Srbi (2.95%). U Izbici : Bonjaci (48.28%), Crnogorci (0.20%), Jugosloveni (1.13%), Maari (0.007%), Muslimani (11.39%), Romi (0.62%), Srbi (37.92%).

4.POLJOPRIVREDA NOVOG PAZARA 4.1 Poljoprivredna povrina

Gotovo polovinu teritorije optine Novi Pazar (36.270 ha), ini poljoprivredno zemljite. S obzirom na dominantno planinski karakter prostora, u ukupnim poljoprivrednim povrinama preovlanujuprirodni travnjaci (70,85%), od kojih livade ine 29,55% ili 10.717 ha, a panjaci 41,3% ili 14.981ha. Oranice ine relativno visokih 23,77% ili 8. 620 ha, a vonjaci 1. 952 ha4.

. , , III (1911

SEMINARSKI RAD POLOAJ NOVOG PAZARA

Nain korienja poljoprivredne povrine, drutvena i individualna poljoprivredna domainstva: Panjaci 41,30% Oranice i bate 23,77% Vonjaci 5,38% Livade 29,55%

4.2 Poljoprivredna gazdinstva

Broj poljoprivrednih gazdinstava na poetku 2007. godine iznosio je 2.148. Osnovni cilj registracije poljoprivrednih gazdinstava je sa jedne strane mogunost apliciranja za pre svega kratkorone kredite Ministarstva poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede. Drugi razlog je novana podrka nekomercijalnim poljoprivrednim gazinstvima.

4.3 POLJOPRIVREDNA STRUKTURA NOVOG PAZARA

Od ukupnog broja registrovanih stanovnika, poljoprivredno stanovnitvo ini 10%. Od ovog broja, individualni poljoprivrednici ine 58%. Aktivno poljoprivredno stanovnitvo 59,10% Izdravano poljoprivredno stanovnitvo 40,90% Privredna struktura se kree u pravcu dominantne uloge industrije (tekstila, kone obue, drvneindustrije) i jako opadanje uea poljoprivrede uz pojaano uee tercijarnih delatnosti i usluga i to u privatnom sektoru. Uvoenjem trinih principa privreivanja i svojskim prestruktuiranjem, razvoj privatnog sektora dobija sve vie na znaaju tako da privatni kapital ulazi polako u sve privredne delatnosti. Poev od 1990. godine dolazi do naglog razvoja privatnog sektora. Osniva se veliki broj privatnih preduzea, radnji, agencija i slino. Ulaganjem u razvoj industrije i drugih oblasti postignuti su krupni rezultati na privrednom jaanju Grada Novog Pazara koji e kroz program

10

SEMINARSKI RAD POLOAJ NOVOG PAZARA

odrivog razvoja i stvaranje povoljne klime za investitore postii oekivane rezultate u privrednom razvoju. Razvoj privrede omoguio je bri porast zaposlenosti. U Novom Pazaru je aktivno 747 malih i srednjih preduzea u privatnom vlasnitvu (januar 2006. godine). Dakle, sektor malih i srednjih preduzea u privatnom vlasnitvu ini 94,3% svih preduzea u optini. Mala preduzea ine 98% preduzea u sektoru malih i srednjih preduzea. Relativno visoko uee sektora trgovine, kako u stvaranju narodnog dohodka tako i u ukupnom broju malih i srednjih preduzea, pre svega je posledica niskog nivoa ukupne privredne aktivnosti, a ne objektivnog rasta i modernizacije privredne strukture. Privatna preduzea na teritoriji grada Novi Pazar su prosene starosti 10-15 godina i sa jednostavnom organizacionom strukturom - vlasnik je ujedno i menader 5. Na osnovu analiza potreba fokus grupe najvei problemi u poslovanju su nedostatak strune radne snage i menaderskog kadra kao i komplikovane administrativne procedure za izvoz i uvoz robe. Najvei broj posluje na domaem tritu i ima oblik organizovanja DOO i OD. Takone iskazane su potrebe u pruanju nefinansijskih usluga: istraivanje i analiza trita, poslovno povezivanje i marketinka podrka za nove proizvode. Evidentna je potreba za institucionalnom podrkom u cilju formiranja razliitih oblika udruivanja, razmene iskustava i zajednikih nastupa na tritu, imajui u vidu izvoznu orijentisanost veine preduzea. Odrenene oblike podrke kao to su: izrada biznis planova i konsultacije opteg tipa, mala i srednja preduzea mogu dobiti od Agencija za ekonomski razvoj Sandaka (SEDA), koja prua kosultantsku podrku na teritorijama Novi Pazar, Sjenica i Tutin. Grad ima velike potencijale za odrivi razvoj - proizvodnju zdrave hrane i razvoj svih vidova turizma.

5. STRUKTURA PREDUZEA, USTANOVA I DRUGIH PRAVNIH LICA PREMA DELATNOSTIMA 5.1 Proizvodnja dins odee i drugih odevnih predmeta od tekstila
U regionu ima preko 400 radnji i preduzea koja se bave proizvodnjom odee i drugih odevnih predmeta za decu i odrasle, a koja raspolau modernom i savremenom opremom. Veliki izbor modela, zastupljenost svih veliina i izrada dovedena do savrenstva, ine prepoznatljivim proizvode kako na domaem tako i na inostranom tritu. Osnovni zadatak
5

(1927), ,

11

SEMINARSKI RAD POLOAJ NOVOG PAZARA

vodeih proizvonaa je da se uini korak dalje, koji znai ulaganje u izgradnju savremenih proizvodnih kapaciteta, obrazovanje robnih marki, opreme i kontinuirano i stabilno osvajanje domaeg, a posebno inostranog trita.

5.2 Proizvodnja obue

Zastupljena je proizvodnja muke, enske i deje obue. Preduzea iz ove oblasti prate zahteve trita, kada je u pitanju dizajn obue, pa zahvaljujui tome kao i dugoj tradiciji u izradi kvalitetne i udobne obue, uiva poverenje potroaa na domaem ali i na inostranom tritu. U narednom 41 periodu fokusirae se na modernizaciji proizvodnih pogona ime bi se poveali proizvodni kapaciteti, a time i doprinos razvoju privrede uopte.

5.3 Proizvodnja tapaciranog i ploastog nametaja

Fabrike raspolau dobrim kadrovskim i tehnolokim potencijalom, a zahvaljujui njihovim dizajnerima i konstruktorima razvijen je irok proizvodni program koji se stalno razvija i dopunjava. Uspeni nastupi na sajmovima nametaja i plasman proizvoda u svim krajevima Srbije i Crne Gore, najbolji su pokazatelj da je trite prihvatilo proizvode ovih fabrika. Najvei resurs Novog Pazara su kreativni ljudi. Preko 700 privatnih preduzea se bavi proizvodnjom odee, obue i nametaja, uslunim delatnostima i trgovinom. Novi Pazar je trenutno najvei proizvona dins odee u Republici Srbiji. Tekstilna i odevna industrija su se tokom nekoliko poslednjih decenija ukorenile u Gradu dajui znaajan doprinos njegovoj privredi.

12

SEMINARSKI RAD POLOAJ NOVOG PAZARA

6. PRIVREDA I RESURSI

Drutvena privreda uglavnom ne radi, za razliku od privatnog sektora koji je veoma razvijen. Najvei resurs Novog Pazara su kreativni ljudi, koji su tokom posljednjih decenija, bez iije pomoi, osnovali veliki broj privatnih malih i srednjih preduzea, iji je broj preko 6.000. Preko 500 privatnih preduzea se bavi proizvodnjom odjee, obue i namjetaja, a ostala preteno uslunim djelatnostima i trgovinom. Znaajnu ulogu imaju i transport robe i putniki saobraaj sa preko 2.650 firmi za prijevoz robe i putnika. Novi Pazar je trenutno najvei proizvoa dins odjee u Srbiji i Crnoj Gori. itav kraj je takoer bogat prirodnim resursima. To je prostrana planinska teritorija, na kojoj se optimalno smenjuju blagi i otri usponi, rijeni usjeci i doline, visoravni, veliki kompleksi etinarskih uma, prostrane livade i panjaci, a prostor ima izuzetno bogatu floru i faunu, obilje iste vode, termalnih i mineralnih izvora (Novopazarska i Rajinovia banja i Slatinski i Deevski kiseljak). Uz prirodne i ljudske resurse, kao i brojne spomenike kulture, Novi Pazar ima velike potencijale za odriv razvoj - proizvodnju zdrave hrane i razvoj svih vidova turizma. Poloaj optine, istorijsko naslee i ostali inioci, uslovili su pravce razvoja optine. Privredni razvoj optine ima za cilj savlaivanje zaostalosti i stvaranje uslova za smanjenje nezaposlenosti. Sadanji privredni potencijali govore o dominantnom ueu tekstilne i obuarske industrije. U drutvenom sektoru najznaajnija preduzea su:

1. Tekstilni kombinat "Raka" 2. Fabrika trikotae " Raka" 3. Savremena konfekcija " Raka" 4. Fabrika obue " Ras" 5. IMG " Sloga" 6. IRMG " Ukras" 7. " Minel" 8. " Iskra-metali" 9. " Iskra akumulatori" 10. Pogon" Petoletke"
13

SEMINARSKI RAD POLOAJ NOVOG PAZARA

11. Pogon " Reznog alata" 12. Pogon " Crvene zastave". Tekoe u privreivanju zadnjih godina dovele su do stagnacije u radu i razvoju drutvenih preduzea, izuzev "IMG Sloga", "IRMG Ukras" i "Minel", koje i sada uspeno rade. Poev od 1990. godine, dolazi do naglog razvoja privatnog preduzetnitva. Osniva se veliki broj privatnih preduzea, radnji, agencija, ordinacija i drugo. Danas u Novom Pazaru ima preko 450 privatnih preduzea i preko 2750 samostalnih radnji. Oko 280 samostalnih proizvoakih radnji i preduzea bavi se proizvodnjom odevnih predmeta (ponajvie od teksasa), a 100 proizvodnjom obue, te tako Novi Pazar postaje najvei proizvoa dins odee u Jugoslaviji, a sve vie zauzima znaajnije mesto u proizvodnji kvalitetne obue. Podruje optine Novi Pazar tradicionalno je orijentisano na poljoprivrednu proizvodnju, posebno na stoarstvo, iako prirodni uslovi omoguavaju razvoj voarstva i ratarstva, 80% poljoprivrednih povrina optine je u funkciji stoarstva. Zahvaljujui privrednoj inicijativi formirano je vie farmi koka nosilja i mlekara "Ljin" u aronjama. Na padinama Golije i Rogozne realizuje se program proizvodnje semenskog krompira na 30 hektara u organizaciji PIK "Takovo" iz Gornjeg Milanovca. Puten je u rad Agroindustrijski kompleks (Silos i Mlin) sa prateim sadrajima. Preko 90% prometa u trgovini ostvaruje se u privatnom sektoru. Pored 700 privatnih trgovinskih radnji u Novom Pazaru uspeno rade i dve privatne moderne robne kue. U drutvenom sektoru trgovinom se bavi "Uniprom", "Sloboda", " Joanica" i "Vojin Popovic". U Novom Pazaru postoje znaajni kapaciteti drutvenih preduzea kao to je ugostiljesko preduzee "Lipa" sa hotelima "Vrbak" , "Raj" i "Sopoani" i veim brojem drugih ugostiteljskih objekata. Pored ovih objekata tu su i privatni hoteli "Tad" i "Cannes", i preko 400 samostalnih ugostiteljskih radnji koje prezentiraju novopazarsku ugostiteljsku i turistiku ponudu. Novopazarska i Rajinovika banja pruaju uslove za razvoj banjskog i zdravstvenog turizma. Zimski turizam ima najbolju perspektivu na Goliji, ali je od velikog znaaja predstojea izgradnja jedne iare kod sela Kominja.

14

SEMINARSKI RAD POLOAJ NOVOG PAZARA

7. ZAKLJUAK

Novi Pazar ima burnu i bogatu prolost. Meu najvanije kulturnoistorijske spomenike svakako spadaju: Petrova crkva sagraena u X veku nad ilirskim kneevskim tumulom i na ostacima poznijeg ranohrianskog objekta u obliku rotonde sa upisanim etvorolistom Manastir urevi stupovi, zadubina Stefana Nemanje, iz XII vek Manastir Sopoani, iji je osniva kralj Uro I, iz XIII veka Gradska tvrava sa Kulom motriljom iz XV veka, izgraena po nalogu osnivaa grada Isa-bega Ishakovia Hamam (kupatilo) iz XV veka, zaostavtina Isa-bega Ishakovia, osnivaa grada Altun-alem damija iz XVI veka, delo uvenog neimara Muslihudina Abdulganija Amir-agin han (konak) iz XVII veka U gradu se nalaze dva univerziteta - Dravni univerzitet u Novom Pazaru i Univerzitet u Novom Pazaru, kao i Fakultet za islamske studije. U Novom Pazaru postoji i medresa koja je jedina islamska srednja kola u Srbiji Medresa "Gazi Isa-beg", Novi Pazar. Medresa je osnovana u 15. veku pod nazivom Sinan-begova medresa. Kasnije medresi je promenjeno ime u Gazi Isa-beg u ast osnivaa Novog Pazara i mnogih drugih naselja i zadubinara velikog broja zadubina u Skoplju i drugim mestima koja je osnovao. Potpuno je prestala sa radom u septembru 1946. godine, a ponovo poela sa radom 17. septembra 1990. godine kao jedina srednja islamska kola u Srbiji. U okviru medrese Gazi Isa-beg je ustanovljeno i ensko odeljenje 1996. godine. U naselju Novi Pazar ivi 37863 punoletna stanovnika, a prosena starost stanovnitva iznosi 31,7 godina (31,1 kod mukaraca i 32,2 kod ena). U naselju ima 13230 domainstava, a prosean broj lanova po domainstvu je 4,13. Ovo naselje je u uglavnom naseljeno Bonjacima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primeen je porast u broju stanovnika.

15

SEMINARSKI RAD POLOAJ NOVOG PAZARA

LITERATURA

1. Etnicki procesi i etnicka struktura stanovnitva Novog Pazara / Ejup Muovi ; urednik Petar Vlahovi
2. 3.

. , (1922) 9, , 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, , , , 2004. . , , III (1911 (1927), ,

4.

5.

6. www.wikipedia.rs

16