1p sacH nay |a mt pHn tron b sacH D/0 blNH 00/NH VlL1 N/l V/ 1HL 0l0l. Va b sacH nay |a ket qua cua du an nH|en cuu man ten i tm ao Kinh doanh cua Vit Nam va Th gii do cac cHuyen |a cua l/CL cun mt s tac |a pH| Hcp tHuc H|en. l/CL |u ban quyen Copyr|HtZ/ by l/CL B sa cH da duc c dn ky ba n quye n, mo | tHn t|n x|n vu| |o n u | ve : l/CL 1oa nHa l/CL 34 Nuyen 1ra|, un 1l. H CH| l|nH, V|et Nam Lma||: B00b@pace.edu.vn ln |n tHu nHt ta| 1l.HCl, do NHa xut ban 1re n HanH. 1ac |a tp sacH: L Minh Quc |mt pHn cua du an va cac chuyn gia cua PACE 0|am dc d|eu pH| du an: Trn Vu Nguyn NHom b|en tp va d|eu pH| du an: Trn Vu Nguyn Nguyn Dng Hiu Nguyn Hng Dung Nguyn Th Ha Nguyn Vn Tin Hung A O KINH DOANH VI T NAM VA TH GI I Bach ThaI BuoI KHANG DINH DOANH TAI NUOC VIT L Minh Quc va cac chuyn gia cua PACE Chu traeh nhiem suat ban. Ts. uaeh Thu Nuyet ien taj. him Tuyen la. Huu ae Sua ban in. Nuyen Ihuee hy thuat vi tlnh. Hai hhanh + Thanh Ha ^MA X\A T BA^ TRI IeI Ly Chlnh Tha n ua n Tha nh jhe He Chl Hinh DT. 1IeJS1 1IeJII S1e1 S1e1e 1|17 Fas. S1.S.S171| Fmail. nsbtre@ hem.vnn.vn Yebsite. httj.||www.nsbtre.eem.vn CMI ^MA^M ^MA X\A T BA^ TRI TAI MA ^OI J| ne 1I, Nuyen Chl Thanh, uan Den Da Ha Nei DT k Fas. ||1) 77111 Fmail. vanjhennsbtre@ hn.vnn.vn KHNG NH DOANH TAI NC VIT 5 4 BACH THAI BI Nhom chuyn gia, nhom iu phi, nhom tac gia va nhom bin tp cua d an nghin cu i tm ao Kinh doanh Vit Nam va Th gii xin chn thanh cam n cac cng ty, c quan, n v va cac ca nhn a nhit tnh h tr thng tin, t liu trong vic trin khai d an nghin cu va thc hin tp sach nay. Mu c Iu c Cung ban doc, IIIM TIIN HAY IHUNC 5U XA HI? 7 LoI noI dau 13 Chng I. DI TRN DI CHN CUA CHINH MINH 17 ThoI Ioan 18 NI Iong 21 TI da nhin Ihay con duong! 24 Chng II. MO LI 29 NguoI Phap, ho can gi7 30 Dng vn dau IIen 36 Chng III. DUNG NHN 41 ThaI baI dau IIen 42 Dung nhan nhu dung mc 48 Chng IV. DON GIO CANH TN SS Ian Ihu Inh Ihuc S6 Su hoc 61 Chng V. TANG NHIT CHO TINH THN DN TC 69 YeI Keu sao de su Ihuyen be cho IhIen ha7 70 PhaI IIen phong! 74 KHNG NH DOANH TAI NC VIT 7 6 BACH THAI BI KI M TI N HAY PHU NG SU XA H I7 B sach ma ban doc dang cam Iren Iay Ia keI qua cua du an nghIen cuu mang Ien I tn Ino InI donnI cu n Vc t Nnn \n TIc go do T ho p GIa o du c PACL Ihu c hIe n Irong su I 14 Iha ng vu a qua. Chung II daI Ien cho b sach nay Ia Ino InI donnI Vct Nnn \n TIc go voI mong mun duoc chIa se cu ng ba n do c, da c bIe I Ia ba n do c doanh nhan va ba n do c quan Iam de n kInh doanh, nhu ng kIe n gIa I ve hang IoaI cac cau hoI nhu: InI donnI n g?, IonnI nInn n n?, Inu n dno cun ngIc nI donnI? va Tn :no nI donnI n no t ngIc cno qu) \n xu ng dn ng duo c xn Io ton \nI?... DI ngu chuyen gIa cua PACL cung cac cng su da nghIen cu u cu c do I va su nghIe p cu a 2S doanh nhan huye n Ihoa I, de n Iu 2S Ia p doa n kInh doanh da n da u Irong nhu ng ba ng xe p ha ng doanh nghIe p Iren Ioa n Ihe gIo I, nha m Iim kIe m ca I da o, ca I IrIe I Iy c I Io I Irong kInh doanh cu a ho . Mu c dch Ia de Iy gIa I xem vi sao ho Ia nhung nguoI cn tcn nInnI nInt, cn tcn nIc u nIn t \n c n tc n c n \u ng nIn t tIc go , do ng tIo Io n duo c xn Io d c c t nI to ng? Phan Ich Iung chang duong, Iung mc su nghIep, Iu ng buo c Ihang Ira m... cu a nhu ng huye n Ihoa I doanh nhan na y, chu ng II da du c ke I duo c nhu ng ne I chung ChIen cuc Iren Ihuong Ihuyen 76 NguoI VIeI ung h nguoI VIeI! 81 Chng VI. HUO NG VA DUO NG 91 Ngon co GIang haI Iuan Ihuyen 92 Danh, IIen va khaI vong... 102 Chng VII. LAM RA CUA CAI LA MT DAO LY LON! 10S Nhung chIec Ihuyen mang Ien anh hung dan Ic 106 Khach hang can gi7 112 Su menh Binh Chuan 11S Chua sng xu Bac Ky 120 Chng VIII. GIONG BUM RA BIN LON 12S Su menh cng dng 126 TInh Ihan cng Ie 131 Chng IX. PHUT CUI O THUONG TRUONG 137 Song gIo IhoI cuc 138 KhaI vong Iram nam: KeI nI nguoI VIeI! 144 Chng kt. NGUOI BIN TU DUY THANH HIN THUC 149 Nhung nguoI duong IhoI 1S0 BaI hoc cho hau Ihe 1S4 Phu luc Cu ng ba n o c KHNG NH DOANH TAI NC VIT 9 8 BACH THAI BI nha I, no I chnh xa c hon, Ia nhu ng ye u I khIe n ho Iro nen v da I, Iro Iha nh nhu ng doanh nhan huye n Ihoa I. Do Ia su khao kha I, Ia nIe m dam me m I ca ch ma nh IIeI de sang Iao, de dem den IhaI nhIeu gIa IrI moI cho cuc sng va cho xa hI. Ho da Ihuc hIen duoc dIe u do ba ng vIe c c ng hIe n ca cu c do I minh Ia n vIe c Iruye n da I, da n duo ng cho ha u Ihe . Trong Io I da u na y cu a b sa ch, chu ng II cu ng mu n ke IaI voI quy vI mI vaI cau chuyen va mI vaI so sa nh ma PACL Iun Iu ha o khI Iim Iha y no Irong ha nh Irinh IIn t \o ng IonnI t cu a minh Irong su I nhu ng nam vu a qua: n cIu not tcn tn Ion :uot ngn) Iong \u \ uon nn c nn. NIung :nu nIung ngn) tInng nIn \n o n t In cI In ng, n cIo t ngI: 5no to Iong n nguo gn qu)c t \n n dc nIu )c u In n cIo cn xo n?. Vn no cIu)cn tIn) do. Tu do, nIcu gn dnI cIun In gn tong Iu Io co tIc nun no t, In go n ton /nn Iong cnn In nun cn tIung n), not tc ot ngo t /nn Iong cn n In nun cn go o t ngo t). n co tIc no cu n u c no :n ng In) nu n dcn, I cI ng co n no nn o n n In ng nu n dc dn u ng nIu cn u Ic t cInnI do t xun t Io c nIn Iong co n nuo c n n. Hn) Ion nu n, no nguo cII xc t no t In uo c cInn n co ngn) nIu ng \n t In n cn n tIc t nIn t cIo gn dnI. In tIcn cIu)cn gn cn cun n :o \o cIo \n :cu tI cung cIng cIcnI ccI n no. A cung donn n ct qun: cun tcn :uot ngn) nguo n c \no, n tI nn Inng uon tn) \n cuo no uon nc ng. IIong cII tc n n tIu duoc tng cno, nn n con co o nIunn on nInt n :u qu) ncn cun no nguo dnnI cIo not nguo ct nI donnI nIu n . Cnu cIu)cn tIu In \c not co :o :nn xunt tu :t. Nguo tn tIuo ng nun tu cu n co :o nn ) \c dc du ng Io :o. Mot co :o c xu nt do nI tIuong tI cu co nnng tong nguo :u ncnI xn Io? Tong not tIo gnn dn, co :o Iont dong cnn cIung, cIo dcn not ngn) ong cIu cun no tIn) do cncI ngI: to Iong nn tu :t nun, nn :c nn gn In uu tu Io :o \n Io ng. Tu do , ong \n do ng :u tc n In nI ngIcn cu u dc tn o n nIu ng cn tu :no cIo co tIc cIo ng duo c no , no t, cIo ng tIn n, ngn tu nn ) tI co Io n cn co dc du ng Io :o qunn to ng, ngn tu In c tI Iong cn n Io n dc dc c o n c o \n o... ng cu ng cIu Io d dc n cn c \n Io ng dc ngIcn cu u nn u :on, tIn) do cI co , c u dn ng... TIc n :n n In n cu n ong co n tIcn tnI nng n n dc cIo cn \n Io ng cu n cn c cong t). CII :nu not tIo gnn ngn, co :o cun ong dn ot xnc \n In t tc n n t nInnI. NIu \n), donnI ngIc on In) nIo tu) tIuoc \no \n n dc xn Io nn Io gn qu)c t duo c. n cIu tn Io n cun Iu Io no cung 5nn Wnton /ong cIu tn donn n n c o n nIn t tIc go Wn-Mnt) dc u gn qu)c t \n n dc nun :n cun xn Io tIong qun \cc no cun Inng nn c. Ho cII Inc nInu \c Inn \: xn Io cun n cIu tc n tn Io n n no t Iu Io , co n xn Io cu n 5nn nnng tn n co tIc go . Icu xn Io qunn tnn Iong In n donnI ngIc do c n duo c no nIcu nn n Io dn nnng n g cIo co ng do ng. CI ng In n, tong I tI Iu NIn t, To)odn /cIn dc cu n To)otn), \o tnI tIn n n quo c duo c nguo NInt xcn nIu nnI Iung dnn toc tI tI Iu Ngn, IIodoo\:) /ong cIu cu n Yuo:), ong tn n n tong nt dnn Ngn tI cII nguo Ngn no tInu o. 5u Inc nInu nn) co c do cncI tIuc cn tcn cun Io. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 11 10 BACH THAI BI NgIc nI donnI, xun nn) \nn tIuong Icu cII nIu n ngIc cn tcn. NIung tIuc cInt, Iong Ic co ngIc cn tcn, o ngIc nno tI cung cn tcn cn . CI ng In n, un t :u c n tc n ng \c c In nI ngIc unt, nc : cn tcn ng cncI cIun cnI cuu nguo ... Vn donnI nInn, nguo In nI ngIc nI donnI, cu ng c n tc n ng cn cI n nI dn o no t donnI ngIc \n tIong qun donnI ngIc do dc gn qu)ct \n n dc In) dn u ng nIu cn u nn o do cu n xn Io . NIung dcu Inc ct cun ngIc nI donnI n tong qun tnI InnI ngIc cun nnI donnI nInn Iong InnI dong not cncI don c nn ct cn tno n cnc cIuo gn t. Cu tIc Ion, Io nn n) not donnI ngIc \n tn Io cn nnI nIcu tInnI \cn dc cu ng co ng Iuo ng n nI n InI tIn nI no t :u c nn nI to ng u c, tu do tn o n nIc u gn t Ion cIo xn Io . Io cu ng cInI n ) do nn ngIc nI donnI tIuo ng c n duo c nIc u tc n Ion :o \o nIu ng ngIc In c \n \nn duoc cong dong xn Io ung Io. NgIcn cu u 25 Iu)c n tIon donnI nInn tIc go cIo tIn), du co qun nIcu :u Inc ct nIung Io dcu co cIung no t tu tuo ng cIu dn o: InI donnI n Iu ng :u xn Io . Hn) no no t cn cI dn ) du Ion, InI donnI n c n tc n ng cn cI Iu ng :u xn Io , ng cn cI du ng :nn Inn In) dcI \u nIu n Iuong tcn dc gn qu)c t nIu ng \n n dc cu n xn Io \n n n cIo cuo c :o ng to ncn to t dc Ion. Cn dno nI donnI nn) dn duoc Io qunn tct ngn) tu uo dn u Io ngIc dn ) gnn Io cIo to u c tInnI cong. Vn :u tInt nn) cung cInI n ) do gu Io cn tcn nInnI nInt, nIcu nInt, cn nInt, con n n tInn Io tI duo c xn Io ton \nI, nc to ng, \n o Io d \n o cI :u nI donnI tIc go nIu nIu ng Iu)c n tIon , donnI ngIc cu n Io cu ng \ dn \n tuo ng to n. NIu \n ), \o no t tnn tIc uon Iuo ng \c co ng do ng, uon In t Ino n n cIo xn Io qunnI nnI /co tIc nIo gon tong not ngo nng Ioc ong on ng cn not Ic n t to ) to t dc Ion, cInI Io , nIu ng donnI nInn /du o n In) nIo , du Tn) In) Tn, du co In) n) uon duoc xn Io ton \nI Iong In \ :o cun cn Io ng o Io c n duo c, nn \ nIu ng do ng go \o gn cu n Io \n o :u do tIn) cu n tIc go nn ). Song song voI nhung doanh nhan Iay Iung cua Ihe gIoI, dIeu khac bIeI o b sach nay Ia chung II da khoI su hanh Irinh Iim kIem nhung huyen IhoaI doanh nhan VIe I Nam de , nhu m I c ga ng, dInh vI xem ng cha Ia nga y xua da kho I su kInh doanh nhu Ihe nao. Va IhaI baI ngo, Irong IIch su VIeI Nam da Iung co nhung Luong Van Can, Bach ThaI BuoI, Nguyen Son Ha, TrInh Van B... voI nhung Iu Iuong kInh doanh co Ihe gay nga c nhIen cho de n Ia n bay gIo . Nhin Tay se Ihay Dng, soI c ma ngam IoI kIm, do Ia dIe u ma chu ng II, nhu ng nguo I Ihu c hIe n b sa ch, mong mu n duo c chIa se . B sa ch na y cu ng Ia m I cau chuye n, m I pha c Iha o cho bu c Iranh Ioa n canh sInh dng va day mau sac ve doanh nhan Ihe gIo I nhu ng doanh nhan Ia m Ihay d I Ihe gIo I, va ve mI Ihe he doanh nhan IIen bI cua VIeI Nam cach day gan mI Iram nam IIch su mI Ihe he doanh nhan ma de n nga y nay chu ng Ia va n co Ihe Iu ha o. Tu do , nhu ng n Iu c na y se go p pha n hinh Iha nh van ho a doanh nhan VIe I, m I b pha n quan Iro ng Irong van ho a VIe I Nam. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 13 12 BACH THAI BI IOI NOI AI Co Ie, Bach ThaI BuoI chua phaI Ia nha Iu san gIau nhaI Irong IIch su VIeI Nam. Nhung ng IaI chnh Ia nha bun nI danh nhaI va duoc nhIeu nguoI knh Irong, nguong m Ian cng kch nhaI. Nguo I Ia cha ng Iruye n Iu ng nhIe u ve gIa sa n cu a ng, su sach cung ch ghI chep kha Ian man ve nhung cng Iy, nha xuong va cng vIec cua ng. Nhung cho den maI Ian ngay nay, nguoI Ia van In vInh Ba ch Tha I Buo I vi ng chnh Ia nguo I da u IIen kha ng dInh vI Ihe cu a doanh nhan VIe I, nguo I Iam kInh doanh voI khaI vong Io Ion Ia caI Iao xa hI, ma cu Ihe Ia uoc vong co Ihe xay dung mI Ha NI Iung IInh hoa Ie nhu ParIs Khang dInh doanh IaI nuoc VIeI Iu ban Iay Ira ng, Irong m I Iho I ky den I I cu a da I nuo c. Qua IhaI, do Ia vIec dang In vInh. Do Ia mI IhoI ky VIeI Nam sng Irong che d Ihuc dIa Phap. Do cung Ia mI IhoI ky dac bIeI, khI canh cua mo ra, nguoI VIeI Ian dau IIen don nha n nhu ng IrI Ihu c mo I, kInh nghIe m Ia m an mo I cua Ihe gIoI. MI b phan Ir Ihuc da y Ihuc duoc nhIem vu IIen phong cua ho Ia phaI Ien ngon co khaI Ir, keu goI dng bao dI moI de n Iuc dua Chu ng II xIn duo c gu I Io I IrI an Iran Iro ng nha I de n nhu ng d ng nghIe p da h Iro IInh Iha n cho chu ng II, den cac ca nhan va don vI da san Iong h Iro Ihng IIn, Iu IIe u Irong qua Irinh nghIen cu u. Da c bIe I, chu ng II mu n gu I Io I ca m on chan Iha nh de n ca c Ia p doa n hang dau Ihe gIoI do cac doanh nhan huyen IhoaI sa ng Ia p, ca m on gIa I c ho Luong, gIa I c ho Ba ch,... ha u due cu a cu Luong Van Can, cu Ba ch Tha I Buo I... da nhIeI Iam gIup do chung II Irong suI qua Irinh dI Iim Da o KInh doanh cu a VIe I Nam va The gIo I. VIec IrIen khaI du an nay Iu khau nghIen cuu den Ihe hIen Ihanh sach Irong mI IhoI gIan khng daI, cung nhung kho khan Irong qua Irinh dI Iim Iu IIeu IIch su ve ca c nhan va I, cha c ha n b sa ch se kho Ira nh khoI nhung saI soI nhaI dInh. Do vay, chung II raI mong nha n duo c su Ihng ca m cu ng nhu nhu ng go p y chIa se cua ban doc gan xa ve b sach de Ian IaI ba n IIe p Iheo duo c hoa n IhIe n hon. Chu ng II, PACL va Nha xua I ba n Tre , xIn Iran Iro ng gIoI IhIeu cung ban doc b sach day Iam huyeI nay. Va chu ng II cu ng IIn ra ng, qua b sa ch na y, ba n do c se co tIcn kIe n gIa I ve da o kInh doanh, de Iu do , Iu minh dua ra m I dnI ngIn cho nghe nI donnI va Iu minh kha ng dInh ra ng, nI donnI n c n tc n In) Iung :u xn Io! Thay ma I Nho m Ia c gIa cu a b sa ch Gia n T Trung Nguo I Sa ng Ia p PACL 5n Co n, Xunn InI Ho , 27 KHNG NH DOANH TAI NC VIT 15 14 BACH THAI BI dan I c pha I IrIe n sa nh ngang vo I ca c cuo ng qu c phuong Tay. Do Ia IhoI ky ma nghe bun Ian dau IIen Irong IIch su duo c xem Iro ng, duo c c su y nhIe I IIe I. M I phong Irao Ihuc nghIep ram r ca nuoc. Chnh Irong buI dau phaI IrIen nganh kInh doanh IaI VIe I Nam da xua I hIe n m I Io p doanh nhan mo I uu Iu nhu ng doanh nhan kInh doanh Iha nh da I nho gIaI quyeI II nhung nhu cau xa hI va co mI IInh Ihan vi cng dng raI cao. KhI noI IoI Iop doanh nhan uu Iu nay, caI Ien Bach ThaI BuoI Iun duoc nguoI duong IhoI va ca hau Ihe nhac den voI nIem knh Irong Ian Iu hao. Bach ThaI BuoI Ia aI7 Xung quanh nhan vaI nay co ra I nhIe u huye n Ihoa I. Kho aI co Ihe hinh dung m I nguo I VIe I Nam Iay Ira ng co Ihe Ia m nen m I su nghIep Iay Iung duoI IhoI Ihuc dIa. Tu m I cng chu c Ia m Irong m I ha ng Iha u cng chanh cua Phap, mI ngay no Bach ThaI BuoI da quyeI ch mao hIem Iam gIau. Chang IraI ay da Iung xuaI duong de hoc Iap kInh nghIem, de IIep can voI IrI Ihuc Ihe gIoI nham co mI nen Iang vung chac Irong kInh doanh. Chnh Iu khaI vong Iam gIau va nhung kInh nghIem Iu sach vo, Bach ThaI BuoI da Ihanh cng Iren Ihuong Iruong. Ch sau mI IhoI gIan ngan Bach ThaI cng Iy da vuon ra raI nhIeu Inh vuc, Iu nghe bun g, Ihau Ihue cho den kInh doanh Ihuyen be Iren sng nuoc, khaI mo Duo I Iho I Ihu c dIa, ca c nha bun cu a Ia buo c ra Ihuong Iruong cung Ia buoc vao mI cuc canh Iranh voI Iu ban cac nuoc nhu Iu ban Hoa kIeu, Phap kIeu Bach ThaI BuoI da Ihanh cng khng ch nho su nhay ben Irong kInh doanh ma chnh Ia Iu quan nIem cua ng ve vIec kInh Ihuong: kInh doanh Ia cach de gIaI quyeI nhung nhu cau Irong xa h I, de kha ng dInh hinh a nh cu a nguo I VIe I Iren Ihuong Iruo ng. Nha van Le MInh Quc, Iac gIa cua Iap sach nay ke voI chung II: MI Irong nhung kho khan can phaI vuoI qua Ia danh gIa nhu Ihe nao ve con nguo I Ba ch Tha I Buo I7 Thu c cha I ng Ia nguo I nhu Ihe na o7 Co Iu IIe u cho ra ng, Irong do I Ihuo ng ng Ia nguo I keo kIe I, bu n xn, Ia m gIa u ba ng nhIe u Ihu doan; nguoc IaI co IaI IIeu ghI nhan ng nhu mI nha cach mang. Ca haI IhaI d danh gIa nhu Ihe deu co gi do chua xac dang. Khng bIeI dua vao ngun Iu IIeu nao, co kha nhIeu baI vIeI de cap den chI IIeI co Ian Ien IIeng benh vuc cho quyen IoI cua nguoI dan bI IrI, Irong HI nghI kInh Ie Iy IaI, ng bI Toan quyen RobIn de doa: NoI nao co RobIn Ihi khng co Bach ThaI BuoI, ng dap IaI: Nuo c na y co n Ba ch Tha I Buo I Ihi khng co n RobIn. Do khng Iim duo c, khng Iim Iha y Irong Iu IIeu gc de cap den chuyen gIaI gan nay nen II duI khoaI khng su dung. Hon nua Bach ThaI BuoI qua cac Iu IIeu da Ihu Ihap va chon Ioc Ihi II ngo rang, khng bao gIo ng buI mIeng noI KHNG NH DOANH TAI NC VIT 17 16 BACH THAI BI Chng 1. I TRN I CHAN CIA CHINH MNH Bo |a| sau |un cuc sn n trn mc trcn cua mt nHn v|en cao cp tron cH|nH quyen bao H, BacH 1Ha| Buc| un dun bucc vao cuc k|nH doanH vc| tt ca su dam me cn v|ec cua mt nuc| tre, vc| tt ca kHat von cn H|en cHo xa H | va vc | t t ca n|e m t|n va o tucn |a| cu a ne n doanH tHucn V|et Nam. nhung cau daI dI nhu vay. Do khng phaI Ia Inh ca ch cu a m I nguo I Ia o Iuye n, ba n Inh, nhIe u kInh nghIem Iren Ihuong Iruong... nhu Bach ThaI Buo I. Ba n do c dang ca m Iren Iay Ia p sa ch vIe I ve ha nh Irinh da c bIe I cu a m I con nguo I kInh doanh vi xa hI, mI hanh Irinh day ap gIan nan, vaI va. ng da de IaI mI kInh nghIem sng con Irong kInh doanh, mI baI hoc quy bau cho doI sau Ia cach xac Iap muc IIeu Iam gIau. Neu ch bo bo Ihu ven de gIa u nu I n d va ch, Ihu ve n cho rIeng ca nhan minh nhu bIeI bao nha Iu san khac, Ihi ngay nay khng ma y aI bu n nha c de n Ien Iu I cu a ng nu a, bo I ca I gIa u a y ngh cho cu ng cu ng ch Ia gIa u nhu Thach Sung ma IhI. Hon mI Iram nam IrI qua, ngI ngam IaI de Ihay nguoI xua da IhaI su gIong bum ra bIen Ion mI cach Iu IIn, dang hoang va con nguyen ven nhung baI hoc ve IhuaI xu Ihe, phep kInh Ihuong cung nhu mI Iam Iong Ioan ven voI dng bao. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 19 18 BACH THAI BI chua can IhIep duoc IhI, chu moI vIec con IaI ho deu nam Irong Iay. Chang ngam nguI boI Ihuong cho IIen nhan Ihuo ay, Ihuong cho nen ky nghe nuoc nha dI voI nguoI ngoaI quc khac nao mI IroI mI vuc. Suy ngh nhu Ihe nen chang cang nao nuc mong den ngay khoI hanh. Mong duoc ma I nhin Iha y, Iay so va o nhu ng hIe n va I IIeu bIe u cho nen van mInh cua nuoc Phap. Chang Ihanh nIen nay Ien Bach ThaI BuoI. MI ca I Ien binh dI nhu bao nguo I VIe I Nam n Ie Ihuo ay, nhung ve sau Iren Ihuong Iruong, chnh nguoI Phap va nhung dI Ihu canh Iranh voI ng phaI nghIeng non ne phuc. ng Bach ThaI BuoI sInh nam 1874 IaI Iang An Phu, huyen Thanh Tri, Inh Ha Dng (nay Ihuc ngoaI Ihanh Ha NI). Day Ia caI nam bI daI Irong IIch su IrIeu Nguyen. Thuc dan Phap danh chIem Ha NI Ian Ihu nhaI; khng gIu duoc Ihanh, bI Iro ng Ihuong, danh Iuo ng Nguye n TrI Phuong quye I khng de ke Ihu cu u chu a, nhIn an ma che I. Cac daI quan Nguyen Van Tuong, Le Tuan da ky vo I IhIe u Iuo ng ha I quan Pha p Dupre m I Ho a uo c gm 22 dIeu khoan. HIep uoc nay Iuong Iu phaI su ng khaI Iu chu quye n cu a vua nuo c Nam d I vo I sau Inh Nam Ky. TIeng oe oe chao doI cua Bach Tha I Buo I cu ng Ia IIe ng kho c cu a m I con dan ma I nuoc. Co IaI IIeu cho rang ng vn ho D, nha ngheo, me bun ganh ban bung, cha maI som. Luc ay, THOI IOAN Ha NI, nam 1897. Tren ph Trang TIen, nang ban maI mon Iro n Iren nhu ng vo m cay xanh. Nang II IuoI ma Irong Iong chang bun voI voI. Cha ng co ca m Iuo ng nghe ca IIe ng Iho da I na o ru I cua bon phu keo xe Iay dang xoaI buoc cham raI Iren ph . m vang cu a chuye n dI Pha p du H I cho Bordeaux van con nguyen ven Irong ky uc. Truoc nga y dI, Ia I ca ng Ha I Pho ng Irong nhu ng nga y cho dap Iau sang Phap, chang da Iim doc kha nhIeu sach vIeI ve noI minh se daI chan den. Co Iuc chang ngam nguI khI bIeI Iruoc day, Ihang 6 nam 1863, phaI doan Phan Thanh GIan duoc vua Tu Duc cu sang Phap chuc IaI ba Inh BIen Hoa, GIa DInh, DInh Tuo ng Ihi ca c cu da choa ng ngo p Iruo c van mInh nuoc Phap. Choa ng ngo p u7 Co pha I do Ia Iam Iy Iu II ma c ca m cu a m I dan I c nhuo c IIe u7 Cha ng khng Ihe hIe u n I o kInh d a nh sa ng co gi ma ng TIe n s da u IIen cu a da I Nam Ky Phan Thanh GIa n pha I gIa I minh keu Ien: Tn ngIc Ico co ng to dnt Iu) \cc :ong cIct dc qu)cn cIo tno Ion Ghe gom chua7 Ch vIec sInh Iu Ia nguoI Phap KHNG NH DOANH TAI NC VIT 21 20 BACH THAI BI NI IONG MI dIp may den voI ng Ia nam 189S, HI cho Bordeaux duoc I chuc IaI Phap. Day cung Ia nam IaI Ha NI, nguoI Phap baI dau xay dung nha may dIen, nha may nuoc va nuoc da IaI nhIen ch nguo I Pha p duo c su du ng, co n dan ba n xu Ihi chua Ihe. Bay gIo, Thng su Bac Ky mun chon mI nguoI VIeI Ihng mInh, Ianh IoI, gIoI IIeng Pha p de gIo I IhIe u sa n pha m cu a gIan ha ng xu Ba c Ky . Ba ch Tha I Buo I duo c cho n, qua de cu cu a cng su BonneI. Sang Pha p, cha ng IraI VIe I mo I 21 Iu I da Iha I su kInh ngac Iruoc su van mInh, IIen b cua ho. Bay gIo phaI doan dI su cua quan Phu chnh Nguyen Tro ng Ho p mo I vu a mo I quay ve nuo c. Sau chuye n dI nay, vI chanh su Iun dau dau ve van nuoc co Iam Iap TIo d :u Tn). O Iua IuI da ngoaI 60, cu nhin Ihay nuoc Phap voI hinh anh: Bn pha xe c chay Iren cac duong ph, Iung buI Ihanh mI Ian suong hng. Hang doan du IIch dI IaI baI Ian khng ngung. Su baI Ian Iam cho bau khng kh nong Ien va can co may Iam Ianh. May man Ihay Ia I co ha ng nga n vo I nuo c phun ma nh Ia m cho kh quyen maI dan. ChIeu Ia ma IIeng xe c con vang nguoI ho Bach gIau nuI d d vach nhung khng co con IraI, Ihay ng ngoan ngoan, chIu Ihuong chIu kho nen nhan Iam con nuI va dI sang ho Bach. LaI cung co IaI IIeu noI rang, hI ng moI chap chung vao nghe kInh doanh duong Ihuy, co hun vn voI ba phan ThaI nen moI daI Ien Ia ThaI BuoI. Con ho Bach Ia Irang, khng Iay ho cua rIeng aI. Tha I ra, du Ba ch Tha I Buo I mang ho gi dI nu a, Ihi dIe u a y cu ng khng quan Iro ng. Bo I y ngha cu a do I nguo I Ia o ch Ia Ia m duo c gi cho xa h I, mang Ia I Io I ch gi cho c ng d ng chu khng pha I Ia mang ho gi, Ien gi. Thuo mo I buo c chan va o do I, vo I v n IIe ng IIe ng Phap da duoc hoc, Bach ThaI BuoI xIn Iam Ihu ky cho hang bun cua nguoI Phap o ph Trang TIen. La I co Ia I IIe u cho ra ng ng Ia m ky Iu c cho cng su BonneI, do do nguo I duong Iho I go I Ia Ky Buo I, chI IIe I na y co Ie ho p Iy hon. La m vIe c duo c m I nam, nam 1894, ng chuyen sang Iam Ihu ky o mI xuong may Ihuc hang Ihau cng chanh. VoI d Iu I 20 da y ham ho , nhIe I Iinh mu n ho c ho I nhu ng dIe u mo I Ia , ng da chu Iam Iim hIe u ve su van hanh may moc, cach I chuc nhan cng va quan Iy san xuaI Iheo m hinh cua nguoI Phap. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 23 22 BACH THAI BI dinh, Iham ch con gaI nu nhI ngoaI Ic cung khng duoc phep bIeI... DIeu nay da khIen cho Bach ThaI BuoI suy ngh raI nhIeu. Nhu ng nga y na y, Irong Ir o c cu a Ba ch Tha I Buo I IaI nho den nhung cau Iho cua cu Phan Thanh GIa n. Co Ie minh cu ng dang mang Iam Ira ng, cu ng co nI Iong nhu quan Thuong Ihu b LaI IrIeu Nguyen khI sang Phap chang7 Tu ngn) d :u dcn Tn) nI TIn) \cc u cInu In gnt nnI Icu u dong nng nnu tIuc dn) Hct o nn nI cIng n tn Ma cha ng aI IIn Ihi cu ng co Ihe Ia m. M I khI con ech ngI day gIeng Ihi Iam sao co Ihe Ihay duoc IroI xanh Ing Ing7 Minh phaI Iam Ihe nao day7 Ien. DI nhIen nguoI Ia ngac nhIen nhin Ihay Iu khng Irung ca c ngI sao roI xu ng. Va ha ng nga n ngon Iua vua bung sang, ngan chan hau qua cua bong II. Cac nha cao sau, bay Iang nI IIen nhau khng duI. DuoI maI daI cung con ngan Ihanh bung, de cho dan cu hop Ihanh dam dng Iru ngu. Va de cI gIau cac kho Iang ma cng nghIep va Ihuong maI san xuaI ra Iren quy m Ion.... Con hon cha Ia nha co phuc. Vay voI Iua IuI moI ngoaI 20, Bach ThaI BuoI da nhin Ihay gi7 TaI nhIen, cung nhin Ihay canh vaI ky dIeu nhu Ihe, nhung khng ch nhin Ihay ma Bach ThaI BuoI con suy ngh Iam Ihe nao de xu so minh nay maI cu ng IIe n b nhu ParIs hoa Ie . NhIe u dem ng I Iruoc gIan hang gIoI IhIeu san pham cua xu so minh, ng Ihoang buI nguI. Cho du nguoI ngoaI qu c he I Io I ca ngo I sa n pha m cu a nuo c nha , nhung IhaI ra nhung hang my nghe ay ch Ia keI qua cua su kheo Ieo, cua ban Iay IaI hoa va su nha n na I cu a nguo I Iho Ihu cng. Mu n co m I sa n pha m pha I ma I qua nhIe u Iho I gIan, Ia m sao co Ihe sa n xua I duo c s Iuo ng nhIe u Irong Iho I gIan nga n nhaI7 Neu khng, Ihi Iam sao co Ihe Ihu duoc IoI nhua n cao7 No I Ia I m I Io I, chu ng Ia chua co duo c mI day chuyen cng nghe dang san xuaI hang Ioa I. Da Ihe , do che Ia o ra nhu ng sa n pha m ma su Iha nh cng phu Ihu c nhIe u va o kInh nghIe m nen khng I nguo I Iho gIo I da gIa u nghe , khng mu n Iruyen IaI hoac huong dan cho nguoI ngoaI gIa Trong nhng ngay Phap, khng nh nhng ngi kha c da nh th i gian du h y o , ng n l c tm hi u, ho c ho i cung ca ch bun ba n, ca ch t ch c va qua n ly sa n xu t, ngh thu t khu ch trng thng nghi p... Nhi u ng i nga c nhin khi th y ng i u, n ch nao th cung h hoay ghi chep. Thm ch, trong s tay cu a ng co n ve la i ca quy trnh v n ha nh cu a ma y chay bng hi nc; ve lai hnh dang nhng chic thuy n ang n m trn do ng sng Seine xanh bi c... KHNG NH DOANH TAI NC VIT 25 24 BACH THAI BI Tu y ma y. Bo n phu xe mu a ra Iu ng ba I ma u, ch kIem nI mI ngay ch vaI xu. y Ia chua ke roI gan bo cua bon caI quaI xung nhu mua! ThoI buI nay mun sng cung khng de dang dau! ng van dIem dam: Thua, II da y Ihuc minh phaI sng nhu Ihe na o r I. Che I Ihi de , chu s ng mo I kho . TI khng so s ng! |ean khng noI Ihem IoI nao nua, y da bIeI Inh cach cua Iay Ihu ky nay. II noI, nhung mI Ian noI IoI nao Ihi nhu coc can. Tnh cach nay Ia cua con nguoI qua quyeI, dam chIu Irach nhIem voI IoI Ie va hanh dng cua minh. Ngay Iu khI noI Khng so s ng Ihi Ba ch Tha I Buo I da cho n cho minh m I IhaI d sng. Co Ihe nhIeu nguoI khac cung ngh Bach ThaI Buo I dIen r . Vo I d ng Iuong dang nha n ha ng Ihang, chang may chc ng co Ihe vun ven, Ich Iuy mI s vn khng nho. DoI sng em dem dI qua. Sang vac dI, II vac ve. MI maI am danh rIeng cho minh voI vo dep, con ngoan va nhaI Ia khng pha I canh ca nh Io Iha I nghIe p. Nhung khng, ng IaI Iham ngh neu minh Ihu phan voI dng Iuong, du du sng nhung suI doI ch Iam II Io cho ke khac. ChI bang bo vIec de Iu dan Ihan vao con duong kInh doanh, Iu minh Iam chu cuc doI minh Ihi moI co co may de dI doI. Van su khoI dau nan. TaI nhIen. Minh Iim duong dI bang dI chan cua chnh minh vay. TI A NHN THAY CON IONG! Ngay Ihang qua mau. Tren chuyen Iau Iro ve nuoc, Bach ThaI BuoI da manh nha m I quye I dInh Ia o ba o. Quye I dInh na y maI gan haI nam sau ng moI co Iua chon duI khoa I. Mu n va y, Irong nhu ng nga y Iro ve noI Ia m vIe c, ng da Iranh Ihu ho c ho I cng vIe c nhIe u hon nu a. M I khI da co su cho n Iu a du I khoa I Ihi nguo I Ia Iro nen manh dan hon. Bach ThaI BuoI cung co Iam Ihe ay. Va Ba ch Tha I Buo I da go cu a pho ng cu a ng |ean chu hang Ihau cng chanh de xIn ngh vIec. QuyeI dInh cua Bach ThaI BuoI khIen cho Iay chu hang kInh ngac. Y khng Ihe ngo, IaI sao IaI co mI nguoI An Nam dam ngh vIec khI hang Ihang duoc nhan dng Iuong khIen nhIeu nguoI dang Ihem Ihung. A! No mun Iam reo de doI Ihem IIen Iuong IhI! Tao con Ia gi bon kh rach ao m cua caI xu so cheI IIeI nay chu! Ngh Ihe, |ean dI IhaI d. n In hon. Ngh vIe c u7 The ma y khng so che I do I a 7 Do I ma y co n da I, du ng vi m I phu I b c d ng ma Ia m ho ng vIe c. Khng doI ng Ira IoI, |ean dung day: KHNG NH DOANH TAI NC VIT 27 26 BACH THAI BI doanh. Nho dung cam nhu Ihe, ve sau Nguyen Son Ha khng an ca m ma da Iro Iha nh m I Irong nhu ng doanh nhan co ma u ma I Iren Ihuong Iruo ng. Co n Ba ch Tha I Buo I sau khI ngh vIe c, se Ia m gi7 Day cu ng Ia cau ho I ma Iruo c Iu c chIa Iay, |ean da hoI. ng van Ie phep: Thua, II da chon duong dI cua II. |ean ma maI: Tao chuc may Ihanh cng, Iim duoc duong dI. Vang, duong dI o duoI chan II, II da nhin Ihay. TI se dI bang dI chan cua II. NgoaI san van chap chon bong nang. Dau do co IIe ng chIm reo Iren vo m Ia . Buo c ra kho I ha ng Iha u cng cha nh, cha ng ho Ba ch Iha y nhe nguo I, va n de con IaI Ia con duong nao dang mo ra Iruoc maI anh day7 Van gIo, nang va chIm reo Iren vom Ia nho... Dam sng Ia mI Irong nhung Iu duy cua con nguo I nang d ng. Da m ngh vIe c vo I y Ihu c Ia m chu cu ng Ia Iu duy cu a con nguo I Iu na m Ia y va n menh cuc doI minh. NoI nhu Ihe boI sau nay, co m I doanh nhan cu ng ha nh d ng Iuong Iu Ia Nguyen Son Ha. CaI nam ng BuoI sang Phap, Ihi ng Ha mo I kho c oe oe cha o do I o Ha I Pho ng. Lo n Ien, Nguyen Son Ha xIn vao Iam Ihu ky cho hang son Sauvage CoIIu. Mu c dch chnh cu a cha ng IraI Ihanh ph Cang Ia Iim hIeu cng nghe san xuaI ma nguo I Pha p dang gIu b ma I. Vi va y m I Iu c chu dI vang, chang Iranh Ihu Iay sach vIeI ve ky IhuaI son ra doc va ghI chep can Ihan. Sau khI nam vu ng ca c nguyen Iy co ba n cu a vIe c che Ia o, cha ng cang quyeI Iam dI vao nghe nay. Den Iuc hang son d I qua chu kha c, cha ng IIe n n p don xIn ngh. BIeI chang Ia nguoI Ich cuc Irong cng vIec, IaI bIeI ky IhuaI nen chu moI Ihuong Iuong Ira Iuong cao hon gap nhIeu Ian de gIu chan. Tu bac Iuong mI Ihang 30 dng nay Iang voI Ien 100 d ng, nhung cha ng va n cuong quye I Iu ch I. Tha y IhaI d ky quac cua con, ba me rau r, Iho ngan Ihan daI: Chao I! Khng bIeI ma dua II quy dan duong Ihe nao day, com khng an may IaI dI an cam! Nghe vay, nguoI con gIau nghI Iuc, y ch Iam gIa u ch mm cuo I. Va n cuong quye I xIn ngh vIe c. Chang ban voI sau nguoI em ban dI IaI san Ion nhaI Irong nha Ia chIec xe dap de Iay vn kInh KHNG NH DOANH TAI NC VIT 29 28 BACH THAI BI Chng 2. MO II bH| ma v|ec |am n vc| nuc| lHap cHn bao |c nm tron suy nH| cua nHun nHa bun dt Ha 1HanH, tH| BacH 1Ha| Buc| |a| t|nH mt nucc cc rn Hcn: trc tHanH d| tac cH|nH cun cp nuyen ||eu cHo du an xy dun ducn st |cn nHt Dn 0ucn |uc by |c. 0am dt cucc n|em t|n va su nH|ep cua m|nH vao nHun cc H| do |a BacH 1Ha| Buc|. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 31 30 BACH THAI BI gu I B Thu c dIa Pha p. Trong do co haI dIe u da ng chu y: DIeu Ihu 3: Xay dung IhIeI bI kInh Ie Io Ion cho Dng Duong, nhu xay dung he Ihng duong saI, duong b, duong sng dao, ben cang... nhung Ihu can IhIeI cho vIec khaI Ihac xu so Dng Duong. DIeu 4: Day manh san xuaI va Ihuong maI cua Dng Duong bang cach phaI IrIen cng cuc Ihuc dan cua nguoI Phap va Iao dng cua nguoI ban xu. Ke hoach nay mun Ihanh cng, Ihi Iruoc maI phaI Iap Irung Ioan b Iuc Iuong quan su dan ap cac cuc nI day cua bon nI Ioan. Ma o caI xu so Ia Iung nay, dI phuong khng bao gIo khuaI phuc. Nay baI Iran, Ihi ngay maI ho IaI xuaI hIen voI voI kInh nghIem day dan hon... VoI II danh du kch, chu yeu dua vao dIa hinh dIa vaI Ihi ho nhu nhung bong ma, IhoaI an IhoaI hIen khIen nguoI Phap raI moI meI va hao In nhIeu bInh Iuc. PauI Doumer suy ngh raI nhIeu ve dIeu nay va khang dInh: PhaI hoan Ihanh cng cuc binh dInh xu Bac Ky; bao dam an nInh vung bIen gIoI Bac Ky. MI Irong nhung ke hoach IIen hanh ngay Ia Ihuc hIen cac Iuyen duong saI. VoI phuong IIen va n chuye n na y, nguo I Pha p co Ihe huy d ng bInh Inh, vu kh voI s Iuong Ion nhaI va hanh quan nhanh nhaI de binh dInh cac cuc nI day cua NGIOI IHAI, HO CAN G` Con duong Bach ThaI BuoI da nhin Ihay, da Iua cho n Ia du a n kho I cng xay du ng ca u sa I Io n PauI Doumer vua duoc Ihng IIn ram r Iren bao ch. Buoc vao nhung nam cuI Ihe ky XIX, Ihuc dan Phap da Ihau Iom moI quyen Iuc Irong Iay. Ngay Iu dau chung da chu Irong den vIec khaI Ihac he Ihng gIao Ihng nham daI haI muc dch: Vua Ia phuong IIe n binh dInh ca c cu c n I da y cu a nguo I dan ba n xu , vu a Ia d ng Iu c de Ihu Io I nhua n Irong kInh Ie. Ke hoach nay co mI anh huong sau sac den vIec Ihay dI dIen mao cua ca Dng Duong. Su sach nuoc Ia ghI nhan Ia Cng cuc khaI Ihac Ihuc dIa Ian Ihu nhaI. Cha de cua ke hoach nay Ia aI7 PauI Doumer. Ngay 13.2.1897, dang gIu chuc vu B Iruo ng B Ta I chnh o Pha p, y sang Dng Duong nhan chuc Toan quyen Ihay cho Ioures. Sau khI khao saI Iinh hinh Ihuc Ie, voI Iam nhin cua mI nha chIen Iuoc co nhIeu kInh nghIem Irong cng vIec binh dInh cac nuoc Ihuc dIa, y da vach ra mI ke hoach Iau daI. Ke hoach nay duoc y Ihe hIe n Irong ba n ba o ca o quan Iro ng nga y 22.3.1897, KHNG NH DOANH TAI NC VIT 33 32 BACH THAI BI Nay, khI ke hoach xay dung dang IIen hanh Ihi PauI Doumer nha n duo c IIn m I Iay anh hu ng ha o hon cua dan ban xu vua bI baI IaI Yen The. Do Ia Ky Dng. MI nha cach mang vua du hoc o Phap ve , Ia y danh ngha khaI Iha c d n dIe n, nhung Ihu c chaI Ia IIep Ie Iuong Ihuc, vu kh cho De Tham. DIeu nay da khIen PauI Doumer Io Iang. Y nhan dInh, Iu c Iuo ng kha ng chIe n cu a De Tha m va n co n dong quan IaI day. Chua du suc danh baI dI phuong ra khoI Yen The, Ihang 11.1897 chung buc Iong phaI Ihuong Iuong. Tu cuc dinh chIen nay, De Tham ung dung dua ngha quan Iro ve Nha Nam, dong daI ban doanh IaI Cho G va IIep Iuc b maI xay dung can cu chIen dau. Tinh hinh ba I n nhu Ihe khIe n nguo I Pha p ca ng quyeI Iam phaI Ihuc hIen nhanh chong ke hoach cua PauI Doumer. HI dng TI cao Dng Duong da hop IaI SaI Gon Ihng qua chuong Irinh xay dung Iren quy m Ion. De co ngun IaI chnh Ihuc hIen cng Irinh nay, chung da vay cua Ngan kh Phap mI s IIen khng I Ien den 499 IrIeu Irance. VIec Iam nay cho Ihay PauI Doumer Ia nguoI Iruoc nhaI da dem vao VIeI Nam mI phuong Ihuc kInh Ie moI me ma Iruoc do IrIeu dinh Hue chua bIeI den, do Ia cach huy dng vn Iu ban. VoI s vn vay nay, hon 420 IrIeu Irance duoc dau Iu cho duong saI, s con IaI danh cho vIec Iam cau duong, ben cang va cac cng Irinh quan su, dan su... Qua s IIeu nay, Ia Ihay vIec nguo I ba n xu . Hon nu a, khI duo ng sa I de n dau Ihi dan cu Iu Iap Iam an Iheo doc Iuyen duong ngay m I nhIe u. Nhu ng noI a y se khng co n Ia ch n kh ho ga gay, ma dI phuong co Ihe Ien IuI IuI IoI. Chung se dung Ien nhung dn boI kIen c nham c Iap, khng che pham vI hoaI dng va day dI phuong pha I Iu I va o ru ng nu I, va o noI ru ng IhIeng nuoc dc sau hon nua... DIe u na y v cu ng quan Iro ng. M I khI nguo I dan ban xu con nI day, gIanh Iu do va quyen sng bang bao Iuc Ihi cac Iuyen duong van chuyen va IIep Ie cho quan dI khng de dang hoan Ihanh. Truoc day, chung da IIen hanh nhIeu cuc khao saI nhung ke hoach ay da IhaI baI, boI Iuc Iuong khang chIen IIen Iuc danh pha. Su chIen dau nay ben b, ngoan cuong va da gay cho nha cam quye n nhIe u I n Iha I Io Io n va ke o da I Irong nhIe u nam. Dang chu y nhaI Ia Iuc Iuong ngha quan De Tha m. Duo I Ia I ch huy cu a hu m IhIeng Yen The , Iuyen duong saI Ha NI Lang Son da bI pha hoaI nhIe u Ia n. Chu ng chua quen m I Iha I ba I dau do n: nga y 17.9.1894 ngha quan da Iu ng phu c kch doan duong SuI Ghenh Bac Le baI sng Ihuong gIa Chesnay chu nhIem Io bao In\cn du Tonn va LogIou chu Ihau khoan duong saI Lang Son. De dI IaI mang sng cua haI nhan vaI nI IIeng nay, nha cam quyen Phap buc phaI chap nhan nhIeu Ihua IhIeI Irong Ihuong Iuong voI De Tham. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 35 34 BACH THAI BI Phap qua IhIeI ke cng Irinh Ihap LIIIeI. VoI VIeI Nam, ngoaI cau PauI Doumer, sau do GusIave LIIIeI co n IhIe I ke cho ca u Tra ng TIe n o Hue . Theo phuong a n cu a ng, I ng c ng ca u da I 3.S00m n I Ha NI voI GIa Lam. Doan cau chnh daI 2.682m duoc xay dung hoan Ioan bang Ihep, co 19 nhIp nI IIen voI nhau bang nhung dam saI... Toan b chI ph 6.200.000 Irance Iay Iu ngun IIen cng IraI Ihuc dIa Dng Duong. VoI nguoI dan ban xu, vIec IIep nhan Ihng IIn na y duo c nhin nha n duo I nhIe u go c d kha c nhau. Chang han, voI bac IhIen su aI quc Phan BI Chau Ihi sau nay, cu da xIn Tng dc Dao Tan gIay Ihng hanh de Iu Trung Ky ra Bac xem hI khanh Ihanh cau PauI Doumer. LoI dung gIay Ihng hanh nay, cu da Iim duong Ien Yen The ban bac ke hoach cuu nuoc voI anh hung De Tham. RIeng voI Bach ThaI BuoI, vn Ia nguoI co Iu duy ve kInh Ie, ng ngh day Ia mI co hI II de Iam gIau, ng IIep nhan mI cach hao hung va co Inh Ioan. Vi Ihe, ng manh dan ngh vIec o hang Ihau cng chanh, xIn vao Iam dc cng o cng Irinh xay dung nay. XIn vIec o day khng phaI vi dng Iuong cao hon ch Ia m cu , ma ng mu n Iim hIe u nguoI Phap dang can nhung vaI Iu gi. Neu dc quyen cung cap vaI Iu do, mI Ihe gIoI khac hon se mo ra vo I cu c do I! Va IhoI dIem ay, chang ho Bach dang o phuI phIeu bng nhaI khI phac hoa neI buI dau IIen Irong buc Iranh su nghIep cua minh... Ihuc hIen cac Iuyen duong saI dang Ia muc IIeu quan Irong nhaI. Nam Irong du an nay, nam 1898, Ihuc dan Phap khoI cng xay dung cau saI Ion PauI Doumer (Iuc cau sng CaI, nay goI Ia cau Long BIen) vuoI qua sng Hng. Chung quyeI Iam Ihuc hIen cho bang duo c, bo I Ha N I co vI Ir Ihua n Io I gIu a d ng ba ng sng Hng va cac dau mI gIao Ihng Ihuy b Ien cac mIen Irung du va Ihuong du; ben canh do ma ng Iuo I duo ng b cu ng n I IIe n vo I ca c Inh kha c cua xu Bac Ky. Cac Iuyen duong xe Iua Iu Ha NI dI Lang Son, dI HaI Phong, dI Lao CaI, dI Nam DInh Irong do ba con duong HaI Phong Lang Son Lao CaI deu phaI qua sng Hng. Ke hoach xay dung doI hoI nhIeu kInh ph, cng su c va ky Ihua I, bo I con sng na y ra I uong nga nh, buong bnh. KhI hay IIn, nhIeu nguoI h nghI, rang MI con sng rng nhu eo bIen, sau Iham Iham den 20m nuo c, mu a mua Iu nuo c co n dang cao hon 8m pha vo ca de dIeu. Long sng IaI Iun chuyen dI ben Io ben b I Ihi Ia m sao che ngu n I de ba c duo c cay cau Iren maI nuoc hung du7. The nhung, PauI Doumer van bo ngoaI IaI, vi day con Ia dIp nguoI Pha p khue ch Iruong Ihanh Ihe , de cho dan ba n xu Iha y ra ng khng vIe c gi ho khng Ia m duo c. Ha ng Dayde va PIIIe Irung Ihau xay dung cau va Ihuc hIen Iheo phuong an cua ky su IhIeI ke va xay du ng GusIave LIIIeI nguo I Ia m vInh du cho nuo c KHNG NH DOANH TAI NC VIT 37 36 BACH THAI BI Trong ba nam IIen, ng Ian II khap nuI rung de Iim g II. Hau heI g duoc khaI Ihac IaI Thanh Hoa. TaI sao Bach ThaI BuoI IaI manh dan Iao vao cng vIec kho nhoc nay khI dng vn cua ng ch Ia muI bo bIen neu so voI cac daI gIa khac7 BoI ng da nhin Ihay mI ngun nhan cng dI dao, co Ihe Ihue voI gIa Ihoa Ihuan, hop Iy. Nhu Ia bIeI, vao cuI nam 1897 khI nguoI Phap chnh Ihuc Ihanh Iap Ban KInh Ie Iruc Ihuc phu Toan quyen Dng Duong de nghIen cuu cac van de nng nghIe p, Ihuong nghIe p va cng cu c Ihu c dan hoa Ihi ho raI can nhan cng. Day Ia IhoI dIem Ihuc dan Phap su dung Iu nhan va Iuyen phu, nhan cng ban xu. Chnh sach nay da day ha ng chu c va n nng dan chan Ia m Iay bu n ra kho I d ng ru ng de de n vo I ca c cng Iruo ng mo I. Nhung nng dan Iruoc day ch bIeI ban maI cho daI, ban Iung cho IroI Iren canh dng mI nang haI suong nay da Iro Iha nh cuII Iu c nhu ng nguoI Iam phu, Iam muon, Iao dng chan Iay voI nhIe u vIe c Ia m kho nho c. De co duo c s Iuo ng cu II dng da o, Ihu c dan Pha p da pha I Ihng qua bo n caI Iuyen. Day Ia hang bun nguoI moI ngoI Ien, moI hinh Ihanh Irong IhoI buI gIao IhoI nh nhang nay. Chung Ian nhan, cay dc mua suc Iao dng cua nng dan Iuc IhaI baI maI mua, doI kh, ngheo roI mng IoI bang gIa re maI. De rI ba n Ia I cho ca c cng Iruo ng, d n dIe n vo I gIa cao hon gap nhIeu Ian. Thng Ihuong, mI cuII se NG VN AI TIN Lam gIau bang cach nao khI ma ky IhuaI xay dung cau dI voI nguoI VIeI Nam Ihuo ay van con xa Ia7 Nho Iruoc day da Iung dI Phap, dIp do, Ba ch Tha I Buo I da Iranh Ihu Iim do c nhIe u Ia I IIe u khoa hoc ky IhuaI cua Phap. II aI bIeI rang, khI xung Iau Iro ve nuoc Ihi Irong hanh Iy cua ng, Ihu dang gIa nhaI van Ia sach. Nho do, ng da bIeI I nhIeu ve ky IhuaI, vaI dung xay cau va Iu IIn se co Ihe kIe m duo c m I s IIe n khng nho , ne u bIeI chop Iay mI co hI quy bau. Co h I do Ia nha n cung ca p Ia ve I cho cng Irinh nay. TaveI Ia gI Iua cua cac Ihanh ray Iuc Ia cac khuc g ngang de daI duong saI Ien Iren. Ngun IaI nguyen nay o xu Bac Ky khng IhIeu. Neu bIeI khaI Ihac va xu Iy IaI ch Ihi gIa Ihanh re hon chnh quc ma IaI khng phaI In Ihem chI ph van chuyen. PhaI bIeI cung cap caI ma nguoI Ia dang IhIeu, caI ma nguoI Ia dang can. Nhung phaI kIp IhoI. Bach ThaI BuoI gaI gu khI ngh den dIeu nay. De co s v n Io n, ng da hu n IIe n vo I m I nguo I Pha p cung y huong. Ho chuyen khaI Ihac g Iam IaveI ban cho So Hoa xa Dng Duong. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 39 38 BACH THAI BI duoc Iam ung 1 dng IaI dIem xuaI phaI Ha NI, nhung IaI bI Iru Ihang vao IIen Iuong. Khng nhung Ihe, s IIen nay con I hon Ihoa Ihuan ban dau raI nhIeu, vi bon caI Ihau caI xen, Iuoc doaI bang nhIeu Ihu doan Iham dc! Vo I Ba ch Tha I Buo I, ng khng a p du ng ca ch Ia m Ia n nha n na y. ng Ia m u ng IIe n cho cuII da Iuye n m de ho yen Iam d c su c Ia m vIe c cho minh. No I cach khac, ng da Ihoa man duoc nhu cau chnh dang cua cng nhan dang ban suc Iao dng. KhI ng vay v n de Ira Iuong cho Iu c Iuo ng cuII, nhIe u nguo I Ihan Ihu c Irong gIa dinh ba y Io su Io Ia ng. Vi neu khng quan Iy duoc, chang may cuII benh IaI hoac bo Irn hoac Iam vIec khng daI nang suaI Ihi se pha san nhu choI. Nhung khng. ng ngh rang, Iang Iop v san xuaI Ihan Iu dng rung, ban chaI cua ho Ia cua nhung nguoI Iuong IhIen. Ho can dng Iuong de sng, ban suc Iao dng de sng. Neu dem Iong nhan aI dI xu voI nhau, Ira dng Iuong hop Iy va bIeI cach quan Iy Ihi ho se Iam duoc raI nhIeu vIec. Den nay, chua co IaI IIeu nao cung cap cho chung Ia bIeI cach quan Iy nhan cng cua ng nhu Ihe nao. Nhung su Iha nh cng cu a ng khIe n Ia co Ihe pho ng doa n, I ra Irong cach cu xu cua ng voI nguoI Iao dng khac han cac caI Ihau Iuc bay gIo. Trong cng vIec, Bach ThaI BuoI Io ra raI khac nghIeI khI nghIem Ihu san pham. Kch Ihuoc daI, ngan nhu Ihe nao; chaI Iuong g nhu Ihe nao Ihi phaI nhaI nhaI nhu Ihe. Khng he co su cham chuo c. Nga y no , da de n ha n gIao ha ng nhung kIem Ira Ihanh pham Ihay khng daI chaI Iuong, ng Io y khng haI Iong va cuong quyeI bo Ioan b . La m nhu va y ma I Ihem Iho I gIan, se gIao ha ng khng dung hen, se bI phaI mI s IIen khng nho. Khng mI chuI nao nung, ng bao: TIe n ma I dI co n co Ihe Iim Ia I duo c, chu chu In maI dI Ia hong vIec Ion sau nay. ThaI d Iam vIec nghIem Iuc nay khIen So Hoa xa Dng Duong haI Iong voI san pham duoc cung cap. TIeng Ianh dn xa. Su In nhIem nay chnh Ia chia khoa de sau nay ng IIep Iuc mo Ihem nhung canh cua khac Irong kInh doanh. Sau nhIeu nam rong ra Iao dng, ke Iu ngay 13.9.1898 Ie kho I cng da I vIen da da u IIen Ihi de n nga y 28.2.1902 ca u PauI Doumer duo c kha nh Ihanh. Ngay ay IhIen ha khap noI d ve xem cau nhu dI Iray hI, vua Thanh ThaI cung ra du. KhI Ian maI nhin chIec Iau Iua hung dung keo coI ren vang bang qua sng Hng, da co ke s cao hung Iam baI Iho vInh... dau Ioa xe Iua nham kn dao am ch nhung Ihan phan, nhung kIep nguoI n Ie mI cach dau xoI, chua chaI: To dnu nn cIn) tInt n nnu, CIo go ng xc, cIo go tnu. I I tInI nn) qun tInI no, No cn ton tuoc \o ton :nu. Nuoc :o tInn nong Iong nn Io, KHNG NH DOANH TAI NC VIT 41 40 BACH THAI BI Chng 3. DING NHAN BacH 1Ha| Buc| tHanH cn va tHu Hut ducc nH|eu nuc| ta| ve cun dun nH|ep vc| m|nH v| Ha| |y do: n |a nuc| rt b|et cacH d| da| va t|n tucn nHun cn su cua m|nH; quan tron Hcn, BacH 1Ha| Buc| co mt kHat von kHn d|nH dn cp cua doanH nHn V|et Nam tron mt xa H| ma nuc| lHap cm quyen, nuc| Hoa |am |au. Vc| Ha| sc| dy y, BacH 1Ha| Buc| da pHat H|en va ket n| ducc nH|eu |a tr| t|cH cuc xun quanH m|nH. Io \n) duong cong dn tIuoc nu. Iu to dcu qu)cn tn xc cn, no g nn nn), ct g dnu! Con Bach ThaI BuoI, sau khI nam Irong Iay s v n da Ich Iu y duo c, ng khng de d ng IIe n ngu yen Irong keI saI. TIen phaI de ra IIen. Do Ia nguyen Iac ma ng Iun Iu nhac nho minh. ng raI Iam dac voI cau noI cua ng ba Iung day, phaI dem IIen ra ra kInh doanh, vi IIen Irong nha IIen chua, IIen ra khoI cua IIen de. Suy ngh nay cang duoc cung c do Iruoc day Iuc sang Phap, Iham quan cac nha may cua chu Iu ban, ng cung Iim hIeu, Ihu Ihap duoc kInh nghIem dau Iu va su dung dng vn nhu Ihe nao hIeu qua nhaI. Tu day, ng ba I da u buo c va o m I Inh vu c kInh doanh khac. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 43 42 BACH THAI BI xuaI cang va Ihang dam Iren Ihuong Iruong. Nhung Ihan I, caI IhoI doI Ihay IhIen ha an khoaI, minh cung vac maI dI dao Ia Ie Ihuong Iinh. Bo I khI Ia nhin ra m I Io I na y Ihi nhIe u nguo I khac cung Ihe. ThIen ha d x nhau dI bun ng, vi Ihe gIa Iang Ien dI ngI. DIeu nay khng so, neu minh Iruong vn hon nguoI Ia. Ngh Ihe, ng Ia I ca ng d c v n ra nhIe u hon nu a, nhung oa I oam khng Iuong duoc Iruoc Ia ng maI mua. Khng Ihe Ihu mua dung s Iuong da ky gIao keo voI hang bun. BIeI khng gap IhoI, de gIu uy In, Bach ThaI Buo I chu d ng de n bu ho p d ng nhu da Iho a Ihuan, chu khng de xay ra chuyen Ihua kIen II IhI, maI uy In. Day cung Ia ban Inh hon nguoI cua Bach ThaI BuoI: mI khI da bIeI khng Ihe xoay xo duoc nua Ihi ng nhanh chong Iim II IhoaI phu hop nhaI. De n bu xong, su I ma y nga y IIe n ng ngao nga n Iho daI... Chao I! Cau Iho Irong Cung onn ngnn Iu c sao Ia I va n va o do I minh7 Bu ng con ma I da y Ihay minh Iay khng. Gan may van bac chaI bop da dI non ra dI mI cach chong vanh! Bun nao ruI. Dau don qua! Bay gIo minh Iam gi voI s vn I oI con IaI7 Dang ban khoan suy ngh nhu Ihe, bng nghe IIeng ru con Iu hang xom vong sang: Mot nn n cIo o n CII tIcu ncn gnn, :t nn ncn n THAT BAI AI TIN Sau khI Ich Iuy s vn Ion, Ihng Ihuong nguoI Ia cho n gIa I pha p an Ioa n de gIu d ng v n nhu Ia u rung, mua nha... can gi phaI nhoc Iam nang Ir ma muu Inh vIe c kha c nu a. Nhung Ba ch Tha I Buo I Ihi khng. ng cung nguoI ban vong nIen Ia Iao ThInh ban bac huong dau Iu moI. ng raI IIn Iao ThInh, vi ngay Iu caI Ihuo moI chan uoI chan rao buo c va o Ihuong Iruo ng, dI khaI Iha c g Ia ve I Ihi da co Iao saI canh. Chnh Iao Ihay maI ng quan xuyen nhan cng, nghIem Ihu Ihanh pham. NhIeu nguo I cu Iuo ng gIu a ng va Ia o ThInh co m I quan he ruI IhII. Nhung khng phaI. Lao Ien IhaI Ia Nguyen Van ThInh. Trong mI Ian ve que, gap IaI nguoI ban caI ruI cua b minh Ihuo nho, dang s ng Irong ca nh nghe o Iu ng cu ng cu c, ng da cho vay ca Iram dng bac khng Iay IaI. ChIu on nay, Iao ThInh xIn duoc Iheo gIup ng de Ira no. Duoc caI Iao nay chaI phac, chIu Ihuong chIu kho, an cu c no I ho n, khng m m me p Ie p nha y, khng ne ha vIec Ion vIec nho. Sau khI ban bac, ca haI quyeI dInh dc heI vn dI bun ng, nham cung cap cho mI hang Ihu mua cua nguoI Phap IaI HaI Phong. Hop dng dI ben da ky xong. Ba y gIo , co nhIe u nguo I bun ng KHNG NH DOANH TAI NC VIT 45 44 BACH THAI BI sang Inh vuc In dung7 Ro rang, so voI nhIeu nguoI IhoI bay gIo Irong Iam an con dua vao kInh nghIe m, Ihi ng co n bIe I IIe p Ihu Ihem m I ngu n IrI Ihuc Iu sach nua. Tu su goI y Irong Irang sach ay, Bach ThaI BuoI quyeI Iam Iao vao mI huong dI moI. Suy ngh ay da Iam ng khoaI ch va mm cuoI. Nu cuoI chua Ia I Iren mI, b ng co nguo I d I ng I d I mua buo c vao. A! Lao ThInh. Ke cu ng Ia . Da IIn va o aI, Ba ch Tha I Buo I IIn de n cu ng. Khng bao gIo ng co Iha I d gIa u d I ba n, sang dI vo. Luc nao cung Iruoc sau nhu mI. Nho va y, nhu ng aI da duo c ng cho n Ia m ba n, Ia m nguoI cng su Ihi ho mI bung mI da voI ng. Nhung de duoc ng chon Iam nguoI Iam phuc, nguoI do phaI qua Ihu Ihach cua ng, nhIeu Iuc cung oaI oam. Thuo con khaI Ihac g Iam IaveI, do khng chIu dung nI gIan kh, phan nho vo nho con nen Ia o ThInh xIn ngh vIe c. Nghe IIn na y, ng Ihoang bang hoang vi Iram cng ngan vIec dang be bn nhu Ihe, khng co Iao ThInh Ihi sao day7 AI gIu keI, Inh Ioan Ihu chI7 Vao Iuc nua khuya, ng den gap Iao ThInh va Ira m Inh: Lau nay II va n xem Ia o nhu nguo I ca I ru I. B II voI Iao Ia ban Iu Ihuo chan Irau, rI Iuc IhaI ba I, Ia o cuu mang b II. On a y Ia m sao II Ira n I7 HoI I, b II chang may som ve ve chn suI, nay nhin Iao Ihi II nhu Ihay hinh anh cua b II. U nh7 ng ba minh noI co saI dau! Ch Iheu nen gam, saI maI nen kIm kIa ma. Neu minh quyeI Iam Ia duoc. Nhung Iam gi bay gIo7 ChIeu nay ng nam khoeo Irong nha, ngoaI san mua cu I dng Iay bay. Mua nhu ba o da ca I xuong. Tro I re I bu I. GIo ngoa I sng Ih I I ng I ng. Vom cay sau dng quan minh Irong gIo Ion. Mua nhu ray bI. BaI nguoI day, Bach ThaI BuoI vo Iay ng dIeu Ihuc Iao. MI dom Iua Ioe sang chap chon. Thuc Iao Vnh Bao ngon phaI bIeI. ng rI m I hoI da I. Thong Iha nha kho I. Kho I bay Io n vo n Irong khng gIan Ia nh co ng. R I Ihua n Iay, ng vo Iay quyen sach CIc:tonntIc Annnntc (Van Iuyen An Nam) cua Ldmond Nordemann In nam 1898. LaI vaI Irang, va con maI cua ng dung IaI raI Iau o Irang 286. A! Ta I sao Ia khng da m da u Iu va o vIe c Ia m mo I me nay nh7 Lo co IhaI baI7 BaI qua cung Iro IaI vo I haI ba n Iay Ira ng nhu ca I Iho I mo I va o do I kIe m s ng Ia cu ng chu gi7 H I do , ch vo I mo kIe n Ihu c, m I s v n ngoa I ngu co n kIe m duo c d ng ra d ng va o; chu bay gIo sau Iung co n co vo , ben ca nh co n co Ia o ThInh Ia n Iu y gIu p do Ihi so gi Iha I ba I7 Ngh Ihe , ng do c Ia I nhu ng Irang vIe I a y m I Ia n nu a. Do Ia nhung Irang ma ng gIao hoc Ldmond Nordemann vIeI ve Tn dung, o tuc \n cIo \n) n ng n . Nhung van de nay, khng phaI aI cung hIeu mI cach ranh re. VoI Bach ThaI BuoI Ia mI su goI y cho huong Iam an moI. TaI sao minh khng buoc KHNG NH DOANH TAI NC VIT 47 46 BACH THAI BI Nam DInh, Bach ThaI BuoI dnh dac Iham gIa. KeI qua ng da Ihang Ihau. Do Ia nam 1906. V dch vu c m ta i Vi t Nam, Sa i Go n la ni th c hi n tr c nh t. Nga y 10.5.1893, Th ng c Nam Ky ban hanh ngh nh cho phep m hiu cm . Theo o , trong ca c cu c u gia , ng i na o tra ti n cao hn ht cho chnh phu th c quyn ng ra m tim va phai ong tin quy tr kim.Vi nhiu ngi y la lnh vc kha mao him, v hu nh ch co ng i Hoa ho c ng i Pha p ang n m c quy n. Ng i chu ngoa i v n ti ng Pha p ha nh ngh theo lu t nh, co n pha i co chuyn mn th m nh u la va ng, ngo c quy , kim cng, ca ra ... a nh gia ch t l ng cua n trang ma a tin ra, luc khach n cm. N u a nh gia khng chnh xa c th sa t nghi p d nh chi. o la cha k ca c chu kha c co n tung ra nh ng on him hoc canh tranh, gianh c quyn cho vay. Nhng Ba ch Tha i B i v n v ng tin kha nng cua mnh. Trong hang cam d cua minh, ng chu y ch su dung nguoI VIeI gIup vIec, ng mun chung mInh rang, Ia khng Ihua kem aI Iren Ihuong Iruong. Ngoa I Ia o ThInh nay co n co Ihem nhIe u nguo I khac nua, ho da nam cac cuong vI quan Iy, gIam dInh, Ihu quy... NhIeu nguoI nha Irong gIa dinh ng ke ca vo khng dng Iinh cach ng phan cng nhu Ihe . Ho cho ra ng, vo I s v n Io n va cng vIec nhu Ihe, neu gIao IaI Ian IaI cho nguoI ngoaI ma ho phan Ihi ch co vo no! ng ch cuoI: Nghe nhung IoI cam dng ay, Iao ThInh ran ran nuoc maI. ng IaI noI: Lau nay Iao Iheo gIup II, dng cam cng kh, vuI bun co nhau nhung chang ro II co Iam gi phaI Iong7 Hay Iao bo II de Iam ch khac duoc hon Iuong Ihi Iao cu bao IhaI, II se Ira nhu Ihe ... ... GIo van IhI, canh cua rung Ien ban baI. Da may hm nay, ba vo cua Bach ThaI BuoI van con day nghIen vIec ng Io ra qua IIn cay o Iao ThInh. TaI Ian IaI moI vIec Ion nho, ngay ca s sach Ihu chI deu mI Iay Iao nay nam gIu. Chng minh IIn o Iao nay den Ihe Ia cung. AI doI Irong cng vIec Ia m an, khng IIn o vo ma Ia I gIao quye n cho nguo I ngoa I. Cu Ihe , gIu a ba vo Ba ch Tha I Buo I vo I Ia o ThInh cu nhu su ng vo I mo . Tro I khng chIu da I Ihi da I cha ng chIu Iro I. La nguo I du ng gIu a, ng kh Iam he I su c. Nhung du co gi dI nu a, Ihi ng va n IIn, va n gIu Ia o ThInh ben minh, don gIa n ch vi Ia o Ia nguo I I I, Ia n Iu y vo I cng vIe c. Ma khng rIeng gi Ia o ThInh, sau na y nhu ng aI da cu ng ho p Ia c Ihi ng Iun Iim mo I ca ch gIu ho Iau da I. Tnh ca ch na y da go p pha n khng nho gIu p ng ga I ha I nhu ng Iha nh cng Iren Ihuong Iruo ng. Sau khI nghe ng Irinh bay y d, Iao ThInh gaI gu Ian Ihanh. Vi Ihe, ng cang quyeI ch hon. Khng phaI cho doI Iau, khI hay IIn chnh phu bao h mo cuc dau gIa Inh Irung (1) nha cam d . l|nH trun: nHn mt v|ec k|nH doanH cua nHa nucc r| np tHue. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 49 48 BACH THAI BI khng co caI hoc nao khac nua, nen pham nguoI dI hoc Ia hoc dao Nho heI ca. Dao Nho co caI dIa vI dc In, nen hau nhu Ihanh mI In gIao; ma Ihu c ra cu ng chnh Ia ca I qu c gIa o cu a nuo c Nam Iu xua den gIo. Nhung nguoI phung su caI quc gIao do, Iuc Ia nha nho. Vay Ihi nha nho Ia ke co hoc hanh, bIeI chu ngha; nha nho Ia bac Ihuc gIa xa hI Irong nuoc; nha nho Ia In d cua caI In gIao ho Khng. Ve duong xa hI, ve duong chnh IrI, ve duo ng IrI Ihu c, IInh Iha n de u co m I ca I dIa vI dac bIeI, dI voI mI chuc vu dac bIeI. Chuc vu nay cao quy, co Ihe goI Ia mI IhIen chuc duoc, vi Ia chu c vu huo ng da o cho qu c dan, Ia m IIeu bIe u cho ca nuoc. (Pham Quynh Tap ch Nnn IIong s 172, Ihang S.1932). Du khng Iap Iuan duoc nhu Ihe, nhung co Ihe ba ng nha n Ihu c, ba ng kInh nghIe m cu a m I nguo I IIch Iam Iung IraI, Iham ch bang ca IInh cam, Bach ThaI BuoI da nhan ra dIeu do. Co nhu Ihe, ng mo I gIao vIe c dIe u ha nh chung cho nha nho La Quy Chan. Theo ng, Irong Iam Iy cua nguoI VIeI dau Ihe ky XX khI IIep xuc voI nhung nguoI xuaI Ihan Iu cua Khng san Trinh, Iu Iam duong Inh Iheo dao Thanh hIen deu co IhaI d knh Irong. BoI do Ia hang nguoI co dao duc, khng Ihe Ia nguoI Iam an gIan dI, mua mI ban muoI, Iro co IaI Iong, Ireo dau de ban IhII cho... Qua IhaI nhu Ihe , su Inh Ioa n cu a ng khng saI. KhI gIao dIch, ng Chan da Iao ra su IIn Iuong noI khach hang, KInh doanh Iren Ihuong Iruo ng nguo I Hoa hon Ia Ia o ch co chu In. Vi chu In, ho san sang hy sInh IaI ca ch vi IoI ch chung. GIao keo dI ben na o co gi7 M I ma nh gIa y I n Ia n Iung cu ng khng! MI chu ky cung khng! The ma ho dam dua ra may van bac de bun chung. Chang Ie nguoI VIeI Ia khng Iam duoc nhu Ihe sao7 Ta co Iha I Io ng IIn nguo I Ihi nguo I mo I IIn Ia. DING NHAN NHI DING MC Chnh vi IIn nguoI nen ng moI gIao cho nhIem vu quan Iy, dIeu hanh cng vIec cho ng La Quy Chan hun vn Iam an chung. BoI haI Iy do. Thu nhaI, ng Chan Iruoc day da Iung Iam cng cho nguoI Hoa nen I nhIeu da Ihng Ihao cng vIec. Thu haI, quan Iro ng hon, va cu ng Ia ch hon nguoI cua Bach ThaI BuoI khI nhan ra vaI Iro cua ng Chan. Theo ng, Irong s nhung nguoI cng su Ihi ng Chan co kha nang Ihu huI va Iao duoc su In nhIem cho khach hang nhIeu nhaI. Vi ng Chan Ia nguoI cua Nho hoc, mI nha nho. TaI sao7 CaI Ien nha nho khng nhung Ia de ch nguoI bIe I chu , ho c da o Iha nh hIe n Irong Nho gIa o; Ia I Ia ch mI gIaI cap Irong xa hI, Iuc Ia hang Ihuong Iuu Ir Ihuc Irong nuoc. Vi xua kIa ngoaI Nho hoc KHNG NH DOANH TAI NC VIT 51 50 BACH THAI BI TraI, ng DIuIIIence. GIao Iau cua minh cho nguoI Pha p de ho ca nh Iranh vo I chu Ia u nguo I Pha p! Do Ia ban Inh dung nguoI cua Bach ThaI BuoI. Sau khI Ihu xep, b Ir nhan su mI cach hop Iy IaI hang cam d, Bach ThaI BuoI ngh ra nhung phuong Ihuc moI de Ihu huI khach hang. ng da van dung cam nang gi7 MI baI hoc sau sac ng de Ia I cho ha u Ihe , IhIe I ngh cho de n nay va n co n nguyen gIa IrI IhoI su Ia danh Ihuc Iong Iu hao dan Ic, su dum boc Iheo y ngha cua huyen su d ng ba o, cu a nguo I Irong m I nuo c. De qua do , moI nguoI dng Iong ung h vIec Iam cua minh. KInh nghIem nay ve sau con duoc ng van dung va IIep Iuc phaI huy hIeu qua cua no. Neu so voI Hoa kIeu va Phap kIeu Ihi Bach ThaI Buo I khng co Io I Ihe ve v n IIe ng. S v n cu a ng nho hon nhIeu Ian. Nhung ng van an nen Iam ra, vi bIeI cach van dng cac Ihuong nhan nguoI VIeI ung h minh. NguoI den cam d du van phaI Ira IaI suaI bang cac noI khac, nhung o day ho duoc gIa han daI ngay hon. Mau chI cua van de chnh Ia ch nay. Co ngha dng IIen sau khI nhan Iu ha ng ca m d cu a ng, no co Iho I gIan Iuu d ng da I hon ma khng pha I chIu Ihem Ia I sua I na o ca . Vo I ca ch Ia m na y, da n da n da II cu n duo c su u ng h cua nhIeu nguoI. Nho bIeI su dung nguoI, dam IIn nguoI va ngh ra phuong Ihuc moI nen hang cam d cua ng ngay mI Iam an phaI daI. AI aI cung dc Iong, bo I du gi cu ng Ia nguo I am hIe u Tu Ihu Ngu kInh... Duo c su IIn ca y cu a Ba ch Tha I Buo I va kha ch ha ng, ng Chan da Iam II phan su cua minh. Cach dung nguoI cua Bach ThaI BuoI Ia ca mI su Ihng mInh, IInh hoaI. Ve sau, Iuy Iruong hop cu Ihe ng co n IIe p Iu c pha I huy m I ca ch co hIe u qua . Cha ng ha n, nam 1914 khI mo chI nha nh dIeu hanh Iau Ihuy o Ben Thuy (Nghe An) ng da gIao cho Babou qua n Iy . VIe c su du ng ng Tay ma I xanh muI Io dam nhIem cng vIec ben canh cng nhan nguoI VIeI khng phaI aI cung dng Iinh. Nhung ng IaI ngh khac. Thuo han vI khI moI chan uoI chan rao sang Phap, ng da co duyen Iam quen voI chang sInh vIen Babou, huong dan cho ng kha nhIeu Irong nhung ngay nay nham IIep can van mInh xu nguo I. On ngha a y, ng khng quen. Nay su du ng Babou Iam vIec vIec cho minh, vua duoc IIeng khen gIau khng dI ban, sang khng dI vo, vu a su du ng duo c nguo I co chuyen mn. Ca I chuyen mn ma ng mun nhan vIen nguoI VIeI ho c Ia p Ia phong ca ch Ia m vIe c chuyen nghIe p cu a Babou v n duo c da o Ia o ba I ba n o Iruo ng da I ho c. RI sau nay, nam 1919, Irong Iay co ba Ihuyen Ion nhaI, chay Iren Iuyen duong daI nhaI HaI Phong SaI Gon, ng deu gIao cho nhan vIen cu cu a cng Iy duo ng Ihu y Deschwanden, MarIy DAbbadIe. Thuyen Iruong Iau Binh Chuan, ng MaraIhInI; Ia u VIe I Dang, ng CIIsII; va Ia u Nguye n KHNG NH DOANH TAI NC VIT 53 52 BACH THAI BI Tuy nhIen, su canh Iranh o Bach ThaI BuoI khng phaI Iu nhIen ma co, nhu mI ban nang sInh In. Neu ch nhu Ihe, ng khng Ihe du suc dI heI mI chang duong daI. Lam sao co Ihe ben Iong neu canh Iranh ay Ia bI phaI nhaI IhoI7 Ch khI Iu y Ihuc, Ihi cng cuc canh Iranh de In IaI mo I hinh Iha nh m I chIe n Iuo c Iau da I, co ba I ba n. Ba ch Tha I Buo I co duo c y Ihu c na y do nhIe u Iy do, nhung Ion nhaI van Ia do Iac dng cua IhoI cuc. No I ca ch kha c, chnh bIe n d ng Iho I cu c da Irang bI cho ng mI vu kh moI Iu Irong nhan Ihuc. Do Ia su IIep Ihu Tan Ihu. d c su c vi cng vIe c chung. Ta I nhIen, khI Iha y su Iha nh cng cu a m I nguo I VIe I mo I mon men buo c va o nghe na y, ca c chu Hoa kIe u, Pha p kIe u Iau nay dang Ihng Inh IhI Iruong Iro nen Iuc II. Ho da Iung ra nhIeu don phep nham danh guc dI phuong. Tren Iap ch Nnn IIong s 29 (1919) nha bao Thuong ChI (Iuc Pham Quynh) ghI nhan: VIec Inh Irung nha cam d nay cung IaI Ia mI cuc quyeI chIen voI bon Khach (Iuc nguoI Hoa), hinh nhu ca I s ng he Ia m vIe c gi cu ng pha I Iranh nhau voI Khach, IhaI Ia ng Iay chay nguoI Khach Iu caI khI phong Irao Iay chay chua nhom Ien, Iu khI ca I IIe ng Ia y chay chua aI bIe I va y. Ngh cho ky , do cha ng qua cu ng Ia m I Ie Iu nhIen; ng Ia Ia nh Iu bo n nha bun An Nam, ma pha n nhIe u ca c m I Ihuong Ihuyen nguoI minh Ia vao Iay bon Khach heI, vay IhoI nhaI cu nhaI dng cua minh ve duo ng bun ba n Ia Ihe Ia I pha I xung d I vo I nguo I Kha ch, khng kho I duo c. VIe c ca m d o Nam DInh Iong IIen van hau coI nhu mI caI chuyen quyen cua bon Khach. Ngay ca chnh phu cung yen Ir rang nguoI Nam khng Ihe nao kInh Iy duoc mI vIec kho khan phIen phuc nhu vIec vay cam d. Ne u Iu c mo I da u ng ra Inh Irung aI cu ng Ia y Ia m kInh ngac va khng aI co bung IIn. Khng nhung bon Khach, ma chnh quan so IaI cung c y ngan Iro cho ng khng Ia m duo c. Nhung du aI muu m gi mac Iong, ng van dung vung, ma cng vIec Irong Iay ng IaI IhInh vuong hon Iruoc nhIeu. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 55 54 BACH THAI BI Chng 4. ON GIO CANH TAN BacH 1Ha| Buc| d| nH|eu, suy nH| nH|eu va Hoc ducc rt nH|eu tu kHo tan tr| tHuc cua nHn |oa|. V| tHe, k|en tHuc cua n quan da| Hcn nH|eu nuc| ducn tHc| cH| b|et don kHun tron nHun nHn tHuc Hu |u. Va n cun cH|nH |a mt tron nHun nuc| cHu dn kHc| don cHo |an |o mc| nay tH| manH vao V|et Nam. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 57 56 BACH THAI BI TAN THI TINH THIC Van ho a m I khI da va o sau da I chu ng cu ng Ia c d ng nhu m I su c ma nh va I cha I. Ba ch Tha I Buo I va nhIeu nha Iu san dan Ic VIeI Nam dau Ihe ky XX y Ihuc raI sau sac dIeu nay, boI ban Ihan cua ho cung Iruong Ihanh Iu can ban cua mI nen van hoa moI. Do Ia su anh huong cua Tan Ihu do cac nha nho cap IIen Iruyen vao VIeI Nam Irong Iho I dIe m na y. Tan Ihu Ien goI chung cac sach bao xuaI hIen o NhaI, Trung Quc va VIeI Nam Iu nhung Ihap ky cuI Ihe ky XIX sang dau Ihe ky XX, co nI dung gIoI IhIeu cac Iu Iuong moI cua u My duoc ph bIen Irong nuoc. KhI Ia goI Tan Ihu Ia nham phan bIeI cac sach bao cu (C Ihu) co nI dung van ho a gIa o du c Iruye n Ih ng. Ba y gIo , Ira o Iuu Iu Iuo ng mo I cu a ca c nuo c chau u da Iham nha p vao NhaI Ban nhaI Ia duoI IhoI MInh TrI ThIen Hoang (1868) va Trung Quc dung dau Ia cac nha Iu Iuo ng Khang Hu u VI, Luong Kha I SIeu, Tn Trung Son... Iu do no dI vao VIeI Nam Ihng qua con duong sach bao ma cac nha nho goI Ia Tan Ihu. Truoc caI hoa maI nuoc vi he Iu Iuong phong kIen Irong nuoc da II IhoI, vi khoa hoc ky IhuaI IIen b cua cac Ihe Iuc xam Iuoc phuong Tay, cac s phu yeu nuoc cua Ia nhanh chong IIep Ihu Tan Ihu nham Irang bI Iu Iuong moI de cuu nuoc. Tu day, nhung Iu Iuong moI cua IrIeI hoc Anh sang Ihe ky XVIII cua nuoc Phap voI Lu Thoa (|.|. Rousseau), Ma nh Du c Thu Cuu (MonIesquIeu)... va cac Iu Iuong cua cac nha IrIeI hoc u My dan dan duoc cac nha nho IIep Ihu d nhIen Ia qua ban chu Han. Tan Ihu duoc du nhap vao nuoc Ia bang nhIeu con duong. Chang han, do nguoI VIeI Nam dI nuoc ngoaI dem ve nhu Iruo ng ho p Nguye n Truo ng T ; hoa c qua duo ng bun cu a nhu ng Hoa kIe u Ia I Ha I Pho ng, Sa I Gon, Da Nang... La nhan chu ng cu a m I Iho I dIe m da y bIe n d ng, ve sau ch s Huynh Thuc Khang co cho bIeI: DIa nguc may Iang, ngon IrIeu u Iran v o bn maI, dng nI mII mu, dem daI dang dac, bng dau ga hang xom gay Ien mI IIeng, gIac mng quan chung IhoaI Inh day: sau cuc TrungNhaI chIen Iranh (1894), Canh Ty IIen bInh (1900), nguoI Trung Hoa da dIch ca c ho c Ihuye I Dng Tay; sa ch bao cua cac danh nhan nhu Khang Huu VI, Luong KhaI SIeu; Iap ch cua phaI cach mang Tn DaI TIen Ia n Ia n Io I va o nuo c Ia. Trong ho c gIo I co ba n da san Iu Iuong quc gIa cung Iong dau don voI gIng noI, duoc doc IoaI sach bao noI Iren, nhu Irong bung II, bng choI Ihay IIa anh sang IoI vao, nhung hoc IhuyeI moI canh Iranh sInh In, KHNG NH DOANH TAI NC VIT 59 58 BACH THAI BI Ihu c, Iha y cu ng, nghe Iho , nghe bun, duo c nguo I Ia nuI minh Ia bac Ihu ba. Ro rang, Irong maI ho Ihi nghe bun duoc xep vao hang Ihap nhaI! Nghe bun khng dang Irong. NhaI nng, vI ban hoac Irong nng, uc Ihuong van Ia quan nIem baI dI baI dIch. Tham ch, co cau xa hI van con duy Iri su sap xep Ihu Iu s, nng, cng, Ihuong. Quan nIem nay da In IaI Irong cau Iruc xa h I, Irong Iu duy cu a qu c dan ha ng nga n nam, chnh vi Ihe IraI qua bao Ihang Iram cua IIch su, nuoc nha co raI nhIeu ke s dau co gIoI ve nhIeu maI nhung... khng gIoI ve kInh doanh! MI khI da nhan Ihuc quan nIem cu ky Iren Ia m I Irong nhu ng Iu c ca n Iro buo c IIe n cu a xa h I, cac nha nho cap IIen, cac nha Tay hoc da khoI xuo ng phong Ira o Duy Ian ra m r Iu Nam ch Bac. Cac chIen s IIen phong cua phong Irao da phaI dng dI moI IrIeI de ve moI maI. Khng ch hoa dan (mo mang dan Ir), chung suc Iam cho cuong quc (Iam cho nuoc manh) ma con keu go I nguo I VIe I Nam du ng ha ng VIe I Nam, khuyen khch moI nguoI buoc vao cng Ihuong nghIe p, du ng ca m kInh doanh, da u Iu cho sa n xuaI de canh Iranh voI ngoaI bang... Su d I mo I Iu quan nIe m Irong ca ch suy ngh de n Ihu c IIe n cu a cng cu c kInh doanh da dIe n ra, co Ihe ghI nha n Ia m I cu c ca ch ma ng v da I da u Ihe ky XX o nuoc Ia. nhan quyen Iu do gan chIem ca caI chu dch mn ho c khoa cu nga y Iruo c, ma m I IIe ng se I n dung, co suc kch Ihch manh nhaI, Iham vao Iam nguoI VIeI Nam Ia Ia Iran chIen Iranh 1904 NhaI Ban Ihang Nga. M I Irong nhu ng Ihay d I ghe go m nha I, ma ca c nha nho sau khI IIe p Ihu Tan Ihu da Ia c d ng Ich cuc den quc dan Ia Ihay dI quan nIem ve nghe bun! Trong gIao Irinh uo c dnn do c n n cu a Iruong Dng KInh Ngha Thuc da manh dan phe phan: Pham nhung ke bIeI dI chuI Iu chuong Ia da venh vang Iu cho minh Ia s, khng Ihe m du ng cung hang voI nng, cng, Ihuong, ho cho Ia hen ha, goI Ia dan bun, dan Iho, dan cung, ngu dI, Iham ch co ke khng Ihem noI den vaI voc, Ihoc gao nua! Do quan nIem phaI IIen Ihan bang con duong dc Ihu voI khoa cu nen Iruoc day ke s nuoc Ia khng danh gIa cao vIec doanh Ihuong, dau van bIeI phI Ihuong baI phu. Trong maI ho, dau aI ru ng sau Irau na I, du n Iu a kho IIe n, cu ng ba I qua Ihu IaI chI I, ch Ia Ihang moI gIu cua ma IhI /Hnn nIo Iong \ Iu Nguyen Cng Tru)! Nha nho dau den Hoang gIap Ia Tran Danh An Irong Ihu guI cho con co khuyen: NguoI Ia nuI duoc Ihan Ihe, nuI duoc vo con khng den nI doI reI kh so Ia phaI co phuong phap: doc sach, IhI d, yen huo ng I c Iro I Ia ba c nha I; ca y ca y ma an, ca n kIem de Iap co nghIep Ia bac Ihu haI; Iam Ihay KHNG NH DOANH TAI NC VIT 61 60 BACH THAI BI khach san o My Tho, Iap Nam Ky MInh Ian Cng nghe Iheo phuong Ihuc c dng... Du vay, nhung cI cach cua nguoI Iung duI maI kInh su o cua Khng san Trinh van Ia mI Iro ngaI. Chang han, nha nho D Chan ThIeI va Phuong Son muo n Ihuye n ve Ha I Duong, Tha I Binh mua gao cho Ien Ha NI ban. Du dI bun nhung haI cu van gIu ve quan cach dnh dac, van ao xuye n, khan Iuo I chnh Ie , Ihnh Ihoa ng co n ngam nga dI cau Iho vInh Irang, hoa, IuyeI, nguyeI! Thuyen dau o ben CI Dng H (Ha NI), co may o xInh dep xung hoI mua. Nhung khI nhin Ihay Irong khoang Ihuyen nao Ia Irap kham, sach vo may pho, Ireo vaI cau dI do voI neI chu phuong mua rng bay nen Iuong cac nha nho dua, may o IIen u Ie chay. HaI cu goI heI hoI nhung cung chang aI IIn! SI HOC So voI cac nha nho, su IIep Ihu va van dung Tan Ihu cua Bach ThaI BuoI co phan Ihuan IoI hon, vi ng Ia nguoI Tay hoc, nguoI Iung co nhIeu kInh nghIem da Ich Iuy Iren Ihuong Iruong, da Iung co xaI Iam an, bun ban Irong Ihuc Ie... Nho nhu ng ye u I na y, nam Iha ng da chu ng mInh Ba ch Tha I Buo I da Iro Iha nh m I ma u doanh nhan dIe n hinh nhaI IhoI bay gIo. KhI danh Ihuc IInh Ihan quc dan ve IoI ch cua vIec bun ban noI chung, cac nha nho Phan Chau TrInh, Luong Van Can, Ng Du c Ke , Nguye n Thuo ng HIe n, Phan Thu c Duye n, Huy nh Thu c Khang, Tran Cao Van, Le Ba TrInh, Truong GIa M, H Ta Bang, Nguyen Trong LoI... da daI nen mo ng Iruo c nha I. De Ia m guong cho qu c dan, ca c cu vuI bo cac hoc vI IIen s, pho bang... Iham ch Iu quan de mo Iruo ng da y ho c Iheo I I mo I, ngha Ia day hoc Iro y Ihuc phaI cham hoc de sau nay Iam nhung vIec ch nuoc IoI dan, chu khng phaI de da I de n mu c IIeu cu I cu ng cu a do I nguo I Ia ra Ia m quan; ca c cu co n mo cu a ha ng bun ba n (Ihuong cuc), Iap cng Iy (hop Ihuong) v.v... Ram r Iu Nam ch Bac, cac cu da dng IoaI gIong Irng Duy Ian, gIuong co Thuc nghIep. Chang han IaI Nghe An, cu Ng Duc Ke, Dang Nguyen Ca n Ia p TrIeu Duong Ihuong qua n... Ngoa I Bac, cu D Chan ThIeI, Phuong Son bun gao Iu ThaI Binh, HaI Duong ve Ha NI, mo hIeu bun Dng LoI Te (ngha Ia hI hop nhau cung sInh IoI) IaI ph Ma May chuyen ban d nI hoa; cu Hoang Tang B, Nguyen Quyen mo cng Iy Dng Thanh Xuong (Iha nh Dng IhInh vuo ng) ba n ha ng Ia p ho a o ph Hang GaI; cu Tung Huong Ien Phuc Yen mo hIeu bun Phuc LoI Te; cu Nguyen Trac mo hIeu bun Son Tho o VIeI Tri v.v... Trong Nam, cu Nguyen An Khuong mo khach san ChIeu Nam Iau o SaI Gon; cu Tran Chanh ChIeu Iap MInh Tan KHNG NH DOANH TAI NC VIT 63 62 BACH THAI BI hau heI cac hoaI dng kInh doanh cua ng khng nhung khng dI chech khoI muc IIeu nhu Iruong Iruo ng Dng KInh Ngha Thu c da gIa o du c ma co n a p du ng IrIe I de : Mo tnn go, xon) ngIc tnn Ioc Ion tnn tno, dung cuoc tnn dnn Tnn tIu, tnn no, tnn \n... ... Vcc tnn Ioc dcn dung nuoc Ho donnI Ionn cun nuoc cung nInu Vcc uon tn n) nn dnu Mo ngIc cung \o dn cnu not \n ThoI dIem nay, so voI Bac Ky Ihi suy ngh cua nguoI dan o Nam Ky ve van de bun ban co phan Ihoang daI hon. Du vay, IaI SaI Gon mI nha nho cap IIen nhu cu Nguyen An Khuong khI mo hIeu com IaI s 49 duong KInh Lap (BouIevard) cung pha I vIe I ba I ba o phan Ira n ve vIe c na y, don gIan vi Thuo nay, Irong ban dng bao Ia nhung Iay co IIen hay cho nghe ban com Ia nghe ngheo he n cho nen khng m I aI mo IIe m ca nh Iranh vo I Hoa kIe u... /Iu c tInI tnn \n s 8, ra nga y 2.1.1908). Vo I Ba ch Tha I Buo I Ihi ng de n vo I nghe nay co phan nhe nhang hon. Sau khI hang cam d o Nam DInh da Iam an phaI daI, Irong Iay san co dng IIen ng nhanh chong ve Thanh Ho a mo hIe u com Tay, mo da I Iy ruo u o Tha I Binh ba I cha p Io I ong IIe ng ve cu a aI do cho Ia ca I nghe nghe o he n! DIen hinh nhaI, vi Iu day ng da suy ngh ve su hoc, su Iam gIau duoI mI goc d khac han. Hoc, khng phaI de IhI dau ra Iam quan ma nham mo mang IrI Ihuc, co IrI Ihuc Ihi moI cuu duoc nuoc; Ia m gIa u khng pha I ch bo bo cho rIeng minh ma phaI vi IoI ch Iau daI cua cng dng... II aI bIe I ra ng, du da nay Irong Iay ha ng chu c va n ba c, dang Ia I ba I vo I cng vIe c o hIe u ca m d Ia I Nam DInh, nhung Bach ThaI BuoI van quan Iam de n Iho I cu c, ng khng du ng ngoa I hoa I d ng: Tuong NgIn TIuc dung dnu dn) do II n nuo :nu Io Hn TInnI Cn tn no nuoc Ioc InnI Cn tn nn) o, Ioc :nI nn) ngnn uo dcn tIu)ct nguo dong nIu Io I) nI \n IncI dcn nIu nun Truo ng na y duo c Iha nh Ia p pha I ke de n cng ra I Ion cua cu Phan Chau TrInh. Sau khI Iu Binh Thuan Iro ve, nam 1906, cu Phan ra Bac IIen he vo I nhu ng ba c Ir Ihu c yeu nuo c nhu ca c cu Luong Van Can, Da o Nguyen Ph , Vo Hoa nh, Le Da I, Nguyen Quyen, Ng Duc Ke, Nguyen Van Vnh, Nguyen Ba Hoc, Duong Ba Trac, Hoang Tang B... de ban bac Ihuc hIen nhung muc IIeu cua phong Irao Duy Ian da khoI xuong Iruoc do IaI Quang Nam. Nhung baI gIang, nhung buI IhuyeI Irinh, binh van IaI Iruong da Iao ra mI anh huong ghe go m Irong cng chu ng Irong s do co Ba ch Tha I BuoI. Sau nay, Ia Ihay khng phaI ngau nhIen ma KHNG NH DOANH TAI NC VIT 65 64 BACH THAI BI Khng nhu ng Ihe ng co n du ng ra kInh doanh o nhIeu Inh vuc ma chua may aI Ihay duoc mI IoI Io Ion. Neu nha nho Huynh Thuc Khang IhI dau den IIen s con dam dI bun nuoc mam, Ihi vIec Iam cua nguoI Tay hoc nhu Bach ThaI BuoI cung dung cam khng kem. ng dung ra... Ihau Ihue cho ! Lau nay Irong quan nIe m cu , cho bu a Ia ch n cua dan ba chan Iam Iay bun, cua nhung nguoI bun ganh ban bung, bun Ihung ban meI, bun nguoc ban xuI bun dau cho, ban cuI cho, Ia noI chua hop, ke cap da den... Ve vang gi noI ay! Vi suy ngh nhu Ihe, cac nha nho Ia du Ihuc Iau Iau vaI van Irang kInh su, nhung IaI Io mo duo ng de n cho , chu du ng no I bun vo I ba n noI do ! VoI Bach ThaI BuoI Ihi khac han. ng Ihau Iom ngun IoI Ihue cho Nam DInh Iu nam 1906 de n 1909; Inh Thanh Ho a Iu nam 1907 den nam 1909; VInh Ben Thuy Iu nam 1906 den nam 1912. Cng vIec nay ch cham duI sau ngay 2.8.1912. Do Ia ngay Toan quyen Dng Duong ra nghI dInh danh Ihue mn baI dI voI cac doanh nhan nguoI VIeI o Bac Ky. NghI dInh nay da duoc ap dung Iruoc do o Trung Ky vao ngay 14.11.1901. Do nhan Ihuc moI ve cng vIec kInh doanh nen Bach ThaI BuoI nam duoc IhoI co va da dI mI buoc Iruoc nguoI khac. Nho do, ng Iro nen gIau co. Su gIau co cua ng hoan Ioan khng phaI do an may, ma co co so Iu mI su Inh Ioan, Iu Iu duy cua mI nguoI nam baI duoc su Ihay dI cua IhoI cuc. NoI cach khac, ng da bIeI an Iheo Ihuo, o Iheo IhoI, chu khng cau ne vao cac gIa IrI cu da I I Iho I. ThIe I Iuo ng cu ng khng Ihu a, khI Ia nha c Ia I m I chI IIe I co IIen quan de n Ba ch Tha I Buo I. Ra ng sau khI ngung Ihau Ihue cho nhu Ia da bIeI, ng Ia nguoI VIeI Nam dau IIen o mIen Bac Ihua IIen de sam... xe hoI vao nam 1913! Ta i li u trn ba o ba o Phu n Tn vn s 207 (ra nga y 6.7.1933) cho bi t: Xe hi la m quen v i v a lu a ng Dng tr c nh t la hi u Cle ment r i m i t i ca c ha ng: Peugeot, Comtal, Griffon, Cottereau, Bolide, Panhard, Aleyon, Darracq, Die rich, Richard, De Dion, Berliet, Foullaren, Saving, Zidel... Nh ba n o c a bi t, k t nm 1907 Sai Gon co xe hi trc tin. Trung Ky co xe hi nm 1913. Ngi sm xe trc nht la ng Nguy n Vn ng Thanh Ho a. B c Ky co xe hi cu ng va o nm 1913, ma ng i s m xe tr c nh t la ng Bach Thai Bi Ha Ni. Chi tit nho nay cho thy Bach Thai Bi luc y a la ngi giau su. V i phng ti n hi n a i nh t th i y, ng a co th di chuyn nhanh chong t Nam nh - Thanh Hoa - Ha i Pho ng - Ha N i... i u ha nh cng vi c chung. Ne u cho ra ng, Ba ch Tha I Buo I ch cham ba m Ia m gIau cho rIeng minh Ihi chua dung. VIec Iam gIau na y Ihoa I da u du co ngh de n hay khng, Ihi chnh hIeu qua cng vIe c da dem Ia I Io I nhua n ngoa I du KHNG NH DOANH TAI NC VIT 67 66 BACH THAI BI nhin khac ve doanh nhan mI caI nhin vn khng ma y IhIe n ca m da I n Ia I Iu ha ng Iram nam Iruo c. Trong Iham Iam cu a Ba ch Tha I Buo I cho de n Iu c cheI, ng van Ihch nhaI mI baI hoc Irong gIao Irinh uo c dnn do c n n do Iruo ng Dng KInh Ngha Thuc bIen soan. Do Ia baI noI ve su canh Iranh va IIn vao menh IroI Ia saI. ng da doc dI doc IaI den Ihuc Iong va ghI IaI nan noI Irong s Iay: Ngay nay, ch rIeng caI IhuyeI menh IroI cung du Iam cho dan Ia bI Iro ngaI. Menh Ia caI khng den ma IaI den. NguoI quan Iu IrI menh Ia bIeI khng Ihe Iranh duoc dIeu haI, khng Ihe huong duo c dIe u Io I, nhung ca I da ng Ia m Ihi cu Ia m. Cho nen IrI menh Ia de khuyen Iap ch, dau bIeI rang nguo I khng co ch Ihi khI ga p vIe c Ia ca u kha n Iro I gIup cho, hong vIec IaI d cho IroI Iam haI! Cho nen, nuo c ye u Ihi khng quy Ira ch nhIe m cho chnh su I I Ie , qu c dan ba I Ia I, ma Ia I no I va n s khng phaI do con nguoI quyeI dInh. LuI II, han han Ihi khng Irach cu Ia khng co ke hoach IIeu nuoc kIp IhoI, khng phong ngua doI kem, ma IaI noI IhIen IaI khng phaI do nguoI gay nen. DIch be nh Ian Ira n Ihi Ia I no I con nguo I s ng che I Ia do s menh, de phong cung v ch. Cung Iam mI nghe, ke Ihanh, nguoI baI, cung IaI noI ho gap may, Ia ga p ru I. Than I! Sao Ia I co nhu ng ca ch no I Iu haI minh den Ihe7 Suc nguoI khng Iam duoc kIe n cu a ng. Bo I, ng Ia m gIa u khng ngh de n cho rIeng minh ma con vi cng dng nua. Day moI chnh Ia ca ch Ia m gIa u chnh da ng va Iau be n. M I ba ng chu ng hu ng h n Ia ng da da nh nhIe u Iho I gIan de suy ngh de n nhu ng vIe c khng Ihu c Ira ch nhIem cua ng, boI vIec nay cua nha nuoc, cua nguo I dang ca m quye n. Cha ng ha n, vIe c pha I chnh Irang Ia I d IhI, pha I ca I Ia o Ia I b ma I d IhI de no Iro nen sa ch de p hon, van mInh hon, hIe n da I hon! Nhu ng vIe c Ia m na y, du xua I pha I Iu m I Io I cu a ng nhung qua do, su Ihua huong va IoI ch Iau daI van Ihuc ve cng dng. ng da danh nhIeu Iho I gIan suy ngh de co huo ng gIa I quye I Ich cu c nhaI. Chnh phu Phap cung baI ngo khI ng dua ra de an daI cng IhoaI nuoc ban, daI may nuoc cng c ng, da I de n dIe n... cho Inh Nam DInh. NgoaI ra, ng con co Ien ke hoach xay dung mI nha may xay gao o Nam DInh. VoI s vn dang na m Irong Iay, ng Inh Ioa n Irch ra m I pha n de guI mua may moc o Hambourg (Duc). TIec Ia sau do, chIen Iranh The gIoI Ian Ihu NhaI xay ra nen cng vIec phaI bo do. Neu co duoc nha may Iheo phuong Ihuc hIen daI, ngoaI IoI nhuan cua ng Iang voI Ihi ba con nng dan Ia cung duoc huong Ihanh qua Iu mI sang che moI. Ro rang, nhung sang kIen nay phaI xuaI phaI Iu suy ngh cua mI nguoI Iun Iha IhIeI voI IoI ch chung cua Ioan xa hI. Chnh dIeu do da gop pha n khng nho de qua n chu ng duong Iho I co ca I KHNG NH DOANH TAI NC VIT 69 68 BACH THAI BI Chng 5. TNG NHIT CHO TINH THAN DAN TC bHn cH| sn va cn H|en Het m|nH cHo que Hucn bn mt |on yeu nucc su sc, BacH 1Ha| Buc| cun da |an truyen non |ua yeu nucc, t|nH tHn dn tc cHo tt ca nHun nuc| quanH m|nH. V|ec k|nH doanH cua n vuct qua ducc nH|eu ccn kHun Hoan cH|nH |a v| kHat von kHn d|nH y cH| va ta| nn cun nHu su doan ket cua nuc| V|et. ma d II cho IroI, IroI co nhan II cho dau. ThoI buI nay Ia IhoI buI daI canh Iranh. Canh Iranh ve hoc IhuaI, canh Iranh ve cng nghIep, khng maI nao Ia khng canh Iranh, dau phaI ch canh Iranh ve da I daI, Ia nh Ih ma IhI7 Ca nh Iranh vo I m I nuo c, ca nh Iranh cu ng nhIe u nuo c, ca nh Iranh voI nguoI cung Ia canh Iranh voI IroI. Uu gIa Ihang, IIeI gIa baI (manh duoc, yeu Ihua), IuI IaI mI nuoc Ia cheI, khng con daI daI chan nua. Nguy haI Ihay! NguoI co ch, khng Ihang duoc nguo I Ihi Ia y Ia m s nhu c, Iu c cu ng Ia khng Iha ng duo c Iro I Ihi Ia y Ia m s nhu c. BIe I gIu ve sInh, Iu I Iho Iruoc kIa Ihap, ngay nay se cao. Co ke hoach phong doI kem Ihi ngay Iruoc IuI II, han han nhIeu, ngay nay I. Dau phaI IaI IroI, va khng Ihe Iha ng duo c Iro I. Tu Iuong chu dao nay se con duoc Bach ThaI BuoI van dung suI mI doI. De rI ngay ng ve chn suI, nguoI Ia baI ngo khI bIeI ch vaI gIay Iruoc do ng dang doc IaI doan van nay. Do Ia m I Irong nhu ng ba I ho c da u IIen da y ng ve y Ihuc kInh doanh va yeu nuoc mI cach Iu gIac, bo qua gIaI doan Iu phaI ban dau. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 71 70 BACH THAI BI Iuong nI ung phI hop voI ngha quan Ia anh em b I be p, bInh Inh nguo I VIe I Ihu c Irung d I cng nhan phao Ihu Ha NI. Ho da b maI dung g bII cac hong sung daI bac, d Ihuc dc vao Ihuc an cua bInh Inh Phap. TIec rang, do su dung ca dc duo c nen khng du su c da u d c chu ng, ne u khng, na o aI bIe I Iha nh Ha N I co Ihe Io I va o Iay ngha quan hay khng7 TaI ca nhung nguoI Iham gIa vu nay deu bI an chem va beu dau. Ngay ca cach Ira Ian cung cuc ky da man, chung bo nan nhan vao Irong Ihung xI mang co cam dInh Iua Iu a, r I Ian Iren san! Ca c mu I dInh nho n hoa I dam naI da Ioac IhII, mau chay rong rong den ron nguoI... Tu haI vu kInh IhIen dng dIa nay, mI IoaI Ir Ihuc cap IIen du khng Iruc IIep Iham gIa, nhung cu ng bI gIa c Pha p da n a p va ba I da y Cn Da o, Lao Bao. HaI su kIen chnh IrI quan Irong nay, khng Ihe khng Iac dng den Iam Iu va suy ngh cua Bach ThaI BuoI. ThoI gIan nay, ng dang an nen Iam ra voI cac dIch vu Ihu Ihue cho , ca m d Ia I Nam DInh, Thanh Hoa... Du mun du khng, ban Ihan cua ng cung khng Ihe dung ngoaI anh huong cua IhoI cuc. Nhung Bach ThaI BuoI quan Iam den van nuoc Iheo cach cua ng, cach cua mI nha kInh doanh xng xao Iren Ihuong Iruong ma gIao Irinh cua Iruong Dng KInh Ngha Thuc, cua cac nha nho YT KI SAO SI THIYN BL CHO THIN HA` Gom cho caI nam 1908. Nam 1908. Do Ia caI nam ca Dng Duong rung dng Iruoc cuc bIeu Iinh v daI chng suu cao Ihue na ng, n ra Iu huye n Da I L c (Qua ng Nam) r I Ian r ng ca c Inh mIe n Trung, mIe n Nam Trung Ky . Ba I cha p ba o Iu c cu a Ihu c dan, nhu ng Ir Ihu c yeu nuoc khap noI da nng nhIeI dung ra c vu cho phong Irao. Hoang so Iruoc cao Irao cach mang cua quan chung, Ihuc dan Phap da Ihang Iay dan a p. Ta I Ha Tnh, chu ng da che m da u ch s Nguye n Hang ChI va TrInh Khac Lap; IaI Quang Nam, ch s ng Ich Duong bI gIac chem dau o cho Tuy Loan. Tuong Iu, IaI Inh Khanh Hoa, ch s Tran Quy Cap nhan duoc Ihu nha bao IIn nay da sung suong Iay buI phe vao sau Ihu bay chu: Ng dan Ihu cu khoa I, khoa I, khoa I (Dan Ia Ia m Ihe suo ng, suo ng, suo ng). Ch ba y chu sa ng khoa I Ia Iu ng nhu reo nhu ha I ma cu bI ke I a n che m ngang Iung! M I ban an Ian khc! Nam 1918. Do Ia caI nam nha cam quyen Phap IhaI su hoang hI voI vu Ha Thanh dau dc do anh hu ng De Tha m chu Iruong. Theo ke hoa ch, Iu c KHNG NH DOANH TAI NC VIT 73 72 BACH THAI BI de no I dam cau va y IhI sao7 Du phan van, nhung van khng dam hoI, Iao ThInh nguoc maI nhin ra pha cua s dang mo rng. Nhung vi sao da moc chI chI Iren ne n Iro I den Iham Iha m... Ca I d ng h du ng o go c Iuo ng Ihong Iha bung Iu ng IIe ng m I. ThoI gIan Iang Ie IrI qua. Bng Iao ThInh gIaI minh: Nay Iao! TI mun bun Iau ban be mI phen! Bun Iau ban be7 Bach ThaI BuoI cuoI xoa: Sao Ia o Ia I kInh nga c de n Ihe 7 La o xem nhe ! Tu nga n xua de n nay, Ia ch mo I co nhu ng phuo ng do doc do ngang; Ihuyen manh, Ihuyen van mI Iuc dua kha ch qua sng Ihi cho duo c bao nhIeu nguo I7 Dam chuc nguoI Ia cung chu gi7 Nay, II mun co nhung chIec Ihuyen Ion van chuyen mI Ian hang Iram nguo I kIa! Co nhu Ihe mo I go I va n Ia I Io n, Ia o Ihay Ihe nao7 Lao ThInh ngan ngu Irong gIay IaI rI dap: NgaI da quyeI Ihi II mI Iong Iheo ngaI den cung! Cau noI qua quyeI nhu dao chem da cua Iao khIen Bach ThaI BuoI cam dng Iam. Co cng su Iun mI Iong mI da vi minh Ia dIeu quy Iam. Vi IIn Ia o nen ng mo I no I ra dIe u ma Iau nay da Ira n Iro c suy ngh nhIe u dem IIe n. yeu nuoc da goI mo huong dI cho ng. Chnh vi Ihe, du Iinh hinh chnh IrI dang co nhung xao Ir n, cng vIe c Ia m an cu a nguo I dan ba n xu dang gap nhIeu kho khan Iu su o ep cua chnh quyen nhung ng va n kIen Iri ba m sa I mu c IIeu va khng Iuc nao bo qua nhung co hI II nhaI. Nam 1908 cung Ia nam chnh phu Phap Ihanh Iap Cng Iy Thuong maI va Van chuyen duong Ihuy VIen Dng (CompangnIe de Commerce eI de NavIgaIIon dLxIremeOrIenI) Iru so daI IaI SaI Go n, da y ma nh hon nu a vIe c kha I Iha c kInh Ie Iren duong Ihuy. Bach ThaI BuoI cung quyeI Ihu suc minh m I phen. Dem nay, sau khI khep IaI nhung Irang s sach Iheo do I cng vIe c Irong nga y, Ba ch Tha I Buo I cho goI Iao ThInh den. ng baI dau Ihao Iuan ve chuyen IaI sng nuoc cua nguoI VIeI. Cau chuyen mI IaI IaI dan den chuyen IIch su, chuyen Tran Hung Dao chng gIac... Bach ThaI BuoI hang haI: Do gIa nh Ihe chu d ng nen ng cha Ia da ke I Ihu c Ihang IoI cac Iran danh bang nhung don quyeI dInh. Nay Iao, Ihuo nho, con maI dung quan o Iruo ng Ia ng, Iu c ho c su , II ra I Ihch hinh a nh ca u be Ye I KIeu Ia n xu ng sng du c Ihuye n gIa c! Ha nh dng ay ngoan cuong va IaI Ir Iam phaI khng7. Trong Iuc Iao ThInh nham nhI chen Ira Ihi Bach ThaI BuoI dI ngI quay Iung vao ban Iam vIec. Nhung s sach da khep IaI Ihi nay IaI IaI ra. QuaI Ia! Sao Ihe nh7 Chang Ie, ng Bach goI Ia Ien ch KHNG NH DOANH TAI NC VIT 75 74 BACH THAI BI xuong dong Iau IaI Ha NI; hang Deschwanden o HaI Phong co sau chIec Iau va mI s hang cua Hoa kIe u. Y dInh kInh doanh Iren sng nuoc duoc Bach ThaI BuoI cho IIen hanh ngay. ng khng Ihe bo qua mI co hI de Ihu Ihach su gan goc, IIeu Inh cua minh. Nam 1909 hang MarIy DAbbadIe vua he I ha n ky ho p d ng vo I nha nuo c, ng Ihue ngay ba chIec Iau Iren va dI IaI Ihanh Ien VIeI: PhI Phuo ng (Phe nIx), PhI Long (Dragon) va Ba I Tu Long (IaI TsI Long). Tu day, Ba ch Tha I Buo I cho Ia u cu a minh cha y Iuye n Nam DInh Ha N I va Nam DInh Be n Thu y. ng cha p nha n d I da u vo I ca c Ihuong Ihuyen Hoa kIeu dang gIu vI Ir dc quyen khaI Ihac haI Iuyen duong Ihuy nay. VIe c Ia m cu a Ba ch Tha I Buo I qua IIe u Inh. Bo I su banh Iruong cua nguoI Hoa Iren Ihuong Iruong ngay ca nguo I Pha p co n pha I khIe p so nu a Ia ! Theo nha su ho c Tra n Huy LIe u: KhI Ihu c dan Pha p mo I sang, bon Iu ban Phap phaI duong dau voI hang bn nam Iram nha bun Hoa kIeu o Ha NI, HaI Phong da Iam cho bon chung phaI Iun baI khIen cho m I Ien Ihu c dan pha I keu Ien: Khng Ihe na o ca nh Iranh n I vo I ho : nhu ng d ng ba o cu a chu ng II hau heI phaI dong cua hIeu. Bon nha bun Phap da phaI yeu cau chnh quyen Ihuc dan duI Hoa kIeu ra khoI Dng Duong, nhung bon cam quyen Ihi khng IhI hanh vi chung con can den nhung nha bun Ion Hoa kIeu, do do ch IhI hanh IHAI TIN IHONG! La nguoI dI nhIeu va Ihng Ihao dIa hinh sng nuo c, ng nha n Iha y ra ng, Iuye n duo ng Ihu y Nam DInh Ha NI, Nam DInh Ben Thuy (Nghe An) Iun dng kha ch. Do Ia m I m I Io I Io n ne u nguo I nuoc Nam Ia bIeI khaI Ihac. Nhung kh nI, den nay ch co nguo I Hoa, nguo I Pha p d c quye n Ih ng Inh, chang Ie minh Iep ve dung nhin sao7 Nhung doanh nghIep nuoc ngoaI nay khng nhung sanh nghe ma con rng vn, IIeu Ia co du suc duong da u ca nh Iranh khng7 Suy ngh a y khIe n ng chan chu. Sau khI nghe Iao ThInh bay Io quyeI Iam nhu Ihe , ng ca ng vu ng da va quye I Ihu c hIe n cho bang duoc khaI vong ay. KhaI vong nay da dua Bach ThaI BuoI Iro Ihanh nguoI VIeI Nam dau IIen manh dan kInh doanh o Inh vu c mo I me ma nguo I VIe I Nam chua ngh Io I: nganh van IaI duong sng. Su vIec nay danh dau baI dau Iu nam 1909. Ba y gIo , haI ha ng MessagerIe va Chageurs Re unIs dc quyen nganh van IaI duong bIen o VIeI Nam. Con ve van IaI duong sng Ihi o Bac Ky, co hang MarIy DAbbadIe voI ba chIec Iau chuyen cho hanh khach, cng van Ihu Iu cua nha nuoc va mI KHNG NH DOANH TAI NC VIT 77 76 BACH THAI BI Ihuyen ho khng nhung II hon ma gIa con re hon. Trong khI do Ia u cu a Ia cu ky , gIa Ia I ma c hon Ihi aI con dI nua chu7 Khng con cach nao khac. PhaI ha gIa Iheo ho IhI. Nhung ha gIa nhu Ihe nao7 Cuc Iranh Iuan van chua nga ngu. Danh rang ha gIa bang ho cung da Ia mI IhaI Ihe, nhung Bach ThaI BuoI IaI co mI quyeI dInh khac han suy ngh moI nguoI. Sau khI ho p m I ngu m Ira va rI m I hoI Ihu c Ia o sang khoaI, ng dung day noI ranh roI: KInh doanh Iren Ihuong Iruo ng nguo I Hoa hon Ia Ia o ch co chu In. Vi chu In, ho san sang hy sInh IaI ca cho IoI ch chung. Nay vi IoI ch chung ho da dng Iam hIep Iuc ha gIa de c Iap Ia. ng ba Ia noI Tram danh mI khng chI cung que! Nay da quyeI Iam nhu Ihe Ihi ho se Ihuc hIen dng IoaI, Ihuc hIen den cung. Bao gIo Ia chIu Ihua, ho moI IhI. PhaI suy ngh nhu Ihe, Ia moI cach dI pho. DI pho bang cach nao7 Ho ha gIa ch con 4 hao Ihi Ia ha xung Ihap hon nua! Mo I nguo I chung hu ng. Cu Iuo ng dang nghe nham. Khng kh cua cuc hop dang Im Iang nhu Io bng n ao nhu ong vo I! Cuc Iranh Iuan IaI sI nI han Ien. Bach ThaI BuoI van dIem Inh: Ta ha xu ng ch co n 3 ha o! Thua ca c nga I, khng vIe c gi pha I Io Ia ng ca . Ho co muu ma chuo c quy Ihi Ia co bua L Ban. VIec gi ma phaI so. Hon nhau o ch Ia aI da m deo du I mu c IIeu de n cu ng. Trong Iham Iam ng ngh, ha gIa Ihap hon Ia chnh sa ch quan Ihue ba o ve uu Ihe cho ha ng ho a Phap. Vay ma Bach ThaI BuoI dam duong dau! Nhin Ihay mI Iay mo dang mon men buoc chan va o Ia nh dIa cu a minh, ca c Ihuong nhan Hoa kIe u ch cuo I kha y, khng IIn m I nguo I VIe I Nam na o Iruo ng v n ba ng ho , kInh nghIe m ba ng ho . De IoaI bo dI Ihu ra khoI cuc choI, ho da ngam IIen ke I Ihu c hIe n m I am muu Iham d c. CHIN CIC TRN THIONG THIYN Bong nang Ihap Ihung Iran vao Irong phong. Da qua ngo . Trong pho ng Ia m vIe c cu a Ba ch Tha I Buo I va n na o nhIe I, n a o. Mo I nguo I Iranh Iua n nhu m bo . Khng aI chIu y kIe n aI. Thuo ng nhu ng Iu c nhu Ihe nay, ng van gIu IhaI d Im Iang, ch cam cuI ghI ghI chep Iren cun s Ion. Khng vI dua ra chnh kIen cua minh. Hm nay, van de moI nguoI dang Ihao Iuan Ia Iam Ihe nao de gIaI quyeI Iruoc don canh Iranh ma dI Ihu da Iung ra7 Bach ThaI BuoI va cac c dng cua ng hoan Ioa n ba I ngo khI hay IIn Iuye n Ha N I Nam DInh da ha gIa ve. Tu gIa S hao, cac chu Iau nguoI Hoa IIen ke I vo I nhau ha xu ng ch co n 4 ha o! Ho r ng v n nen Ihu c hIe n ke hoa ch na y m I ca ch de da ng, con dI voI ng dang Ia mI baI Ioan kho. Tau KHNG NH DOANH TAI NC VIT 79 78 BACH THAI BI khI hay IIn Bach ThaI BuoI IaI chap nhan caI gIa 4 xu! Quye I khng Ihua ho da Iung ra ca I gIa re nhu beo, khng aI co Ihe Iuong Iuong nI ch con... 3 xu! ThIeu dIeu IraI chIeu, bo IIen ra moI khach dI Iau ma IhI! DI dau voI caI gIa nay Ihi khng Ihe! Neu s Iuong khach khng du cho mI chuyen Ihi chang may chc Bach ThaI BuoI se saI nghIep nhu choI! Ma Iha I Ihe , ba chIe c Ia u m I Iha ng pha I Ihue de n 2.000 dng, ma chay mI chuyen ch duoc Iu 1S den 20 dng Ihi nguy co vo no dang chap chon Iruo c ma I. Nhung van chua bIeI meo nao can mu nao. Du gIu gIa 4 xu, nhung bu IaI Bach ThaI BuoI co sang kIe n nha m Ihu hu I kha ch ha ng ve pha minh. ng da khn khe o da ngh ra ca ch khuye n ma I Ia bIe u cho mI hanh khach dI Iau mI goI Ira nho hoac mo I u ng Ira ngon. Co Iu c, ng co n ha o pho ng da I Ihem ca banh ngoI. Tham ch gIa cuoc d hang, cung ha nI! Cuc chIen dng can dng suc. QuyeI danh dI Ihu nga guc, Hoa Ihuong IaI bay ra mI Iro qua quaI ma xua nay chua aI ngh den. Chung bo IIen Ihue nguoI Iang cua ben Iau Bach ThaI BuoI phong ue bua baI! AI doI! Lam caI vIec do ma duoc Ira IIen Ihi qua xua nay hIem! Ngay IaI ngay, ben Iau cua ng do ban khung khIep. Hanh khach vang dI han. Vo quyI day Ihi co mong Iay nhon. LuaI choI Ia buc cac chu Iau Hoa kIeu phaI ngh dI phuong dang Iruong vn, dang Ihu mI s vn khng I chu khng pha I du a. Do Ia cu ng ca ch ma ng canh cao ho. Cho du co ha gIa nhu Ihe, hoac Ihap hon nu a Ihi cu ng khng a p da o duo c IInh Iha n cu a ng. Chao I! CaI Iro rung cay nhaI kh qua dI Iam Ihuong. Nhu choI mI canh bac, khI ben kIa nem xung con chn mI cach ha he Ihi ben nay da vI de Ien bang con muoI. Nao aI bIeI nhung con baI con IaI Iren Iay cua aI nhu Ihe nao7 Hon nhau Ia ch do. Cho Ihay song ca ma nga Iay che o. ng ga I gu khI nho de n Io I da y cu a ng ba . Sau khI phan Ich IhIeI hon, cac cng su cua Bach ThaI BuoI danh chap nhan phuong an ma ng da dua ra. Nhan duoc IIn nay, cac chu Iau Ihuyen nguoI Hoa choang vang. Ho gIay nay Ien nhu da phaI vI! Khng ngo dI phuong cung gIa don. Da Ihe Ihi Ia phaI Ian IuoI ngay. QuyeI khng de cho nguoI VIeI qua maI, ho IaI ha gIa! RI IIep Iuc ha gIa Ihap hon nua. Lao da phong. Lung cop da Ieo. Khng Ihe bo cu c nu a chu ng. Bo cu c nu a chung Ia Ihua. La khng con co co hI ngoc dau Ien Ian nua. Bach ThaI BuoI van kIen quyeI bam Iheo cuc canh Iranh nay. BIeI gap phaI mI dI Ihu khng phaI Iay vua, ho IaI ha gIa xung ch con S xu. Nhung cung nhu Ian Iruoc, ho be bang KHNG NH DOANH TAI NC VIT 81 80 BACH THAI BI Cau hoI nay da khIen Bach ThaI BuoI Iran Iroc nhIe u dem IIe n. NGIOI VIT ING H NGIOI VIT! Sang nay, Bach ThaI BuoI day IhaI som. Suong co n do ng gIo I Ira ng no n Iren Ia u Ia chu I. Buo c ra san, gIo Ih I Ihoa ng qua, khe ru ng minh, ng vuon Iay Iam mI vaI dng Iac Ihe duc Iheo IhoI quen. Chu ga Irng Iren chung cung vua v canh gay Ie Ie. Ma I Iro I Io da ng o huo ng dng. A nh h ng dIu da ng pha chan Iro I. Tho pha o m I ca ch nhe nho m va sang khoaI, ng mm cuoI mI minh. BaI Ioan kho Iran Iro nhIeu dem IIen, ng da Iim ra cach gIaI quyeI. Truoc heI, suy ra Iu bung minh, ng ngh rang Ian gIo Duy Ian khuay dng Iu Nam ch Bac da co anh huong sau sac Irong quc dan. DI dau den dau cung nghe nguoI dan Ihi Ihao ve cac van de chnh IrI, ve su khaI hoa da man cua nguoI Phap... Tham ch, cuc chIen Ihang cua ngha quan De Tham IaI NuI Sa ng va o Ihang 10.1909, du Ihuc dan bung bI Ihng IIn nhung nguo I dan cu ng duo c bIe I va ho Ie n hu I ba n Ia n, Iu ha o. Khng Iu ha o sao duo c khI chnh IhIe u Ia BonIIacy can quan voI su h Iro dac Iuc cua Kham saI Le Hoan da bI ngha quan phuc kch, da nh Ian Ia c! Su quan Iam na y, co n bIe u hIe n o ch Ihe ! Ba ch Tha I Buo I Ia I bo IIe n ra Ihue chnh nguo I Iang ay don va dung ra gIu ben cho ng. AI Ireo chung Ihi ke do pha I go chung. y Ia m I ca ch gIaI quyeI khn kheo, ch co nguoI Irong Iang bao ban nhau, khuyen nhu nhau Ihi moI duoc vIec. Neu cay den so Cam hoac dem nguoI Iang khac den Ihi hong, co khI vIec Ihem nhung nhang, rac rI! Hon aI heI, ng hIeu ro cau phep vua con Ihua Ie Iang kIa ma... Khn kheo nhu Ihe nen ke hoach ban Ihu cua dI phuong pha san! Su ca nh Iranh kh c IIe I na y da da n de n ch Ireu Iuc nhau, rI sInh ra Ihu han nhau. Tau nao cung mun chay ve dch Iruoc. Co Ian Iau cua nguoI Hoa vua xuaI ben chay, Iau Bach ThaI BuoI cung quyeI duI Iheo kIp. Song, chang may Iau ng vi ma y mo c Iu c a y Ihe na o do , ma khng sao vuo I Ien duoc. Hanh khach Iren Iau nguoI Hoa moI v Iay de che nhao. The Ia anh baIoong Iau Bach ThaI BuoI IaI Iau minh saI Iau kIa ma mang. HaI ben chuI nhau kIch IIeI. LIeu hn, ng cho dam cheI bay gIo! Hanh khach so qua, moI can dI ben! Cu Ihe, ben nao cung Iim phan Ihang ve pha minh. Cuc chIen dang vao hI baI phan Ihang baI. Su d I da u m I ma I m I co n khIe n Iinh Ira ng Ia I cha nh cu a Ba ch Tha I Buo I dang du ng cheo Ieo Iren bo vuc pha san! Khng du vn de IIep Iuc duy Iri cach ha gIa nhu Ihe nay nua, phaI Iam Ihe nao day7 KHNG NH DOANH TAI NC VIT 83 82 BACH THAI BI khuyen nhu, keu goI dng bao Ihi may ra con co co may sng con. MI khI co Iuc Iuong doan Ihe ung h sau Iung, Ihi cuc Iranh Ihuong cua Ia se khng don dc, bI day vao Ihe b! ng Chan dIem Inh: Danh rang Ia vay. Nhung Ia keu goI quc dan nhu Ihe nao7 Khng kheo nha nuoc ghep vao II h hao, kch dng quan chung7 Su Io ngaI nhu Ihe Ia dung. BoI sau vu bIeu Iinh IaI Quang Nam, sau vu Ha Thanh dau dc Ihi nha cam quyen dan ap du dI moI bIeu hIen nao ma ho cho rang co nguy haI den nen an nInh. Ngay ca vIec hoI Ioc ngan, mac u phuc cung bI ghep vao II phIen Ioan, phaI gIam 18 Ihang Iu nua Ia! Sau khI Irao dI voI nhau, moI nguoI raI hoan nghenh, Ian Ihanh y kIen cua Bach ThaI BuoI. Theo ng ca ch Iuyen Iruye n, keu go I d ng ba o hay nha I va n Ia du ng Iho ca, ho ve , ha I xa m... vi no de nho, de Ihuc va nhanh chong dI vao Iong nguoI. Cu Iay chuyen Iinh yeu nam nu, Ing vao do nI dung aI quc, keu goI IInh Ihan Iuong Ihan Iuong Iro Ia duoc, chang aI co Ihe baI be. Nhung aI Ia nguoI co kha nang sang Iac c dng Iheo dung IInh Iha n Iren7 Khng hen ma gap. Ca ba nguoI cung ngh den cha ng IraI dang Ie u cho ng IhI Huong o Nam DInh. Do Ia nho sInh Nguyen Khac HIeu vua Iron 22 xuan xanh Ihua Bach ThaI BuoI hon mI con gIa p. Mo I vIe c Iro nen Ihua n Io I vi ng Ia ba n Ihan nga y ca ng co nhIe u h I kn yeu nuo c hoa I d ng b ma I; nhIe u h I bun cu a ca c nha Iu sa n dan I c dang da n Ihan Iren Ihuong Iruo ng. DIeu nay cho Ihay quc dan ngay cang y Ihuc hon ve Ihan phan cua kIep n Ie. Cac s phu da keu goI nguoI dan phaI bIeI nhuc Iruoc caI nhuc maI nuoc, phaI Iu cuu Iay minh. Y Ihuc chnh IrI nay co duoc cung Iu cac cuc dIen IhuyeI, h hao ram r cua cac nha nho cap IIen, cua cac nha Tay ho c va cu a ca c Iruo ng ho c Ihu c hIe n Iheo m hinh Dng KInh Ngha Thuc. Ho da day Ien phong Irao chan hung Ihuong Iruong, c dng Ihuc nghIep cho gIo I doanh nghIe p nuo c nha , khaI sa ng Iu Iuo ng nguo I dan pha I bIe I kInh doanh Ia m gIa u va khuye n khch mo I nguo I Iro ng nghe bun v.v... De Ia m duo c nhu va y, m I Irong nhu ng dIe u kIe n da u IIen Ia nguoI dng bang phaI gIup do, ung h Ian nhau. Vay IaI sao Irong cuc canh Iranh voI Hoa Ihuong, Ia khng khng keu goI, danh Ihuc IInh Ihan Iuong Ihan Iuong Iro, ung h cua dng bao minh7 Chnh gIaI phap Ich cuc nay da cuu su nghIep Ba ch Tha I Buo I Iu c dang du ng chenh venh ben vu c Iham. Sau khI dIe m Iam qua Ioa, ng cho go I Ia o ThInh va ng Chan den gap minh. ng bao: Ta Ia nguo I VIe I, kInh doanh Iren da I VIe I Ihi Ie nao nguoI VIeI khng ung h nguoI VIeI7 Trong Iinh Ihe nga I nghe o na y, ne u Ia bIe I Iuyen Iruye n, KHNG NH DOANH TAI NC VIT 85 84 BACH THAI BI IhIe I vo I nha Iho Ira o phu ng Nguye n ThIe n Ke . Ma ng nay IaI Ia anh re cua chang nho sInh. Nho vay, khI Bach ThaI BuoI danh IIeng nho cay Ihi chang dng y ngay. Ch Irong mI dem gap nhau han huyen, chua an gIap mIeng Irau, chang da phong buI Iam xong mI IoaI baI van van dung y dInh Iren. Cung xIn noI Ihem, chnh Iu mI quan he nay ma ve sau, Nguyen Khac HIeu Iro Ihanh ch Ihan Ihuc voI Bach ThaI BuoI. Sau khI Iruo I IhI Huong m n I bu n quay ve Ha NI, Nguyen Khac HIeu gap hinh anh Iuong nhu ch co Irong nhung Irang IIeu IhuyeI dIem Ie Ia nguoI yeu Ien xe song ma ve nha chng, Irong IIe ng pha o n nhu mu n xe na I con IIm, cha ng Ihi dau don nhu dIen daI! Quay ve Nam DInh, rI chang Ien sng o chua Huong nhu mun xa Ianh coI Iran. Thay nguoI em dIen Ioan vi IhaI Iinh, Nguyen ThIen Ke moI d ngon d ngoI rI dua chang ve sng Irong nha Bach ThaI BuoI. O day, chang duoc doc Tan Ihu, duoc anh re va ng Irao d I nhIe u va n de , nho va y cha ng da co su Ihay d I ve Iu Iuong va nhan Ihuc. Co Ihe noI khng ngoa, ban Inh cua chang sau nay, raI nI IIeng voI buI danh Tan Da, Ia I nhIeu duoc hinh Ihanh Iu nhung ngay Ihang nay... Tu do, hanh khach dI Iau cua Bach ThaI BuoI Ihuong gap nhung nguoI haI xam caI IIeng ca: NIcu dcu Iu n) gn guong Nguo tong not nuoc In tIuong nInu cung Co n nn do Iong Iong Muon n Hn No n) cIong nn qunn Iuong d Icn to gnn nnn Tnu ncI TIn uo don dnng uoc dnu Iu cIo nuoc u :ong :nu A \c Nnn InI u nInu cung \c... TIeng v Iay vang Ien rao rao. GIong haI dIeu Iuyen va chaI chua nhIeu cam xuc nhaI van Ia Iao NhI, nguo I Iu Ihuo nho da Iang Ihang kIe m s ng o cho Nam DInh. Du mu , nhung Ia o co Irong Iay m I dam de Iu kIem sng Iheo nghe nay. Bach ThaI BuoI da chIeu du bang nhom cua Iao ve, Ira cng cho Iu ng nguo I m I Iha ng va I ha o. Ne u kha ch Ihuong Iinh ne m cho va I xu Irong chIe c no n IoI Ihi ho duoc gIu rIeng. Cach cu xu nay khIen ho cam d ng va dem he I su c minh de ca I Ien IIe ng ha I nhu ru Io ng nguo I. TIe ng Ia nh nga y m I d n xa. AI ma khng Iha y ngay nga I khI nghe Io I ca IIe ng ha I hue Iinh, ngoI ngao: CIung ung not cIu)cn tIu)cn tnI 5ong no nIcu nuoc tn tIuong nnI n) nIcu CIung nnI dn) dung nu cIu :no 5ong ngnng go tnt, nnI c \no cnng nnu IIu)cn cn dung tnI tuoc o :nu Con ung con \on, tn ncn gnu co Icn IIu)cn cn dung tu Inn Ion du)cn Co tn, co :c tn cn tcn co nn KHNG NH DOANH TAI NC VIT 87 86 BACH THAI BI nguoI. Tren chuyen Iau Ha NI Nam DInh hm ay co cu gIa dau bung, meI Ia nam song xoaI duoI san. Khng mI IoI hoI han, chu Iau Iuong cu bI benh dIch nen Iuc den ben Tan De da saI nguoI khenh cu quang Ien bo! VIec Iam baI nhan nay da bI hanh khach phan ung kIch IIeI. Nhan chuyen nay, nha van Nguyen Cng Hoan co vIeI Iruyen ngan CIu)cn tnu Nnn phe phan IhaI d do. VoI Ba ch Tha I Buo I, day Ia co h I I I de ng da y ma nh Iuyen Iruyen, Iay chay Iau cua Hoa. Nhung IoI khuyen khch, phan Ich IhIeI hon, khoI go I IInh Iha n yeu nuo c khIe n nhIe u nguo I ca m dng, dng Iinh. Ho ru nhau dI Iau cua ng ngay m I nhIe u hon. Tha ng Io I cu a ng Ia da da nh Ihu c duo c Io ng Iu Iinh dan I c, ngha d ng ba o. Vi Ihe , nguoI Hoa du co xung gIa Ihap hon, bay Iro khuyen maI nhIeu hon Ihi cung khng Ihe canh Iranh nI voI ng. Hon aI heI, Bach ThaI BuoI bIeI rang, mI khI nguoI dan da co y Ihuc ve IInh Ihan Iuong Ihan Iuong Iro, bau oI Ihuong Iay b cung Ihi ho nao co Inh Ioan gi dam xu ba hao! Nhung voI gIa ve ha Iha p nhu va y ve Iau da I cu ng khng Ihe ca m cu n I, ng be n ngh ra ca ch mo cu c Ia c quyen. Tren ba chIec Iau cua ng deu daI mI caI ng, moI hanh khach II bung, Iuy Iam, aI mun gIup I nhIeu Ihi bo IIen vao Irong ng do cho chu Iau duoc phan nao hay phan ay... Cuc Iac quyen nay xem ra cung huu hIeu. Co Ian khI b ng ra, Bach Io n xc un nn) qunn In) onn dn) Iuong, tn qun) qunn n) nInu... Co nhu ng ba I ho c Ihu c Io ng Irong gIa o Irinh cu a Iruong Dng KInh Ngha Thuc, ng cung kheo Ieo chon nhung doan co Ihe ph bIen cng khaI de gIao bon haI xam. NhIeu khach dI Iau da rung rung, buI nguI khI nghe gIong ca keu goI kn dao ma khng kem phan da dIeI: In :nI cung not gong no Cung tong dnt nuoc n nguo dong tInn IIn co uot tIt cIo gnn IIn tIuong, In xot qun) qunn n) nInu IIuc cung Iuong, Ion cung dnu Mot gnn, not dn gI :nu cIu dong Mn) n to cung cIu ong Ic do dc gong Inc Hong nn) cIo Co tIu Iu It :ong Io 5u xnnI con do, dn do con dn) Mn) cnu nuon ut gn n) Xn nguo tong non nuoc nn) cung ngIc... Khng du ng Ia I do , Ba ch Tha I Buo I co n cho nguo I IoI ben Iau, xung Ian cac Iau de dIen IhuyeI c vu cho IInh Ihan dng bang, IInh Ihan con Lac chau Hng, keu goI nguoI minh nen gIup do Ian nhau Ihi moI co Ihe canh Iranh duoc voI nguoI Hoa. Ta kInh doanh Ia vi IoI ch cua dan Ia, chu khng ch Ihua n vi d ng IIe n kIe m duo c. Vo I nguo I Hoa Ihi ho dau co ngh Ihe . La n no chIe c Ia u Long Mn cua nguoI Hoa da pham mI saI Iam cheI KHNG NH DOANH TAI NC VIT 89 88 BACH THAI BI Neu mI nguoI khng co ch IIen Ihu, se bang Iong voI nhung gi da daI duoc, Bach ThaI BuoI Ihi khng. KhI nhIeu Iau cua nguoI Hoa ngay cang e a m, Iha m ch co nguo I bo cu c Ihi ng quye I dInh day cuc Iranh Ihuong Ien mI muc cao hon nua. Bo I ng bIe I ra ng, Irong ca nh Iranh Ia m an Iu c na o Ia cu ng o Iu Ihe nhu con Ihuye n nguo c Iha c, khng IIe n a I Iu I. Ban Inh kInh doanh cua Bach ThaI BuoI ngay cang ro neI. Tha I Buo I da rung rung nuo c ma I. AI na y de u nga c nhIen, ng bao: Nhin nhung Io gIay bac nhau naI nhu Ihe nay, Ia bIeI no dam bao nhIeu m hI, bao nhIeu cuc nhoc cua cuc muu sInh quan quaI... KIem duoc dng IIen Iam Iuc phaI d m hI, sI nuoc maI nhung dng bao van chaI chIu danh dum, ung h cho Ia. On nay nang Iam aI oI! NoI xong, ham rang ng nghIen chaI, khng cho phep minh bo cuc khI su canh Iranh ngay mI quyeI IIeI. Nhung dng IIen Irong ng Iac quyen nga y m I nhIe u, Ia m Iu c co n co ca gIa y nam d ng, haI muoI dng... Doanh Ihu cua ng dan dan Iang Ien. VoI IInh Ihan nguoI Nam ung h vIec Iam cua nguoI Nam, Irong maI quc dan Ihuo ay, ng Ia m I Irong nhu ng nguo I duo c IIn ca y, xu ng da ng cho n ma I gu I va ng. Co Ie Bach ThaI BuoI Ia nha doanh nghIep VIeI Nam Iruo c nha I o da u Ihe ky XX, da co y Ihu c va n du ng IInh Iha n yeu nuo c, khaI Iha c IInh Iha n Iu In dan I c nhu m I vu kh sa c be n de chIe n Iha ng ve vang d I Ihu ca nh Iranh cu a minh. No I ca ch kha c, Irong Iu c cu c Iranh Ihuong kh c IIe I da da y ng va o bo ng dem mu mII Iuo ng chu ng khng I I Ihoa I, Ihi ng da bIe I Iim Ia y a nh sa ng Iu Iu c Iuo ng qua n chu ng co y Ihu c dan I c. Y Ihu c a y co duo c Ia do ng chu d ng Iim mo I ca ch de khoI da y va keu go I Iu c Iuo ng a y u ng h vIe c Ia m cu a minh. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 91 90 BACH THAI BI Chng 6. HIONG VA IONG NHun b| quyet k|nH doanH cua BacH 1Ha| Buc| tHt kHn xa |a | vc| cHun ta nay nay. NHun cacH tHuc ap dun, cn vc| mt n|em t|n tuyet d| vao kHat von pHuc vu cn dn, |am pHat tr|en dt nucc cua m|nH |a cH|nH nH|a, do mc| |a tHu |uu ten n vao ||cH su k|nH doanH cua dn tc. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 93 92 BACH THAI BI Su vIec nay dIen ra vao nam 1912 khIen nhIeu nguoI kInh ngac. Tuyen HaI Phong xua nay Ia duong Ihuy Irong yeu cua cac Iau Hoa kIeu, nhung ng van ngang nhIen IIeu minh nhu chang co, van dong dac buoc vao gIanh quyen chIa IhI phan. Vi Ihe, mI Ia n nu a ca c Ia u Hoa kIe u ca ng cam Iu c, hIe p Iu c Ia I c pha cho bang duoc. Than I! BaI cu Ihu doan nao cung khng danh guc duoc y ch saI da cua ng. BaI hoc van dung IInh Ihan Iu hao dan Ic, m I Ia n nu a da gIu p ng chIe n Iha ng ve vang. Ta u cu a ng nga y Ihem dng kha ch. Ta u cu a d I phuong dan dan Ihua khach. Ve sau khng I chu nguoI Hoa kIeu bo cuc. Du khng hIeu Ihang, nhung Bach ThaI BuoI IaI co nIem kIeu hanh Ia mua IaI cac Iau Iung Ia cuu dIch cua minh. ng Iun Ira gIa cao hon nguoI khac de so huu cho bang duoc. Co mI dIeu dac bIe I Ia Irong pho ng Ia m vIe c cu a ng, Irang Ir cu ng kha c nguo I. Ne u Iho I do IhIen ha va n chu ng ca ch Ireo ca c cau d I do , Iranh Ihu y ma c, ca c bu c hoa nh phI son son Ihep vang... con ng Ihi khng. ng ch Ireo nhung bang hIeu cua cac Iau nguoI Hoa, nguoI Phap ma ng da mua duoc! ng bao, cac chu Ia u cu Irng va o cam Iu c bao nhIeu, ng ca ng Ihch Ihu bay nhIeu. Co Ian mua duoc Iau KIm Hang, chu cu c Iay IaI cho bang duoc caI bang hIeu bang dng duc haI chu daI Iu raI hoanh Ira ng, quye I khng de ca I bIe u Irung danh du cu a NGON CO GIANG HAI IIAN THIYN Trong nhung Iuc Ira du Iuu hau, Iao ThInh Ihuo ng ha o hu ng ke cau chuye n ve Ba ch Tha I Buo I Ihuo au IhoI ma Iao chung kIen. Ngay no, ch moI Ien bay, Ien muoI cau bI b danh don. B bao do co m I I I na o do , co n ca u khang khang Ia khng! Nhung b cu danh. Ban dau cau con phan bua, nhung sau cu dung Im IhIn IhI nhu IhII nau dng. B cang gIa don, cau cang Iran nguoI ra chIu dung chu khng khoc. MaI den khI b meI qua, vua dung Iay roI Ihi cau IaI Ian xa vao b ma bao: B danh con nua dI. Con da noI con khng co II ma b cu danh, vay b danh cheI con dI!. ng b Iha y Ia . Sau nghIe m Ia I mo I Iha y con minh no I du ng, no khng co I I Iha I! Tnh cach cua Bach ThaI BuoI Ia vay. MI khI da xac dInh vIec Iam cua minh Ia dung, ng kIen Iri deo duI, bao ve den cung. Nay, vIec Iam cua minh da duoc quc dan ung h Ihi ng hao hung nuI y dInh mua Ihem Iau, mo r ng IhI Iruo ng. Sau khI da nh ba I d I Ihu ca nh Iranh Iren Iuyen duong Nam DInh Ha NI, Nam DInh Ben Thuy (Nghe An), Bach ThaI BuoI baI dau cho Iau chay Ihem Iuyen duong HaI Phong. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 95 94 BACH THAI BI Tha I Buo I. DIe m cu a ca c be n xe p Iheo Ihu Iu Ia be n Iau Tay DIec (Iuc chu hang Sauvage, IaI bI dIec), be n Ia u Ba ch Tha I Buo I, be n Ia u cu a Hoa kIe u nhu GIang Mn, Long Mn... Nam 191S, mI Ian nua Ien IuI Bach ThaI BuoI ca ng vang d I Iren Ihuong Iruo ng. Do Ia nam cng Iy MarIy DAbbadIe pha san. NgoaI vIec mua duI ba chIec Iau Ihue Iau nay, ng con mua Iun may chIec khac nua ke ca chIec Ihuyen dI be Ihe nhaI cua cng Iy nay. NgoaI ra, ng cung nuI y dInh Iim chon Ihem mI vI Ir moI de daI Iru so chnh. VI Ir moI Iheo ng ch co Ihe Ia HaI Phong, boI noI day co vI Ir chIen Iuoc raI quan Irong cua mI Ihanh ph cua bIen. Khng ch co haI cang Ion, khu cng nghIep Iap Irung ma no con Ia mI vung nng nghIep rng Ion. Tu nam 1876, nguoI Phap da xay dung haI cang HaI Phong. No Iro Ihanh dau mI gIao Ihng Ihua n Io I vo I ca c duo ng I , ca c cu a sng Io n va hang Iram hon dao Ion nho. Hon nua, voI dIa danh HaI Phong bao gIo cung vong Ien Irong Iam Ihuc cua ng nIem Iu hao cua ng cha Iung d mau xuong gIu nuoc, Ia hinh anh oaI hung cua nu Iuong Le Chan, cua cac bac hIeI kIeI anh hung nhu Ng Quyen, Le Hoan, Tran Hung Dao... Iung da nh du I ke Ihu phuong Ba c Iren do ng sng Ba ch Dang IIch su. Tu Ihang 4.1916, Bach ThaI BuoI chnh Ihuc Iap nghIep o HaI Phong. Co ngoI d s cua ng nam minh IoI vao Iay ng. Khng chIu Ihua, ng Ihue IuaI su, chIu maI Ihem IIen doI IaI cho bang duoc de Ireo choI! Tu Ihe nay khIen Ia nho den hinh anh vI Iuong soaI Iren chIen Iruong, sau khI keI Ihuc cuc gIao Iranh khc IIeI Ihi quyeI phaI caI dau cua ke Ihu! Ch sau haI nam mo Ihem Iuye n duo ng Ha I Phong, Bach ThaI BuoI khuech Iruong Ihem nhIeu chI nhanh de co Ihe quan Iy cng vIec Ihuan IoI nha I. Ngoa I Iru so chnh Ia I Nam DInh m I vung daI van vaI nI IIeng voI haI dac san Ia Doc Iho Xuong, an chuI ngu van gIao cho ng La Quy Cha n caI qua n Ihi nga y 1.6.1914, ng mo Ihem chI nha nh Be n Thu y (Nghe An), gIao cho Babou quan Iy. Ke den, ngay 1.8.1914, ng IaI mo chI nhanh o Ha N I va gIao cho ng OIIhause qua n Iy . Ve I Ich Iru so do, nay con Iuu IaI o Iruoc CI Dng H duong Bo Sng (QuaI GuIIIemoIo nay ph Tran Quang KhaI). Do Ia ngI nha ba Iang, chan Iuong ha m xay da xanh (sau Ia m I b pha n cu a So Thuong chnh). Go I khu vu c na y Ia C I D ng H vi Ihuo do , chnh quye n Ihu c dan Ha N I da cho Irng mI cI saI cao, Iren gan mI caI dng h vung vuc bn maI de nguoI dan xem gIo Ien xung Iau Ihuy. Tu day, Irong IIch ca c Ia u Ihu y cha y Iuye n duo ng Ha NI HaI Phong, Ha NI Nam DInh, Ha NI Tuyen Quang, Ha NI Cho Bo... co Iau cua Bach KHNG NH DOANH TAI NC VIT 97 96 BACH THAI BI Iren bo sng Tam Bac. Vi ph ben sng Tam Bac nen daI Ien Ia ph Tam Bac. Luc moI hinh Ihanh, ph nay co Ien Ia QuaI MarechaI Ioch. Sau Cach mang Ihang Tam dI Ien goI Ia ben Bach ThaI BuoI va duy Iri den ngay nay. KhI ng den Iap nghIe p, con duo ng na y va ng ve , I nguo I qua Ia I Ihi nay dan dan Iro Ihanh chn sam uaI, nao nhIeI ngay dem, Ihuyen be Iap nap... Chon vI Ir moI, Bach ThaI BuoI con Ihua huong m I Iha nh qua ma nguo I Pha p da Ihu c hIe n. Truo c day, Iau bIen ra vao cang HaI Phong van qua cua Ca m, nhung Iu ng Ia u na y Iun bI sa b I, gay kho khan cho Ia u mo n nuo c Io n qua Ia I. Vi Ihe Iu nam 1911, nguoI Phap da cho dao kenh Dinh Vu nI Iung Bach Dang voI dong sng Cam hinh Ihanh Iung Iau vao cang Iu cua Nam TrIeu, Ihay cho Iung Iau cu o cua Cam. Du nguoI Phap dao kenh Dinh Vu nI sng Cam voI cua Bach Dang, nhung ho va n gIu Ia I cu a Ca m de Ihoa I phu sa ra bIe n. Su kIen nay danh dau mc quan Irong Irong IIch su phaI IrIen cang bIen HaI Phong. Ve day, cng vIec cua ng ngay mI IaI baI hon. Tu pha ngoa I cu a nhin va o, dem dem IhIen ha va n Iha y ngo n de n Io a sa ng Iren ba n Ia m vIe c. Co m I baI Ioan kho ma ng dang dau dau, chua Ihe gIaI quyeI duoc. Truoc day khI canh Iranh voI Hoa kIeu, Ia da keu goI su ung h cua dng bao, nhung vIec Iam nay Ihi khng Ihe. Vay phaI Iam Ihe nao day7 ng suy ngh nhIeu nhung van chua Iim ra cach gIaI quyeI hop Iy. Lau nay, mI Iuc Iau hu hong Ihi phaI Ihue cac nha may o HaI Phong sua chua. Nhung dau phaI co IIen Ia duoc. Do su xuI gIuc cua cac dI Ihu canh Iranh nen khng I Ia n ng Iam va o ca nh do kho c do cuo I, Ia m n I nhIeu khe. Khng nhu ng bI ba I b, Ia y IIe n cao hon ma cha I Iuo ng su a chu a cu ng khng ra gi! Va y ma va n cu cha u chu c, nga m b ho n Ia m ngo I! Nay co ngoI nga y m I pha I IrIe n Ihi khng Ihe IIe p Iu c bI d ng nhu Ihe . ng dang ngh de n vIe c xay du ng m I nha ma y su a chu a Ia u! Uoc mo nay vuoI ngoaI Iam Iay cua Bach ThaI BuoI. ng khng du IIen va IhoI gIan dI ra nuoc ngoaI mua sam duoc Ioan b may moc de hinh Ihanh mI nha may Iheo dung ngha cua no. KhI cng Iy MarIy DAbbadIe pha sa n, du da mua du I ba chIec Iau dang Ihue va mua Ihem may chIec khac, ng con mun mua Iun ca nha may nua. The nhung, vIe c Ihuong Iuo ng ga p pha I nhIe u kho khan, vi cung co nhIeu cng Iy cua nguoI Phap, nguoI Hoa Iam Iam nhay vao pha bnh. Ho khng mua ma IaI Ihue. Thue khng phaI nham phuc vu cho cng vIec sua chua Iau, ch nham Iao ap Iuc, gay kho khan, ngan ca n khng cho ng pha I IrIe n. MI cng Iy cua nguoI Phap c Ihue va da Ihue duoc nha may do, nhung IaI de khng! Trong khI minh can de su dung, no IaI de cho co moc! OaI oam Iha I. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 99 98 BACH THAI BI Dang bun gi7 Lao ThInh van nhe nhang: Chung Ia Ia nguoI sng vi nghe, cheI cung vi nghe. Vi yeu nghe ma ngaI da ban IaI Iau be cho chung II. Khng ch vi duoc ngaI ban voI gIa hop Iy ma chung II con cam dng vi ngaI da IIn cay Irao IaI IaI san. Su IIn cay nen nay co duoc Ia do ngaI danh gIa chung II ch Ihu Iam an. TI ngo rang, neu co ke bo dng IIen ra mua Iau be cua cng Iy ngaI rI vuI vao xo xnh Ihi ngaI raI dI dau Iong! Duoc IoI nhu coI Iam Iong. Lao MarIy xuc dng, sao co nguoI IaI hIeu minh den Ihe7 Lao den voI sng nuoc ch vi yeu nghe. Thanh Iap cng Iy ch vi yeu nghe. Nhung rI su bIen dng cua cuc ChIe n Iranh The gIo I Ia n Ihu Nha I, Ia I ma u qu c cung co nhIeu xao Irn. DIeu nay da Iam anh huong den cng vIec Iam an cua cng Iy Iao. VIec chuyen cho hang hoa cho chnh quyen va quan dI Phap IaI Bac Ky ngay mI Ihua dan, khI ma nha nuoc Iap Irung Iuc Iuong phuc vu cho cng cuc chIen Iranh IaI chnh quc. CuI cung, cng Iy pha san. Du ban IaI IaI san, Iong dau nhu caI, nhung Iao MarIy Iu an uI da ban cho nguoI cung yeu nghe Ia Bach ThaI BuoI. Tu ngay do, Iao dam ra ung ruou cang Ion va Iam Ir Iro nen bac nhuoc. Lao ThInh dI ngI caI suy ngh cua MarIy: Thua ngaI, chung II cung dau Iong nhu ngaI VoI Bach ThaI BuoI day Ia su Ireu nguoI, Ia mI don canh Iranh kIeu moI. Le nao Ia bo Iay7 T I nay, sau khI nghe d c cng Nguye n Van Phuc bao cao IaI Iinh hinh cua nha may nay, ng ca ng nn no ng. Ha u he I ma y mo c o do co n I I, ne u Ihuc ve Iay minh Ihi khac nao Ihuyen Ia ra khoI gap gIo! Ngam ngh mI IaI, ng bao IaI xe Iay xe hoI dua minh va Iao ThInh den nha Iao MarIy gIam dc cng Iy MarIy DAbbadIe. Sau vaI IoI chao hoI, ng dI Ihang vao van de: Thua ngaI, Iruoc day II da nhIeu Ian hau chuyen mun mua IaI nha may cua ngaI, nhung nga I cu cha n chu ma I r I cho nguo I kha c Ihue. TI IhaI su khng hIeu nguyen do nhu Ihe nao7 Neu khng bI danh gIa Ia ke Io mo, II mong moI xIn ngaI noI dI IoI de II hIeu Ihem, khoI ngay dem am uc. Lao MarIy van gIu IhaI d Im Iang. Thay vay Iao ThInh cu ng Iu a Io I no I Ihem: KhI ca c nga I mo cng Iy, xay du ng nha ma y Ihi mong mun cng vIec an nen Iam ra, nay chang may IhaI baI Ihi cung bun IhaI. Chuyen nay khng aI mu n ca . Nhung Iheo II chuye n na y khng dang bun, vi Iau be cua ng da duoc chu ng II mua Ia I va su du ng du ng cng nang nhu Iruoc. Ngay ngay ngaI van Ihay Iau cua ngaI hoaI dng nguoc xuI Iren ben baI. Ngap ngung mI IaI, Iao ThInh nhe nhang: Ch co dIeu dang bun Ia... KHNG NH DOANH TAI NC VIT 101 100 BACH THAI BI Lao MarIy chung nguoI phan van, chua ro Bach ThaI BuoI mun noI gi7 Khng phaI doI Iau, ng ranh roI: Bao gIo dI ben da ky van Iu Ihi xIn ng moI IIe I I Ihng IIn na y ra ngoa I. Tuong gi, Iao baI cuoI sang khoaI. Sau vaI Ian gap go nua, Iuc an II IaI nha rIeng cua Iao, khI du ngoan IaI D Son... cng vIec Ihuong Ihuye I khe o Ie o, khn khe o Ia m n. Do dI ben cung gIu b maI nen khI van Iu ban nha may da ky xong, aI aI cung bIeI Ihi Iay nguoI Phap dang Ihue Iro Iay khng kIp. Dung IhoI han gIao nha, neu chan chu Ihi ng se bao so Cam can IhIep ngay chu khng mI, haI gi ca! Tu day, Bach ThaI BuoI da nam Irong Iay mI nha may Ion nhaI nhi o HaI Phong. Nhung con m I Iha ng Io I cu ng quan Iro ng khng ke m Ia vI Ir cua no, dIa Ihe khng dau bang. No nam saI bo sng Cua Cam, Ihuan IIen cho Iau be dI IaI. Theo quy dInh cua nha nuoc, khng mI aI duoc phep xay dung nha may ngay Iren bo sng, nhung day Ia daI Iu Ih. VIec mua ban daI cu Iruyen heI doI chu na y de n chu kha c, nha nuo c khng cuo ng doaI duoc. Nho vay, Bach ThaI BuoI con duoc huong Iu daI bo sng cho den maI nuoc menh mng Iruo c ma I. DIe n Ich da I na y hon 30 ha, r ng Ihenh Ihang baI ngaI, nhu cach noI dan gIan Ihi co bay moI canh, cho chay cong duI. Trong do, co den 6.S48m 2 da dung nha cua. NgoaI ra con co khI bIeI nha may cua ngaI, nay nguoI Ia Ihue IaI nhung ch de khng! Nhu Ihe Ia m I su ph pha m. Hon ca Ihe , ha nh d ng do co n xu c pha m de n cng su c da u Iu khI nga I mo cng Iy nha m phu c vu cho cng cuc khaI hoa cua nha nuoc. Nc Ihem mI chen ruou cua c nhan Iinh Iu ParIs vu a gu I sang Ia ng, cau chuye n cu a Ia o MarIy da n da n Iro nen Ihan Iinh. Qua do , Ba ch Tha I Buo I hIeu duoc b maI Irong vIec chIa chac IIen nong cua cac c dng sau khI cng Iy nay pha san, ho dang co su bang maI ma khng bang Iong. La nguo I do ng go p s IIe n cao nha I nen IIe ng no I cu a Ia o MarIy co Iro ng Iuo ng nha I dInh, Ba ch Tha I Buo I Iim mo I ca ch khaI Iha c Io I Ihe na y. Sau vaI chen ruou Ihu Iac, Bach ThaI BuoI moI noI ro y dInh cua minh. Neu dng y ban IaI nha may cho ng Ihi Iao MarIy se co haI dIeu IoI. Thu nhaI, ngoaI s IIen Ihoa Ihuan voI cac c dng Ihi Ia o se co n duo c Io I Iay rIeng m I khoa n IIe n nu a; Ihu haI, sau khI Ing khu Iao Tay dang Ihue nha ma y Ihi Ia o cu ng nha n s IIe n Iuong Iu . D ng IIe n dI Iruoc Ia dng IIen khn. Vua duI IoI, ng dua ngay Iruoc cho Iao mI I, khng can baI cu mI dong gIao keo ky nhan gi ca va bao: Thua ngaI, xIn ngaI yen Iam. Chung II Ia nhung nguoI Iam an Ion va Irong chu In. Du co cheI Ihi cung khng bao gIo danh maI chu In. Chung II xIn hua gIu b maI chuyen nay. Nguoc IaI, xIn ngaI cung gIu cho chung II mI b maI. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 103 102 BACH THAI BI khng Ia m h so de nha n7 Ve vang Ihay! Danh gIa Ihay! Nghe nhu ng Io I ba n ra Ia n va o a y ch ra c IaI. ng bo ngoa I IaI, khng Ihe m de y de n. Co Iu c ca u qua, ng noI Ioac mong heo: ThI, II van, II xIn cac ngaI. Cac ngaI hay de yen cho II Ia m vIe c. Tram cng nghin vIe c co n be be ra Iruoc maI kIa kia! CaI danh du hao ay, II nhan de Iam gi7 Duoc nguoI Ia Ihua Ihua bam bam Ia suong Iam a7 TI cha IhIeI. CaI hu danh ng han cu ba co khIen ngan hang xuaI ra cho vaI chuc van khng7 Chac khng Ihe. TI ch bIeI mI chu ky cua II IrI gIa den bac mun bac van Ia duoc! VoI hu danh ay, ng Ihua suc Iam duoc, boI ng dang Ia HI pho HI KhaI Tr TIen Duc, Iru so IaI nga ba ph Le ThaI T va Hang Trng do chanh Ihanh Ira chnh IrI L. MarIy Iruc IIep ch dao. Du co nhIe u da nh gIa kha c nhau, nhung do ng go p Io n cua HI nay dI voI van hoa VIeI Nam Ia da cho bIen soan va xuaI ban quyen Tu dcn tcng Vct. ng Iham gIa HI Ia gap go nhung Ir Ihuc nhu Pha m Quy nh, Tra n Tro ng, Bu I Ky ... ba n ba c nhu ng cng vIec co IIen quan den van hoa, chnh IrI chu khng pha I nha m khoe me . MI dac dIem de dang nhan ra o Bach ThaI BuoI Ia khng bao gIo ng nguI y dInh Ia m gIa u. Nguyen Ia c cu a ng, IIe n pha I de ra IIe n. TIe n pha I dau Iu de sInh IoI. Du da nam Irong Iay den ca mI caI be daI S0m, au Iau rng 12Sm co Ihe dung can duoc chIec Iau Irong Iuong co 300 Ian de su a chu a ngoa I vo va m I khu da I da I ca I cu co Ihe dong Iau moI co ngan Ian! May moc Ion nho Irong nha may nay khng IhIeu mI Ihu gi. Co ca bua may, may caI saI, may bao, may IIen... LaI co ca haI Io duc Ion, duc duoc nhung va gang nang co nam Ian... No hoan Ioan du kha nang Iam Iau moI va sua chua Iau. DIp nay, Bach ThaI BuoI chnh Ihuc Iuyen b Ihanh Iap GIang haI Iuan Ihuyen Bach ThaI cng Iy. TaI cac Iru so cua ng, Iren vI Ir cao nhaI nguo I Ia ba I da u Iha y pha I pho I ngo n co hIe u ma u vang, co hinh mo neo va ba ngI sao do. Trng Iu xa, Ia Ihay Ia co nhu muI chIec Iau hIen ngang re song ma xng pha Irung duong song gIo... DANH, TIN VA KHAT VONG... Thay ng an nen Iam ra, nhIeu nguoI moI den bao ng rang bun Iau ban be nhu Ihe, gIau co nhu Ihe , Ihe Iu c nhu Ihe sao khng ca u ca nh, cha y choI xIn caI danh hIeu ba h, han Iam, me day, kIm kha nh co pha I Ia khn ngoan, vInh du hon khng7 Tham ch, Iuc nay nha nuoc dang co chu Iruong Ihuo ng Chuong my b I IInh cho nhung aI co cng ve Ihuc nghIep, vay IaI sao ng KHNG NH DOANH TAI NC VIT 105 104 BACH THAI BI Chng 7. IAM RA CIA CAI IA MT AO IY ION! 3|nH ra vao tHc| |oan |ac, |a| p nHun nuc| anH Hun dan nay dem dy nH|a, mt nHa bun nHu BacH 1Ha| Buc| da tu nHn tren va| m|nH mt anH |an san con nn Hcn ca cc nH|ep cua n: lam cHo ran rc oa| danH cua nuc| V|et tron ||nH vuc k|nH doanH. 0n da kHn d|nH: CHun nao t| con sn, tH| nuc| lHap dun nH| den v|ec bt cHet cHuyen d| |a| cua dn V|et. chu c chIe c Ia u, nhung ng co n co y dInh mua Ihem nua. ng bao: Nhu Ihe nay van chua Ia gi ca. Cac cng Iy cua Hoa kIeu, Phap kIeu con Io hon Ia, Ion hon Ia. Ta phaI Iam caI Iuc, Iam nhIeu hon de ho Ihay nguoI Nam Ia khng phaI khng bIeI kInh doanh Iren duong sng, duong bIen. Nam 1917, uoc nguyen cua ng I nhIeu da daI duo c. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 107 106 BACH THAI BI nhung neu duoc gIac ng ho san sang quay hong sung, dung ve pha chnh ngha. Cuc khoI ngha o ThaI Nguyen dau IhaI baI, bI Ihuc dan dim Irong mau nhung da Iao ra mI IIeng vang raI Ion Irong du Iuan, gay chan dng Ioa n Dng Duong. Ngay ca cu Huy nh Thu c Khang, bay gIo dang bI gIam o nha Iao Cn Dao cung hay IIn va co baI Iho khoaI Ira Ia Ihuong: Cun dnt ng ngIc tnn :ct cn Tcng guon nguc to do nn cn! CaI cheI oanh IIeI cua nhung ngha quan nay da anh huong sau sac den nhan Ihuc cua nhIeu Ihe he . SInh Iho I, Nguye n Tha I Ho c Ihuo ng Iam su vo I ba n be : Tu nam Iao Ien muo I Iu I! H I a y Iao co n ho c chu Nho o nha que. Xong bu I ho c Ia I dI chan Irau, va nhIeu hm chan sang den dng Iang ben canh. Lang ay Ia que ng DI Can. ng Can cheI dI, con de IaI me gIa. Ba cu Ihuong con qua, hoa nhu ke do nguo I. He ga p chu ng Iao Ia ba cu Ia I m choang Iay, vua khoc vua noI: Cac cau! Cac cau! Lam Ihe nao bao duoc Ihu cho con II!. Tao con be, mI khI gap ba cu Ia Iong IaI bI hI! RI ngh, ch co da p d che d Ihu c dan mo I Ira h duo c Ihu cho con ba cu! y, Iu Iuong cach mang nay ra Irong o c Iao Iu da y!. Lo n Ien, Nguye n Tha I Ho c da sang Iap ra VIeI Nam Quc dan dang, Ianh dao cuc khoI ngha Yen BaI, du khng Ihanh cng cung Ihanh nhan. NHING CHIC THIYN MANG TN ANH HING DAN TC Nam 1917. Day Ia nam n ra cuc khoI ngha cu a bInh Inh nguo I VIe I Irong quan d I Pha p do ng o ThaI Nguyen. Chu soaI ch huy Ia DI Can, duoI su Iham muu cua Iu chnh IrI Luong Ngoc Quyen. Lan dau IIen co mI Inh Iy da bI quan khoI ngha chIem gIu, Iam chu Irong vong 6 ngay, Ireo co Nam bInh phuc quc, gIaI phong Ioan b Iu nhan dang bI gIam gIu... Day Ia cuc khoI ngha vu Irang Ion nhaI, keo daI nhaI va co IIeng vang Io n nha I o nuo c Ia Irong Iho I ky Da I chIe n The gIo I Ian Ihu NhaI. Co Ihe ghI nha n day Ia cu c bInh bIe n Io n nha I ke Iu nam 1884, caI nam danh dau chnh sach du ng nguo I VIe I da nh nguo I VIe I Ia n da u IIen duo c Ihuc hIen o Bac Ky. Theo de nghI cua Irung Iuong MIIIoI chu IIch HI dng caI quan Bac Ky ngay 12.S.1884 Ihuc dan Phap ky sac Ienh chnh Ihuc Ihanh Iap haI Irung doan Inh nguy dau IIen. Chung Ihuc hIen cng khaI, co quy m va buc Ia ng xa pha I cung ca p du s nguo I cho m I do I ba I Inh. Du bI ep buc cam sung IIep Iay ke Ihu dan a p ca c cu c kho I ngha cu a nguo I Irong m I nuo c, KHNG NH DOANH TAI NC VIT 109 108 BACH THAI BI b Ia I sa n cu a m I cng Iy Iu ng Ia m mua Ia m gIo Iren duong Ihuy xu Bac Ky da Iam nhIeu nguoI VIeI maI Iong ha da. Khng nhung Ihe, y Ihuc chnh IrI cua ng cung Ihe hIe n ro ne I khI Ia y Ien cu a ca c anh hu ng Irong su sach nuoc nha daI Ien cho Iau cua minh nhu Lac Long, Hng Bang, Trung Trac, Trung NhI, DInh TIen Hoang, Le LoI, Ham NghI... ThaI ra, khI mua IaI nhung Iau dng naI cua cng Iy Deschwanden, Bach ThaI BuoI con ngam Inh den mI yeu I khac ma khng may aI nhin ra. Tuo ng Ia da I, nhung Iha I ra Ia re . Ne u Ia khng nhanh Iay Ihi chu no cu a cng Iy na y se mua ngay. Nhu Ihe , Ia pha I IIe p Iu c d I da u vo I m I d I Ihu canh Iranh moI. Hon nua, nay co nha may Irong Iay Ihi Ia cho su a chu a Ia I, chu co pha I ne m IIen xung gIeng dau! Den nam 1919, cng Iy Bach ThaI con mo Ihem chI nhanh o nhIeu dIa phuong khac. Tng s Iau Io n nho cu a ng Ien de n 30 chIe c, chua ke de n ca c Ihuyen phu; 20 sa Ian bang g bang saI; 13 chIec cau Iau dung, 16 chIec cau Iau nI v.v... NgoaI Iau mang Ien cac anh hung dan Ic, ng con co cac Iau PhI Thuong, PhI Long, PhI H, BaI Tu Long, Kham SaI, KInh Luoc, Tng Dc, Yen BaI, Ph Lu, Cho Bo... Cac Iau nay chay Iren 17 Iuyen duong Ihuy: Ha NI Nam DInh, HaI Phong Ben Thuy, HaI Phong Nam DInh, Nam DInh Nho Quan, Nam DInh VoI Bach ThaI BuoI, chua bIeI maI anh hung DI Can, nhung Luong Ngoc Quyen Ihi ng co nghe Ien khI den du nhung buI binh van IaI Iruong Dng KInh Ngha Thuc, vi ng Quyen Ia con IraI cu a Thu c Iruo ng Luong Van Can. Ha nh d ng oanh IIeI nay khIen Bach ThaI BuoI raI kham phuc, va suy ngh raI nhIeu. Theo ng, mI nguoI co mI ca ch de ba y Io Ia m Io ng son d I vo I nuo c non. Ne u cac bac dan anh dam dem Ihan minh ra chng cho I vo I ho n Ien mu I da n, Ihi Ia I sao Ia khng da m Ihe hIen mI ban Inh ngoan cuong Iuong Iu nhu Ihe 7 Chnh vi Ihe, khI hay IIn cng Iy chuyen cho duo ng bIe n Deschwanden pha sa n, ng quye I dInh mua nI sau chIec Ihuyen va mI s sa Ian cua cng Iy raI nI IIeng nay. Su vIec nay, xeI Iren binh dIen cua IhoI cuc dang dIen ra, raI co y ngha ve chnh IrI. Nhu ng chIe c Ia u cu a Deschwanden da u Ia nhu ng Iau cu va naI Iam, nhung ng van bo ra mI s IIe n Io n de Iranh mua, khng de Io I va o Iay nguo I Hoa, nguo I Pha p. NhIe u nguo I can ngan vi su mua ba n na y khng co Io I ve kInh Ie , do Ia dIe u ma m I doanh nhan day dan kInh nghIem nhu ng phaI Iranh, nhung ng van chap nhan. ng co Iy cua ng, ne u do ve su ng da n Ihi nguo I VIe I Ia chua Ihe bang ngoaI bang, nhung ve kInh Ihuong Ihi chua han ho da ho IroI chan, buc Iay duoc Ia. ThaI d va hanh dng cua Bach ThaI BuoI khI mua IaI Ioan KHNG NH DOANH TAI NC VIT 111 110 BACH THAI BI chung voI nhung van Iho nm na, de nho. Chang han, baI quang cao cho Iau Iray hI chua Huong co doan: CIun Huong TcI n tIn) cnnI \nt CIu Nnn TIcn dc nInt don xn... ... unn qunn, IncI IncI xn gnn Hon tIu)cn :n do dun cInn d \c 5ong IIu I) gnn c cnnI cn TIu)cn Ion xn \un dcn tIo d CIco Inn to nco Iuc IIc In tu cn Iuc dun \c Hn Nnn... Va khng I nguoI dan Iuc bay gIo da mang on Bach ThaI BuoI, vi da Iam cho cuc sng cua ho Ihoa I ma I hon ra I nhIe u khI da p u ng nguye n vo ng dI vIeng chua cau Ic nhung ngay dau xuan. Mun bit cht lng tau cua ng a c cai tin nh th nao, ta th ly tau Bai T Long thi ng mi chn t chn rao bc vao ngh sng nc so sa nh. Ta u Ba i T Long m t chn vt, n a s t n a g, dai 40m, ngang 6,5m, dung tch 150 tn, ch c 160 ngi. Nay ng a co nhiu tau vt tri hn hn. Chng han, tau Phi Phng hai chn vt, b ng s t, da i 40,25m, ngang 9,2m, dung tch 300 t n, ch c 1.200 ng i... Ta co Ihe hinh dung Ioan b co so vaI chaI qua cac s IIeu duoc Ihng ke nam 1919. Dung Ich cac Iau: 3.600 Ian, Irong IaI: 2.000 Ian, suc manh KIm Son, Nam DInh Ben Thuy, HaI Phong Ha NI, HaI Phong Hon GaI, Nam DInh Ng Dng, Nam DInh Lac Quan, HaI Phong Mong CaI, HaI Phong HaI Duong, HaI Phong KIen An, Ha NI Cho Bo, Nam DInh ThaI Binh, Ha NI Tuyen Quang...; ke ca vung Ihuong du Bac Ky. NoI den xa nhaI Ia Ben Thuy do haI Iau PhI H va Ba I Tu Long da m nhIe m. Tuye n kho dI nha I Ien vu ng Ihuo ng du Ba c Ky , do Ia u Cho Bo da m nhIem. Trong s cac Iau, Iau Lac Long chay Iuyen HaI Phong HaI Duong Ia Iau cho I hanh khach nha I, ch SS nguo I; Ia u cho nhIe u ha nh kha ch nha I Ia Iau PhI Phung chay Iuyen Ha NI Nam DInh cho den 1.200 nguoI. VoI phuong IIen phong phu nay, Bach ThaI BuoI nhanh cho ng chIe m Inh duo c IhI Iruo ng, ng na m baI raI nhanh nhu cau cua hanh khach. NgoaI nhung Iuyen c dInh, ng con mo Ihem nhung Iuyen van IaI Iheo mua. DIeu nay, Ihay ng raI nang dng Irong kInh doanh, Iun nhanh nhay dap ung duoc nhu cau cua IhI Iruong. Chang han, de n mu a Ira y h I chu a Huong, ng mo Ihem Iuye n Phu Ly Ben Duc, hoac Ihang Tam am IIch co hI den KIep Bac, ng mo Ihem Iuyen Dap Cau KIep Bac (4 chuyen,ngay), HaI Duong KIep Bac (1 chuyen,ngay), Pha LaI KIep Bac (1S chuyen, ngay). Truo c Iu c mo Iuye n duo ng mo I, bao gIo ng cu ng cho quang cao Iren phuong IIen Iruyen Ihng daI KHNG NH DOANH TAI NC VIT 113 112 BACH THAI BI Ngha Ia Irong kInh doanh, ng Iun ngh de n Ihuong de de co cach phuc vu II nhaI. ng quan nIe m, kha ch cu a minh da pha n Ia nhu ng nng dan nhu chI Da u, anh Pha, ThI No , ThI MIch, Ia o Ha c, Ch Phe o, Iha ng Mo ; Ia nhu ng IhI dan nhu Ke p Tu Be n, ba Pho Doan, Xuan To c Do ... chu khng phaI nhung bac Ihuong Iuu Ir Ihuc, nhung nha Iu san, nhung ng Tay maI xanh muI Io... Ihi nI IhaI cua Iau phaI phu hop voI cac dI Iuong Iren. Vi Ihe cac Iau cua nguoI Hoa, nguoI Phap sau khI mua IaI, ng deu cho Ihay dI IaI Ioan b. Su Ihay dI nay khIen nguoI dan que bun ganh ban bung, bun Ihung ban meI khng e ngaI dI Iau qua sang vi so chac Ia ve mac day. Nhu vay cung chua du. No I gi Ihi no I, du co Ihay d I hinh Ihu c gi Ihi gIa ve van Ia yeu I quyeI dInh. Bach ThaI BuoI Iun Iim ca ch xem xe I gIa m gIa m I ca ch ho p Iy . Ha gIa ve chuI xu nhung bu IaI, khach dI Iau Iang gap bI. Nhung nam dau Ihe ky XX, gIa ve HaI Phong Nam DInh Ia 1,S0 dng, Iuong duong voI mI ganh Ihoc. Ch co nha gIau co NghI Que, Ba KIen mo I da m Ia m dI chuye n, chu chI Da u, ThI No na o dam ben mang den7 VoI suy ngh do, nam 1919, Bach ThaI BuoI daI gIa ve cho nguoI VIeI, van Iuyen noI Iren, nhu sau: cabIn (hang nhaI): 1,00 dng; hang haI: 0,30 dng, boong (hang ba): 0,20 dng... ng phan ra nhIeu IoaI gIa ve khac nhau, cac may uoc chung: 3.000 ma Iuc, Ic d Irung binh: 8 haI Iy, Ing s hanh khach cac Iau co Ihe cho duoc: 6.643 nguoI. KHACH HANG CAN G` Tha I khng ngoa khI Ia da nh gIa Ba ch Tha I Buo I Ia vI Iuong cam quan IaI ba. S Iuong cng nhan Iam vIec cho ng Ien den hang ngan, nhung ho khng bIeu Iinh, dinh cng nhu hau heI cac cng Iy Iu c ba y gIo . Ta I Ha I Pho ng ngo I m I nga n nguo I, chIa Iam haI hang, hang Iam vIec van phong va o ca c Ia u: 271 nguo I, ha ng Ia m Iho Irong xuo ng ma y: 692 nguo I; o Nam DInh: 199 nguo I; o Ha NI: 108 nguoI; o Tuyen Quang: 69 nguoI; o Ben Thu y: S9 nguo I; o VIe I Tri: 17 nguo I... Ngoa I ra co n co nhung nguoI Iam daI Iy, dc cng Irong nha may, Ihu ky van phong... Thu Inh s Iuong, Ia Ihay s IIen Ien den vaI van bac chu khng phaI Ia I. Sau khI co nha ma y Irong Iay, Ba ch Tha I cng Iy baI dau IIen hanh Iu sua, Ian Irang cac Iau. Danh rang Iam vIec nay vi chaI Iuong Iau phaI II moI co kha nang canh Iranh voI Iau cua nguoI Hoa, nguoI Phap, nhung nhu Ihe van chua du. Tam nhin cua Bach ThaI BuoI hon nguoI o ch, ng na m du ng Iam Iy cu a ha nh kha ch dI Ia u. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 115 114 BACH THAI BI de phuc vu cho nhIeu dI Iuong, Iuy Iheo IuI IIen cua ho. Day Ia cach Iam Ihng mInh, khng phaI chu Iau nao cung ngh ra. Nho vay hanh khach Ien xung Iau ng du hang nguoI, dng vuI nhu Iray hI, du moI Ihanh phan. Mun duoc nhu Ihe, Ihi phaI caI IIen IaI Iau. Sau khI Ihau Iom Ioan b co ngoI cua haI cng Iy Iung danh Deschwanden, MarIy DAbbadIe, Bach ThaI BuoI con nhan ca nhan cng cua ho Ia m vIe c cho minh ma ng IIn ho se he I Io ng phu c vu. Dang dung Iruoc nguy co IhaI nghIep, duoc ng nha n va o Ia m, ho kha c na o che I du I vo duo c phao7 Nhu Ihe , Ie na o ho khng Ia m vIe c cho Iu Ie 7 ng da Ihay duoc caI IoI Iau daI va Iruoc maI, Ia duoc su dung nhung nguoI Iho Ianh nghe. Khng nhung khng maI IhoI gIan dao Iao ma Iham ch, ho co n go p pha n da o Ia o Iay nghe cho Iho cu a Ia. Nhung khng ch co Ihe. VIec dao Iao, Ihu huI nhung Iay Iho Ianh nghe Iun canh canh Irong Iong cua Bach ThaI BuoI. ng da co y dInh mo Iruong ky nghe ngay Irong nha may. Truong nay Ihau nhan cac em Ihay Iho dang Iam vIec cho ng, cac Ihanh IhIeu nIen yeu Ihch nghe may moc, co dau oc Ihuc nghIep. Day se Ia ngun can b, cng nhan Ihay Ihe vI Ir cua nhung nguoI dI Iruoc Iuc ho den IuI ngh vIec. Ta m nhin cu a ng sau xa va co su Inh Ioa n chIe n Iuoc, chu khng phaI cua mI nguoI ch bIeI an xI o Ihi. Tnh cach nay hIem Ihay o nguoI kInh doanh VIeI Nam Ihuo ay, do nhIeu Iy do, ke ca Iy do bap benh ve doI sng chnh IrI khIen nhIeu nguo I khng da m da u Iu Iau da I. Nhung Ba ch ThaI BuoI IaI ngh khac. Ngun Iho dI dao nay se cung cng nhan cu cua Bach ThaI cng Iy se Iam nen nhIeu ky Ich dang ne khac. SI MNH BNH CHIAN Co Ie cho den Iuc cuI doI, khng ch Iuc Iuong cng nhan ma ngay ca ng BuoI, Iao ThInh, ng Cha n..., Iha m ch ca c ky su nguo I Pha p cu ng khng Ihe Iy gIaI IaI sao nuoc Nam Ia IaI co nguoI Ihng mInh, IaI Ir den Ihe. Do Ia Iruong hop quan dc Nguye n Van Phu c. ng Phu c chua Iu ng ho c chuyen mn o Iruo ng na o ca , ch Ia chan d c cng ma Ien, nhung mo I vIe c Irong nha ma y ch m I Iay ng ch huy. Truoc day, nam 1913, khI khach hang ung h Bach ThaI BuoI ngay cang nhIeu, nhung Iau cu ky khng du suc van chuyen heI Ihi ng da co sang kIe n Ian Irang, Iu n I da I Ihem nhu ng chIe c Ihuye n cu vua mua duoc. ng ch huy nI daI Iau BaI Tu Long, bang cach caI dI Iau rI nI vao khuc gIua m I khu c da I 7,8m. Sau Iha nh cng na y, nam 1917, ng IaI cho nI daI Iau Yen BaI Ihem 7m; KHNG NH DOANH TAI NC VIT 117 116 BACH THAI BI hIe n duo c khng7 DIe u na y cho Iha y ba n Ihan ng Ba ch, du Ia m I nha doanh nghIe p nhung cu ng co IhIen huo ng ve cng vIe c co Inh cha I sa ng Ia o cu a khoa hoc ky IhuaI. Truoc Iuc baI Iay vao cng vIec, ng Phuc da Iruc IIep Irinh bay ke hoach voI ban quan IrI cua Bach ThaI cng Iy. Ve kInh ph, IhoI gIan Ihuc hIe n, nhan cng duo c mo I nguo I Ihng qua nhanh, vi day Ia ke hoa ch duo c su Ih ng nha I Irong mo I Iha nh vIen, nay ch do I a n dInh nga y IIe n ha nh. Ca I kho nha I Ia da I Ien chIe c Ia u na y nhu Ihe na o7 Da de n khuya, nhung mo I y kIe n va n chua nga ngu . Cu I cu ng Ba ch Tha I Buo I ba o ha y de ng suy ngh Ihem, va se co cau Ira Io I va o nga y so m nha I. Sau cu c ho p, su I dem hm do ng Ia I Ira n Iro c. MaI den Iuc ga gay canh ba moI chop maI. Nhung Irang su nuoc nha van Ian quaI Irong gIac ngu chap chon. Nhung ngay sau, ng van chua Iim duoc caI Ien ung y. Lay Ien cua danh nhan de daI Ihi minh da Ia m r I, hon nu a, no cu ng chua co su c khaI quaI cho y nguyen cua ng. Lay Ien mI dIa danh cu Ihe 7 Ta u cu a minh se xng pha kha p nam chau bn bIen kIa ma. Chang Ie Iay Ien minh7 L bIch! Cu I cu ng, ng quye I dInh cho n ca I Ien Binh Chua n. TaI sao7 KhI nhac den Binh Chuan, Iap Iuc nhung nguoI yeu su nho den mI nhan vaI kIeI xuaI co Iu Iuong dI moI IrIeI de duoI IrIeu Tu Duc Ia Dang nam 1919 IIep Iuc nI daI Iau Ph Lu Ihem 7,2m nu a. GIu a ca c ve I n I na y, ca c Iay Iho da Ia m khe o den nI khng aI co Ihe phaI hIen duoc. Co hanh khach ngo nguoI khI buoc xung Iau quen Ihuc, cu Iuong xung nham. Nay, ng Phuc con Iam Ihem nhung chIec Iau moI, Iu Iay ng ve kIeu. NhIeu mau ma khI dua cho ky su nguo I Pha p xem, ho de u cho Ia mo I qua , bao qua nhung khI Ihuc hIen deu Ihanh cng my man. ng da cho Iam moI Iau DInh TIen Hoang, Ia Iau banh xe bang saI, Irong IaI 100 Ian, suc manh 200 ma Iuc; Iau GIa Long cung Ia Iau banh xe bang saI, cung ma Iuc nhu vay nhung Irong IaI Iang gap dI. Su Inh Ioan chI Iy ve ky IhuaI dong Iau, ve van hanh may moc khng Ihua baI cu ky su chuyen mn nao. ng Ihuong bao: Ngay xua, cu Cao Thang ch xem qua cac kIeu sung cua Phap ma che Iao ra cac khau sung moI. Luc ay, cu cung cac ngha quan cua Iuong quan Phan Dinh Phung sng Irong rung sau nuI Iham, IhIeu Ihn Iram be nhung cu cung Iam duoc. Chang Ie nay Ia co Irong Iay day du may moc, nhung IaI khng Iam duoc nhu cu a7 Cng Irinh dang ke nhaI cua ng Phuc van Ia che Ia o chIe c Ia u mang Ien Binh Chua n, Ia m I su kIen gay IIeng vang raI Ion Iuc duong IhoI. TaI Ir nhu ng Phuc, y Iuong Iao bao cua ng Phu c ne u khng duo c su u ng h , Ia n Iha nh va da u Iu kInh ph cua Bach ThaI BuoI Ihi IIeu co Ihuc KHNG NH DOANH TAI NC VIT 119 118 BACH THAI BI Iuu hang hoa gIua mIen xuI va mIen nguoc; khaI Ihac mo o ThaI Nguyen; dng vIen s phu mo dn dIen vua san xuaI nng nghIep vua Iuyen quan; san xuaI IhIec ra nuoc ngoaI... La Ihe he sInh sau de mu n, Ba ch Tha I Buo I chIa se voI su ra doI cua Ty Binh Chuan Ia vi muc dch Io cho dan, cho nuo c va ng cu ng ra I Iam da c cau no I ba I hu cu a nguo I co sa ng kIe n Iha nh Ia p: La m ra cua caI Ia mI dao Iy Ion, khng Ihe coI Ihuong. Chao I! TIen nhan sng cach Ia hang ma y muoI nam Iruo c co n co suy ngh nhu Ihe , Iha I da ng knh phu c bIe I chu ng na o! Va chIe c Ia u Ihu y chay bIen xuyen VIeI dau IIen cua Bach ThaI BuoI da mang Irong minh no mI su menh Ion voI caI Ien Binh Chuan! Huy Tru . ng Ia nguo I co cng dua nghe nhIe p a nh va o Irong nuo c va cu ng Ia nguo I da u IIen mo hIe u anh IaI VIeI Nam. Sau khI IhI dau ra Iam quan, ng duoc nha vua IIn cay gIao nhIeu Irong Irach. Chnh ng duoc IrIeu dinh nha Nguyen gIao nhIem vu caI Irang Ihanh nguoI Thanh dI Huong Ca ng do Iha m Ihu c Iu c cu a nguo I phuong Tay. Ta I day, ng da Ihu Ihap IaI IIeu de vIeI ky IhuaI van ha nh cu a ma y hoI nuo c. Ve nuo c, ng ch huy do ng Ma n Iho a kh co da I d ng Ihuye n Ia chIe c Ia u cha y ba ng ma y hoI nuo c da u IIen duo I IrIe u Tu Duc. DI voI mI nguoI Iheo Nho hoc ma co duoc IInh Ihan nhay cam voI caI moI nhu Ihe IhaI dang quy, dang Iran Irong bIeI chung nao. Sau nhung chuye n cng ca n, ng da dang Ien vua Tu Du c ba n Cng cuc Iu cuong Iu IrI o nuoc ngoaI ma ng da nhoc cng Iim hIeu, nhan xeI va ghI chep IaI. Neu vua II Irong IrIeu nghIem Iuc doc va ruI ra nhung kInh nghIem can IhIeI de ap dung Ihi hay bIe I bao nhIeu. Ra I IIe c, do c xong van ba n na y, Tu Duc ch phe may chu Chuyen nI cac Iuu gIu(!). Nam 1866, khI duoc cu Iam BIen Iy b H, Dang Huy Tru da co sa ng kIe n xIn nha vua Iha nh Ia p Ty Binh Chua n Ia I Ha N I. Co Ihe ghI nha n day Ia m I bIen phap Ich cuc duoI IrIeu Nguyen nham chan chnh cng Ihuong nghIep nuoc nha. Ty nay co nhIem vu kInh doanh bun ban, gay dung IaI chnh cho quc gIa; mo nhIeu hIeu bun (nhu Lac Thanh, Lac SInh, Lac Duc DIem...) o Ha NI; gIao KHNG NH DOANH TAI NC VIT 121 120 BACH THAI BI va dang Iren cac bao o Quang Dng nhu NInn qu)cn no, Tong tIuong Io no, In cong no... Nha bao Thuong ChI da dIch IaI va cho In Iren Nnn IIong tn cI s 32 (1920): ... Nga y 18, Ia cu ng vo I ba n Ia xu ng Ha I Pho ng, nhan co hI ay Ia co dI xem cac kIeu mau Iau cua cng Iy Bach ThaI, nen Ia moI dInh ch dI den Ian noI de xem xeI Ihu caI su nghIep ca cng Iy ay ra Iam sao. NguoI ban dua Ia den nha may cng Iy Bach ThaI; Irong cng Iy ay van co nhIeu nguoI Trung Hoa Ia Iam cng. Luc vao den noI Ihi Iay mI nguoI Irong bon Hoa cng Iam Ihng ngn, chu kha ch mu ng ma I nhau r I, Ia mo I ba y Io IaI y , chu nhan Ia nh y r I cho nguo I nha dua Ia dI xem cng xuo ng, Iu c de n noI Ihi Iha y co m I nguo I gIa m d c du ng sa n do n Ia o cu a, cha c ha n chu da du ng dIe n IhoaI ma Ihng bao Iruoc. Ke xung gIa m d c xuo ng a y cu ng Ia I Ia nguo I An Nam Ien Ia Nguyen Van Phuc, khng he dI du hoc nuo c ngoa I, ma cu ng khng co ba ng ca p I I nghIe p o Iruo ng cng nghe na o ca , ma Irong Iay IInh nghe Iho, Iam gIam dc duoc mI xuong may. Nguyen quan dua Ia dI xem khap Irong xuong, khI ba y gIo du ng 9 gIo ruo I, nhan cng duong Ia m Iung, Iho Ihuyen uoc duoc S00 nguoI, may moc uoc duoc ba bn chuc b, may bao, may IIen, Io na u, khng IhIe u Ihu c gi, Irong xuo ng xe p da I Iha I Ia chnh dn. CHIA SNG XI BC KY Cng Iy Bach ThaI da huy dng gan 800 cng nhan Iam Iau Binh Chuan. Luc baI Iay vao Iam cu ng Ia Iu c cu c ChIe n Iranh The gIo I Ia n Ihu Nha I sa p ke I Ihu c. Nuo c Pha p dang IhoI Iho p Irong cu c chIen, vi Ihe hang hoa sang Dng Duong Iro nen khan hIem. NhIeu maI hang khng du cung cap cho IhI Iruong. Trong ky IhuaI dong Iau raI can dInh Ian rIve, buIoong... nhung nay mua khng co . ChIe n Iranh dang n ra, ha ng ho a Iu Pha p de n Dng Duong bI a ch Ia c. Nguyen IIe u IhIe u be IhIe u beI. Nhung Irong caI kho IaI Io caI khn. May mo Irong sa ch ky Ihua I, ng Phu c cu ng ca c Iay Iho gIo I nghe che Iao ra may san xuaI hang IoaI! Hau heI ca c va I du ng de va n ha nh Ia u de u duo c che Ia o Ia I day. Ho du c Iun ca n I hoI, khung ma y v.v... Theo Inh Ioa n cu a ng Phu c, Ia u Binh Chua n duo c IhIe I ke Ioan bang saI Ihep, daI 46m, rng 7,2m, sau 3,6m, haI cI Iruc, mI cI nang 10 Ian, Irong IaI 600 Ian, dng co hoI nuoc 400 ma Iuc, van Ic 8 haI Iy,gIo. Va ho da Iam dung nhu Ihe. De co Ihe hinh dung ra khng kh Ia m vIe c Irong nha may cua Bach ThaI BuoI, Ia hay doc IaI baI ky su cua ng Quan Duc Nhan nguoI Hoa. BaI nay duoc vIeI sau khI khI Iau Binh Chuan da ha Ihuy KHNG NH DOANH TAI NC VIT 123 122 BACH THAI BI moI nguoI, ngay Irong nha xuong, Ia Ihay co ghI mI cau noI Iru danh cua Bach ThaI BuoI: Truoc kIa Ia canh Iranh voI cac Hoa Ihuong Iren maI sng, Iu nay Iro dI Ia Ia I ca nh Iranh vo I ca c Ia u be Iren ma I bIe n. ng Quan Du c Nhan nha n xe I: I! LoI ay chang hoa ra Ia IoI khoa Iruong Iam u. Nhung ma ca I ch IIe n Ihu cu a nguo I An Nam cu ng dang khen vay. Sau gan haI nam Iao Iam nhoc Ir, nhung nguoI Iho IaI hoa VIeI Nam da hoan Ihanh Iau Binh Chuan mI cach xuaI sac. VIec Iam cua cng Iy Ba ch Tha I da khIe n ba o ch duong Iho I khng ngo I IoI khen ngoI. Chang han, bao Ic\c Icononquc dc I IndocInc (1919) co doa n vIe I: Dang Iho I ky khung hoang ma mI hang Iu nhan ban xu dong duoc nhung con Iau Iam co nhu vay, Irong khI moI Ihu deu IhIeu Ihn, saI Ihep daI kInh khung va ch bang vn Iu co, khng mIen gIam Ihue, khng du a va o nha nuo c, cha ng ca u ca nh aI, cu ng cha ng co m I chu I hoI huo ng Ia I Iro na o, ha ng na y Iu xoay xo Iheo cach cua minh voI mun van n Iuc, da chung Io, hon moI IoI Ie, suc sng va su IhInh vuong cua no. Cang HaI Phong duoc vInh du Ia noI chung kIen ngay ha Ihuy cua Iau Binh Chuan. Do Ia ngay 7.9.1919 danh dau mI su kIen Irong daI cua nganh cng nghIep duong Ihuy VIeI Nam, Ia hinh anh Iuong Irung cho IIong tn o cIn n Iung tIuong tuo ng, co do ng tIu c ngIc cua gIoI Ta dI xem khap cac b phan o Irong xuong rI Ihi Nguyen quan IaI dua Ia ra o dang Iruoc xuong xem cac Iau va xem cac cu dong Iau voI caI da chua Iau. Nam nay Irong xuong ay moI dong duoc mI chIec Iau Ioan bang saI de chay be, daI Ien nI CIunn, da Iam Ie ha Ihuy rI, ma nI b hay con che Iao Irong xuong va duong Iruc haI chIec Iau Ien Iren da de chua IaI: ChIec Hung An Ia Iau be ma mua o Hng Kng dem ve dung, chIec InI Tcn Hon ng Ia Ia u cu a cng Iy, de cha y Irong sng. Cng nghIep nhu Ihe ke cung da Io IaI Iam ma dc mI Iay nguoI An Nam kInh Iy nI, va IaI ch dung nguoI ban xu dung gIam dc duoc vIec che Iao, IhoI du bIeI caI Irinh d cua nguoI An Nam ngay nay da Ien cao may buc rI. Ta con nghe noI cng Iy Bach ThaI moI mua Ihem mI chIec Iau 3.000 Ian o ben My nua de ve chay sang u, My, NhaI va cac nuoc khac, xem bay nhIeu cung du bIeI caI Ihuong nghIep cua ho cung da co caI canh Iuong IIen hoa han rI. Nhung Ihng IIn nay Ia chnh xac, Iuy nhIen, cung can b sung Ihem mI chI IIeI nua. NgoaI vIec da mua Ihem chIec Iau nang 3.000 Ian, Ihi Bach ThaI BuoI con co du dInh mua Ihem chIec Ia u cu a cng Iy Roque, nhung cng Iy na y do chnh phu Pha p Iro ca p nen vIe c Ihuong Iuo ng ga p nhIeu kho khan. Ngay ay, de dng vIen IInh Ihan Iam vIec cua KHNG NH DOANH TAI NC VIT 125 124 BACH THAI BI Chng 8. GIONG BIM RA BIN ION 1ron Thng hoc phng chm, s| pHu lucn Vn Can da nHc den v|ec toan cu d| |a| nHu mt nHa, keu o| dn ta cHu tron noa| tHucn, nen Hoc Ho| de tn cucn |ao |uu bun ban vc| quc te. NHun tucn do |a d|eu kHo kHn mun trun kH| dn V|et dan mt c Ha| tron, tH| BacH 1Ha| Buc| cH|nH |a nuc| kHn d|nH |am ducc bn nHun HanH dn tHuc t|en cua m|nH. doanh nghIe p Iu sa n dan I c nuo c nuo c Nam Irong nhung nam dau Ihe ky XX. Ngay do, hang ngan nguoI hIeu ky da den du. Lao ThInh da Ihay maI Bach ThaI BuoI phaI bIeu dI IoI, sau do Dc Iy MeIaIreau dap Iu. Day Ia IhoI dIem IhIen ha In vInh Bach ThaI BuoI Ia chua sng Bac Ky. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 127 126 BACH THAI BI SI MNH CNG NG Khng rIeng gi Bach ThaI BuoI dang Iam mua Iam gIo Iren Ihuong Iruong ma cac nha Iu san khac cung dang phaI IrIen nhanh. TaI Ha NI, cng Iy Quang Hung Long bun hang nI, ngoaI ho a nam 1907 s v n ch 3.000 d ng ma de n nam 1920 da Iang voI Ien 200.000 dng; cng Iy Vu Van An ngoaI vIec mo Ihem x nghIep nhum, Iay hap Ien da... cung du vn mo Ihem nha may bIa; x nghIep deI Luu Khanh Van, x nghIep Iheu Truong Dinh Long cung mo rng san xuaI, Iang Ihem cng nhan; Iuong Iu, nha may ep dau cua cng Iy DInh Xuan MaI, nha may Iam vo hp Ich Phong, hang nuoc mam Van Van, xuong cua Yen My cua Nguyen Dinh Pham, hang xe cao su cua Hung Ky, hang che TIen Long, Dng Luong... cung co nhung buoc IIen b dang ke. Khng rIeng gi Bac Ky ma IaI Nam Ky, Trung Ky cac nha Iu san VIeI Nam cung dang quyeI IIeI nhoI Ien. Trong bao cao cuI nam 1919 cua Phu Toan quye n Dng Duong co doa n: Trong ca c gIo I nguo I ban xu, dau dau cung Ihay caI y mun buoc Iheo nen cng nghIep cua nguoI Phap va I chuc Iheo Ie II hIen daI. Tren bao Ic\c Icononquc dc I IndocInc (1921) ghI nhan: Nhung nguoI Phap xa Bac Ky sau, bay nam nay quay Iro IaI se Ihay mI su Ihay d I Io n. Ho da co nhu ng cu a ha ng I ng Ia y o nhung ph sang Irong. MI Irong nhung nha In kha nhaI o Ha NI Ia cua nguoI VIeI Nam. Truoc su phaI IrIen nay, Bach ThaI BuoI Ia mI Irong nha Iu san da phaI dng mI cuc canh Iranh moI, du dI, quyeI IIeI dI voI cac chu Hoa kIe u. Theo nha su hoc Tran Huy LIeu: VoI su phaI IrIe n ve kInh Ie , y Ihu c gIaI ca p cu ng na y no ma nh me. MI Irong nhung bIeu hIen ro reI nhaI cua y Ihuc Iu san dan Ic da Iruong Ihanh IhoI ky nay Ia Iha I d cu a Iu sa n Ha N I d I vo I su che n e p cu a Iu san Hoa kIeu va nguoI Phap. Trong phong Irao va n d ng Ia y chay Hoa kIe u (chu ye u Ia Iu sa n Hoa kIeu) o Ha NI nam 1919, ve khach quan cung co ban Iay cua IuI Iu san Phap xuI gIuc, mI maI de canh Iranh voI Iu san Hoa kIeu, mI maI de gay chIa re chnh IrI gIua VIeI Nam va Trung Quc, nhung can ban no van xuaI phaI Iu mau Ihuan ve quye n Io I kInh Ie . Nha su hoc Tran Van GIau khoI dau cho phong Irao nay Ia Iu Nam Ky, do: Bao Icn dnn nn xu (Ia TrIbune IndIgene) cua nhom Lap HIen BuI Quang ChIeu, Nguyen Phu KhaI co dang mI buc Ihu (cha c Ia gIa ma o) cu a m I Ien Ly ThIen na o do ; Ihu nay Ia mI baI noI rang nguoI Hoa kIeu Ihoa ma nguoI VIeI Nam. TIep Iheo buc Ihu do, duoI KHNG NH DOANH TAI NC VIT 129 128 BACH THAI BI maI goI Ia Irung Iap cua bon Phap, mI phong Irao Iay chay cac chu n Ien ram r o SaI Gon, r I day ra nhu m I Ia n Ihu c pha o de n Ha I Pho ng, Ha NI va nhIeu Inh Iy khac nhu Nam DInh, Phu Ly, ThaI Binh. Truyen don va bIeu Iinh raI Iu do Irong m I xu chua he co Iu do ra I Iruye n don, hay Iu do bIeu Iinh ngoaI ph. NguoI An Nam khng chIu ga nh va ng dI d sng Ng nu a, Ha y Ia p cu a hang, cua hIeu cua nguoI An Nam, do Ia nhung khau hIeu duong IhoI, ro rang nhung khau hIeu dac seI nI dung Iu san ma khng co I muI vI pha n de , pha n phong... Ho c sInh, sInh vIen va con cha u ca c nha Iu sa n Ha N I m I chIe u de n Ia p ho p Ihanh nhom dng dao bIeu Iinh o ph Hang Bum. Lam cuc xung dI nho xay ra. KhI Phap Inh daI xong muc dch chIa re va so sInh ra maI IraI Iu IrI an, chung baI dau baI may nguoI, xu an may vu, Ihi phong Irao Iay chay IaI maI va may cua IIem an vua moc, phan Ion cung Ian Iheo. Trong bao cao chnh IrI cua Phu Toan quyen cuI nam 1919, co nhung cau dang chu y: Phong Irao Iay chay xay ra o SaI Gon nay, Iuy no qua Iron no cung co y ngha rang Iu Iuong da dI moI; moI day I nam Ihi nguoI Nam Ky chang nhung khng Ihch ma con IaI so caI vIec bun ban; bay gIo ho Ihay Ihuong maI Ia quan Irong cho ho va ho can phaI c gang Iren caI huong nay. LaI co cau: Nhung nguoI chu chI Irong vu Iay chay nay (o Bac) noI chung Ia Ihuc vao hang Ihuong gIa gIau co, hang Ihau khoan Ion, dac bIeI Ia cac ng Nguyen Huu Vnh, Bach ThaI BuoI va ng Sen. Do Ia Ian dau IIen cua Iu san VIeI Nam; khng chng Phap ma chng Hoa kIeu!. Qua Ihng IIn dang IIn cay nay, Ia Ihay du co nhung han che, nhung qua phong Irao Iay chay, gIaI cap Iu san VIeI Nam da baI dau y Ihuc duoc vaI Iro cua minh Irong cng cuc chan hung nen Ihuc nghIep nuoc nha. RIeng ca nhan Bach ThaI BuoI da Iao ra haI su kIen. Thu nhaI, ng IIen phong xuong Ien phong Irao Iay chay IaI Bac Ky, keu goI nguoI VIeI Nam ung h nguoI VIeI Nam; Ihu haI, ng da dong duoc Iau Binh Chuan ma y ngha cua no Ihi Ia da bIeI. VIec Iam nay khng ch nguoI VIeI, ma ngay ca ca c da I gIa Iu ba n Hoa kIe u, Pha p kIe u cu ng pha I nga non knh phuc, kIeng de... Tu Iu c kho I nghIe p ch quanh qua n Iuye n duo ng Ihuy Nam DInh Ha NI, Nam DInh Ben Thuy, nay Iau be Bach ThaI BuoI da vuon den SaI Gon. Ngay 29.8.1920 Ia chuyen xuaI phaI dau IIen cua Iau Binh Chuan Iren Iuyen HaI Phong SaI Gon, khI du ng Ia I Ia I Da Na ng duo c vua Ba o Da I kInh Iy xu ng Iham va khen ngo I. Ta u Binh Chua n co n co vInh du Ia chIec Iau do nguoI VIeI Nam san xuaI, Ian dau IIen chay Iu HaI Phong vao SaI Gon. No cap cang ngay 17.9.1920. Su kIen nay Iam nao KHNG NH DOANH TAI NC VIT 131 130 BACH THAI BI nu c IInh Iha n cu a gIo I kInh doanh Nam Ky , ho cho duc bang dng Iang Iau Binh Chuan voI dong chu cho I Io I Ia m ky nIe m: Ta ng Ia u Binh Chua n, chIe c Iau VIeI Nam dau IIen IaI Cang SaI Gon. MI Ihang, Iau Binh Chuan co haI chuyen dI Da Nang, SaI Gon. GIa ve hanh khach HaI Phong Da Nang, nguoI Tay phaI Ira 20 dng; nguoI VIeI re hon, ng I Irong pho ng Ihoa ng ma I 1S d ng,nguo I, nhung du ng Iren boong ch 6 d ng,nguo I. De n Sa I Gon, gIa ve nguoI Tay 60 dng; nguoI VIeI ch phan nua va dung Iren boong Ihi 20 dng,nguoI. So voI cac Iau cua chu nguoI Phap Ihi gIa ve cua Ia u na y re hon phan nu a. Ngoa I ra, ng Ia I IIe p Iu c mo Ihem nhIe u Iuye n duo ng o Ba c Ky va ca c Iuye n va n Ia I duo ng bIe n va Ia I nhIen khng ch du ng Ia I o do . Den Iuc nay moI nguoI da Ihay Bach ThaI BuoI Ia nguoI co IaI quan Iy, du suc quan xuyen, dIeu hanh cng vIec mI cach khoa hoc. KhI Iham quan Iru so cua ng, nha bao Thuong ChI nhan xeI: XeI caI cach ng xep vIec va dung nguoI IhoI IhaI Ia chnh dn dau vao day. (Tru) so ng nghIem nhIen nhu mI so nha nuoc khng khac gi; s sach gIay ma Iam Iheo II Tay ca, ma Irong ca ch du ng nguo I ca I vIe c Iho I co cham chuo c Iheo II Tau. DI dao qua mI IuoI cac phong Irong so cua ng o HaI Phong, coI IhaI co phong Ihe Iam; bung ng chu, bung Ihu ky, phong gIu s kIem IIen, phong phaI ve Iau, ch nay danh may chu, ch kIa ban Inh, nguoI Iam chaI nch, khach IoI Iap nap, khng Ioa Cng su Inh nao bang. TINH THAN CNG I Do bIeI cach I chuc hop Iy, khoa hoc nen du ba n Iram cng nga n vIe c, ng va n du su c mo r ng sang nhIe u Inh vu c kInh doanh. M I vIe c Ia m IIeu bIeu nhaI cho su nhanh nhay va Ihuc IhoI nhaI cua ng Ia dau Iu vao Inh vuc In an, bao ch va Iham gIa va o ca c co quan quye n Iu c cu a nha nuo c. Day chnh Ia neI moI Ihe hIen ban Inh chnh IrI, va su hIeu bIeI cua Iu san VIeI Nam Irong cng cu c da u Iranh. Ho ca n co IIe ng no I chnh Ihu c Ia I nghI Iruo ng, Ia I h I d ng Ihu c dIa, vIe n dan bIe u cung nhu Irong hI dng Ihanh ph; can co co quan ngn Iuan h Iro, bao ve quyen IoI cho cng cuc kInh doanh cua chnh minh va gIoI cua minh. Bach ThaI BuoI da buoc chan vao Iang bao Irong Iho I dIe m na y. Tao mI buoc chuan bI cho cng vIec moI me nay, Iruoc heI ng mo nha In. Ban dau ng bo ra s IIen khng I Ia 30.000 dng de xay dung nha In Dng KInh an quan (ImprImerIe TonkInoIse). Sau, nha n Iha y su da u Iu a y va n chua du su c canh Iranh voI nha In IIeng Iam khac nhu VIen Dng (IDLO), Nordemann... nen ng ma nh da n KHNG NH DOANH TAI NC VIT 133 132 BACH THAI BI xuaI Ihem 20.000 dng nua Irang bI Ihem may moc. VoI co ngoI d s nay, ng gIao nguoI em re Ia Le Van Phuc quan Iy. Dng KInh an quan Iro Ihanh mI Irong nhung nha In Ion va ra doI som nhaI IaI Ha NI. Su ra doI cua mI IoaI nha In Iuc ba y gIo da hinh Iha nh m I Io p cng nhan mo I ma Irong dan gIan co cau dua: Tong xn cu tuong n ong Inn Icn gnn tI n tonn tIo n! KhI co nha In Irong Iay, ng baI dau buoc sang Inh vuc Ihng Ian bao ch. VoI mong mun gop phan Irong vIec nang cao dan Ir, c dng cho phong Irao Ihuc nghIep va bao ve quyen IoI cho nen cng Ihuong VIeI Nam, ng xIn phep chnh phu ra Io IIn Ion nInt no. To bao nay s 1 phaI hanh vao ngay 1S.7.1921, Ioa soan va IrI su o 82 ph Hang GaI (Ha NI), phaI hanh duoc 1.7S1 s, dinh ban vao ngay 31.8.1927. Cung voI TIuc ngIc dnn no, Hn TInnI ngo no, Iong IIn, Nong-cong-tIuong no Ihi Iuc do IIn Ion nInt no cua ng Ia mI Irong nam Io bao phaI hanh hang ngay. KhI khao saI Io bao nay Ia Ihay no khng co su ba o Iro ve Ia I chnh cu a chnh quye n; nhu ng nhan vaI co khuynh huong Ich cuc nhu Hoang Tch Chu, D Than... da nhan Irach nhIem chu buI, Iro bu I de dIe u ha nh. Ba ch Tha I Buo I khng nga n nga I noI ro In ch, muc dch Io bao nay: MI Ia gIup dng bao Ia Iu khaI hoa, day bao Ian nhau... mo mang con duo ng Ihu c nghIe p. HaI Ia gIa I ba y cu ng Chnh phu ba o h nhu ng yeu ca u IhIe I Ihu c, chnh dang cua quc dan. Ba Ia dIen gIaI nhung y kIen, nhu ng Io I ch, Ia c ha I cu a ca c cng vIe c Chnh phu dang Iam.... Ky Ia Ihay cho ban Inh cua Bach ThaI BuoI. DoI nguoI ch Iam duoc nhung vIec nhu Iren, ke ra da Ia mI su phI Ihuong. Nhung khng haI Iong voI nhung gi da co, ng con Ihe hIen y ch IIen Ihu Iha I khu ng khIe p. Vo I Ia m nhin cu a m I nguo I da y dan kInh nghIem Iren Ihuong Iruong, ng da y Ihuc mo rng nhIeu Inh vuc kInh doanh. Khng ch Iam bao, Iap nha In ma ng con Iham gIa khaI Ihac mo Ihan. Tru so Cng Iy Ihan cua Bach ThaI Buo I o Ha I Pho ng na m Iren da I I mang Ien d d c AmIraI de BeaumonI (nay Ia ph DInh TIen Hoang). Tu nam 1921, ng da dau Iu khaI Ihac haI mo AngIoan va Cadp, voI mI Iuyen duong saI cho Ihan daI 3km, san Iuong hang nam Ien den 3.000 Ian. Nam 192S, ng con mua Ihem haI mo B Cho va Yen Tho , I ng c ng 1.924 ha va Ia m Ihem Iuye n duo ng sa I da I S,Skm. Ngoa I ra, ng co n chung v n voI nha Iu san Le ThI Toan khaI Ihac 4S0 ha o Quang Yen, hang nam san xuaI duoc 9.S00 Ian... Cung voI nhung cng vIec Iren, cng vIec kInh doanh Ia u Ihu y cu a ng cu ng dang an nen Ia m ra. M I dIp may de n vo I Ba ch Tha I Buo I Ia Iu c Iru ng KHNG NH DOANH TAI NC VIT 135 134 BACH THAI BI Ihau chIec Iau mang Ien Ioan quyen AIberI SarrauI, do xuong Ba Son (SaI Gon) dong. Tau nay daI 8S Ihuoc, rng 12 Ihuoc, suc cho 3.300 Ian, Irong Iuong 6.000 Ian, van Ic 12 haI Iy,gIo, cng suc 12O ma Iuc, co bn kho cho hang, nam Iruc bc do hang. Ta I sao chIe c Ia u hIe n da I Iho I do duo c mang Ien na y7 Tu nam 1887, Tng Ihng Phap chnh Ihuc ky sac Ienh quy dInh quyen Iuc Toan quyen Dng Duong, Inh den nam 194S keI Ihuc vaI Iro cua chnh phu Phap IaI Dng Duong co IaI ca 33 chuc sac Ihuc dan gIu chuc vu Toan quyen hoac Quyen Toan quyen. AIberI SarrauI co haI Ian gIu chuc vu quan Irong nay vao nam 19111914 va nam 1916 1919. Y Ia mI Irong nhung muc IIeu a m sa I cu a ca c da ng ca ch ma ng VIe I Nam. T chu c VIeI Nam Quang phuc hI cua cu Phan BI Chau nam 1912 Iung phaI Nguyen HaI Than ve nuoc ne m bom gIe I y, Iu c y du Ie xuo ng danh Ia I Iruo ng IhI Nam DInh, nhung do chan chu, IhIeu quyeI doan nen Nguyen HaI Than da khng hoan Ihanh nhIem vu. Qua Io IIn Ion nInt no, Ia bIeI khI co chIec Iau AIberI SarrauI, Bach ThaI BuoI Inh Ioan ke hoach: Lay SaI Gon Iam Iru so cho Iau IaI gao va ha ng ho a dI PhI Lua I Tan, Io I PhI Lua I Tan do ga o, rI IaI xep cac Ihu hang Iap hoa cua Hoa Ky IaI ban xu dI bun ban IaI Huong Cang va Thuong HaI... O Thuong HaI va Huong Cang xep cac Ihu hang hoa haI noI do ve HaI Phong, Iu HaI Phong ve Nam Ky... dI qua coI VIen Dng ma khng ch nao den nI phaI cho Iau chay khng ca (s bao ra ngay 18.2.1921). Tu ngay 1.6.1922, Iau AIberI SarrauI da khoI hanh chuyen dau dI Trung Quc va NhaI Ban. Cac Iau cua ng Ian IuoI co maI IaI ben cac noI nhu Thuong HaI, Huong Cang, ThIen Tan, Han Khau, n D, PhI LuaI Tan, Tan GIa Ba... Du sng voI khaI vong vuoI daI duong, nhung y Ihuc phuc vu cng dng van Iun am Irong Iam Ihuc cua ng. Truoc day, nguoI Phap da Iam duong xe Iua Iu Cam GIang ve den Phu NInh GIang va Ke SaI, khng dem IaI IoI nhuan bao nhIeu. Nhung Bach ThaI BuoI IaI co caI nhin khac. La nguoI xng xao va bam saI Ihuc dIa, ng cho rang neu mo mI duo ng xe Iu a Iu Nam DInh ra Ha I Pho ng, qua Tha I Binh Ihi se Ihanh cng hon vi Nam DInh ThaI Binh Ia vung daI Iru phu, dan cu dng duc. Hon nu a, ng ngh ra ng co Ihem nhIe u Iuye n duo ng Ihi vIe c dI Ia I cu a nguo I dan se Ihua n IIe n hon. Vi Ihe , Irong IhoI gIan nay, du dang Iung hoanh ngang doc Iren duong Ihuy, nhung ng van dau Iu Iam Ihem duo ng xe Iu a. VIe c Ia m na y se khIe n s Iuo ng khach dI Iau Ihuy cua ng I dI, nhung ng khng Ioan Inh su IhIeI hon ay. Nhan chung duong IhoI Ia nha bao Thuong ChI da danh gIa dung: Dau Bach ThaI BuoI Inh rIeng KHNG NH DOANH TAI NC VIT 137 136 BACH THAI BI vIec cua ng ma Ihuc Ia muu vIec cng ch vay. Nhung nha doanh nghIep Ion ma gIup duoc cho nuoc minh phu cuong cung Ia nhu Ihe ca. NguoI Ia pham muu vIec gi Io Ion, bIeI Irng rng Inh xa, Ihi bao gIo su Io I ch cu ng ph ca p duo c nhIe u nguoI, khng ch IoI rIeng mI minh minh; co Ihe Iay caI cng Ie rang pham vIec gi co IoI cho nhIeu nguoI moI IhaI Ia IoI cho minh, neu khng IoI cho nguoI khac, hoac In haI cho nguoI Ia, Ihi dau minh co Io I Ihi ca I Io I do cu ng khng be n. Xua nay nhu ng nguo I bun ba n Io nhu ng Ba ch Tha I Buo I, deu Ia nhung nguoI hIeu caI cng Ie ay va bIeI Irng rng Inh xa ca. Chng 9. IHIT CII O THIONG TRIONG ua nH|eu b|en dn ||cH su, dc b|et |a nHun cH|nH sacH cHen ep k|nH Hoan cua tHuc dn nHm bop cHet nHun nHa k|nH doanH |cn cua V|et Nam da dy BacH 1Ha| Buc| vao mt Hem cut vc| dy ry H|em nuy. NHun HanH dn v| nH|a cua n d| vc| pHon trao dn tc, nHun dn tHa| kHuyen kH|cH v|ec Hoc Ho| nHm nn cao dn tr| cua n |a| can |am bn |on cH|nH quyen bao H. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 139 138 BACH THAI BI SONG GIO THOI CIC Dem da khuya. Tren ne n Iro I xanh Iha m mo c Ien nhung vi sao chI chI. GIo Iu sng Cam IhI vao nhu mang Iheo ca muI muI man. Cay Ia xao xac ngoaI san. Bach ThaI BuoI van nghIeng dau xung Irang gIay. Cay buI Iren Iay ng chay daI nhung dong chu Ihang Ihan, duI khoaI. ng Iap Irung suy ngh, dang Inh Ioan nhung s IIeu can IhIeI Irong vIec kInh doanh. Bng co IIeng goI Ihang Ih I: ng I! Thang Tu cheI rI! ng gIaI minh va Ihay Ianh ca xuong sng! Tuong nhu nuI sap Iruoc maI. Bao nhIeu ky vong vao cau con IraI da Ian Iheo may khoI. Nhung rI ng dIem Inh IaI ngay. Quay IaI Ihay vo dang suI suI khoc va dua cho ng buc dIen In. ng IIec maI doc. Xong, khng noI khng rang gi ca, ng mo hc Iu nem buc dIen In vao do rI cam cuI Ia m IIe p cng vIe c. Vay Ia xong! ng Iac IuoI nhu khng co chuyen gi. Truoc IIn caI cheI cua cau con IraI, nhung ng khng may may xuc dng7 TaI sao7 Chuye n ra ng, m I Irong nhu ng ba c Iu c nho Iu ng Iay nhaI cua phong Irao Dng du Ia cu Nguyen Thuong HIen. Sau khI phong Irao bI dan ap, cu Ir n sang Nha I Ba n, Trung Qu c... hoa I d ng Irong I chu c VIe I Nam Quang Phu c h I cu a cu Phan B I Chau. Cam phuc y ch va IInh Ihan qua cam cua mI ch s dang bn ba vi vIec nuoc, Bach ThaI BuoI da dem con IraI Ihu haI cua cu Ia Nguyen Thuong Khoa dem ve nuI, cho an hoc. KhI co dIeu kIen Ihuan IoI, ng da cho con IraI minh Bach ThaI Tu va Khoa du hoc o Phap. Truoc ngay xung Iau vIen duong dI xa, ng bao ca haI vao Irong phong Iam vIec, dua Io gIay va bao ghI ra nhung uoc nguyen sau khI hoc Ihanh IaI. Ca haI cung vIeI va cung hua voI ng bao nhIeu dIe u I I de p, bao nhIeu du Inh Irong Iuong IaI. Nhung rI khI sang Phap, Tu khng gIu duoc IoI, khng cham Io hoc Iap, ch choI boI Ieu Ing. ng vIeI Ihu khuyen ran maI cung khng duoc. Chnh vi Ihe, du Iuc chua nhan duoc IIn nay Ihi ng cu ng xem nhu Tu da che I. S ng nhu Ihe , khng co y ch vuon Ien de hoan IhIen ban Ihan minh Ihi cheI dI van hon. ng Iac IuoI... Luc nay, cng vIec kInh doanh dang de nang Iren vaI ng. Tha I ra, Irong nhu ng Iha ng nam na y, khng rIeng gi Ba ch Tha I Buo I ma ca gIo I Iu sa n VIe I Nam dang pha I d I pho vo I su che n e p cu a chnh quye n KHNG NH DOANH TAI NC VIT 141 140 BACH THAI BI Ihuc dan. Chung quyeI khng de cho nguoI VIeI Ihanh cng, Ian IuoI Iren Ihuong Iruong. Su gIau co cu a nguo I ba n xu ch dem Ia I ba I n cho ne n an nInh Ia I Dng Duong. Cu nhin ca c phong Ira o yeu nuoc dang nI Ien Ihi ro. Chang han, Irong phong Irao Dng du do cu Phan BI Chau khoI xuong, khng rIeng gi Nam Ky, Trung Ky ma ngay ca Bac Ky cung vay. Lop Ihanh nIen Irn ra nuoc ngoaI hau heI deu duoc su IaI Iro, gIup do cua cac dIa chu gIau co, cua cac Iay Iu san co IInh Ihan aI quc dang Iam an phaI daI. Khng nhung Ihe ho con b maI, Ien IuI ung h kInh ph cho cac hI kn dang hoaI dng Irong va ngoaI nuoc. Su pha I IrIe n ve kInh Ie da da n de n su y Ihu c ve chnh IrI, day Ia mI dac dIem cua xa hI duong IhoI ma chnh quyen Ihuc dan Phap da nhin Ihay. NhIe u hoa I d ng chnh IrI sI n I dang dIe n ra, de cuI cung se Ia su Ihanh Iap chnh dang cua cac gIaI cap. Cho du Inh chaI gIaI cap co khac nhau, Ihi ho cung co muc IIeu Ihng nhaI Iruoc maI Ia danh d gIaI cap Ihng IrI ra khoI daI nuoc ho. Nam 1926, sau khI Iu Phap ve nuoc duoc I Iau, cu Phan Chau TrInh maI IaI SaI Gon. Du Ihuc dan n Iuc, Iim moI cach ngan chan nhung dam Iang cu a cu va n Iro Iha nh qu c Iang, nha m bIe u duong IInh Ihan dan Ic, Iinh cam dI voI non sng daI nuo c. H so Iheo do I cu a ma I Iha m Pha p cho bIe I, Irong da m cng nhan, Iho Ihuye n cu a cng Iy Bach ThaI da co nguoI Iham gIa. Cu Ihe, Ihay maI nhung nguoI Iho cua hang Iau Bach ThaI BuoI o Nam DInh, anh Tran Quang Tang (Iuc Khng) da vIeng cu Phan cau dI: Tu) dcu Tn) Ho nInt Honn tnI quoc dnn Ion (Ngay Iruy dIeu Tay H Thuc Inh hn quc dan) Vi Ihe ngoaI vIec dan ap, baI bo nhung nguoI Iham gIa chnh IrI Ihi pha I IrIe I IIeu su Io n da y cu a Iu san VIeI Nam. Cng Iy Bach ThaI dang bI Ihuc dan Iim moI ca ch che n e p. Nam cu Phan ma I cu ng Ia nam cng Iy Bach ThaI gap nhIeu kho khan. Chua ro vi Iy do gi, chIec Iau An Nam cho 1S0 Ian xI mang bI chim, gay IhIeI haI uoc Inh Ien den 60 nghin dng. Da Ihe, Ihuc dan Phap con nghI ngo cng Iy cua ng co dnh dang den I chuc cua VIeI Nam Quc dan dang, du chung cu raI mong manh. Ngay sau khI Ihanh Iap vao dem 2S.12.1927, de Ia o IIe ng vang Irong qu c dan, VIe I Nam Qu c dan dang quyeI dInh am saI Ien BazIn mI Ien Ihuc dan cao gIa, kheI IIeng Ian ac chuyen m phu dI Tan The GIoI. No phaI den II. ChIeu 30 TeI nam Mau Thin (1929), khI chIec hoI bong In hIeu HoIchkIss son ma u bIeu royaI vu a ve de n Iruo c nha rIeng IaI s 110 cho Hm (nay ph Hue Ha NI), BazIn chua kIp roI khoI xe Ihi co haI Ihanh nIen KHNG NH DOANH TAI NC VIT 143 142 BACH THAI BI buoc den. Ho mac u phuc, dau dI mu n sang Irong co dang dap cua nguoI Ir Ihuc. MI nguoI IIch su cuI vao Irong xe va noI bang IIeng Phap: Thua ng, co Ia Ihu cu a m I nguo I quen gu I cho ng. Han nhu may ngac nhIen nhung van cam Ia Ihu. Han vua IIec nhin ch Ien guI Ia Hang bun Bach ThaI BuoI va mo Ihu ra doc Ihuc chaI day Ia ban cao Irang danh cho han Iap Iuc mI Ihanh nIen da ruI sung ra ban ngay vao dau! CaI cheI cua BazIn, Ihuc dan hoang hI, kInh so bao nhIeu Ihi quc dan vuI suong, ha he bay nhIeu. Ten bun nguo I da de n I I dch da ng. Ch voI bia Ihu cua cng Iy Bach ThaI con de IaI hIen Iruong, nen du bon maI Iham du khng Ihe ghep II ng, nhung cung gay nhIeu kho de. Con duong Iam an cua cng Iy Bach ThaI cang kho khan hon. Su kho khan na y co n do a nh huo ng Ia n kh c cu a cuc khung hoang kInh Ie Ihe gIoI. Tu nam 1929, cuc khung hoang nay baI dau Iu nuoc My, rI nhanh chong Iran ra khap Ihe gIoI Iu ban. TaI nhIen nen kInh Ie Dng Duong cung khng Ihe dung ngoaI. BI Iham hon nua, noI nhu nha su hoc Tran Van GIau: Dng Duong IaI phaI ganh mI phan ganh nang IaI haI khung hoang kInh Ie cua Phap. Dng Duong Ia xu nng nghIep, dc canh nen IaI hoa khung hoang IaI cang ghe gom. Ghe gom hon nua Ia vi o day, muc sng cua nhan dan da qua Ihap Iu Iau, nay IaI xung den cung d, va qua n chu ng Ihi hoa n Ioa n khng co m I chu I Iu do dan chu nao de doan keI, de dau Iranh gIam boI su Ihng kh cua minh. M I Ioa I nha Iu sa n VIe I Nam chIu Ia c d ng ma nh me cu a khu ng hoa ng kInh Ie Ihe gIo I Irong nhu ng nam 19291933; va su chen ep bang nhIeu Ihu doan cua Ihuc dan Phap da dan den pha san. Nha su hoc Tran Van GIau cung cho bIeI: Bach ThaI BuoI bI Phap canh Iranh va pha hoaI den nI Iau bI dam, baI Ihan bI baI nghIep. Cng Iy san xuaI dIen Le PhaI An, Phan Tung Long cuI cung da bI sap nhap vao cng Iy Phap Le Sud IndochInoIs IndusIrIeI; cac cng so co Iuc bI cam khng duoc du ng son cu a Nguye n Son Ha ; VIe I Nam ngan hang ruI cuc bI Ihu huI vao Ngan hang Dng Duong.... Thuc dan quyeI danh guc su IrI day cua mI Ia ng Io p Iu sa n dan I c VIe I Nam vu a mo I ngoI Ien ch Irong vong muoI nam Iro IaI day. Khng con cach dung vung Iruoc su canh Iranh da nhum mau sac chnh IrI, cng Iy Bach ThaI Iuyen b pha san. Do Ia ngay 4.S.1929. Day mI cach ruI IuI kIp IhoI khoI san choI, khng Ihe cha n chu duo c nu a. Su cha n chu Irong Iruo ng ho p nay khng Ihe cuu van duoc Iinh Ihe, Iham ch con sa Iay Ie haI hon. Toa n b Ia I sa n Ia m an, cha I chIu da nh du m cu a ng Irong vong haI muoI nam da phaI ban IaI cho KHNG NH DOANH TAI NC VIT 145 144 BACH THAI BI dI Ihu Ia Cng Iy van IaI sng bIen Dng Duong do I.Sauvage Iam chu voI gIa 630.000 dng. Du vay, mI Ian nua, Ia IaI Ihay va kham phuc nghI Iuc phI Ihuong cua Bach ThaI BuoI khI ng dung cam dI IaI nhung buoc dau. Khng nan ch. Khng bo cuc nua chung. KHAT VONG TRM NM: KT NI NGIOI VIT! VoI Ioan b s vn dang nam Irong Iay, Bach ThaI BuoI nhanh chong Iim huong dI moI. ng chuyen huong Iap Irung dau Iu khaI Ihac mo ma ng da Iham gIa Iu nam 1921. Trong nhung ngay nay, IhoI gIan dI voI ng Ia vang bac. ng khng cho phep minh duoc ngh ngoI. Trong Iho I kho a bIe u cu a ng khng co nga y chu nhaI, ngay ngh Ie, ngay TeI. Du dang mang Irong nguoI can benh bI Ie nua nguoI, nhung suc Iam vIec cua ng van gIu phong d nhu IhoI IraI Irang. LIch Iam vIec cua ng sI sao, khng mI IhoI gIan nao ranh rI. Mac dau bI benh IIm nang, bac s khuyen ng nen danh nhIeu IhoI gIan IInh duong, nhung ng khng nghe IoI. Tham ch, Iuc nha Iu san Nguyen Huu Thu Ihng gIa voI ng qua doI, vi qua say me voI cng vIec, ng dan Ihu ky Ia Iu c na o sa p de n gIo Ihi ba o cho ng bIe I. Tu Iuc Ihu ky bao xong, ng moI dung day quan ao chnh Ie va khI den noI Ihi xe Iang da dI mI quang xa... Quye I vu c da y su s ng co n cu a cng Iy khaI Iha c mo, ng Ihuc hIen chnh sach san dau nguoI nham Ihu huI nhan IaI. Ve chuyen vIen ky IhuaI, ng cho nguoI sang Phap ky hop dng voI sInh vIen I I nghIe p Ioa I gIo I ve chuyen nga nh ha m mo ; ky hop dng voI chuyen vIen nuoc ngoaI vao Iam sep mo... The hIen nhIeu su nang dng, Ioan Iam Ioan y Iren Inh vuc moI nen ng gaI haI duoc Iha nh cng da ng ke . Sa n pha m Ihan cu a ng khng nhung IIeu Ihu manh o Irong nuoc ma con xuaI khau sang ca IhI Iruong Phap, NhaI... Vo I kInh nghIem Iung IraI, IIch Iam Iren Ihuong Iruong, ng bIeI cng Iy minh con phaI n Iuc nhIeu hon nua. Neu khng, ve Iau daI kho canh Iranh nI voI Cng Iy Than mo Bac Ky SICT (SocIe Ie IrancaIse des Charboneges du TonKIn) cu a Phap co quy m khaI Ihac Ihan Ion nhaI Dng Duong. Cng vIe c dang IIe n ha nh m I ca ch kha n Iruong Ihi ngay 22.7.1932 Bach ThaI BuoI Ien con dau IIm du d I. LInh Inh ba o Iruo c co m I dIe u khng hay dang dan dan den. Du dang ngheI Iho nhung ng con kIp mo maI nhin qua cac bang hIeu cua Iau cua nguoI Hoa, nguoI Phap dang Ireo Irong phong. Chao I! Chung Ich cua mI IhoI Iung Iay van con uy nghI va dem IaI cho ng mI nIem IIn, mI suc manh Ia Ihuong. ng mm cuoI. MI nu KHNG NH DOANH TAI NC VIT 147 146 BACH THAI BI cuo I ma n nguye n. Nhu nu cuo I cu a nguo I Ihu y Ihu Iro ve ben bo binh yen sau nhung ngay xng pha song gIo Irung duong. Lay heI suc binh sInh, ng da n do ca c con va nhu ng nguo I Iam phu c Iu ng ga n bo: Ta co n pha I pha n da u de cho ngo n co cu a cng Iy nguo I VIe I Nam Ia pha I pho I Iren nam chau b n bIen, de ca Ihe gIoI bIeI den IaI Ir cua con nguoI VIeI Nam. Tran IrI xong dIeu Iam huyeI nhaI, Bach ThaI BuoI xuI Iay nham maI. Con nguoI IIen phong Iren con duo ng cha n hung Ihuong Iruo ng, c dng Ihuc nghIep, IIeu bIeu cho cua gIoI doanh nghIe p Iu sa n dan I c nuo c Nam Irong nhu ng nam dau Ihe ky XX da ve coI IhIen Ihu, Iho S8 xuan. Ngay 28.7.1932 ng duoc an Iang IaI so mo Ihan B Cho (Quang Yen), gan nuI Yen Tu cach HaI Phong chung nam chuc cay s. Thuong IIec Bach ThaI BuoI, nhIeu Ir Ihuc, doanh nhan ba y gIo da ba y Io nIe m ca m phu c sau sac. ng HI Iruong HI khaI Tr TIen Duc da doc dIeu van: ng Ia mI nha Ihuc nghIep nhung raI nhIeI Ihanh ve cac cng vIec xa hI. Pham cng cuc gi Io ra caI ngha doan Ihe, caI ch hop quan cua nguoI minh, ng cung sI sang ma Ian Ihanh. ng mun cho nguoI Nam Ia cung bIeI hI hop nhau de muu Inh nhung vIec cng ch nhu nguoI cac nuoc, khoI mang IIeng Ia mI dan Ic roI rac, khng bIeI Iuong Ihan Iuong aI voI nhau. BoI Ihe nen khI may anh em dng ch ban mun Iap mI caI doan Ihe Ion de IIeu bIeu cho quc dan, ng vuI ve nhan IoI ngay, va IIen xuaI IaI xuaI Iuc, c dng cho Ihanh... Nuoc Nam Ia van mang IIeng Ia mI nuoc van nhuo c, khng du Iu ca ch ra ca nh Iranh vo I ca I do I Ihuc nghIep nay. ng dem caI IaI doanh nghIep, caI ch kIen gan ma Io cho IhIen ha bIeI rang An Nam cung co nguoI co Ir khn, co nghI Iuc, kInh Iy duo c nhu ng su nghIe p Io n ve cng Ihuong, cha ng ke m gi nguo I ngoa I. Ma ng Ia m duo c Iha nh cng, khIen cho IhIen ha phaI phuc. CaI su nghIep kInh doanh cua ng, caI nhan ca ch gan go c ma nh ba o cu a ng, ca I du c Inh kIen nhan can cu cua ng Ihuc dang Iam guong cho quc dan noI Iheo. Nhung dang phuc hon Ia caI ch kh cua ng, vi ng khng pha I Ia nha doanh nghIe p Ihuo ng. ng Ihu y chung va n mang na ng m I Ia m Io ng vi nuo c, vi noI, aI bIeI ng cung phaI cng nhan nhu vay. Cho nen hau Ihe binh Inh ma xeI IaI cng nghIep cua ng, IaI khng ngan ngaI ma phe mI cau rang: Ho Bach IhaI Ia mI bac v nhan o daI Bac, mI bac Iruong phu Irong Ihuong Iruong. Than I! Mn) no cun Cnn Co nnI ngnn Ycn ng Ba ch nay da Iheo may Iheo gIo ma dI ve noI mo cu ben xua.... KHNG NH DOANH TAI NC VIT 149 148 BACH THAI BI Chng kt. NGIOI BIN TI DIY THANH HIN THIC lHon trao d| mc| xut pHat tu cac tr| tHuc cp t|en nHun nm du tHe ky // da dat den d|nH cao kH| BacH 1Ha| Buc| cn kHa| b|en tt ca nHun tu tucn, |y |un va sacH vc cua Ho tHanH H|en tHuc. 0n da op pHn tH| |un |o |a vao xa H| tHun nn, vao t|nH tHn nHucc t|eu, vao t|en keu trm ut cua mt dn tc... lt kHat von d| tHay, cucn manH kHn tHua kem bt cu mt |n no| nao kHac... KHNG NH DOANH TAI NC VIT 151 150 BACH THAI BI NHING NGIOI IONG THOI ThoI do, phuong ngu Nam Ky co cau NInt 5, nI IIuong, tnn Xuong, tu InI. NhaI S Iuc Le PhaI DaI, Ihuo nho duoc mI IInh mu c gu I sang Pe nang ho c IIe ng LaIInh, nhung do Irung Ien voI Ihay nen dI Ien S. Co hI Iam gIa u Ia sau Ira n ba o nam GIa p Thin (1904) Ia I Nam Ky nng dan xIeu Ian, rung daI bo hoang, khng nguo I ca y ca y nen chnh quye n Ihu c dan Pha p phaI maI rung daI v Ihua nhan voI gIa re, ve sau mua chu c ha m nen duo c go I Huye n S. Co dIe u Ihu vI, con gaI uI Huyen S Ia Le ThI Binh Iay mI hao phu o Go Cng Ia Nguyen Huu Hao, sInh ra Nguyen Huu ThI Lan. Ve sau c Lan duoc Bao DaI cho n Ia m vo va Iro Iha nh Nam Phuong hoa ng ha u. Nhi Phuong Iuc Tng dc Phuong, Ien IhaI D Huu Phuong (18401914). Do cng Iac voI Ihuc dan Phap nen duoc Ihang TrI huyen, Dc phu su rI Ihang ham Tng dc, Iung duoc Ihuong Tam da ng b I IInh, an su ng I I bu c. Sau khI duo c Pha p cho kha n Irung 222,3 ma u ru ng da I, Phuong pha I Ien ra I nhanh va Iro nen gIa u co , nha p Ia ng Tay. Phuong bIeI I nhIeu chu Han, bap be duoc dI chu I IIe ng Tay va Ia I Ihch... Ia m Iho! Trong nha cua Phuong co Ireo buc hoanh va Ihach aI Iam ve dI IaI hoan chnh nhaI Ihi duoc Ihuong IIen: Int CIo Ion co nIn Io Io. Io not nIn ngu Iuc tnn dn Dung y cua Phuong Ia khoe me nam con IraI Chon, Tr, ThInh, VI, Chan va ba gaI Sanh, Nhan, Da n de u Iha nh da I. Trong s nhu ng nguo I con cu a Phuong, co Ie den nay VI daI uy phI cng Phap, van con nguoI nho Ien, vi mI IhoI Iruong Co kh chau A IaI SaI Gon (nay Ia Iruong Ky IhuaI Cao Thang TP.H Ch MInh) mang Ien D Huu VI (!7). Cam gheI ke ra hop Iac voI Ian Irao dan ap phong Irao khang chIen, nay gIau co hom minh, Iuong Iruyen Iruoc cau dI Iren danh s Nam Ky cu Phan Van TrI da Iam IaI ve dI: Cu no Iong co u tIng Iun. IIun not u cuu tung nt nIn. Phun Irung am voI phung Iheo cach phaI am cua nguoI Nam B. Dem nha ho D ma dI vo I Iu Iha ng phung (Ia Iu cu I, hu I m I can be nh nan y Iho I do , aI na y de u Ira nh xa) Ihi qua d c dIa. Tam Xuong Iuc Ly Tuong Quan, Ien Iuc Ia Xuo ng, Ihuo ng duo c go I Bang Xuo ng hoa c H Xuong. Hoc xong Iruong Ihng ngn, Xuong cng Iac voI Phap nhung IaI xIn ve huu non Iuc moI ngoaI 30. Dua vao Ihe Iuc cua Phap, Xuong buoc va o IhI Iruo ng mua ba n da I va na m d c quye n Iu a ga o va ca c ngu n Io I kha c Iu d ng ba ng sng Cu u KHNG NH DOANH TAI NC VIT 153 152 BACH THAI BI Long dua ve SaI Gon nen nhanh chong gIau su! Lu c nha m ma I ve noI chn su I, Xuo ng duo c vo xay m Io n ba ng da xanh hao ph hon ba c mun. Ta I sa n de Ia I nhIe u nhung do con ca I Iranh gIa nh, ca u xe, chIa chac chang bao Iau cua IhIen Ira dIa! Tu DInh Iuc ba h Tran Huu DInh Iam gIau bang cach mo IIem cam d, kInh doanh daI daI, xuaI khau vaI soI nho gap IhoI nen gIau Io. NgI bIeI Ihu cua DInh xua nam o ch cho KIm BIen Binh Tay hIen nay. Truoc khI ve suI vang, ba h DInh de Ia I nhIe u IIe n cu a, nhung con cha u khng bIe I gIu , ng I ma I an ba I va ng, cha ng bao Iau Ia I san cung sach sanh sanh! Ngoa I cau Iren, Irong dan gIan o da I Sa I Go n xua cung co cau Iuong Iu NInt Hon, nI Inn, tnn Xuong, tu IcI; hoac I tnu cIu H), o Io cIu Hon. NhaI Hoa Iuc Hoang Trong SInh (184S1901), gc nguoI Phuc KIen (Trung Hoa), khI gIau co gIa nhap Iang Tay mang Ien |ean HuI Bon Hoa. Luc mo I kho I nghIe p, chu Ho a hu n ha p vo I nguo I Pha p chuyen khue ch Iruong ca c IIe m ca m d nen pha I nhanh chong! TIen IaI de ra IIen, chu Hoa kInh doanh ba I d ng sa n va ca I nha cho Ihue, mo Cng Iy HuI Bon Hoa. HIen nay, khu Iu gIac Pho Duc Chnh Nguyen ThaI Binh Le ThI Hng Gam CaImeIIe nguyen Ia daI cua chu Hoa; hoac nha Ihuong Tu Du duoc xay nam 1938 1939 Ia phan daI hIen cua chu Hoa... Nhi Dam Iuc Quach Dam (18631937), dau Ich con de IaI cho den ngay nay Ia cho Binh Tay do ng bo IIen ra xay caI va day nha quanh cho. Truoc do, nhung nguoI Hoa dI cu sang VIeI Nam da Iap ra mI caI cho (IaI dIa dIem Buu dIen Cho Lo n nga y nay) Io n nha I Iho I do nen dan chu ng go I Ia Cho Lon, cho nay hinh Ihanh vao khoang nam 1679 den 1731. Nam duoc nhu cau buc xuc cua IIeu Ihuong, nam 1928, Quach Dam bo IIen ra mua mI khu daI rng 26.3S7 meI vung o Ihn Binh Tay de xay dung mI cho moI. Cho khaI Iruong ngay 14.3.1930, Ia quen goI Ia cho Binh Tay hoac Cho Lon moI. Trong cho nay, Iruoc nam 197S, co du ng Iuo ng d ng Qua ch Da m, nay khng con nua. Luc gIau co, ngoaI vIec Iap hang Thng HIep kInh doanh Iau cho khach duong bIen, Dam co n du ng ra ba o Ia nh cho con no ngan ha ng de an hoa hng... Chu Hy cung Ia nguoI gIau su, co Iau chay khap Nam Ky Iuc Inh, cng cuc kInh doanh ch nham daI muc dch Iam gIau, Ihu ven cho rIeng minh nen khng aI bun nho den Ien IhaI Ia gi! NI goI nhung daI gIa Iren, IaI SaI Gon Irong nhung nam 19S4197S, Ia Ihay con nhung doanh nghIep khac cung gIau co khng kem voI nhIeu nga nh nghe kInh doanh kha c nhau nhu Hoa ng KIm Quy (kem gaI), Ma Hy (Iua gao), La Thanh Nghe (duoc pham), Ly Long Than (saI phe IhaI), Tran Thanh (bI ngoI), Truong V NhIen (xuaI KHNG NH DOANH TAI NC VIT 155 154 BACH THAI BI nhap phIm), Lam Hue H, Nguyen Tan DoI (In dung, ngan hang), Vuong Dao Ngha (kem danh rang), Truong Van KhI (xa phong bI), Nguyen Cng Kha (hoa chaI) v.v... Duong IhoI voI Bach ThaI BuoI Ia Ihay nI Ien nhIeu nha Iu san nhu Truong Van Ben, Nguyen Huu Thu, Ng Tu Ha, H Ta Bang, Le PhaI An, Nguyen Van Cua, Nguyen Son Ha... Nhung ch rI dam ba nguoI duoc hau Ihe nguong m nho den, Irong do nI baI nhaI co Bach ThaI BuoI. BAI HOC CHO HAI TH Vay dau Ia baI hoc Ihuong Iruong Iu su nghIep kInh doanh cua Bach ThaI BuoI7 Ta co Ihe nhan ra, ban Inh cua ng da Ihe hIen o chn baI hoc: dam dI bang dI chan cua minh, da m Ia n du ng Iho I co, da m IIn nguo I, da m IIe p Ihu Tan Ihu, dam van dung IInh Ihan yeu nuoc, dam ca nh Iranh de n cu ng, da m sa ng Ia o, da m mo r ng IhI Iruong kInh doanh va dam dI IaI Iu dau. Nhung baI hoc nay den nay van chua II IhoI. Trong su nghIep cua ng, dang Iuu y va ghI nhan Ia o ch, bang IaI nang, kInh nghIem Iren Ihuong Iruong Bach ThaI BuoI da gop phan Ich cuc Ihay dI caI nhin khng IhIen cam ve doanh nhan Irong nhung nam dau Ihe ky XX. Neu cac nha nho cap IIen, cac nha Tay hoc co cng c vu, h hao, Iuyen Iruyen cho mI Iu Iuong moI Ihi o Bach ThaI BuoI cung nhIeu nha Iu san dan Ic IaI co cng bIe n no Iha nh hIe n Ihu c, Iha nh nhu ng vIe c Iam cu Ihe. Khi xe t m t nhn v t khng th ta ch ra ngoa i khng kh chnh tr va bi canh xa hi ng thi. thy c vai tro to l n cu a ho , ta ha y o c ba i vi t Ngh bun di mt ngi Vit cua nha nghin cu ao Hung: Np ngh coi re ngh bun, co le a tn tai t lu trong tm th c ng i Vi t. y co hai ly do: m t la do nh ng tha nh ki n ngh nghi p cu a chu ng ta; hai la do chnh ba n thn ngh bun gy nn, ng i i bun khng coi o la m t ngh cao quy . Gi la i b su tp truyn c tng i hoan chnh Kho tang truyn c tch Vit Nam cua Nguyn ng Chi ta thy trong s mt trm sau chuc truyn ch co hai truyn noi n nhn vt lai bun. o la truyn Mu Lng va ng ti n Va n Lch, ma ca hai truy n u noi n cai xu xa cua nhng ngi i bun. Trong khi o, nu so sanh vi b truyn c Nghn le mt m cu a vn ho c A R p, th ta th y nhn v t la i bun co mt khp ni, ma ho la nhng ngi ang knh, ai din cho c tnh: trung thc, dung cam, khn ngoan, co ho c. M I nha nghIen cu u van ho c VIe I Nam o My , ga n day co Iam mI bang phan IoaI cac Iruyen Nm khuyeI danh Ihe ky XVII, can cu Iheo de IaI cua Iruyen da xep ra cac IoaI sau: Iruyen co xu huong chnh IrI, Iruyen phong Iuc, Iruyen ve khaI vong KHNG NH DOANH TAI NC VIT 157 156 BACH THAI BI cua phu nu, Iruyen Iinh chung Ihuy, Iruyen anh hu ng, Iruye n co xu huo ng Pha I gIa o, Iruye n Iam Iy , Iruye n ha I, Iruye n dI Ihuo ng, Iruye n IIch su . Nguo I Ia ch Ihay Irong nhung Iruyen nay cac nhan vaI nho s, quan IaI, cung nu, chInh phu, nha nng va IIeu phu, IuyeI nhIen khng co maI nha bun. Co Ie Ien IaI bun duy nhaI co maI Irong Iruyen Iho Ia Ihang ban Io Irong Tu)cn Icu, IaI Ia mI ke gay IaI hoa cho dan Ianh. Cun Vu tung tu ) u t cua Pham Dinh H Ia Iap bu I ky hIe m hoI Irong kho sa ch van ho c VIe I Nam no I de n sInh hoa I d IhI o Thang Long cu I Ihe ky XVIII. Trong Iap nay, ng de cap den hoaI dng bun ban o kInh Ihanh nhu Ia nhung chuyen Iua dao va an cap. Ban Ihan Iac gIa, Iuy Iheo cha me Ien kInh Ihanh Iu nho, nhung khng bao gIo Iu nhan minh Ia nguoI IhI Ihanh. ng cu Iun nhac den caI Iang que xa xI noI ng ra doI voI day nI Iuyen IIec. ng khng he Iu hao duoc Iam nguoI dan chn kInh d. CaI Iam Iy coI khInh Ihanh IhI, coI re nghe bun cua Iang Iop nho s, IaI anh huong Ion den da s dan chung. Can noI Ihem rang vi khng co Iang Iop Ihuong nhan Io n, co m I ne p s ng rIeng, m I Iam Iy rIeng, Iac dng den doI sng chung cua xa hI, nen d IhI VIeI Nam xua van gIu Iruyen Ihng sInh hoaI cua Iang xa, voI hI he dinh dam quen Ihuc voI nguo I nng dan. Ne p s ng d IhI, ma c da u da hinh Ihanh o Trung Quc Iu doI Tng, van khng co anh huong den nuoc Ia. Cho den cuI Ihe ky XIX, chung Ia van chua co nhung IoaI hinh sInh hoa I da c Ihu cu a d IhI nhu san kha u chuyen nghIep, IIeu IhuyeI, hI hoa... Va neu nhu IoaI Iruye n phIeu Iuu va du ky Ia sa n pha m cu a nhu ng nha Iha m hIe m ma Iruo c he I Ia nhu ng nha bun duoc phaI IrIen som o nhung dan Ic bun ban gIoI nhu nguoI Trung Hoa, nguoI Anh, nguoI Ha Lan, nguo I A ra p... Ihi o nuo c Ia, de n Ia n nga y nay, hinh nhu van con vang bong. CaI Iam Iy coI re nghe bun do da khIen chung Ia khng xay du ng duo c cho minh m I Iruye n Ih ng I I de p Irong vIe c bun ba n. Chu ng Ia IhIe u m I co so da o Iy cu a nghe bun, ma Iha m ch co n coI nghe bun Ia d ng nha I vo I su Iu a Io c. Do cu ng Ia mI bIeu hIen cua Iam Iy IIeu Ihuong, ch ngh den vIec kIem IoI bang manh khoe Ihu doan, khng co mI Iam nhin xa Irong kInh doanh... (Xun & nn) s 4(0S) Ihang 7.199S). Trong bI canh nhu Ihe, Bach ThaI BuoI sau khI IIep Ihu Tan Ihu, ng da manh dan dung ra kInh doanh Ihanh cng Irong nhIeu Inh vuc. KhI quc dan Ihay dI cach danh gIa, nhin nhan vaI Iro cua doanh nhan Irong nuoc Ihi dau Ia dong gop Ion nhaI cua ng7 DIe u c I Io I na y, Ia co Ihe Iha y qua ba I ho c da m van dung IInh Ihan yeu nuoc ma ng da khoI xuong Iruoc nhaI. Neu khng IhIen cam voI nghe bun, khng Ihay d I quan nIe m ve nghe bun Ihi KHNG NH DOANH TAI NC VIT 159 158 BACH THAI BI IIeu quc dan co ung h ng mI cach manh me, dng Iong nhu Ihe khng7 Danh rang, Irong su u ng h na y co n co IInh Iha n Iuong Iha n Iuong Iro , ngha dng bao, nguoI Irong mI nuoc... Nhung ne u Iu ca ch kInh doanh, da o du c kInh doanh... cu a ng dI nguoc IaI nhung dIeu da noI Ihi IIeu co IhuyeI phuc duoc Iong IIn cua dng bao7 Them mI kInh nghIem sng con, mI baI hoc quy bau cua Bach ThaI BuoI de IaI cho doI sau chnh Ia suy ngh cua ng ve muc IIeu Iam gIau. Ne u ch bo bo Ihu ve n de gIa u nu I d d va ch, Ihu ven cho rIeng ca nhan minh nhu bIeI bao nha Iu san khac, Ihi ngay nay khng may aI bun nhac de n Ien Iu I cu a ng nu a, bo I ca I gIa u a y ngh cho cung cung ch Ia gIau nhu Thach Sung ma IhI. Su nghIe p Ia m gIa u cu a ng be n vu ng, nga y ca ng pha I da I vi ng bIe I da I mu c IIeu kInh doanh Irong nhu cau va IoI ch chung cua cng dng. Qua do, ng mu n chu ng mInh cho nguo I nuo c ngoa I Iha y rang, nguoI nuoc Nam Ia khng Ihua kem aI Iren Ihuong Iruong. NguoI nuoc Nam co Ihe sanh vaI voI cac nuoc nam chau Iren nhIeu Inh vuc. KhI Bach ThaI BuoI daI muc IIeu cao ca ay Irong Inh vuc kInh doanh, xng pha Iren Ihuong Iruong Ihi khng ch duong IhoI, ma hau Ihe cung phaI nguo ng m va kham phu c ba n Inh, y ch cu a ng. Ba I ho c na y ra I co y ngha Iho I su cho gIo I doanh nhan VIeI Nam Irong bI canh Ioan cau hoa nhu hIen nay. IHI IIC KHNG NH DOANH TAI NC VIT 161 160 BACH THAI BI DOANH NHAN, DOANH NGHII TRONG TAM THIC NGIOI VIT 1. Thu daI cau hoI, aI Ia Ihuong nhan dau IIen cua nuoc VIeI va Irong Iam Ihuc cua nguoI VIeI aI Ia vI Ihan IInh bao h nghe bun ban7 Xua nay Irong Iam Ihuc dan gIan VIeI Nam, co bn vI Ihan IInh duoc In vInh Iu baI Iu bIeu Iuong cho su Iruong In, baI dIeI cua dan Ic Ia: Du c Tha nh Ta n (Son TInh), Chu Da o T (Chu D ng Tu ), Du c Tha nh GIo ng (Phu D ng ThIen Vuong) va Duc Thanh Mau LIeu Hanh. Ve vI Ihan IInh Chu Dng Tu, Irong cac Ihu IIch sa ch c cu a nuo c Ia de u co ghI che p ro ra ng. Trong InI Nnn cIcI qun ct tu)cn co Iruyen NInt Tn cI In (Iheo ban dIch cua VIen NghIen cuu Ha n Nm To ng tn tc u tIu)c t cIu Hn n Vc t Nnn NXB The GIo I 1997) nhu sau: Hu ng Vuong Iruyen den doI vua Ihu ba Ihi sInh duoc mI gaI Ien Ia My nuong TIen Dung, muoI Iam IuI, dang nguoI xInh dep, khng mun Iay chng, ch ham dao choI, Ihch Iuan du Irong IhIen ha, vua yeu chIeu nen cho nang Iuy y. MI nam vao khoang Ihang haI Ihang ba, sam sua Ihuyen be Ienh denh choI noI haI ngoaI, dI Iuc maI vuI quen ca ve. Bay gIo o huong Chu Xa co Chu VI Van sInh ra Dng Tu, haI cha con Inh vn Iu, hIeu. Nha gap hoa hoan cua caI sach sanh, ch con IaI mI chIec kh vaI, haI cha con ra vao Ihay nhau ma mac. Den Iuc cha gIa, Iam benh, bao Dng Tu rang: Cha cheI Ihi cu de Irung ma chn, gIu kh IaI cho con, may khoI xau h. Nhung de n khI cha ma I, D ng Tu cu Ia y kh IIe m chn, con minh Ihi Ihan Ihe Iran Irung, doI reI kh so. DI den ben sng cam can cau ca, mI khI Ihay co Ihuyen bun Ihi xung duoI nuoc dung xIn an. Khng ngo Ihuye n TIen Dung d I nhIen Io I. Nghe IIeng chIeng Irng sao ken, Ihay day nhung nghI Iruong co quaI, Chu Dng Tu kInh so, khng bIeI chay nup vao dau. Tren baI caI co mI chom Iau Io Iho ba b n g c, be n va o a n Ira nh Irong do , moI ca I Iha nh h de gIa u Ihan, Ia I Ia y ca I phu Ien Iren. Trong khoa nh kha c, Ihuye n cu a TIen Dung x c Io I, ben dau o day de Ien baI dao choI, rI ra Ienh quay ma n chung quanh cho m Iau Ia m noI Ia m g I. TIen Dung va o Irong ma n co I a o Ia m ru a, d I nuo c Iam cho caI daI dI, I ra Ihan hinh Dng Tu. TIen Dung kInh nga c, nhin m I Iu c Iau bIe I do Ia nguo I con IraI, TIen Dung noI: Ta vn khng mun Iay chng. Nay gap nguoI nay o Iran Irung chung mI h, ay Ia IroI khIen nhu Ihe. Chang nen mau day Iam rua dI. Ban cho a o qua n, r I ba o xu ng chung m I Ihuyen, an ung IIec Iung vuI ve. NguoI Irong Ihuyen aI nay deu cho Ia cuc gap go II dep xua KHNG NH DOANH TAI NC VIT 163 162 BACH THAI BI nay chua he co. Dng Tu noI heI Iy do vi sao den day. TIen Dung bu I ngu I Ihan Iho , ba o cha ng cu ng keI duyen vo chng. Dng Tu Iu chI. TIen Dung no I: Su vIec gap nhau xuI ra nhu Ihe, dung c chI Iu nua! Nhung ke Iheo hau vI ve Iau voI Hung Vuong. Vua gIan noI: TIen Dung khng IIe c danh IIe I, khng IIe c cu a caI cua Ia, rong choI ngoaI duong, ha minh Iay nguo I nghe o, co n ma I mu I na o Iha y Ia nu a. Tu nay mac may mun Iam gi Ihi Iam, khng duoc Iro ve nu a. TIen Dung nghe so, khng dam ve, ben cung Dng Tu mo quan cho, Iap ph xa, mua ban voI dan, IIen Ihanh caI cho Ion (cho Tham). Thuong nhan nuoc ngoaI IoI IuI bun ban, knh Iho TIen Dung D ng Tu Ia m chu a. Co m I kha ch bun Ion den bao TIen Dung rang: Quy nhan hay bo ra mI daI vang, nam nay cung Ihuong nhan nuoc ngoaI mua vaI quy, sang nam duoc IaI muoI daI. TIen Dung nghe ngong, bao Chu Dng Tu rang: Vo chng Ia Ia boI IroI ma nen, caI an caI mac Ia do nguoI Iam Iay. Nay nen mang mI daI vang cung Ihuong nhan ra nuoc ngoaI mua vaI quy de bun ban sInh sng. Dng Tu ben cung Ihuong nhan dI bun ban, Ienh denh kha p nuo c ngoa I. Co nu I Quy nh VI, Iren nuI co am co. Thuong nhan ghe Ihuyen vao muc nuo c, D ng Tu Ien am da o choI. Trong am co m I IIeu Iang Ien PhaI Quang Iruyen phep cho Dng Tu . D ng Tu be n Iuu Ia I da y de ho c phe p, dua IIe n cho Ihuong nhan mua ha ng. Tho I gIan sau, Ihuong nhan quay Iro IaI, IoI am de cho Dng Tu ve. TIeu Iang Iang cho Dng Tu mI cay gay mI chIec non Ia va bao: Cac phep IInh dI Ihan Ihng da o day ca rI! D ng Tu ve , dem da o Pha I no I he I vo I TIen Dung. TIen Dung gIac ng, ben bo ca quan cho, nghe bun de cung Dng Tu Iim Ihay hoc dao. Co mI hm dI xa, IroI II chua kIp den nha, Iam ngh IaI doc duong, dung gay up non de Iu che Ihan. Dem den canh ba, hIen ra du cac Ihu Ihanh quach, Iau chau dIen ngoc, daI cac Iang vu, phu kh mIeu xa vang bac chau ngoc, gIuong chIeu Iruong man, kIm d ng ngo c nu , Iuo ng s IhI ve Ia IIe I Iruo c ma I. Sang hm sau, aI Irng Ihay cung kInh ngac, IIen dem cac Ihu huong hoa ngoc Ihuc den dang, xIn Iam be II. Tu do co Iram quan van vo, chIa quan Iuc ve, rIeng Ihanh mI nuoc. Hung Vuong nghe IIn, cho Ia con gaI Iam Ioan, be n dem quan dI da nh. KhI quan Hu ng Vuong sa p IoI noI, quan Ihan xIn duoc Ienh dem bInh chng gIu. TIen Dung cuoI noI: Khng phaI do Ia Iam, chnh Ia IroI khIen vay. Sng cheI IaI IroI, con dau dam chng IaI cha. Cu IIn Iheo Ie du ng, ma c cho che m gIe I. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 165 164 BACH THAI BI Ba y gIo nhu ng dan cu mo I Io I de u so cha y Iu Ia n, ch co dan cu o Ia I cu ng TIen Dung. KhI quan Hu ng Vuong de n, do ng doanh Ira I o chau Tu NhIen, co n ca ch m I con sng Io n, Ihi ga p Iro I I I, chua kIp IIe n quan. De n nu a dem, b ng n I gIo Io, nh cay Iung ca I, quan Hu ng Vuong h n Ioa n. TIen Dung, Chu D ng Tu cu ng qua n Iha n, b ha , Iha nh quach phuI chc bay Ien IroI. Ch daI cu suI xung Ihanh caI cham Ion. Ngay hm sau nhan dan nhin khng Ihay nua, cho Ia IInh dI, IIen Iap mIe u Iho , Ihuo ng xuyen cu ng Ie . Da I Ien ca I cha m ay Ia NhaI Da Trach, baI caI ay Ia Tu NhIen Chau hay Ma n Tru Chau, ca I cho a y Ia Ha ThI (Ir.166 168). Trong Iruyen c Ich, neu Iuoc dI yeu I huyen Ihoa I Ihi Ia se Iha y duo c ca I Io I cu a IIch su , cu a su Iha I. Chuye n Iinh TIen Dung D ng Tu Iheo II, Ia cau chuyen Iinh hay nhaI Irong Ihu IIch c nuoc nha, vi no mang duoc nhung neI raI IIen b. Ch mI cau KIeu Xn xn ng o \uon Iu)n not nnI ra do I sau do ha ng nga n nam va n co n khIen khng I nguoI dao duc nhan maI, kho chIu Ihi o day, nang TIen Dung da chu dng Iim den nguoI minh yeu, du IIn do Ia co duyen do IroI khIen. Nang dung cam daI van de Iruoc, khng phaI bI rang buc boI quan nIem Irau Iim c I, do I na o c I Iim Irau. Tinh yeu dI Iu a Ia m I su Iu nguye n, chu khng pha I Iheo Ie gIa o cha me daI dau con ngI day va TIen Dung cung khng ca n mn dang h d I! RIeng chI IIe I, TIen Dung vao Irong man coI ao Iam rua, dI nuoc Iam cho ca I da I dI, I ra Ihan hinh D ng Tu , Ia m I chI IIe I goI cam raI hIen daI, va raI daI gIa cua... nghe IhuaI Ihu bay! MI Ihu vI nua, Irong Iruyen con cho bIeI vo chng nang da an nen Iam ra, Ihuan vo Ihuan chng IaI bIen dng cung can va nhaI Ia bIeI bo vn ra de... dI bun! Nhung chI IIeI nay cung voI vIe c ho c da o da o TIen, cu a vo ch ng na ng, chu ng Io Iruyen nay ra doI Iu Ihuo binh mInh cua nguoI VIeI c, Iuc ay dao PhaI va dao Khng chua du nhap vao nuoc Ia. Do bun ban gIoI nen vo chng TIen Dung Iro nen gIa u co . DIe u da ng no I Ia ho khng bo bo Ia m gIau cho rIeng minh, ma con bIeI Iam cho ca mI vung daI Iro nen Iru phu, IhInh vuong, Ihu huI dan chu ng Iim de n Ia p nghIe p sInh s ng... La m an phaI daI, Chu Dng Tu con dem vn IIeng vuoI bIe n dI bun! Chu ng Io nguo I VIe I c so Iruo ng ve sng nuoc, khng ch phaI huy de danh gIac gIu nuoc ma con Ian dung so Iruong ay de Iam gIau. Hinh anh Chu Dng Tu phong ba noI song Io, gIo Io n Iim de n nhu ng vu ng da I xa Ia kha c hoa c nhu ng Ihuye n Ihuong nhan noI xa Iim de n cho Tha m bun ba n, Irao d I ha ng ho a cho Iha y su gIao Ihuong Ihuo a y da hinh Iha nh va ne n Ihuong nghIep cua nguoI VIeI c da phaI IrIen. LIen Iuo ng de n Iruye n MaI An TIem, nguo I o noI KHNG NH DOANH TAI NC VIT 167 166 BACH THAI BI hoang dao da dem dua hau do chnh Iay minh Irng dI Iay Iua gao, vaI dung voI cac Ihuong nhan nuo c ngoa I da go p pha n chu ng mInh su nha n dInh Iren Ia co co so . Ch de n khI da o Kh ng du nha p va o nuo c Ia, vo I quan nIe m tuo c Iu u ngu : cu ) ct, dnn Iuu tu : \ cI tcn Ihi nghe bun moI bI re rung. Quan nIem Iech Iac nay In IaI hang ngan nam va no ch Ihay dI khI ma Ian gIo Duy Ian dau Ihe ky XX do cac nha nho cap IIen khuay dng ram r Iu Nam ch Bac. Neu MaI An TIem duoc nhan dan In Ia B caI dua Tay Ihi Chu D ng Tu khng ch duo c In ng T cu a da o TIen (Chu Da o T ), ma co n duo c In Ia anh hu ng khaI pha (chInh phu c da m Ia y, mo mang nghe nng, pha I IrIe n bun ba n... nha m phaI IrIen su IhInh vuong cua cng dng). Ta co Ihe khang dInh Chu Dng Tu Ia Ihuong nhan dau IIen cua nuoc VIeI va Irong Iam Ihuc cua nguoI VIeI ng con Ia vI Ihan IInh bao h nghe bun ban. Cung Iu xa xua, IaI ben Da Hoa noI nhin sang baI Tu NhIen ben kIa sng Hng, dan chaI IuoI Iap mI hanh daI Iho Chu Dng Tu TIen Dung. Cac nha bun mI Ian qua day de Ien Ke Cho hoac xung Ph HIen caI hang, ban hang deu dung Ihuyen Ien den Iho vong nay Ihap huong khan cau vo chng ngaI phu h. Va cac quan co nam khng va o duo c De n Ho a, I chu c dang huong ngay IaI hanh daI nay. NgI den nho, cheo Ieo Iren bo sng d c du ng nhung nga y dem ru c ro huong dang, Iap nap khac Ihap phuong Ie baI (Theo CIu Iong Tu -Tcn Iung \ung dnt \n con nguo Le Van Ba NXB Van Hoa 1994). Tuong nho on duc cua Chu Dao T, nhan dan Iap den Iho ngaI o nhIeu noI, nhung quan Ihe van hoa Ihuc Iang Da Hoa, huyen Chau GIang (Hung Yen), cach Ha NI hon 20 km van Ia noI nI IIeng de p va Irang nghIem nha I: De n Chnh (Iu c de n Da Hoa vi nam Iren dIa phan Iang nay); den Hoa (Iuc den Den Da Trach) Ihuc xa Da Trach, Iuong Iruyen day Ia noI ngaI cung vo bay ve IroI; BaI caI Tu NhIen (Ihu c xa H ng Chau), khI dIe n ra Ie h I nhan dan che Ian vang Iong Ia ruoc kIeu Iho ra day dim xu ng nuo c, Iuo ng nhu xua kIa cng chu a TIen Dung vay ma n Ia m noI na y; De n va Iang Thanh Phu, Thanh Mau (xa Van Duc, Ihn Chu Xa) Ia noI Iho ng ba Ihan sInh Chu Dng Tu. HI Iang Da Hoa dIen ra Iu hang nam dIen ra Irong 3 nga y Iu nga y 10 de n nga y 1S Iha ng Ba am IIch; Ia I Ia ng Da Tra ch dIe n ra Iu nga y 10 de n nga y 12 Ihang HaI am IIch voI nhIeu nghI Ihuc Irang nghIem nha m Iuo ng nho on du c cu a vo ch ng Chu D ng Tu . Nhan dan Ia I day co n kIeng go I Ien hoa c go I che ch m I s vI Iha nh Iha n nhu: Iu Ia I; dung dong; IIen Ion; man mun; Iuong Iang... Khng ro Chu Dao T sInh va hoa vao ngay Ihang nao, ch bIeI hIen nay IaI den Da Trach chon ngay sInh Chu Dng Tu (12.8 am IIch); ngay hoa bay ve IroI 17.11 am IIch. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 169 168 BACH THAI BI 2. Qua nhung IaI IIeu dang IIn cay nay, ro rang Iu ngan xua nguoI VIeI Ia da co vI Ihan IInh bao h cho nghe bun ba n no I chung. The nhung, khng hIe u sao na y nay ca c doanh nhan Ia Ia I khng nho den Chu Dng Tu. TaI sao7 Cau Ira IoI nay xIn danh cho cac nha nghIen cuu. HIen nay, Irong Iu gIa hoac co so Iam an ca Ihe Ia Ihay ph bIen nhaI Ia Iho ng Ihan TaI, nhung Iuo ng Iha n Ta I duo c nguo I VIe I Iho Iu bao gIo 7 Ca c nha nghIen cuu Nguyen DaI Phuc Huynh Ngoc Trang da danh nhIeu cng suc Iim hIeu van de nay, Irong Iap TIn n Tn tn nguo ng \n tnnI tuong (NXB Van Hoa 1997) da cho bIeI: Tha I kho xa c dInh duo c Iho I dIe m chnh xa c cu a vIe c Iha n Ta I duo c Iho Iu o xu Ia, nha I Ia khI Iha n Ta I duo c h I nha p va o he Ih ng Iha n ba o gIa Iu c cac Ihan IInh bao h cho gIa dinh. Tuy nhIen, o cac gIaI IhoaI dau Ihe ky XX, chung Ia Ihay Ihan TaI da duoc Iho Irong gIa dinh va da Iro nen gan guI den muc bI nguoI doI dem ra dua coI va chuI bo I. Nguye n An Cu (chu cu a Nguye n An NInh) m I Iuong y n I IIe ng o vu ng Ho c Mn, da vIe I dI IIe n da n o ch Iho chung Th DIa, Iha n Ta I va ng Ta o rang: It gn) Ic Io tIo not cIo, Cu to gnu co o n ong. (Theo Huynh MInh: Cn InI xun \n nn), Ir 168) ng D Sau MoI /o Iang ng Van, huyen Cho Gao nay Ihuc Inh TIen GIang) Ia mI nguoI nhIeI Iam dong gop IIen bac cho phong Irao Duy Ian o Nam Ky h I da u Ihe ky na y. ng sa ng Ia c ba I Iho VInh Ihan TaI nham phe phan nhung ke gIau co ma khng xua I IIe n do ng go p cho vIe c ngha Iu c bay gIo. O do Ihan TaI da bI ng D cho xaI IIen chan: I. I. tInn Tn tIct qun ngu, Nguo :no nIoc tu, c ton u. Vng Ioc uot ngun, n qunn tu. In) n) uong xc, no tInt Iu. NIn n co tIcn \nng \o nc, Nuoc ngIco Iong gu dcu cung xu. Hcn cI tot c on ton gIc, IIong o dnu n \o dn cnu. (Theo Huynh MInh: InI Tuong xun \n nn)) Qua cac gIaI IhoaI nay, chung Ia Ihay Ihan TaI da Iho chung voI Th DIa khng phaI Ia Iruong ho p ca bIe I cu a Nguye n An Cu ma ca vIe c duo c Iho duo I da I cu ng vo I Th DIa nhu Iruo ng ho p ng D Sa u Mo I mIeu Ia :uo t c o n ton gIc ; va duo ng nhu cng nang cua vI gIa Ihan chu ve IIen IaI nay van chua IhaI su Iach khoI In Iy phn Ihuc cua Th DIa (ng DIa) m I gIa Iha n v n co cng nang pho Iro cho gIa chu duoc mua, gIau co. CuI Ihe ky XIX, su phan bIeI gIua Than DaI /TIo TInn) va Tn TInn van chua Ihuc su ro reI. Trong In Nnn quo c nn tu \ (xua I ba n 189S), Ia c KHNG NH DOANH TAI NC VIT 171 170 BACH THAI BI gIa Huynh TInh Cua caI ngha TIo TInn va Tn TIn n de u Ia TIn n dn t, tIn n gu tc n n c (Tom II, Ir 336). Su nhap nhang xem ra v Iy nay IaI duoc Ihu c Ie cng nha n: nguo I Ia Ihuo ng Iho chung ng DIa va Ihan TaI cung mI ch va cu nhu Ia haI vI Ihan nay Ia mI cap dI khng Ihe nao Iach roI duo c! HIe n Iuo ng ph bIe n na y co ngu n g c Iu In Iy c xua ve Ihan DaI goI Ia ong In, TIo tInn, TIo dn... VI Ihan nay co haI cng nang: mI Ia Iha n ba o h cho m I dIe n Ich da I daI na o do (ne n nha, vung vuon, xom ap...); va haI Ia In Iy sInh sa n (hoa ma u, nng sa n...) cu a da I Iheo In nguo ng phn Ihuc. NoI cach khac Th dIa cung Iam cho chu nha phaI daI, gIau co (duoc mua, bI Ihu...). Do Ia In Iy cu a Iho I nng nghIe p co n Ia hoa I d ng san xuaI chnh yeu, nhung ve sau, kInh Ie hang hoa phaI IrIen, Ihuong nghIep cang Iuc cang co vI Ir quan Iro ng Irong hoa I d ng kInh Ie Ihi IIe n ba c, vang Ia dau hIeu cua su gIau co chu khng phaI Iu a IhIen, ru ng ma u Ihi con nguo I ca n m I hinh Iuo ng mo I chuyen Ira ch cho vIe c pha I Ia I: ng Iha n TaI. NoI IaI mI IoI: ng DIa, Ihan TaI Ia haI maI cua mI van de. ng DIa Ia ), Ihan TaI Ia :u; va haI ng Iho chung voI nhau Ia ) :u \cn dung cua IhoI daI ma nng Ihuong con dong vaI Iro quan Irong Irong co cau kInh Ie quc dan. NoI Iom IaI, dua Iren IaI IIeu Ihu IIch I oI neu Iren, chung Ia Ihay rang Ihan TaI duoc Iho Iu Iu cuI Ihe ky XIX va den dau Ihe ky XX da Iro nen mI gIa Ihan ph bIen va gan guI voI cac In d cua minh. DIeu nay xem ra co phan phu hop voI nhung bIen dI ve kInh Ie xa hI cuI Ihe ky XIX dau Ihe ky XX, gIaI doan IIch su ma nen kInh Ie hang hoa phaI IrIen va phong Irao Iranh Ihuong da duoc day Ien boI Iang Iop dIen chu Iu san VIeI Nam, Iheo do nghe nghIe p doanh Ihuong da khng co n bI da nh gIa Iha p nhu Iho I phong kIe n Iruo c do (Ir. 1113). Nhu Ia da bIeI, Iruoc do, ng Ihan TaI nay duoc Iho bang Iranh ve va dan ph bIen nhaI Ia Iho ba ng Iuo ng. Co m I dIe u Ihu vI Ia Iuo ng na y duo c Iam bang nhIeu mau ma, chaI IIeu khac nhau, khng Ih ng nha I, ma u sa c sa c so Irng de p ma I... Ihuong duoc daI o chnh phong, maI huong ra ngo. Tuong ng Ihan TaI ph bIen den nI, ngay ca Iu ba n Ihu c Ia ben Ie duo ng, Iren Iu knh nguo I Ia cu ng chung m I ng. Va ng Iha n Ta I na y cu ng de Inh, vuI ve vi Ia Ihay chu nhan dI Iuc con m I cho m I dIe u Ia da u Io c ca m va o Iay! 3. Ma mun Iam an, bun ban Ihi phaI co vn, co IIe n. Tu khI nuo c Ia du c IIe n Ihi d ng IIe n cu ng dan dan dI vao ca dao, Iuc ngu. Neu khao saI Ihi Ia se Iim ra nhu ng dIe u ra I Ihu vI. Nay ch xIn Iuo I qua. Co mI IoaI IIen khng he co IhaI, ch xuaI hIen Irong Iruyen c Ich nhung da dI vao ca dao Ia d ng IIe n Va n LIch. Chuye n ra ng: Nga y xua co mI nguoI IaI bun gIau co Ien Van LIch, Inh hay ghen, vo Ia MaI IhI. Nga y kIa, m I nguo I da nh gIa m KHNG NH DOANH TAI NC VIT 173 172 BACH THAI BI den IaI ben Ihuyen, xIn IhI mI mIeng Irau. Dang ngu, gIaI minh Inh gIac Ihay vo dua Irau nguoI khac, ngo Ia dI ben co Iinh y nen y nI ghen dung dung rI Ihang Iay duI vo dI. Sau, MaI IhI ke I duyen vo I nguo I da nh gIa m na y. Nga y no , Iha y dan ga den m Ihoc, nguoI danh gIam Iay nhung Iho I va ng Irong Ihu ng khau cu a vo ne m ga , nhung nem manh qua nen vang vang Iun xung sng! MaI IhI chi chIe I: Sao anh ngc Ihe! Co bIeI vua nem maI caI gi khng7 Anh Ia IhaI Iha: Cha bIeI! MaI IhI ca ng dIen IIe I: Vang day! Anh Ia cuoI : Bau gi! KhI baI ca o vung kIa II Ihay Ihu nay nhIeu Iam, nhung khng bIeI Iam gi nen vuI bo IaI... Nghe noI, MaI IhI hI ha bao chng dua den noI. Qua Iha I Ia va ng, Iren co kha c hIe u Va n LIch. ThI khng ngo day Ia s vang cua nguoI chng cu, do mI chuyen dI bun gap bao, dam Ihuyen... Tu do , ho Iro nen gIa u co va duo c nha vua phong cho chuc quan Ihue vu. Ngay no, Van LIch den np Ihue, khng ngo nguoI ngI Iruoc an Ia vo cu cua minh! Y xau h quay ve, Iam gIay ke khaI IaI san bIeu cho MaI IhI noI Ia chuc II Iam ngay xua rI dam c Iu Iu . Truo c ca I che I na y, MaI IhI cu ng h I han, Iau vua xIn Iay Ioan b IaI san cua Van LIch duc mI IoaI IIen goI Ia IIen Van LIch rI dem phan phaI cho dan ngheo. Qua cau chuye n na y co m I chI IIe I cho Ia bIe I day Ia nhu ng d ng IIe n duo c du c ba ng va ng. Ma Iha I Ia , ra y vo vi hIe u Ia m, sau khI hIe u ra su vIe c pha I Iu Iu Ihi nga y nay qua ... chuye n hIe m co ! Ne u can cu va o ba y co Iha I xua I de ra y vo cu a Iho I xua: khng con; dam daI, IuoI nhac; khng hIeu knh, cham so c cha me ch ng; ngoa ngoa I Ia m dIe u; Ir m ca p; ghen Iung; co a c Ia I Ihi ro ra ng MaI IhI bI oan nen Van LIch moI co quyeI dInh nhu Ihe chang7 Trong dan gIan de n nay va n co n Iuu Iruye n: Iong tcn Vnn IcI tIcI on cIu \nng AnI tcc cong nnI gn o \o co nnng n) nu n) go co n) cIong dnu? Ic nnI gu do tn cnu ngIn \nng Nn tn nnI dot cIo nnng Con nn tn nun gn onn o tIc Xun n no no tIc tIc n) go c Ion tno cIn cIo n? n) go nnng dn ngIc n C nnI gIc non, cInn \n cIng cIno! Trong Io I an IIe ng no I cu a dan gIan co nhIe u cau IIen quan den dng IIen. Ve suc manh cua dng IIe n Ia Iha y co nhu ng cau Iha I a n Iuo ng nhu tc n d tuoc, nuc tIuoc d :nu, tcn dcn dnu nnu dcn dn), ncn nc dnn tonc to gn), dong tcn Iong Inn, Iong Io; dong tcn Ico dcn Ico KHNG NH DOANH TAI NC VIT 175 174 BACH THAI BI to n t nguo , do ng tc n nIu nc ng tIt cIn, o d gnu, o d tcn; ong tong Iong tcn, ong tong tc nI, co tc n nun tcn cu ng duo c, cI ng g tuo tot ng \nng, cIng g cI :u no nnng ng tcn, co tcn cInn \nn nguo Inu, co nc co dnu cInn \nn c Icu... Tham ch: Vn dco tu nc c c No In no qun) nguo ngIc nn nn nhung: Tong ung cIng co not dong Io no nIu ong cIung cIng tIcn ngIc Luc co tcn Ion nIu n, Iong tcn dn nIu \cI, co tcn Ion nIu nn nn, Iong tcn dn nIu dong dong, Ion nIu tcn, Iong tcn cung dn; dn nIu cIo co o /un) cung Ion... Van bIeI dong tcn cn Iuc uot, nhung kIem IIen bang cach nao moI Ia dIeu dang noI. ng ba Ia cho rang: tcn uon tcn nn tI dc tong nIn; tcn co tc n n c dc n ngon duo ng, y mu n no I IIe n kIe m duoc Iu saI phaI do den khng phaI Ia dng IIen chnh dang, khng chong Ihi chay no cung dI no n ra dI, khng gIu Ia I duo c. TI Iu ng nghe nhIe u chu de Iuyen b ra ng, nhu ng d ng IIe n do Iru ng de ma co, ch dem ve xay m ma ng ba may ra con gIu duoc, chu Iruoc sau cung IoI IaI vao Iay chu de! Nghe ma nI da ga! VoI nhung nguoI co nhIeu IIen, Ia nghe v von tcn du, tIoc nuc, tcn dn) gnc, nc dn) nong, tcn Io, nc dong, tcn ngIn nc \nn, tcn o, tIoc dong, tcn tn, nc cIuc, tcn ong, nc cIn)... Con nhung nguoI phaI gIaI gau va vaI kIe m Iu ng xu, Iu ng ca c nguo I Ia no I IIe n ha ng xao... Nhung nguoI dI vay IIen, Ihng Ihuong co Iam Iy tc n ng n, n t dn , Io Ia ng khng Ira duo c no vi tcn nn, n cIn), n nc dc n con! VoI nguoI ngheo tcn \no nIn Io nIu go \no nIn tong nao Ia: Iong n, dong gu cIo cIong Iong tI nI tnng no dong no gIc Tong nnI cIng tIn) nnI \c unn dn, qunn ngn gu d dnn dnn Trong khI do tcn \no nIn qunn nIu tInn \no o hoac Io n nc, Inc n tcn! Co IIe n Ihi pha I bIe I ca ch su du ng IIe n, nen dem ra kInh doanh vi tc n tong nIn tc n cIu n, tc n n Io cun tcn dc... Cam dng IIen dI mua hang pha I bIe I Iu a cho n va I du ng xu ng vo I d ng IIe n bo ra, chu dung nhu aI kIa: Tcn tnI nun \o nun \nng Mun In cn tIo, nun nnng ngnn ngo va khen: Tcn cI nun duoc cn tuo Mun nu no In, nun nguo no nnng Trong mua ban phaI song phang tcn co dong, cn co con, tcn tno cIno nuc, tcn tno n, gn KHNG NH DOANH TAI NC VIT 177 176 BACH THAI BI t n), tcn tn nn nIo, dung quen c tcn n t, d t tc n cIu... ng ba Ia cu ng khuyen do ng tcn d tuoc dong tcn Ion, dong tcn d :nu dong tcn dn...; che baI nhung ke ncn tcn qun cun :o, ncn tcn xuong no Iong duoc xcn tn...; che cuoI nhung aI tcn uoc dn )cn o o; tno cIo tIn) o dnn o \no nnI, tcn Iong not dong, nuon n Iong Iong Iot, tcn co t tIt nuon nIcu, tcu tcn nIu nuoc... Van bIeI IIen Ia quy, nhung tcn n gncI, ngn n \nng, dung bao gIo tInn \nng o ngn, tcn tn, nInn ngn tn n, tc n tn In nInn ngIn, tc n cu n nIu nuo c tIu) tcu... Tcn tn nn) do nn do NgIn nInn gn gu ton do \o nInu Nhu ng Io I khuyen na y khng bao gIo Ihu a. Trong Iinh yeu dI Iua khng I nguoI Iam vao canh tnI ngIn do tn cII tIc tIo cung ch vi: Iong tcn cIcc dun Inn ) TIc d duong tIc, cInng d duong cInng Trong quan he Iinh cam khI da co dng IIen IoI vao, kho ma ben vung: CI cn Icn tInt n Icn Inn dcn dong tcn nnt cn cI cn Neu aI cung quan nIem tcn tn nIu Inn tIo, nInn ngIn to tIcn n, IIen bac nhu daI buI, nhan ngha Iua nghin vang Ihi dau den nI... LuoI qua dI neI ve vaI Iro cua dng IIen Irong ca dao, Iu c ngu Ia Iha y d ng IIe n da do ng m I vaI Iro heI suc quan Irong. Du can IIen, bIeI IIen Ia quy nhung ng cha Ia cung co IhaI d ro rang: Irong nguoI co ngha hon Ia Irong nguoI co nhIeu IIen! Do cung Ia ban Inh va IhaI d cua ke s duong Iho I nen Irong Iho van IhI phu Ia Iha y I co baI vIeI ve dng IIen, neu co chang cung Ia caI nhin khInh mIeI. Chang han Irong VnI dong tcn, nha nho IaI hoa Nguyen Cng Tru ha buI: Iuong on :on, cIo gnt :nn nn NgIc xoc xncI, n go Ion nun tIunn! Ic tn o dn \no Iuong \nn dnt IIong nguo, cung nnt \o co cn)! Nghe chua chaI, don dau cho nhan Iinh Ihe IhaI khI dng IIen da chen vao quan he cua dI ben. Chnh vi cam ghe I d ng IIe n, Irong cau d cu a dan gIan Io I Ie Iha I quay qua I. M I cau do c Ien cu nghe nhu dang day nghIen, chi chIeI: Cn g tIong nn tIong dot Iot nn dot dc Ic nn dc Iong Hong nn Iong \uong Vuong nn \uong InI ton Ton nn ton dct? VIeI ve dng IIen ch co dam cau, khng nhung mIeu Ia duoc hinh dang ma con bay Io duoc IhaI d mIeI IhI nhu Ihe qua IaI Iinh! KHNG NH DOANH TAI NC VIT 179 178 BACH THAI BI HIen nay, dng IIen da bIen hoa duoI nhIeu hinh Ihuc khac nhau, vi Irong qua Irinh dong vaI Iro Irung gIan Irao dI Ihi no con gIup cho nguoI Ia Ihu c hIe n m I hoa I d ng da u Iu, In du ng... Qua do nhu ng va I Ihe kha c cu ng do ng vaI Iro Iuong Iu nhu IIe n Ie cu ng da xua I hIe n Ia chI phIe u, Ihuong phIeu, hoa phIeu, Ihe In dung v.v... 4. Nhu da noI, mun Iao ra Ihuong Iruong Ihi phaI co vn. Co ot no got ncn Io, cn \on on n; mun kIem IaI nhIeu Ihi uon tnn goc, nn tn n ngo n chu khng qua Irung gIan. Thng Ihuong nhung nguoI bun ban nho, vn I Ihi ho uon gn nI n n ung, uon tIu ng n n nct,uon nguoc nn xuo Iham ch uon dnu cIo, nn cuo cIo, Ian Iao uon 5o nn Tnn, nn ngn) nn dcn hoac: Nun dcn nn n cung cIong Nun dcn \c :nng gnnI gong n d. Chua ke gap Iuc cIo cIun Io, c c dn dcn; bun ban dau phaI Iuc nao cung xuo cIco nn nn, nun nn) nn dt ma IhaI Ihuong Iuy Iuc nhu uon tnu g nng, uon dnng g nun hoac: It Inng nIung n cung nnI I Inng g nIung tIong nnnI qunng gn. KIem duoc dng IIen qua cung chay mau con maI. Chang Iha nhu vay, con hon nhung ke nn non nuo ncng,n nIu ong cuon, uong nIu ong co, nn nIu nco nun, khoac Iac mI IaI de n Iro I n n to Iong no TIcn o, n n n ng cIo to , n n :n n cIo TIcn o, huenh hoang uon nn) nn go nhung Ihuc ra cha Iam nen Iro Irng gi! Dan gIan cung che cuoI nhung ke uon Iuong nn Inn, nn ton nuo ncng, nn Inn uon :on, nn tIt uon nguo... Ta I nhIen, khI bun ba n Ihi aI cu ng mu n co v n Io de bun Ion, nhung tIu)cn on tI :ong on, phaI Inh Ioan, Iao Iam kh Iu nhIeu hon: ng cn n n tcn :n \n ng, cn n cn nc, n cnng cn o ng c nn tong xo to, t n, t nc, t o, t nn. Co phaI vi Iam Iy nay ma nguoI VIeI xua I co nhung cua hIeu Ion, nhung nguoI bun dng ban Iay uon \nn nn ngIn chang7 Ma khI bun ba n Ihi khng nen ba n rIeng Ie , pha I uon co Io , nn co tIu)cn va Ihuc Ie da cho Ihay nguoI IIeu dung cung mun den nhung noI bay ban nhIeu maI hang, de chon Iua; hoac nen chon nhung dIa dIem bun ban Ihuan IoI nhu nInt cnn tI, nI cnn gnng. Bun ban noI cho, dng duc nguoI qua ke Ia I; ga n sng, noI Ia p na p nguo I Ien ke xu ng Ihi moI co Ihe uon g cInu, cnu g cIo, uon not nn nuo... Nhung nguoI bun ban khn ngoan, chang bao gIo nun tnu, n n cIn , nun \n , n n n o ngha Ia dau Iu Ion nhung IaI Ihu ve nho gIoI, KHNG NH DOANH TAI NC VIT 181 180 BACH THAI BI khng Iuong xu ng vo I mo n IIe n Io n da bo ra; hoa c bun ban ma khng bIeI dIeu nghIen IhI Iruong, Iim hIe u so Ihch cu a nguo I IIeu du ng Ihi na o kha c gi nn qunt nun dong, uon Iong nun Ic... Co nhung maI hang ma IraI qua nam Ihang, nguoI bun ba n co kInh nghIe m nhu n n gn cng ngn ) go, nn cIo cng ngn) nun vi IhoI IIeI ay ban khng duo c gIa ... Bun ba n Ihi pha I ngh de n d ng Ia I, nhung n n tu ) cIo n, n n \o n tu ) no, tong \on tI nn, ngon \on tI uong... Mu n gi Ihi mu n, Irong vIe c bun ba n pha I bIe I Inh Ioan, on con tonn nn con tnu, ut :n gn cIct; khng nen nn o tnu cnI uong, nn o nun dc \c cn), nun qunn tnn, nn qunn tu, nn cn nu tIu)cn! Va dIeu quan Irong Ia phaI bIe I IIe I kIe m, chu co do ng nn o xn o do ng n ), o c ngn cn dn Ihi co Iuc cung... sap IIem, co Iuc nn \o do con! ng ba Ia Ihuong dan do uon tnu, nn c Iong ng n dc In tcn, In tcn no gn u, co cn u no co , nng nI t cI t ... Va khI da co IIen Ihi phaI dung IIen nhan rI dau Iu Ihem cho cng vIe c kInh doanh, vi tc n tong nIn tcn cIun, tcn n cun tcn dc, neu cu bo bo gIu Ia y Ihi khng khe o cu ng ch Ia tc n du tIo c nu c. LaI co cau ma ng ba Ia canh gIac uon cIung \o Iuc ong, tnu \o cIung \o Iuc ong. Trong Tuc ngu uoc gn cua Le Van Hoe co gIaI Ihch: Duc ng Ia IIeng nm In xung cac ng Hoang (Iuc anh em ba con voI nha vua) IhoI xua, Ihe Iuc d nhIen Ia Io IaI Iam, nhan dan aI cung knh so. Bo vn bun chung voI Duc ng Ihi duoc IIeng Ia gIao IhIe p dI Ia I vo I nguo I quye n quy , nhung cha ng duoc IoI Ic gi, ch bI IhIeI IhoI, vi bao gIo cung phaI nhuong Duc ng phan hon, minh chIu phan Iep. Cau nay, daI y khuyen nguoI Ia ve vIec gIao IhIe p bun ba n ca n pha I suy Inh Io I ha I IhIe I Ihu c, khng nen chung caI danh gIa hao. Ngay nay Ia Ihuong noI IncI Inng n tIuong dc, \u ong IncI dcn, \un ong IncI d Ihi Irong dan gIan cung duc keI Ihanh kInh nghIem quy bau: nn Inng cIcu IncI, nn no cIno IncI phaI bIeI hoa nha, kheo Ieo o no qunn tc n, tIu ng tIo c, o no nIu nc n cInu, gco \n ng, chu noI voI khach nhu nu duc cInn nn cn), n cIun ncn do, no cIun ncn o... Ihi bun voI ban Iam sao Ihanh cng duoc! Cung dung quen nn cIu nnt no Inng, II nhaI tcn tn nn nIo, tcn tno cIno nuc... Khng nen nn Inng no tIncI, nn IncI tn c ma ch nen tIun n nun \u n n n. Co nhu va y mo I gIu duo c kha ch ma qucn n t d t In ng... Trong Ihuong Iruong, dI khI nguoI bun ban phaI bIeI chap nhan nhung Iinh hung ngoaI y mun nn c con Ion dc n, nn tong nn tnng, nn :n nn ngun, nn do nn tIno, cIng duoc n cung n duoc \on, tIn nn o con Ion xncI o \c Iong... Ia cu ng khng ngoa I mu c dch Ihu h I dng vn nhanh, con hon Ia maI Irang. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 183 182 BACH THAI BI Khng ch Iruyen IaI nhung kInh nghIep Irong bun ban, ma ng ba Ia con nhan manh den dao duc Irong kInh doanh. Van bIeI rang, vn IIeng cua minh co bao nhIeu Ihi minh bun bay nhIeu, nhung ngaI Iuc Iung Ihi dau co vay nhau cung Ia Ie Ihuong Iinh. Ma dIeu quan Irong nhaI Irong kInh doanh van Ia chu In: Mnt tnu tI n tnu tnu NIung qunn cuo no co gnu Ion n Mun Iam an Iau daI voI nhau Ihi dung quen co \n) co tn no tIon ong nInu. ChI em bun ba n vo I nhau pha I Iu y Ihu c su Iuong quan qua Ia I cua cac nganh hang, co Inng to no to Inng n, \cc to Iong ng nc; nnI duc, co nc nc cIng ng to, chu dung Inng tIt ngu)t Inng cn va cung dung Inng ton Inng cn voI nhau... Da o du c Irong kInh doanh Ihi nhIe u, khng Ihe chap nhan aI do tco dnu dc, nn tIt cIo, nn nuo dng gn nn nu, nn nnt cun gn nn cnn... Co nguo I ba n Ihi co nguo I mua, cu n gu n cIo n tIcI tI nun. Ma bIeI mua hang ngh cho cung do cu ng Ia m I... nghe Ihua I, cu ng nhu nghe Ihua I ba n ha ng va y! chu khng khe o tc n cInI nun cn tIo. Ch co nhung ke daI dI moI: Vnng nuo cIc dt Iong nun Mun n) \nng n) tIct tIun tn duong Hoac nun nco tong , Io gn tnu :nu u nn... IoI dan do nay chang bao gIo Ihua ca. Cac maI hang ph bIen IhoI xua deu duoc nguoI IIeu dung Iruyen daI kInh nghIem nhu: Mun tIt tI cIon ncng nong In) cIong tI cIon con tong nIn no ... Mun cn tI In xcn nnng Mun nu xcn cuong no tonn Iong nInn ... Hoac nun tnu xcn \o, n) \o xcn no,nun tnu xcn :ung, nun cIo xcn cInn, nun cun xcn cnng, nun cn xcn nnng. Thng Ihuong, nun nInn, nn Iong nInn nen nguoI mua khn ngoan Ihuong phaI ki keo, mac ca hoac doI Ihem Iha I de co Io I cho minh nun tI tIcn, cIcn tI cIt Ia vay. Mun mua hang II Ihi phaI dau buI cho cun ngon n dc cIo tun. KhI mua Ihi Ira IIen ngay, dung mua chIu, vi c tcn nt, dt tcn cIu... Tu c ngu Ia Iu I khn cu a ng cha Ia, duo c du c ke I IaI Iu ngan nam qua, chu yeu bang phuong Ihuc Iruye n mIe ng. RIeng Irong Ia nh vu c kInh doanh, co nhung cau phan anh Iam Iy, kInh nghIem bun ban v.v... nhung raI IIec cho den nay van chua co aI bo cng ra suu Iap, nghIen cuu nham IIep Ihu co chon Ioc nhung kInh nghIem quy bau ay du ra do I Irong m I xa h I nng nghIe p, de va n du ng Irong doI sng hm nay. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 185 184 BACH THAI BI 5. HIen nay, Iren daI nuoc Ia ben canh nhung Ie h I c Iruye n duo c I chu c Iu ha ng nga n nam nay, co n co nhu ng nga y Iruye n Ih ng kha c ch ra do I Iu sau ngay 2.9.194S, Iuc nuoc nha gIanh duoc Dc Ia p. Ra do I ga n day nha I Ia Nga y Iho VIe I Nam. Tu cam hung baI Iho Nguyen IIeu (Ram Ihang gIeng) cua nha Iho H Ch MInh: In dn ngu)cn tcu ngu)ct cInI \cn Xunn gnng, xunn tIu) tc xunn tIcn Ycn n tInn xu dnn qunn :u In nn qu) n ngu)ct nnn tIu)cn dIch ngha: In xunn ong ong tng :o 5ong xunn nuoc nn nnu to tIcn xunn Cun dong nn nc \cc qunn IIu)n \c nt ngnt tng ngnn dn) tIu)cn (Ban dIch cua Xuan Thuy) Nam 2003, Ian dau IIen HI nha van VIeI Nam chon ngay ram Ihang GIeng hang nam Iam Ngay Iho VIeI Nam va da duoc Nha nuoc chap Ihuan. Vo I mu c dch In vInh nhu ng doanh nhan, doanh nghIep bIeI Iam an vi muc IIeu Dan gIau Nuoc manh, bao IonnI nInn 5n Con s 38 (ra ngay 1420.4.2004), do ba Nguyen MInh HIen Iam Tng bIen Iap, da chnh Ihuc khoI xuong Ngay doanh nhan VIeI. Trong baI bao co doan vIeI Ih ng IhIe I: Sau khI Iuyen b dc Iap, ngay 13.10.194S, Chu IIch H Ch MInh dua ra IoI keu goI: Trong Iu c ca c gIo I kha c Irong qu c dan ra su c hoa I d ng de gIa nh Ia y ne n hoa n Ioa n d c Ia p cu a nuo c nha , Ihi gIoI cng Ihuong phaI hoaI dng de xay dung mI nen kInh Ie IaI chnh vung vang va IhInh vuo ng. Chnh phu nhan dan va II se Ia n Iam gIu p gIoI cng Ihuong Irong cng cuc kIen IhIeI nay. Nhung nhu ng dIe n IIe n IIch su sau do da da I gIo I cng Ihuong Iha nh m I Ioa I cng dan ha ng haI, co khI co n bI dua ra kho I gu ng quay xa h I nhu Irong nhu ng nga y ca I Ia o cng Ihuong nghIe p 1978... va Iu doanh nhan khng co Irong Iu dIe n IIe ng VIe I; khng dau Iren Ihe gIo I nguo I doanh nhan Ia I nga I cng khaI Ia I sa n nhu vIe I Nam. Ta I sao7 MI Iram nam sau ngay ra doI cua phong Irao Duy Ian, mI quc gIa Iung danh Ihang nhung cuong quc sung so nhu VIeI Nam van nam Irong dang cap nhung nuoc ngheo kem. Theo du IIeu GDP 2002 cua WorId Bank, 80 IrIeu nguoI VIeI Nam (dung Ihu 13 Ihe gIoI ve dan s) ch Iam ra mI Iuong IaI san IrI gIa hon 3S Iy USD. Khng dam so sanh voI nuoc cung dan s nhu Duc (gan 2.000 Iy USD), Ihi ngay Irong khu vuc co PhIIIp pInes voI dan s Iuong duong cung Iam ra duoc gap dI IaI san do. NhaI Ban ch maI 23 nam de Iu hoang Ian d naI cua mI nuoc baI Iran chnh Ihuc dung vao hang ngu sIeu cuong (1968), con VIeI Nam 30 nam hoa binh dang IuI hau. La mI nuoc duoc IhIen nhIen uu daI, co dau mo, dan s KHNG NH DOANH TAI NC VIT 187 186 BACH THAI BI dng, nhan Iuc Ire, chnh IrI n dInh, cau hoI IaI sao VIe I Nam nghe o Iy ra pha I Ia Ta I sao VIe I Nam khng gIau7. Uoc mo sanh vaI cung cac cuong quc nam chau da duoc ba Ihe he nam Iong Iu IIeu hoc ma uoc mo van ch Ia mo uoc, Iham ch vIec sanh vaI ngang hang voI Iang gIeng con chua Ihu c hIe n duo c. Mo I du a Ire VIe I Nam de u co quye n duoc huong nhung dIeu kIen sng, hoc Iap, cham so c su c kho e va co h I Iha nh nhan Iuong Iu nhung dIeu kIen ma mI dua Ire cac nuoc phaI IrIen co duoc. Nhung aI se Ihuc hIen dIeu ay neu khng Ia doanh gIoI, nhung nguoI khI Iam gIau cho Iu I IIe n cu a minh, cu a cng Iy x nghIe p minh mI IrIeu dng Ihi cung co ngha IaI san cua ca quc gIa duoc cng Ihem con s mI IrIeu7 Va khng gi quang ba cho dan Ic re ma hIeu qua bang mI chIec ao so mI ban o My hay chaI nuoc mam xuaI sang NhaI Ban mang nhan made In VIeInam. The nhung, Inh den heI nam 2003, ca VIeI Nam moI ch co 120.000 doanh nghIep, Iuc phaI 800 nguo I mo I co I doanh nghIe p. Ty Ie na y o SIngapore Ia 4 nguo I,DN, U c Ia 21 nguo I,DN, Trung Quc Ia 200 nguoI,DN. C gang Iam, den nam 2010 cang moI co S00.000 doanh nghIep, IaI nhIen khI ay dan s da khac nen Iy Ie cung se kha c. Chu ng Ia Ihuo ng mm cuo I khI nhin Ia I pha sau minh chu cuoI sao nI khI nhin sang haI ben, bo I Ihe gIo I ben ngoa I va n IIe p Iu c chuye n d ng ve pha Iruoc voI Ic d ngay cang nhanh, va nhung buoc chap chung cua chung Ia Irong kInh Ie IhI Iruong chang Ia gi so voI Ic d nuoc ruI cua hang xom. Nhung de co Ihe chay duoc va chay mI Iuc mI nhanh hon, khng ch can mI dI gIay II, khng ch can xuaI phaI dung Iuc, chon chnh xa c duo ng cha y, ma co n ca n ca nhu ng Io I ho reo c vu. Mang su nghIep gan bo cung van menh dan Ic, doanh nhan VIeI van chua nhan duoc nhung gi ho dang ra phaI co o vI Ir dau song ngon gIo cua Ihuong Iruong quc Ie. Thu Iuong Phan Van KhaI Iung goI doanh nhan Ia chIen s cua IhoI binh, ma da Ia chIen s Ihi raI co Ihe phaI hy sInh: vo no, Ian gIa baI san, Iu II... Se con nhIeu vIec phaI Iam: caI cach hanh chnh, caI IhIen mI Iruo ng da u Iu, ca I IIe n he Ih ng pha p Iua I... nhung Iruo c he I, pha I xo a bo cho duo c dInh kIe n ba I cng ve mI Iop nguoI dang chIen dau vi Iuong IaI phu cuo ng cu a dan I c, ma m I Irong nhu ng ca ch Ia m, Iheo ba o IonnI nInn 5n Co n Ia cho n ra m I nga y Irong nam de In vInh ho, nhu chung Ia In vInh Ihay Ihuc, nha bao, nha gIao... bang cac ngay 27.2, 21.6, 20.11... do Ia mI ngay co Ihe Iay Ien Ngay Doanh nhan VIeI Nam. Cung voI sang kIen Iim ngay In vInh doanh nhan VIeI, bao IonnI nInn 5n Con da de nghI cho n nga y S.3 nga y Iha nh Ia p Cng Iy LIen Tha nh vo I 4 Iy do: 1. La cng Iy da u IIen cu a nguo I KHNG NH DOANH TAI NC VIT 189 188 BACH THAI BI VIe I Nam; 2. Day Ia bIe u Iuo ng cu a su chuye n bIe n nhan Ihuc Irong chnh Iang Iop cao nhaI cua xa hI (s) ve chuc nang kInh Ihuong; 3. LIen Thanh Ia I chu c kInh doanh ra do I Iu y ch Iu cuo ng cu a dan Ic, raI can duoc IIep nI Irong Ihe he doanh gIa hIen daI; 4. LIen Thanh co cng raI Ion Irong vIe c gIu p Nguye n Ta I Tha nh xua I duong Iro Iha nh nha cach mang H Ch MInh chung Io su gop maI Iu dau voI vaI Iro khng Ihe IhIeu cua doanh Ihuong VIe I Nam Irong IIe n Irinh IIch su hIe n da I. NgoaI ra cung co nhIeu y kIen khac nhau dong gop ve vIec chon ngay Doanh nhan vIeI Nam. Nhan noI ve Cng Iy nuoc mam LIen Thanh, moI cac ban doc IaI may van Iho mc mac cua nhung nha nho cap IIen dau Ihe ky XX ma chung II vua suu Ia m duo c. Khng ch qua ng ca o cho sa n pha m phuc vu cho nguoI IIeu dung mI cach kheo Ieo, ma qua do con guI gam khaI vong Ion Iao hon: NgIcn cuu cIo cung Ic \c :nI, NIut tIo nuoc nn Ho Icn TInnI. Muo to Nnn no nnI tu tInn, Cn cn Iong n nt o tnI. Iuo I Ion nc cn tInI ngo, TInn \no cot tu) to \n nnI. c Nnn In ngn xun n tIc, Tu co Cong t) no nn tnI. Nhu chung Ia da bIeI ngay 20.9.2004 IaI Ha NI, Thu Iuong Phan Van KhaI da ky quyeI dInh s 990,QD TTg: DIeu 1: Hang nam Iay ngay 13 Ihang 10 Iam Ngay Doanh nhan VIeI Nam. DIeu 2: VIec I chuc ngay Doanh nhan VIeI Nam hang nam pha I IhIe I Ihu c, IIe I kIe m, hIe u qua , Ira nh hinh Ihuc, bao dam cac yeu cau sau: GIao duc Iruyen Ihng yeu nuoc, Iu cuong, chu dng cua dI ngu doanh nhan, dng vIen phong Irao IhI dua san xuaI, kInh doanh, nang cao ky IuaI, dao duc, van ho a kInh doanh cu a ca c doanh nghIe p, doanh nhan; BIe u duong khen Ihuo ng ba ng ca c hinh Ihuc Ihch hop dI voI cac doanh nghIep, doanh nhan kInh doanh gIoI, Ihuc hIen II chu Iruong, duong II, chnh sach cua Dang, phap IuaI cua Nha nuoc va cac I chuc, ca nhan co Ihanh Ich Irong vIec xay dung va phaI IrIen doanh nghIep. DIeu 3: QuyeI dInh nay co hIeu Iuc IhI hanh ke Iu ngay ky. DIeu 4: Chu IIch Phong Thuong maI va Cng nghIe p VIe I Nam can cu ca c quye I dInh hIe n hanh huong dan I chuc Ihuc hIen QuyeI dInh nay. DIeu S: Chu IIch Phong Thuong maI va Cng nghIep VIeI Nam, cac B Iruong, Thu Iruong co quan ngang B, Thu Iruong co quan Ihuc Chnh phu va Chu IIch Uy ban nhan dan cac Inh, Ihanh ph Iruc Ihuc Trung uong chIu Irach nhIem IhI hanh QuyeI dInh nay. Ngay Doanh nhan VIeI Nam ra doI Ia mI su kIe n da ng ghI nha n, nha m pha I huy vaI Iro , Iruye n Ihng cua dI ngu doanh nhan VIeI Nam, dng vIen cac Iang Iop xa hI Irong vIec gop phan xay dung va phaI IrIen doanh nghIep, dI ngu doanh KHNG NH DOANH TAI NC VIT 191 190 BACH THAI BI nhan nga y ca ng Io n ma nh, da p u ng su nghIe p cng nghIe p ho a, hIe n da I ho a da I nuo c. Day cu ng chnh Ia uoc mo cua Bac H. Ngay khI nuoc nha vua gIanh duoc dc Iap, sau ngoI mI Iram nam n Ie, du dang phaI Iao Iam kh Ir dI pho voI Ihu Irong gIac ngoaI, nhung ngay 13.10.194S Chu IIch H Ch MInh van gIanh IhoI gIan quy bau de vIeI IoI keu goI gIoI doanh Ihuong cung dem vn Iam nhung cng cuc ch quc IoI dan. Thuc Ie da chung mInh Irong cng cuc cuu quc va kIen quc nhIeu Ihap ky qua, gIoI cng Ihuong nuo c nha da co nhIe u do ng go p ra I Io Io n. Trch Irong Iap IOANH NCHIII VIIT NAM NXB Tre 2004 cua Le MInh Quc TAI III THAM KHAO * SACH Vct Nnn nIung :u cn cI :u /15-11) Duong KInh Quc VIen Su hoc, NXB GIao Duc 1999. Vct Nnn nIung :u cn cI :u /11-145) Duong Trung Quc VIen Su hoc, NXB GIao duc 2000. Cn cn cong nInn Vct Nnn nIung nn tuoc I tInnI n Inng Ng Van Hoa, Duong KInh Quc NXB Khoa hoc Xa hI 1978. Iong InI NgIn TIuc \n Iong tno cn cncI \n Ion dnu tIc ) XX Chuong Thau NXB Van hoa Thng IIn 1997. Cn cn cong nInn Vct Nnn - :u InI tInnI \n :u Int tcn cun no tu gn cn Tu nnI dcn gn cn CIo nnI- Tra n Van GIa u NXB Su Tha I 19S8. 5o tIno no cI Hn No /15-2) HI Nha bao Ha NI NXB Chnh IrI Quc gIa 2004. IcI :u TIu do Hn No Tran Huy LIeu chu bIen NXB Su Hoc 1960. Tnn tIu \n xn Io Vct Nnn cuo tIc ) XIX dnu tIc ) XX DaI hoc Quc GIa Ha HI NXB Chnh IrI Quc gIa 1997. KHNG NH DOANH TAI NC VIT 193 192 BACH THAI BI TIu tcI no cI Vct Nnn Hoc vIen Chnh IrI Quc gIa H Ch MInh bIen soan NXB Chnh IrI Quc gIa 1998. NIo g gI nn) Nguyen Cng Hoan NXB HI Nha van 1998. Hn No nun dnu tIc ) XX Nguyen Van Uan NXB Ha NI 199S. IcI :u ngn nI n Vc t Nnn Nguye n Luong Hoa ng chu bIen Cu c Xua I ba n, B Van ho a Thng IIn an hanh nam 1992. NInn \nt cI :u Hn IIong So Van hoa Thng IIn HaI Phong NXB HaI Phong 1989. NIung nguo d qun In tIc ) (nhIeu Iac gIa) NXB Lao Dng 2003. * BAO, TAP CHI Nnn IIong tn cI (cac s 29 nam 1919; s 31 nam 1931...). TIuong nn (s 40.200S). TIc go no (s 21.10.1996). NgIcn cuu cI :u /s S.2006). Xun & nn) (s 4 (0S) VII.1994). IIn un t TIn nI Io Ho CI MnI (s Xuan 1999). Hinh anh mInh hoa Irong cun sach nay Iay Iu Nnn IIong tn cI, Iu carIe posIer; hoac cua CharIes PeyrIn, AIberI Kahn, PIerre DIeuIeIIIs, |ean Noury... chup IaI Dng Duong Iu nua cuI Ihe ky XIX va dau Ihe ky XX.