PLAKA TEKTON YNNDEN NCELEME

Plaka Tektoniinin Genel Tanmlamas Son yllarda jeofizik aratrmalar ve okyanuslarn ayrntl incelemesi Plaka tektonii veya Yeni global tektonik ad verilen gncel bir hipoteze kuvvetli destek salamlardr. Bellibal ilkeleri ou yerbilimci tarafndan kabul edilen bu gr o derece ilgi grmtr ki, metallojenik ve metamorfik kuaklar, magmatik ve volkanik kortejler, tortul sekanslar, arz kabuunun yaps gibi temel konular bu adan ele alnm ve ok ilgin sonulara varlmtr. Gzlenen birok jeolojik olgunun bu gre mkemmel bir ekilde uymasna karlk bazlarnn da uymad grlmtr. Yani plaka tektonii kavram henz evrensel bir geerlilik kazanmam, oluma halinde olan bir model olarak gzkmektedir. Amacmz bu yeni hipotezin ksa bir tanmlamasn yaptktan sonra dnyadaki metallojenik verilerin ve bilhassa Trkiye bakr-kuruninko yataklarnn bu gre ne denli uyduklarn saptamak ve mmknse aratrmalara yn verebilecek baz klavuzlar ortaya karmaktr. Plaka tektonii kavramna gre litosfer veya yerkabuu saylar yaklak bir dzine veya biraz daha fazla olan kat (rijit) plakalardan meydana gelmektedir (ekil 9). Bu plakalar okyanus ii srtlardan (mid-oceanic ridge) gelen yeni manto malzemesinin ilavesiyle bymekte, plastik olan alt manto (astenosfer) zerinde (ekil 10) bamsz hareket etmekte, arpmakta ve bu durumda biri dierinin altna dalarak mantoya doru inip erimekte ve bylece klmektedirler. Plakalarn ou hem ktasal kabuk (sial) hem de okyanus kabuunu (sima) ierirler, bununla beraber yalnz ktasal kabuk (Afrika ve Amerika plakalar gibi) veya yalnz okyanus kabuundan meydana gelenler (Pasifik plakas gibi) de vardr. Kalnlklar 150 km yi bulan plakalar derindeki konveksiyon akmlarnn tesiriyle hareket ederek ierdikleri kta veya okyanus iin bir nevi tayc bant vazifesini grrler. Dar bir deprem zonu ile belirlenen plaka snrlar eit olabilmektedir: 1) Mantodan yeni malzeme ilavesiyle bymekte (accreting) olan snr 2) Mantoya doru dalan dolaysyla eriyerek eksilmekte (consuming) olan snr

3) ki plakann birbiri yanndan kayarak gemesiyle meydana gelen ve transform fay ismi de verilen basit, makaslama tipi snr. Bu eit snr ayn zamanda plakalarn birbirine nazaran trl hareketini de simgelemektedir: 1) Uzaklaan (divergent) plakalar 2) Yaklaan (convergent) plakalar 3) Birbirinin yanndan kayarak geen (slide past one another) plakalar. Bugn yeryznde bu eit snr srasyla: 1) Okyanus ii srtlar 2) Ada yaylar okyanus hendekleri 3) Transform (ve/veya transkarant faylar belirlemektedirler. Dewey ve Bird (13) plakalar arasnda drt eit arpma (collision) ayrdetmilerdir: 1) Kta okyanus kabuu arpmas 2) Ada yaylar okyanus kabuu arpmas 3) Ada yaylar kta arpmas 4) Kta kta arpmas Eer bir okyanus kabuu (sima), bir kta (sial) veya ada yay ile arpyorsa, bu durumda, yaklak 45 lik bir ayla (bu a farkl deerler de gsterebilir) arlndan dolay, kta veya ada yaynn altna doru dalmakta (ekil 10) ve bu dalma yerlerinde okyanus hendekleri (oceanic trenchs) olumaktadrlar. Sismik verilerin gsterdiine gre okyanus kabuu, Benioff zonu ad da verilen bu dalma zonlar boyunca 700 km derine inebilmekte ve bu derinlikten daha aada zelliklerini tamamen kaybetmektedir. Bu dalma esnasnda daha s derinlikler de okyanus kabuunun ksmi erimesiyle ilknce bazaltik mama, biraz daha derinde kalko-alkalen ve nihayet alkalen mama hasl olmaktadr. Bu mamalarn yukar kmalaryla da entrziv ve ekstrsiv kayalar meydana gelmektedirler. Dier taraftan dalan okyanus kabuundaki sedimanlar ve bloklar, ktadan tanan plastik malzeme ile birlikte dalma (subduction)

zonunda teekkl eden hendeklere dolmakta, deformasyon ve s; kvrmlanma, faylanma olaylarn ve gelien orojenezin metamorfizmasn meydana getirmektedirler. Plaka Tektonii Ynnden Metallojeni Ktalarn devaml hareket halini, okyanuslarn alp kapanmasn kabul ederek dinamik bir model oluturan plaka tektonii maden yataklarnn gerek yersel gerekse zaman ierisindeki dalnn izahna daha akla yakn zmler getirmektedir. rnein bu gre gre bu gnk plakalar Triasdan bu yana meydana gelmi olup Mesozoik ve Tersiyer yal, orojenezlere bal, andojenik mineral konsantrasyonlarnn byk bir ounluu ve belki de hepsi, kta-okyanus kabuu veya ada yay-okyanus kabuu arpmas zerinde veya civarnda bulunmaktadrlar. Zira ancak bu iki durumda okyanus kabuu dalma zonunda aaya inerek srasyla bazaltik, kalko-alkalen ve nihayet alkalen mamalar hasl etmekte ve bu mamalarn yukar kmalaryla da entrziv ve ekstrziv kayalar ve bunlara bal olarak andojenik mineral konsantrasyonlar meydana gelmektedirler. Buna karn Alplerde ve Himalayalarda olduu gibi iki ktasal kabuk (sial) arpt vakit bir dalma (subduction) vukubulmamakta ve dolaysyla magma teekkl etmemekte veya ok az teekkl etmekte ve nemli andojenik mineral konsantrasyonlar vcut bulmamaktadr. Plakalarla maden yataklar arasndaki genel iliki Guild (17) tarafndan verilmitir. Baz deiiklik ve ilaveler yaptmz bu tablo yanda grlmektedir (tablo 1). Buradan hemen anlald gibi, volkanojenik, statiform masif slfid yataklar (snflamamzdaki 1 nolu tip) ve porfiri bakr-molibden yataklar (6 nolu tip) eksilmekte (consuming) olan plaka kenarlarnda bulunmaktadrlar. Gnmzde bilinen masif slfid yataklaryla (ekil 11), porfiri bakr-molibden yataklarnn dal (ekil 12) da bunu kantlamaktadr. rnein Paleozoik, Mesozoik ve Tersiyer yal masif slfid yataklarnn eksilmekte (consuming) olan Pasifik plakasnn kuzey evresinde youn tarzda toplanm olmalar (ekil 11) bunlarn teekkl iin elverili olan artlarn burada bir ok kere tekrarlanm olduunu gstermektedir.

Tablo 1: Plaka tektonii ile baz maden yataklar arasndaki ilikiler (W. Guildden deitirilerek).
Teekkl yeri Plaka kenarlarnda Bymekte (accreting) olan snr Yatak Tipi, Mmkn rnekler - Yataklarn, maden blgelerinin ve maden havzalarnn uzanm plaka kenarna paralellik gsterir. - Kzldeniz amurlar. Eski benzerleri/ podiform Cr (muhtemelen orojene dahil olmadan nce okyanus havzalar karsna tanm). - Spilitik bazik lavlarla beraber bulunan ekshalativ sedimanter pirit kalkopirit, Trodos, Ergani. - Podiform Cr, Guatemala (?) - Podiform Cr. Kba, Kaliforniya, Oregon, Alaska, Trkiye. - FeS Cu Zn (Pb) stratiform masiv slfitler; Kba, Kaliforniya, Alaska, Kuroko yataklar Japonya, Trkiye. - Denizel sedimanlarla birlikte bulunan volkanojen Mn; Kba, Kaliforniya, Olimpik yarmadas - Magnetit kalkopiritli skarn tipi cevherler; Porto Riko, Kba, Meksika, Kaliforniya, ngiliz Kolombiyas, Alaska, Trkiye - Au, Mother Lode, SE Alaska. - Bonanza tipi Au Ag yataklar. - Porfiri Cu (Mo); Porto Riko, Panama, Meksika, SW Birleik Devletleri, ngiliz Kolombiyas, Trkiye - Ag Pb Zn, Meksika, Birleik Devletlerin bats ve Kanada. - W, Sn, Hg, Sb - Yataklar uzanm gstermekten ziyade eboyutlar arzetme temaylndedirler. Maden blgeleri ve havzalarnn dalm daha zayf bir ynlenme gsterir. - Mn (Cu, Ni, Co) nodlleri. - Kk okyanus havzalarnda bol volkanik malzeme ile birlikte Mn Fe sedimanlar. - Yeni alm veya kk okyanus havzalarnda evaporitler. - Siyah kumlar, Ti, Zr, magnetit vs. - elflerde fosforitler. - Missisipi vadi tipi Pb Zn Ba F yataklar. - Mesabi ve Clinton tipleri Fe teekklleri. - Evaporitler; Michigan havzas. Permeien havzas, tuz, potas, jips, kkrt. - Krmz grelerdeki Cu, bakrl istler (Kupferschiefer) ve katanga bakrlar. - U ve U V yataklar; Kolorado platosu ve benzeri baka yerler. - Anortozitlerdeki Ti. - Karbonatitlerle ilgili nadir toprak elementleri, Nb, V, P, Re. - Kimberlitlerdeki elmas. - Stratiform Cr; Stillwater, Cr, Fe Ti V, Pt, Bushveld. - Kiruna tipi Fe; SE Missouri

Transform snr Eksilmekte (Consuming) olan snr (Balca kta / okyanus ve keza ada yay / okyanus tiplerinde inen okyanus plakasnn iki tarafnda farkl mesafelerde)

Plakalarn iinde Okyanus ksmlarnda

Atlantik okyanusunun kta taraf kenarlarnda Ktalarda

Volkanojenik, stratiform, masif slfit yataklarnn en iyi incelenmi ve en tipik rneklerinden biri Japonyadaki Kuroko yataklardr (ekil 6). Bu yataklarn bulunduu yeil tf blgesi kalko-alkalen magmatik kayalarn iermekte olup bunlar dalma (subduction) zonunun muhtemelen 120-200 km derinliinde olumular ve bilahare ykselerek okyanus hendeine nazaran ayn mesafelerde olmak zere gelimekte olan ada yaynn volkanik i ksmn tekil etmilerdir. Magmatik faaliyetin hidrotermal ve volkano-sedimanter safhalarna ait olan bu yataklarda, sedimanlardaki mikrofauna, su derinliinin 300-500 m derinlikte olduunu iaret etmektedir (ekil 6). Daha sonraki kvrlma ve ykselme olaylar ile Miyosen yal bu yataklar deniz seviyesi stne kmlardr (Tatsumi ve Watanabe 57). Volkanojenik stratiform, masif slfid yataklar keza Filipinler, Taiwan ve Kamatkada bulunmutur. Guild (17) Kuroko tipi masif slfid yataklarnn byk ounluunun ada yaylar ortamnda meydana gelmi olduunu savunmaktadr. jeosenkinal kayalar ierisinde olduklar hakknda gr birlii bulunan bu yataklarn ada yaylar ile ilikileri ve oluumlar plaka tektoniine gre yle izah edilmektedir: Okyanus ii srtlarda peridodit ve gabrolar, okyanus taban yaknna tanmakta toleitik bazaltlar da bunlarn zerinden dar dklmektedirler. Plakalar bylece byyerek srttan uzaklatka bazaltlarn zerlerine radyolaryal rtler ve dier derin deniz sedimanlar kelmektedir. Dier taraftan kta kenarnda (evinde) kaln bir plastik tortu birikmekte bunlarda trbidite akntlar ile uzaklara okyanus tabanna tanmaktadrlar. te bu durumda okyanus srt ile kta arasnda bir hendek teekkl ettiinde, dalma zonunda meydana gelen kalko-alkalen magma ykselerek deniz dibine knca (ister okyanus kabuu tarafna, isterse ktann su altndaki ince ucuna) volkanik ada yay vcut bulmaktadr. Byk bir ksm volkanik kkenli detritik kayalar, az miktarda resifal kiretalar ve lagner eyl, ada yaynn dier unsurlarn tekil etmektedirler. te bylece Kuroko tipi masif, stratiform slfid yataklarnn kkeni, dalma zonunda meydana gelen kalko-alkalen magmatizmaya balanmakta, oluum ortam olan ada yaylar da bu volkanizmann byk lde sonucu olmaktadrlar. Dier bir deyimle okyanus kabuu ada yaylar- ktadan oluan karmak bir eklem sisteminde yukarda anlatld zere jeosenklinal kayalar ve stratiform, volkanojenik, masif slfid yataklar vcud bulmakta buna karn okyanus

kabuu -ktadan oluan basit eklemlerde ise jeosenklinal kayalar ve masif slfid yataklar teekkl etmemektedir. Plaka tektoniine gre mademki volkanojenik, stratiform, masif slfid yataklarnn teekkl eyri olarak, okyanus kabuu ada yay- kta eklemi ileri srlmektedir o halde bugn dnyadaki dier ada yaylarnda niin bu yataklara rastlanlmad sorusu akla gelebilir. Bu durumda unu hatrlamak gerekir ki, ada yaylar boyunca kayalarn byk bir ksm su altndadr. Geri kalan ksm ise byk lde karasal volkanik seriler, kaln bir toprak ve bitki rts ile kapldr. Dier taraftan buralarda ayrntl ve youn prospeksiyon almalarnn eksiklii de dnlmelidir. Nitekim ok gelimi bir endstri memleketi olan Japonyada bile Kuroko yataklarnn tespiti iin sistematik ekilde srdrlen jeolojik, jeofizik ve jeoimik almalarn yansra milyonlarca metre elmasl sondajlar yapld halde, belli bal Kuroko yataklarndan 3 tanesi yirminci yzyln ilk yarsnda, 5 tanesi 1950 60 arasnda, yirmi tanesi de 1960 dan sonra bulunmulardr. Dolaysyla bat Pasifikteki veya ayn artlar gsteren baka yerlerdeki dier ada yaylarnda da Kuroko tipi yataklarn sistematik aramalarla bulunabilecekleri veya bilinenlere yenilerinin ilavesi olasl byktr. Veyahutta olumalarn tamamlamakta olan bu yataklar henz su seviyesi zerine kmamlardr. Stratiform masif slfid yataklar arasnda ltramafik komplekslerin bazik lavlar ile ilgili olanlarn (snflamamzdaki 2 nolu tip) yukarda anlatlanlardan ayrmak gerekmektedir. Bunlar okyanus ii srtlardan itibaren ykselen manto malzemesiyle ilgili olarak teekkl etmektedirler. Yani bunlarn teekkl yerleri bymekte (accreting) olan plaka kenarlardrlar. Bu hususu kantlayan tipik bir rnek olarak Kbrsdaki Troodos masifi gsterilmektedir. Burada esas cevherleme ltramafik-mafik kompleksin stn rten spilitik yastk lavlarla ilgili bulunmaktadr. Bu lavlar arasndaki demir ve manganezce zengin seviyeler, bugnk aktif okyanus ii srtlarda metal bakmndan zenginlemi sedimanlarla kimyasal bakmdan tamamen ayndrlar. Bymekte olan veya uzaklaan plaka kenarlarndaki cevherlemenin etd iin Kzl Deniz ideal bir laboratuvar gibi gzkmektedir. Afrika ve Avrasya plakalarnn uzaklama yerinde bulunan ve bir okyanus havzas teekklnn balangcn temsil eden Kzl Denizde 3 kk havzada dnyann en zengin denizalt metalik slfid

yataklar bulunmutur. Deniz seviyesinden 2000 m aada olan havzalarda yaklak 20100 m kalnlndaki sedimanlarn dank olarak slfid mineralleri ierdii alnan numunelerden anlalmtr. Burada havzalardan en byndeki sedimanlarn 9 m lik en st ksmnda, ortalama metal ierii % 29 Fe, % 3,4 Zn, % 1,3 Cu, % 1 Pb, % 0,0005 Ag ve % 0,00005 Au olan 80 milyon ton (kuru arlk) rezerv hesaplanmtr. Cevherli sedimanlar ayn metalleri eriyik halinde tayan, tuzlu hidrotermal eriyiklerle doygun halde bulunmaktadrlar. Bu hidrotermal eriyiklerin Kzl Denizin altndaki volkanik kaynaklardan gelmesi olasl byk olmakla beraber havzalara bitiik yksek dozajda bakr, inko ve vanadyum ieren tortul birikintilerden gelmesi de mmkn grlmektedir. Bymekte olan plaka kenarlarnda yani okyanus ii srtlarda metalik slfid izlerine birok yerde daha rastlanlmtr. rnein Hind Okyanusu srtndan alnan ounlukla volkanik numunelerde metalik slfidlerle birlikte saf bakr damarcklar da bulunmutur. Dier taraftan Atlantik ii srttan 3650 m su derinlii altndan alnan bir manganez numunesinin (4,3 cm kalnlnda) bileimi, ekil ve kalnl bunun manganez nodllerinden 100 defa daha hzl olarak hidrotermal yoldan teekkl ettiini gstermitir. Bu uzaklaan plaka kenarlarnda hidrotermal oluuklarn meydana geldiini gsteren nemli bir olgudur. Volkanojenik, masif slfid yataklarnn Kuzey Pasifik etrafndaki dal (ekil 11) plaka tektoniini destekler ekilde gzkmektedir. rnein Japonyada KarboniferPermiyen ve Jura Alt Kretase jeosenklinal kayalar ierisinde birok masif slfid yataklar bilinmektedir. Benzer durum Pasifiin dou kenarnda da belirmektedir. Vancouver adasnda Paleozoik, Kaliforniyada Orta Devon ve Kuzey Amerikann bat ksmnda st Trias-Krerasi volkanik kayalarnda masif slfid yataklar bulunmaktadr. Kaliforniya yataklarnn ada yaylar ortamnda teekkl etmi volkanik yan kayalar ierisinde olduklar hakknda gr birlii vardr. Pasifik Okyanusunun dou kenar ile bats arasndaki bu benzerlik Tersiyere kadar srmekte bundan sonra Kuzey Amerika plakas ile Pasifik plakas arasnda dalma zonunun (subduction zone) yerini transkarant hareket ald iin Kuzey Pasifiin dou kenarnda Tersiyere ve daha sonrasna ait ne ada yaylar ne de volkanojenik masif slfid yataklar bilinmemektedir.

Avrasya ve Afrika plakalar arasnda Tethis zonunda Paleozoik Tersiyer yal birok masif slfid yata mevcuttur. Bunlardan spanyadakiler Hersinyen zincirine, Trkiye ve Kafkasyadakiler Mesozoike aittirler. Bunlarn hepsi ada yaylar (jeosenklinal) ortamnn yataklardrlar. Dier taraftan kuzey Amerikann dousu ile kuzeybat Avrupada tm Apala Kaledoniyen zincirinde masif slfid yataklar kesikli olarak yer yer gzkrler. Bunlar ya olarak st Prekambriyen ile Orta Paleozoik arasnda bulunurlar ve muhtemelen proto Atlantik okyanusunun kenarn iaretlerler. Dewey ve Bird (13) bugnk Atlantik Okyanusunun Mesozoikde teekkl etmeye baladn buna karn proto Atlantik okyanusunun bundan ok evvel alp kapandn birok veriye dayanarak ileri srmlerdir. Bylece yukarda belirtilen husus hem Dewey ve Birdn bu grne metallojenik ynden destek salamakta hem de Apala Kaledoniyen zincirindeki masif slfid yataklarnn makul bir izahn yapmaktadr. Urallarn dou yakasndaki Silr ve Devon yal jeosenklinal volkanik kayalar ierisinde birok masif slfid yata mevcuttur. Keza Sibiryann gneyinde ve Transbaykal blgesindeki stratiform, masif slfid yataklar hep jeosenklinal volkanik kompleksleri iinde olup plaka tektoniinin belirtilegelen ada yaylar ortamna uymaktadrlar. Kanada Kalkannda Prekambriyen yal, masif slfid yataklar bazikten aside gayet iyi diferansiye olmu kalko-alkalen karakterli kaln bir denizalt volkanik ve proklastik serisinin tavannda prazinit-grovak kuann iinde bulunurlar (Hutchinson 23). Bu yataklarla, Fanerozoik (Paleozoik + Mesezoik + Senozoik) jeosenklinal yataklar arasndaki benzerlik o derece fazladr ki bunlarn da Fanerozoik ncesi plaka hareketleri ve dalma (subduction) zonlarnn sonucu olduklar dnlmektedir. Her ne kadar dier Kalkanlarda bu tip yataklardan ok az bilinmekteyse de ayrntl aratrmalar ilerledike yenilerinin bulunma olasl byktr. Nitekim Kuroko yataklar gibi Kanadadaki yataklar da byk lde, son zamanlarda sistematik incelemeler sonucu bulunmulardr. Porfiri bakr molibden yataklarnn zaman ve mekan bakmndan dallar (ekil 12) plaka tektonii ynnden ok ilgin sonular ortaya karmtr. Bu daln masif slfid yataklarnn dalna ne kadar benzedii ekil 11 ve 12 den hemen

anlalmaktadr. Zira stratiform slfid yataklar gibi porfiri bakr molibden yataklar da eksilmekte olan (consuming) plaka kenarlarnda meydana gelmektedirler. Ancak stratiform, masif slfid yataklarnn yalnzca, okyanus-ada yaylar- ktadan oluan kompleks eklem yerlerinde (ada yay ortamlarnda) olumasna karn porfiri bakrmolibden yataklar daha deiik artlarda da oluabilmektedirler. rnein basit okyanus kta eklemleri boyunca eklemin kta tarafnda meydana gelebilmektedirler. Zira bu yataklar Benifoff zonunda okyanus kabuunun ksmi erimesiyle meydana gelen kalkoalkalen mamatizmaya baldrlar. Bu mamatizmann ktasal kabua entrzyon yapan monzonitik porfirlerinin (ekil 10) hidrotermal safhalarn tekil ederler. Burada porfiri bakr-molibden yataklar sahile ve plaka kenarna paralel olarak Ekvatordan iliye kadar devaml bir izgi tekil edercesine uzanrlar. ilideki yataklar zerinde yaplan radyoaktif ller yataklarn genellikle Paleosenden Pliyosene kadar uzandklarn ve sahilden ktaya doru yalarnn da azaldn gstermitir. ilide Copiapo blgesinde ise sahilden ie doru (130 km) yataklarn iinde bulunduu entrziv kayalarn alt Juradan st Paleosene kadar gittike azalan yalar gsterdikleri tespit edilmitir. Bu durum mineralizasyonlarn epijenetik karakterini kantlad gibi hl aktif dalma zonunda meydana gelmi (ve gelmekte olan) kalko alkalen mamanizmann tamamlayc bir paralar olduunu da iaretlemektedir. Ekvatordan iliye kadar uzanan bu profiri bakr molibden kuanda masif slfid yataklar bulunmamakta keza jeosenklinal kayalar ve ltramafik veya ofiyolitik kompleksler de grlmemektedir. Porfiri bakr-molibden yataklarnn ikinci bulunu ortam basit, okyanusokyanus eklemi (ada yaylar) boyunca olmaktadr. Bu ada yaylarnn plaka hareketleriyle ktaya birlemesi de mmkndr. Bu tipe rnek olarak Panama ve Bougainvilledeki yataklar gsterilebilir. Buralarda hibir sial malzemesine (ktasal kabua) rastlanmamaktadr. Bu yataklar gen olup orta Tersiyer yaldrlar. st Eosene ait Porto Riko yataklar da benzer ortamda teekkl etmilerdir. Filipinlerdeki orta Tersiyer yal porfiri bakr yataklar da keza jeosenklinal (ada yaylar) serileri iinde olup bunlarn yaknnda birok stratiform, masif slfid yataklar mevcuttur. Bat Kanadada porfiri bakr molibden yataklar 1800 km uzunluunda bir kuak boyunca uzanrlar. Yataklarn yalar Triasdan alt Oligosene kadar dzgn bir ekilde deiir. Bununla beraber yataklarn ounluu Eosen yandadr. Ayrca gney Amerikada olduu gibi ya ile yersel yerleim arasnda dzgn bir iliki yoktur. Kuak,

birok okyanus kabuu, dilimi ve ada yaylar kalntlarndan mteekkil olup bunlar st Paleozoikten alt Tersiyere kadar tekrarlanm olan plaka hareketleriyle ktaya lehimlenmilerdir. Kuak ierisinde masif slfid yataklar pek oktur. Sibirya ve E.B.D. nin gneybatsndaki porfiri bakr yataklar gerek yersel gerekse ya bakmndan karmak bir dalm gsterirler. Ortamda jeosenklinal kayalar ve masif slfid yataklar yoktur. Dolaysyla bunlarn basit bir Benioff zonuyla izah gtr. Bunun yerine yeniden hareketlenmi ktasal platformlardaki derin yaplarla kontrol edilmi olmalar daha byk olaslk tar. Porfiri bakr-molibden yataklar Tethis zonunda da mevcuttur. Bunlar ounlukla Eosen sonrasna ait olup Afrika ile Avrasya arasndaki dalma zonlarna aittirler. Ancak burada ok sayda mikro ktalarn (plakacklarn) mevcudiyeti duruma karmak bir grnt vermitir. Trkiyenin Plaka Tektoniindeki Yeri Hareketli Tethis zonunda Alp orojenizinin etki alannda bulunan Trkiyenin plaka tektoniindeki yeri hakknda belli bal grlerden biri Mc Kenzie (41) tarafndan ortaya konmutur. Kendisine gre Anadolu plakac kuzeyde Kuzey Anadolu Fay kua gneyde ise Marmaristen Kbrsa kadar gmlme zonu buradan itibaren de Mara Erzincan zerinden geen dorulu atml fay ile snrlanmaktadr (ekil 13). Adapazar Ka arasndaki tektonik bir hat Anadolu plakacn Ege plakacndan ayrmakta olup bu sonucu ise dou-bat ynl tansiyon faylar ile kk bloklara ayrlm gzkmektedir. McKenzieye gre Marmara denizi bir genileme fay blgesidir. Bu fay douda zmit krfezinde Kuzey Anadolu Fay ile birleir. Anadolu plakac batya, Ege plakac ise gneybatya doru hareket etmektedir (ekil 13). Mc Kenzienin bu grleri baz aratrmaclarn dnceleriyle ksmen elikili dmektedir. rnein Moores (1970) a gre tethise ait iki mikrokta olan Rodop masifi ile Menderes masifi arasnda Marmara denizi bir gmlme zonuna (subduction) tekabl etmektedir. Belirli bir miktar malzeme yutulmasndan sonra bu iki masif arpma durumunda olacaklardr. Dier taraftan Adapazar-Ka tektonik hatt veriler zerinde belirgin bir ekilde gzkmemektedir.

Kuzey Anadolu Fay sa ynl, dorultu atml bir fay olup ketin (1969), Pliyosen veya Kuvaternerden bu yana 800-1000 m lik yatay atm tespit etmitir. Mc Kenzieye gre bu fay Anadolu plakacnn kuzey snrn tekil etmektedir. Dewey ve Bird (13) bu fay Krehir masifinin kuzeyinden geen transform plaka kenar olarak yorumlamaktadrlar (ekil 14). Krehir, Menderes masifleri, Ankara zonu Tethise ait mikro ktalar olarak kabul edilmilerdir. Yine ayn aratrclara gre, Afrika plakas Trkiyenin gneyinde Akdeniz blgesinde, kuzeye, Anadolu plakacnn altna doru dalmaktadr. Karadeniz okyanus kabuu da keza gneye Anadolu ktasal kabuunun altna dalma gstermektedir. Akdeniz ve karadenizde yaplan sismik etdler Afrika plakasnn Avrasya plakas altna kama gibi girdiini (dalm as Ege blgesinde yaklak 35) ve keza Karadeniz okyanus kabuunun Anadolu plakacnn altna daldn dorulamaktadrlar. Dewey ve Bird (13) ve daha birok aratrc Kbrsdaki Troodos masifinin, E-W dorultulu Tethis okyanus srtnda, okyanus taban yaylmas ile meydana geldiini kabul ederler. bU masifin halen N-S manyetik istikamet gstermesini de Mesozoikten bu yana yaklak 90 dnm olmasna (Tethis twist) balarlar. zetle diyebiliriz ki, eldeki tm verilerin sonucuna gre; Trkiye kuzeyde Rus platformundan Karadeniz okyanus kabuu ile ayrlmakta olup bu kabuk Anadolu plakacnn altna doru dalmaktadr. Trkiyenin gneydousunda Arap platformu, gneybatsnda kuzeye doru dalan Akdeniz okyanus kabuu, batsnda ise Akdeniz tabanna bindiren Ege plakas mevcuttur. Plaka tektonii kavram ile metallojeni arasndaki ilikilerden, Trkiye ile ilgili olarak dikkatimizi eken en nemli husus kukusuz, yukarda belirtilen Karadeniz okyanus kabuu Anadolu ktasal kabuk arpmas ve plaka kenarna paralel olarak volkanojenik stratiform masif slfid yataklar ile bakr-molibden kuann mevcudiyetidir. Aratrmamzn birinci blmnde Trkiye bakr-kurun-inko yataklarn snflarken yurdumuz iin en nemli grdmzden dolay 1 nolu tip olarak tanmladmz jeosenklinal safhasnn iyi diferansiye olmu volkanik serileriyle ilgili masif, stratiform yataklar ayrntl olarak jeolojik ve petrolojik ortam, kimyasal ve mineralojik zellikleriyle birlikte incelenmilerdir. Ayrca bu yataklarn blgesel ve stratigrafik dallar Dou Karadeniz Blgesi metallojenik kuanda verilmitir. Ksaca anmsamak gerekirse, bu yataklarn jeosenklinal kayalar ierisinde gayet iyi diferansiye olmu altta baziklerle

balayp gittike asidleen kaln volkanik ve piroklastiklerin tavannda dom yaplarna sk ekilde bal olarak, ekshalativ-sedimanter, volkano-sedimanter yolla deniz altnda teekkl ettiklerini ve Kuroko tipi yataklarla ok byk benzerlikler gsterdiklerini belirtmitik. Plaka tektonii modeli ierisinde volkanojenik stratiform masif slfid yataklar ve porfiri bakr-molibden yataklarnn dnyadaki daln zellikle inceledikten sonra imdi kesinlikle unu syleyebiliriz ki; Trkiyede plaka kenarna paralel olarak volkanojenik masif slfid yataklar kuann ve kta tarafnda (daha gneyde) buna paralel porfiri bakr-molibden kuann (kalko-alkalen post-tektonik entrzyonlara bal olarak) mevcudiyeti plaka tektonii ilkelerine ok uygun dmekte ve Bat Kanada (ngiliz Kolombiyas) daki duruma benzemektedir. Yani kanmzca Dou Karadeniz blgesindeki stratiform masif slfid yataklar, Kuroko tipi yataklar gibi dalma zonunda meydana gelen ada yaylarnda olumular daha sonra bu ada yaylar plaka hareketleriyle ktaya lehimlenmilerdir. Karadeniz okyanus kabuunun Anadolu plakac altna dalmasyla meydana gelen Benioff zonunda vcut bulan kalko-alkalen mamatizmann kta tarafna yapt post-tektonik entrzyonlarla da daha gneydeki porfiri bakr-molibden kua vcut bulmutur. Dier bir deyimle tpk Bat Kanadada olduu gibi, Dou Karadeniz Blgesinde de okyanus kabuu ada yay-kta karmak eklemi szkonusu olup ada yaylarnn plaka hareketleriyle ktaya eklenmesi vukubulmutur. Ayrca Trkiyedeki Merzifon-amlhemin-spir porfiri bakr molibden kuann dalan plaka kenarna paralel olmas, bu durumun aka Gney Amerikann bakr molibden kuaklarnn dalyla benzerlik gstermesi plaka tektoniini desteklemekte ve dolaysyla Karadenizdeki Benioff zonunun mevcudiyetini daha belirgin klmaktadr. Trkiyenin ikinci nemli bakr havzas olan Gneydou Anadolu Blgesi nceden ayrntl olarak belirtildii gibi skenderundan balayarak Mara zerinde Van ve Hakkariye kadar kesintisiz olarak devam eden ltramafik-mafik ofiyolitik korteji ve bunlar zerine gelen st Kretase ve Tersiyer jeosenklinal kayalarn ierir. Bu durum Kbrsdaki Troodos masifi ile gerek petrolojik metallojenik gerekse stratigrafik ynden tam bir benzerlik gsterir. Dolaysyla Mc Kenzie (41) nin ekil 13 de vermi olan ve Kbrsa kadar gmlme blgesi buradan itibaren de yatay atml bir fay olarak devam eden yorumu yerine Dewey ve Birdn (13) ekil 14 de gsterilmi olan ve Kbrs Gneydou Anadolu Blgesiyle birletiren ve gmlme blgesi olarak

yorumlayan gr kanaatimize gre daha uygun dmekte bu metallojenik havzamzn verileriyle daha iyi badamaktadr. Ancak burada hemen unu belirtmemiz gerekir ki Troodos masifi ve skenderun blgesinde ltramafikler ile mafik talar arasnda ak ve kesin olarak grlen iliki yani altta peridoditler daha stte melagabro, dolerit ve en stte spilitik yastk lavlarn mevcudiyeti bunlarn bymekte olan plaka kenarlarnda yani okyanus ii srtlarda teekkl ettii yolundaki grlere byk destek salamaktadr. Bu yzden ltramafik-mafik komplekslere bal masif stratiform yataklar tabloda tarafmzdan bymekte olan (accreting) plaka kenarlarnda mtala edilmilerdir. Tabiatyla bunlar srttan uzaklatka rtl, killi, marnl derin denizel serilerle rtlmekte ve plaka hareketlerinin daha ileri bir safhasnda gmlme ukurlarna srklenerek burada ofiyolitik melanjlar meydana getirmektedirler. Kanmza gre melanj halinde olan ofiyolitlerle, fazla ezilip, paralanmam ve ltramafik-mafik ksmlarnn yersel ve kronolojik ilikileri iyi korunmu (Troodos; Kzlda-skenderun) ofiyolitler arasndaki fark bu gmlme ukurlarndaki gmlme derecesinden ileri gelmektedir. Fakat kukusuz ofiyolitik kortej ile plaka tektonii modeli arasnda henz yeterince aydnla kavumam birok sorun zerinde daha pek ok almak gerekmektedir.

SONULAR
Trkiye bakr-kurun-inko yataklarnn, iinde bulunduklar litolojik ortam, mineralizasyonun morfolojisini, bileimini ve kkenini mtereken ve ahenkli bir ekilde baz alan gereki, maddenin tabiatna uygun bir snflamas yaplmtr. Bylece yurdumuzda hangi jeolojik ortamlarda, ne biim ve cinste, hangi mineralojik bileimde yataklar bulunabilecei belirtilmek istenmitir. Saha jeolounun daha ziyade arazi en gzlemlerine shhatli dayanarak karlat araziyi

mineralizasyonu

snflayabilmesine,

laboratuvar

olarak

kullanmasna zen gsterilmitir. Yurdumuzdaki tm bakr-kurun-inko zuhurlarnn on ana yatak tipi altnda toplanabilecei ortaya konmu, bu tipler dnyadaki ve yurdumuzdaki metallojenik verilerin altnda nem srasna gre dizilerek aratrmalarda hangi tip yataklara ncelik verilmesi gerektii belirtilmitir.

erilen bakr-kurun-inko yataklarnn bykl, younluu, yatak tipi ve eidi, ieren formasyonlarn devamll, cevherlemeyi kontrol eden yapsal ve metallojenik gelerin gelime derecesi gz nne alnarak Trkiyenin bakrkurun-inko bakmndan blgesel bir snflamas yaplm ve nem srasna gre tertiplenerek, aratrmalarn hangi blgelerde younlatrlmas hususunda aratrc kurululara yardmc olunmaya allmtr.

Yatak tiplerinin mineralojik ve kimyasal bileimleri ve bilhassa iz elementler bakmndan mikrokimyasal bileimleri ayrntl olarak tespit edilmi bylece hem yatak tiplerinin arasndaki farklar daha kesinlie kavuturulmu hem de bu yataklarn deerlendirilmesinde hangi yan rnlerin zerinde durulmas gerektii belirtilmek istenmitir.

Bylece gerek esas elementler gereksi iz elementler bakmndan genellikle polimetalik karakter arzeden cevherlerden tek bir elementin izabe edilerek (samsun, Murgul, Ergani izabe tesislerinde olduu gibi) geri kalann denize veya nehire dklmesinin ne denli bir israf olduu zerine dikkat ekilmek gereksinmesi duyulmutur.

nem srasna gre 1) Dou Karadeniz, 2) Gneydou Anadolu, 3) Bat Anadolu, 4) Orta Anadolu 5) Orta Toroslar, 6) Bat Karadeniz ve 7) Dou Anadolu olmak zere ayrdmz bakr-kurun-inko blgelerinde yataklar kontrol eden litostratigrafik, yapsal ve metallojenik eler ayrntl bir ekilde belirtilerek yeni yataklarn nerelerde aranmas gerektii hususunda faydal olunmaya allmtr.

Erozyon sathnda mostra veren yataklarn hemen hemen hepsi bugn artk bilindiinden yeni yataklarn kefi arz kabuunun rtl ksmlarnda olacana gre ok disiplinli (jeolojik, yapsal, peleocorafik, metallojenik, jeofizik, jeoimik vs) sistematik, ok shhatli blgesel incelemelerin dnda sorunu zmenin olanaksz olduu ak seik belirmektedir. rnein Dou Karadeniz metallojenik kuanda, cevherlemenin, volkanojenik domlarn etrafnda asid piroklastik seriler ierisinde stratiform masif slfid yataklar eklinde olduu srarla belirtilmeye allmtr. imdi sorun arz kabuunun 300 500 m veya daha fazla derinliklerinde gml dom yaplarn ve bunlarn etrafndaki asid piroklastik serileri bulmak ve bunlarn iindeki ekonomik konsantrasyonlar ortaya koymaktr. te bunun iindir ki

yukarda sz edilen ok disiplinli sistematik aratrmalar mutlaka gereklidir ve Japonyada Kuroko tipi yataklarn 20 tanesi de daha nce belirtildii gibi ancak bu sayede son on yl ierisinde bulunmulardr. Btn dnyada olduu gibi, yurdumuzda da porfiri bakr yataklar masif, stratiform, volkanojenik slfid yataklarna nazaran daha gen kayalar ierisinde bolca bulunmakta buna karn eski kayalar (mesela Paleozoik) ierisinde pek rastlanmamaktadr. Bunu jeosenklinal zonu ierisinde teekkl zamanyla izah etmek en mantkl yol olarak gzkmektedir. rnein masif stratiform slfid yataklar esas orojen ncesi devrede teekkl etmekte bylece derinde kalarak erozyondan korunmakta fakat buna mukabil daha fazla deformasyon ve metamorfizmaya uramaktadrlar. Oysa porfiri bakr yataklar esas orojen esnasnda veya bunu takiben (tarditektonik) kabuun daha yukar seviyelerine sokulduklarndan daha sonraki epirojenik hareketlerle ykselme vukubulunca nispeten ksa bir erozyon safhas bunlar satha karmakta ve ksa jeolojik peryodlar bunlarn anp gitmesine kfi gelmektedirler. Dolaysyla yurdumuzda rastlanlan porfiri bakr-molibden yataklar iin erozyon iddeti ve erozyon derinliinin tespiti ok nemli bir konuyu tekil eder. Kanmza gre spir yresindekilerde iddetli erozyondan dolay zengince olan esas ksmlarn anp gitmi olmalar geriye fakir kk ksmnn (root zone) kalm olmas olasl byktr. Keza asid derinlik kayalaryla ilgili olarak bulunan pirometazomatik ve filoniyen tip yataklarn baz batholitlerin etrafnda (Kazda, Erigz, Akdamaden) sk bir ekilde grlmesine karn bazlarnda (Istrancalar) seyrek rastlanlmas bu sonuncularla madence zengin apikal ksmlarn anm olmas ile izah edilebilmektedir. Merzifon spir porfiri bakr molibden kuayla Dou Karadeniz blgesi masif, stratiform slfid yataklarnn plaka tektonii modeli ile tam bir uyuma gstermesi tesadfi olmasa gerekir. Trkiyenin en nemli metallojenik kua olarak nitelendirdiimiz bu blgenin deeri bu hipoteze gre de teyit edilmi olmaktadr. Bylece Karadeniz okyanus kabuunun Anadolu ktasal kabuu altna dalarak bir benioff zonu oluturduu daha kesinlik kazanmaktadr.

Trkiyenin ikinci nemli metallojenik kua olan Gneydou Anadolu Blgesinin Kbrs ile olan yakn benzerlii plaka tektonii yorumlarnda da kendisini gstermektedir. Kanmzca Akdeniz okyanus srtnda vcut bulan ltramafik kompleks ve buna bal olan ekshalativ-sedimanter, hidrotermal bakr ( inko) yataklar plaka hareketleriyle tanarak az ok gmlme blgelerine srklenmiler ve daha sonra ktayla birlemilerdir.

Batda ok sayda mikroktalarn mevcudiyeti, Tethis dnme olay, metallojenik verilerin henz yeterince birikmi olmamas plaka tektonii ile metallojeni arasnda kesin ve tutarl bir yorum yapmaya olanak vermemektedir. Ayrntl almalar, blgesel, ok disiplinli sistematik aratrmalar ilerledike bu husustaki birok sorunun aydnla kavuaca kukusuzdur.

Maden yataklarnn teekkle o yrede arz kabuu tarihesinin ayrdedilemez bir ksmdr. Bunun srlarn zmek ancak ve ancak uzun vadeli, sistematik, ok disiplinli hem lokal, hem de rejyonal apta yrtlecek shhatli, ayrntl etdlerle olabilir. Bunun dnda plansz, blk, prk, izole almalarla belki maden bulunabilir ancak bu durumda sarfedilen zaman, para ve igc madenin ekonomiye yapaca katkdan ok ok daha fazlaya malolacaktr.

Bu gnk verilere gre, plaka tektonii kavram metallojenik aratrmalarn planlanmasnda gznnde tutulmas ve tahkiki gereken iyi bir alma modeli olarak gzkmektedir.