1.

JEOTERMAL SSTEMLERN TANINMA KRTERLER

Jeotermal sistemleri tannma kriterlerini belirleyen zelliklerden birisi blgenin jeolojisidir. Bunun iin jeotermal sistemlerin jeolojisinin ortaya konmasnda ve projelerin deerlendirilmesinde aadaki hususlara dikkat edilmelidir; 1. Byk ve kk lekli toporafik ve jeolojik haritalar kullanlmal. 2. Stratigrafi, yapsal jeoloji ve volkanizma dikkate alnarak arazinin bir sentezi yaplmal. 3. Blgeyle ilgili yaynlanm ve yaynlanmam jeoloji almalar,

jeokimyasal ve jeofizik zellikler de dikkate alnarak gzden geirilmelidir. 4. Aratrma alanna ait hava ve uydu fotoraflar temin edilerek uzaktan alglama almalar yaplmaldr. 5. Mevcut scak su kaynaklar, fmerollar ve alterasyon zellikleri hakknda salkl ve ayrntl bilgiler elde edilerek bir deerlendirmeye gidilmelidir. 6. Blgede daha nceleri yaplm sondajlar varsa bunlar hakknda bilgiler toplanmal ve bu bilgiler jeotermal adan deerlendirilmelidir.

Jeotermal sistemlerin jeolojisi denilince, jeotermal sistem kaya ilikisi, hazne kaya, geirimlilik, rt kayas ve tektonik zellikler hatra gelir (ekil-1). Sistemi iyi tanyabilmek iin, stc kaynan jenezi, su kimyas, akkanlarn kabuk iinde tanma mekanizmas, akkanlarn tanmas sonrasnda kayalarda grlen alterasyon ve buna benzer pek ok zellikler de dikkate alnmaldr. Jeotermal sistemler magmatik kayacn cinsine ve tektonik zelliklere bal olarak da kendi aralarnda farkl ekillerde blnlene bilmektedir. Genel olarak jeotermal sistemler; scak magmatik, kondaksiyonlu ve hidrotermal sistemler olmak zere gruba ayrlr. Bunlardan ilk ikisi bol miktarda enerji veren jeotermal sistemlerdir. Yer iinin tam olarak aklanabilmesi iin bilinmesi gereken hususlardan birisi de ssal durumudur. Genellikle 7 ayr katmandan oluan yeryuvarnda yzeyden merkeze doru bir yolculuk yapldnda, ortalama olarak scakln her 33 metrede 1C artt grlr. Bu zellie jeotermal gradyant ad verilir. Dolaysyla yerkabuunun

ekil-1. Basitletirilmi bir jeotermal rezervuara ait model (Edwards ve di. 1982).

baz blmlerinde yksek s aks dikkati eker. Buralarda jeotermal gradyant olduka yksektir. Is aks asndan buralar jeotermal anomali blgelerini oluturur. Yerkabuundan yeryzne doru akan s enerjisine yerin s aks denilmektedir. Is aks jeotermal gradyanta ve snn iletildii kaya ktlesinin petrografik zelliklerine bal olarak deiim sunmaktadr. Dnya zerinde Alp-Himalaya kua, And volkanik kua, Dou Afrika Rift sistemi, Karayip adalar, Orta Amerika volkanik kua, Kanada, Japonya, Yeni Zelanda, Filipinler ve Anadolunun baz blmleri yksek s aks nedeniyle verimli jeotermal alanlar oluturmaktadr. Yeryuvarnda derinlie bal

olarak 1C scaklk artmasna yukarda da akland zere jeotermal gradyant ad verilir. Blgesel dzeyde bir deerlendirme yapldnda, s aks anomalleri Afrika ve Avrasya arasndaki, Akdeniz arpma kua ile uyumlu bulunmaktadr. Bat Akdenizde, zellikle lkemizdeki jeotermal alanlarda, yksek s aks dikkati ekmektedir. Trkiyede Bat Anadolu graben blgeleri, Menderes Masifi, Krehir Masifi, Bitlis Masifi ve nemli blgesel nitelikli aktif fay kuaklarnda s aks deerleri yksek olup, bu blgeler lkemizdeki jeotermal alanlarla da akmaktadr (ekil-2).

ekil-2. Trkiyenin Jeotermal s anomali haritas (Yemen, 1999).

Gen volkanik faaliyetlerin grld ve graben sistemlerinin bulunduu alanlar jeotermal enerji asndan mitli sahalardr. lkemizdeki 3 000i akn scak su kaynaklarnn, bu yrelerde younlamas bu zelliin bir sonucudur (ekil-3). Nitekim Amerikada Yellowstone Platosu, Japonya, talya, Yeni Zelanda ve Trkiyede jeotermal enerjinin yaygn olduu blgeler, gen magmatik alanlar ve sismik aktivitenin diri olduu yrelerdir. Plaka tektonii asndan bakldnda da jeotermal kuaklar

yaklaan plaka snrlarna iaret etmektedir. Alpler, Kayalk Dalar ve Himalayalar evresindeki jeotermal sistemler bunlarn rnekleri arasndadr. Bu tr jeotermal

ekil-3. Trkiyede farkl scaklklardaki jeotermal sularn dal (Sarp, 1995)

sistemlerde, yer kabuunda 2000 metreye ulaan sondajlar yapldnda yaklak olarak 350C ulaan scaklkta bir akkanla karlalmaktadr. Bu akkanlarn kkenini meteorik sular oluturmaktadr. Bu sular yerkabuu iinde 5 kmlik bir blmde, yerin yark ve atlaklarndan, hazne kayaya kolayca nfuz edebilmektedir. Tabanda yer alan bir magmatik etkinlikle, tpk ocak zerine konmu bir aydanlk gibi, sz konusu sular srekli olarak snmaya devam etmektedir. Yerin derinliklerinde mevcut olan bu s kayna, henz soumam bir magma ktlesi veya gen bir volkanizmadr. Isnma ilemi yz milyon veya milyarlarca yl gibi uzun bir zaman periyodu boyunca srd iin jeotermal enerji, yenilenebilen, tkenmeyen bir enerji kaynadr. Yer altna, yukarda akland ekilde szan meteorik sular, burada gzenekli hazne kaya ad verilen bir blmde toplanr. Isnan bu sular konveksiyon yoluyla yerin krk veya sreksizlik sistemlerinden yukarya ykselerek jeotermal alanlar ekillendirir. Bazan da bu enerji yer yzne doal olarak scak su ve buhar kaynaklar eklinde kendiliinden ykselir veya sondajlarla karlr.

Jeotermal enerji, hazne kaya iinde varln srdrebilmesi iin bir rt kayala korunmaldr. Genellikle Kuvaterner yal geirimlilii az olan kayalar, rt kaya devini grmektedir. rt kayasnn devi, jeotermal akkann rezervuar iinde, soumasn nlemek ve tuzaklanmasn salamaktr. Genellikle killi veya kilce zengin olan geirimsiz litojiler, bu ilevi en uygun bir ekilde yerine getirmektedir. Pek ok jeotermal alan, volkanoklastik kayalar asndan zengin olduklarndan, bunlar bir battaniye gibi jeotermal rezervuar kaplayp, rterler. Dolaysyla tfce zengin olan bu kayalar da rt kayas olarak dikkate alnmaldr. Japonya ve Yeni Zelanda gibi lkelerdeki jeotermal alanlardaki volkanoklastikler ounlukla rt kaya devini grmektedir. Jeokimyasal izotoplar, su kimyas ve dier jeokimyasal karakteristikler jeotermal suyun kkeni, akkann rezervuar scakl ve jeotermal suyun nasl deerlendirilecei konusunda bize nemli bilgiler verir. Jeofizik adan deerlendirildiinde, lkemizdeki jeotermal alanlarn ounda dk resistivitedeki anomalilerle karlalmtr. Dk resistivite demek, ilgili litolojinin gzenekleri, akkanla dolu, scakl ve iletkenlii yksek, dolaysyla zdirencinin de dk olduunu yanstmaktadr. Resistivitenin ortaya konmasnda elektrik ve elektromagnetik metotlar kullanlmaktadr. Gravite almalar da yeraltnn yapsal jeolojisi hakknda bize bilgi verir. Bu tr jeofizik almalar sonucu lkemizde, yeni jeotermal alanlar ortaya konabilecektir. Dolaysyla dier jeofizik yntemleri de devreye sokularak, jeotermal enerji prospeksiyonlarna arlk verilmelidir. Yerkresi ile ilgili pek ok problemler gnmzde uzaktan alglama yntemiyle zlmektedir. Elektromagnetik nlar yoluyla elde edilen verilen jeolojide pek ok alanda kullanld gibi, jeotermal enerji kaynaklarnn ortaya karlmasnda da kullanlmaktadr. Bu almalarda baz olarak jeotermal alterasyon sahalar ortaya karlmaktadr. Daha sonra buralarn ayrntl jeolojik aratrmas yaplarak jeotermal enerji asndan irdelenmeye tabi tutulmaktadr. Trkiye, konumu itibariyle, Alp Da silsilesi zerinde bulunmakta, gen volkanik kayalar, geni bir alanda yzeyleme vermekte, s aks olduka yksek ve tektonik aktivitenin halen gnmzde de devam ettii bir lkedir. Ayrca 3 000i akn

scak su kaynaklar da canl fay sistemleri boyunca veya volkanik kayalarn yzeyleme alanlarna bal olarak yer alt su tablasnn topografya ile kesitii yrelerde kendisini gstermektedir. Jeolojik konumu itibariyle lkemizin, Avrasya ve Afrika-Arap plaka snrnda bulunmas (ekil-4), buralarn plaka tektonii asndan yksek s aksna sahip olmas, halen sz edilen bu yrede, sismik aktivitenin gen kabuk hareketleriyle devam etmesi, jeotermal enerji asndan Trkiyeyi mitli blgeler ierisine koymaktadr.

ekil-4. Trkiyenin tektonik konumu ve jeotermal alanlar (Kurtman, F., amilgil, E., 1975)

2. OLUUMLARINA GRE JEOTERMAL SSTEMLER

Dnyada jeotermal enerji aramalar ile ilgili yaplan almalarda iki model olumutur;

1. Dz arazide oluan jeotermal sistemler (ekil-5);

ekil-5. Dz topografik arazide oluan sistem.

zellikle silisli volkanizmann hakim olduu arazide oluan tipik jeotermal sistem emas Meteorik su yerkabuuna szarken bir mamatik intrziyonla karlarsa snr ve getii kayadaki maddeleri zer. Kaynama derecesi stnde bir sya erien akkan beraberinde iki faz (buhar + su gaz) sistemi oluturur, st seviyelere ykselerek eitli tiplerdeki sular oluturur (Hedenqist, 1985, Henley ve Ellis, 1983 ve Giggenbach, 1981).

(A=Bikarbonatl

kaynaklar,

B=Asitslfatl

kaynaklar,

amurlu

scaksu

kaynaklar, C=ntre yakn PH l kaynama durumundaki kaynak; D=seyrelmi kloritli kaynaklar; E=Nehir; F=iki faz zonu; F= plajioklaslarn kile dnt zon; G=reaktif mamatik bileiklerin primer ntralizasyonu: H=s kayna ve gaz k: 1=meteorik beslenme; J=iki fazl akkan: K=CO2 ce zengin gazlarla stlm su: L=buharlarla stlm asit slfatl sular; M=s kayna; N=buhar k; O=sirklasyon; P=temel kayalar; R=rt kayalar; S=buhar karan zeminler).

ekil-6. Engebeli Arazide oluan jeotermal sistem Modeli.

Volkanik yaplarn yksek tepeleri oluturduu sahalarda rastlanan tipik jeotermal sistem modeli. Nispeten dere yata gibi ukur yerlerde derin kkenli sularn boalm yapmasna karlk sistemin yksek ksmlarnda fumerollere rastlanr (Henley ve Ellis, 1983). (A=Meteorik su; B=solfator, fumerol; C=su tablas; D=ntre yakn PH l kloriti scaksu kaynaklar; E=HCO3/SO4 art; F=ntr kloridli su).

Sistem Pasifik kuanda oluan jeotermal alanlarn s kayna ve konveksiyon olayn modellemektedir. ekil Yeni Zelanda Taupo Volkanik Zonunda (TVZ) yer alan Wairakei Jeotermal alannn kavramsal modelini zetlemektedir. Genelde dz, silisli volkanizmann hakim olduu arazide yer alan bir jeotermal sistemi zetlemektedir. Sistemi besleyen yer alt suyu meteorik kkenli olup gazlar, alkali kloritli su ve baz eriyikler derinde uzanan mamatik ktlece salanmaktadr. Sonuta sistemde oluan konveksiyon akm ntre yakn alkali kloritli jeotermal akkan eklinde kaynak veya blgede alan sondajlardan boalmaktadr. Pasifik kuanda grlen bu tip derin kkenli sulara karn Trkiyede boalm yapan derin kkenli sular alkali bikarbonatl slfatl sulardr. Sistemde belli kota kadar ykselen bu tip sular iki faza ayrlrlar. Daha yksek kotlara sadece gazlarn kmas ile fumeroller oluur. Eer gazlar yksek kotlara kmadan yer alt suyu ile reaksiyona girerse H2S ile karlaan yer alt suyu buharla stlm suyu veya mud pool dediimiz amur havuzlarn oluturur. Belli yerlerde ise bu sularn derin kkenli jeotermal sularla kararak hibrit sular olutururlar. Bu tip sular zellikle Pasifik Kuann silisli volkanik arazisinin karakteristik jeotermal akkandr. Yine derin kkenli alkali klorit veya alkali bikarbonat slfatl derin kkenli sular faylar boyunca ykselirken souk yer alt suyu ile karlarsa ntre yakn seyrelmi jeotermal sular olutururlar (Ellis-Henley, 1983). Trkiyede bu tip sulara Seferihisar ve Kzldere sahalarnda rastlanlr. 2. Engebeli Arazide Oluan Jeotermal Sistemler (ekil-6); ekilde tipik andezitik karakter bir ada yay volkanizmasnn kavramsal modeli grlyor (Ellis-Henley, 1983). eklin altndaki volkanizma ve bununla ilgili olarak gelien volkanik koni ve hidrotermal konveksiyon sistemi grlyor. Sistemde snan derin kkenli alkali kloritli su ykselerek uzun bir mesafe katederek, kaynakland yerden ok uzaklarda boalm yapar. Volkan konisinin st kotlarnda jeotermal su seviyesinin ulaamad st ksmlarda fumeroller ve alt kotlarda ise steaming ground ve steam heated sular kar. Bu tip sistemlerde yzeye yakn yerlerde volkanik gazlarn toplanmas ile oluan oksidasyon olaylar sonucu kaldera ring faylar boyunca asit slfatl sular, steaming

ground ve hot ground lar oluur. Bu tip sulara balca Kamojang (Endonezya) ve Nemrut (Tatvan) da rastlanlr. Nemrut, Tendrek, Aqua del Pa (Azor adalar) gibi sistemlerde jeotermal sistemlerin oluumu ve ykselimi kalera yaplar ile yakndan ilikilidir. Kaldera altlarnda yaygn birisi kayna bulunur, kaldera ring fay ise altta snan jeotermal akkann ykselerek yzeylenmesine olanak salayan kanal oluturur.

3. JEOTERMAL SSTEMLERN PLAKA LKLER

Bir jeotermal sahada yzeylenen belirteler yeraltnda uzanan aktivite ile ilikilidir, bu yer alt aktivitesini yeryzne tayan kanallar fay, krk gibi yaplardr. Bu yaplarn oluumu ise eitli kuaklardaki plaka hareketleri ile ilikilidir, bunlar ise; 1. Aktif kuaklardaki jeotermal sistemler: kuak iinde volkano-tektonik aktivitenin yaygn olduu yerlerde grlrler. A. Younluklar eit iki litosfer plakasnn arpmas sonucu oluan tektonizma ve volkanizma evrelerine bal olarak gelien jeotermal sistemler. Bu tip sahalarda koul uygun faylanma ortamlar, eitli volkanizma evreleri, s kaynann karakteri ve snan akkann yukar iletilebilmesidir. Bu tip jeotermal sahalara en gzel rnek iinde Trkiyenin de yer ald Himalaya-Alpin kuadr. Trkiye'e bu sisteme rnek saha Kuzey Anadolu Fay zonu iinde yer alan Bingl Ks kaplcas, Kzldere sahas ve Tuzla sahalardr. Sistemin geneli plaka arpmas sonucu meydana gelen graben, alma, dorultu atml faylar iinde yer alan pull-apart basenler boyunca zellikle bu faylar kesim noktalarnda meydana gelen almalar boyunca oluan sahalarca temsil edilirler. stte bahsedilen almalarn derinlere doru devam ile oluan tektonik yaplar lokal yer alt suyu veya deniz suyunun ok daha derinlere inerek buradaki s kayna civarnda sirklasyonuna dolays ile snmasna olanak salamaktadr. Genelde bu tip sahalarda derinlere inen meteorik sular jeotermal akkann beslenme suyunu oluturmaktadr. Yrede Armutlu (Yalova) ve Bursada bu tip sulara rnektir. Ayn kuak uzants zerinde yer alan Tuzla gibi yksek scaklkl hipersalin sahalarda ise s

10

kayna olarak byk olaslkla kabuksal kkenli mamann s kotlara uzanm cepleri olarak dnlmektedir (lmez ve di., 1996). B. Younluklar Farkl iki litosfer plakasnn arpmas sonucu oluan dalma-batma zonu volkanizmas ile ilikili olarak gelien jeotermal sistemler: Yksek scaklkl, genelde aktif volkanik kuakta ada yay volkanizmas yrelerinde oluan sistemlerdir. Balca plakalar arasndaki yaygn ergime anomalilerinin bulunduu dalma-batma zonlarnn stnde ve dalma srasnda oluan volkanizma pencereleri gibi zonlar civarlarnda meydana gelirler. Bu tip sistemlerdeki s transferi mama hareketi ve bunun yresindeki konveksiyon akm jeotermal sistemin oluumu iin gereklidir. Mantodan alt kabua doru tekrarlanan bazalt enjeksiyonu uzun mrl jeotermal sistemlerin s kaynann yenilenmesini ve devamn salar, buradaki ksmi ergimeler ve kabuksal assimilasyon olaylar, gei zonlarndaki reaksiyonlar silisli veya andezitik mamalar olutururlar. Bu tip mama ortamlar yksek scaklkl jeotermal sahalarn oluumu iin uygun ortamlardr. Tm Pasifik kuanda yer alan yksek scaklkl jeotermal sistemlerin oluumu bu ekildedir. Yeni Zelanda Wairakei sahas, Yunanistandaki Santorini ve Milos sahalar buna rnektir. C. Okyanus Ortas Srtlar zerinde Yer Alan Jeotermal Sistemler; Okyanus ortas srtlarnda yer alan ok ince kabuun almas ile bu kabuk iinden ykselen mamann s kotlara ulamas ile oluan s ktlesi civarnda dolam yapan meteorik sular (deniz suyu veya tatl su) jeotermal akkann beslenmesini oluturur. Portekize bal Azor adalarndaki Ribiera Grande sahas bu tip sisteme rnektir. 2. Riftlerle likili Olarak Gelien Jeotermal Sistemler: A. Karasal Riftler; Kta hareketleri neticesinde alttan gelen yksek gerilime maruz kalan kabuk paralanmakta ve mantoya kadar almaktadr. Kabuk iinde ykselen mama s kotlara kadar karak jeotermal sistem iin s kaynan oluturmaktadr. Dnyada karasal riftlere en iyi rnek Afrika ktasdr. Riftin kuzey ucu Etiopyadaki Corbetti ve Auto Langano sahasndan balar, gneye doru triple junction

11

dediimiz l kesim noktasndan batya doru uzanan kol Kenyada Olkaria sahasn oluturur. Bu l kesimenin douya uzanan dier ucu ise eski ad ile Afar ve Isla adl Fransz smrgesi iken yeni ad Cibuti Cumhuriyeti topraklarna uzanr. Burada Tfai blgesi, dnyada evaporasyon oran en yksek blgedir. Burada Kubbet-l-Harapda yksek debili scaksu boalmlar ve rezervuar scaklklar 260-359C aras deien jeotermal saha bulunur. B. Denizel riftler; Okyanus iinde alp yer yer de karalar kesen riftlerdir. Bu riftleri kesen fay sistemleri ile ilgili olarak geliirler. Bu tip sahalar Izlandada bulunur. Izlanda adas altnda mantodan ykselen ve bu ykselme srasnda kabuktan mantoya kadar oluan akl kullanan mama ok ince olan alt kabuk iine yerleerek mama odalarn oluturur. Yrede dolam yapan lokal yeraltsuyu nadiren de deniz suyu jeotermal alann beslenme suyunu oluturur. Volkanizma Tersiyer Kuvaterner yaldr. Yrede alan sondajlarda kaydedilen en yksek rezervuar scakl 380C dr. 3. Dier ktasal riftler zerindeki sistemler; ki plakann arpmas ile oluan sistemler olup, dk scakldrlar.

12