Berfin Yaynlar : An Dizisi :

10 2

erkes Ethem lk Bask

: Anlarm : 1962 (Dnya Yaynlar)

Sadeletirilmi Birinci Bask : Austos 1993 (Berfin Yaynlar)

erkes Ethem ANILARIM

"Genel Sava'n sonucu olarak en ar artlarla Mondros Atekesini kabul ettirmesine ramen, galip dev letler atekes hkmlerini bozmaya balaynca, Osmanl Devleti ve halk adna zgrlk ve bamszl korumak amacyla zmir'de kurulan gizli cemiyetin kararyla ben ilk isyan bayran tam iki buuk yl nce amtm. Ve imdiki mfrezeme yakn bir maiyetle halk nce fikren hazrlamaya buralarda balamtm. Aradan ok zaman geti. zmir'in Yunanllar tarafndan igali zerine mil leti, zmir'e doru sevk ve tahrik ile igalci orduya kar vatan savunmaya giderken yine bu kyden gemitim. O zamandan beri bin trl zorluklarla ve engellerle, genel kurtuluu salayacak o hakl davamz baaryla sona erdirmek zere bulunduum bir srada, manen ve maddeten perian bir halde yine bu muhite dm bulunuyordum. Evet, talih ile ihanet el ele verince neye muktedir ol mazlard. Ben gryordum ki, mcadele mddetimin son aylar zarfnda dava ve vatan arkadalarm diye yllardan beri btn varlmla koruduum baz siyasi rakiplerimin amansz husumetine maruz, kalm bulunuyordum. Uursuz hastalm da bunun zerine binmiti. Bilemi yordum, talih bana niye ksmt? Neden yz evirmiti?" erkes Ethem

Ben Kimim?
Ben kimim? Ben emlak ve arazi sahibi, mesut ve mreffeh ya ayan ve ayn zamanda "Ekmeinin hasm" denecek kadar cmert bir ailenin evladym. Merhum babam Ali Bey, malikanesinin bu lunduu Bursa vilayetinde eref ve haysiyeti ile tannm kimsey di. Ben, babamn ok sevdii en kk olu, aabeyimin de evlat larna tercih ettii bir kardeiydim. Subay ve kurmay deilim. Askerlik mesleine girmeyi ocuk lukta ok istedimse de rahmetli babam iki byk kardeimin asker olmalarn yeter grm olacak ki, beni bu ereften mahrum etti. Bununla beraber ben ayn hevesle on dokuz yamda babamn bedel-i nakdi vermesine meydan brakmadan stanbul'a kam, ne fer olarak svarilie girmi, okur yazar olduumdan pek de zor lanmadm halde talimhanelerde staj grmtm. Terhis tezkeremi baavu olarak aldm. Daha sonra Balkan Sava sra snda stanbul'a geerek Bakrky'de bulunan svari subay mekte bine ayrlm ve bir mddet geince de svari subay vekili olarak rksulu Mahmut Paa kolordusunun karargah muhafz bl nde bulunmutum. Bu kolordunun Bulgarlarla ongri'de yapt sava yakndan grerek o kargaalk arasnda mensup oldu um karargahla atalca'ya dnmtm. Daha sonra blmle tekrar tatbikat mektebine gittim. Orada birka ay kalarak Bandrma'da ailemin yanna geldim. Fiili olarak askerlik hayatm bundan ibarettir. Teorik olarak ise iki byk kardeim Harbiye mektebin den her sene izinli olarak geldiklerinde beraberlerinde getirdikleri askerlik kitaplarn, iftlikte okurdum. Birinci Dnya Sava'nn ilk senesinde byk kardeim Reit Bey'in kendi bana askeri ve politik bir amac olan, Krtlerden ve baka milletlerden toplanm "Tekilat- Mahsusa" kuvvetleri ile Ruslara kar, daha sonra ran'n gneyinde ngiliz blgesinde ve Efgan sefer heyetinde bulundum. Pek uzun srecek olan bu mace ralardan bahsetmeyeceim. Ben kuvvetlerim iin talim ve terbiye frsat bulamadm. Fakat onlar kahramanca dtrmeye altrdm. Ve devaml olarak silah elimde yaadm. Askerlerim de her zaman silahl idiler. Hele Birinci Dnya Sava bozgunundan sonraki milli blnme, fikir

deitirme, silah azl dikkate alnrsa, ahslar semekte ne ka dar isabetli olmak gerektii meydana kar. Bana kar iki itham ileri srlmtr. dam cezalan vermek ve hara almak. Kuvvetlerimin bulunduu yerlerde irtikap, rvet, gasp, hrszlk pek az olurdu. Bunun sebebi, sulular ara sra sehpay- adalete havale etmekliimdir. Ne gibi hallerde nasl cezalar verdiimi, Yozgat ve Dzce isyan hareketleri srasnda anlataca m. syan olan yerlerde greve yolladm baz mfreze komu tanlar uygunsuzluk yapm olabilirler. Bunu da kaydederim. Seyyar haldeki kuvvetlerimin iaelerini kendi yntemlerimle temin ederdim. Bir yerde kaldmz zamanlarda da zmir'in Yu nanllar tarafndan igalinden nce Mdafaa-i Hukuk, ve igalden sonra da Redd-i lhak ve daha sonralar Mdafaa-i Milliye cemi yetleri vastasyla askerlerimi besletirdim. Maalarm da bu cemiyetler vastasyla verirdim. galden nce Yunan tehlikesi belirdii zaman zmir Valisi Rahmi Bey'den elli bin lira ve isyanlar bastrma srasnda Adapazar tccarlarn dan Arapzade bilmem kimden elli bin lira, bir de Karacabey era fndan birisinden be bin lira almtm. Cepheleri tekil etmek, kuvvetlerimi tutmak, itilaf devletlerinin igalindeki Afyon ve K tahya mhimmat depolanndan gizlice cephane alabilmek iin bana para lazmd. Ktahya-cephaneliinin karlmas mcadelemiz iin byk kayp olmutur. Hafz Bey komutasnda Akhisar ve Salihli'den yolladm bir svari birliinin nmayii ile Ktahya'daki ngiliz leri rkterek cephanelii kendi nezaretimiz altna almtk. Fakat Hafz bana lazm olduundan kendisini geri aldm. Bir mddet sonra cephaneliin ngilizler tarafndan zmit'e ta ndn haber alarak beynimden vurulmua dndm. Bana bu haberi veren alay komutan "Gebe" lakapl Haydar bir ay sren nakil iini bizden gizli tutmutu. Bu cephanelik bylece elden git ti.

Birgi:
1919 Kasm sonlarna doru Sivas'tan Ankara'ya gelen Heyet-i Temsiliye'nin de tamimi ile zmir milli cephesi merkezlerinde ve btn Anadolu vilayetlerinde milletvekili seimlerine balanm8

t. Yunan ordusu da tam bu srada demi'den kuzeye doru Bozda yaylalarn hedef tutan bir askeri harekete girimiti. Yunanl larn bu taarruzdan maksatlar Nazilli'den idare edilen gney cep hesi ile merkezi Salihli olan bat ve merkez cephesi arasndaki dalk ve az meskun yerleri elde ederek hem Kuva-y Milliye aleyhine kkrtmak, hem de bir seneden beri sren savalar so nunda Avrupa ve Yunan gazetelerinde tek tk grlen baarszlk haberlerinin tesirini gidermekti. Yunanllar Bozda' igal edecek olurlarsa Yunan ordusu geri lerini tehdit eden aknc kollarmz desteksiz brakacaklar, kendi lerini de O grnmez tehlikeden kurtarm bulunacaklard. Yunanllar demi'in kuzeydousunda Birgi nahiye merkezini iki piyade taburu ile igal ettiler. Zaten demi ilk zamanlarda Yunan eline dm bulunuyordu. Birgi, merkezi Salihli olan bat cephesi ile gney cephesinin birleme noktasn tekil eden bir yerde olup Bozda yaylasna yakndr ve Demirci Efe'nin adamla rndan Mestan Efe'nin idaresinde bulunuyordu. Demirci Efe ile muhabere ederek Yunan birliklerine kar or tak bir harekete gemeyi kararlatrdk. Ben Salihli'den drt yz mevcutlu bir mfreze yolladm. Bu mfrezenin bana tecrbeli arkadalardan Gavur Ali'yi tayin ettim. Harekete o zamana kadar Kuva-y Milliyeci grnen Alaehirli Mustafa Bey de katlacakt. Bozda grup komutan Sar Efe(Albay Edip Bey) demi'in kuze yindeki Salihli cephesinin sol kanadna hcum eden bir baka Yu nan kolu ile arpyordu. Birgi zerine taarruz eden birliklerimiz ilk basknda Yunanllan kovmay baardlarsa da geriden yetien imdat kuvvetlerine kar yenilerek ekildiler. Birgi Sava'nda ehit olanlardan ba ka Gavur Ali Bey de dahil olmak zere on be kadar arkadamz yaral olarak esir dmlerdi. O gnlere kadar Yunanllarn eline esir den subay ve askerlerimiz zmir'e gtrlr, basit bir soru turmadan sonra kuruna dizilirdi. Biz de doal olarak birliklerimi zin esir ettii Yunan subay ve askerlerini ldrrdk. Ben iki taraf iin de insanlk d olan bu duruma engel olmak iin adn hatr layamadm, Salihli'ye kontrol iin gelen ve zmir'e serbeste se yahat edebilen bir Fransz subay vastasyla Yunan olaanst komiseri skirkiyadis'e haber yollamtm. Fransz subay, olaa nst komiserin Yunan bakomutanl ile muhabere ederek m badele usuln kabul ettirmeye alacan vaadettiini syledi. Fakat bu teebbs hayli zaman nce olmutu. 9

Hl da iki taraf esirleri ldrmeye devam ediyordu. Birgi Sava'nda esir den arkadalarm, zellikle Gavur Ali Bey, na muslu ve fedakar savalar olduu iin ok zlmtm. Fransz subayn tekrar karargahma ardm. Ayn gn "Sart" tarafnda bize esir den ve henz karargahma gelen yaral bir Yunan s vari subay ile iki Yunan askerini kendisine gstererek mbadele hakkndaki eski teebbslerini tekrarlamasn rica ettim. Yaral Yunan subay olaanst komiserin akrabas olduunu da syl yordu. Fransz subaynn bu yaral subay da alarak zmir'e gtrmesi ne izin vermitim. te bylece aramzda ilk defa esir mcadelesi balamtr. Ertesi gn idam edilecek olan Gavur Ali Bey ve ar kadalar trenle bize iade edildiler.

Poyraz Ve Alaehir

eteleri:

Tam bu srada Salihli merkez cephesi yaknlarnda ve gerile rinde bir uygunsuzluk bagsterdi. Silahl olarak muhalefete ge en "Poyraz" ve "Alaehir" eteleri beylii sorunu kt. Bunlar milli cephemize hizmet edeceklerini syleyerek teek kl etmiler ve birka defa da bizimle savalara katlr gibi grn mlerdir. Birka gn devam eden hastalmdan yararlanarak vaziyet aldlar. Mevcutlar beer yz kiiden bin silahl, ksmen Alaehir erafndan Mtevellizade Mustafa Bey'le, Poyraz era fndan Hac Ali Bey namlanndaki iki fesatnn idaresindeydiler. Aralarna baz kimlikleri mehul subaylar da katlmt. Hatta Poyraz asilerinin komutan Ahmet Bey isminde bir binba ben hasta iken, Salihli'ye girerek karargah kurmu, baz eraf kandr m, gizli toplantlar tertiplemiti. Alaehirli Mustafa Bey ise, ay n zamanda kandrarak kendi tarafna ektii bir kuvvetle Alae hir'e ekilerek orasn merkez tayin etmi, kuvvetini arttrmaya alyordu. Ben evvelce bunlarn baz hallerinden pheye d mtm ve bu pheyi halletmek istemitim. Fakat aabeyim Re it Bey'in mdahalesi bu teebbsme engel olmutu. Bunlar Re it Bey'i samimi vatansever olduklarna kandrmlard. Hastalktan kalktktan sonra bunlar kesin olarak cezalandrma ya karar verdim. Ancak karar ve tertiplerimi Reit Bey'e hissettir medim. nk hl aabeyimi kandrabilmekteydiler. Oysa Salih10

li'ye sokulup ayr ayr yollarla kandrmakta olan Poyraz komutan yanmdaki adamlarm ve cephedeki baz kimseleri dahi kandra rak kendi taratma ekmeye alyordu. Maiyetimden ona katlan lar olmuyor deildi. Bu kurnaz muhaliflerimin gizli amalarn renmek, ne yap mak istediklerine iyice vakf olabilmek iin sadk adamlarmdan bazlarn bana isyan etmi ekilde gsterip aralarna soktum. Hatt bunlar arasndaki en dirayetli iki arkadam da karargahlar na kadar girdiler. Btn srlarn renebilecek bir duruma girdi ler. Artk her karar ve gizli teebbslerinden haberim oluyordu. Anlaldna gre bu muhalefet zmresi stanbul Ferit Paa Hkmeti ve ngiliz Muhipler Cemiyeti ile ilikideydi. Ve hemen hepsi de ttihat ve tilaf zihniyetinin esiriydiler. Kstah ve kimlii mehul bu isyan karargahndan son szan bilgi sonucu, zmir yo luyla Uak tarafna gemi bulunan yzba Rfat (hatrmda kal dna gre) ve polis bakomiseri olduu anlalan ve ad hat rmda kalmayan dier bir arkada da Uak civarnda bir kereste bksnda fesat samakla megulken yakalanmlar ve mahfuzen Salihli'ye karargahma gnderilmilerdi.

Suikast

Giriimi:

Bu "muzr tekilatlarn cephemizi iten datmaya uratk lar anlalyordu. Son plan ve tertibatlarndan biri de beni ldr mek suretiyle maskeyi atmakt. Bu suikast plan, Salihli'den karar gaha hastalm srasnda bir baskn yapmak suretiyle balayacakdysa da, her naslsa buna cesaret edemedikleri anla lyor. Herhalde ihtiyatl hareket dncesi ve tedbirleri buna uy gun deildi. Nihayet iyiletim ve kalktm. Kurnaz (!) muhalifler aradaki yanl anlamann kaldrlmas iin, beni, kardeim Reit ve ka rargah komutanm Yusuf Beyleri bir ziyafete davet ettiler. Davet ars geldi. Reit ve Yusuf Beyler daha nceki temaslarnda bu davete katlmak konusunda ikna edilmiler. Onlar da katlacaklar cevabn vermiler. Reit ve Yusuf Beyler bu davete gitmemiz iin ok srar ettiler. Ben hastalktan yeni kalktm, doktor tara fndan yemek ve imekten men edildiimi ileri srerek her ikisin den de zr diledim, affetmelerini rica ettim. Fakat onlar srardan 11

vazgemiyorlard. "Biz sizi bu davete getireceimize dair sz ver dik. Gitmemeniz ok ayp olur, biz szmz yerine getirememi durumuna deriz" diye sylendiler. Buna ramen ben asla gitme yeceimi bildirdim. Ve kendilerine de unu syledim: "Tedbirli olunuz ve hatt davet saatinden bir saat sonra gidiniz." Onlar be nim bu szlerime hayret ettiler. Dudak bkerek bir ey anlamadk larn sylediler. Fakat ilerine de bir phe dm olacak, ki tedbirli olmalar nerime de uymay ihmal etmediler. Halbuki ben konuurken, btn suikast plann oktan renmitim. Davet, her mz de ldrmek iin hazrlanmt. Ben ise buna kar tertibatm oktan aldrm bulunuyordum. Bu iki yzl suikast kumpanyasnn plan yleydi: Davet akam karargahlarnn bulunduu kmaz sokaktan ge erken, yani davete giderken, sol taraftaki cami mezarlnn du var arkasnda pusuya drlecektim. Burada Kel mer, Gebeli Osman, allky'den baka bir Osman ve Tekeinli bilmem kim bana ate aacaklard. Eer planlan baarl olmazsa sofra ban da ldrlecektim. Bize pusu kuracak olanlar gerekten cretli ve ok cesur adam lard. Komplo baarl olursa ve onlar ilerini tamamlayabilirlerse kendilerine hem ykl maa balanacak, hem de ayrca nakit ola rak dl verilecekti. Garip olan taraf u ki, bunlar bizim ekmei mizi yemilerdi. zellikle ikisi Genel Sava sralarnda Reit Bey'in himayesine snarak cepheden kurtulmulard. Salihli'de iftlikte koruculukla urayorlard. Pusu yerinin tam karsnda iki katl bir han vard. Buras kuv vetlerimizin erzak deposu gibi kullanlyordu. Suikast tertibini renince, oraya Halil Efe ve Ali avu namnda gvenilir iki arka damn idaresinde on kiiyi bir gn nce gizlice yerletirmitim. Suikastlar mezarlk arkasnda pusuya girince, bunlar han pence relerinden ani bir ate aarak onlar ldreceklerdi. Bundan sonra ki durumun ne olaca da dnlmt. Reit ve Yusuf Beyler yarim saatlik bir gecikme ile yola kt lar. Fakat onlar sokaa girmeden nce, suikastlar baskna ura m, silahlar patlamt. Bu yaylm ateinden sonra bir sokak sa va balad. Halil Efe grevini tam zamannda baarm, suikastlar daha ilk yaylm ateinde imha edilmilerdi. Biraz sonra ben de makineli tfekle donalm olarak maiyetimle birlik te derhal ehre girdim. Zaten ehir, karargahma ok yaknd. B-

12

tn endiem, Reit ve Yusuf Beylerin tehlikeli durumda bulunma larndan ileri geliyordu. Fakat ikisini de selamette buldum. Yzleri glyordu. Yarm saatlik gecikme onlar lmden kurtarmt. Akam zeri balayan ehir iindeki atma sabaha kadar srd, iki taraf ta epey kayp verdi. Cepheye buradan telefon ettim. Bir svari mfrezesi istedim. Bu kuvvet geldikten sonra asileri e hir kenarna srdk. Orada savunmaya getiler. Ayn zamanda Alaehir'de bulunan asi taraftarlarnn imdatlarna geleceini d nerek Alaehir yolunu kestirmitim. Bir mahalleye sktrlan asileri her taraftan bir ate emberi iine aldmz srada, Ahmetli cephesinden bir Yunan mfrezesi nin ileri harekete getii haberini aldm. Bu, bizim iki ate arasn da kalmamza neden olacakt. Bereket versin, ehirde skanlar atekes talebinde bulunmulard. Beni, ehir ileri gelenlerinin araya girmesi deil, cepheden gelen haber atekes teklifini kabule mecbur ediyordu. Bu arada asilerin komutan olan binba Ahmet, karargahnda Reit ve Yusuf Beylerin eline esir dmt. Asile rin atekes tekliflerine raz olduktan sonra ehirden serbeste kp gitmelerine mani olmadk. Onlar da ylece gittiler. ehirde skunet salannca ben hemen cepheye gittim. Yunan llar, "Bin Tepeler"de kanl bir savatan sonra Ahmetli'ye ekil milerdi. Bunu grdkten sonra yz elli kadar svari ile Salihli'ye dndm. Asileri tutan ve onlar bizim aleyhimize tevik eden iki kiinin evlerine ate ettirdim. Evlerini yaktm. Ele geenleri ceza landryordum. Mfrezemle geri kalan firari asilerin pelerine dtm. Gece Alaehir'e gelen ve giden yollara pusular kurdum. Poyraz grubu ile temas eden Alaehir'den Hac Mustafa ile drt arkada pusularmza dtler. Alaehirli Mustafa Bey kuvvetle rinin de hazrlandklar, ancak savunma tertibat almakta olduklar anlalyordu. Mfrezem ertesi gn asileri Poyraz dalarnda iddetle takip etti. Kar koymakta devam edenlerin evlerini yakyordum. Niha yet af istediler. "Silahlar ile gelsin teslim olurlarsa af ederim" de dim. Kabul ettiler, teslim oldular. Bunun zerine de ben Salihli'ye dndm. "Alaehirli Mustafa Bey de gelsin, bize snsn" diye haber yolladm. Ancak baz artlarm vard: Cephede bizimle beraber Yunanllara kar dmeliydi! Alaehir'de gadrine urayanla rn tazminatn tamamen vermeli, mallarn iade etmeliydi. Ve bu,

13

onlarn rzas alnmak suretiyle yerine getirilmeliydi. Alaehir'de tyler rpertici cinayetler ilediini de iitiyordum. Mustafa Bey yant vermedi, bununla beraber cepheye de gel medi. Bir gn bir subaymzn muhafazas altnda getirttiim cep hane sandklarmza Alaehir istasyonunda Mustafa Bey'in adam lar tarafndan el konulduu haberi geldi. Artk bunlarn da ba ezilmeliydi! Bu zorunluydu. Alaehir, Salihli cephesinden yedi saatlik bir mesafede ve geri mizde bulunuyordu. Son aldm haberlere gre Afyon tmeninin Alaehir'deki nokta ve irtibat memuru Gebe Haydar Bey adnda ki askeri kaymakam ile mlkiye kaymakam da Mustafa Bey'in re zalet ve cinayetlerine boyun emi, gz yumuyorlard. Alae hir'deki milli heyet yeleri bu durum zerine birer ikier Salihli'ye snyorlard. Kuvvetlerine ok gvenen Mustafa Bey'e kar bir akam ze ri harekete getim. Sabaha kar ehri kuattm. Doal olarak Mustafa Bey tertibatsz deildi. Nitekim bir subay komutasmda 80 kiilik bir karakol mfrezesiyle karlatk. Fakat silah kul lanmalarna frsat brakmadan tesirsiz hale getirdik; Bu 80 kiiyi hesap edemedikleri bir tertiple bylece yakalamtk. Bomba ile donanm sekin 150 kiiden oluan bir hcum mfrezesinin ehre hcum etmesiyle, ehir iinde ve kenarnda atma balad. Kuvvetlerinin zayf dtn grmesi zerine Mustafa Bey ehrin da tarafndan krk kadar maiyetiyle kat. Sonradan rendiime gre Afyonkarahisar'a kadar firar eden Mustafa Bey orada kyafet deitirerek soluu stanbul'da alm! Buradaki atmay da kazanmtm. Asilerin birou yaka lanm, aman dileyenlerin pimanlklar kabul olunmu, askeri kaymakam Gebe Haydar ile kaza kaymakam da tevkif edilmi lerdi. Bu isyan belas da bylece kapand. adli icraat safhasna gelmiti. Afyon'da bulunan tmen ko mutan mer Ltf Bey, telgrafla Gebe Haydar'n serbest bra klmasn rica ediyordu. Ricasn kabul edip braktm. Kaza kay makam da mahkemede beraat etti. Alaehir'de, para vermedikleri iin yataklarnda boulan kankoca, rzlarna tecavzden sonra ldrlp gmlen kzlarn ve baz Akehirlilerin cesetlerini gml bulunduklar yerlerden karttk. Bu arada gaspedilen para ve mcevherler de yine gml dkleri yerlerden karld. 14

Btn bunlar yapanlar, Mustafa Beyle adamlarndan Alaehirli reji kolcubas Salih ve yirmi be kiiydiler. Salih ile on adam atma srasnda ele geirilmilerdi. Bir ksm ldrlm, bir ksm da Mustafa Bey'le kamlard. Cinayet eserlerini kendi elleriyle kuyulardan karttm. Ondan sonra da idam sehpalarnn bana getirttim. Bunlar aslmak suretiyle idama mahkum olmulard. lerinden en metin grneni Salih'ti. p nce bunun boynuna taklacakt. Cellat bir eliyle Salih'in bal koluna yapm, dier eliyle de ipi tutuyordu. Salih'e "Son szn nedir, syle?" denilince kolcuba sandalye zerine metanetle kt ve yksek sesle yle dedi: "Ey, beni grmeye gelenler! Ben bu cezaya ve bu kt sona oktan mstehak olmutum. Yoldan ve insanlktan kmtm. Ba na insanlk, vatanseverlik telkin edecek yerde yoldan kmama neden olanlara da lanet ediniz, komuluk hakkn helal ediniz." Salih, szlerinin bittiini celladn yzne bakarak anlatt ve bu nun zerine ipi ekildi. Bunu dierlerinin iplerinin ekilmesi izle di. Bundan sonra teslim olanlardan bir mfreze kurdum ve hemen Cepheye gnderdim. O zamanlar iin suu hafif olanlara ceza, cep heye gndermekti. Drt gn sonra kuvvetlerimle Salihli'ye dn dm. zmir'den trenle gelen ve geen yolcularn kontroluna daha ok nem vermek gerekiyordu. zmir'den karargahm ziyaret et mek iin, zel izin isteyen baz yabanclara izin verirdim. Tam bu zamanda idik ki, skoyal bir ngiliz albay ikinci defa Salihli'ye geldi ve karargahmda iki gn kadar misafir kald, dnd. Yunan genelkurmay Birgi'yi igalden sonra Bozda cihetin den dnd plann uygulamaya devam ediyordu. Nihayet baz mhim mevkilerimizi eline geirdi ve Salihli merkez cephesi ni sol taraftan tehdide balad. Edip Bey grubu tepeler'e ekil mi, merkezden Ahmet'i cephemizin sol kanadn korumaya al yordu. Bu arada, karargah Afyon'da bulunan dzenli tmenin komutanlarndan kaymakam mer Ltf Bey'den de yardm gr meye balamtk. Yunan birliklerinin aldklar son tehditkar du rum zerine, svari kaymakamlarndan Arif Bey.'in komutasnda bir piyade mfrezesini yardmmza gnderdi. Bu mfrezeyi Sa lihli merkez cephesinin sol kanadn tehdit eden ve Bozda yayla-

15

sn igal etmi bulunan Yunanllarn karsna sevkettim. Fakat, nce grevini iyi yerine getiren Arif Bey'in birka gn sonra bir Yunan hcumu karsnda savunma noktalarn braka rak Alaehir'e ekildii haberini aldm. Doal olarak bu ricat Yunanllarn iine ok yaramt. lerle yen ve cephemizin sol geri kanadna den Yunan svarileri ile keif birliimiz arasnda Salihli'nin dou ve yakn istikametinde atma balad. Bunu hayretle grdk. Bu svariler ayn gn pskrtld ise de, daha gerilerde geceden hakim noktalar elleri ne geimi bulunan dmann piyade birlikleri yerlerinde sebat la mukavemet ettiler. On be kilometre ilerdeki Ahmetli cephemi zi tehlikede brakm olduklarndan, ova ksmn savunan birliklerimizi geri ekmeye mecbur kaldk. Hatt bir mddet iin Salihli'yi bile boaltmaya mecburiyet hasl olduysa da, geride tuttuumuz hattn tehlikesi karsnda dman birlikleri ehre giremediler. O gnlerde Alaehir'e gelmi olan mer Ltf Bey'e bir telg raf ekerek, Arif Bey'in kandan dolay tevkifi gerektiini bil dirdim. mer Ltf Bey bunun zerine karargahma geldi, ald m vaziyetin iyi olduunu syledi. O da kaymakam Arif Bey'in cepheden kana teessf ediyordu. Mfrezesiyle kaan ve bu zor durumu yaratan Arif Bey'in tevkifine hal ve durum gerei yanaamayacan ifade ediyordu. Halbuki ben daima bu gibi hogrlerin aleyhinde bir ruh ve fikir sahibi idim. Ve emsaline ibret olmas iin hata sahiplerinin derhal cezalandrlmas fikrini savunurdum. Bununla beraber mer Ltf Bey'in szlerine kar ses karmadm. nk karmzda dman vard, kaybedilecek frsatlarn telafisi lazmd. Birlikte hareket ederek Salihli ehrini yakndan tehdit eden Yunan birliklerini ricata mecbur ettik. Bir gn sonra da beraberce ehre girdik. Bu sefer ehrin be kilomet re gneyinde savunma hatlarmz tekil ettik. Fakat gerek Yunan llarn ve gerek karlarnda bizim tuttuumuz hatlar ve askeri du rum her iki taraf iin emniyet verici halde deildi. Bintepe grubumuz eski durumunu koruyor, Yunan hatlarn daima yan ate altnda tutuyordu. siri yan dan bir 16 Beri yanda ise Salihli ehri bile dman top mermilerinin te altndayd. Den mermiler tahribat yapyordu. Yunanllar ateten kurtulmak amacyla birka gn sonra Papasl tarafn Bintepe grubumuza kar taarruza getiler. iddetli ve kanl sava ile bu taarruzu krdk. Dman birlikleri geri srld.

Bintepe grubu ile ova cephemiz arasndaki Gediz nehri bir fasla ve engel tekil ediyordu. Baarszlklar zerine Yunanllar Sart hattn kendiliklerinden braktlar, ova ksmndan da Ahmetli ve Mersin dere hattna ekildiler. Bu, eski vaziyetlerine girileri de mekti. Bozda gney yaylalarn ise daha bir mddet brakmad lar.

Anzavur Ahmet:
Bu sralarda stanbul Hkmeti adna Anadolu'da seim sona irmi, milletvekilleri stanbul'da toplanmak zereydiler. Karde im Reit Bey de Manisa milletvekili seilmiti. Ve stanbul'a hareket etmiti. Tmen komutan mer Ltf Bey de grevinden ayrlmt. Yerine genelkurmay kaymakamlarndan Ar Bey t men komutanlna tayin edilerek gnderilmiti. Tmeni de Afyondan Alaehir'e nakledilmiti. Bu, dzenli bir tmenin ilk olarak cephemize yaklatrlmas demekti ve bu tmen, cephemizin yedek kuvvetini tekil ediyordu. stanbul'da Meclis-i Mebusan ok devam edemedi. Yabanc igal kumandanlnn fiili mdahalesiyle 16 Mart 1920'de da tld, gal kuvvetleri bir yandan Meclis-i Mebusan' datrken, Vahdettin'in iradesiyle tekrar sadrazam olan Damat Ferit, hkmetine eyhlislam olarak ald Drri Zade Abdullah Efendi'ye, Kuva-y Milliyecilerin ekiya olduklarna dair fetva kartm, bunu oaltarak her tarafa datm bulunuyordu. Ve Anadolu'ya da on binlerce fetva sureti gelmiti. stanbul Hkmeti, halk milli hareket aleyhine tahrik ve te vik ediyor, bir yandan da Anzavur Ahmet'i, Marmara'nn gney blgesine sevketmi bulunuyordu. Bununla milli kuvvetler cephe sinin kuzeyden ve arkadan tehdit altna girmesi tehlikesi bagsteriyordu. Anzavur ilk olarak Biga ve civarn kolaylkla igal etti. Ve Biga'da tekilat vcuda getirmekle megul bulunan eski Edre mit kaymakam Hamdi Bey'i, ve arkadalarn ldrtt. Hamdi Bey Biga'ya tekilat kurmak zere gnderilmi bulunuyordu. Ka ra Hasan adnda birisi, etrafna toplad baz kimselerle bu mn tkaya hakim olmutu. Hem milli kuvvetlere, hem de stanbul Hkmeti'ne taraftar grnd. Mesleksiz bir insand. Hamdi Bey ise, Ayvalk ehrini Yunanllara kar savunan kaymakamlardan bi17

riydi. Biga'ya gidince nce Kara Hasan temizlemi, ehri onun errinden kurtarmt. Bir ara bir miktar maiyetiyle Gelibolu'ya da geerek Franszlarn igali altnda bulunan Osmanl askeri silah depolarn basm, hayli silah ve cephaneyi Biga'ya geirmeyi ba armt. Anzavur Biga'ya doru yrrken btn bu silah ve cep haneleri yaktrm. Anzavur ile savanda yenilip de esir dn ce ldrlmt. Yine bu sralarda stanbul'da Sleyman efik Paa'nn komu tasnda Halife ordusu Kuva-y nzibatiye tekil olunarak zmit'e gnderilmi, asker ve sivil bir ksm insanlar, yine Ferit Paa H kmeti tarafndan Anadolu'ya tekilat iin yollanmt. Yabanc larn bu tekilatn vcuda getirilmesi iin Bab- Ali emrine bir milyon verdikleri syleniyordu. Anadolu'ya datlan tekilat kiilerin yer yer isyanlar kartmay baardklar grld. Ve bu ayaklanmalar ksa zaman da bymek ve yaylmak eilimim gsterdi. Durum zorlayordu. Ankara'da yeni toplanan Millet Meclisi, dier taraftan cephelerde Yunanllara kar den milli kuvvetler birbirlerine yardm etmek suretiyle isyanlar bastrmak iin ellerinden gelen btn abalan esirgemiyorlard. Fakat bu isyanlarn sndrlmesi mmkn olmuyor, tersine Anadolu vatansever hareketini dehete salyordu. Her tarafta endie ve tela vard. Benden yardm iste yen telgraflar karsnda iin dehetini gryordum ve moralim sarslyordu. syanlarn en kuvvetlisi gney Marmara mntkasndayd. Bu rada stanbul'dan gnderilen tekilat ahslar rollerini iyi baar mlard. zmit, Adapazar, Gerede, Dzce, Mudurnu, Bolu isyan mntkasnda idi. zmit'e gnderilen Kuva-y nzibatiye de burada ki isyan takviye ediyordu. Dier baz yerlerde de isyan belirtileri vard. Suriye snrnda airet reisi brahim Paazadeler ayaklan mt. Fakat bu isyan Viranehir kaymakam Hseyin Bey tara fndan genilemesine meydan verilmeden bastrld. Biga'y ve civarn ele geirmi bulunan Anzavur'un zerine Balkesir ve Bandrma'dan Yusuf zzet Paa kolordusundan yedi bin kiilik bir kuvvet gnderilmise de, bu kuvvet yenilmi, top larm Anzavur'a brakarak ricat etmi, kuvvetin banda bulunan Kurmay binba Dervi Bey ile svari kaymakam Sleyman Sa mi Bey, pek az bir maiyetleriyle Balkesir'e dnmlerdi. Bu baar Anzavur'a byk bir cesaret vermiti. Bu srada ku-

18

zey cephesi komutan albay Kazm Bey(General Kazm zalp. Ed.)'in mracaat zerine kendisine imdat olarak Edip Bey'in (Sar Efe.Ed.) komutasnda drt yz mevcutlu bir svari mfrezesini Salihli'den Balkesir'e yolladm. Benim cepheden ayrlp Anzavur zerine yrmem isteini ise yerine getiremiyordum. Bunu gecik tiren neden uydu: Salihli cephesinin kuruluundan beri fiilen dayanacak yerleri bulunan Uak, Kula, Demirci, Borlu, Alaehir vs. Mdafaa-i Milliye cemiyetleri benim cepheden ayrlmamam istiyorlard. Sekiz ay nce Anzavur'un birinci isyan hadisesi sra snda cepheden bir buuk ay kadar ayrlm zerine, Yunanllar Salihli cephesine mevzii bir taarruzda bulunmular, hem cepheyi ve hem de gerisini tehdit etmilerdi. Bu arada bir iki baar da elde etmilerdi. Kuzey cephemiz ve 28. tmen komutam albay Kazm Bey'den acil ve ifreli bir telgraf aldm, yle diyordu: Salihli Komutan Ethem Beyefendiye 10 Mart 1920 Her tarafta, hatt cephemize yakn ve geri mntkalarnda vazi yet had ve vahim bir ekil almtr. Biga civarnda kuvvetlerimizi bozmay baaran Anzavur melunu birka gn nce Gnen zerine ilerleyerek kaymakam Rahmi Bey alayn yenmi, alay komutan Rahmi dahil olduu halde baz subaylarn ehit olmas zerine alay dalm, dier asiler Gnen ehrine ve civarna hakim ol mulardr. Anzavur, bu sefer ustaca ve kurnazca hareket ediyor. Esir etlii subaylar ve askerleri halife adna yemin ettiriyor, son ra serbest brakyor. Bylelikle zihinlerini kartryor ve Kuva-y Milliye aleyhine tahrik ediyor. Durumu tehlikeli gren kolordu ko mutanmz Yusuf zzet Paa Bandrma'dan ekilmi, Anzavur ise direnmesiz bulduu Bandrma 'ya girmitir. Hatt Bandrma'da kalan baz subaylar ve bir ksm halk tarafndan Anzavur kar lanmtr. Anzavur kuvvetleri imdi iki koldan Bandrma zerine ynel milerdir. Bir kolu Balya istikametinde ilerlemektedir. Bu kuvvet ler Gavur mam'n komutasndadr. Bunlarn karsnda Edip Bey, kuvvetlerinin maneviyatszlndan szlanmaktadr. Dier koldan yani bizzat Anzavur'un emrinde bulunan asilerin bir mfre zesi dn Karacabey'i igal etmitir. Yusuf zzet Paa ile ekilmeyen ve Bandrma'da kalan baz su19

baylarn tmenime katlmalar gerektiini, aksi taktirde iddetle cezalandrlacaklarn kendilerine bildirdim. Ben civardaki bir likleri Balkesir'e toplamakla megulm. Yusuf zzet Paa'nn Bursa'ya ani olarak ekilii, tmenimizin durumunu tehlikeye d rd gibi bu, moral zerinde de fena tesirler yaratmtr. Bize, ne Bekir Sami Bey tmeninden, ne de bir baka taraftan yardm olana olmadn biliniz. Asilerin Balkesir'i ellerine geirmeleri, Yunanllarla iliki kur malarna olanak salayacakt ki, bunun ne kadar vahim bir sonu douracan tahmin edebilirsiniz. Geri ben son itaat eden nefe rim kalncaya kadar deceim. Vaziyeti Balkesir'de savunma ya ve yle bir hale meydan vermemeye alacam. nk ama kiisel eref deil mterek ve mukaddes bir davadr. Durum tehlikelidir. Bu yzden bizzat ve herhalde kafi bir kuvvetle ve s ratle Balkesir'e hareket ediniz. Kuvvetlerinizin Akhisar istasyo nundan trenle Balkesir'e kadar sevki mmkndr. Ve sratle gel menize yardm eder. Telgraf banda kabul yantnz bekliyorum. Bu telgraf aldktan iki gn sonra karargahmla Salihli'den ay rldm. Kuvvetlerimi trenle ksm ksm Balkesir'e sevkettim. Kardeim Tevfik Bey ile baz subaylarm da kuvvetlerim arasndaydlar. Bir ksm kuvvetlerimi de alay komutan Ar Bey'in dorudan komutasna braktm. Balkesir'e vardktan sonra yaylmakta olan isyanlar hakknda aldm resmi ve zel bilgilere gre, durum ok ar, tehlike b ykt. Bir an nce Anzavur kuvvetlerini yenip datmakla, dier mntkalardaki asilerin de maneviyatlar krlacakt. Durum o ka dar feciydi ki, Balkesir'in iinde bile Anzavurun lehinde propa gandalar yaplyor, kamuoyu zehirleniyordu. Bu arada Anzavur'u karlamak zere gizli hazrlklar da bulunuyordu. Bunlardan An zavur haberdar edilmiti bile! Balkesir'de ancak iki gn kalabildim. Fazla zaman geirmeye imkan yoktu. Albay Kazm Bey ile birlikte birliklerimizi tefti ettikten sonra, Balkesir'den Susurluk'a gitmek zere ayrldk. Bu srada Anzavur, Karacabey'i igalden sonra ilerleyerek Kirmast kasabasn savunmaya memur ve 56. tmene mensup kaymakam Osman Bey'in alay ile arparak datm, Kirmast'ya girmi ve daha da ilerlemiti. 20

Albay Kazm Bey, Anzavur kuvvetleriyle sava dorudan doruya benim ynetmemi teklif etti, kabul ettim. Kendisi ufak bir mfrezeyle sol ve geri kanadmza den Manyas isyan mnt kasndan gelmesi mmkn tehlikeye kar rtme ve emniyet g revini yapmak zere geride kald. merky istasyonu merkez ol mak zere gerekli yerleri tutacakt. Albay Kazm Bey, tmenine mensup birliklerin ounu, Susurluk'a emrime gndermiti. Susurluk'a varmzn ertesi sabah, Anzavur kuvvetleriyle temasa gelmek ve savaa tutumak iin, Susurluk'un kuzeydousuna sev kettiim ileri birliklerimizin sevk ve komutasn byk karde im Tevfk Bey zerine almt. ehrin 4-5 kilometre kuzeydou sunda Takpr hattnda Anzavur kuvvetleriyle karlald. Sava, gn doarken balamt. Anzavur kuvvetlerinde mitralyz ve top vard. Kanl mcadele gittike iddetlendi. Aralksz 910 saat srd. phesiz iki taraf da top ve mitralyzlerini kullan yor, btn kuvvet ve varln sarfediyor, hasmm yenmek husu sunda elinden gelen gayreti sarfediyordu. Sonuta Anzavur kuvvetleri fena halde bozuldu, dald. Top ve mitralyzleri elimize geti. Bu derece hezimetleri svarilerimin arkadan yldrm gibi zerlerine saldrmalaryla gerekleti. Anzavur'un kuvvetlerinden bir ksmm esir etmitik. Bir ksm da son radan piman olarak bize katldlar. Bu sava srasnda paala terfi ettiini rendiim Anzavur ise alt arkadayla Bandrma'ya doru kat ve yakasn kurtarabildi. Anzavur Paa'nn bizim elimizden yakasn kurtarmasyla teh like bitmi saylmazd. Zira, ellerine geirdikleri mntka ok ge niti. anakkale dahil -Bursa'nn ii hari- btn gney Marmara mntkas igalleri altndayd. Bandrma'da bulunan kolordunun mhimmat depolarn da almt. Bu itibarla kat yerlerde bu mhimmattan ve zehirledii insanlardan faydalanr ve yine kar mza kabilirdi. Buna meydan brakmamak gerekirdi. Ceza bir liklerimiz sratle takiplerine devam etmeliydi. Birliklerimiz bu nemli grevini yapmakta kusur etmedi. Ceza kuvvetleri Kirmast ve Karacabey ehri ve yresinin emniyet ve asayiini geri ye brakt ufak mfrezelerle iade ve temin ederken, byk kuv vetler sratle Bandrma'ya girdiler. Sokak savalanyla yeniden toplanmaya balayan Anzavur kuvvetlerini dattlar, Bandrma'y geri aldlar. Anzavur buradan da, on kiilik maiyetiyle atl olarak Gnen ve Biga istikametine ka't. 21

Kirmast'da geen garip bir olay burada nakledeyim: Anzavur, Takpr hezimetinden sonra, Kirmast nnde ileri mfrezelerimize kar direnirken, kardeim bunlar yenerek eh re girmi, ehri ikiye ayran kpr zerinde kurulmu sehpa grm. Bunlarn altnda da, Anzavur'un divan- harbi tarafndan idama mahkum edilen kii elleri kollar bal durmaktadr. Bunlardan biri kuvvetlerimizden olup Anzavur'a esir denlerdendir. Karde im Tevfik Bey, her nn de yarm saat nce idama mahkum edildiklerini, divan- harp heyetinin henz ehirde bulunduunu renmi, aratrma sonunda da divan- harp heyeti ele geiril mitir. Bu heyetin reisi askeri kaymakamlardan Tatar Hasan Bey'dir. Genel Sava srasnda Bandrma'da rvet suundan do lay askerlik mesleinden uzaklatrlmtr. Bu uzaklatrma ka rarn veren de aabeyim Tevfik Bey'dir. Kendisini grnce, artk uzun uzadya inceleme gerei duymadan, ayn sehpada idam ettir mitir. Tatar Hasan'n ipini, yarm saat nce idama mahkum ettii kiiden biri ekmitir. Susurluk baarsndan sonra albay Kazm Bey memnun olarak Balkesir'e dnmt. Tmenine mensup emrime vermi olduu taburlar da kendisine yolladm. Zaten bu taburlar savaa sokma mtm. Bandrma'y da almak bizim iin pek zor olmad. Ancak bura da karmza baka aprak bir sorun km. Anzavurcularn bir ksm Bandrma hezimeti zerine, limanda demirli bulunan galip devletlere ait bir sava gemisine snm lard. Kaarlarken bindikleri sandallardan sahildeki takipilerimize kar ate anca, bizimkiler de karlk vermilerdi. Mfrezemi zin hedefini aran baz mermileri ksmen baz gemilere ve ge milerin gvertelerinde bulunan mrettabatna isabet etmiti. Filo komutan bunu tarafmzdan bilerek yaplm bir hareket kabul edip filosuna emir vermi, ehre ve bize kar tehdit edici vaziyet aldrmt. Ayn zamanda tercmann bana gndererek kendi gemilerine silah atmzn nedenini renmek istemiti. Amiralin bizim ilerimize karmasn gerektiren bir baka ne den daha grlyordu. O da uydu: Anzavur'un milli kuvvetlere kar baarlarna dl olmak zere paalm bildirmek amacyla stanbul'dan gelen drt su22

baylk zel bir heyet, Anzavur'un Susurluk yenilgisi zerine Ban drma'ya dnm, burada da arkadan yetien takip mfrezelerimiz tarafndan yakalanarak ayn gn seyyar divan- harbimiz tara fndan verilen karar zerine Bandrma Belediye Meydan'nda idam edilmilerdir. ngiliz amirali, bu idamlara engel olmak ze re eitli giriimlerde bulunmusa da, bu mdahalesi dikkate alnmayarak, idam hkmleri infaz olunmutur. Tercman, amiralin benimle konumak istediini bildirdi. Ge mide bir ay ziyafetine davet ediliyordum. Buna kar, denizden ok korktuumu, kendisi ile sahildeki hkmet konanda konua cam, tenezzl ederse terif etmesini rica ettim. Amiral bunu ka bul edip sahile kt ve konaktaki bulumamzda aramzda u ko numa geti: Amiral: Sahillerinizdeki grevimiz, antlama hkmleri gere ince tefti ve Hristiyan ahalinin can ve mallarna bir tecavz vuku bulup bulmadn anlamak, st makamlarmza bilgi ver mekle beraber, bu tecavze engel de olmaktr. Komutanzdaki bir liklerin Bandrmay igali arpma ile olmasna ramen, asker lerinizin silahl kartlarnzdan bakasna tecavz etmemesi, heyecan yattrmtr. Asayie nem vermeleri ise takdire ayan grlmtr. atma srasnda denizcilerimize isabet eden mer milerin kastl atlmadna dair zr dilemenizi de kabul ediyo rum. unu da bildirmek isterim ki, sava gemilerimize snan hasmlarnz kabul ve himaye etmek medeni grevimizdir. Onla rn yerinde sizler olsaydnz ayn muameleyi grecektiniz. Ben: Takdirinize teekkr ederim ve az hata etmekle iftihar ederim. Milli gururumuzu inemek isteyen istila ordularna kar milli varln ve bamszln korumaya azimli bulunan bu mil let pek hakl olarak galeyandadr. Milletin bu meru savunmasn ihlal iin hakimiyeti stanbul'la snrl, daha dorusu esareti kabul etmi Bab- Ali hkmetinin bize saldrtt gayesizler, hibir za man milleti azminden eviremeyecektir. Genel Sava'n ac sonu cu olarak elimizde kalan topraklarda anari yaratmaya gayret eden bir fesat zmresini siyasi mlteci olarak himaye etmeniz do ru olmasa gerek. Amiral cenaplar bizim onlardan korkumuz yok tur.

23

Bundan sonra amiralle el skarak ayrldk. Ve ertesi gn Bandrma'dan birliklerimle ayrldm. Edincik ve Gnen'e direni grmeden girdim ve getim. nk Anzavur'un izini bulmu ve takibine koyulmutum. nc gn Anzavur'un Biga civarnda kurduu savunma hattnda tekrar savaa tututuk. Anzavur burada saattan fazla dayanamad. Hile ve evirme harekatlarmz kar snda yine hezimet bagsterdi. Kuvvetinin bir ksmn esir al dk. Geri kalan perian bir halde dald, yeni toplar ele geirdik. Anzavur yine yakasn kurtarmt. Karabiga limannda demirli bulunan yabanc filosu arasndaki bir stanbul vapuruna binerek stanbul'a kamt. Cezalandrma kuvvetlerimiz bu direnii de dattktan sonra, o blgede adli icraat yaparken, dier taraftan da Gavur mam' ta kibe koyulmu, Ezine taraflarnda yakalayarak hepsini tepelemi, son bir sahra topunu da almtk. Anzavur'dan aldmz silah ve mhimmatn miktar bir kolorduyu silahlandrabilecek miktarday d. Bunlarn ounu arabalarla Biga'dan Balkesir'e ve dier gere ken mntka komutanlarna gnderttim. Bir ksmyla da birlikle rimize yeni mfrezeler ilave ederek onlar silahlandrdm. Adil ve msamahasz olan icraatmz sonucu geici olarak karargah kur duum Biga ehrine de kapsaml bir af ilan ettirdim. Artk herkes iine gcne dnmt. Bir taraftan da Ankara'ya gnderilmek zere milletvekili seimlerine giriilmiti. Tam bu srada Genelkurmay Bakam Albay smet Bey'in(smet nn.Ed.) beni telgraf bana artt haberi geldi. Bunun zerine Biga telgrafhanesine gittim. Aramzda yle bir grme geti: smet Bey: Merhaba Ethem Bey, naslsnz, iyisiniz inallah. Gazanz mbarek olsun. Ben: Merhaba efendim. Teekkr ederim. Ben iyiyim, siz nasl snz? smet Bey: Genel durumumuz iyi deil. Mustafa Kemal Paa ve Reit Bey yanmdalar. Makine bandayz. Size genel durumu izah ederken baz ac haberler de vereceim. Ben: Syleyiniz efendim. Ac da olsa gerei bilmek daha iyi dir. smet Bey: Sizinle u grmeyi temin edebilmek iin ok zor lua uradk. Baz yerlerde imendifer tellerinden yararlandk. 24

Birok yerlerle irtibatmz hemen hemen yoktur. Merkezde ise kuv vetimiz kalmad. Albay Mahmut Bey tmeni Hendek Boaz'ndan Dzce'ye geerken, asilerin hcumuna urad. Mahmut Bey ve baz subaylar ehit ve bir ksm da esir dt. Tmenin silahlar, mhimmat ve hayvanlar asilere geti. Ankara'nn kuzeybat cihetindeki dier isyan sahasna gnder diimiz kaymakam Arif Bey'in komutasndaki bir mfrezemize ait felaket haberi de geldi: Arif Bey nce asilere kar Gerede'de bir iki mevzi baar elde etmiti. Fakat sonraki yenilgi zerine Anka ra'ya doru ekilirken, bir suikasta kurban gitti. Mfrezesinden bir ksm isyanclara katld, bir ksm da dald. Geyve Boaz'n asilere kar savunan 22. Kolordu Komutan Ali Fuat Paa'nn da durumu tehlike gstermekte ve gnden gne sktrlmaktadr. Byle bir srada baarnz byk bir gzel tesadftr. Sizi teb rik ederiz. Bulunduunuz yerde ikinci derecedeki ileri tmen ko mutan Kazm Bey'e brakarak en kestirme yolla ve svari birlik lerinizle birlikte Geyve Boaz'nda Ali Fuat Paa'nn yardmna komanz rica ederiz. Durumu Ali Fuat Paaya bildirmek iin sizin onaynz bekliyoruz. 19 Nisan 1920 tarihindeki bu grmeye kar karar ve yan tm u oldu: "Yarn Geyve'ye hareket edeceim." Nitekim yle de yaptm. te yandan albay Kazm Bey'e de me seleyi telgrafla bildirdim. Biga mutasarrflna(Tanzimattan sonra ynetim blmlerinde ileyle il arasndaki idare birimi. Ed.) da Balkesir'de bulunan jandarma albaylarndan Avni Bey'in gnde rilmesini istedim, ki Gnen'de kendisiyle karlatm. Gnen'den getikten sonra yolumuza sapa dmesine ramen, Manyas mntkasna uramak ve orada nezaretim altnda icraatta bulunmak zorunluydu. nk bu havaliye Susurluk savandan kaan ve Anzavur'dan ayr den kimseler snmlard. Bu An zavur dkntleri, benim Anzavur'dan korkarak Manyas'a girme diimi yayarak halk tehdit ve teciyle ayaklanma hazrlna gi rimilerdi. Bunlara hadlerini bildirmek istiyordum. Kendilerini merhametsizce cezalandrmak kararllndaydm. te bu ama ve mecburiyetle Biga'dan Gnen'e vardm zaman albay Kazm Bey'e u telgraf ektim: 25

"Ufak iken byk olmak ihtimalini tayan Manyas muhitini ce zalandrmak iin Gnen'den oraya hareket ettim. Burann kuzey ve dou cihetlerini sk kordon altna aldrnz." Albay Kazm Bey gerekli noktalara mfrezeler gnderirken, biz de kuvvetlerimizle ve bir gece yryyle bat ynnden Manyas'a girdik. Hemen icraata baladk. ki gn sren tazyikimiz sonucunda at ve silahlaryla 600 kii bize snd ve katld. Ben asl reislerini aryordum. Bunlardan bir ksm ldrlm, bir ks m da kamay baarmt. Saylan 40-50 olan bu kaaklar Kara cabey'e bal Emreler kynde babamn evini, dier emlakini ve deirmenlerini yaktlar, iftlikte bulduklar 3-4 adammz ldr dler ve stanbul'a firar ettiler. Manyas'da bize teslim olanlardan kurduum svari mfrezesiy le toplam kuvvetim 5000 kiiyi geiyordu. Yeni svari mfrezesinin bana arkadalarmdan evket Bey'i komutan tayin ettim. 500 mevcutlu piyade taburundan baka, dier kuvvetlerimin hepsi atl idiler, tehizatlar mkemmeldi. Edip Bey mfrezesini Biga civannda brakmtm. Manyas'a varmzn nc gn sabahleyin erkenden Bursa'ya doru yola ktk. Karacabey kazas merkezinde geceledik. Burada Balkesir heyet-i merkeziye yelerinden Vehbi Bey ile Ka racabey erafndan baz kimseleri bir arada buldum. Vehbi Bey, Karacabey'de yardm toplamaya gelmiti. Kendisine Karacabeyli zenginlerin nasl davrandklarn sordum. Elindeki bir listeyi bana uzatt. Bazlarn ahsen tandm kimselerin isimlerini dikkat lice gzden geirince grdm ki, burann en zengin adamlarndan biri olan Arnavut Galip Paa'nn ismi hizasnda 150 rakam yaz lyd. Bu parann altn m, yoksa kat m olduunu sordum. Veh bi Bey: "Nerede altn verecek hamiyetli zengin" diye hayfland. Para nn hepsi katt. Vehbi Bey bunlar toplarken bile itirazlarla kar latn, bin minnetle bu rakamlar kabul ettirebildiini bana gizlice syledi. Halbuki milli kuvvetler adna byle bir yardm teklifiyle Karacabeyliler ilk kez karlayorlard. Galip Paa toplulukta hazr bulunuyordu. Kendisine dedim ki: "Paa, bu her zamandan ok himmet, hamiyet ve gayret za mandr. Millet yaamak ve bamszln korumak uruna kan 26

ve ate iinde rpnyor. Byle bir zamanda herkes, vatann sela meti ve kurtuluu iin varln feda etmelidir. Sen ise, teessfle gryorum ki, servete senden ok aa durumda olanlara fena bir rnek olmakta devam ve srar ediyorsun. Kald ki ben senin gemiini de ve seni de pek iyi biliyorum. Haksz bir davay ka zanmak iin onbinlerce lira rvet veren bir adamsn. 50 lira gibi az bir paray stanbul birahanelerinde, Bursa'da bir gecede harca yan hovarda bir insansn. Vatan urunda bu cimriliin hayret ve nefrete ayan deil midir?" Galip Paa bu szlerime ok sinirlendi. Fakat bunu belli et memeye alarak u yant verdi: "Beyim bu bir yardmdr. Ve yardm da arzuya ve istee ba ldr. Ve ben de fazlasn veremem." Galip Paa'nn bu szne fena halde kzdm ve hemen yanm da duran adamlarma kendisini tevkif edip gtrmelerini emrettim. Paa tela ve korku iinde dar karld. Bir gece hapiste kald. Ertesi sabah erkenden kendisinin ilerine bakan bir adam beni ge lip grd ve Paann namna 5 bin liray teslim etti. Bu paray al dm. Adamna bir makbuz verdim. Bunun zerine Paann da ser best braklmasn bildirdim. Karacabey'deki dinlenmeden soma cebri yrye geip ak am zeri Bursa'ya vardk. Piyade hcum taburumuz Karaca bey'den itibaren beygir arabalaryla bize yetiebiliyorlard. Ar zum, birliklerime Bursa'da iki gn olsun istirahat vermekti. Ben, bu dncedeyken, Ali Fuat Paa'dan aldm bir telgraf btn dnce ve planlarm alt st etti. Paa mfrezelerin dinlenme ih tiyacn kabul etmekle beraber, durumun vehameti dolaysyla durmakszn Geyve'ye ulamamz istiyordu. Bu mhim ifrenin tarihi 27 Nisan 1920'ydi. 27-28 Nisan gece si Ali Fuat Paa'ya u telgrafla yant verdim: Yarn Bursa'da bize katlmasn beklediim bir mfrezinin geli ini mteakip Bursa'dan Geyve'ye hemen hareket edeceim. Salihli Cephesi ve Kuva-y Tedibiye Komutan Ethem. Ertesi gn Bursa'dan ayrlarak Geyve'ye vardk. Aym gece Ali

27

Fuat Paa ile grtm. Kendisinden aldm bilgi zerine arka dalarmla da mzakerede bulundum. Kar taraftaki Halife ordu su Geyve Boaz'na hakim bir durum almak zereydi. Arkadala rmzla vardmz sonu, bunlara kar hemen ertesi sabah taarruza gemekti. Bunu Ali Fuat Paa'ya da syledim. Paa ise, byle acele bir taarruzun, baarsndan tamamyla phe ediyor du. Ankara'da Genelkurmayn baka bir plan ve kararndan bah sediyordu. Bunun zerine Genelkurmay Bakan smet ve Musta fa Kemal Paa ile geceleyin telgraf banda grtk. Onlarn plan ve kararlar yleydi: Onlar Boaz'dan dorudan doruya saldrya gememize taraf tar deildiler. Yn deitirmemiz ve 3 gnlk bir yryten son ra isyan blgesinin kuzeydou tarafndan ve Ankara ynnden h cum etmemiz daha doru olacakt. Bu plan bizim iin de nispeten daha tehlikesizdi. Fakat kuvvetlerimiz iki gn cebri yryte bu lunurken karmzdaki hasmlarmz Geyve Boaz'n tamamen ele geirebilirlerdi ve biz onlara bu yrymz mddetince fr sat vermi olurduk. Taarruz bizim iin ar kayplara neden olsa da sratli ve kati teebbse ve crete mutlak ihtiya vard. Bundan baka her frsattan yararlanmaya hazr olan Yunan igal ordusu nu ve onun karsnda braktmz boluu da hesaba katmak gnn zaruret ve gereklerindendi. Ben bu dncelerime dayana rak taarruzda srar ettim. Sonuta bunu onlara da kabul ettirdim ve ertesi sabah erkenden Geyve Boaz'nn bulunduumuz gney giri noktasndan itibaren gerekli emniyet tertibat ile kuvvetlerimi, Kuva-y nzibatiye, yani Halife birlikleriyle yardmcs olan babozuklar zerine taarruza geirdim. Boazn bat k noktasnda iddetli bir kar koyma ya ramen kuvvetlerim hasmlarn bozguna urattlar ve bu ilk baar srasnda bize kar kullanlan iki da topuyla eitli maki neli tfekler, bir blk saysnda esirle birlikte elimize geti. Bir liklerimiz takiplerine ufak tefek kar koymalar krarak durmak szn devam etti. Dman tam bozguna uramt. Elimize yeniden bol miktarda mhimmat ve silah gemi bulunuyordu. Akam zeri Adapazar ile Sapanca ve civarlar da temizlenmiti. arpmada Kuva-y nzibatiye'ye mensup bir ksm subaylar la asi reisleri yakalanp, Adapazar'nda kurulan seyyar harp diva nna verilmi ve yarglanmalarna balanmt. Geyve Boaz sava ile Marmara'nn kuzey mntkas Ankara'nn bat ve kuzey28

batsndaki isyan gailesi esas itibariyle sndrlm saylabilirdi. Geni bir mntkann elimize gemesi sonunda birbirlerinden ayr lan ve dolaysyla manevi kuvvetleri krlm bulunan Sleyman efik Paa komutasndaki snrl kuvvet zmit limanndaki yaban c sava gemilerine snmaya mecbur ve daha nceki frsatlar zerine Gerede ve Mudurnu ynnden Ankara civarlarna kadar ilerlemi bulunan asi kollan basz ve dayanksz kaldklarndan kendi kendilerine dalmlard. Bu ileri karakollar idare eden s tanbul'dan gnderilmi teviki subaylarn hepsi de sonradan ya kay ele vermi maiyetlerindeki yzlerce asi bize katlmt. Adapazan'nda bize esir den baz subaylar ben o sralarda divan- harbe vermeyerek affa ayan olduklarna dair ellerine bel geler vermi Ankara'ya gndermitim. Bu gen subaylarn orduya faydal olacaklanna kanaat getirmitim. Adapazan askerlik ube si bakan ile bir piyade binbas Adapazar'nda jandarma blk komutan yzba Mustafa Efendi, halk camilerdeki vaizleriyle Kuva-y Milliye aleyhine kkrtan bir hoca ve dier muhalefet efleri divan- harp karar ile asldlar. Bunlarn saylan on ikiyi buluyordu. Adapazan'n ilk igal ettiimiz srada sivil bir ngiliz, karsy la birlikte savuurken yakalanp karargahma getirilmiti. Kadn byk bir korku iinde titriyordu. Bu ngiliz kadnn haline ok acdm. Kocasn yanndan ayrmayarak bir beygir arabasna bin dirdim. kisini de zmit'e gnderdim. Oraya salimen vardklar ha berini adamlarm bir gn sonra getirdiler. Bu ngilizleri serbest b rakrken tercmanm aracyla kendilerine yle demitim: "Grdklerinizi arkadalarnza ve byklerinize syleyiniz. Bir daha da bizim i ilerimize karmaynz." Kuvvetlerimin byk bir ksmyla Adapazar'nda kaldmn ikinci gn gecesi Dzce telgrafhanesinden acele olarak makine bana arldm. Bana bu haberi getiren bir telgraf memuruydu. "Beni kimler aryor?" diye sordum. "Bilmiyorum" dedi. Merakla kalkp gittim. Benimle konumak isteyenlerin kimler olduunu sordum. Bun lar Dzce ihtilal merkez heyeti bakan Safer Bey'le dava vekili Abdlvehap Bey'mi. Konumalarnn zeti uydu: "Biz Ankara ile iliki kurduk, anlamak zereyiz. Bakn biz size 29

haber vermeden daha ileriye doru kuvvet gndermeyiniz. Zira kuvvetlerinizin byk tehlikeye girmesine neden olursunuz. Bu tek lifimizin dnda bir yol tutmayacanza dair kesin cevap ve temi natnz makine banda bekliyoruz." Ben bu szlerin iyi niyet ve samimiyetine inanmadm. Fakat onlar da kukulandrmamak iin, ok tereddt etmeden yle bir yant verdim: "Gsterdiiniz byle makul bir talep karsnda vatanda kan dkmeyeceime emin olabilirsiniz. u kadar ki olumlu veya olum suz kararnz vakit geirmeden iki gn iinde mutlaka bildirmeli siniz. " Adada kaldm bu gnler zarfnda daha ileriye doru ak ve gizli keiflerde bulunmu, birliklerimin sevkini ihmal etmemi tim. htilal hareketini idare eden reislerle subaylarn stanbul'a ka larna engel olmak amacyla Karadeniz sahilinde ve boazn Anadolu sahillerindeki Akaehir ve sair iskele geit noktalarna mfrezeler sevketmi, gzetleme ve haber alma ekiplerini grev lendirmitim. Bunlardan her gn bana ayrntl raporlar geliyordu. Telgrafhanede Dzce ile konumam bittikten sonra binadan kmak zereydim ki, konumamza tank olan telgraf memuru merdivenlerden inip arkamdan yetiti ve u cmleyi tayan bir kad elime tututurdu: "Sakn bunlarn szlerine inanmayn. Bunlar dier taraftan Hendek Boaz'na kuvvet gndermeye alyorlarm". Memur sonra kulama eilerek unlar fsldad: "Okuduun u ifade Dzce telgraf muhabere memurunun bana makine ile yazdrd kelimelerdir. Haberin olsun!" Ben bu telgrafya teekkr ederken, tekine de ayn teekk r iletmesini rica ederek karargahma geldim. Albay Mahmut Bey'le arkadalarnn daha birka gn evvel ayn ihtilalcilerin oyunlarna nasl kurban gittiklerini pek iyi biliyordum. Ayn gece nin yarsndan sonra kuvvetlerimle Hendek ynnde harekete ge meye karar verdim ve bu kararm da uyguladm. Cezalandrma kuvvetlerimizin bundan sonraki faaliyet hedefi Hendek nahiyesini ele geirmek, boazdan geip Dzce ve Bolu taraflarn tetkik et mek olacakt. Sabaha kar nahiye merkezini hibir direni grmeksizin ele geirdik. Boazn gneyden giri noktalarna da mfrezeler yerletirdik. Nahiye mdr ile maiyeti memurlar ka30

amamlard. Yakalandlar. Albay Mahmut Bey tmenine ait birka makineli tfek ile m himmat da hkmet konann alt katnda depo edilmi olarak bulduk. Tmenin dier eyalar ile hayvanlarn civar kylerden toplattk. Birka saatlik duraklamadan sonra, Mahmut Bey tmeni ni yiyen boaz, iki tarafl hakim noktalarn tarayarak getik ve ertesi sabah yine atmasz Dzce'ye girdik. Buraya vardktan soma rendik ki, asilerin amac Mahmut Bey tmenine yaptk lar gibi bize de ihanette bulunmakt. Geri bu suikast zerinde Dzce merkez heyeti yeleri henz tamamyla anlaamam bulu nuyorlard. Bununla beraber byle bir suikaste kurban gitmemiz kuvvetle muhtemeldi. Dzce'ye girdiimiz gnden itibaren bize katlmak arzusunu gsteren, heberler yollayan silahl asi kafileleri oalmt. Bunlar ya teker teker veya guruplar halinde geliyorlard. Bunlardan kuv vetlerimiz arasna katlmasnda fayda grdklerimizi silahlaryla birlikte kuvvetlerimiz arasna sokuyor, kimisini de silahlarn elle rinden aldktan soma serbest brakyorduk. Bu mfrezelerden biri Rfat Bey adnda birisinin komutasndayd. Svari olan bu mfrezenin mevcudu iki yz kiiyi ayor du. Dier bir mfreze ise Mehmet Bey isminde birinin komutasndayd. Bunun mevcudu da yz kiilikti. Bu yzba Mehmet Bey sonralar Yozgat isyann bastrmakta ve daha sonra da Yu nanllar karsnda deerli hizmetlerde bulunmakla kendini gs terdi. Kendisi Genel Sava srasnda Irak'ta bulunan orduda g revliydi. Ordu Badat'n kuzeyine ekilirken kendisi bir noktann savunmasnda bulunuyordu. Az bir kuvvetle bu noktay savunma ya teebbs etmi, fakat binbas bu savunmann aleyhinde bulu nunca, onu asarak mevkiini ay tutmutu. Dman bu direni karsnda kendisine bir slam heyeti gndermi, ordusuna katl mas hususunda vaatte bulunmu, bylelikle direnii nlenmitir. Badat'a getirilen yzba, igal komutan tarafndan takdir edilmi olmasna ramen, Hindistan'da bir esir kampna sevkedilmitir. te bu yzbay mfrezesiyle birlikte aramza aldm. Anszn Hendek Boaz'ndan Dzce ovasna indiimizi gren ihtilal reislerinden bir ksm kaabilmi olmalarna ramen bir ksm da arp kalmlar ve elimize dmlerdi. Bunlarn arasnda Safer ve Abdlvehap da vard. Adapazar'ndan
31

balayarak aldmz tertipler karsnda geri ekilme hatlarnn kesildiini anlayan Gerede ve Bolu cihetlerinden stanbul'a firara teebbs eden baz ihtilal reisleri birka subay, sahili kordon altna alan mfrezelerimizin kucana dmler, Dzce'ye gnderilmilerdi. Hayri Bey adnda bir kurmay kaymakam, bir binba, drt subay, Dzceli Abdlvehap ve Safer, Bolu milletvekili Vehap yarglanarak idam olundular. Yakalananlardan beraat edenler de vard. Biz Dzce'ye girmeden nce, asilerin eline gemi bulunan kurmay kaymakamlarndan ve Ankara Byk Millet Meclisi yesi Hsrev Bey, svari yzbas Avni Bey, Lazistan milletvekili Gen Osman ve daha baz Kuva-y Milliye taraftan kimseleri esaretten ve hakaretten kurtardk. Hsrev Bey ve arkadalar nasihat heyeti ad altnda isyanclan tuttuklar yoldan vazgeirmek amacyla gnderilmilerdi ve kendileri sonra ta yamuruna tutulduktan sonra yakalanp hapse atlmlard. Bu arada Hendek Boaznda ehit den albay Mahmut Bey tmeni subaylarndan bir ksmnn hakaret ve ikence iinde ldrldklerini de rendik. Asiler, Mahmut Bey'in cesedini gmmemiler ve bir dereye atmlard. Vahi hayvanlar cesedi paralamlard. dam hkm benim yaadm zamanlarn zorunlu nlemlerindendi. Bununla beraber ben ikinci, nc derecedeki sulularn idam edilmelerine asla taraftar olmazdm. Daha ok slah edilmeleri gereine nem verirdim. Dzce ihtilal heyeti yelerinden Safer Bey iin baz efaatlar bana gelmilerdi. Kendilerine yantm; "Hkm ve af keyfiyeti, vicdanndan baka bir ey tanmayan divan- harbe aittir" olmu ve divan- harbin adli olan idam hkmn imzalamtm. Halide Hanmefendi ile hemfikir olarak, Safer Bey'in idam sorunu dolaysyla beni ar bulanlara ve hemcins katili diyen hemerilere, Kafkasllarn daima iftihar ettikleri eyh amil merhumun cihad- vataniyyesine dair hayat tarihini okumalarn tavsiye ederim. Ve sonra ben srf fikri muhalefetinden dolay o olaanst hal zamanlarnda bile hibir vatanda kahren ve cebren kendi fikrime teslim olmaya alm deilim. Daima vatandalarma o zamanki stanbul hkmetinin ald olumsuz politikaya aldanmamalarn bilvasta veya dorudan doruya rica ederdim. Saiderun baz erkeslerin merkez-i hilafet olmak
32

itibaryla, stanbul'a ynelik eilimlerine ve samimi ballklarna erkes olmam nedeniyle vakf bulunuyordum. Halbuki vatann ve heyet-i itimaiyenin bamszln kaybetmek zere bulunduu bir memlekette, tercihan yce hilafet makamnn arkasnda komann manas kalr myd? Bu garip eilim ve anlay o zamanlar yalnz erkeslerle snrl deil, geneldi. Ve daima padiahn etrafnda toplanmay tavsiye eden yaynlarn adedi pek oktu. Ve ayrca muhalefetin banda yer alan hkmet dahi, millet huzurunda eski bir gelenee dayanarak meruiyet arz ediyor, yahut da halk yle kabul ediyordu. te bu nedenle de vatann varl aleyhinde bir durum ihdas eden u efkara ben sadece klla deil, halk uyarma ve aydnlatma cihetlerine de pek ok nem verirdim. te bu fikir ve mlahazaya binaen idi ki, ezcmle zmit, Adapazar, Dzce muhitlerinde sakin Mslmanlar arasnda icap eden zevat uyar amacyla Yunan istila ordusu karsnda ilk milli cepheleri tekil ve tesise alrken, mesai arkadalarmdan Yusuf Bey'i Salihli'den zel bir grevle sz konusu havaliye gndermitim. Oralarda temas edebildii kimselere vatann savunmasna ve milli cephelere komalar gereini, bu da olmazsa hi olmazsa tarafsz kalmalar, silahl olarak muzr bir duruma gememeleri yolunda nerilerde bulunmutum. Geri Anzavur Ahmet Bey, zmit mutasarrf bulunduu cihetle Yusuf Bey o havalide bu aydnlatma ve bildirimi ky ky dolaarak uygulamay baaramamsa da yine de memleket grevini yapabilmitir. Bu srada stanbul Hkmeti'nin kaytsz ve artsz mutasarrf bulunan Anzavur, Yusuf Bey'i takibe koyulmutu. Bu Yusuf Bey ki, bu gezisinden sene sonra Ankara'dan stanbul'a getii gnler boyunca, yakn arkada Bigal smail Bey'le beraber otelde ah smail adnda serseri bir erkes tarafndan ldrlmt. Suu ise, vatann savunmasz kald zamanlardan beri ounlukla aydn erkesler arasnda ve milli mcadele saflarnda fikren ve fiilen hizmetinin gemesiydi. Siyasetinde iflas etmi olan stanbul Hkmeti ve muhalefeti, ah smail'e o srada icra ettirdikleri bu cinayetle sanki bu zavall hamiyetli erkeslerden intikam almtlar. Geri ah smail, u suretle cezasz braklmamt: Adliye nezaretinde yarglanrken dier taraf erkesler, yani akrabalar tarafndan hakim huzurunda 33

ldrlmt. nk o zaman stanbul'u igalleri altnda bulunduran yabanclarn tesiri ve nfuzuyla, stanbul Hkmeti ve muhalefetin yoldan k ve yol gstermesiyle hakimler heyeti ah smail'in beraatine karar vermiti. Bu mnasebetle u hususu da burada ksaca aklamay bir gerekseverin grevi bilirim. Ben Kuva-y Milliye'den ayrldktan sonra, ah smail rnei az da olsa baz mesleksiz hemerilerin dahilde ve harite yaptklar gibi, ihtilal zamanlarnda Trkiye'de sakin erkesler ounlukla hibir zaman Kuva-y Milliye'miz aleyhinde bulunmamlardr. Ksmen tarafsz ve ounlukla milli harekete hadim ve taraftardlar ki, ben bu ciheti en zor zamanlarda ve Anadolu'da cezalandrma kuvvetleri genel komutanl grevini baaryla yerine getiren bir ahs sfatyla kantlayabilirim. Aksini iddia edenler ise, o vatanda sakin karde unsurlar hesabna tarihsel kurtulu ve bamszln insafl adaletine tecavz etmi olurlar. Aslan Safer Bey, evresindeki kiisel nfuzunu stanbul Hkmetinden ald telkinlere kaytsz artsz balanmak suretiyle o kadar gayretkelik etmitir. Ve daha da devam etmek eilimini korumakta olduu grlmt. Bilhassa bu husus affa ayan ve ho grlemedii, bu zavall cahil hemeri sadece stanbul'un olumsuz siyasetine kt bir alet olmakla da kalmam, albay Mahmut Bey ve Ferzek Sait Bey ve arkadalar gibi samimi erkeslik ruhuyla donanm hemerilerine kar, lml grnerek, onlar kallee ldren bir grubun atmalarnda birinci dereceden ilgili bulunmutur. te bu affa layk olmadn, kendisinin asla hogrlemeyecek derecede zararl bir insan olduunu ortaya koymutur. Ben ise yle makul olmayan hogrlere zaten daha nceki ac tecrbeler sonucu veda etmitim. Zira bu gibi hogr sonucu iflas eden, baarl olamayan dava arkadalarmdan baz komutanlarn ac son ve yenilgisi gzmn nndeydi. Geri ben o adil icraatmla hem vatanma ve hem de yalnz Trk unsuruna deil, erkes vatandalarma da hizmet ettiime eminim. Ve bu vatan grevini yerine getirirken, erkes olsun veya olmasn, taraftar veya aleyhtar iki taraftan hayatn feda edenlerle, iki tarafn birer suretle imha ettikleri, mukayese ve mukabele edilecek olursa, herhalde benim nisbeten ok insafl ve lml 34

olduum aa kar. Her neyse olaylara geelim:

Yozgat'ta

apanoullar syan:

Kuvvetlerimin Dzce'den daha ileriye, yani Bolu vs. gibi isyanclarn daldklar mntkalara gitmesine gerek kalmamt. Hatt evvelce karlarnda bulunan isyanclar cephesinin daldm haber alan Refet Bey(General Refet Bele, Ed.) ve kaymakam Ayc Arif Beyler de mfrezeleriyle Dzce'ye geldiler ve bizimle konutular. Son duruma gre, Kuva-y Milliye'nin genel durumunu cidden tehlikeye sokan bu Anadolu isyan belalar artk ortadan kalkm saylabilirdi. Fakat Ankara'dan Ali Fuat Paa araclyla bana ekilen yeni bir telgraf, Yozgat ve Zile taraflarnda bir isyandan sz ediyordu: apanoullar Yozgat'ta ayaklanm ve Yozgat' ele geirmilerdi. Buras bir mutasarrflkt. Bu isyan mnkasma gnderilen baz mfrezeler asiler tarafndan yenilmiti. Ankara, bu kez dou tarafndan tehdit olunuyordu. Bu telgraf kardeim Reit'in Adapazar'na gelmesi takip etti. Benim acele Yozgat mntkasna gemem isteniyordu. Ben ise Dzce'den doruca zmir cephesine, yani asl grevim olan dman karsna gitmeyi dnyordum. nk cepheden aldm haberler, Yunan ordusunun bir ileri harekete hazrlandn ve Salihli cephesini kendisine braktm kaymakam Air Bey komutasndaki dzenli tmenin cephe ilerine hakim olmadm bildiriyordu. Dzce'den cepheye dnmem gerektiini gerek Ankara'ya, gerekse zmit civarnda bulunan kolordu komutan Ali Fuat Paa'ya bildirmitim. Cephedeki duruma ilikin ilk ikayet telgrafn Bursa'dan Geyve'ye hareket edeceim srada almtm. Geyve Boaz'n takip eden baarszlklar sonucu olarak Ali Fuat Paa ile Adapazar'nda grrken, kendisine cephe durumunun nemli olduunu bildirmi, zellikle cephelere ait birlik ve zapt- raptn temini ve salamlatrlmas hususunda Bat Cephesi Genel Komutanl'nn oluturularak bu grevi kendisinin kabul etmesini rica etmitim. Ali Fuat Paa, hamiyet gerei, bu teklifimi kabul edeceini sylemiti. Fakat Demirci Mehmet Efe ile albay

35

Kazm Bey'in itirazlarna meydan brakmamam da benden istemiti ki bu ciheti ben temin eylemitim. Ali Fuat Paa ile kararlatrdmz bu sorun zerine, o merciine mracaat ederek, uygundur yantn da almt. u kadar ki, zmit krfezinde gemilerin himayesinde kalan Kuva-y nzibatiye'nin arta kalanlar nnde mcadele grevini, uhdesine devretmek zere davet ettii kaymakam Atf Bey'i bekliyordu. Bu nedenle Ali Fuat Paa zmit, Adapazar havalisinden henz hareket etmemi bulunuyordu. te bu srada paa vastasyla millet meclisi namna, Mustafa Kemal Paa'dan u telgraf aldm: Ada'da Kolordu Komutan Ali Fuat Paa Hazretlerine Ankara 2 Mays 1920 Ethem Bey kuvvetlerinin Eskiehir'de toplanmalar hususundaki grlerinize katlyoruz. Baarlar ve hizmetleri kurtulu tarihimizde en parlak satrlar igal edecektir. Pek samimi tebrik ve teekkrlerimizin btn millet meclisi namna kendilerine ulatrlmas hususunda delalet-i devletlerinizi rica ederiz efendim.

Dzce'de Cezalandrma Kuvvetleri Komutan Ethem Beyefendi'ye 12-13 Mays 1920 Byk Millet Meclisi bakanlk makamndan gelen tebrik ve teekkrleri tayan telgraf suretini aynen iletirim. Ben de sizi tebrik eder, vatana daha byk hizmetlerde bulunmanz temenni ederim. Ada'da Kolordu Komutan Tugeneral Ali Fuat Mays'm ortasnda Dzce'den dndk. Ayc Arif Bey'i mfrezesiyle orada brakmtm. Btn kuvvetlerimle Adapazar-Bilecik yolu ile Eskiehir'e geldim. Buradan bizim iin herhangi iki pheli taraftan kabilecek bir tehlikeyi daha kolaylkla karlamak mmkn olabilecekti. nk Eskiehir'den 36

gerek Salihli'ye, gerek Ankara yolu ile Yozgat civarna kadar imendiferle gereinde kuvvetlerimi sevkedebilecektim. Bu nedenle hem durumu incelemeye, hem de ok yorgun olan birliklerimi burada birka gn istirahat ettirmeye frsat bulmu gibiydim. Eskiehir'de, stanbul'dan ve stanbul yoluyla Avrupa aleminden zel ve genel bilgi almak, gazete bulup okumak da mmkn olabiliyordu. Bu nedenle, Eskiehir'de kaldm birka gn zarfnda, resmi ve gayri resmi elde edebildiim i ve d durumumuza ilikin bilgilere gre, baaryla birbirini takip eden cezalandrma harekatmzn her tarafta ok iyi tesirler yapt anlalyordu. Hele gerek Damat Ferit Hkmeti'nin ve gerek koruyucusu olan yabanclarn, harekatmz aleyhinde mitleri snm gibiydi. D politikamza dair bunu dorulayan haberlerden biri de, birka gn ncesine kadar, Ankara'dan Avrupa alemine gnderilen siyasi temsilcilerimizin uzatt elleri tutmaktan ekinen yabanc siyasi kurullar, imdi aym elleri tutmaya, hatt hararetle skmaya balam bulunduklar keyfiyeti idi. Bundan baka, Anadolu milli hareketini karalayarak yaz yazmakta devam edegelen stanbul'da kan ve yabanc ajanl yapan hemen btn gazeteler az deitirmilerdi. Bar ve barmadan aksi halde genel tehlikenin geleceinden, Anadolu Kuva-y Milliye'sinin kuvvetlendiinden, her eyin kendisinden beklenen Yunan ordusunun gittike zor duruma dtnden bahsediyorlard. Kilikya sorununu bar yoldan zmek zere Fransz heyeti de bu arada Ankara'ya gelmi bulunuyordu. Bu heyet atekes ve bar istiyordu. Uygun i ve d duruma ramen, Ankara Genelkurmay Bakanl ve Byk Millet Meclisi Hkmeti bir Yozgat derdine dm, szlanp duruyorlard. Ben Eskiehir'e varmn Beinci gn birliklerimden hcum taburu bata olmak zere, piyade ve svari iki bin miktarnda bulunan bir ksm kuvvetimi trenle Salihli cephesine gndermitim. nk ben Yunan ordusunun bir taarruza hazrlandna inanyordum. Ankara Hkmeti bu sevkyatm haber alnca telaland ve Yozgat isyan zerine tekrar dikkatimi ekti. Cepheye olan bu asker sevkimin genel olmadn Ankara'ya izah etmemitim. Bundan amacm ise, hissi mecburiyetle Ankara 37

merkezini dua edici halinden kartp bir gayretle onlara, Yozgat isyannn sndrlmesi grevini grdrmek ve Ankara'y faaliyete altrmakt. Ve bu suretle de btn kuvvetimle cepheye dnerek olabilecek Yunan genel taarruzunu yerinde ve zamannda karlamak istiyordum. Maalesef Ankara'ya gidip durumu, Ankara'daki aresizlie yklenen moral bozukluunu, Ankara'nn deil mevzi bir yresel isyan, hatt kuvvetlice bir ekiya etesini cezalandrma ve bastrmadan aciz bulunduunu grm ve anlamtm. Israrl davetler zerine Eskiehir'den trene binerek Ankara'ya vardm. Orada bata Mustafa Kemal Paa olmak zere mazhar olduum karlamalar ve kaldm birka gn boyunca grdm iltifatlar denilebilir ki haddinden kat kat stnd. Bu iltifat ve gsteriler bana hibir gurur vermiyordu. Hatt bunlardan utanyordum bile. Ankara istasyonunda, beni ayakta karlayan baz zevatla el sktktan sonra, Mustafa Kemal Paa beni otomobiline ald ve doruca Ziraat Mektebi'ne vardk ve indik. Bu bina Genelkurmay'n ve Milli Savunma Bakanl'nn dairesi yaplmt. Mustafa Kemal, smet ve Fevzi Paalar da ayn binada alr ve geceleri de orada kalrlarm. Nitekim ilk gece de beni orada alkoydular. O binaya vardmzda kanepelerle deli bir odada Mustafa Kemal Paa ile kar karya oturmutuk. Az mddet sonra bulunduumuz odaya, Milli Savunma Bakan Fevzi ve Genelkurmay Bakan albay smet Bey ve byk kardeim Tevfik Bey birlikte odaya girdiler. Ben etrafmda oturan ve ltfen gereinden fazla tevazu gsteren bu zevatla yz yze ilk defa gryor ve merref oluyordum. Ve bu grme mnasebetiyle onlar da benim kadar ve belki daha ok memnun grnyorlard. smet Bey, ok zaman kaybna meydan brakmad ve bana hitapla yle dedi: "stirahata olan ihtiyacnza ramen, ziyaretiler meden, mevcut nemli sorunlar hakknda ltfen grmelere balayalm. Bilhassa malum olan u isyan meselesi hakknda yolumuzu ve kararmz tesbit edelim ki, istiharat-i kalp ve skunet-i fikirle hem istiharatinizin teminine ve hem de dier musahabemize sra gelsin." smet Bey yant vermemi beklemeden unlar ilave etti: 38

"Son istirhammz zerine, Eskiehir'den cepheye sevkiyatnzn geri braklmasna dair emir vermeyi herhalde unutmamsnzdr." Ben kendisine u yant verdim: "Evet, cepheye olan asker sevkimiz zaten genel deildi. Yozgat cihetine ilikin dncenizi dikkate alarak kuvvetlerimin ounu Eskiehir'de tutuyorum. Zaten Ankara'y ziyaretten maksadm da, daha ok benim nemsiz grdm ve sizin pek ok nem verdiiniz Yozgat cihetlerindeki isyann derecesini hakkyla anlamak, sonra Yunan cephesine dair istihbarat ve tehlike arzeden phelerimle mukayese ederek, ona gre ok nemlisini tercih ederek yahut mmkn mertebe her iki ciheti de ihmal etmeyerek hataszca bir karar vermemiz iindir." Mustafa Kemal Paa, tam bir skunet iinde dinliyor. Fevzi Paa ise, ara sra benim ve smet Bey'in szlerine "Evet efendim" demek suretiyle her iki tarafa da hak veriyordu. Fevzi Paa bir ara sze kararak yle konutu: "Biz hi ihtimal vermeyiz ki, Yunan ordusunun ciddi bir taarruzu karsnda bulunmu olalm. Eer Yunanllarn yle bir niyeti ve yetenei olsayd, bu taarruzu aydr devam eden i ihtilallerimizin iddetli geen safhalar srasnda yapmalar lazm gelirdi." smet Bey, tekrar sz ald, konumasna devam etti: "Bununla beraber biz cepheleri de ihmal etmek taraftar deiliz. Asl gaye ve amacmz, vatan dman ayandan temizlemektir. Yunan ordusu en tehlikelisidir. Bu byle olmaklaberaber, i sorunlar da ok nemli bir esas tekil eder. Bizim Yozgat ve civarndaki isyan kknden sndrmeye maalesef bir kuvvetimiz kalmamtr. Bu gerekleri ac da olsa, aramzda itiraf etmeliyiz. Evet, Yozgat cihetindeki bela, nemsizdir denilebilir. Fakat birlikleriniz gibi morali yerinde olan bir kuvvet iin. Hamdolsun, i durumumuzla beraber d politikamz da memnuniyet verici bir safha gsteriyor, ezcmle Franszlar ilk defa olarak milli hkmetimizle atekes yapmay ve tutsak deiimini istiyorlar. galleri altnda bulundurduklar Adana ve civarn boaltmak istiyorlar. Anlalan u ki, yabanclar her eyden ok mide dren i uygunsuzluklarmz, kar ihtilallermi. Gerekten ben de diyorum ki, Yozgat ve civarndaki isyan 39

sorunu dier bastrmay baardmz malum isyan mntkasna gre halen dediiniz gibi, nemsiz olabilirse de, son vaatlerde daha ok genileme istidadn gsterdii son gelen telgraf haberlerinden anlalmaktadr. Yozgat mutasarrfln ve civarn igalleri altnda bulunduran isyanclar Konyallar drt gzle beklemekte, ve imdiki bu isyan muhitinin bir ucu Ankara'nn dou cihetinden Krehir'e kadar yaylm bulunmaktadr. Hatt Byk Millet Meclisi azasndan bulunan ve kendisinden istifade edilir midiyle isyan mntkasna evvelce gnderilen Krehir milletvekili Keskinli Rza Bey'in de durumu pheli grnmektedir. Ben Genelkurmay Bakan sfatyla grlerimi ve durumu akladm. Yani kanaatim, bu isyan belasn tamamyla ortadan kaldrmadan, ne sizin ve ne de kuvvetlerinizin cepheye dnmenizin doru olmayaca merkezindedir." Albay smet Bey bu suretle szlerine son vermi bulunuyordu. Meclisimizde bulunan Mustafa Kemal Paa ile Fevzi Paa ise, gzlerini gzlerime dikmi, vereceim yant sabrszlkla beklediklerini hal ve tavrlar ile gsteriyorlard. Fakat ben onlarca istenen ve beklenen yant geri brakarak, bundan nce ortaya yle bir sual attm: "Hayret ediyorum ki, Sivas'ta Heyet-i Temsiliye ve Ankara'da Millet Meclisi sfatyla toplanma ve teekkl olunal bir seneyi getii halde, bu sre boyunca koca Anadolu'da milli hareketimiz adna neden esaslca bir hareket grlemedi. Ve niin merkezinizi takviye eylemediniz? Ve sonra en mhim ve esas olan cephelere ait imdiye kadar bir eseri himmet ve desteinize dahi ahit olamadk, desem itiraf buyurulur, zannederim. Nihayet bizleri dman cephesinden gerilere ayrlmaya ve srf gerilerde size den grevlerle bizi igale mecbur braktnz. Simdi gryor ve siz de itiraf buyuruyorsunuz ki, Orta Anadolu'da ve bir kede hibir yabanc ve stanbul Hkmeti ile irtibat kalmayan Yozgat isyann sndrmekten acizsiniz. Anladm udur ki, balangtan beri hl durumu kavrayamadnz ve yahut kiisel ve daha nemsiz eylerle urayorsunuz. Ve belki de Heyet-i Temsiliye ve Ankara Hkmeti namna yaptnz tamimlerle, teblilerle, konferanslarla her ey olup bitiverecek sandnz ve aldandnz. Af buyurursunuz, bu serzeniten muradm, bu gafletler tekerrr

40

etmesin dileine yneliktir. Ben bu kalan isyan meselesini de emriniz zerine, uhdeme alyorum. Ve sizleri bu beladan kurtaracam sanyorum. Fakat ben bu grevi yerine getirip dnnceye kadar Yunan cephesinin sorumluluunu nzden biriniz kabul buyurmaksnz. u artla ki, nefsi Salihli'de bulunmak, cephe komutan Ali Fuat Paa'ya tabi olmak zere. Zira, bir nsezi, diyeceim, u gnlerde Yunan ordusu tarafndan bir taarruz hareketi bagsterse gerektir. Ve ayan- hayrettir ki, imdiye kadar bu i sorunlarmzdan yararlanamadlar." Ben bu konuda byle konutum. Ve bu konuma zerine tartma ald. Tetkikat devam etti. Bu geen uzun saatler zarfnda Mustafa Kemal Paa bir ey sylemiyor, sadece dinliyordu. Ve nihayet yle dedi: "Yozgat yresindeki isyann mahiyeti ve nemi ne olursa olsun, himmetinize ok ihtiyac var demektir. Bu zahmeti de kabul buyurduunuza gre, daha nce olduu gibi be on gn zarfnda bastracanza eminim. Bu tip hareketinizin devam sresince zmir milli cephemizin nezaret ve teftii grevini Fevzi Paa hazretlerinin sorumluluuna vermemiz ve ltfen bunu zerine almalar pek uygun olur kanaatndaym. Fevzi Paa hazretlerinin zeka ve iktidarlarndan, nfuz-u nazar ve liyakatlerinden siz de emin olabilirsiniz. Ve inallah cephede Yunanllarn lehinde yeni bir gelime olmadan baaryla dnersiniz de, ondan sonraki btn abalarmz elbirliiyle Yunan ordusuna kar boy lmemiz keyfiyeti olacaktr. Evet, bugn ve gemie ait eylemsizliimizi hedef tutan ikayetinizde hakknz yok deildir. nk kendileri ile i grmeye altmz arkadalar ve Millet Meclisi yelerinin ounlukla ne derecelere kadar tereddtkar, mklpesent, hatt bir ksmnn fesatlkla malul olduuna vakf deilsiniz. Millet Meclisi yelerinin arasnda kalben stanbul Hkmeti'ne taraftar ve olumsuz bir siyaset takip eden halifeye bal kimseler de vardr. Vatansz ve baml Hilafet makamnn manaszln kavramaktan aciz kimseler, eski ve alelade zamanlara ait kanunlar dnda hareket edilmemelidir, diyorlar. Hatt oktan beri zorunlu grdmz Vatana hanet Kanunu'nu kabul ettirinceye kadar gbeimiz atlad. Bereket versin ki, ayn kanunlara temas 41

eyleyen, sratli bastrmalarnz ve hayrl sonularnn tesiri altnda sz konusu kanunu nihayet ve henz kabul ettirebildik. Kar taraf da btn varlyla ve her vastaya bavurarak, meru savunmamz ierden ve dardan felce uratmak iin en kt ihanetleri yapyorlar. Son fetvalar ile ve fesat hareketleriyle imdiye kadar az ok tekil ettiimiz kuvvetleri dattlar. Faaliyetimizi sekteye urattlar. Onun iin sizin kuvvetlerinizi cepheden ayrmaya mecbur ettiler. D dmanlarn i durumumuza ok nem verdikleri meydandadr. Zaten bu pek doal deil miydi? Birliimizin temini, btn baarmzn esasn tekile biricik are olacak ve ierde en ufak bir uygunsuzluk, bizi daima gayeden uzaklatracaktr. Bundan da fesatlar mide decektir." Mustafa Kemal Paa, szlerini bylece bitirdikten sonra Fevzi Paa konutu, kendisine nerilen yeni ve geici grev teklifini kabul ettiini syledi. imdi burackta bir duru yapalm: u bahsettiimiz zor artlar iinde bu ekilde acizlerini gsteren Mustafa Kemal Paa, nutkunda o zamanlardan bahsederken yle diyor: "syanlarn mthi olan ve aylarca devam eden boucu dalgalar, Ankara'daki karargahmzn duvarlarna arpyordu. Bu ihtill hareketlerini sndrmek iin, drt aydan fazla kan ve ate iinde rpndk. Vatana hanet Kanunu'nu ortaya koyduk. Komutanlarmza yetkiler verdik. stiklal Mahkemelerini ihdas ve tekil ettik. Nihayet stiklal Mahkemeleri isyanlarn bastrlmasnda byk hizmetler grmt." Buna yantm stiklal Mahkemelerinin tesis tarihi ve tekilinin ihtilallerden sonra olduudur. hanet-i Vataniye Kanunu'nun Meclis tarafndan kabul tarihi ise bellidir. Bir de o nutukta "Yeil Ordu"dan bahsediyor. Ve biz kardeler hakknda yle diyor: "Yeil Ordu tekilatn memlekete ve gayeye yararl olur dncesiyle beraber tekil etmitik. Fakat bu tekilat Ethem ve kardeleri yava yava nfuzlar altna aldlar. Bu nedenle Yeil Ordu tekilatnn datlmasna mecburiyet hasl oldu. Bununla beraber Ethem ve kardeleri bu tekilat yine bir hafiye tekilat eklinde beslediler ve genilettiler." Bu namda Kuva-y Milliye'nin bandan sonuna kadar, herhangi bir safhas arasnda bu nam ve isimde, resmi, zel, gizli, ak bir tekilat ve teekkln kaydna ve izine rastlanmaz. 42

Mustafa Kemal Paa ve arkadalar ile bulumamza gelelim: Benim, Yozgat isyann bastrmay kabul ediim kendilerini pek sevindirmiti. Bu karar sonucu olarak Eskiehir'deki ceza birliklerinin hemen zel trenlerle Ankara'ya sevkedilmeleri hakknda smet Bey'in kaleme ald telgraf orackta imzaladm. Bu telgraf hemen telgrafhaneye gnderildi. Milli Savunma Bakan Fevzi Paa da derhal Salihli'ye hareket edeceini syledi ve cepheleri tefti ettikten sonra alaca bilgileri telgrafla bana bildireceini vaadetti. Gizli toplantmz bittikten sonra, odaya ilk olarak Halide Hanm girdi. smet Bey ile kardeim Tevfik Bey, haritaya bakmak zere yandaki odaya gemilerdi. Fevzi Paa da hareket hazrl yapmak iin ayrlmt. Ben, Mustafa Kemal Paa ve Halide Edip Hanm odada yalnz kalmtk. Halide Hanm ile ilk defa tanyordum. Evet, hatrmdayd, stanbul'da ve en uursuz zamanlarda Anadolu'da ve ilkel halde bulunan vatanperver harekatmz teci amacyla Sultanahmet meydanndaki mitinge nclk etmi olduunu duymutum ki, o zamandan beri kendisine kar gyaben hrmet beslemekteydim. Bu hrmetim Ankara'y ziyaret ve kendisiyle konutuktan sonra daha ok artmt. Bunun da nedeni, Ankara'da bulduum moralsizlie ramen, o moralini sarsmam, gelecekten emin bir halde idi. Eskiehir'deki kuvvetlerimin Ankara'ya sevki hakkndaki telgrafnameyi imzaladmda Mustafa Kemal Paa ile albay smet Bey'in yzlerindeki sevinci grdm zaman kendi kendime hayret etmitim. Sonradan rendiime gre, smet Bey, kardeim Tevfik Bey'e bir ara, "Tevfik, kardeini Yozgat meselesi hakknda ikna etmezsen ite bavullarnz" demi. Hatt bu hayret nedeniyle onlardan taan sevinler karsnda kendi kendime dnyordum ki, acaba ben bu zevat mzakere srasnda kabalmla fazla m rktmtm diye bir an iin dnmekten kendimi alamamtm. Bugn ve gemie ait onlar eylemsizlikle itham eklindeki serzeniim, ne kendinden gsze acma ve ne de hakaret kasdyla deildi. Her neyse, Halide Hanm bir saat kadar kaldktan sonra aynld. Bu srada Millet Meclisi yelerinden bazlar da gelmi, onlarla da grlmt. Akam olduu iin zaten ziyaretilerin de arkas kesilmiti. Yemee davet edildik. Yemek srasnda bilmem neden gerek 43

grdler. Mustafa Kemal Paa ile smet Bey, birbirleriyle yar edercesine karmda oturan Fevzi Paa'nn iktidar- askeriyesinden, nfuz-u nazarndan bahsettiler. Bu, herhalde benim Yunan cephesine ait endiemden uzaklamak iin olacakt. Ve haylice bu bahsi dinlettiler. Gerekten, bu zeki dostlar o gnlerde btn fikrimi igal eden eyin cephenin durumu olduunu kefetmilerdi. Evet ilerdeki izahtan anlalaca zere, ceza kuvvetlerim bu son grevini de yerine getirmi bulunacaksa da, maalesef cephelere dair korkularm gerekleecek, Milli Savunma Bakan Fevzi Paa'nn bu tarihten bir hafta sonra cepheler hakknda bana Yozgat cihetinde iken, "Cephede bir tehlike tasavvur etmeyiniz. ayet Yunanllar saldrrlarsa defe muktediriz." anlamnda bana ekmi olduu telgrafm takiben gerekleen olaylar btnyle Fevzi Paa'nn tahminlerinin ve keiflerinin aksine tecelli edecei ilerde grlecektir. Ertesi gn sabahleyin erken Ziraat Mektebi'nden bana tahsis edilen otomobille Ankara ehrine indim. Eskiehir'deki kuvvetlerimizin bir ksm ilk trenle gelmi, geri kalan ksmnn da yola karlmak zere olduu hakknda elime bir telgraf verilmiti. Ben bundan sonra, yani Yozgat'a hareketimden nceki gnlerimi Tahan'da oturan Diyarbakr Milletvekili Hac kr Bey'in zel dairesinde geiriyor ve geceleri de Meclis binas iinde bana ayrlan odada kalyordum. Bu birka gnlk misafirliim srasnda Byk Millet Meclisi yelerinden nceden tandm ve tanmadm birok kimselerle grtm. Bunlarn ou sohbet srasnda Mustafa Kemal Paa'nn halinden ikayet ediyorlard. te tarafn da onlardan ikayeti olduklarn daha nce sylemitim. Herhalde ben her iki tarafn da birbirleri aleyhindeki ikayetlerini ihtiyatla kaydediyor ve btn bu dedikodularn, Ankara'da dikkatimi eken moralsizlikten ileri geldiini tahmin ederek, kendilerini teci ve teselli ediyordum. Bu dankln giderilmesi hususunda, zerime aldm Yozgat isyannn bastrlmasn nemli gryor ve bu gaileyi hemen bastrp cepheye dnmeyi arzuluyordum. Temennim de bu idi. Evet, Ankara'da samimi birok dava arkadalar da bulmutum ki uygun bir zamann gelmesini can- gnlden istiyorlar ve dua ediyorlard. O zamanki haliyle Ankara, her eyden ziyade tehlikelerden uzak kalmak isteyen kimselere adeta 44

bir snak manzaras gstermekteydi. Yine Ankara'da kaldm birka gn boyunca grtm dou illeri milletvekillerinin ifadelerine gre dou ordumuz birliklerinin mevcutlar firarlar yznden eksilmekteydi. Eer Orta Anadolu'daki isyanlar birka gn iinde bastrlmazsa, Sivas'n dou taraflarna da yaylacak olursa Kazm Karabekir Paa'nn dahi zor durumda kalacandan dolay zlyorlard. Ksacas Ankara'da dert ve dertli oktu. mit ve kurtulu nazarlar ise, hep cezalandrma birliklerinin zerinde toplanmt. Her neyse 19 Haziran 1920 tarihinde Ankara'da beklediim ynak tamamlanm ve 20 Haziranda Ankara'dan isyan mntkasna hareket etmitim. Bu isyan mntkasnn durumu hakknda Genelkurmay Bakanl'nn bana gnderdii resmi yaz udur: Ankara'da Cezalandrma Kuvvetleri Ethem Bey'e Genel Komutan

19 Haziran 1920 1) Yozgat, Zile mntkasndaki son isyan durumu yledir: A: Akdamadeni, Yozgat, Alaca mevkileri isyanclarn elindedir. Yenihan, Tokat, Mecitz, orum, Sungurlu, Keskin, Mecidiye mevkileri bizim elimizdedir, B: Fevzi Bey adnda birinin komutasnda bulunan asiler 14 Haziranda Sivas-arkla arasndaki Kayadibi nahiyesini basmlardr. Bu Fevzi Bey, Yenihan olaynn balad tarihte asilerle birlikti. Sonra "Direi" nahiyesinde ve "i" nahiyesinde hkmet erkann ifal ederek, gya lehimize asayi temini amacyla krk be atl toplam, ondan sonra nahiye mdrn, iki jandarmay ve bir polisi de beraber alarak Kayadibi nahiyesini basmlardr. C: Yozgat'n dmesinden sonra asiler Mecidiye istikametine sarktlar. Mecidiye'ye bir saat mesafeye kadar yaklatlar. Fakat Mecidiye'ye giremediler. Mecidiye halk bata kaymakam olmak zere asilerle direnie hazrlanmlardr. D: Tokat civarnda Glbahar kynde Tokat'a taarruz etmek zere toplanan iki yz akn asi, Zile'den gnderilen takip mfrezemiz tarafndan kuatlarak, reisleri ele geirildi ve askerlerden evvelce aldklar silahlar ksmen geri alnd.

45

E: orum'un Ortaky nahiyesinde toplanan asiler zerine Zile'den gnderilen topu binbas Mehmet Bey kumutasndaki svari mfrezesi "ayky" ve "pek" kylerinde 17 Haziranda asilerle attktan sonra "Cevizlik" e ekilmeye mecbur olmulardr. orum'dan Alaca'ya bir miktar asker ve jandarma gnderilmesine teebbs olunmutur. F: Yozgat'n asiler tarafndan igal ekli ile igalden sonra cereyan eden hallere, tertipi ve tevikiler hakknda Yozgat milletvekilleri tarafndan Kayseri'den yazlan telgraf sureti ile en son alnan raporlar ekli olarak gnderilmitir. 2) syan mntkasnda ve dorudan doruya Genelkurmay Bakanl'nn emrinde bulunan kuvvetler unlardr: A: ankr'da, iki yz piyade, alt makineli tfek, elli svariden ibaret 59. alay komutan Vasfi Bey'in emri altnda bir mfrezemiz vardr. Albay Refet Bey, 18 Haziranda iki yz atl ile erkes'ten ankr istikametine hareket edeceini bildirmitir. B: Zile'de 5. tmen komutan Cemil Cahit Bey emrindeki ekip mfrezelerimiz ve birliklerimiz vardr. Bunlardan bir svari mfrezesi Ortaky kuzeyinde Cevizlik'tedir. Geri kalan ksmen Zile ve ksmen Tokat civarndadr. C: Boazlyan'da altm atldan oluan Kl Ali mfrezesi vardr. Saray ve Yenihan taraflarnda da milli mfrezelerimiz bulunmaktadr. 3) Cezalandrma Birliklerimiz 20 Haziran 1920 sabah Ankara'dan hareketle Yahihan-Sekili umumi istikametinden Yozgat'a gitmeleri grevleri gereidir. 4) Cezalandrma Birlikleri Genel Komutanl'nn grevi, isyan mntkalarnda toplanm olan asi kuvvetleri datp genel asayii temin ve iade, fesat tekilatn esasndan imha ile asilerin tahrikiye tevikilerini cezalandrmaktr. 5) Mfrezeler iin Ankara'dan verilen iki gnlk erzak ve yem ihtiyat olarak beraber tanacak, Yahihan mevkiinde Kllar ve Keskin'de mfrezelerin iaesi iin lazm olacak erzak ve hayvanlar iin yem depo edilmektedir. 6) Harekat hakknda gerektike Genelkurmay Bakanl irtibatn muhafazas iin, telgraf hatlarnn kesik bulunduu yerlerde en yakn telgraf merkezlerine haber gnderilmek ve telgraf merkezlerinin dnda seyyar makineden istifade olunmak lazm geldiinin gerekli yerlere emir ve ihtar ve her gn birer 46

rapor verilmesi rica olunur. Byk Millet Meclisi Genelkurmay Bakan smet Genelkurmay Bakanl'nn isyan mntkas hakkndaki bu resmi tebligatnn yanl istihbarata ve noksan bilgilere dayandn, o blgedeki harekatlarmz srasnda renmi, grmtk. Hatt baz yerlerin belirtildii gibi Kuva-y Milliye elinde olmayp asilerin elinde olduunu, resmi yazda saylan birlikler komutanlarnn ksmen tehlikesiz grdkleri yerlere ekilmi bulunduklar ve hatt asiler nnde dalm bulunduklarn da anlamtk. Ezcmle Boazlyan'daki Kl Ali Bey'in komutasnda bulunan piyade taburu ile atl kuvvetleri, Boazlyan civarnda zayf bir asi topluluu tarafndan tamamen datlmt. orum'dan Alaca'ya gnderilmek zere olduu bildirilen mfreze gerekten sevkedilmi, fakat Alaca'nn yaknnda mfrezenin komutan bulunan bir binba da dahil olduu halde bir tek kii kurtulmamak zere hepsi asiler tarafndan imha edilmilerdi. Albay Refet Bey de yz kiilik milli ve zeybek mfrezesiyle orumun iinde gizlenmi bulunuyordu. Ve bu havalideki cezalandrmalarmza en ufak bir destekte bulunmamt. Yalnz Zile ve Tokat civarlarnda bulunan Cemil Cahit Bey'in yararlklar grlm ve bu komutan isyann douya doru genileyip yaylmasn nlemiti. Bereket versin ki, cezalandrma kuvvetlerimiz, Genelkurmay Bakanl'nn raporunu ihtiyat kaydyla kabul etmi, baka bir birliin desteini beklemenin bouna olacan anlam, ona gre tecrbelerine ve kendi soruturmalarna dayanarak isyan mntkasna girmilerdir. Ankara'dan ayrlmzn nc gn, leden sonra ilk olarak Yozgat ehri civarnda asilerin ilk topluluu ile temas edilmi, ok kanl bir sava sonunda asiler perian edilmi, bu atma gnnn gecesi de sokak savalar yaplmak suretiyle ehir ksa zamanda asilerden temizlenmitir. Bu ehri kendilerine merkez sayan ve bu hal isyann idare edenlerin banda apanolu Celal ve Edip Beyler bulunuyordu. Bununla beraber Yozgat'taki bu ilk mcadeleye bizzat yetiememilerdi, civarlardan kuvvet topluyorlarm. Ertesi gn 47

vakit geirmeksizin Yozgat ehrinde Kuva-y Tedibiye Divan- Harbi kurulurken ve bu adli uygulamasn sratlendirirken, dier taraftan da kuvvetlerimizin bir ksm daha kuzeyde bulunan asilerin byk kuvvetleriyle temasa gemek ve keiflerde bulunmak zere harekete geirilmiti. Yozgat ehrinde ele geirilen teviki ve tahrikilerden 12 kiinin yarglamalar yaplp asldlar. Bunlar arasnda Yozgat kads ile kuvvetlerimiz arasna Dzce'de yalvarlar kabul edilerek alnm bulunan Abaza Rfat Bey mfrezesinden drt kii de bulunuyordu. Bunlardan baka, bizzat Abaza Rfat Bey dahil olmak zere, drt kii de sank olarak tutuklanmlard. Rfat Bey mfrezesinden idam olunanlarn suu, ehir iinde ilk atma gecesi kargaalktan yararlanarak, Rfat Bey'in izniyle baz evlere girip sahiplerini tazyik etmek ve bu suretle birka yz lirasn almakt. Ayn zamanda bir Ermeni kznn da kzln bozmakt. syan dolaysyla divan- harbimizin tutuklad dier kimseler arasnda mahalli savc ile Yozgat'a biz girdikten sonra, gizlendii yerden kp geldiini syleyen Yozgat mutasarrf da bulunuyordu. smini" hatrlayamadm bu mutasarrfn isyan merkezi olan Yozgat'ta haftalarca gizlenmeyi baarmas pheli grlm ve o nedenle tutuklanmt. Yozgat'a ilk girdiimiz gece, biraz ne ad geen Kl Ali Bey'in Boazlyan'daki hezimeti hakknda bana Kayseri'den telgrafla verdii bilgi meselesi yledir: Karargahmla gece Yozgat'a girip de hkmet konana indiim zaman bir telgraf memuru geldi ve "Kl Ali Bey sizi Kayseri'den makine bana davet ediyor" dedi. Bu haberin getirildii srada ehirde hl yer yer atmalar oluyor ve silah sesleri duyuluyordu. Ben derhal telgrafhaneye gittim. Hazr bulunduumu telgraf memuru Kayseri'ye syledi. Kl Ali Bey yle diyordu: Kl Ali Bey: Efendim, mfrezemin bilinen ihaneti sonucu Boazlyan'daki atma srasnda bozuldum. Snrl birka yardmcmla Kayseri'ye geldim. Gerek svari mfrezem ve gerek bundan baka Boazlyan'da bulunan piyade taburu tamamen bozuldu.. Ksmen asilere katld. Halen Boazlyan asilerin eline dm bulunuyor. Ben: Teessf edilecek bir hezimet! Fakat ben bu gibi 48

rezaletlerden bktm. Elinizdeki top ve tfeklerle sopal asileri donatyor, martyorsunuz. Size ne gibi bir emir vereyim? midim iki gne kadar bu yrede asayiin temin edileceidir. Bu yzden doruca Ankara'ya git! Sz daha fazla uzatmayarak telgraf grmesini kestim. Yozgat ehrinden ilerilere kadar takip ve keif iin gnderilen mfreze komutanlarndan gelen raporlara uyularak, ikinci gn kuvvetlerimin btn mevcudu ile, Yozgat'tan hareket ederek kuzey ve kuzeydou taraflarm taradk ve bir gece Alaca'y ablukaya aldrdm. Sabahleyin hcuma getik ve iki saatlik bir arpma sonunda ehre girdik. Burada bize kar koyan asilerden pek az kurtulmutu. Bundan sonra gerekli keiflerde bulunmak zere civarda braktm keif kollarmz dnda btn birliklerimi Alaca'da topladm. Yozgat'n iinde yalnz iki yz kiilik bir mfreze brakmtm. Alaca'da keiflerin ve istihbaratn sonucunu almak iin iki gn kaldk. Bu iki gn boyunca Alaca ile orum ve Sungurlu arasnda tahrip edilmi bulunan telgraf hatlar tamir edildi. Bu srada Celal ve Edip Beyler idaresindeki asi topluluklarnn Alaca'nn kuzeydou taraflarndaki Arap Seyfi Boaz'na yakn yerlerde toplandklar gelen raporlar ve zel istihbaratmzla anlalyordu. Zaten Alaca'daki iki gnlk bekleyite asl amacmz asilerin toplanmasna meydan ve frsat vermek, heyet-i umumiyesine bir arada ldrc bir darbe indirmek suretiyle ksa bir mddet zarfnda buralarda kkleen isyan belasn kknden koparp atmak, sndrmekti. Tahminlerimize gre, apanoullarnn bu son toplanmadan amalar kendi hesaplarna gre yle olabilirdi: Bir mfrezeleriyle bizim geride braktmz Yozgat merkezine gstermelik bir saldn yapmak suretiyle Alaca'da bulunan byk kuvvetimizi Yozgat tarafna dnmeye mecbur etmek ve Arap Seyfi Boaz'ndan geerken btn kuvvetleriyle birliklerimize saldrmak, ani ve kesin bir darbe indirmek, bizi datmak ve mahvetmekti. Bunu byle kestirmitik. Gerekten Arap Seyfi Boaz mhim ve mthi bir yerdi, ve yle bir olay karsnda bizim oradan geiimiz ve Yozgat'a yetimeye teebbsmz zorunluydu. Ben bu boazdan Alaca'ya gitmek iin geerken mevkiin nemini anlamtm. Fakat en 49

mhim ahsiyetlerin bir zayf taraf bulunabilecei gibi, bu pek mhim mevkinin de gaflet etmemek artyla gerektiinde bizler iin yararlanmaya deer yerleri yok deildi. Alaca'da kaldmz ikinci gn akamna kadar aldm haberlerde, asilerin Arap Seyfi Boaz etrafndaki ynann bitirilmek olduu anlalyordu. Bu yzden kendi planlarm tatbike meydan brakmayarak, nc gn afakla beraber, btn kuvvetlerimizle Alaca'dan hareket ettik. Arap Seyfi, Yozgat ile Alaca'nn ortasnda bir mevkidir. Bir ksm birliklerimizi boazn bat giri yerinden ieriye doru sevkettik. Bu kolumuz gnein domasyla birlikte asilerle hemen arpmaya balamt. Boazn giri noktasnda arpan mfrezelerimiz, asilerin btn dikkatlerini plan dahilinde kendi zerlerine ekmeye alyorlard. Ayn zamanda her iki tarafn toplar kendi askerlerini desteklemekteydi. Boazda savan devam ettii ikinci saatin sonlarna doru daha nce boazn arka ve kuzey tarafndan sevkettiimiz kuvvetli iki mfrezemiz, asilerin nemli bir ksmn arkadan sarm, asiler bylece iki ate arasnda kalmt. Bu sava pek kanl bir ekilde devam ederken, drdnc saatte asilerde bozgun balad ve biraz sonra da perian bir halde top ve makineli tfeklerini bize terkederek bozularak daldlar. Sava alannda birka yz esir, yaral ve l brakan apanoullar birka maiyetleri ile firar etmiti. Yarallarn sylediklerine gre, apanolu Edip Bey yaralyd. Kardei Celal Bey ise drt Uzunyaylal erkes svarisi ile ayr bir istikamete kamt. Birka gn sonra Celal Bey hakknda baz erkes beylerinin bana telgraf ekerek af isteinde bulunduklar anlald. Ben bu af isteini kabul ettim ve bu hususu ayn zamanda Ankara'ya da bildirdim. Bu Arap Seyfi Sava somas sonucu Ankara'ya ve gerekli makamlara da bildirmitim. Ve dalan asilerin takibi iin srat ve iddetle mfrezeler gnderilmiti. Burada u dncemi kaydedeyim. Vatandalar arasnda oka dklen bu emsali kanlarn vicdan yakc bir manzara azedecei ok doal deil miydi? Bu gibi vakalarn bizzat yapan ve tan olabileceimden dolay ben kalben daha fazla zgndm. Arap Seyfi sava alann dolatm ve mcadelenin doal sonucu olan yzlerce ruhsuz vatanda arasnda ah ve eninim dinlediim ve iittiim ve bu sonlarn grdm zaman, sahnenin galip bir komutan sfayla

50

bu manzaradan zevk duymak yle dursun, gayri ihtiyari gzlerimden damlayan yalar arkadalarmdan gizlemek iin hayli zahmet ekmitim. Buna ramen Celal ve Edip Beylerin tahriki sfatyla cesetlerinin l ve yarallar arasnda bulunmadn anladm anda, ihtiyata riayet ederek iddet ve sratle takipleri hakknda derhal icap edenlere emir vermekten kendimi alamamtm. Doal olarak byle bir durum iinde byle bir emrimi kabul eden arkadalarm arasnda kalben benim iin ne kadar gaddar ve insafsz diye dnenler bulunabilirdi. Ve sonra elbette benim hibir zaman zorunluluk olmadan zellikle vatanda kan dkmeye taraftar olmadm takdir edenler de bulunurdu. Evet, bana o kanl rolleri oynatan olaylar oluyordu. Btn emelim, vatan ve milleti maruz kald fitne ve fesattan kurtarmak, vatanmz dman ayaklarndan temizlemekti. Her neyse, Arap Seyfi Boaz'ndan itibaren bu mcadeleden somaki cereyan eden olaylara geelim. Bizzat kendim dahi byk kuvvetlerimle Arap Seyfi Boaz'ndan kuzeye doru Ortaky ve Zile mntkalarna gittim. Tahkikatmzn ve tatbikatmzn sonucuna gre, Arap Seyfi zaferi Orta Anadolu'da aylardan beri cereyan eden mzmin isyan belasn temizlemeye yeter, kahredici bir darbe olduuna phe brakmamtr. Bunun zerine kuvvetlerimle Alaca'ya ve oradan da Yozgat'a dndm. Dier istikametlere yolladmz birlik komutanlarndan ve civar merkezlerden durum ve asayi hakknda birbirini takiben gelen bilgiler de istenilen ve arzu edilen derecelerdeydi. u halde Ankara'nn bu mntka isyanna verdii neme gre, cezalandrma kuvvetlerimizin be on gnlk bu mesai sonucu olaanst denilebilirdi. Bu hususta Ankara'dan alm olduum telgraflardan birinin suretini kaydetmekle yetineceim: Alaca Havalisinde Kuva-y Tedihiye Genel Komutan Ethem Beyefendi'ye 28 Haziran 1920 Son Arap Seyfi Boaz'ndaki stn baarnzdan dolay ahsnz ve yiit arkadalarnz yrekten tebrik ederiz. Bozularak dalan dank asilerin mntkalarnda takipleri iin orum'da Refet Bey'e, Zile'de Cemil Cahit Bey'e buradan da emir
51

verildii arz olunur efendim. Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Alaca erafndan Alevilerin ruhani lideri Dede Galip Bey'in gemi olan bu isyan hareketlerinde ilikisi olduu bizce anlalmsa da, ben bu ahs siyaseten ve idareten divan- harbe vermemitim. Buna karlk o da drt yz kiilik bir svari mfrezesi oluturdu, silah, hayvan donanmn kendisi tamamlad, bana da olu Gazi Bey'i verdi. Alaca ad konulan bu mfrezeye de ben komutan olarak arkadalarmdan yzba Ethem Bey'i tayin ettim. Yozgat'a dn tarihinden sonra, Anadolu'da isyan olaylarnn sona erdiini bildiren bir bildiri kaleme aldrdm ve Anadolu milli cemiyetlerine ve belediye heyetlerine gnderdim. erii ksaca yleydi: syanlarn bitirildii, bundan sonra Kuva-y Milliye'nin ve Byk Millet Meclisi'nin ve hkmetinin aleyhinde kimsenin fesat propagandalarna aldanmamasn, Byk Millet Meclisi'nin meruiyetini, Kuva-y Milliye'nin teekkl nedeninin ise vatanmz drt taraftan kuatan ve milli bamszlmz tehdit eden igalci yabanc ordularndan vatan temizlemek gibi ok erefli ve icras zorunlu bir davay gttn ifade ediyordum. mzam tayan bu bildiri Anadolu'daki btn gazeteler tarafndan yaymlanmt. Bu bildiriyi yaymladm gnler iindeydi ki, zmir cephelerim tefti ederek Ankara'ya dnd anlalan Milli Savunma Bakam korgeneral Mustafa Fevzi Paa'nn cephelerimiz ve dmann durumu hakknda u telgraf geldi: Yozgat'ta Kuva-y Tedibiye Genel Komutan Ethem Beyefendi'ye 29 Haziran 1920, Ankara ayan- kran baarlarnz tebrik ederim. Cepheleri tefti ve durumu yakndan grp gereken emirleri verdikten sonra bugn Ankara'ya dndm. Cephede dmann ahval ve durumuna dair de bilgi aldm. Yunanllarn yaknda taarruz olasl yoktur, cephelerimiz ani bir taarruzu tard etmeye muktedir bir haldedir.

52

Bu yzden kalb istirahat ile cezalandrmalarnza devam edebilirsiniz. Ltfen raporlarnzn geciktirilmemesini icap edenlere emir buyurunuz. Milli Savunma Bakam korgeneral Mustafa Fevzi'nin bu telgraf endiemi bir dereceye kadar giderdi, buna sevindim de.. nk Yozgat'ta toplanmakta olan ve drt aydan beri geceli gndzl kan ter iinde savaan birliklerime be on gn istirahat verebilecektim. Ankara'da Mustafa Kemal Paa ve smet Beylerin, Fevzi Paa'nn gayet nfuz-u nazar sahibi, isabet-i fikre malik bir kurmay olduu hakknda birbirlerini dorulayc szler, bende emniyet ve itimat izleri brakmt. Yozgat'ta hkm icra eden divan- harbimizin sorguya ektii ve ismi hatrmda kalmayan mutasarrfn itiraflar, ele geen sava belgeleri, tanklarn szleri, mutasarrfn Yozgat isyammn sorumlularndan biri olduu, hatt mutasarrfn aleyhinde tecelli eden zan ve sorumluluun Ankara Valisi Yahya Galip Bey'e ve Mustafa Kemal Paa'ya amil olduu tahakkuk etmi derecelerine varyordu. te bu hususun da temyiz ve tesbitine bizim iin vakit hasl olmu demekti. Adli olan bu sorun hakknda divan- harp heyetinin kararyla vali Yahya Bey'in su yeri olan Yozgat'ta sorguya ekilmesi gerekiyordu. Keyfiyetin Ankara'ya ilgili makama duyurulmas divan- harp tarafndan benden istenmi, ben de ileri Bakanl'na hitaben u telgraf ekmitim: Ankara'da ileri Bakanl Makamna

Kuva-y Tedibiye Genel Komutanl Divan- Harp Heyetinin verdii karar zerine Ankara Valisi Yahya Galip Bey'in Yozgat'ta Divan- Harpe sorgulanmas gerektiinden derhal sevki arz ve beyan olunur efendim. Kuva-y Tedibiye Genel Komutan Ethem Bundan baka, ayrca ve usulne uygun olarak ayn ierikte meclis ve hkmet bakan Mustafa Kemal Paa'ya da vali Yahya Galip Bey hakknda telgraf ekilmiti. ileri Bakanl'ndan cevap olarak u telgraf geldi:

53

Yozgat'ta Kuva-y Tedibiye Genel Komutanlna Kuva-y Tedibiye Divan- Harbince Yozgat'a sevki istenilen Ankara Valisi Yahya Galip Bey'in ilk telgrafnz zerine grevine son verilmitir. Ancak kendisinin yol meakkatlerine dayanamayacak derecede hasta olduu doktor raporu ile anlaldndan gnderilemeyecektir. Bunu takiben Meclis Bakan Mustafa Kemal Paa da u telgraf gndermiti:

Kuva-y Tedibiye Genel Komutanlna Sabk vali Yahya Galip Bey hakkndaki emir ve yaznz zerine kendisinin derhal sevki lazm geldii hakknda ileri Bakanlna emir verilmitir. Mustafa Kemal Bu telgraflar Haziran sonunda aramzda gemiti. Fakat Ankara'da sorumlu olmayan baz kimselerden gelen haberler ve zel ihbarlara gre, Yahya Galip Bey hasta deildir. Kendisine yaplan zel telkinler sonucu evinden kmamaktadr. Doktor raporu da bir tertiptir. Yine ayn zel telgraflardan ve muhaberelerden kardmz manalara ve sonradan anlaldna gre, Mustafa Kemal Paa'nn btn telana neden, Yahya Galip Bey'i ve tutuklu Yozgat mutasarrfn korumaktan ziyade, Yahya Galip Bey'in ifadesine bavuracak olan yetkili ve adil bir divan- harp heyetinin sonradan kendisini, Mustafa Kemal Paa'y da sorgu altna alacan bildii ve hep sorumluluun doal olarak kendisine yklenecei ve yneleceinden korktuu anlalmt. Esasen bu hususlara vakf olan ve Yozgat'ta bulunan baz kimseler divan- harp heyetim en ince ayrntsna kadar aydnlatmlard. Divan- harp heyeti, Ankara'daki ilgili makamlarn sktrlmasn benden istemekteydiler. Millet Meclisi nezdinde 54

de yeniden teebbste ye tebligatta bulunmam talep olunmaktayd. ayet Millet Meclisi de, infaz ve icray adalete yeten bir vasta deilse, o taktirde dorudan doruya kuvvet ve iddet kullanmam, adalet adna benden srarla istemekteydi. Ben divan- harp heyetinin bu srarl isteine hak verip, istenilen harekete ve tazyike balamak zereydim. Mustafa Kemal Paa, Bursa'da izinli bulunan byk kardeim Reit Bey'i belirsiz, fakat vatani bir meseleden bahsedeceini bildirerek acele Ankara'ya arm, o da Paa ile grtkten sonra, aada aklayacam dnceleriyle, Mustafa Kemal Paa'y himaye konusunda demirden bir siper tekil etmekte gecikmemiti. Reit Bey, bir gece beni Ankara'dan telgraf bana istedi. unlar sylyordu: "zinli olarak Bursa'daydm. Mustafa Kemal Paa'dan aldm acele bir telgraf zerine Ankara'ya geldim. Paa bata olmak zere baz milletvekili ve samimi dostlarn ricas zerine sizinle grmeyi gerekli buldum. Sabk Ankara Valisi Yahya Galip Bey sorununu ve buna ilikin mahkemeyi msamaha ile geciktirmenizi, eer zorunluysa yalnz mutasarrfn cezalandrlmas ile yetinilmesini gnn hal ve artlar bakmndan gerekli buluyorum. Mustafa Kemal Paa'nn bu konuda bana olan itiraf, ikayetleri, nihayetsiz ve samimiyete dayanmaktadr. Evet o havali isyannn arifesi, gnlerinde Yozgat halknn, mutasarrf vali Yahya Galip Bey'e ve hkmete ikayet etmelerine ramen, Mustafa Kemal Paa'nn mutasarrfn yerinde braklmasna tesir ve delalet ettii, hatta vali Galip Bey'in, mutasarrf hakkndaki ikayetleri dikkate almak istedii halde Mustafa Kemal Paa, yine tesir nfuzuyla valiyi bu yasal takibattan alkoyduu bir gerek ise de, Mustafa Kemal Paa'nn iltimas iyi niyete dayanmakta olup asla bir ihanet veya menfaatten ileri gelmediini kabul etmek lazm. Bunlar olaanst hal gerei olan hatalardan saylabilir. Bunlarn, arkadalar arasnda bazen msamaha ile geitirilmesi de "mrvvet-i insaniye" icabndan kabul olunmaa uygun hallerdendir. Ve sonra siz kardelerim, vatanmzda rical ktl iinde bulunduumuzu takdir eylemeli, ve her fesatnn szlerine aldanmaktan kanmalsnz. Mustafa Kemal Paa'y ve sadk arkadalarn temin ve msterih klacak muvafakat cevabnz 55

telgraf banda bekliyorum. unu da hatrlatrm ki, ordaki adli ve inzibati ilerinizi, mahalli hkmet ve adliyesine brakarak, daima bir isyan hareketine eilimli grnen Konya yolunu takip ederek, cepheye yetimenizi ok uygun buluyorum. Gerekte halen her tarafta skunet hasl olmusa da Konyallarn bizzat sizi ve kuvvetlerinizi yakndan grmeleri iyi tesir brakmaktan geri kalmaz." Reit Bey'e yantm u oldu: "gal karsnda ve tehlikeli durumlar iinde savunmaya altmz u mlk ve devletin felaket nedeni, kt niyet erbabndan ziyade, sorumluluk fikri dncesinden mahrum iyi niyet sahibi grnen zorba fikirli kiiler bulunduu aka ortada iken, neden bize af ve hogr nerisinde bulunuyorsunuz? Bununla beraber vicdanm raz olmayarak ve son defa olarak isteinize uyarak kararn iptaline uyacam vaadediyorum. Bizim iin Konya yolundan gemeye gerek grmyorum. u kadar ki merkezi Ankara olan milli idare heyeti ve hkmeti her eyden fazla adalete kuvvet ve nem vermelidirler. Haksz davranlardan kendilerini ve memurlarn ayrmaldrlar." Reit Bey'i bu yanmla temin ettikten sonra, yarglamann geri braklmas veya iptali hakknda divan- harp heyetini ikna etmek gerekmiti. Bu konuda divan- harp heyeti yeleriyle arkadaa konuarak teebbslerde bulundum. Kardelerimden binba Tevfik Bey'i kandrmakta hayli zorlandm. Bunun zerine tutuklu bulunan mutasarrfn azliyle yetinildi ve men-i muhakemesine karar verildi. ileri Bakanl'yla temas ettikten sonra, yerine samimiyet ve dirayetine inandmz askeri kaymakamlardan erif Bey mutasarrf olarak tayin olundu. Btn bunlara ramen, yani Reit Bey araclyla verdiim teminata ramen, Mustafa Kemal Paa'nn hl bu gemite kalan meseleye dair sorumluluktan kendisini emin bulamad ve kukuland anlalyordu. phesiz baz dedikodular buna neden tekil ediyordu: "Ethem Ankara'dan geerken adalet sehpasn Meclis binas nne kurmak niyetindeymi" gibi szler bunlarn arasndayd. Gerekten, Mustafa Kemal Paa bir iyi niyetle de olsa, Yozgat ve havalisi isyannn bymesine neden olmu, bunun yaratcs kendisi bulunmu! Yahya Galip iin doktor raporu dzenlettirmesi tela ve heyecanndand, bunda da pek haksz deildi. 56

Evet, hep biz bunlar hogryle geitirmitik. Fakat bunlar vicdanmzda bir ukde, bir gvensizlik halinde kalabilirdi. Kuva-y Tedibiye Divan- Harbi hem geni yetkiler tayor, hem de kararn uygulamaya kudretli, zamann en mhim ve imtiyazl bir icra kuvvetine ve vastasna dayanyordu. Bu gnlerde zmir cephesinde balayan Yunan genel taarruzu ve milli cephemizin hezimeti olay adli de olsa bize bu gibi sorunlarn ihmaline balca neden tekil edecektir.

Cephelerde

Durum:

Yunan taarruzundan bahseden gizli ve acil ifreli telgraflar birbirini takip ediyordu. Bunlarn en ayrntls u ekildeydi: Yozgat'ta Kuva-y Tedibiye Genel Komutan Ethem Beyefendi'ye 3 Temmuz 1920 Yunan ordusunun ani taarruzu sonucu cephelerimizi bozmaya baararak ileri harekete getiini bundan nceki ifreli telgrafla bildirmitim. Genelkurmaya gelen son sava raporlarna gre, hibir tarafta ciddi direni gsteremeyen nizami ve milis birliklerimiz dman ilerledike erimekte ve dalmakta, savunmay zayf bulan dman ordusu da iki koldan ileri hareketine devam etmektedir. Bir kolu Balkesir'i, dier kolu da Alaehir ve civarn igal etmi bulunuyor. Eer Yunanllara herhangi bir taraftan bir darbe indirmeyi baaramazsak durmadan ilerleyecekler, Kuva-y Milliye'nin can damarlarn tekil eden mhim noktalar ellerine geireceklerdir. Bu, pek doaldr. Bundan kacak fenaln ve tehlikenin nn almak u durumda bizler iin sonradan mmkn olamayacaktr. Henz yeni ortadan kaldrlm tehlikeler phesiz yeniden canlanacaktr. Byle bir direnii, byle mhim bir grevi zerine alp baarabilecek olan kuvvet, ancak sizin morali krlmam mfrezelerinizdir. Bu yzden tedipleri sona eren Yozgat havalisinin asayiine geri kalan ufak tefek meselelerle megul olmak zere albay olak brahim Bey'e Ankara'dan Yozgat'a

57

hareket etmesi

emrini imdi

verdim. Genelkurmay Bakan Albay smet

Cepheler hakknda bu sn ac olaya dair ne Mustafa Kemal Paa'dan ve ne de Milli Savunma Bakanl'ndan bir tebligat alamyordum. Milli Savunma Bakan elbette bir noktas isabet etmeyen raporundan dolay mahcup bulunuyordu. Sava durumu hakknda albay smet Bey'den baka gereken aklamay verecek ne Milli Savunma Bakan Fevzi'yi grebilmi ve ne de Mustafa Kemal Paa'y bulabilmitim. Ankara'da ilgili dostlarn ifadesinden anladma gre Fevzi Paa utanc nedeniyle olsa gerek Ankara'da bulunmasna ramen benimle grmemi, Mustafa Kemal Paa dahi Yozgat'tan hareket ettiimi telefonla sorup anladktan sonra, Ankara'ya varmdan iki saat nce trenle Eskiehir'e hareket etmi. Gya beni Eskiehir'de bekleyecekmi. Cepheler hakknda Genelkurmayn verdii bilgi cidden rktcyd. Yozgat'tan Ankara'ya gelecek birliklerimin trenle vakit geirmeden nn'ne gnderilmeleri hususunu Genelkurmaya brakarak gece treniyle Eskiehir'e indim. Bat Cephesi komutan olan tugeneral Ali Fuat Paa ile ertesi gn nn'de grtm. Kuvvetlerimizin gelmesini beklemek zorunluluu karsnda o gn orada geirdik. Konuma srasnda Ali Fuat Paa'ya; "Mustafa Kemal Paa'nn fikrinden yararlanamyoruz, nerededir?" dedim. u yant verdi: "O, reyini bize brakarak iki saat nce Afyonkarahisar'a gitti." Gerek nedenin ne olduunu sorunca, Paa dedi ki; "Biz imdi durumu ve ne yapabileceimizi inceleyelim. Dman hakknda gelen bilgi ok tehlike gsteriyor. Ben henz Garp Cephesi'nin genel durumunu kavramaya vakit bulmadan dman taarruza balam bulundu. Cezalandrma kuvvetleriniz Allah vere de abuk yetiseler. Cephelerden gelen raporlara gre durum yledir: Yunan ordusu bir kolu ile dn Bursa'y igal etti. negl ve Yeniehir taraflarnda zayf da olsa baz birliklerimiz var.
58

Gneybat tarafndan dmann dier bir saldr kolu da Elvanlar Kprs'n gemek zere, hedefi Uak-Afyonkarahisar olsa gerek! Karsnda Air Bey, dzenli tmeniyle ve baz milis mfrezeleri dmana zayf direnilerle ekilmekte, daha dorusu Salihli cephesinden beri dala dala ricat etmektedir. Bu iki koldan baka, dmann bir tmen miktarndaki dier bir kolu da, Borlu'dan Demirci ynne doru ilerlemektedir. Bu dman kuvveti nnde zayf bir halde bile dman birliklerini megul edebilecek kuvvetimiz yok gibidir. Bu durumda burada, Uak'ta, Afyon'da ve Ktahya'da bulunan yedek kuvvetlerimiz undan ibarettir: Afyonkarahisar ve ilerisinde albay Fahrettin Bey kolordusuna mensup bir ksm kuvvet bulunsa da nemsizdir. Malum ya, birlik kadrolar noksan. smi var, cismi yok gibi! Ktahya'da milis tekilatnn dzenlenmesinde smail Hakk Bey, adnda bir zatn altn haber aldm ki, bu sizin adamnzm. Benim dorudan doruya emrimde burada, yani nn'de mevcut kuvvetlerim de Bursa'da nn'ne doru ilerlemek isteyecek dman kuvvetini gnlerce megul edip durmaya muktedir deildir. nn'nn corafi vaziyetinden ve nispeten bol bulunan top ve makineli tfeklerimizden azami derecede yararlanmaya ve btn varlmzla dman ileri geirmemeye alacaz." Grlyor ki, Ali Fuat Paa szl olarak en doru bir hesap ve ifade ile durumu ksaca izah etmi demekti. Yunan ordusunun istikametten ilerleyen kuvvetleri, yedekleri dnda, alt piyade tmeni miktarnda tahmin ediliyordu. Yunan tmenleri onar bin kiilik olduuna gre, saldran dman birlikleri 60 bin kii civarndayd. Yunanllar Nazilli tarafndan taarruza gememilerdi. Bu genel taarruzdan maksatlar; smet Bey bana Yozgat'ta iken ektii telgraftan da anlalaca gibi, dman Afyonkarahisar', Ktahya'y ve Eskiehir'i zaptederek Kuva-y Milliye'nin belini krma, Anadolu imendifer ana hattnn bu nemli merkezim ele geilmekti. Byle bir vaziyet yaratmakla, Anadolu'da isyan hareketlerini destek ve tahrik etmeyi de baarabilirlerdi. Bu srada zorlu bir yryle Yozgat'tan iki gnde Ankara'ya yetien ceza kuvvetlerimiz, derhal trenlerle ileriye sevkedilmiti.. 59

nn'de Ali Fuat Paa'nn bakanlnda bir sava meclisi kurularak durumu grtk. Verdiimiz karar u oldu: 1. Ali Fuat Paa emrindeki birlikler, Bursa'dan Eskiehir'e ilerlemek isteyecek olan dman birliklerine kar nn'de kesin bir savunma savan kabul edecek. 2. Gneyde Afyon istikametinde bulunan albay Fahrettin Bey'in yerine Mustafa Kemal Paa bizzat dman igal ve savunma zorunluluunu zerine alacak, Air Bey tmenini takviye ettirecek. 3. Ben de ortadan, Demirci tarafndan ileri hareketine devam eden dman kolu zerine kar taarruza gemek suretiyle bu dman koluna kesin bir darbe indirmekle grevli olacam. Bu karar, yeni ve geici grevi Afyon'da bulunan Mustafa Kemal Paa'ya, Ali Fuat Paa tarafndan ifre ile bildirildi. 8 Temmuz tarihinde, bu defa yine en ar grevi zerine alan bense komutam altndaki birliklerimle nn'den Ktahya yoluyla Demirci'ye hareket ettim. ayn gnn akam Ktahya'ya vardk. Oradan Ktahya'ya daha nce, yerel milli tekilatn kuvvetlendirmek amacyla gndermi bulunduum yzba smail Hakk Bey'i greviyle megul buldum. Ktahya ve buraya bal yerlerde bulunan hapisanelerde yatan mahkumlarn bir hayli yekun tuttuunu mutasarrfla konuurken renmitim. Bunlardan faydalanmay dndm, kendilerine haber yolladm, baz artlar ileri srdm. Bunlardan drt yz kadar suluyu ertesi gn serbest braktrdm. Hepsini Ktahya'da topladm. Kendilerine silah ve cephane verdim. Bunlardan baka gnll olarak kurulan 150 kiilik bir kuvveti de hapisanelerden kanlara katarak bir tabur oluturdum. Komutan olarak da tecrbeli komutanlarmdan Teselyal Hafz Bey'i tayin ettim. htiyat subaylarndan gerektii kadarn da maiyetine verdim. Taburun ounluu yllarca tutuklu kalan canilerdi. Bunlara vaadim, dmanla fedakarane savatklar taktirde, en yakn ve uygun zamanda geri kalan mahkumiyet srelerini affettirmekti. Herkesin nnde kendilerine yle hitap etmitim: "Namusluca hizmet edenleriniz, tam zamannda vatana hizmet etmi bulunacak, phesiz btn gnahlarnz da Allah affedecektir. Sonra dmanla savarken ehit olmann da herhalde mahpushanede esaret ve sefaletle lmekten daha ok erefli, erdemli bir son olduunu da daima hatrlaynz!" 60

Tabur, Ktahya'da kaldm gece ile ertesi gn leye kadar hazrln tamamlamt. Yllarca tutuklu kalan bu insanlarn yaya olarak bizim hzmza ayak uyduramayacaklarn dikkate alm, Ktahya ve Eskiehir ile civarndan telgrafla kafi miktarda beygir arabalar getirtilerek bunlara bindirilip yola karlmlardr. Ktahya'dan hareket eden toplam kuvvetim yleydi: 4500 atl ve silahl subay ve asker, 550 miktannda beygir arabalar ile sevkedilen sz konusu piyade taburu, drt da topu, 14 mitralyz, bunlardan baka erzak kolu ve mekkareciler de vard. Fakat shhiye tekilatmz noksand. Erzak, yedek mhimmat ise boldu. Ktahya'dan ayrldmzn nc gn ve sabah Simav ehri kuzeyinde birliklerimiz toplanm ve durmaya gerek grmemiti. Nedeni de uydu: Gece Gediz'den geerken beklenmedik garip bir olay, daha ilerde rastgeldiimiz binba Aziz Bey'le Simav Mdafaa-i Milliye cemiyetine mensup baz kimselerin ifadeleri ile dorulanmt. Yunan birliklerinin Demirci'yi ve civarn igal ettiini haber alan Simavllar, Kuva-y Milliye aleyhinde isyan bayran amlar, Aziz Bey'le arkadalar kendilerini zorlukla Simavllarn ellerinden kurtarabilmitir. Simavllarn, ehire yaklam bulunan Yunan birliklerine ileri karakol grevi yaptklar da gnderdiimiz keif kolu tarafndan bize bildirilmiti. Bu duruma gre, yeni treyen asiler yolumuzu kesmi bulunuyor, bizi yine Mslman kam dkmeye mecbur edecek gibi grnyorlard. in en fena taraf, bunlarla olacak bir arpma, iki saat teye kadar ileri karakollarn gndermi bulunan dman ikaz etmi olacakt. Bu ise dmanlar dalk arazi iinde gafil avlamaktan bizi mahrum brakacakt. Bunu dnerek hemen bir nasihat heyeti kurdum. Ve silahsz olarak asiler tarafna gnderdim. Arzu etmezlerse Simav'a bile girmeyeceimizi, sadece ileri geeceimizin kendilerine anlatlmasn istedim. Gerekten, kuvvetimiz iin baka bir istikametten geebilmek zordu. Dalk yerleri ve Simav gln kuzeybat tarafndan dolamak gerekecekti ki Demirci'yi zaptetmi Yunan tmeninin ald durum ve askeri bakmdan bu ikinci yolu kabul gerekiyordu. Simavllardan gelen yant olumsuzdu. Ben zaten gafil ve asi Simavllarn bu yant verebileceklerini dnerek nasihat 61

heyetini yollarken iki hcum mfrezesini de piyade olarak hazrlamtm. Simavllar "hayr' deyince iki mfrezem, karmzda tepeler zerinde grnen silahl Simavllara kar hcuma geti. atma ok srmedi, bir saat sonra asiler tepelerden atlm, ehire tklmlar sktrlmlard. Bu hcumda yzba Ethem Bey yaraland, birka da ehit verdik. Simav'da sokak arpmalar devam ederken, Tevfik Bey komutasnda gelen byk kuvvetimiz de ehir ile gl arasnda alan yolu takip etmiti. Bylelikle hem asi Simavllarla Yunan birliklerinin aras alm, hem Simav ovacnn batsndaki hakim noktalar igal etmi bulunan Yunan ileri karakollaryla savaa balanmt bile. Ben bizzat karargahmla Simav'a girdim ve acele bir inceleme heyeti kurdum. Mahalli hkmet mensuplarn toplayarak 2-3 saat orada kaldm. Bu ihanet olayn Yunanllarn emriyle tertip edenin algamoullar lakabyla anlan Mehmet Aa isminde biri olduunu, arpma esnasnda topumuzun bir defaya mahsus olmak zere att bir tek mermiyle paralandn rendik. Bu olayn sorumlusu olup tutulanlar da vard. Simavllar baarmz grnce memnun kaldklarn syleyerek mazeret beyan ettiler. U kii dndakiler iin de ben bir af ilan ettim. Karargahmla ileri getim. O zamana kadar ileri birliklerimiz ilk karlatklar Yunan karakollarm ksmen imha etmi, ksmen de bulunduklar yerlerden kartm, Demirci zerine taarruz hareketini hzlandrmt. Demirci'ye bir saat mesafeye varncaya kadar direnisiz denecek bir biimde ilerledik. Ondan sonra Yunan esas kuvvetleriyle temasa geildi. Sava balad. Direni nem kazanmt. leri birliklerimizi takviye ettirdim. Sonuta, akama dein Yunan byk kuvvetlerinin bulunduu Demirci ehrinin iki buuk kilometre mesafesindeki dman asli mevzilerine hakim olan mhim noktalar tarafmzdan zaptedilmi bulunuyordu. Biri Faik Mehmet, dieri Mehmet Ali avu isminde iki kymetli mfreze komutam dahil olmak zere 15 ehit, 30 kadar da yaral verdik. Kyl kyafetinde Demirci ehrine sokulan casuslarmzn getirdikleri haberlere gre, Yunanllarn karmzda 10000 mevcutlu Ayvalk isimli bir piyade tmeni bulunuyordu. Buna gre, ertesi gn olacak savan ne kadar dehetli olaca anlalyordu.

62

Dman ilk gn gafil avlanmt. Sabahleyin erkenden birliklerimizin Yunan siperleri zerine yapaca ilk taarruz hareketine mahpushane piyade taburunun katlmasn emrettim. Hafz Bey buna gre, geceden taburunu dman siperlerine yaklatrmt. afaktan sonra bizim taarruzumuzla sava tekrar balad. Yunan askerleri siperlerinde iddetli direni gsteriyorlard. Katiller taburu, dier kuvvetlerimizle adeta rekabet ediyordu. Hafz Bey savan drdnc saatinde, sonunda lmne neden olacak derecede ar bir yara alm, taburunun subay ye askerlerinden ou da ehit dmt. Savam altnc saatinde Yunan askerleri geriden gelen iki piyade taburunun yardmyla kar taarruza kalkt. Fakat kayp veren dman siperlerine ekildi. Bu arada ksmen de panik gsterdiler. Ancak Yunan subaylar iddet gstererek paniin nn aldlar. Sava alam karlkl taarruz dalgalar iinde alkalanrken, topularmz mermi azlndan ikayete baladlar. Genelkurmay grevini gren ve drbnle topu mevziinden dman hatlarn ve gerilerini gzleyen baz arkadalarm dahi, dman tmenine tekrar bir imdat kuvvetinin gelmekte olduunu bana haber verdiler. Geri ekilmek zorunda olduumuzu bildirdiler. Arkadalarmn bu tekliflerine, inat ve kavgac bir karaktere sahip olan aabeyim Tevfik Bey dahi katlmt. Halbuki topu mevziimizden btn harekat grlen ve aprak bir vaziyet alm bulunan bu kanl sahne iinde geri ekilme emri vermek kuvvetlerimiz iin byk tehlike olaca gibi, bu, mukaddes davamzn iflasna doru da byk bir adm demek olacakt. Bunu grmektense lm tercih ederek son himmet ve gayreti harcamak gerekiyordu. Bu dnce ile ben 100 kiilik svari mfrezemizin dnda, btn yedek kuvvetimizi sava hattnn takviyesi emrine verdim. Ve bunu takiben ben de topu mevkiinden ileri getim. Dman siperleri zerine taarruza kalkmalar hakknda ate hattndaki komutanlarma ya bizzat veya emirber avularn vastasyla emirler verdim. Bu srada Parti Pehlivan alay, dman hatlarn sa kanadndan geri ve yan ateine alabilecek hakim bir vaziyet kazanm bulunuyordu. Emrimi alan birliklerimiz hemen fedakarane bir biimde hcuma kalktlar. ok vakit gememiti 63

ki, dman cephesi yarld ve dman siperlerinden bir ksmn zaptettik. Baarlar birbirini takip ediyordu. Bilhassa evket Bey'in emrinde ve cephe merkezinden taarruza kalkan efradn fedakarl bir harikayd. Yunan tmeni cephesini ta ortasndan yaran bu kahraman alay 'Manyas' namyla tannyordu. Sabahleyin balayan bu sava dokuz saat devam etmi, sonunda Yunan birlikleri dank halde kamaya balamlard. Savan son saatlerinde dman tmen komutam albay Otneos'un yaralanp maiyeti tarafndan glkle cephe gerisine gtrldn rendik. Bu komutan Venizelos'un yerine geen hkmetin Savunma Bakanym. Yunan hatlarnda bozgun nce merkezde bagstermi, sratle sa kanada sirayet etmi, burada hayatn kurtarabilen pek az kimse olmutu. Sava alam, siperler yaral ve llerle doluydu. Bu kanl manzara arasnda, zaferimizi salamak iin kahramanca dp ehit olan baz subay ve askerlerimizin dman askerleriyle kucak kucaa ruhsuz dtklerini grdk. Yunan topular sava hattnn birka kilometre gerilerinde toplarnn tanesini dahi kaarken derelere atmlard. Bu savata dikkatimi eken garip bir olay yazmadan geemeyeceim: Yunan askerlerinin, lm esarete tercih ettikleri grlyordu. Vahi hayvanlar kementle tutmak gibi zorlukla elimize geirdiimiz 80 kadar Yunan esirini sorguya ektik. Bunlarn anlattklarna gre, esirler arasnda yaral olarak bulunan inat, kurnaz olduu yznden okunan bir komutan askerleri yreklendirmek iin, "Ethemistlere esir olursanz ayaklarnza hayvan nal aklacan daha bin bir eit ikenceler iinde leceinizi unutmaynz" diyormu. Yine mitsiz durum iinde iken bile dmesi dikkatimi eken bir Yunan subayn ben sorguya ektim. Bandan akan ve gzlerini kapayan kanlan silerek bana dikkatlice baktktan sonra: "Sen Ethem misin?" diye sordu. "Evet, benim" deyince: "Size esir olmamn sonu hakaret iinde lmek deil midir?" eklinde yant verdi. Dman tmenine ait olarak sava alannda ve Demirci ehrinde elimize geen silah ve mhimmat otuz kz arabasn

64

doldurmutu. Bunlar Eskiehir'e gnderttim. O uralarda yeni kurulmakta olan dzenli birliklerin iine bu silah ve mhimmat ok yaramt. Bu, orduya bir nevi hediyemiz de olmutu. Yunan esirlerinin bir miktarn, aleyhimize propagandalara son verilmesi amacyla serbest braktm. Dierlerine de iyi muamele edilmesini, yaral olanlarn yaral gazilerimizle birlikte tedavilerine zen gsterilmesini bildirdim. Demirci ve civan tamamyla geri alndktan sonra, btn yorgunluuna ramen, birliklerimiz daha ilerilere atlm, perian ve dank Yunan tmenim, Borlu'nun gney ve Alaehir ovasnn kuzey eteklerine kadar takip ederek Uak-Afyon ynne ilerleyerek dier Yunan kolunun ricat hattn tehdit etmiti. Bu savata kaybmz l ve yaral olarak 500' geiyordu. Akrabalarmdan Karacabey mfrezesi komutan Safer ile birka subay ehitler arasndayd. Zaferle sona eren bu Demirci Sava'nn ilk ve buhranl saatlerinde genel durum hakknda Afyon telgrafhanesinden Mustafa Kemal Paa'nn ektii u telgraf aldm. Demirci Havalisinde Ethem Beyefendi'ye Afyonkarahisar 13 Temmuz 1920 Gz daima ilerde olan saldrgan dman birliklerinin younluu orannda buralarda kuvvet bulamadm. Elden geldii kadar takviye ettirdiim Ar Bey tmeni son bir abayla Uak nnde savunma halindedir. Btn dikkatler ve mit, tecrbe grm mfrezelerinizin atllar sonucuna evrilmitir. stenen topu mhimmat size sratle ulatrlmak zere yola karlmtr. Afyon'da Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal Bu telgraftan birka saat nce aldm haberlere gre, Yunan kuzey kolunun Bursa'dan ileriye gnderdii bir birlik Yeniehir'deki milli mfrezemizi atarak orasn igal etmi ve ileri harekete gemiti. Geri merkezlerdeki bozulmu morali 65

kuvvetlendirmesi ve kamuoyunu teselliye yarar dncesiyle Demirci Sava'nn baarl sonucunu btn askeri merkezlere ve Ankara'ya ifresiz olarak telgraflarla bildirdim. 14 Temmuz gn sabahleyin, Demirci ve civarnda Yunan uaklar utu ve birliklerimiz zerine birka bomba att. Fakat isabet ettiremediler. Ayn gn leden nce, Demirci'nin gneyinden bir Yunan piyade alaynm Demirci'ye doru ilerlemekte olduu keif kollarmz tarafndan bildirilmiti. leden sonra Demirci'nin 15 kilometre gneyinde, bu dman alayna kar bir savunma hatt kurduk. arpma yine balad. Bu srada Kula ve Uak istikametinden bir baka Yunan kuvvetinin de Demirci'ye doru ilerledii grld. Bu kuvvet, savunma haramzn tam gerisi ve byk kuvvetimizin sol kanadna doru ilerliyordu. Bu kuvveti de bir alay kadar tahmin etmitik. Bunun zerine Demirci'nin gneyindeki savunma hattmz biraz geri ekmeyi uygun buldum. Dou. ynnden bize yaklam olan dman alayna kar da bir kuvvet aynnca, arpma burada da balam bulunuyordu. te bu srada Mustafa Kemal Paa'nn bir gn nceki telgrafnda bahsettii topu mhimmat Demirci'ye yetimiti. Birinci savunma hattmzdan birliklerimizin geri ekildiini sanan bu marur Yunan askerleri gafilane ileri atldlar. Oysa ki karlarnda pusu kurmu olan Ktahya alay komutan Halit Bey'in kucana dtler. Bir blk miktarndaki Yunan kuvveti zayiata urayarak, katlar. Eerli drt subay hayvan ve otomatik silahlar braktlar. Bu kk baarnn dmana verdii aknlk ve durutan yararlanarak, dier taraflarda arpan ve baz mevzileri ellerinden karan kuvvetlerimizi derhal takviye ettik. Dou cephemize hakim tepeleri elde etmek zere bulunan dman birliini kar taarruzla iki kilometre geri attk. Yunan kolunun da hzn bylece krmtk. Ve Demirci civarnda bagsteren bu askeri durum ve atma iinde Mustafa Kemal Paa'dan u telgraf gelmiti: Demirci Ethem Havalisinde Beyefendiye Afyon 14 Temmuz 1920, Acil

66

Demirci'yi geri alan kahraman mfrezelerinizin aralksz kahramanca hcumlar ile bozulan ve askeri durumlarn slah derdine den Yunan ordusu ileri hareketinin durduu ve gevedii anlalyor. Sol kanadnz tehdit eden yeni dman kuvvetinin bu cephede geri alnd ve Kula yoluyla zerinize gnderildiini haber aldk. Yardmnza bir askeri birliin gnderilmesini Uak civarndaki tmen komutanna emrettim. Benim Ankara'ya dnmem mecburiyeti hasl oldu. Nedenini aklamak ifre ile dahi doru deildir. Bu hususta szl bilgi vermek zere Tevfik Rt Bey'le, Hsrev Sami Bey imdi hareket ettiler. Gzlerinden per, baarlarnz tebrik ederim. Bu telgraf, ayn zamanda Demirci'nin gney ve gneydou taraflarnda hasl olan duruma dair ektiim acil, ifreli telgrafa yant tekil ediyordu. Bu telgraf ayn gn gne batarken alm bulunuyordum. Bu Yunan taarruzunun asl amac ve hedefi Afyonkarahisar ve Eskiehir hattn tutmak ve igal etmekti. Fakat Yunan ordusunun Kuva-y Milliye aleyhindeki bu mthi ve o zaman iin ldrc plann biz alt st ederek suya drmtk. Evet, artk iyice anlalyordu ki, taarruza geen Yunan genel kuvvetleri o ana kadar igal etmi bulunduu kuzeyden Yeniehir ve negl civarn dahi boaltarak Bursa'ya ekilmi, ehrin kuzey ve dousunda savunma nlemi alm, dier bat kolu da Uak hattnda durmu, ileri harekete imkan grememise de, Yunan birliklerinin bu son savunma hatlarnda olsun tutunabilmesi iin Demirci'nin gneyinde savaa devam eden kuvvetlerimizi muhafaza ettikleri tehditkar ve hakim vaziyetinde brakmak, hasl durum gerei ve askerlik noktasndan Yunanllar iin asla emniyet verici grlemezdi. Bunu temin etmek iin Yunan kurmaylar yeni bir plan tertibine balamt. Srf bizim cephemizi hedef tutarak, cepheden ve kanatlardan yeni kuvvetlerle yeniden taarruza gemilerdi. Cevizlik Sava adm tayan bu savata da yine bozulmulard. 15 Temmuz akam zeri Demirci'nin dousundaki dmana, yine bir birliin Kula yoluyla gelip katldn grdk. Bu hi houma gitmemiti. Zira bu dman kolunun kuvvetlenmesi ve sol geri kanadmzda bir stnlk kazanabilmesi, birliklerimizi fena bir hale sokabilirdi. ki taraftan kar taarruz hazrlklar 67

gren ve takviye olunan dman nnde ayn durumda kalmann bizim iin tedbirsizlik olacan dndm. Demirci ehrini boalttm. ki kilometre kadar geri ekildik. Gece yaplan bu hareket sonucu geri mevzilere girmitik. Ertesi gn, dman birlikleri braktmz yerleri igal ederek ilerlediler. Demirci yaknndaki savunma cephemize, kuvvetlerimiz zerine taarruz gsterileri yapmaya baladlar. Fakat savunmasz Demirci ehrini igale cesaret edemedikleri grlyordu. Bugn Yunan birliklerinin ruhsuz ve tedbirli devam eden taarruzlarm kolaylkla pskrtyorduk. ayn gn, yani 16 Temmuz 1920'de Mustafa Kemal Paa'nn Afyon'dan ayrl zerine, tekrar o cephenin komuta sorumluluunu alan kolordu komutam albay Fahrettin Bey'e bir telgraf ekmi, bir iki uamzn Afyon'dan Demirci civarnda uurulmasn istemitim. Son durumumuzu da kendisine bildirdiim gibi, Mustafa Kemal Paa'nn yardmmza sevkettiini bildirdii imdat birliinin sratle gelmesini ve benimle irtibat kurmasn da ad geen birlik komutanna tekrar ihtar etmesini bildirmitim. mdat kuvveti eer yolunu armsa, herhalde bugn akama kadar bize kavuacaktr. Geri, o sralarda byle canl ve faal bir kuvvetin bulunacana pek de inanmyorsam da, bilindii gibi, iddetli arzu ve ihtiyalar nnde insanlar bazen hayalle teselli bulmak isterler. Akama doru idi, Fahrettin Bey'den ifreli bir telgraf aldm. Hatnmda kaldna gre yle diyordu: Demirci Cephesinde Ethem Beyefendi'ye Yunan taarruzunun durmu bulunmasna ramen, Uak cephesinde o zamana kadar hasl olan durum gerei Air Bey tmeni tarafndan ufak bir atma sonucu, Uak ehrinin boaltlmasna mecburiyet hasl olmutur. Bu yzden Gediz ynnden ekilme hattmzn tehlikeye dt, Uak'n kuzeyinde, bize mensup ekilirken rtme grevini yapacak hibir kuvvetimizin bulunmad, iki uamzn isteinize uygun olarak hemen uurulmasn emrettiimi bildiririm. Evvelce emrinize gnderildii Mustafa Kemal Paa tarafndan bildirilen 1000 mevcutlu birliin imdiye dein sizinle irtibat temin ettiini mit ederim. 68

Son iki gnden beri karmzda toplanm bulunan Yunan birliklerine henz ykl bir darbe indirmeyi baaramadmz halde, bu yeni Yunan birlikleri de taarruzlarnda isteksiz ve moralsiz grnyorlard. Demirci civarnda bozulan Ayvalk isimli tmenlerinin gmlememi askerlerinin her yerde fazlasyla grlen kokmu cesetleri, bu askerlerin zerinde ok fena bir tesir brakm olabilirdi. Ve bundan da doal bir ey olamazd! Yunan birliklerinin cepheden tazyikleri nemli olmamakla birlikte albay Fahrettin Altay Bey'in telgraf bize daha tedbirli bulunmamz zorunlu klyordu. Uak'n dman eline gemi bulunmas, Demirci civarnda savaan kuvvetimizin vaziyetini tehlikeye drebilirdi. Uak ve Gediz hattn asgari derecede olsun rtebilmek iin o tarafa bir kuvvetin ayrlmas, tmen komutan Air Bey'le, albay Fahrettin Bey'e den grev iken, hatt Air Bey, Uak' boaltmaya mecbur olmusa bile, Afyon ynne dein, Uak'n kuzeyine, yani Gediz ynne ekilmesi tercihe deer ve zorunlu bir askeri tedbir ve zel durumumuz gereiydi. krolunur ki, btn bu hatalara ramen Uak' son saatte savunmasz bulduu iin igal edebilen Yunan birlikleri geriden yeni kuvvet almadka, Uak'tan kuzeye ilerleyerek Gediz hattn tutmaya ve ekilme hattmz kesmeye ne manen, ne de maddeten muktedir olamayacak bir hale dm bulunuyordu. nk Uak'n igalinden nce, Demirci'nin gneyinde, kendi ricat hatlarn tehdide balayan birliklerimizin sol kanadna Uak dman kolundan baka, Yunan genelkurmay mhim bir kuvvet ayrmaya mecbur kalmt. Gediz'i dmana kaptrmak hi iimize gelmezdi. Bu yzden Demirci civarndaki kuvvetlerimizi tekrar Demirci'nin 10 kilometre kadar kuzey ve kuzeydousunda Cevizlik mevkiine, yani Simav glnn, Ovack'n gneybatsna ekmeye karar verdim ve ekilmezden nce orada siperler kazdrdm. ekilme, Temmuzun 16. gn akam balad. Ertesi sabah, Yunanllar, boalttmz bu yerleri igal edip Cevizlik'teki siperlerimize iki koldan yklendiler ve sava ta bylece balad. Savunma hatt olarak setiimiz bu saha ksmen dzlk ve byk ceviz aalaryla kapl genie bir ovayd. Ne bizim, ne de Yunan uaklarnn buradaki arpmalarda nemli bir tesirleri ve isabetleri olmamt. Hatt Afyon'dan uurulan ve Cevizlik ufuklarnda bir sre dolaan uamz sava srasnda 69

birliklerimizi dman sanarak zerimize bombalar atmak gibi bir de aknlk gstermiti. Cevizlik'te mevzilerimize taarruza balayan dman piyade alaylar Demirci'den itibaren birbirlerine paralel fakat arzal yerlerden gemek suretiyle ayn Cevizlik mevkiine ulaan iki yolu takiben savunma hatlarmza sokulmular, yakn mesafeden balam bulunan sava birdenbire iddetlenmiti. Saldran dman kuvveti be tabur piyadeden ibaretti. Da toplar da eitli yerlerden kuvvetlerini destekliyordu. Demirci civarnda kalan dier Yunan taburlarn bu savaa katlmaktan men eden, ayn gn Demirci'nin dou ve kuzey istikametinden Yunanllara grnen snrl destek birliinin dman zerine yapt tesir nedeniyle olduu sonradan anlalmt. Evet, gnlerden beri beklediimiz bu imdat kuvvetinin bu kadarck olsun hizmeti gemiti. Cevizlik'teki bu savata karmzdaki Yunan kuvvetleri yine aldanm oldular. Siperlerimiz nnde krldklar bir srada ormanlk araziden faydalanarak arka ve kanatlardan taarruz eden fedakar bir ksm kuvvetimizin hcumu karsnda, arpmann beinci saati sonunda dman kuvvetleri panie kaplm, birok kayp vermi, tekrar Demirci istikametine yz evirmi, kayordu. Kuvvetlerimiz dman takibe devam ettiler. Demirci ehrine tekrar hakim bir vaziyet aldlar. Bu savata, teyzezadem Halit Bey'le, Alaca mfrezesi subaylarndan Msrl Yusuf Bey byk fedakarlk gstermilerdi. Bunlardan Halit Bey, Demirci srtlarnda ehit dmt. Bu savataki kaybmz 40 ehitle 60 yaral kadard. Byk kuvvetlerimizin ihtiyaten bulunduu bu Cevizlik mevkiinde gereinde Gediz istikametine, Uak'tan Yunanllarn gsterecei bir hareketi ok gecikmeden karlama zorunluluunda kalmasaydk (esasen Cevizlik'e ricatmzn gerek nedeni de oydu) dmann bu hezimetinden en geni ekilde faydalanmak birliklerimiz iin pek mmkn olurdu. Ne are ki, btn dncem ve gzm arkada. Kaan dmana kar kuvvetimi ve fikrimi kullanamamakta! Maalesef kaymakam Air, albay Fahrettin Beylerin Uak' boalttklar zamanki hatalar, bizi dmann u son hezimetinden hakkyla faydalanmaktan men edecek kadar bykt. Daha nce Uak'tan yardmmza gnderilen birlik olsun vaktiyle yetiseydi? Fakat heyhat ok 70

gecikmiti. Bu destek birlii komutam olan ismini hatrlayamadm yzba, i iten getikten sonra Cevizlik'te bize katlmt. Cevizlik Sava'nn sona erdii srada, Tevfik Rt, Eskiehir milletvekili Hsrev Sami Beyler karargahma geldiler. Bunlarn sylediklerine gre Mustafa Kemal Paa'nn Afyon'dan Ankara'ya dnmesini gerektiren sorun uymu: Gya Ankara'da Millet Meclisi yeleri arasnda Yunan taarruzunu durdurmaya cephelerde imkan kalmad eklinde olumsuz propaganda alm, yrm. Bu arada benim Demirci Sava'nda yaralandm da yaylm. Mustafa Kemal Paa ite bu hususlarda gerekli aklamay yapmak ve heyecan yattrmak iin acele Ankara'ya dnmeye mecbur kalm! Halbuki Ankara'dakiler benim cepheden ektiim telgraflar gryor ve okuyorlard. Bu yzden aka olarak iki zata dedim ki: "Gereksiz zahmete sevkedildiniz. Mustafa Kemal Paa eer beni memnun etmek istiyorsa, doktor ve shhiyeci gndermeli." Tevfik Rt Bey, Mustafa Kemal Paa'nn bana kar son derece mteekkir bulunduunu, arkamdan methettiini syledi, konu kapand. Ankara'ya vardktan sonra Mustafa Kemal Paa'nn Meclis krssnde yapt aklamay o zaman Ankara'da kan gazetelerde okumutum. Yorumu yleydi: "Sava durumu her tarafta lehimize dnd. Yunan taarruzu krld, durduruldu. Bu hususta Ethem Bey kuvvetlerinin himmet ve fedakarl cidden byktr. Ethem Bey gayet ustaca yapt bir plan ve manevra ile Demirci civarna ylan dman alaylarna kar kahredici bir darbe daha indirmitir. Hatt bugn kuvvetlerimiz Demirci'nin gneyinde sava durumunda ve taarruzundadrlar." Bu sava hakknda Berlin elisi Kemalettin Sami Paa ise yle diyor: "Yunanllarn birinci genel taarruzu milli harekatmz ve Ankara milli hkmetini ok zor bir durum karsnda brakmt. Ankara Hkmeti, Kuva-y Seyyare komutan Ethem Bey'e Uak'n savunmasn emrettii halde kendisi Demirci tarafndan yanl ie balayarak dmann Uak' igal etmesine neden olmutur." Kemalettin Sami Paa, beni Yunan ordusu nnde ricat eden 71

komutan olarak gsteriyor. Benim kuvvetlerimin bu taarruz srasnda nerelerde bulunduunu ve benim nasl mutlak bir ihtiya iin cepheye dnmekten vazgeirildiimi tekrar aklamaya gerek grmyorum. Demirci Sava hakknda o zamanki Yunan komutam Paraskepulos'un Demirci yenilgisini tevilen ilan eden resmi teblii yleydi: "Elvanlar Kprs'n geen ve askeri harekata devam eden birliklerimiz baaryla Uak' igal etmitir. Demirci'den bir mfrezemizi ricate mecbur eden ve dalk arazide gizlenmi bulunan ve fakat gayri muntazam keif kuvvetlerini tard etmek zere yeni kuvvetler gnderilmitir." Uak' igal etmi bulunan dman koluna ait son gelen bilgilere gre, kendilerinin zmir'den trenle gnderilen birliklerle takviye olunduklar merkezindeydi. ayn zamanda Uak'n kuzeyine, yani Gediz ynne keif kollar gnderdikleri de gelen bilgi arasndayd. Karmzdaki Demirci tarafna ricat eden Yunan kuvvetleriyle birliklerimiz arasnda skunet hkm srmeye balamt. Demirci ehri bu sefer ne bizde, ne de onlardayd. Bu durumda kuvvetimize den en mhim grev, Uak'tan Gediz'e doru bir ileri harekete geme belirtileri gsteren dman birliklerine kar bir durum almak iin, vakit geirmeden Cevizlik'te bulunan byk kuvvetlerle hareket etmek olduundan, Demirci civarnda skuneti gerekli grm, dmana kar bir rt vazifesi yapmak zere yzba Hamit ve Sami Beylerin komutasnda yeterli kuvvet brakarak, geri kalan kuvvetimize geceleyin sratle hareket emri verilmiti. Ve ertesi sabah erkenden Gediz'in 10 kilometre gneyinde Kprhan mevkiine vanlmt. Gezici kuvvet, Yunan birlikleriyle temasa gemek zere Kprhan'dan gneye, yani Uak ynne ilerlemeyi bir hedef olarak kabul etmi, bundan sonra Kuva-y Seyyare komutasm Manisa milletvekili kardeim Reit Bey'e teslim edip, baarlarm tebrik ve teekkre gelen milletvekili heyetiyle birlikte, Gediz yoluyla Ktahya'ya hareket etmitim.

Hastalanyorum.
Ayrlmn nedeni 72 ise uydu: Demirci Savalarnn son

zamanlarnda midemdeki sanclar artarak dayanlmaz bir hal alnt. Dinlenme ve tedaviye ihtiyacm vard. Grevden ayrlmam bu hastalm zorunlu klmt. Ben Yunanllarn Uak'tan Gediz'e doru ciddi bir harekete geeceklerine inanmyordum. Duyduumuza gre, dman hazrlklarnn Demirci civarndan bizim ekilmemizi temin iin bir aldatmaca, ruhsuz bir deneme ve son bir tecrbeye dayand kanaatinde idim. Hatt Uak'n gecikmeden yaplacak bir hareketimizle geri alnmasn mmkn gryordum. Maalesef bizzat bu denemeyi uygulamaktan beni shhatim engellemiti. Bu hususu Fahrettin Bey'le muhabereden sonra, temine almasn, grevimi kendisine braktm kardeim Reit Bey'e nermitim. Ktahya'ya varnca tedavi altna girdim. Milletvekilleri de Ankara'ya dnmlerdi. Sonraki gnlerde cepheden Reit Bey'den aldm bilgi, Yunan birlikleriyle Kuva-y Seyyare arasnda ufak tefek atmalardan baka ciddi bir arpmann olmad, Yunanllarn Uak'n 25 kilometre kadar kuzeyinde savunma hatt kurmaya altklar, kuvvetlerimizin pek yorgun bulunmas yznden bir savunma hat tesisini uygun bulmakla ona gre tertibat alnd merkezindeydi. Ben, bundan sonra da grlecei gibi bir taraftan hastalkla peneleirken, dier taraftan ilgili makamlar ve Mdafaa-i Milliye Cemiyetleriyle muhabere ediyor, Kuva-y Seyyare birliklerinin noksanlklarm ve kaybm gidermeye aba gstermelerini, yeni kuvvet gndermelerini tavsiye etmekteydim. Bu arada Eskiehirlilerin bir svari alay kurmaya baladklar ve yine Karakeili aireti merkezi tekil etmek zere Ktahya ve yine Eskiehirlilerin katlmyla bir piyade milis taburu tekilini kabul ettikleri bildirilmiti. Az zamanda ortaya karlan bu yeni kuvvetler yararl grlyordu. Kuva-y Seyyare'nin takviyesine btn millet ve makamlar henz taraftar bulunmakta ve grnmekteydi. Bu iki birliin kurularak donatm konusunda Eskiehirlilerle Bat Cephesi Komutan Ali Fuat Paa'nn gayretlerini duyduka hasta yatamda teselli buluyordum. durumumuz fitne ve fesattan kurtulmu, bu frsattan faydalanmak isteyen dman krlarak durdurulmu, askere alma ubeleri her tarafta dzenli birliklerin arttrlmas hususunda gayreerde bulunuyorlard. 73

Salk durumuma gelince, aylardan beri strabn ektiim halde nem vermediim, daha dorusu vatan savunmas yznden tedavisine imkan bulamadm ve geciktirdiim uursuz hastalmdan ileri gelen sanclar o kadar iddetlenmiti ki, beni iimden ve arkadalarmdan ayrmakla kalmyor, ehit den arkadalarmn ailelerine birka satrlk teselli mektuplar bile yazmama engel oluyordu. ehit olanlarn aileleri iinde yardma muhta olanlar vardr. Onlar da dnyordum. Doktorlar ise bana fikir meguliyetinden, her eyden uzak yaamam tavsiye ediyorlard. Ktahya'da bir ay kadar kaldm. Bu gecelerde grdm ryalar iki yllk etin mcadele hayatma ait eitli safhalar adeta bir sinema eridi gibi gsteriyordu. ehit dm arkadalarmn vasiyetlerini dnyordum. Cephedeyken okumaya az frsat bulduum stanbul'da kan muhalif gazeteleri zel olarak baz dostlarm getirtiyor, veya gnderiyor, onlar okuyordum. Bir gazetenin uydurma haberine am, kalmtm. Gya Simav isyann bastrmak iin, ben Simavllarn bazlarn bir eve doldurtmuum ve evin etrafna gaz dkerek tututurmu, bunlar evle beraber yanarken bir aacn glgesinde marur ve sevinli olarak bu faciay seyretmiim. Hatt nargile bile imiim.

Ankara'ya

Gidiyorum.

Bir ay kadar sonra midemde iyilie doru bir gelime oldu. Fakat vcudum zayflamt. Bununla beraber sanclar hafif olarak devam ediyodu. Doktorlar ancak trenle seyahat tavsiye ettiler. Ben de zaten Bat Cephesi merkezi bulunan Eskiehir'e ve Ankara'ya gitmeye, cepheler hakknda ve gayeler hususunda gerekenlerle grmeye karar vermitim. Nihayet birka arkadamla trene binerek Eskiehir'e gittim. Ali Fuat Paa faaliyetinden memnundu. Dzenli birliklerin ve yedek birliklerin talim ve terbiyeleriyle, tmen manevralaryla yalandan megul oluyor, ayrca Eskiehir Mdafaa-i Milliye Cemiyetini, Mervari Alayn ve piyade taburunu bir an nce tamamlamalan hususunda teci ediyordu. Grevi Milis Svari Hakk Bey zerine alm, yardmclna da genelkurmay 74

yzbalarndan Eskiehirli Necip Bey tayin edilmiti. Piyade milis taburu ise milis yzbalarndan smail Hakk Efendi'nin komutasna verilmiti. Eskiehir'de benim iin hazrlatlan yerde birka gn kaldktan sonra Ankara'ya getim. Dostlarmdan tccar Arif Aslan Bey'in Keiren'deki kkne misafir oldum. Burada kaldm sre iinde Mustafa Kemal Paa ve baz dostlarm beni ziyaret ettiler. Gelirler, grrdk. Salm msaade ettike ben de kendilerini grmeye giderdim. Ankara'nn havasndan ve suyundan hayli yararlandm. Eer Ankara'daki dostlar ve milletvekilleri arasnda birbirleri aleyhine dedikodular da beni rahatsz etmeseydi, istifadem daha da ok olacakt.

ileri Bakanl Sorunu:

Bu gnlerde ileri Bakanl boalmt, buraya bir zatn getirilmesi Meclis'de sz konusu oluyordu. Bu sorun etrafnda Meclis'de olduka mcadele ve mnakaann bydn, sonuta Meclis Bakan olan Mustafa Kemal Paa'nn arzusunun aksine olarak ileri Bakanl'na Tokat Milletvekili Nazm Bey'in seildiini bir gece beni ziyarete gelen milletvekili dostlarmdan bazlar haber verdiler. Bunlarn sylediklerine gre, Mustafa Kemal Paa, ileri Bakanlna albay Refet Bey'i setirmeye gayret etmi, fakat baaramam. Ziyaretime gelen milletvekillerinden birka dierleri Mustafa Kemal Paa'y hakl gryorlard. Grme devam ederken, kapnn nnde bir otomobil durdu. Mustafa Kemal Paa gelmiti. Yannda Diyarbakr milletvekili Hac kr Bey vard. Salona girince etrafnda bulunduumuz byk masann bana onlar getiler. Mustafa Kemal Paa zgn grnyordu, bir sre sonra konuyu at. Nazm Bey'in krtasiyeci bir adam olduu hakknda konutu. ileri'nin henz nazik ve nemli bir safhada bulunduunu syledi ve bana bakarak Meclis'deki milletvekillerini ikayet etti. Herhangi bir i karklktan ve uygunsuzluktan dolay sorumluluk kabul edemeyeceini, gerekirse Meclis Bakanlndan istifaya da hazr bulunduunu ima etti. Ben, Tokat Milletvekili Nazm Bey'i tanmyordum. Onun 75

yerine Mustafa Kemal Paa'nn iltimas ettii albay Refet Bey'i son tertipler srasnda ve ondan daha evvel Demirci Mehmet Efe'nin yannda grm, konumutum. dare kabiliyetinin derecesini doallkla bilemiyordum. Hazr bulunanlar ounlukla yine Mustafa Kemal Paa'nn tarafn tutuyorlar, zel olarak bu soruna mdahale etmemi istiyorlard. Ricalar yleydi: "Eer Nazm Bey'e selam gnderirseniz onun istifa etmesi pek mmkndr." Ben byle bir selam ve tarafmdan yaplacak bir tavsiyenin tehdit manasn tayacan dnerek kendilerine dedim ki: "u halde ben yarn kendisini yerinde ziyaret eder, mnasip surette istifasn rica ederim." Muhataplarm ise buna yle karlkta bulundular: "Bir kere greve baladktan sonra olacak bir istifa hem kamuoyuna, hem de kendisine fena tesir yapar. Buna meydan brakmamak iin, Hac kr Bey ayn zamanda Nazm Bey'in kiisel dostlarndandr, selamnz ve grnz bu geceden kendisine ulatrrsa ok uygun olur kanaatindeyiz." Israrlar karsnda Hac kr Bey'i selammla beraber Nazm Bey'in evine gnderdim ve yle konumasn da tenbih ettim: "Tamamyla ortadan kalkmayan olaanst hal yznden, zellikle ileri Bakanl gibi bir grevde bazen sratli emir ve icraata gitmek ok muhtemeldir. Birtakm zorunluluklar olacak. Kendisinin yeterliliine ve iktidarna btn arkadalar gibi benim de gvenim olmakla beraber, bugn bu grevi kabul etmemesini uygun bulanlardanm. Kendisini ilerde daha byk makamlarda grmek temennisiyle imdilik yeni grevinden istifa ederek meclis yeleri arasnda grevine devam etmesini uygun buluyorum. Bununla beraber karar yine kendisinindir." Mustafa Kemal Paa vakit geciktiinden bahsederek ayaa kalkmt, giderken Hac kr Bey'i Ziraat Mektebi'nde brakabileceini syledi ve ikisi de salondan ayrldlar. Gerekten vakit ok ilerlemiti, dier misafirler de gittiler. Ben de odama karak yatama uzandm. Bir saat gemiti ki, bulunduum kkn kaps alnd. Az sonra ev sahibiyle birlikte Hac kr Bey grnd. Cebinden bir kat kartp uzatt, alp okudum. Nazm Bey, Meclis Bakanlna hitapla yeni grevinden istifa 76

ettiini bildiriyordu. Hac kr Bey'e yle dedim: "Arkada, bu istifann benim szlerimi aynen sylemeyip bir tehdit sonucu olduunu anlarsam iddetle protesto ederim." Yant u oldu: "Tersine, gayet nazikane tebligatta bulundum. Eer byle deilse yarn Ankara'ya indiiniz zaman, zaten kendisi de sizi grmek istediini syledi, grp anlarsnz, noksan veya abartma var m?" Nazm Bey'in bu istifasm Mustafa Kemal Paa'ya gtrp vermesini syledim, kt. Ben de uyudum. Mustafa Kemal Paa bu istifanameye dayanarak Meclis'de Refet Bey'in ileri Bakanl'na getirilmesi gereini tekrar konu yapm ve sonuta baarl olmutu. Meclis'de bu grme devam ederken ben de Tahan'da kr Bey'in odasnda bulunuyordum. Nazm Bey ieri girdi. Benim saf ve temiz kalbimden bahsetti, uzun uzun konutuk. Onun szleri doal olarak Mustafa Kemal Paa ile kendisini tutmayan milletvekilleri hakkndayd. Bu gibi szler samimi olsun veya olmasn, bende birtakm phe ve tereddtler uyandryor, ayrca azaba sokuyordu. Halbuki te yanda doktorlar, hereyden ok huzur-u kalp ile dinlenme neriyorlard.

Gediz'in gali:
te yanda karargah Gediz'de bulunan ve 100 kilometre uzunluktaki geni bir cepheyi korumak zorunluluuyla kar karya bulunan Kuva-y Seyyare'nin subaylar ve efrad ezgin ve yorgundu. Bu kuvvetin hzla takviyesine mutlaka ihtiya vard. Aksi takdirde dmann ciddi bir taarruzu karsnda grevim hakkyla yapamayaca ihtimali de zihnimi daima megul ediyordu. Yeni kurulmu dzenli tmenlerin mevcudiyetinden istifade olunarak kuvvetlerimizin biraz geri alnp istirahat ettirilmeleri lazmd. O zaman dncelerimden biri azalm olacakt. Bunu Genelkurmay Bakan smet Bey ile grmeyi uygun bularak kendisini ziyaret ettim. Bunu syledim. smet Bey, Kuva-y Seyyare'nin geri ekilmesi eklini uygun bulmad.

77

Eskiehir'den cepheye gnderilmek zere hazrlanmakta bulunan iki milis birliinin baka dier bir dzenli alay ile kuvvetlendirilmesini tercih etti ve Bat Cephesi Komutan Ali Fuat Paa ile grmemi nerdi. Bunun zerine Ankara'dan tekrar Eskiehir'e gittim. Ankara'da tedavime zen gstermek zere yanma zel bir doktor verilmiti. Doktor Zeki, hakikatli, fakat gen ve tecrbesizdi. Ben mide strabndan ve ba arlarndan ikayet ettike bol bol aspirin yutturuyordu. Bunun ne kadar zararl olduunu sonradan Almanya'da tedavim srasnda rendim. Eskiehir'de Ali Fuat Paa ile Kuva-y Seyyare'nin kuvvetlendirilmesi konusunu konuurken, Yunan ordusunun anszn Uak'tan Gediz'i igal ettiini rendik. Gediz ise her iki taraf iin ehemmiyet tayan askeri bir yer saylrd. Yunanllar bu suretle tekrar Demirci, Simav ve civarna hakim olmulard. Hareket noktasndan haylice uzaklaan bu Yunan tmeninin komutan Kondilis adnda bir albayd. Bu dman tmeni Gedizi igalden sonra da ilerlemek isteyerek bir mddet adeta Ktahya'y tehdidi baarmsa da Gediz'in kuzeyine ekilmi bulunan Kuva-y Seyyare birliklerinin aralksz baskn hcumlar karsnda Gediz srtlarna ekilmi, oralarda tahkimat yaparak yerlemiti. Bu ise, Kuva-y Milliye'mize ve Ktahya'ya kar srekli bir tecavz ve tehdit edici bir mahiyette idi. Acele olarak Eskiehir'den Ktahya'ya gittim. Ara sra ehemmiyet alan Gediz Cephesi'ni tefti ve birlikleri teci iin mide strabmnn iznine tabi olarak gider gelirdim. Birliklerimizin komutas Reit Bey'in sorumluluu altndayd. 1920 senesinin Eyll aynda Ali Fuat Paa benimle grmek zere Ktahya'ya geldi. Konuurken Gediz'de ayr bir vaziyette bulunan ve etraf tehdit eden Yunan birliine elbirlii ile kesin bir darbe indirmek ve oradan da defetmek teklifinde bulundum. Ali Fuat Paa, Genelkurmay Bakanl ile grtkten sonra bana sonucu bildireceini syledi. Ali Fuat Paa'nn bu seyahatten amac, yeniden tesis edilen ordunun kadrosu iine, Kuva-y Seyyare'nin dolgun bir svari tmeni ekil ve itibarnda alnmasnn eklini tesbit iini grmekti. Ben buna tamamyla onay verdim. Mutabk kaldk. Kuva-y Seyyare'ye son gnlerde katlan Eskiehir Milis Svari Alaynn mevcudu 600, dier piyade milis taburunun 78

mevcudu ise 500 idi. Bu hale gre, Kuva-y Seyyare'mizin genel mevcudu yine be bini bulmutu. Bundan baka da bir piyade nizamiye alay, Kuva-y Seyyare emrine cepheye gnderilmiti.

Mustafa

Kemal Paa'nn

Mektubu:

Bu arada Mustafa Kemal Paa'nn bana tarihsiz olarak gnderdii bir mektubundan bahsedeceim: Mustafa Kemal Paa bu mektubunda "Muhterem Ethem Beyefendi" diye balyor sonunu "Muhterem Yolda" diye bitiriyordu. Paa'nn mektubu yleydi: "Muhterem Ethem Beyefendi, Dou snrlarmzdaki Ermeni belas lehimize kesin zaferle sona ermitir. Bize pek uygun bir ekilde aramzda antlama batlanmak zeredir. Bundan baka geen de bildirdiim gibi, dier taraflardaki d vaziyetimiz dahi fevkalade memnunluk verecek haldedir. Bunu teyiden mjdelerim. Eskiehir'de kan "Yeni Dnya" gazetesinin bundan sonra Ankara'da karlmasn biz arkadalar pek uygun bulmaktayz. Hakk Behi Bey'in mektubunda gereinden fazla bilgi verildiinden buna dair bahsi uzatmayacam. Yalnz urasn bildirmek gerekir ki, III. Enternasyonale bal Ankara'da bir genel merkez kuruldu. Bu cemiyet merkezine ben, sen ve Refet Bey dahi alndk. Yeni Dnya gazetesi ite bu cemiyetin fikirlerini yayacaktr. Hakk Behi Bey, cemiyetin genel sekreteri olmutur. Buna ciddi bir surette almak, bilimsel ve pratik gayret lazmdr. nk genel karlarmz bunu gerektiriyor. Hazrlanmakta olan program tamamland anda size de gnderilecektir. O zaman okur ve derhal gereken merkez ve mevkilerde ubeler almasna ltfen aba ve yol gsterirsiniz. Matbaann hemen Ankara'ya tanmasn buyurunuz. Hac kr Bey matbaann tanmasna memurdur. Hakk Behi Bey kardeimizin hamiyetine ve beceri derecesine benim kadar sizin de emin bulunduunuza inanyorum. Shhat ve afiyet, muhterem yolda."

79

Boleviklerle

Dostluk:

Gerekten Rus Sovyet merkezinin maddi ve siyaseten ok ciddi ve samimi grnen yardmlarna mazhar oluyorduk. Ankara'mzn Moskova devrim merkeziyle dostluk ilikileri gnden gne artyordu. Boleviklerin, lehimize mhim, hatt nakdi yardmlar, gizli ve ak bizi iltizam eden dostluklar inkar edilemeyecek kadar meydandayd. Geri, o zaman iin bu dostluk her iki taraf iin zorunluydu. Bu yanlar hepimiz takdir etmekle beraber, Moskova yoldalar Trk devrim ileri gelenleri arasnda daha ok beni emin buluyorlard ve bu kanaatlerini aka ortaya koymutular. Lenin'in ilk ilan ettii, milletler hakknda zgrlk ve serbestlie ilikin yksek ve ekici prensipler yine onlar tarafndan rtlene kadar, ben Sovyet dostluunun hararetli ve samimi taraftarlarndan bulunuyordum. Fakat ok gemeden, bu yksek ve insani prensipler az zaman zarfnda, Kafkasya'daki milletler aleyhinde bozulmaya balanm bulunuyordu. Mustafa Kemal Paa'nn mektubundaki cemiyet sorunu hakkndaki dncemi, program okuduktan sonra olumlu veya olumsuz verebileceimi Hac kr Bey'e syledim. Eskiehir'deki Yeni Dnya matbaasnn Ankara'ya tanmasna ve orada yaymlanmasna devam etmesine izin vermi, Arif Oru Bey'e de durumu bildirmitim. Yeni Dnya gazetesinin imtiyaz sahibi ve bayazar olan Arif Oru Bey'i, cephede Kuva-y Seyyare saflar arasnda bulmutum. Bu gen ok vatansever ve hamiyetliydi. Ayn zamanda dnce zgrlne sahip bir gazeteciydi. Mesleiyle vatan hizmetinde bulunmas iin kendisine az ok maddi yardmda bulunmay esirgememitim. Matbaay arzusu zerine ben satn almtm. Arif Oru bir gn bana, matbaasnn Anadolu'daki matbaalarn en iyisi olduunu syledii zaman yle yant vermitim: "nallah zafer sonunda bu matbaa size hediyem olacaktr. Bu milleti dnce zgrlne sahip olarak yetitirmek urunda, kararllnda ve srarnda devam edeceksin." O da bana u karlkta bulundu: "Vatan ve millet bir defa drld fena vaziyetten kurtarlsn. Milletin o mutlu gnleri ncesinde vatann son kurbanlar arasnda ben de kurban olsam, ne bahtiyarm. ayet hayatta kalrsam btn almalarm, bu millete hkmet nedir, 80

millet nedir, ite bunlar anlatmak urunda hayatm adayacam." Gazetenin nitelii Sosyal Demokratt. Grevi devrim durumunda ve igal tehlikesi iinde bulunan Trkiye'deki karde vatandalar Kuva-y Milliye ve Byk Millet Meclisi etrafnda toplamaya almak, milli birlii temin etmek, devrimci hkmete de adalet ve zgrlk esaslar dahilinde hareket etmek gereini ihtar etmekti. Arif Oru ve arkadalar devrim dnemlerinde kendilerine den grevleri baardlar. Kendisini ara sra cephelerde Kuva-y Seyyare arasnda tehlike ve zahmetler iinde de grrdm.

Venizelos Hkmeti Zor Durumda:

Yine bu sralarda d politikada ortaya kmakta olan nemli bir sorun da, Yunanistan'da Venizelos hkmetinin bizi iddetle ilgilendiren politikasnn aleyhinde muhalefetin kuvvetlenmi bulunmasyd. Eskiehir'de elimize geen bir Yunan gazetesinde buna dair bir haber bana tercme edilmiti. Gazetede yle yazlyordu: "Kk Asya'da bulunan ordumuzun son taarruz hareketine dair hkmetin verdii bilgiye dayanarak, baz meslekdalarmz ordumuzun her yerde baarlarndan bahsediyorlar. Bizim zel ve inanlr istihbaratmz ise, ordumuzun son gnlerde dehetli kar koymalarla karlat ve birok kayp verdii merkezindedir. Hatt Ayvalk tmenimizin bozuluundan sonra, zavall asil Yunan asker evlatlarnn cesetleri Demirci dalarndaki ku ve vahi hayvanlar doyuracak ve havay bozacak kadar ok olmutur. Herhalde yeni bir milletvekili seimine gitmek lazm. Politik ve askeri vaziyetimiz tehlike ve ciddiyet gsteriyor."

Yunan Tmenine Saldryoruz.

Gediz'de bulunan Yunan tmeni hakknda Ali Fuat Paa ile aramzdaki konumadan sonra, ben Yunan tmeninin durumunu tetkik ederek bana bildirmesini kurmay bakanm Halil Bey'den

81

istedim. Halil Bey birka gn sonra Ktahya'ya gelerek raporunu verdi. Buna gre, tek bana bulunan bu Yunan tmeninin ricat hatt kesilmek ve Kuva-y Seyyare'ye katlacak iki piyade tmeninin yardmyla yaplacak bir taarruzla imhas mmkndr. Bu keif sonucunu Ktahya'dan Eskiehir'e giderek bizzat Ali Fuat Paa'ya bildirdim. Ve bu arada, "Ordu emrinde ve ilerisi dnlerek tekilat tamamlanm bulunan dzenli tmenler de bu suretle savaa altrlm, tecrbe edilmi olur" dedim. Paa bu dncelerimi ylece yantlad: "Gvenilir grdm sekizinci ve on birinci piyade tmenleri ihtiya olarak bugn ordu emrinde hazrdr. Gerekte Gediz'de ayr bir halde bulunan bir tmenlik Yunan kuvvetine yapacamz kati bir baskn taarruzuyla iyi bir sonu alnacana ben de inanyorum. Genelkurmay Bakanl bu arzumuza muhalefet ettiyse de, baz dncelerimde srarm zerine onaylad. Bu hareketin nasl yaplaca hakknda Alayunt istasyonunda tmen komutanlarnn huzurunda bir sava meclisi toplar ve taarruz gnn kararlatrrz. Ben imdi icap edenlere iki gn sonra Alayunt'da bulunmalar gereini bildirdim. br gn, yani aramba gn siz de bulunursunuz, konuuruz." Ayn gn akam trenle Ktahya'ya dndm. Telefonla Halil Bey'i cepheden ardm ve aramba gn beraberce Alayunt istasyonuna indim. Sava Meclisi topland. Katlanlar unlard: Bat Cephesi Komutan albay Ali Fuat Paa, Grup komutan albay Kprl Kazm Bey, Sekizinci Tmen komutan zzettin Bey, On Birinci Tmen komutan kaymakam Arif Bey, Kuva-y Seyyare komutan olarak ben ve kurmay bakanm Halil Bey. Sava Meclisi ald. Ali Fuat Paa toplanma nedenini anlatt. Bu arada kendisine toplantdan nce gelen bir telgraftan bahsederek, Konya'da bir isyann ortaya ktn, bunu bastrmak zere de benim kuvvetlerimle acele Konya'ya hareketimin gerektiinin bildirildiini syledi. Bana dnerek bu konuda fikrimi sordu, benim yantm ise u oldu: "Konya'da nemli bir ayaklanma bulunmad kansndaym. Basit bir vaka iin dman karsnda bulunan ne Kuva-y Seyyare'nin ve ne de cephe yedek kuvvetlerinden ufak bir parasnn Konya'ya gnderilmesi, dmana frsat verecei iin, doru deildir. Ankara'da, Afyonkarahisar'da bulunan geri birliklerle bu grev yerine getirilmek zere Ankara Hkmeti 82

bakan birisini grevlendirmelidir. rnein albay Refet Bey'i ter cihan ileri Bakanl'na getirmekten amacmz, bu gibi iilerde fiilen bir hizmetinin gemesi deil miydi? Esasen byle bir sefere salmn da uygun olmadn gryorsunuz." Kprl Kazm Bey'in beni dorulayan dncesi yeterli grld. Ali Fuat Paa Ankara ile muhabereye balad. Bu srada ileri Bakan Refet Bey'in Konya isyann bastrmaya memur edildii ve fakat Kuva-y Seyyare'den bir birliin hemen Refet Bey emrine ve Afyon'a gnderilmesi gerektii bildirildi. Bu emir Merine iki piyade tmeninden birer taburla, kuvvetlerimden 300 kiilik svari mfrezesinin Refet Bey emrine gnderilmesi kararlatrld. Sava Meclisi ayn zamanda Gediz'de bulunan Yunan tmenine kar dnlen taarruz plann izmi, her tmene den grev de esas olarak tayin ve tesbit olunmutu. u kadar ki, bunun yaplaca gn, Konya olayna dair alnacak bilgiye braklmt. gn iinde gelen haberlerden anlald ki, bu isyan Deliba namnda bir serserinin ayaklanmasyla meydana gelmitir. Ve srf Konya ehrine zg ve nemsizdir. Nitekim Refet Bey'in ve cezalandrma kuvvetlerinin isyan yerine ulamasyla beraber Konya asilerden geri alnmtr. Bu isyan da ancak be alt gn srmtr. Refet Bey'in emrine gnderilen birliklerimizin dnn beklemeden bizzat Ali Fuat Paa'nn komutasnda 23 Ekim I920'de Gediz'deki Yunan tmenine kar iddetli bir taarruza getik. Topularmz gece dmandan habersiz gerekli yerlere yerletirilmiti. Sabah erkenden iddetli topu ateiyle piyade birlikleri cepheden dmana atldlar. Kuva-y Seyyare birlikleri dman ana mevzilerinin sekiz kilometre gney ynnde Yunan tmeninin ricatn imkansz brakacak ve Uak tarafndan gelecek olan dman imdat kuvvetlerini dahi durduracak bir durum almt. Btn telgraf hatlar kesilmiti. Kuva-y Seyyare, Kprhan mevkiindeki kuvvetlice bir dman irtibat kolunu temizlemi, elimize geen tutsaklar kendilerinden bilgi alnr dncesiyle Ali Fuat Paa'nn karargahna gndermitik. Bu arada ekili hattnn kesildiini anlayan ve evrilmi bir durumda kaldm gren dman komutam, keif grevini yapmak zere Gediz'den Kprhan'a bir svari mfrezesi

83

gndermiti. Bunu da pusuya drerek ar kayba uratarak karttk. Kuzey ynmzdeki mcadeleye bakarsak durum uydu: Yunan komutan nce hazrlatt boy siperlerine gvenerek piyadelerimize kar inat bir direni gstermektedir. Arazinin uygun bulunmasndan yararlanarak savunma hatlarnn ilerlerinde pusular kurmutur. Bu pusulardan birine 2. tmen birliklerinden iki blk dt. Ve dman bunlar tutsak ald. Dmann bu baarsna savam ilk anlarnda balayan sis neden oldu. Ormanlk olan bu yerde sisli bir havada 10 adm ilerisini bile grmek mmkn olamyordu. Piyadelerle Kuva-y Seyyare arasndaki mesafenin uzaklndan ok, bulunduumuz arazinin sarp ve ormanlk bulunmas dolaysyla irtibat ve haberlememiz ancak svari postalaryla oluyordu. Dman tmenini aramza almamza ramen, durum ve arazi bizi, yani Kuva-y Seyyare'yi bamsz bir halde brakmt. Aslnda Kuva-y Seyyare'nin grevi de snrlyd. Dman tmeninin ekili yolunu tkamak, Uak tarafndan yetiecei doal olan imdat kuvvetlerini Kprhan'n gney srtlarnda karlamak, durdurmak veya ekilmeye mecbur etmekti. Birinci grevimizi tam yapmtk. kinci ve daha nemlisi de dman imdat kuvvetlerinin gelmesini bekliyorduk. Sava 7-8 saattir devam ediyor, kuzeydeki arpmann lehimize sonulanmas isteimize dair Ali Fuat Paa'dan ne yazl ne de yazsz bir haber gelmiyordu. Yalnz svari mfrezelerimizin raporlarna gre, dzenli tmenlerin ama ve planlarnda baar gstermedikleri anlalyordu. Keif mfrezelerimizden biri, 2. tmenden kaan birka askeri bana getirdiler. Bunlar, baz dzenli birliklerin dman mevzileri nnde krldn ve bozguna uradklarm anlattlar. leden sonra kuzeyden gelen silah sesleri, dmann kar taarruza getiini bildiriyordu. Bunun zerine derhal Ali Fuat Paa'ya yle bir rapor gnderdim: "Uak'ta beklenen dman imdat kuvvetlerinden henz meydanda henz bir eser yok. imdiye kadar istenen sonucu alamadnz grlyor. Sava durumuna dair ne kesin bir bilgi ne de emir almadm. Son durumunuzu olumsuz olarak tahmin ediyorum. Birlikleriniz savunma durumu alr, dman cepheden 84

megul ederse ve bize hzla emir gnderirseniz, yedek kuvvetlerimle dman mevzilerine kar arkadan taarruza gemeye hazrm, bekliyorum." Gerekten tarafmzdan yaplacak byle bir hareketin tesirli ve faydal olacan dnerek yedek kuvvetlerimi de hazrlamtm. Kuzeydeki silah seslerinin kesildii gece karanlnn bastrd bir srada, Ali Fuat Paa'dan gelen bir rapor unu emrediyordu: "Piyade birliklerimiz durum gerei kuzeydou ynne doru olan ricatlar zerine, Kuva-y Seyyare'nin dahi yerlerini brakarak geri ekilmesi zorunluluu bildirilir." Bu emir gereince mevkimizi brakarak kuzeydouya doru uzaklamak deil, bir mitle kuvvetlerime Kprhan'n dousundaki yakn bir vadiye ekilmelerini emrettim. Esasen ok yorgun dm birliklerimi bir de gece yry ile daha fazla yormay gereksiz buldum. Bu savata kararllk ve sraryla, piyade birliklerimize, kar taarruzla stnlk gsteren dman komutam albay Kondilis, hi phe yok ki, tmenini muhakkak bir tutsaklktan kurtarm bulunuyordu. Buna ramen byk kayp vermiti. Durumu tehlikeliydi. Daha emniyetli bir durum almas gerekirdi. Geceden yararlanarak Gediz'i boaltmas ihtimali hatra gelirdi. O gecenin sabah afakla birlikte Kprhan istikametinde braklan svari keif kolumuzun dmana dair gnderdii rapor bize u bilgiyi veriyordu: "Gediz gece boaltlmtr. Kprhan'n gneyine ekilen Kondilis tmeniyle Uak'tan gelen iki piyade alay miktarndaki Yunan kuvvetleri birlemitir. Kprhan mevkiini tekrar gnderdikleri kuvvetli bir piyade birliiyle imdi igallari altna atmak zeredirler." Bu raporu, bulunduum vadinin kuzeydou taraflarnda geceyi bizim gibi ak karargahnda geiren Ali Fuat Paa'ya bildirdim. Ek olarak dedim ki: "Yunan kuvvetleri tekrar Gediz'i igal etmek isteyeceklerdir. Kuva-y Seyyare'miz kesin olarak Gediz'i savunmaya ve Kprhan kuzeyinde sava kabule karar vermitir. Morali yerinde olan dzenli tmenlerimizden bir destek birliinin hemen emrime gnderilmesini rica ederim." Buna yant olarak albay Kazm Bey imzasyla aldm bilgiye 85

gre, Ali Fuat Paa bizzat tmenin biriyle merkezi bir durum almaya gerek grerek geceden Ktahya'ya doru ekilmitir. Nedeni de, Gediz civannda fazlaca devam eden sava dolaysyla kuatlan birliklerinin ykn hafifletmektir. Ayrca Yunanllarn Bursa tarafndan nn'ne bir taarruzlar olasl vardr. Bununla beraber, kendi elinde kalan dier nizamiye birlikleriyle albay Kazm Bey bizzat Gediz'in kuzeyine gelerek yedek kuvvetimizi tekil etmi, iki da topu bulunan bir nizamiye birliini de ate hattna, dorudan emrime gndermiti. Birliklerimiz bu vakte kadar Kprhan'n kuzeyinde Gediz'i savunma hususunda tertibat alm, keif kollarn dmanla temas iin ileri gndermiti. leden nce Yunanllar Gediz'e kar ileri harekata getiler ve aramzda iddetli ve kanl bir sava balad. Sava gne bancaya kadar devam etti. Tam akam zereydi, karmzda bulunan dman birliklerinin Uak'tan gelen bir birlik ile takviye edildii grld. Bir mddet sessizlikten sonra Yunanllar, geceye ramen tekrar taarruza getiler ve kuvvetli saldrlaryla hatlarmz zorlayarak birliklerimizi Gediz'e doru kilometre gerideki savunma hattmza ekilmeye mecbur ettiler. Bu savunma hattmz bizim iin ok uygundu. Bununla beraber albay Plastiras'n emrinde bulunan Efzun alay st ste hcumlar yaparak lmekten ve ldrmekten ekinmediler. Birliklerimiz ise, zerlerine atlan bombalan patlamadan yine dmana gndermekte, bazan iki taraf boaz boaza gelmekte, bu karanlk iinde Trke ve Rumca kfrler, bouk ve ac lklar, iniltiler birbirine karmaktayd. Bunlar savan dehet ve iddetini gsteriyordu. Yunanllar gece bile aralksz toplaryla mevzilerimize ate yadryor ve isabet ettiriyorlard. Biz de savalarmzn moralini dikkate alarak imkan nisbetinde topu mukabelesinde bulunuyorduk. Yunanllarn bol topu atlaryla durmakszn kullandklar aydnlatma tabancalarnn klarndan yararlanyorduk. Efzunlarn afak skerken yaptklar son bir hcum, savunma hattmz nnde byk kaypla pskrtld. Fakat vatan kurtarmak iin son abalan harcayan birliklerimiz yeni bir dman hcumunu ayn mevzilerde defetmeye muktedir olamayacak derecede yorgun dm bulunuyordu. Gece yznden kaybmz tesbit edemiyorduk. u kadar ki yaralar sarlp geriye gnderilenlerin says dehet vericiydi. Bu kanl gece savann sonucu ne olacak? Sava ans hangi tarafa yz

86

evirecekti? Bu da bizce henz bilinmiyordu. Sabaha kar merkez savunma haltmz kars sakinletiyse de sa ve sol kanatlarmzda bazan hafif bazan sanak eklinde arpmalar devam ediyordu. Sava meydanlarnda, ou zaman hkmn gsteren esrar ve mphemliktir ki, sonu zerinde nemli roller oynar. Dman, dmann halini bilmez derler. te bu esrar, bu gece savann son safhalarnda hkmn icra ediyordu. afak skm, gne domutu ki, biz o zaman Yunan birliklerinin bozulup ekilmekte olduklarn anladk. Halbuki dmann tekrar merkezden kuvvetli bir taarruza geeceini sanarak afakla beraber yle bir vaziyet almaya balamtk: Merkez ve sa kanattaki savunma hatlarmzda hafif bir rt kuvveti brakarak, geri kalan kuvvetlerimizin ounu Gediz'in gneydousundaki ormanlk ve arzal yerlere ekmi yerletirmitik. Eer dman yeniden taarruz ederse, rt kuvvetlerimiz bu hcum karsnda yava yava Gediz'e doru ekilecek, topumuz dahi ekildii Gediz nndeki yeni mevziinden hem ekilen kuvvetlerimizi koruyacak, hem de hcum eden Yunan kuvvetlerine byk kuvvetlerimizin o ynde bulunduu kanaatini verecek, dmann dikkatini o tarafa ekecekti. Dman bylece ilerledikten sonra vakti gelince, yan ve gerilerinden byk kuvvetlerimiz dman zerine ykleneceklerdi. Bu, kuvvetlerimizin son ve mmkn olan fedakarln tekil edecekti. Bu tertibi tamamlarken Gediz'in kuzey srtlarnda yedek kuvvetimizi tekil etmekte bulunan albay Kazm Bey'den bir rapor aldm. yleydi: "Bat Ordusu komutan Ali Fuat Paa'dan aldm acil bir emir zerine, birliklerimle hemen Ktahya istikametine gidiyorum. Nedenine gelince, Yunan genelkurmaynn Gediz civarndaki savataki stnlmz gidermek ve kltmek iin Bursa cephesinden nn'ne doru taarruz yryne balamalarndan ileri geldii anlalyor." Evet. Ali Fuat Paa'nn hayalinde daima besledii byle bir hareket gereklemi olacakt. Esasen ben bu son Gediz savunmasna hibir tarafn ciddi ve tesirli olacak bir desteini mit ederek balam deildim. Btn gece devam eden sava sonunda sava ans bize glmt. u kadar ki dmanm bu yenilgisinden mmkn olduu kadar 87

faydalanmaya yeter derecede din bir birliimiz olsun kalmam bulunuyordu. Eer byle bir kuvvet bulunsayd, karmzda ekilmekte olan ve sonu olarak Uak imendifer hattna dayanarak daha gerilerde tutunabilen bu yenik dman birliklerini daha uzun zaman Uak'n gney tarafna atabilmek gibi bir frsat ortaya kmt. Bununla beraber 26.9.1920 gn dmann hezimet derecesindeki bu ekiliini svarilerimiz yine de takipte kusur etmemi, dman Uak'n be kilometre kuzeyindeki asl mevzilerine kadar kovalam.

Gediz Zaferi

Venizelos Hkmetini Dryor.

Yunanllardan geri alnan arazi yalnz Gediz ve etraf olarak kalmayarak, sonralar Simav ve Demirci ehirleri de dahil olduu halde askerlik noktasndan nemli ve geni bir mntka tekrar elimize gemiti. Kuva-y Seyyare'nin bu galibiyeti Yunanllar zerinde byk bir tesir yaratm, Venizelos hkmeti dm, hatt Venizelos ki Kk Asya Yunan istilasnn balca sorumlusydu, Yunanistan'da tutunamayarak Avrupa'ya kamt. Evet, Venizelosu ve inat komutanlarn elinde bulunan bu Yunan birliklerinin yenilgisi, Yunanistan'daki genel seimlere tesadf etmi, muhalif partiler iin bu yenilgi bir koz, bir hcum nedeni olmutu. Venizelos taraftarlar da tereddte dm, velhasl Anadolu'ya ait ucuz ve kolay istila tahminleri ve kanaatleri bu yenilgiyle sarslm, sonuta Venizelos hkmeti dmt. Venizelos dtkten sonra yerine Kral Konstantin gelmi, Anadolu'daki Yunan ordusunun idaresi kralc subaylar ve komutanlara devredilmi, bylelikle tecrbeli komutanlarm yitiren karmzdaki ordu iinde atmalar hararetlenmiti. Doallkla bu yzden ordu da askeri kuvvetini kaybetmiti. Gediz Savanda kaybmz tesbit ettik: 200 ehit, 500 yaral vermitik. ehitler arasnda Eskiehir milis svari alayndan kurmay yzba Necip, akrabalarmdan bir mfreze komutam olan brahim Bey ve on be kadar dier mfreze komutanlar vard.

88

Gediz Sava Konusunda ahsma Ynelik Baz Sulamalar:

Kemalettin Sami Paa hatralarnda bu Gediz Sava'n bambaka bir ekle sokarak diyor ki: "Ali Fuat Paa, Ethem Bey'in arzusuna bal olarak Gediz'deki Yunan tmenine taarruz ettiler. Dank ve babozuk birliklerle baarl olamayarak dmana frsat verdiler. Bunun iin Ali Fuat Paa'y alarak albay smet Bey'i onun yerine Bat Cephesi ordu komutanlna gnderdik. Gediz Savann icrasna Genelkurmay Bakanl zaten raz deildi." Buna yant olarak unu sylerim ki, Gediz iin dtm, millete ve orduya Gediz'le birok eyler kazandrdm. Birinci gn dzenli birliklerin yenilgisine neden, daha ok havann fenalyd. Geri Ali Fuat Paa'nn birinci gn hemen ekilmesini ben de nce doru bulmamtm. Somalar duygularma malup olmakta devam etmeyerek makul dndm ve pek de haksz olmadna karar verdim. nk Ali Fuat Paa, nn'n ve dier nemli noktalan gz nnde tutmaya mecburdu. nk kendisi cephe komutanyd. Ben ise yalnz Gediz ve civarn dmandan geri almay dnen bir tmen komutanydm. daremdeki kuvvetlerle de bu amacm fazlasyla yerine getirmitim. Bu savatan birka gn sonra, Kuva-y Seyyare komutan yardmcs olan Tevfik Bey, Grdes ehrini dahi ufak bir arpma sonunda dmandan geri almt. te byle iyi bir sonuca ulam savatan dolay, "Ali Fuat Paa'y azlettiklerine ikiye ayrlan Bat Cephesine albay smet ve albay Refet Beyleri tayin ettik" diye izahatta bulunan Mustafa Kemal Paa ve arkadalar demek istiyorlar ki, szde Ali Fuat Paa'nn zamannda ve bu savan zarar veren sonular dolaysyla, Yunan ordusunun lehinde bir durum olumu ve bu yzden hakl olarak bu yeni komutanlarn tayinlerine gerek grlm. Halbuki bu tayinlerin nedenleri bu deildi. Komutan deiikliinin gerek nedenine gelince, ondan sonra cereyan eden haller dahi bize anlatr ki, smet ve Refet Beyler, Mustafa Kemal Paa'nn, uygun zamanlarn gelmesinden faydalanarak, Ethem ve kuvvetleri aleyhindeki dncesine ve planna tamamyle vakf bulunuyorlard. Ali Fuat Paa'da ise, 89

byle bir plana itirak kabiliyeti bulamamlard. Peki ben neden zararl grlmtm? Bu zatlar niin aralarn da anlamlard? Bunlar gryorlard ki, bundan sonra Kuva-y Milliye namna i ve dta pek elverili durumlar olacak. Ethem'in ve etrafnn kamuoyunda kazand mevki ve gven saye sinde kendilerinin her teebbsne engel tekil edecektim. Evet, Kuva-y Milliye'miz iin Anadolu'da milli misak uurlarmz da hilinde halledilmesi zor hibir sorun kalmam gibiydi. Avrupa devletleri adeta birbirleriyle rekabet edercesine lehimize dnm lerdi. D politikamz uygun bir durum gsteriyordu. Dou snrlar mzda Ermeni belas oktan baaryla ve arzuya uygun ekilde halledilmitir. Adana ve yresinde snrl bir sahada kalm bulu nan Franszlarla atekes yaplm, tutsaklar alnp verilmitir. galleri altnda bulunan arazimizi de boaltmaya hazr bulunduk lar belli olmutur. Hepsinin banda bulunan ngilizlerin ise, Yu nan ordusuna dayanan mitleri boa kmtr. Genel Sava'ta ga lip gelen devletlerin i durumlar da gittike berbatlayordu. Bizim iin esas sorun, Anadolu'ya ktna oktan piman olmu bulunan bir Yunan ordusuydu ki, maddi ve manevi bakmdan bu nun da bir enkazdan ibaret olduuna iaret eden haller oktu. Bana yneltilen iftiralardan biri de yleydi: "Ethem serke, emir dinlemez, danma kabul etmezdi. Dzenli ordu kuruluuna muhalefet eder, ordunun kuvvetlendirilmesine kar kordu." Bu doru deildir. Ethem ve evresi deilmiydi ki, iin ban dan beri ordu ve dzenli tekilat temsil eden birlikler, zorluklar nnde daldka toplam, millet arasnda birlii salamakta va sta olmu, orduya erefini kazanma frsatlarn temin etmiler dir. Gediz Savana gelince, ben rahatszlma ramen Ali Fuat Paa'nn arzu ve sraryla savaa bizzat katlm bulunuyordum. Birka gn devam eden meakkat ve yorgunluk midemin rahatsz ln arttrm, Kuva-y Seyyare cephe idaresini byk kardeim Tevfik Bey'e brakm, tekrar istirahat ve tedavi amacyla Ktah ya'ya gitmitim. Bundan sonra ara sra zel olarak davet edilmek suretiyle veya kendi arzumla Ankara veya Eskiehir'e gidip geli yordum.

90

Kuva-y

Seyyare Aleyhine

Giriimler:

Cepheden Ktahya'ya dnmn aras pek gemeden, Ali Fu at Paa'nn yerine Bat Cephesi komutanlna Genelkurmay Ba kan smet Bey tayin olunarak Eskiehir'e .gelmiti. ki aydan beri Konya'da bulunan ileri Bakan albay Refet Bey'e ek olarak G ney Cephesi komutanl ihdas edilerek verilmiti. Kendisinin Konya yresinde yeni atl piyade tekilat ile me gul bulunduunu renmitim. Bu zat, lzumsuz ihdas edilen G ney Cephesi Komutan sfatyla Afyonkarahisar cephesinde vazi yet alm bulunuyordu. ileri Bakanl'nn da uhdesinde kalmas garip grlmt. Cephe komutanlarnn deitirilmesinin mahiyeti ok geme den eserleriyle meydana kverdi. Kuva-y Seyyare ve ahsm aleyhinde bir plann uygulanna doru ilk admlar bylece atl m bulunuyordu. Evet, bu deiikliin gerek nedeninin byle olduunu dorulayan propagandalar da aras ok gemeden yayl maya balamt. Birka gn ncesine kadar milli kahraman diye alklayan ve hl da yzme kar glen ve beni okayanlarn bana kar oldu bittiler yaratmaya altklar haberleri geliyordu. Ve bunlar birer suretle dorulanyordu. ncelikle ordu arasnda ropagandalar yaylyordu, ve bunlarn yaylmasna memur edilenlerin banda Bat Ordusu babaytar albay Galip Bey vard. Bunlarn mahiyeti esas olarak yleydi: "Kuva-y Seyyare komutam Ethem Bey'in, hastaln bahane ederek cephenin ilerini kardei Tevfik Bey'e brakarak gerilerde baka eylerle urat anlalyor. Evet, asla rahat duruyor sanmaynz. Ethem Bey szde tedavide, halbuki hi durmadan merkez ve ehirlerde mahiyeti belirsiz birtakm zel tekilatla gizli ve ak almaktadr. Millet ve Meclis nezdinde her istediini yaptrabilecek bir nfuza sahip! Ali Fuat Paa'nn hogrl ta raftarl kendisini gereinden fazla martt. Evet, zaman ve olaylar da bunun sivrilmesine yardm etti. Ethem Bey'in hizmetle ri inkar edilemez. Ama acaba amac vatanperverane ve sadkane midir? Son tutumlar dnlmeye deer. Albay smet Bey'in ko mutanlna itiraz ediyor. Refet Bey'i hi istemiyor. nk bunlar Ali Fuat Paa gibi Ethem Bey'in tesiri altna girmeyecek ve istedi i gibi oyun oynamasna meydan vermeyecekler. Kardei Tevfik Bey ise kstah. Geen gn telefonla cepheden emir vermi. Ktah91

ya merkez komutan vastasyla Ktahya mutasarrf vekilini evin den hakaretle aldrp ehirden uzaklatrmtr. Bunun kabahati, gya asker kaaklarn koruyormu. Hatt takipler hususunda hogrl davranyormu. Ankara Hkmeti, bu mutasarrf vekilini grevine geri gnder mek isteyince Tevfik Bey telgrafla Ankara'ya u yant vermi: 'Bu fesaty geri gnderirseniz asarm.' Kuva-y Seyyare subay ve efrad, dzenli birliklerin komutan ve askerleriyle kyas edilemeyecek kadar fazla maa alyorlar. B tn Mdafaa-i Milliye cemiyetleri Ethem'in nfuzu altnda. stedi i paray derhal gnderiyorlar. Kuva-y Seyyare'de erkesler oalyor. erkes subay ve efra dna daha fazla imtiyaz veriyor. Bunlarn nazarnda bakalar s fr. Halbuki Kuva-y Seyyare nam altnda balangtan imdiye kadar Ethem Bey'in emrinde len, kan dken ounlukla Trkler deil mi? Byle olduu halde nam, hret ve eref bakalarnn." Yksek rtbeli iki komutan beni dolayl olarak uyardlar. Bun lardan baka sevenler de her propaganday bana yetitiriyorlard. Biri yle diyordu: "Ethem Bey, Meclis vastasyla tehlikelerin nne gemekte ih malkar davranmasn." Bu neri zerine Ktahya telgrafhanesinden Ankara'da bulunan byk kardeim milletvekili Reit Bey'i makine bana arttm. Aramzda u konuma geti: Ben: "Ordu arasnda zel grevliler vastasyla aleyhimizde fesat propagandalar tevil kabul etmez bir halde, vefaszca de vam ediyor. Gn getike mzminleen bu durumu tamir edileme yecek bir dereceye gelmeden, Byk Millet Meclisi'nin ak gr mesine gtrnz. Bu hususu size daha nce de sylemitim. Anladm ki siz hl kandrlabiliyorsunuz. Fakat iyi niyete daya nan bu ihmalinizin ac sonular yznden sonralar siz de pi manlk duyacaksnz. Bilmeyerek alet oluyor, onlara frsat kazan dryorsunuz. Ben her eyden ok una teessf ederim ki, Kuva-y Milliye'miz arasnda kacak bir uygunsuzluk, karmzda bulu nan Yunan ordusuna yeniden cesaret, mit ve hayat verecektir." Reit Bey: "Bu sorunun Meclisin ak grmesine getirilme sinde siyasi sakncalar bulunduunu iddia eden samimi dostlar var. Bu, yabanclara yansr, ierdeki fesatlar bundan faydala nr, diyorlar. Artk ben de kanaat getirdim. Mustafa Kemal Pa92

a'dan srarla icraat isteyeceim. Eer yine vaadde devam ederse gizli celse isteyeceim. Siz sabrl olunuz. Sonucu bildiririm." Sonradan haber aldm. Mustafa Kemal Paa, Reit Bey'i yine ikna etmi. Meclisde gizli de olsa bu konuda bir celse yaplmasna gerek kalmad. Ben ise, sanclar iinde kvranyor, mitle iyi so nular bekliyordum. Oysa ki aleyhimdeki propagandalar artyordu.

Refet Bey'in Bana Kar Olan Hazrlklar:

ileri Bakam Refet iki buuk aydan beri Konya yresinde ba na kar birlikler hazrlyordu. Beri tarafta Kuva-y Seyyare'nin Uak cephesine bitiik mntkasndaki Refet Bey'in emrine giren Kolordu Komutam Albay Fahrettin Bey zel olarak Refet Bey'den ald emre uyarak, kuvvetlerimiz arasna gnderdii adamlar va stasyla Trklk-erkeslik cereyanm yaratmak, uyandrmak gayretindeydi. O Refet Bey ki, daha nce anlattm gibi, benim yol gstermemle ileri Bakanl'na gelebilmiti. Refet Bey bir ve him ve sorumluluk korkusuyla bana kar vaziyet alyordu. Refet Bey'in ileri Bakam olmasna yardm etmitim. Fakat bir md det sonra bir sava srasnda cephede vuku bulan bir karar dolay syla, Refet Bey'in daha nceki bir hatas meydana kmt. Ve buna ait evrak Eskiehir stiklal Mahkemesi'ne gndererek, Refet Bey'in derhal muhakeme edilmesini istemitim. yle ki, Kuva-y Tedibiye komutanlmn son devrelerinde Yozgat'tan ayrlm srasnda Refet Bey ufak bir mfrezeyle orum'da kalmt. Bir mddet sonra Ankara'ya dnerken Alaca ve Yozgat'tan gemi, buralarda kendisine olaanst bir komutan ss vererek, bastrlm isyanlar dolaysyla bana silahlarm tes lim etmi bulunan halka kar, nmayi mahiyetinde tehditler savurmu. Bu arada kendilerini affedip ellerine belgeler verdiim baz kimseleri yanna artp vesikalar tetkik ettii srada, "Bun lar Ethem Bey'in yetkisi dndadr, ama sizinle sonra grece iz" gibi birtakm boboazlklaryla, bilhassa btn Anadolu'daki Alevilerin ruhani reisi bulunan Dede Galip'i ve evresini pheye drmt. Geri Galip Bey isyanla nc, belki de ikinci derecede ilgi liyse de bu zata cephede hizmet grdrmek zere 500 mevcutlu bir svari mfrezesi kurdurmu, silah ve cephanelerini, tehizatn

93

kendisine tedarik ettirmi, mfrezeyi kendi olu Gazi Bey'in ida resinde birlikte alp cepheye getirmitim. Hatt Demirci Sava'nda bu mfrezenin yararl bile grlmt. Dede Galip Bey, teekkr ve iltifatmdan ok memnun kal mt. Kendisinden milli davamza hararetli bir taraftar olaca va adini de almtm. Alevi tayfas gibi Orta Anadolu'da yaayan kuvvetli bir topluluu davamza daha ok balamak hususuna ehemmiyet vermek istiyordum. Fakat bunu yapamamann znt s iindeyken, Refet Bey'in bu hareketi uygun deildi elbet. Tu haftr ki, o zamanki cezalandrma gnlerinde Refet Bey pek uzak ta olmad halde Alaca'nn semtine bile uramamt. Kendisinin Alaca'da syledii szler bir mddet sonra cephede tesirini gster di. Dman karsnda bulunan mfrezesine bu szleri aksetmi ve Yunan tmeninin ilk Gediz'i igal ettii srada Alaca mfreze sinden 150 kiilik bir grup, "Madem ki gemie ait bir isyan dola ysyla affedilmeyeceiz, madem ki evlerimizde oluk ocuumuz, dedemiz hakaret gryorlar, neden Yunan karsnda bu kadar zahmet ve meakkat arasnda lelim?" diyerek sava gn karga alktan faydalanarak kamlar. Soma tekrar Alaca'ya giderek asayii bozmaya balamlar. Bunun zarar oldu, bu mfrezeye braklan bir ky ve hatt Gediz'i dman kolaylkla zaptetti. Aylarca nce yzlerce kilometre gerilerde Refet Bey'in bir ha tasnn zararlar bylece grlmt. 150 kiinin firarna bu sz lerin neden olduu tesbit edilince, hazrlanan evrakla beraber, ileri Bakan Refet Bey'in muhakeme edilmesini, bu gibi sorun larla dorudan doruya ilgisi bulanan Eskiehir stiklal Mahkeme sine bildirmi, usulen durumdan Meclis Bakanln da haber dar etmitim. Eskiehir mahkemesi soruna nem verdi. Refet Bey'i ararak sorguya ekme gereini duydu. Meclis Bakanlna bir tezkere yazarak Refet Bey'in Eskiehir'e gnderilmesini istedi. Bunun zerine araya Mustafa Kemal Paa ile smet Bey girdiler. smet Bey o srada Genelkurmay Bakanyd. Ayr ayr bu iin mahke meye gitmemesini, mahkemenin buna bakmaktan sarf- nazar et mesini istediler. Bu olmazsa mahkemenin bir mddet tehirini dile diler. Ben de bunun zerine muhakemenin bir mddet geri braklmasn kabul ettim. Bylelikle de muhakeme geri kald. te bu geri brakma mddetinin sonlarndaydk ki mahkeme den beraat etmesine imkan gremeyeceini anlayan ve unun bu94

nun vastasyla benden af dileyen Refet Bey balayclar tara fndan bir oldu bitti suretiyle Garp Cephesi komutanlna tayin edilmi bulunuyordu. Mahkemede evrak bulunan bir sann ileri Bakanl'nda braklmas kanuna aykr iken, bir de buna ilaveten geni bir yetkiyle gereksiz olarak ihdas olunan bir cephe komutanlna gnderilmesi nasl doru olabilirdi? Kuva-y Seyyare ise karargah Gediz olmak zere, dmanla kar karya temas halinde bulunuyordu. Son Gediz Sava'ndan beri zerinde kalan Uak'n kuzeyinden balayp da Grdes'in ba tsna kadar uzanan cephede vatan grevindeydi. Bana kar ter tip hazrlayanlara gelince, beni adeta felli gibi Ktahya'da bulun duran hastalm onlara cesaret veriyordu. Hayatmn en ie yarar yllarn ve tesadfn bana bahettii uygun zeminleri temiz kalp le vatann kurtuluuna, davann elde edilmesine harcam, daya nlmaz vatan hizmeti urunda vcudumu ypratm, manen ve maddeten zayf ve bitkin dm bir haldeydim. Herkesi d ha liyle kabul etmek, temiz kalple hakkndan vazgemek kadar, yani btn varln tedbirsizce sarfetmek kadar zavalllk yokmu. Ben bunu artk anlam gibiydim. Fakat can huyun altndadr, der ler. Ben bunu bilerek aldanmaktan kendimi alkoyamyordum. Mustafa Kemal Paa ile smet Bey'in hatay dzeltmeye altk larndan bahseden haberleri, Ankara'dan Ktahya'ya birbiri pei sra gnderilmekte olan milletvekili heyetleri takip ediyordu.

smet Bey'le

Gryorum.

Srf tertipleri tamamlamak hususunda vakit kazanmak iin gnderdikleri sonralar pek ac bir biimde anlalan sz konusu heyetler arasnda, bana bal olan ve samimi insanlar da vard. Kardeim Reit Bey ve Eskiehir milletvekili Eyp Sabri Bey bunlarn banda geliyordu. Reit Bey, teden beri Mustafa Kemal Paa'nn lehinde d nyor ve konuuyordu. Onun, bu dncelerine uygun hareketle ridir ki, Kuva-y Seyyare gibi kurtarc bir kuvveti zor duruma drmtr. Diyebilirim ki, Mustafa Kemal Paa esas tekil eden bu husustaki baarlarn Reit Bey'e borludur. Bat Ordusu komutanlna geldii zamandan beri hareketleri szlerine hi uymayan albay smet Bey'in fiilen bir dman olaca95

 zamandan nceki u gnlerde, Eskiehir'den bir otomobil gn dermiti. Ksa telgrafnda da, ara sra cepheyi teftie gitmem ge rektii zaman, bu otomobilin iime yarayacan bildirmiti. Hal buki te yandan cereyan eden aleyhtarlk elle tutulacak kadar akt. Alkanlm dnda olarak, ben bu gnlerde 15 kadar muha fzmla ve zel doktorumla trene binerek Ktahya'dan Eskiehir'e gittim. Amacm ordu komutam smet Bey ile kar karya gelip ihtilafl sorunlar hakknda yz yze kendisiyle grmekti. Bun dan sonra da Ankara'ya geip Mustafa Kemal Paa ve dier icap edenlerle konumak istiyordum. Bu temaslarla pek uygunsuz bir ekle girmekte olan aradaki u hale son vermek imkannn mev cut olup olmadn aratrmak gayemdi. Akamdan nce Eskie hir'e vardm. Orada belli olan yerimde dinlenirken Kuva-y Seyyare'de yzba smail Hakk Efendi akam zeri kageldi. Kendisi izinli olarak Eskiehir'de bulunuyormu. Kendisine u emri ver dim: "Git, bak, ordu komutan smet Bey makamndaysa anla, ken disini gr, ziyaretine gideceimi heber ver." Yzba gitti, bir saat sonra geldi. Gne batmt. Bana u yant getirdi: "Karargah komutann grdm. Ordu komutan Paa megulmu. Bu akam kimseyi kabul etmeyiniz, diye emir vermi. Yarn gelirlerse Paa'y grebilirler, dedi komutan." Bu yant beni byk bir hayrete drd. Dnceye dald m gren ve henz yanmda ve ayakta duran yzba, beni u szleriyle uyandrd: "Efendim, orduda Kuva-y Seyyare'mizin irtibat subay ile dn konumutum. Onun sylediine gre, smet Bey, bugnlerde has taneden km Kuva-y Seyyare subaylarna tesadf ettii za man onlara tekdir ve hakaret etmek iin bahane aryormu. Ben de karargah subayndan usul d nezaketsizce bir davran gr dm. " Bu szler, strab altnda inlediim hastaln gerdii asabm zerinde yle bir krba tesiri yapt ki hibir tarafta samimiyet ve ciddiyet eseri grnmeyen bu ortak hayata mutlaka nihayet verme liyim, bu artk karlmamas lazm bir frsatt, yeter ki smet Bey ile karlaaym, hele bana kar da ufak bir nemsememe gre yim, diye dndm. Ve iimden byle bir hal karsndaki kara96

rm da vermitim. Gnl heyecan ile oturduum yatamdan fr ladm. Arkadalarma seslendim: "Arkamdan gelin!" Hep beraber sokaa frladk. Karargaha doru yrdk. Karar gah oturduum eve uzak deildi. Yrrken en gvendiim arka dalarmdan ikisine baz talimatlar verdim. Karargah kapsna yaklatk. ifte nbet bekleyen askerler emir alm olacaklar ki: "Yasaktr efendim, nbeti subayna haber verelim" dediler. Birisi zili ekmek istediyse de, engellendi. Nbetilerin yanna arkadalarmdan drdn brakarak dierleriyle nizamiye kapsn dan ieriye daldm. Bu atakla smet Paa karargahnn kaps bi zim idaremize gemi demekti. Hzla smet Paa'nn bulunduu ikinci kata ktk. Yaver ve kurmaylara mahsus odann kapsna bakan merdivenin bana iki nbeti diktikten sonra, koridorun sonunda bulunan komutanlk odasnn kapsnda kendimi buldum. smet Paa'nn kapsn vur mamla beraber ap ieri girmem bir oldu. Dier arkadalarm beklenmedik bir duruma kar ve koridorda emrime hazr durum da braktm. Bu ufak ihtiyat tedbiri hibir szltya meydan verme den, adeta bir makine hz ve dzeniyle alnmt. smet Paa koltuktayd. Karsnda ayakta levazm reisi duru yor, yksek sesle kendisine bir eyler sylyordu. Reisin en son iittiim sz Kuva-y Seyyare idi. Odaya girmemle beraber levazm reisi ban evirerek beni grmt. smet Bey daha sonra grd. arm bir halde ayaa kalkarak ksa bir tereddt an geirdi. Soma gergin admlarla bana doru geldi, yzndeki aknlk tebessme evrilmiti. Ellerimi tutarak, nabzm yoklayarak, kollarm okayarak: "Ne vakit terif buyuruldu? Sizi ateli ve skntl buldum. Ra hatszlnz nasl oldu?" diye beni masaya doru ekti. Kar karya oturduk. Levazm reisi ayakta akn bir halde bizi seyre diyordu. smet Bey'e hitap ettim: "Beyefendi, izin veriniz de levazm reisi bey bizi yalnz brak snlar." smet Bey iaret edince, reis elindeki katlar masa zerine b rakp kt. Ve ben hemen smet Bey'e unlar syledim: "Samimiyetten eser kalmayan ve sizinle ortak olan hayatmza 97

son vermeye geldim. u gnlerde cereyan eden maskeli ve maske siz aleyhtarlklardan ama nedir? Eer bana ve Kuva-y Seyyare'ye artk gerek kalmamsa bunu aka syleyiniz, derhal bu fe dakar kuvveti datmaya hazrm. Gryorsunuz ki, hastaym. Fikren ve bedenen istirahate muhtacm. Beyefendi ben sizinle ak ve ciddi gryorum ve yle yant istiyorum." smet Bey u yant verdi: "Allah u fesatlarn cezasn versin. Samimiyetle sylyorum ki sizi Ali Fuat Paa'dan fazla seviyorum. Takdir ediyorum. timat ediniz, emin olunuz, memleket savunmasnda size ve kuvvetlerinize gerek kalmad kanaatinde deilim. Fakat gryorum ki bire bin ilave eden mnafklar sizi hakkmda tereddde sevketmiler. B tn bu anlaamamazlklarn giderilmesini, eskisi gibi samimiyet ve dostluun iadesini arzu ediyorum. Bundan sonra da sizden ba ka ekilde hizmetler bekleniyor. Ben sizin gibi arkadalarn feda karlna gvenerek ordu komutanln kabul edip geldim. Sizinle ba baa verip anlamak iin frsat aradm halde ilerin oklu u yznden ve dedikodulardan frsat bulamadm. ncelikle unu syleyeyim ki, hizmetinizle mtenasip bir askeri niforma iinde sizi grmek isterim. Rtbenin derecesini tayin size ait. Karar ve emri almak benim grevimdir. Albay Refet Bey sorununa gelince, stiklal Mahkemesi'ne verdi iniz evrak geri aldrnz. Ve bu muhakemenin iptaline gayret ediniz. Bunu rica ederim. Emin olunuz. Refet Bey sizi daima takdir edenlerdendir. Sizden istediiniz yerde zr dileyecektir. Hatt is terseniz elinizi ptrrm. Refet Bey gelecekte ok iimize yaraya cak, her ikimizin de samimi ve gizli bir arkadamz olacaktr. Siz den bu samimi szlerime kar vereceiniz yant bekliyorum." smet Bey kulaklarn avucunun iine alarak ve gzlerini gzle rime dikerek vereceim yant bekliyordu. yle konutum: "ahsma gsterdiiniz ilgiye teekkr ederim. ncelikle unu syleyeyim ki, ben rtbe merakls deilim. Ben atekes sonlarn daki olaanst hal iinde savunmasz kaldn grdm vata nn savunmas iin ortaya atldm. Sras dt ki, zararl grd m baz vatandalar, hatt diyebilirim ki, baz akrabamn adli icraat srasnda msamahaszca idam kararlarn imza ettim. Rt be alsam halk nazarnda klrm. Halk hakl olarak diyebilir ki, Ethem bu insafsz ve gaddarca icraatn vatann kurtuluundan ziyade rtbe ve mevki kapmak iin yapmtr. Kuvvetlerim arasn98

da terfi ve taltife layk birok subay var. Ben bu ltfu onlara layk grrm. Refet Bey'in muhakemesine gelince, o zatla hibir ahsi alveriim yoktur. Bu, bir adli meseledir ki, genel hukuku ilgilendirir. Olaanst hal gerei bu gibi sorunlar da takip ve tetkike stiklal Mahkemesi memurdur. Bu muhakemenin gereksizliini iddia ve Refet Bey'e ait evrakn geri alnmasna teebbs ise, mdahale mahiyetinde olur. Bu Suretle de, stiklal Mahkemesinin anlam kalmaz. Hem nasl olur anlayamadm. Mahkemede beraat etmesi ne imkan grlemeyen bir sann ileri Bakanl yeterli bir hala iken ona bir de Gney Cephesi Komutanl verilmesi! Yarn Ankara'ya geeceim, dnte tekrar grmek isterim. Karargah komutannz da uyarmanz rica ederim, beni bu akam size kar biraz nezaketsizce harekete sevkeden onlar olmutur." Dedim ve kalktm, smet Bey'in konumas tasavvurlarm de itirmeme neden oldu. Szleri arasnda, ahsma ait olanlar iin de samimiyet yok deildi. Fakat bunlar entrika gereiydi. Veda ederken hararetle elimi skan smet Bey'in son sz uydu: "Ankara dn her halde yine grelim. Ordu iinde propa ganda yaptn sylediiniz kimselerin de cezalandrlmalar so rununu o zaman konuuruz." Arkadalarmla beraber smet Bey'in karargahndan ayrlp is tirahat ettiim eve geldim. Ertesi gn de Ankara'ya gittim. Orada Meclis binas nnde, koridorlarda, milletvekillerinin bize ait de dikodu ettiklerini, mnakaalarda bulunduklarn grdm ve duy dum. Baz Meclis yeleri gemie ait ve yerine harcanmam ol duu imdi meydana kan gvenim dolaysyla beni eletiriyordu. Kimisi de bu sorunlardan dolay kederliydiler. Bir ksmna gre kabahat kardeim Tevfik Bey'de idi. Tevfik Bey daima zorluklar kartyormu. Bu milletvekilleri, byle diyerek fikirleri aleyhimize tahrik ediyorlard. Ne gariptir ki milletvekilleri dedikoduyla urayorlard da, bir tanesi olsun mzminleen bu sorunu Meclis'e getirmeyi dnmyordu. Ken disiyle grtm Mustafa Kemal Paa ise, bu halden ahsen gayet zgnm gibi grnyor, ihtilaf yaratan sorunlarn halline altn ima ederek yle diyordu: "Siz Ktahya'dan ayrldktan sonra Bat Ordusu komutan s met Bey ile Kuva-y Seyyare komutan Tevfik Bey arasnda anla mazlk artmtr. Bu yzden sizin acele Ktahya'ya dnmenizi rica 99

ederim." Mustafa Kemal Paa sratle dnmem gereini zorunlu klmaya delil olarak bana bir telgraf gsterdi. Bu telgrafn altnda kardeim Tevfik Bey'in imzas vard ve smet Bey'e ekilmiti. te telgraf uydu: Gediz Kuva-y Seyyare Karargahndan Eskiehir Bat Cephesi Komutan smet Paa'ya 20 Aralk 1920 Gereksiz ve bize_ haber vermeden Kuva-y Seyyare cephesi mn tkasna gnderdiiniz kaymakam brahim Bey'i, emrindeki svari mfrezesiyle beraber size gnderdim. Buna asl neden, Garp Or dusu komutanl namna birlikte getirdii ve mntkamz dahilin de baz yerlere astrd grlen bildiriler olmutur. Bu bildirilerde Kuva-y Seyyare'yi idare eden ellerin gvenilmez olduu bildirilmektedir. Fesat yaratan bildirileri toplattm. Kuva-y Seyyare'ye ve bize erefsizlik isnat eden sizin gibi bir komutan bun dan sonra merci olarak tanmakta mazurum. Ve sizinle ilikilerimi kestiimi bildiririm. Ayn gn bu sorun hakknda bana da bir telgraf gelmiti. Bun da smet Paa'nn onur krc davranndan bahsettikten sonra zetle yle diyordu: Ankara'da Kuva-y Seyyare Komutan Ethem Bey'e Aylardan beri cephemiz gerisinde ve kanatlarnda cereyan eden ve gittike mzminleen yakksz hale bir son vermek iin Ankara'da ciddi ve resmi giriimlerde bulunmanz rica ederim. Biz karmzdaki dmanla m, yoksa arkamzda ve yanlarmzdaki komuta mevkiine getirilenle mi uraacaz? Ben bu artlar al tnda vekaleten zerime aldm bu greve devam etmekte mazu rum. Ya durumu dzeltiniz, yahut cepheye gelip grevi zerinize alnz. Bir taraftan Gney Cephesi komutanl tarafndan birlik lerimiz arasna gnderilen propagandaclar, subay ve efradmz bozmaya alyor sonra savuuyorlar. Fakat bundan sonra gele cek ve ele geecek olan bu gibi fesatlarn yakalanarak, kararga100

hma gnderilmesini komutanlarma bildirdim. Muhakemesiz ve kaytsz ve artsz kendilerini idam ettireceim:

Kuva-y Seyyare Komutan Vekili Tevfik Telgraf:

Demirci Mehmet Efe'nin

Bu telgraf aldmn gecesi idi. Nazilli'den Demirci Mehmet Efe'nin ars zerine telgraf bana gittim. Mehmet Efe yle diyordu: "Kardeim Ethem Bey, bildiiniz gibi bundan iki buuk ay n ce Konya isyan zerine bir miktar kuvvetimle isyan yerine gnde rilmitim. Albay Refet Bey'le grev yaptktan sonra Nazilli'ye dn dm. Vcuta istirahate ihtiyacm vard, kendi kymde kaldm, emrimdeki birlikleri cepheye gndermitim. Yanmda kalan birka arkadamla hibir ie karmyordum. Fakat Konya'dan dn mden beri apak gryorum ve anlyorum ki, ahsm hedef tutan birtakm entrikalarla evrilmi bulunmaktaym. Hatt ok yaknm bulunanlar birer suretle aleyhime tahrik edilmektedir. Ve hayatma suikast iin ihanete sevkolunmaktadrlar. Refet Bey'den dn bir telgraf aldm, tekil ettiim askeri birliklerden birine ko muta etmek zere Konya'ya geliniz bekliyorum, diyordu. Bu pek tu haf deil mi? Bir defa benim bulunduum yer, cepheye Konya'dan daha ya kn, sonra dzenli birlik idare etmek iin davet edilmekliim, ne mnasebet? Biz vatann savunmas iin silaha sarlm ve bugn k frsat hazrlam kimseleriz. Ben bunda bir samimiyet grm yorum. Bilmem siz nasl buluyorsunuz? phesiz duruma daha iyi vakfsnzdr." Telgraf banda u yant verdim: "Kardeim Mehmet Efe! Refet Bey'in davetine gidip gitmemek te serbestsin. O zat benden daha iyi tanman lazm. nk yakn zamana kadar sizinle beraber bulunmutur. ikyet ettiin hal ile ben de kar karyaym. Tedbirli bulunmak gereini ihtar etmek le beraber, hanerini vatann barna sokmakta srar eden Yunan llara frsat verebilecek her hareketten saknmanz neririm. Za ten ben Ankara'ya bu esef verici sorunu Meclis vastasyla

101

halletmeye gelmitim. Fakat Meclis'de bir boluk ve aknlk var. Buna karn Mec lis yeleri arasnda bu hallerden zgn olanlar yok deil. Ben bu uygunsuzluklara yine tam bir son vermeden yarnki posta ile K tahya'ya dnmeye mecburum. nk yeni Bat Cephesi komutan smet Bey'le Uak cephesindeki biraderim Tevfik Bey'in arasnn pek ok gerginletii, Ankara'ya son gelen telgraflardan anlal yor. Sratle dnm bir fenala meydan vermemek iindir. Refet Bey'i geri aldrmak ve azlettirmek suretiyle sorunu bar iinde halletmeye uraan milletvekilleri var. Refet Bey aslnda eski bir hatas sonucu stiklal Mahkemesi'nde sanktr. Yakn gnler soru nun ne olacan ortaya koyacaktr. Yrk Ali ile aranz nasldr? Birka gn nce zel bir adam araclyla bir mektup almtm. Henz yant veremedim. Yaza cam yantta size sadk kalmasn nereceim. Vatann zor za manlar geti. Her neyse yine grrz. Gzlerinden perim." Her eyin dzene konulaca vaadi ve teminat karsnda er tesi gn Ktahya'ya dndm. Eskiehir'den geerken smet Bey'in karargahnda bulunmadn haber almtm. Ktahya'dan telefon la Gediz Cephesinde bulunan Kuva-y Seyyare komutan yardmc s ve kurmay subay Halil Bey'den izahat istedim. "Birliklerimiz arasnda son gnlerde bir deiiklik var m?" di ye sordum. Halil Bey; "Ne birliklerimiz arasnda bir deiiklik yaptm, ne de cephemizde bir olaanstlk yok. Yalnz kayma kam brahim Bey sorununa dair tekrar ikayette bulundular" dedi. Zaten Gediz'den geri gnderilen kaymakam brahim Bey K tahya'da beni bekliyormu. Gelerek dedi ki: "Efendim, biz askeriz. Kuva-y Seyyare mntkasna ordu ko mutannn szl ve yazl emrine dayanarak gelmi ve Gediz'e ka dar gitmitim. Talimata uygun olarak greve baladm srada Tevfik Bey'in cepheden gnderdii bir subayn talimatna uyarak emrimdekilerle birlikte derhal Ktahya'ya dnmeye mecbur ol dum. Sizi beklemek iin burada kalmtm. Eskiehir'e dneyim mi? Ne emredersiniz?" Ve szlerine ilave etti: "Ben Tevfik Bey'i de ok haksz bulmadm. Aradaki anlamazlk eskice ve byke imi." Kendisine u yant verdim: "Efendim fikir anlamazln aan bir uygunsuzluk var orta102

da. Byk Millet Meclisi yelerinden birok kimselerle hkmeti temsil eden baz zevat bu uygunsuzluu iyi bir biimde halletmeye alyorlar. Bunu kendileri sylyor. mit ederim ki, hallederler. Eer smet Paa, Kuva-y Seyyare mntkasna mahsus bir yenilik yapmaya gerek grmse, nce bizimle grp yazmal deil miydi? Herhalde izzet-i nefsimizin krlmasna sebebiyet verdiin den dolay nce smet Paa'ya ve sonra da Tevfik Bey'e kar z gn ve krgnm. sterseniz ordu komutanndan izin alarak Eskie hir'e dnnz. Arzu ederseniz sonuca kadar Eskiehir'de bekleyiniz ve benim hrmetli bir misafirim olarak kalnz." Bu konumadan sonra kendisi izin istemi, Eskiehir'e dn m, bir gn sonra da smet Paa'dan bir telgraf almtm. Ksaca yle diyordu: "Tevfik Bey'in cephe meguliyetine ilave edilen geri vazifesini kolaylatrmak amacyla gnderdiim kaymakam brahim Bey so rununu Tevfik Beyefendi fenaya yormu. Daha nce bunu ve bildiriler hakkndaki bilgiyi vermeyiim benim hatam yzndendir."

stanbul

Heyeti:

Bundan gn sonra Mustafa Kemal Paa'nn imzasn ta yan ve aramzdaki zel ifre anahtaryla almas gereken u telg raf aldm: Ktahya'da Kuva-y Seyyare Komutan Ethem Beyefendi'ye 25 Aralk 1920 stanbul'dan Ankara'ya gelmek zere yola ktklar bildirilen Sadrazam Ahmet zzet Paa heyetinin karlanmasna Meclis ye lerinden bir heyetin gnderilmesi ve bu heyet arasnda da sizinle benim de bulunmaklm arkadalar tarafndan uygun ve muvafk grlmtr. Rahatszlnza ramen zel trenle acele Ankara'ya dnmenizi bekliyorum. Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Bu telgraf zerine Eskiehir'e gnderilen zel trene binerek on

be kadar adammla Ktahya'dan Ankara'ya gittim. Yolda harare tim ykselmiti. Trenden iner inmez Meclis binas yaknnda bu otelde Hac kr Bey'in yatana uzandm. Biraz sonra hkmet ileri gelenlerinden ve Meclis yelerinden bazlar ziyaretime geldi ler. Biraz sonra da Mustafa Kemal Paa ile doktor Adnan Bey gel diler. Adnan Bey beni muayene etti. Hararetimin yksek olduu nu, istirahat etmem gerektiini syleyerek baz tavsiyelerde bulundu. Mustafa Kemal Paa ayakta bunlar dinliyordu. Adnan Bey'e bu arada unlar sylediini iittim: " drt saat sonra, yani akam zeri trenle gelecek heyetle bizim de gitmemiz gerekli ve zorunludur. 0 zamana kadar harareti drecek areler bulunuz. Trende yatakl ve zel bir yerin Ethem Bey iin hazrlanmasn temin ediniz. Bilecik'e kadar uzanacak bu tren seyahati beyin zerinde iyi tesir yapar. Gelen heyet herhalde Ethem Bey'i de aramzda grmelidir." Mustafa Kemal Paa bunlar syledikten sonra bir sreliine veda edip gitti. Bu defa Paann yznde bir gayrtabiilik gzme arpar gibi oldu. Acaba gelen heyete fazla bir ehemmiyet mi veri yordu? Yoksa iinde bana kar dncelerinden ileri gelen bir te zahr myd? Bunu derin dnemeyecek kadar halsiz ve musta riptim. Adnan Bey'in tedavisi ateimi drm bulunuyordu bir mddet sonra!

Boa kan Komplo:

Mustafa Kemal Paa gittikten sonra gelen baz milletvekilleri beni uyaryorlard. ahsm hedef tutan bir plandan hi phe et mek istemiyorlar gibiydiler. Gerekten bir gn sonra Eskiehir'e vardmz zaman bu mehul halledilmiti. Mustafa Kemal Paa'nn, Ankara'da benden ayrlmasndan drt saat sonra yaveri geldi, Paa ile birlikte hareket etmek zere hazrlanmam syledi. Hazrlandm ve biraz sonra da istasyona inerek Mustafa Kemal Paa ile bulutuk ve Eskiehir'e doru ha reket ettik. stanbul'dan gelecek olan heyeti karlamaya giden milletvekili heyeti unlardan ibaretti: Mustafa Kemal Paa, ben, Eskiehir milletvekili Eyp Sabri, Diyarbakr milletvekili Hac kr, Hak104

k Behi, Manisa milletvekili Reit ve Celal, Antep milletvekili Kl Ali Beyler. Ayn trende Mustafa Kemal Paa'nn elli kiilik sivil bir maiyet mfrezesi, benim ise on be kii kadar efradm ve yaverim vard. Bunlar ayr ayr kompartmanda geliyordu. Ayakta durarak shhatimi soruyor, birka dakika bylece vakit geirdikten sonra ayrlp gidiyordu. Yzlerinde bana kar iltifatlarnn sami mi olmadn gsteren baz emareler sezinliyor idiysem de derin liine varamyordum. Geri szleri eskisi gibi dostane ve iltifatkar olmasna ramen sabit bakl gzlerinden bu szlerinin zayfl n okuyordum. Her neyse tren gne doarken Eskiehir istasyonuna girdi. Trenin burada su ve dier ihtiyalarm gidermek iin bir md det duracam tahmin ediyor ve biliyordum. Bilecik'e yetimek iin aceleye gerek yoktu. Tren iin vakit oktu. Bu srada trenden inen yaverim dnp geldi, nizamiyeden iki subayn beni zel ola rak grmek istediklerini syledi ve devam etti: "Tren burada en aa 2-3 saat kadar kalacak. Bu mddet zar fnda daha iyi istirahat edebilmeniz iin ehirdeki makamnza git meniz uygun olmaz m? Ayn zamanda sizi grmek isteyen su baylarn ne demek istediklerini de renirsiniz." Bunu uygun bularak trenden adamlarmla birlikte indim. ehir de herkese malum bulunan yerime geldim. Kendi subaymz is tedim. "Ne var ne yok?" dedim. Subay, onlarn mensup olduklar birliklerin numaralaryla be raber isimlerini de syledi. "Beni niin grmek istiyorlarm?" diye sordum. u yant verdi: "Efendim, Ankara'ya getiiniz gnden beri ordu birlikleri ara snda gze arpan bir olaandlk, deiiklik, tertibat var. Dn gece zel bir trenle nn'den hcum taburunu Eskiehir'e naklet tiler. Ayn zamanda baka bir piyade alay da Ktahya yolu ze rindeki Porsuk nehri kprs civarnda bir yere yerletirildi. Bat Cephesi Ordusu Komutan smet Paa iki gnden beri bizzat Bile cik taraflarnda bulunuyor. Fevkalade gizli tutulmak istenen bir faaliyet var. Mahiyet ve nedenleri mehul bu durumun farkna va ran Eskiehir halknda da bir tela ve heyecan mevcut. Hatt aca ba cephe mi bozuldu, Kuva-y Seyyare ne oldu, gibi merakla ben den haber isteyenler de ok oluyor. Ben de tabii cephelerde 105

skunet var diyorum. Baz vefal nizamiye subaylarndan szan bilgiye gre bu fevkalade tertibatn hepsi sizin iindir. Bu iki su bay da ite bu amala sizi grmeye ve uyarmaya gelmiler. Bana biraz aldlar. fadeleri arzettiim kanaatlar doruluyor. Emre derseniz kendilerini getireyim de bizzat grnz." ki subayla grtm. Aldm bilgiye gre kanaatim uydu: Maharetle tertip edilen bu tren yolculuunda, herhangi bir nok tada almna getirilebilirse, ben ve icap ederse saylan az olan adamlanm ortadan kaldnlacak. Buna yolda imkan bulunamazsa bu taktirde Bilecik istasyonuna vardmz srada seme bir mf reze ile muayyen bir yerde ben ve adamlanm evrilecek, diri ola rak teslim olmazsam l olarak ele geirilecekmiim. Eskiehir'e getirilen hcum taburunun grevi muhtemel bir halk ayaklanmas na kar imi. Porsuk kprs civarna dikilen piyade alaynn g revi de, Kuva-y Seyyare Eskiehir'e yrrse onu karlamakm! Ben bu bilgiyi ve ayrntlar rendikten sonra, ii ansa b rakmay uygun bulmadm. Bilecik yolculuuna katlmam husu sundaki srarn dosta olmadn anlamtm. Derhal yanmdaki gvenilir arkadalarmdan birini odama ardm, u talimat ver dim: "Dikkati ekmeyecek ekilde aranzdan akgz bir arkada silahsz olarak imdi istasyona gnder. Grevi, bizi getirmi olan treni gz altnda bulundurmak. Mustafa Kemal Paa ile hariten gelip kimlerin temas ettiini sk bir ekilde gzlemek! Dikkati e kecek ufak bir hal oldu mu hemen bana bilgi yetitirmek olacaktr. kinci bir arkada da yanna gnder. Ve u emrimi tebli ve takip etsin: Kuva-y Seyyare'ye mensup izinli olarak burada bulunan ve ya tedavi amacyla gelip iyilemi ve cepheye dnmek zere bulu nan gvenilir kimselerden 5-6 kiiyi bulup silahlandrarak buraya getirecek, bunlar bize iltihak edecektir. Her an toplu ve harekete hazr burada bulunmalsnz." Bu iki nemli grevi verdiim arkadalarm salona kararak gzmn nnde yolladktan sonra, odama tekrar dnp oturdum. Bu ufak hazrlktan amacm ve kararm kesin olarak uydu: stas yona sratle dnmek, Mustafa Kemal Paa ile lazm geldii ekil de grmek kendisini kapana sokmakt! Aras ok gemeden, trende braktm karlama heyetimiz yelerinden, Eyp Sabri, Hakk Behi, Celal ve Hac kr Beyler toplu olarak odama geldiler. Bunlarn arasndan ikisi birbirlerini 106

dorular ekilde yle konutular: "Rahatszlnz artt iin trenden ktnz merak ederek geldik, Mustafa Kemal Paa da meraktadr." "Ben iyiyim, tren iki saate kadar ancak hazrlanabilecei iin evde daha iyi istirahat edebileceimi dnerek trenden k tm" yantn verdim. Bunlar ayn zamanda endieli ve dnceli grnyorlard. Hakk Behi Bey bu arada dedi ki: "Biraz ehre uradk. Ayak st baz dostlarla grtk. Halkda az ok bir heyecan hissediliyor. Haklar da yok deil. Ne dir mahiyeti anlalmaz bu mehul hareketler?" Ben konuyu deitirmek istedim. itmemezlikten ve anlamamazlktan geldim. Az sonra bu milletvekillerinden biri kalkp ya nma geldi. Bulunduumuz odann salonuna bakan ak kapdan ieriye girdikleri grlen iki silahly iaret ederek kulama fsl dad: "Adamlarnzda bir olaandlk hissediyorum. Arkadalar nza katlan u keratalarn gzleri velfecri okuyor. Hem de aksyorlar. Galiba yaralar dd iyi olmam." Ben bu zattan emindim. Hatt kendisine teklif edecek olsam, hemen bize katlacakt. Ancak karmzda duranlarn nnde fis koslarndan memnun olmamtm. Bunu anlayan zat da szn kesti. Biraz sonra, Kl Ali Bey de ieri girdi, usulen selam resmini ifa ettikten sonra: "Paa Hazretlerinin selam var, tren hazrdr buyursunlar di yor," dedi. Ben oturmakta olan arkadalara: "u halde siz buyurunuz, ben de sizi takiben hemen geliyorum," dedim. Kl Ali Bey ayakta, ayn zamanda merakl baklarla oturan arkadalarm, bilhassa beni tetkikten geiriyordu. Ben gayr ihti yari kendisine kar biraz souk davranmtm. Bu srada Kl Ali ortaya yle hitap etti: "Maazann birinde Paa Hazretlerinin bir siparii var. Onu alp doruca istasyona geerim. ok ge kalmaz,siz de yava ya va terif edersiniz." O, kp gitti, biraz sonra dier arkadalar da kalktlar, istasyo na gittiler. 107

Ben de hemen salona ktm, bekleyen adamlarma: "Ka kiisiniz?" diye sordum. "Burada silahl mevcudumuz 17 kiidir," yantn verdiler. "Haydi delim yola," diyerek evden ktk, istasyona doru biraz yrmtk ki kardan birinin koarak geldiini grdk. Yaklanca tandm, istasyonda gzclk grevi verdiimiz arkadamzd. Nefes nefeseydi. Soru sormaya vakit brakmadan sy ledi: "Mustafa Kemal Paa ile maiyetini tayan tren acele olarak Bilecik'e doru hareket etti." "imdi istasyona giden heyet yetiti mi?" "Hayr efendim, Eyp Sabri Bey ve arkadalar tren hareket ederken istasyona yetitilerse de binemediler, ileri doru koua rak elleriyle iaret verdilerse de treni durdurmay baaramad lar." Derhal arkadalarmla geri dndm. Biraz sonra da Eyp Sabri Bey ve arkadalar da geldiler, hayret iindeydiler. Bunlarn ifade ve kanaatlaryla anlalmt ki, Mustafa Kemal Paa bir ey his setmi olacak ki, sratle uzaklamay uygun bulmutu. Ben hatam sonradan anlamm. Kl Ali Bey'e kar all mn dnda souk davranmtrm. Bunun zerine Kl Ali Bey, Mustafa Kemal Paa'y gidip grm, kukulanmasna ne den olmutu. Anlalyordu ki, artk bizim Eskiehir'de durumumuz gvenli saylamazd. Zira donatlm ve mkemmel bir orduyu smet Pa a'nn eline teslim etmitik. Biz ise samimiyetten doan gemie ait hatalarmzn zararl semereleriyie karlamtk. Kuva-y Seyyare'miz ise, Eskiehir'den itibaren 200 kilometre gneyde ve Uak'n kuzey taraflarnda dman karsnda bulunuyordu. Gne batmazdan nce ehirden ayrlmak uygun deildi. Hava karardktan sonra hareket etmek zere hazrlandk. Bu hazrl hisseden Diyarbakr milletvekili Hac kr Bey benimle beraber, Ktahya'ya kadar gitmekte srar etti. Kabul ettim. Hazrlanan drt adet yayl arabayla arkadalarmla birlikte akam yemeinden sonra Eskiehir'den ayrldk. Ve gece yolculuu ile ertesi sabah Ktahya'ya vardk. Mustafa Kemal Paa Eskiehir'den ayrldktan sonra Bilecik'e varm, orada smet Paa ile grm, oraya ge len zzet Paa heyetini karlamlar.

108

Bundan sonra, Mustafa Kemal Paa, Bilecik'ten Eskiehir'le yap muhabere srasnda benim Ktahya'ya gittiimi haber al m. Ayn gece ayn trenle Eskiehir yoluyla Ankara'ya gemi. Eskiehir'den geerken Kprll Kazm Bey'i zel trenle bana gndermi. Biz arabalarla Ktahya'ya vardmz srada Kazm Bey de gelmi bulunuyordu. Kazm Bey'in ifadelerinden anladma gre, Mustafa Kemal Paa Ktahya'ya varmdan sonra yz kilometre gneyde ve d manla temas halinde bulunan birliklerimi hemen Ktahya'ya getir tip Eskiehir zerine yryeceim ihtimalini dnm ve Kazm Bey'i onun iin acele gndermiti. Kazm Bey bu mnasebetle ba na unlar sylemiti: "Baz nankr ve haseti insanlar kolaylkla baarl olabile ceklerini sanarak aleyhinizde baz teebbslerde bulunuyorlar. Fakat beni buraya gnderen Mustafa Kemal Paann szlerinden anlyorum ve yle kanaat ediyorum ki, fikirlerinden vazgeti. Bu nunla beraber ayet kanaatimde yanldm tezahr ederse ve size kar fiilen teebbslerde bulunurlarsa, namusumla sz veriyo rum, idaremdeki iki piyade tmeniyle ben de onlara kar hareket ederim. Tarih ve kamuoyu nnde maddi ve manevi sorumluluk onlara der. Fakat siz takdir edersiniz ki, yle bir hal karsnda Kuva-y Seyyareye katlacak iki piyade tmenimiz, yle bir teca vz baarszla ulatrr. Bu yzden dman karsnda bulu nan birliklerinizi geri almak ve o cepheyi amak Yunanllara fr sat baheder ki, yle' bir hale neden olmak sizin vatanperver hislerinize smaz." Kazm Bey'le grrken eline bir telgraf tututuruldu. Oku duktan sonra bana uzatt, telgraf yleydi: Ktahya Grup Komutan Albay Kazm Beyefendi'ye 27 Aralk 1920 Hasta halinde Ethem Beyefendi'yi gece yolculuuna tevik eden Diyarbakr milletvekili Hac kr Bey'in cezalandrlmas na arkadalarca karar verilmitir. Ethem Bey'in bu gece yolculu undan ne kadar mteesir olduu ve halen shhat ve afiyetinin na sl bulunduunu ltfen telgrafla bildiriniz.

Mustafa Kemal

109

Konuma srasnda Kazm Bey'e demitim ki; "Dman karsnda, kuvvetimi ekip dmana frsat vermek benim tenezzl edeceim bir i deildir. unu syleyeyim ki, byle bir harekete lzum ve ihtiya var veya yok. O baka! Fakat ak olan u ki, bundan sonra Mustafa Kemal Paa ile yakn ve gizli arkadalarna drt ba mamur dost sfatyla bakmayacam. Fa kat bilfiil arkadan, dman nnde vurulacamz son an bekle meye karar verdim. nk gafil avlandm. imdiki durumum da artk byle emrediyor. Fiilen tecavze kalkarlarsa, siz ve sizin gibi dava arkadalarmz zerlerine den grevi ister yapar, ister yapmazlar. Benim byle bir hal karsnda yapacam, hastal ma ramen cephedeki kuvvetlerime katlmak, nefsimi korumak, fr sat dnce de Yunanllara kar savunmada kalp beni arkadan vurmak isteyenlere kar saldrya gemek olacaktr." Kazm Paa bu dnceme u yant verdi: "Olabilecei dnlebilen ve bence beklenmeyen byle bir hareket karsnda karlkta bulunmak pek doal bir haktr. Ben de vaadimde srar edeceimi tekrar ederim." Kazm Bey ayn gn Ankara'ya dnd. ki gn sonra ald m haberlerle dorulanmt ki, Kazm Bey grup komutanln dan uzaklatrlmt. Ancak milletvekili olduundan Ankara'da alkonulmutu. Evet, Kazm Bey en samimi dostlanmdand. Ya hut yle olmas insaf ve vicdan gereiydi. Geri ben, bilmem fazla m sr vermitim. Kazm Bey'in Ktahya'dan ayrln takip eden gnler zarfnda smet Bey'den u telgraf aldm:

Ktahya'da Kuva-y Seyyare Komutan Ethem Bey 'e Eskiehir Genel Karargah 27.11.1920 Son gnlerde Byk Millet Meclisi ve hkmeti kurullarnda aleyhinize doru hissettiim Ankara'daki efkar ben buradan dai ma deitirmeye ve sizi savunmaya alyorum. Maalesef hayret le gryorum ki, son gnlerde sizin tarafta bu samimi uzlatrma arzularm bozmaya alanlarn banda, teden beri hepimizin 110

akl hocas olan, en makul dnme yeteneine haiz bulunan b yk kardeiniz Reit Bey'i grmekle zgnm. Rahatszlnz dikkate alarak ara sra cepheyi teftie giderken size kolaylk ol mak zere bir otomobili bugnk trenle gnderdiimi arzederim.

Bat Ordusu Komutan smet

Otomobil geldi, yine albay Kazm Bey'in Ankara'ya dnn den sonra be kiilik bir milletvekili heyeti geldi. Heyet unlar dan oluuyordu: Balkesir milletvekili Vehbi, Manisa milletvekili Celal, Eskiehir milletvekili Eyp Sabri, Antep milletvekili Kl Ali, Manisa milletvekili kardeim Reit Beyler. Bu heyet Mustafa Kemal Paa tarafndan beni avutmak iin gnderilen son heyet ol mutu. Bunun byle olduu, bu heyetin gelii sonrasnda Ktahya'ya zel olarak benimle grmeye gelen bir subayn verdii u bilgi den anlalyordu:

Bize Kar Kuvvet Toplanyor.

Bat Ordusu komutan smet Paa, sekizinci ve on birinci t menler esas olmak zere Eskiehir'in gneybats ve Ktahya'nn kuzeydousunda birliklerini toplamaya balam. Bu kuvvetin ilk hedefi Ktahya'y anszn kuatmak, beni diri veya l yakala mak. Bu subay izin verirsem kalacan, birliine de dnmeyeceini sylemi, ricada bulunmutu. Ben ise dnmesini uygun buldum. Haber verdii tertiplerin biraz sonra ise doruluu meydana kt. Geri ben bu hususlar dikkate alarak gelen bu haberden bu gn nce yz elli mevcutlu Parti Pehlivan'n svari mfrezesini Ktahya'ya getirtmitim. Bu mfreze geceleri Ktahya etrafnda ve Alayunt istikametinde keiflerde bulunuyordu. Ktahya'ya bana gnderilen son milletvekilleri ise ksmen sa mimiydi. Gya Mustafa Kemal Paa'nn kendilerine verdii szle rin artk bir fenala meydan vermemek arzusuna dayandn kuvvetle zannediyorlard. Hatt grnte iki taraf arasndaki bu 111

gerginlii kendileri ortadan kaldrmay baarabilirlermi gibi avu nuyorlard. Bunlardan bazs yine grnte yle grnmekle be raber Mustafa Kemal Paa'nn kalben taraftarydlar. Aratrma greviyle gelmilerdi. Bu heyetin Ktahya'ya geliinden bir gn sonra cephedeki Ku va-y Seyyare Kurmay Bakan Halil Bey'in Gediz'den telefonla cephe durumuna ait yeni bilgileri yleydi:, "Bu sabah Uak'n 30 kilometre kuzeyinde ve Gediz'in gneyin de bulunan bir ileri karakolumuzla Yunan keif kuvvetleri arasn da bagsteren atma hzla geliti. Yunan birliklerinin iki sava hatt arasndaki nemli bir tepeyi igale yeltendikleri anlald. Halen iki taraf top kullanmaktadr. 3-5 kilometre uzunluundaki cephede sava sryor. Ktahya'ya gnderilmesini iki gn nce emir buyurduunuz 100 mevcutlu bir svari mfrezesini Parti Peh livan komutasnda nceki gn Gediz'den sevketmitik. phesiz imdiye kadar Ktahya'ya varmlardr. Geri taraflarmzda ara mzdaki anlamazlk ne renk alyor? nallah halledilmitir." Cepheden gelen bu haberden, milletvekilleri heyetini haberdar ettim. Ktahya yresinde gzetlemeye memur ettiim Parti Pehlivan'n bir gn sonra verdii bilgi ve keif sonucu uydu ki, yuka rda sz geen piyade subaymn ilk bilgisi doruydu. Fazla ola rak gerekleen bir hakikat varsa, o da bizzat smet Bey'in komutasna ald 11. ve 8. tmenlerle Ktahya'nn 15 kilometre kuzeyinde Alayunt istasyonu civannda yman tamamlad ve Ktahya'ya yaklat sorunuydu. Bundan karlan anlam, sabah leyin erkenden birlikleriyle Ktahya'y ablukaya almak zere hare kete geecei idi. Bunun zerine Ktahya'da bulunan milletvekil leri heyetini nce zgrlklerinden mahrum ederek Kuva-y Seyyare karargah olan Gediz'e sevketmek istedim. Fakat somadan bu fikrimden vazgetim. nk ne de olsa bunlar bir eli idiler. Soma bunlarn arasnda cidden benim kadar bu hallerden zlen ler ve gerei ge anlam olmaktan baka bir gnah olmayan kimseler de vard. Kardeim Reit Bey dmda dierlerine Anka ra'ya dnebileceklerini syledim. Reit Bey de heyetle beraber git mek istedi, fakat onu brakmadm. Heyete, smet Bey'in fiilen saldrya gemek zere bulunduu nu anlattm. Ve ek olarak kendilerine dedim ki: "Gediz cephesinde Kuva-y Seyyare ile dman arasnda sava srmektedir. Dman son aylar zarfndaki alkanlnn dnda 112

garip bir ruhla, bizden yani cepheden baz mevkiler igal etmek istiyormu. te durum bu. Gidiniz, Ankara'da samimi arkadala rnz uyarnz, yasama grevinizi de ona gre yapnz." Bu heyet Ktahya'da iken u telgraf Byk Millet Meclisi'ne ektiim gibi, birer kopyasn da baz merkezlere gndermitim. Bununla millete, uyann, kiisel ihtiraslar bagsterdi, demek is tiyordum. Heyet-i Umumiye'ye Arzedilmek zere Byk Millet Meclisi'ne Ktahya 29.11.1920

Bu israfat iinde milletin savaa devam imkan kalmyor. Bir yldan beri dzenli olarak toplant halinde bulunduunuz halde, bu mddet zarfnda en byk icraatnz kendi maalarnz 3-4 yz liraya karmak olmutur. Vatann yksek menfaatlerini siya setle halle yetkili, devletin selametini tartmak iin Ankara'ya ka dar gelen stanbul heyetinin tevkif edilmesi tarihte grlmemi bir olaydr. Memleketin lehine olarak galip devletler arasnda hasl olan ayrln, byle eyler, birlie ve beraberlie dnmesine hiz met edebilir. Herhalde aylardan beri ordu arasna sokulan fitne den haberdar edildiiniz halde bir gizli celse ile bunlar giderme ye ve engellemeye cesaret kabiliyeti gsteremediniz. Her biriniz baka baka endieler peinde, hedefi unutmu, davay ihmal et mi bulunuyorsunuz. Tpk mttefikan hkmeti murakabe altnda bulunduracaklar yerde grevlerini ktye kullanma sonucu genel savan ac akibetine den sabk Meclis-i Mebusan gibi sizler de hkmet yelerinin her birine dalkavukluk etmek suretiyle kut-^ sal grevinizi ahsi karlarna feda etmi grnyorsunuz. Bu yzden, sizlere Mondros Mtarekesi devrelerinin ac ve elim gn lerini, Sevr Antlamasnn zincire balayan hkmlerini hatrla tarak istirham ederim ki, stanbul hkmeti ileri gelenlerinden olup, vatanperver duygularndan en ufak bir phe bile caiz olma yan Ankara'daki heyetle bugnk durum hakknda grlerek, serbest olarak stanbul'a dnmelerine izin verilmesini ve herhangi bir kt muameleye maruz braklmamalarn istirham ederim. Kuva-y Seyyare Komutan Ethem 113

Bu telgrafm bir ihanet nedeni addolundu, fakat vatann sela met ve kurtulu mjdesini getirmi olduu halde zgrlklerinden mahrum edilmi bulunan Ahmet zzet Paa hkmeti yeleri de hi olmazsa stanbul'a dnmek zere serbest braklmt. Yukarda ad geen Ankara milletvekilleri heyeti Ktahya'dan aynldktan sonra, smet Bey kuvvetleriyle arpmaya meydan verilmemesi hakknda Ktahya merkez komutam ile Parti Pehlivan'a emirler vermi ve ertesi gn sabahleyin otomobile binerek, kardeim Reit Bey'le birlikte Ktahya'dan Gediz'e hareket et mitim. smet Bey, Alayunt istasyon merkezinden Ktahya zeri ne birliklerini harekete geirmi, baz noktalar da mtturmu bulu nuyordu. Parti Pehlivan'a verdiim talimat uydu: Saldrya geen tmenlerle gz temasn koruyarak Gediz istikametine ekilmek ve raporlarn Gediz karargahna gndermek. Ben Ktahya'dan itibaren 60 kilometre gney istikametinde bu lunan Gediz'e vardm. Kuva-y Seyyare'nin esas kuvvetleri Ge diz'den daha 30 kilometre ileride Yunanllarla sava halinde bulu nuyordu. Top sesleri bu arpmann mevzii de olsa iddetlendiine kafi bir delil kabul ediliyordu. Yine cepheden ge len yarallarmz bu savan iddetini gsteriyordu. Kurmaylardan Halil ve Tevfik Beyler sava alanndaydlar. Gediz'den telefonla kendilerini buldum. Gerimizdeki olaylarn kmsenemeyeceini kendilerine hissettirerek, Tevfik Bey'in Gediz karargahna gelme sini syledim. Tevfik Bey, sava hattndan geldi, kendisine ar pmann ciddiyetini sordum. Dmann moral gc nasl, dedim. yle yant verdi: "Aylardan beri atmadan ekindikleri grld. Fakat kar mzdaki Yunan birlikleri iki gnden beri gittike artan sava halleriyle adeta bizimle mcadeleye istekli bulunuyorlar. Ben yle sanyorum ki Kuva-y Seyyare'nin dier taraftan maruz kald halden Yunanllar gafil ve bilgisiz deillerdir. Subaylarmz ara snda da, fikirleri elinenlerin bulunduunu sanyorum. Bundan baka sekizinci tmene mensup emrimizdeki piyade taburlarn da u vaziyet karsnda gvene layk bulamyorum. Dman zeri ne gider gibi Ktahya'ya birlikleriyle beraber gelmi bulunan s met Bey tabiatyla bugn deilse, yarn yetiecek. Sonra arkadan bize hcum edecek. Byle bir durumda bir de iimizden baz kim selerin ve birliklerin ihaneti bagsterirse, fazla samimiyetle d tmz gafletin sonu ve by olur."

114

Kardeimin bu aklamas karsnda ben derin bir dnceye daldm. Anlalyordu ki, tertiplerde hi kusur edilmemi aleyhi mizde her eyden istifade ciheti dnlm. Tevfik Bey'e dedim ki: "Evet, artk ihtiyat tedbirlerinde kusur etmemeliyiz. Fakat kt dncelere de malup olmamal. Gerekten safvetin yeri kalp de il, bey inmi." Bu konumadan sonra derhal atma binerek Gediz nlerinde ate hatt gerisinde bir kyde yedek kuvvetlerimiz srasnda bulu nan piyade alay komutan binbay buldum. Ona unu sordum: Binba bey mebus olduunuz sekizinci tmen komutan zzet tin Bey'le son gnlerde aranzda hibir muhabere geti mi?" "Evet, birka gn nce alayn noksanlarnn gnderilmesini kendisinden istemitim. Tmen komutanm kurmay kaymakam, z zettin Bey u yant vermiti: Birka gn daha sabrediniz. Ya biz size ve yahut siz bize iltihak edeceksiniz." "Binba Bey, bugn artk aka gereleen ac bir durum iinde kaldmz size esefle ve aka sylemek mecburiyetinde yim. Hal bu merkezdedir. Buna ne diyeceksin?" "Fevkalade zldm. Yan yana ve el ele verip birlikte memleke ti dman ayandan temizlemeye sra geldii bir zamanda, Kuvay Seyyare gibi bir kuvveti dmanla savarken arkadan vurmak veya vurdurmak. Of, of, bu ne talihsizliktir." "Evet, bu yle feci bir sondur ki ite gelip att. Halin gidiine gre, yarn kuvvetlerimiz fiilen iki ate arasnda bulunacak. Bu yzden alay subaylarnz toplaynz, kendileriyle konuacam."

smet Bey Kuvvetlerinin tyoruz.

zerimize Yryn Tar

Bir saat sonra alay subaylarndan bir ksm gelmiti. Kendileri ne u konumay yaptm: "Arkadalar, ne uzun (ankikata, ne de geni tafsilata durum uygun deil. Yalnz beklenmeyen durum hakknda size u kadar bilgi vermekle yetinmeyeceim. Gryorsunuz ki Kuva-y Seyyare dmanla sava halindedir. Sizler de onun yedek kuvvetini tekil ediyorsunuz. Bat Ordusu komutan smet Bey dnden beri fiilen

115

saldr durumuna gemitir. Kuvvetleri halen Ktahya'dan beri direnmesiz Gediz'e doru yrylerine devam ediyor. Fakat yarn sabah veya geceleyin Gediz srtlarna yetieceklerine gre silahla durdurularak, kendilerinden nce insaf ve anlama isteyeceiz. Fakat sonra savunmaya geeceiz. Arkadalar, karmzdaki dman parti tartmalarna giri mi, adeta bir enkaz haline gelmi bulunuyor. Onlarn artk mem leketimizi bar yaparak boaltmaya hazr bulunduklarn gste ren haller oktur. Ama Yunanllarn dktkleri kanlara ramen balarn ediren bizim toplanmakta gsterdiimiz istidat ve s rard. Memleketi tahliye etmeye dair galip devletlerle bugnk Yu nan hkmetinin Ankara'ya gnderdikleri stanbul heyetinin ak ifadeleri ile de Yunanllarn aczi ortaya kmt. Fakat bu heyet Ankara'da temastan menedilmitir. Efendiler, alaymzn heyet-i umumiyesine eski artlar iinde gven duyamyorum. Kuva-y Seyyare'yi bu ac duruma benim safvet-i kalbim ve samimi dncelerimle ben drdm. Olaanst haller iinde herkesi grnd gibi kabul etmek hi de doru de ilmi. Geri ben bunu pek ac surette ok ge anladm. Eer ara nzda Kuva-y Seyyare'nin yan banda bize saldranlara kar silah kullanmak istemeyenler varsa dnmek iin kendilerine bir saat mhlet veriyorum. Zor yok. Bizimle kalmak istemeyenleri teh likeli mntkamz dnda serbest brakacam. u kadar ki silah larn alarak." Subaylar kendi aralarnda tartmalar ve dnebilmeleri iin ba baa braktm ve nnde bulunduum kyl odasna e kildim. Ben subaylara hitap ederken baz arkadalarm da ayn alayn blkleri arasna gndermitim. Onlar, kendilerine verdi im talimata uygun olarak kk subay ve efraddan bizimle kal mak isteyenlerin isimlerini yazyor, ayrlmak isteyenlerin silahlar n alarak dou istikametinde bizim mntkamzdan kafile kafile karlyorlard. Alayn mevcudu 1500 kadard. Bir mddet sonra kendilerine hitap ettiim alay subaylar yanma geldiler. 8-10 b yk, kk subay kararlarn bildirdiler. Bunlar bizimle kalyorlar d. Alay komutan olan binba ile be kadar subay ayn arzuyu gstermekle beraber az tereddtl grnyorlard. Ama ben bunla rn izzet-i nefislerini krmamak iin bizimle kalmalarn kabul et tim. Fakat fikrimde hasl olan bir kararla kendilerini gz altnda bulundurmay gerekli grdm. Alay subaylarnn ou kanaat sa-

116

hibi deildir. Bunu itiraf edince verdiim sz zerine onlar da mntkamz dna karttm. Geri kalan subaylarla Gediz'de bulu nan karargahma geldim. Bugn de akam olmak zereydi. Cephede Yunanllarla sava n srd gelen haberlerden anlalyordu. te tarafta da smet Bey tmenlerinin Gediz'e doru her saat ba biraz daha yakla tklar, Parti Pehlivan'n raporlarndan anlalmt. Gediz'in ku zey srtlarndaki geit yerlerini gece sk bir nezaret altnda bulun durmak zere bir ihtiyat mfrezemizi lazm gelen noktalara akamdan gnderdim. Bu mfrezenin tutaca yerlerden daha ilerde Parti Pehlivan mfrezesi keiflere devam edecek, sonra yava yava ekilerek savunma noktalarn kuvvetlendirecekti.

ki Cephe:
Cephede bulunan kurmay bakan Halil Bey'i karanlk dolay syla savan skunet bulmas zerine Gediz'e ardm. Geldi, durum hakknda dncelerini sordum, dinledim, sonra dedim ki: "Halil Bey, cephemiz ilcileti demektir. Kuzey savunma hatu nuz nnde smet Bey eer durmaz da saldrrsa bizim iin savun ma ve silah kullanmak zorunlu deil midir?" "Evet, madem ki biz malum ve ortak dmanla dvrken bizi arkadan vuracak olurlarsa nefs-i mdafa elbette zorunludur, me rudur. Ben bir oldu bitliden oktan beri korkuyordum. Nihayet bu arkadalar sizin fazla samimiyet ve hastalnzdan yararland lar." "Halil Bey, birliklerimiz dmanla daima^temastayd, cepheyi brakp vehme dm arkadalara uymak doru olmazd." "Yunanllarn cephemizde iki gnden beri savaa atllarn, oktan beri arpmadan ekinir halleriyle mukayese edemiyorum. yle' sanyorum ki, Yunanllarn casus tekilat bizim tahminimi zin stnde. Yani bugn iimizde bagsteren halden haberleri var. ki gn ncesine kadar tek tk bize snmaya balayan Yu nan askerlerinin sylediklerine gre, Yunan ordusunda sz ayaa dmtr. Yunanistan'da parti tartmalar had safhaya ula mtr. Ordularnda disiplin kalmamtr. Yunan askerleri cephe

117

den kamaktadr. te durum byleyken iimizdeki hal dman or dusunun moralini yeniden ykseltecektir." Kurmay subaym ile bu ekildeki konumam gece yarsna ka dar srd. Ertesi gne ait olmak zere kendisine u emri verdim: "Halil Bey, yarn sabah afakla beraber, eski Yunan sava hat tna, ben de yeni i cepheye hareket etmeliyiz." Bunu sylerken dilim adeta dnmyor, gzlerimden yalar boanyordu. Halil Bey de alyordu. Kesik kesik devam ettim: "Cephelerde karmzdakiler neden olmadka arpmadan ekinmeliyiz. Yunan cephesindeki toplardan ikisini bana gnderi niz. Her iki tarafta olacaklardan birbirimizi daima haberdar etme liyiz." Konumamz bylece son buldu, ayn odada birer kanepeye uzandk. Mide strabma baka aclar da karm, dayanlmaya cak bir hale gelmiti. Dipdiri, sapasalam bir insandm, iskelet ha line gelmitim. Halil Bey halime acm olmal ki, kalkt, kaputu nu zerime rtt. Ocaa da odun atp yatt. Bu odun at sabaha kadar srd. Bir ara kaputun zerimden indiini hissettim. Zaten biraz nce grdm ryann tesiriyle uyanmtm. Ryay yo rumlamakla meguldm. "Gidiyor musunuz Halil Bey?" dedim. "Hayrl bir rya grme diniz mi?" O ac bir tebessmle u yant verdi: "Bugn rya deil, bakalm ne ac vakalar greceiz?" Odadan hzla kp gitti. Sratle grevinin bana gidiyordu. O da benim gibi yar uyumu, uyumamt. Geceyi elem ve strap iinde geirmiti. Ben ryam nemsemek istemedim. nk ar zuma uygun anlam veremiyor ve hayra yoramyordum. Gne doduktan biraz sonra Parti Pehlivan'n adamlarndan yaral olarak geldi. Bunlarn verdikleri bilgiyi Pehlivan'n u raporu tamamlamt: "Bu sabah afakla beraber Hisar kynden bize baskn yapan bir piyade birliiyle aramzda vuku bulan atma sonunda ky brakarak srtlara ekilmekteyim. Benden yaral, l var. Baskn yapan piyade birliinin kaybm bilemiyorum. Geride b raktmz avdarhisar kyne ok miktarda piyade birlikleri gir mektedir." Bu ky, Gediz'in tahminen sekiz kilometre kuzeyinde eski bir 118

harabe izlerini tayan bir yrede idi. smet Bey, Gediz'in kuzey srtlarndaki savunma hattmz zerine birliklerini saldrm, hatt top bile kullanmaya balamt. Ne acyd ki gney tarafmzdaki Yu*:an cephesinde de savan iddetlendii, karlkl top sesleri nin sklamasdan anlalyordu. ki ate arasnda kalmtk. Yunan uaklar zerimizde uarak keiflerde bulunuyor, duru mu seyrediyorlard. smet Bey'in emrindeki uaklar ise kuzey hat amza bazen bombalar, bazen de tomar tomar bildiri atyorlard. Bu bildirilerde yle deniyordu: "Ey Kuva-y Seyyare'ye mensup kahraman ve fedakar efrat! Size ordumuzun bakomutanndan neferine kadar hepsinin hrmet ve sevgileri var. Ordumuzun hedefi, sizin itaatinizi ktye kullanan ve kendi zel emellerine alet etmek isteyen erkes Ethem ve kar deleridir. Bunlar zararl insan olmak zeredirler. Bu hainlerin emriyle karde ordunuza silah atmaynz. Biz silah arkadalarn za kar kan dkmeyiniz. Bize geliniz, hrmet greceksiniz, sizin iin sorumluluk yoktur." Muvazzaf Ordu 'Muvazzaf Ordu' imzal bu eit bildiriler daha sonralar uzun olarak, uaklardan baka biimlerle de mfreze komutanlarnn isimlerine gnderiliyordu. Bunlara ramen ben smet Bey'e, emin bir vasta ile ara bulunmas hususunda son bir haber ve selam gn dermek istedim. yi bir tesadf eseri olarak Gediz'de bulunan Ma nisa milletvekillerinden Reat Bey'le, bahriye binbalarndan Aziz Bey'i uygun buldum. Bunlara dedim ki: "Karde kuvvetler arasnda dklecek olan kanlar iki taraf iin ihanet olaca gibi, karmzda durumu ok sarslm dmanla rmza frsat ve yeniden hayat vereceini avdar kyde bulunan smet Bey'e gidip syleyiniz. Her iki cepheden gelen silah seslerini iitiyor ve yine her iki cepheden gelen yarallar gryorsunuz. s met Bey'e son selamm syleyiniz. nsafa davet ediniz. Evet, onlar vehimdedirler. Bundan dolay yz yze gelmek istemezler. Ama gaye vatan kurtarmak olduuna gre, byle eyler ikinci, hatt nc derecede dnlr." Bu iki ahs hayvanlarna binerek Gediz'den ayrld. ki ate arasndan geerek smet Bey'in karargahna ulatlar. Bunu savun ma hattndaki gzetleme yerinde bulunan adammzdan gelen ra119

por dorulamt. Ben smet Bey'e bunun tesir etmeyeceini tah min ediyordum. Gerekten aras ok gemeden bu tahminim de maalesef yle gerekleti: Savunma haltmza kar smet Bey kuvvetlerinin saldrs iddetlendi. Pek ksa zaman sonra, esir den veya bizim tarafa geenlerin ifadeleri ile anlalmt ki, smet Bey, milletvekili Re at ve binba Aziz Bey'i dinlemek bile istememi, siz Ethem ta raftarsnz, diyerek temaslarna bile izin vermeyip doruca Anka ra'ya gndertmi.

Yunanllara Atekes

nerisi:

smet Bey taarruzunda srar edince daha fazla vakit kaybetme mek gerektiini kardelerimle konutum. Sonu olarak Uak'ta bulunan Yunan ordu komutanna birini gndererek birka gnlk atekes istemeyi zorunlu grdm. Ve derhal yaverim yzba Sa mi Bey'e bu grevi verdim. Otomobille yola karttm. Birka gn nce cephemiz mntkasnda yakaladmz ve Yunanllarn casu su olduklarndan phe ettiimiz biri Ermeni iki kiiyi dman komutanna bir jest olsun diye Sami Bey'le beraber yolladm. Manen ve maddeten pek zor ve artc bir durum bagstermiti. smet Bey kuvvetleri aralksz taarruz ediyor ve fakat biz gerekli kar koymadan aciz bulunuyorduk. Ayn zamanda Yu nanllar da taarruzlarn eksiltmiyorlard. Hatt son saatlerde baz mevzilerimizi bile igali baarmlard, bundan baka tahminimi ze gre Gney Cephesi Komutan Refet Bey'in de neredeyse gelip yandan ve dou istikametinden bizi kuatmas beklenebilirdi. te bu dnce ile de dou istikametimize kuvvetli bir keif mfrezesi gndermitik. Gnein batna 3-4 saat kalmt ki, smet Bey'in kuzeyden gerekleen bir taarruzu karsnda savun ma birliklerimiz ricate mecbur oldu. Gediz'i brakarak aphane is tikametine doru ekildik. smet Bey kuvvetleri taarruzlarnda s rar ediyorlard. Sanki kzgn bir embere saat be saat sktrlyorduk. Tam bu aralk Uak'tan Sami Bey'in u haberi bize yetiti: "Yunan ordu komutan general Maneta ile konutum. Bugn dahil, drt gnlk bir atekes teklifimizi kabul etti. Cephemizde bulunan birliklerinin komutanlarna imdi emirler verdi. Fakat 120

atekes artlarnn tesbiti iin yetkili bir memur istiyor. Benim imdilik dnm uygun grlmedi." Bu haberle birlikte Yunan cephesinde gerekten skunet bala d. smet Bey'e bir darbe indirmenin zaman gelmiti. Vakit geir meden sabahtan beri iki ate arasnda kalm bulunan byk kuv vetimizle ve Yunan cephesinden aldmz iki kudretli topumuzun korumasnda Gediz'e girmi bulunan tmenler zerine taarruza getik. ki buuk saat sren etin bir bouma sonunda smet Bey kuvvetleri bozgun gsterdi. Sonuta bir tmeni tamemen dald, dieri bozuldu. Gecenin bastrmas ile bundan faydalanamadk, yani sratle takibimiz mmkn olmad. Birliklerimiz geceyi Ge diz'de ve kuzeyinde geirdikten sonra, sabahleyin erkenden Ktah ya istikametine doru takibe koyuldu. Gediz'de ve Yunan cephesi karsnda "Bolevik Taburu" na m verilen piyade birliimizle, bir de svari mfrezesi brakm tk. Ben de karargahmla birlikte Ktahya'ya doru ilerliyordum. Acaba bu darbe yeterli miydi? Ben buna ihtimal vermemekle bera ber, bu durum zerine Millet Meclisi'nin yapaca bir mdahale nin tesirden uzak kalmayacan mit ediyordum. Yukarda syle diim gibi, Yunanllar skuneti muhafaza ediyorlard. Oysa imdi uak keiflerine fazla nem vermi grnyorlard. Hatt Ktahya'ya doru ekilen 8. ve 11. tmenler zerine Yunan uak larnn birka bomba savurduklan grlmt. Ben bu beklenme dik olaydan epey huylanmtm. Evet, Yunanllar bir artma ha reketi olarak yapmtlar ve yine bu olay gsteriyordu ki, Yunanllar bu i mcadeleden faydalanma eilimindeydiler. Bunun zerine atmdan inerek yazdm u emri, Yunan cep hesinde braktmz yzba smail Hakk Bey'e bir svari ile gnderdim: Bolevik Taburu Komutan Yzba smail Hakk Beyefendi'ye Dereky,6 Ocak 1921 Bozulan smet Bey tmenlerini takiben Ktahya'ya doru iler liyoruz. Fakat Yunanllarn aramzdaki bu mcadeleyi frsat bile rek istifade etmeleri olasl oktur. Her zamandan ok gzetle meye ve haber almaya nem veriniz. Eskisi gibi Yunan igal mntkasna ve karargahlarna emin ve tecrbeli casuslarmz 121

gnder. ncelikle Yunanllarn askeri hazrlklarn renin. a yet herhangi bir taraftan ve bilhassa Gediz'e doru atekes h kmlerini ihlal eden bir saldr karsnda kalrsanz derhal bize haber vermekle beraber, tereddtsz silahla kar koymak ile g revlisiniz. Evet, biz bu ve bundan sonraki ahval iinde tamamen anlam tk ki, Yunanllar hasmlar arasnda olabilecek en ufak bir uygun suzluktan dahi yararlanmak kabiliyetini tayan bir rka mensup imiler. u arada "Bolevik Tabum" tabiri hakknda da izahat vereyim: Atl piyade nam verilen hafif svari tekilatn haiz Kuva-y Seyyare tmeni ve birlikleri arasnda "Bolevik Tabum" adn alan dolgun mevcutlu bir piyade taburumuz vard. 700 mevcutlu bu milis birliini, ounlukla Karakeili aireti efradndan oluan Eskiehir Mdafaa-i Milliye tekilat kurmu, emrimize gnder miti. Taburun komutan yzba smail Hakk Efendi, sava olmaktan ok gerekten Bolevik ruhlu, karsndaki dman or dusunu sava aleyhine tevik yeteneinde birisiydi. Son zamanlar da savatan bkm askerleri, hkmetleri aleyhine isyana tevik ediyordu. Kendisine bu yzden olaanst tahsisat vermekteydim. Tabura ad, bu komutan yznden verilmiti. Gediz'den itibaren smet Bey tmenlerini takip eden Kuva-y Seyyare'miz yryne devamla ertesi gn leden sonra Alayunt ve Ktahya civarnda yeni savunma hatlaryla karlam, ta arruza balamtk. smet Bey, Gediz yenilgisini telafi edebilmek iin gerekten en uygun bir savunma hattn semiti. Bu da mer kezi Alayunt olmak zere bir hat tekil etmekteydi. Alayunt, K tahya'nn 10 kilometre kuzeydousunda bir istasyon merkezi olup Ktahya ehrini bir demiryolu ile Anadolu imendifer hattna balayan bir yerdedir. smet Bey, demiryolundan yararlanarak Afyonkarahisar, Eskiehir, nn gibi merkezlerden kuvvet getirebil mi, birliklerimiz gelip atncaya kadar savunma hattn kurmu tu. Kuvvetlerimiz bu savunma hattn akama kadar epeyce sars may baarm grnyordu. Gece bastrnca iki taraf da skune te ekildi. Bu ilk gn bizim bir hatamz oldu. Btn kuvvetimizle smet Bey'in Alayunt civarndaki savunma hattna hcum gerekir ken kuvvetimizi ikiye blmtk. Nedeni de ilk gn smet Bey'i 122

Ktahya'da sanarak oradaki birliklerle fazla megul olmutuk. Bundan baka dier bir kuvvetli mfrezemizi, Afyon'dan smet Bey'in imdadna gelmek zere bulunduunu haber aldmz albay Refet Bey'in svari tmenlerine kar Alayunt istikametinde keif ve bekleme durumunda brakmtk. Ertesi gnk mcadelenin daha iddetli olaca kansndaydm. Nitekim yle oldu. Sabahleyin erkenden sava yeniden ba lad ve gittike iddetlendi. smet Bey'in gece trenle daha geriler den getirttii kuvvetlerle savunma hattn takviye ettii anlalyordu. stn saydaki toplaryla da smet Bey savunma hattn son bir gayretle savunuyordu. Kuva-y Seyyare birlikleri bu ikinci gn, Ktahya ehrinden ok smet Bey'in bizzat bulunduu anlalan Alayunt civarndaki savunma hattna taarruz ediyor ve o cihete daha fazla nem veri yorduk. ayn zamanda geceden 150 mevcutlu bir svari mfreze mizi karmzdaki savunma hattnn gerilerine ve Eskiehir istika metlerine geirmi bulunuyorduk. leye doru karmzdaki hatlardan bizim tarafa kaanlar ve esir denler oalmaya bala mt. Ayn zamanda Ktahya civarndaki birliklerimiz drt mitralyz ele geirmilerdi. Anlalyordu ki smet Bey'in savunma hatlar sarslm, zlmek zere bulunuyordu. te byle bir srada, leden sonra sa ve geri taraflarmzdan Refet Bey'in svari kuvvetleri yaklam, bunlar bekleyen mfre zemizle arpma balamt. Bizim iin yapacak tek ey, smet Bey hattna kar rt ve igal kuvveti brakp, btn byk kuv vetimizle Refet kuvvetlerine kar taarruza gemekti. Bu mecbu riyet ortaya kmt. nk svariler arkadan bizi kuatmaya te ebbs etmilerdi. Refet Bey kuvvetlerine kar hcuma getik, pskrttk. Ve ksmen dattk. Her nedense Refet Bey kararllk gstermedi. Kendisinin askl evrak antasn mcadele yerinde bulduk. Bundan da anlalyordu ki, alaylarda bir karklk var d. Gediz'de dman nnde smet Bey tmenleri tarafndan arka dan "vurulduumuz gnden beri beklenen bu Refet Bey tehlikesini bylece geici olarak savuturmutuk. Fakat bu srada bir baka haberle karlatk. Bu haber Yunan cephesindeki komutanmz dan geliyordu. Ve aynen yle diyordu: "Yunanllar Kuva-y Seyyare cephemize grnte atekes h kmlerine imdilik uyuyor grnyorlarsa da, bize gelen inanlr haberlere ve keiflerimize gre, saldr amacyla hazrlklarda 123

bulunmaktadrlar. Bu aa km gibidir. Hatt imdi Uak'tan haber getiren bir casusumuzun ifadesine gre, Yunan birliklerinin Uak'n dou istikametinden Dumlupnar ve Afyon istikametine doru taarruza geip ilerlemekte olduu, ayn zamanda Bursa'dan nn'ye doru da bir dier Yunan kolunun ayn harekete katld szan haberlerdendir. Karmzdaki Yunan birliklerinde henz bir ileri hareket yoksa da, baz noktalara asker sevkedilmektedir." Bu bilgi geldikten sonra kurmay bakanmz ve kardelerimle ba baa verip, byle bir durum karsnda ne gibi bir yol tutma mz gerektiini grtk. Tehlikenin genel bir manzara ve geli me gsterdii inkar edilemezdi. ayn zamanda smet Bey askerle rinden bize esir denler, Yunan svari kuvvetlerinin nn'den ileriye, Eskiehir'in bat taraflarndaki ovalarda grndklerini bildirmilerdi. Bu grme sonunda, smet Bey kuvvetlerine kar stnlk kazanmamza ramen, kuvvetlerimizi gne battktan sonra o cepheden ekip tekrar Gediz nnde toplamaya karar ver dik ve kararmz uyguladk. Alayunt mcadelesinde hakim iken, mahkummuuz gibi eki liimizin ruhu ve nedeni udur: Bir defa Yunanllara Gediz'i kap trmak, u son durumumuz nedeniyle ok byk bir tehlike tekil ederdi. Yunanllar Gediz'e teden beri ayr bir nem vermektey diler. Gerekten buras her iki taraf iin de askeri nem tayordu. Burasn iki ay nce ok etin ve kanl bir sava ile Yunanllardan geri almay baarmtk. Geri biz vatanperverane duygulanmza yenilmi, hakim durumumuzu terk etmi, siyasi hasmlarmza yi ne bir frsat kazandrmtk. Kuva-y Seyyare, Alayunt civarnda gece ekiliine devam ederken Ankara'da Byk Millet Meclisi'ni tekil eden sorumlu beyinlerde acaba ne gibi bir ruh hali hakim bulunuyordu? Elbette merakla zerinde durulacak bir noktadr. Bizim bu hu susta aldmz haberler yleydi: O zamanki Meclis iki gruba ayrlm. Bir ksm bizi tutmakta dr. smet Bey'in ordusuyla zerimize atld gnlerde Millet Meclisi'ne hitaben ekmi olduum telgraf, Mustafa Kemal Paa Meclis'de okumu, iki oy farkla taraftar kazanm. Telgrafm eline alan Mustafa Kemal Paa, "Ethem Bey ite u telgraf ile umumi heyetinizi aka hor gryor ve tehdit edi yor, kutsal meruiyetinize saldryor. syan vaziyetine gemi. 124

Garp Ordusu Komutan smet Bey birlikleriyle savaa tutumu bulunuyor" demitir. Gerekten bu telgrafmla son ve yeni bir si lah vermitim. Bu suretle beklediim mdahale de boa kmt. Alayunt'tan ekiliimizin Yunan ordusu zerinde ne gibi bir te sir braktn inceleyelim: Gediz nnde tekrar toplandmz haber alan Uak'taki Yu nan ordusu komutan general Maneta'nn bize gnderdii szl so rusu yleydi: "Ktahya civarndaki stn durumunu brakp kuvvetlerini tekrar karmzda toplayan Ethem Bey'in amac acaba nedir? Atekes sresinin dolmasna daha bir gn var. Kuva-y Seyyare kuvvetlerine kar atekes hkmlerini bozacak bir harekette bu lunmadk. Ethem Bey beni yksek komuta mevkiine kar mahup ve zor bir durumda brakt. Eer isteseydi atekes sresini uzatr dm. imdiki halde fikrini ve amacn aklamaz, gerekli artlarla bizi temin eylemezse, yarn akam sona erecek atekes sonras tekrar hasm durumuna gemeye mecbur kalacam." Bu haberi getiren zat, Uak'ta Yunan genel karargahna gn derdiim yaverim Sami Bey'e sonradan gnderdiimiz arkadala rmzdan biriydi. Bunun Uak'ta anlayabildiine gre, Yunanllar Dumlupnar'a doru ileri srdkleri keif taamz birliklerini dur durmular. Ayn tarzda da ufak bir direni karsnda, kuzeyden, yani nn'den birliklerim geriye negl'e ekmiler. Anlald na gre, nn'de karlatklar bu direni Kuva-y Seyyare'mizin evvelce bahsettiim Alayunt meydan savandan geriye ekildii andan sonra olmutur. General Maneta szlerinde hak sz deildi. Yunanllarca daima nemsenen Kuva-y Seyyare'nin ald vaziyet zerine zellikle Yunanllarn Afyon'a doru ilerle meye teebbs ettikleri birliklerinin ekilme hattn tehdit eden bir vaziyet alnm bulunuyordu. Ve sonra Yunan uaklar Alayunt civarndan bir yenilgi sonucu olarak ricat ettiimizi grm, ve di er vastalarla heber alm olacaklard. te smet Bey'in nn zaferi, Kuva-y Seyyare'nin Alayunt meydan savan brakmas sayesinde mmkn olmutu. Her ne hal ise, general Maneta'nn yar tehditkar u haberi bizce nemsiz saylamazd. Dar bir sahada iki ordunun fiilen ateleri arasnda uzun bir gn geirmi bulunan ve henz nisbeten biraz nefes ala bilen bizler, yle bir halin ne zntl ve vicdan yakc bir azap olduunu unutmamtk. Hasmlarmzn arkamzdan ne dn125

dklerini ve son durumdan nasl faydalanmaya alacaklarn el bette kestiremezdik. Gemi gnlere bakarak bu hususta iyi bir so nu karmak da mmkn deildi. Evet, onlar hcumlarnda de vam ve srar edeceklerdi.

Kardeim Reit Bey'i Uak'a Gnderiyoruz.

Bu dnce ile Yunan komutann kandrmak birinci derecede durumuzun gereiydi. Onun iin bu sefer bu grevi byk karde im Reit Bey zerine alarak Uak'a gitti. Yunan komutannn, "Neden ekildiniz?" sorusuna cephane azln neden gsterecekti. Zemin ve zamana uygun konuacak, tarafmzda hasl olacak du rumu gz nne alarak Yunan ve kurmaylarna kanaat vermek amacyla kendisi de dman ynnda kalacak, bizimle frsat bul duka temas elden brakmayacakt. Bu arada dmana ait alabile cei bilgi ve heberleri de yetitirecekti! Reit Bey Uak'ta kald ilk gnler boyunca gya bu arzu ve amacna faydas olur midiyle admza Yunan uaklaryla birka Trke bildiri hazrlattrp Kuva-y Milliye birlikleri zerine attrmt. Halbuki Yunan ordusu o zamanki zayflklarna gre, Dumlupnar ve nn'deki son keif taamz tecrbelerinden sonra, ken di hesaplarna uygun kurnazca bir yol ve siyaset takibine balamlard. Bu anlalyordu. Bu da, Kuva-y Seyyare'yi di er tarafa tepelettirmek. smet Bey kuvvetleriyle iki gnden beri ara verilen arpmann devamn temin edip iddetlendirmek, ve sonucu kollamakt. Reit Bey'in Uak'tan bize gnderebildii ilk bilgiler arasnda Yunan ordusunun skuneti muhafazaya karar verdii, general Maneta ile albay Plastiras'n kendisine kar hrmetkar davrandklar, hatt bunlarn verdikleri sze gre Manisa silah deposundan bize ihtiyacmz olan cephaneden gnderecekleri idi. Gediz nne ricatmzn ikinci gn tekrar ve daha kuvvetli bir ordu ile arkadan zerimize atldlar ve yklendiler. Bu defa Ge diz'e ve zerimize saldran birlikler ounlukla svari olup, albay Refet Bey komutasndayd. Biz bunlara kar yine Gediz'in kuze yindeki srtlarda savunma durumunu semitik. Az aralklarla ara mzda sava iki gn srd. kinci gn akamleyin pek de zorunlu olmad halde Gediz'i brakarak aphane zerine ricat ettik. Fa126

kat bu seferki ekiliimizde, Gediz umumi istikametine den g neydeki Yunan sava hatt karsnda bulunan rtme ve denetle me kuvvetimizi de aphane istikametine ektik. Bundan amac mz, Reit Bey'in komutasndaki birliklerle dman kar karya brakmakt. Bu hareketimizle grdk ki, Yunanllarla Re fet Bey kuvvetleri birbirlerine kar hasm vaziyetine gemek yle dursun, adeta iki dost kuvvet haline gstermekteydiler. Yunanllar geri bize kar da grnte tarafsz durumlarn muhafaza ediyorlard. Refet Bey kuvvetleri ise Yunan siperlerinin semtine bile yanamamaktaydlar. Ksacas, Yunanllar bir taraf tan Refet kuvvetlerini tei ediyor, dier taraftan bize de kendileri ile herhangi bir ekilde anlamak imkann gsteriyor ve igal mntkalarnda iyi kabul greceimize dair trl vesilelerle de ha berler gnderiyorlard. Biz Gediz'deki son ekiliimizden sonra bizi izleyen Refet kuvvetlerine kar hafif atmalarla Simav' da gemi, Demir ci'ye vardmz gece, btn bu zorluklara ramen komutanlarm dan bazlar bana geldiler. Demirci nlerinde Refet kuvvetlerine kar savunma durumu almamz, hatt kar taarruza gememiz gerektiini hatrlattlar. lerinde srarda bulunanlar da oldu, ken dilerine dedim ki: "Eer yapacamz kar bir taarruzla, balarn yakalamak mmkn olacana inansaydm bunda hi tereddt etmezdim. Eer byle bir taarruza karar verecek olursak, Grdes havalisi daha uygun. Hem de bizi takip edenleri hareket slerinden biraz daha uzaklatrm oluruz."

Kesin Kararm:

Yunanllara ltica!

Ertesi gn Grdes'e ricat emrini verdim. Gerekten ben vicda nmn kabul ettii son kararm vermitim. Fakat bunu kesin ola rak yle bir durumda kimseye bildiremezdim. Kararm uydu: Simav'dan geerken, Uak'ta bulunan kardeim Reit Bey'e Yunan ordusu ile bir iltica protokolnn temini ve tanzimi hususu na gayret sarfetmesi ve sonucu bana bildirmesi hususunda haber gndermitim. Buna gelecek yant bekleyecektim. Kuva-y Sey yare'nin Demirci'den Grdes'e doru ekiliine devam ederken, 127

yukardaki istek ve karar hakknda ayrntya ve ahsma ait olan fikrimdeki karar uydu: Yunan igal arazisine gemek isteyecek olan arkadalarmn hibir vesile ile gemie ait hareketlerinden dolay knanmamalar, eletirilmemeleri, kendilerine resmi veya gayri resmi hi bir hizmet teklif edilmemesi! Yunanllar bu art kabul ederlerse, arzu eden subay ve efrad Yunan igal mntkasna, dmana ilticay kabul etmeyenleri de istedikleri tarafa serbest brakmak ve bu suretle Kuva-y Seyyare'yi datmak! Bana gelince 50-60 kiilik sekin maiyetimle tek rar dalara trmanmak. Shhatim izin verince de cephelerden uzak lap Anadolu ilerine gemek olacakt. Kuvvetlerimiz Grdes ehrine varmlard. Bizi takip eden Re fet kuvvetlerinin nndeki art mfrezemiz hari olmak zere, di er birliklerime Grdes ehrinde bir gece istirahat vermitim. Re it Bey'den beklediim haber, buradayken geldi, Yunanllar istediim artlar kabul etmilerdi. Ertesi sabah Grdes civannda savunma durumuna getik. eh rin kuzey tarafndaki hkim bir tepeye iki topumuzu yerletirdik. Karmzda toplanmakta olan Refet birliklerini inceliyorduk. Top u komutanm hazrlkta bulunurken, svari subaylarmdan Msr l Yusuf Bey adndaki gen yanma gelerek, Refet Bey'le anlama zemini yoklanmasnn uygun bulunacan syledi. Bu vicdanma uygun geldi. Kendisini Refet Bey'e gnderdim. Orada svari t men komutam olan Dervi Bey'le grmesini nerdim. Dervi Bey'in bana, Demirci'den ayrlrken gnderdii bir mektubuna ya nt vermemitim. O, mektubunda yle demekteydi: "17.1.1921: Ahval ve vaziyet size uygun deildir. erefli bir gemie ve hayata sahipsiniz. Sizin iin tutulacak yol u olmal dr: Top ve arlklarnz bize iade ederek yine Yunanllarla m cadeleye baka ekilde devam etmek zere Yunan igal mntkas na gemeniz ok iyi olur zannederim. Sizin hasmnz Refet Bey deildir. Millet Meclisi ve hkmetidir. Askerlik muktezas ald mz emri icraya mecburuz." Msrl Yusuf Bey'in hareketi srasnda kardeim Tevfik Bey idaresindeki baz mfrezelerimizle, tmenimiz hesap memuru Hikmet Bey'e, Grdes ehrinin yarm saatlik batsndaki byke bir kyde toplanarak olaanst hal dolaysyla datlmayan bir aylk maalarn hak sahiplerine verilmesini emretmitim. te bu mnasebetle bir ksm birliklerimiz de bizden uzaklamlard. 128

Bense topu mevkiinde kalmtm. Civara hakim bulunan tepeden bir sre ahvali ve durumu seyrettim. zntm gittike artyordu. Gelecee ait dnebilmek durumundan yoksundum. Yalnz gemie ait hareketlerim bir sinema eridi gibi gz mn nnden geiyordu. Evet, bir dnm noktasndaydm. Bura dan, parlak hayal ettiim istikbal yoluna bakmak istemitim, fa kat, heyhat! Fakat her zorluu bana zevk veren o yoldan artk uzaklamak zereydim. Gayri ihtiyar bir 'ah' ektim. Yanmda dikilen ve benim kadar kederli olan topu komutanm seslendi: "Madem ki toplar kullanmayacaksnz, bari ykleyelim!" Kar tarafta bir durgunluk ve tereddt vard. Her taraf skunet iindeydi. Bu, ebedi ayrln matemini andryordu. Komutann uyars zerine: "Peki, ykleyiniz" dedim. Refet Bey'in yanna giden Msrl Yusuf Bey hl dnmemiti. Art mfrezeye yn tayin ederek: "Yava yava byk kuvvetlere katlnz," dedim. Ben de toplarla birlikte artk son toplant yerine gelmitim. Muhasip Hikmet Bey para datyordu. Kardeim Tevfik Bey ve kurmay bakanm Halil Bey'in, maa datma sonunu bekleme den, hatt beni beklemeden 350 kadar efrat ve birka subayla be raber civarda bulunan Yunan igal mntkasna getiklerini ha ber aldm. Bu kt akbetin szsn mide strabma kattm. Reit Bey tarafndan birka saat nce bize bildirilen iltica art lar gereince, igal mntkasna gemek isteyenlere bir ey de meyecektim, ama herhalde vedalamak ve bunun acsn tatma mak da benim iin bir kusurdu. Vatan iin boazlat hasmnn kucana giden bu bedbahtlara ahsen itirak etmeyecektim. Kar deime bildiremediim ve ahsma ait kalan bu srr vatanna ve da eden bu bedbahtlar selamlamaklm imkanm da kaldrmt ortadan. Bundan baka ne olursa olsun, dar bir sahada ve derin bir keder iinde bulunan binlerce insan basz, yz st brakmak da doru deildi. Bu hata phesiz, Halil Bey'den ok kardeim Tev fk Bey'e aitti. O, kendisini derin bir acya kaptrm gidiyordu. Ben de aclara yenilmeyecek anlar geirmiyor deildim. Basz kalanlarn arasna Yunanllar olsun, Refet kuvvetleri olsun, birtakm sivil adamlar salmlar, Kuva-y Seyyare'nin a buk dalmasna' gayret gsteriyorlard. Sivillerin bir ksm, Yu nan igal mntkasna gemeye tevikte bulunuyor, propagandalar 129

ve sylentiler icat ediyor, bir ksm siviller de Refet kuvvetlerine katlmaya tevik ediyorlard. Hatt beni ldrp kendilerine kat lacak olana rtbe, mevki, para gibi mkafatlar vaadediyorlard. Bu son toplanma ve ayrlk yerine vardm zaman bir arkadam yanma sokularak: "Bu son saatlerde aramzda ok kalmaynz. Zira insanolu iy st emmitir. Fesatlara kaplanlar vaadlere inananlar olabilir," demiti. Kendisine u ekilde karlkta bulundum: "Uyarnza teekkr ederim. yle fesada kaplan bir arkada m biliyorsanz getiriniz, u durum iinde ona davranm elini s kp, pp, istedii tarafa serbest brakmak olacaktr. Bence zillet derecesine drlen bu hayatn o kadar kymeti yoktur. Bundan sonra yaamak isliyorsam, vatanma ve vatandalarma skntl ve felaketli bir gnnde hizmet edebilmek ve imdadna yetiebil mek dileiyledir." Arkadalarma dalma zorunluluunu sylerken, herhangi bir tarafa isterlerse gitmekte serbest olduklarn bir defa aka syle mitim. Bu dal yerinde fazla aklama yapmaktan ekiniyordum. nk gerek Yunan igal mntkasna geenlerin ok ac durumlarm kartrmaktan ekiniyor, hem de Refet Bey tarafna geecek olanlar hakknda ayn dnceye dyordum. Bu son noktada yanma gelip igal topraklarna birlikte geme mi uygun bulanlar olduu gibi, aksini syleyenler de oluyor, kimi si de "Tutacan yolu syle, biz de ona gre karar vermek isteriz, kabul edersen ayrlmayz," diyorlard. Ben ise tutacam yolu kardelerime bile sylememitim. An cak setiim ve yanma alacam 50 kiilik son hayat ve dava ar kadam olacak arkadalarma ihsas etmitim. Bu nedenle bana bavuranlara protokoln artlarn tekrar ediyor, Yunanllara ilti ca edecek olanlara oray iaret ediyor, bunu istemeyenlere de Re fet kuvvetlerine katlmakta serbest bulunduklarn duyuruyor ve ima ediyordum. Bunun nedeni de, son saat zarfnda uursuz da l yerine birer surede gerek Yunanllarn, gerek Refet tarafndan sokulan baz kimselerin szlerimi sk bir aratrma altnda bulun durduklarn anlyordum. Arkadalarmn tutacaklar herhangi bir yolda "Ethem'in talimat ile gelmiler" eklinde damgalanmalar na imkan vermemek iindi. Her iki tarafa da gemeyecek olanlara da -bunlarn saylan pek azd- beer onar arkadalar ile dalara 130

kmalarn neriyordum.

Son Veda Sahnesi:

Son veda sahnesi geldi, att: Hepsi ayr ayr geliyor, veda ediyor, setikleri tarafa kafileler halinde gidiyorlard. te bu sahne karsnda, yaadm hayatn en ar szsn burada hissettim. Yol dal hadisesi nihayet bulmak zere idi ki, bana suikast teebbsnde bulunurken Halil Efe adnda bir arkadamn yakaland haberini aldm. Bu, be nim ikinci derecede bir arkadamd. Bana bunu haber veren arka dalarma: "limeyiniz, bana haber verdiinizi de kendisine hissettirmeyi niz," dedim. Bu cahil ve zavall arkadam somadan zmir'de bulmutum. Yunan igal mntkasna gemek zere kalan arkadama bir mektup uzattm. Bu, Akhisar'da bulunan kardelerime yazl m bir mektuptu. Gne batyordu, ben de elli kiilik maiyetimle bir mehul yere doru bu ayrlk vadisinden ekildim. Yunan i gal mntkasna geenlerin byk kk rtbede 25 subayla 700 kadar kii olduunu tahmin ediyordum. Kardelerime yazdm mektup uydu:

Grdes'in batsnda son ayrl mntkasnda 20.1.1921 Akhisar'da Reit ve Tevfik Beylere, Yunanllarla akdettiiniz iltica protokol nefsime ar geldi inden dolay sizi takip edemeyeceim. Beni mazur grnz. Ku va-y Seyyare efrad ve subaylarn istedikleri herhangi bir tarafa gitmekte serbest braktm. Hepsini dattktan sonra ben de karar gahmla bir mehul yere doru yola kyor ve Allah'a snarak gidiyorum. Allah cmlenizin yardmcs olsun. Hastalm iin 131

merak etmeyiniz, kendimi iyice buluyorum. Kardeiniz Ethem Ayrl yerinden doruca Sndrg'ya dalara doru ekilmi tim. ki dman cephe mntkas aralarndan, Yrk kylerinden geerek on gn kadar vakit geirdik. Hastalm yine artm ve ar zularma engel tekil etmeye balamt. Sndrg'nn vahi, am l ve sarp dalarnda serseriyane geen bu gnler salm daha da bozmu, gittike daha fenalamaya balamtm. Hatt yle hale gelmitim ki, yaya olarak yrmek yle dursun, mide sanc s yznden hayvan zerinde bile duramyordum. Halbuki bulun duumuz dalk mevkide gerek Yunanllarn, gerek Kemalci kol larn takibinden kurtulabilmek iin bazen ok sarp yerlerden yrmek, tepeler zerinden amak gerekiyordu. Yanmda bulunan arkadalarm Bandrma ve Manyas havalisi halkndand. Buralar ise Yunan igal mntkas dahilinde kalmt. Arkadalarmdan bazlar, Yunanllarla bir arpmaya meydan vermeden gizlice bir gece yry ile Manyas kylerine geebilirsek, orada gizlen mek, dolaysyla dinlenmek mmkn olur, diyorlard. Hatt bir doktor bulup getirmek bile mmkn olur dncesindeydiler. Istrap karsnda bu teklifi kabul ettim, hayvan stnde zorla ma yry ile ve bin bir zorlukla Susurluk civarndan Yunan i gal arazisine, kendimizi hissettirmeden geebildik. Sabah ezan okunuyordu ki, Eski Manyas kyne girdik. Buras Susurluk'a saat mesafede ormanlk bir yerdir. smini imdi hatrlayamad m bir Trk aasnn evine de yine kyllere grnmeden yak latk. Biraz sonra ierde idik. Aa bizi gleryzle karlad, ve hasta halimi grnce hemen kendi ailesinin odasnda bir yatak ha zrlatt. Hastaln strab, gnlerin yorgunluu ile hemen uzan dm. Aa, Yunanllardan ve hele Yunan taraftar olan baz kimse lerden ok korkuyordu. Ve bize de korkulmas gerektiini sylyordu. Ben kendisine teminat verdim, dedim ki: "Bize sadakatin derecesinde bizden ve hayatndan emin olabi lirsin, bugnden itibaren ne sen, ne ky halkndan tek kii ky d na kamaz. Zaten k kyamet, zannederim ki kyl -iin dar kmaya da ihtiya ve zorunluluk yok." Aann yant yle oldu: "Ah beyim, biz senden canmz bile esirgemeyiz. Yunanllarn ruhu duymadan haftalarca sizi saklayabiliriz. Fakat evvelce senin 132

ipinden kurtulmu ve imdi Yunanllara jandarmalk eden baz alak kimseler var ki, ben ite onlarn sizi haber almasndan kor karm. Bunlar alabilirler de!" Kyl aasnn gzleri yaarmt, belli ki korkuyordu baz kimselerden!.. Nitekim benim de tandm baz isimler sralaya rak devam etti: "Bu adamlar ok insafszdrlar. Yunanllar kendilerine yz e virmilerdir. Seni evimde sakladm duyarlarsa ocam snd rrler. nallah abuk iyileir de kimse haber almadan buradan gidersiniz." Aann bu szleri beni ok etkiledi. Evinden bir an nce gitme mizi istiyordu. nk hayatndan korkuyordu. Bunda da haklyd. Kendisini teselli etmek gereini duydum: "Korkma aam, biz ok durucu insanlardan deiliz. Kynzde bu dediiniz alaklara katlmayan eski efelerinizden kimse yok mu?" "erkes smail Efe buradadr. Onlara katlmamtr: Namusu nu koruyabilen balca sayl efelerimizdendir. stersen haber ve reyim gelsin, grn." "Silahl mdr, mavzeri var mdr?" "Ne gezer beyim, Yunanllar kendilerine hizmet etmeyenlerde ne bak, ne ak braktlar m ki..." "imdi deil, akama getir, greyim." Arkadalarm kyn etrafna ve elverili yerlerine gzcler koydulard. lk gn bylece skunetle geti. Akam smail Efe geldi, grtk. Ben kendisini gyaben tanrdm. Genel Sava'n son senesi zarfnda bu yrede asayiin rndan kt bir sra da, Eski Manyasl erkes smail diye 20 kiilik etesiyle hret alm, jandarma blklerini bozmutu. imdi ise zerinde bir tr nak aks bile yoktu. "Ne o efe, mavzerin nerede?" diye sordum ve devam ettim: "Sizin kabadaylnz Trk jandarmalarna myd?" Zeki adam, ne demek istediimi anlamt, yle yantlad: "Yunanllardan mavzer deil, mitralyz bile almak mmkn. Fakat onlara alet olmak artyla. Ben ite bunu yapamyorum." Kendisinden bu kyde bizi ilgilendirecek hususlar hakknda gereken izahat aldm. Evvelce bu civarlarda Kuva-y Milliye ad na cezalandrmalarm srasnda dmanlklarn ektiim ve ken133

dilerini stanbul'a kaarak kurtarm olan baz kimseler imdi Yu nanllar sayesinde buralarda hkm sryorlard. Burada kalmz, kyllerle gizli kalmamt. nk nbeti lerimizi grmlerdi. Buna ramen kyden ayrlmadk. Birka gn vaktimizi burada geirdik. Hastalm ise gittike iddetleni yordu. Mevsim k, souk iddetli hkmn icra ediyordu. Kyde olan arkadalarm, bilhassa evket Bey, iki gnde bir kyl kya fetinde gvenilir adamlarn en yalan Yunan askeri merkezinin bulunduu Susurluk'a gnderiyor, Yunanllarn bize dair koku alp almadklarn soruturuyordu. Ev sahibiyle baz komular da bi zim kontrolmz altndaydlar. On gn kadar olmutu, bu mddet zarfnda habercilerimizin bize getirdikleri bilgi arzumuza uy gundu. Geri bu durum daha uzun sre devam edemedi. Durumun de itii grlyordu. Bir gn Susurluk'tan gelen bir habercimiz Yu nan merkezinden szan u haberi getirdi: "Kuva-y Seyyare komutan Ethem Bey'in Yunan igal ordusu bakomutanl ile dolayl olarak dzenledii iltica artlarn nef sine yediremeyerek, anlama zerine igal mntkasna geen kardeleri ile arkadalarna katlmamas, Yunan komutann, bakomutan Papulas hkmeti nazarnda sorumlu ve mahcup b rakmtr. Son alnan kesin bilgiye gre, Ethem Bey makineli t fekli yz kiilik bir mfreze ile igal mntkamza girmitir. Ba komutann Susurluk igal mntkas komutanna verdii emir Ethem hakknda ok uygun ve dostanedir. Kald ki, Ethem Bey'in vcuta hasta bulunduu anlalmaktadr. u hale gre, bu mev simde dalarda barnmas imkan olmayan Ethem ve maiyetinin bir kyde saklandklarndan phe edilemez. Kendisinin bulundu u yeri bilip Susurluk igal komutanlna haber vermeyenler olursa bunlar cezalandrlacak, bilgi verenler ise mkafatlandrlacaklardr. Bylece Ethem ve arkadalarna da yardm edilmi olunacaktr." Ayn habercimizi ertesi gn 10 lira mkafat vaadederek saat mesafedeki Susurluk merkezine gnderdik. Bu adam, Yunanllarn baz subaylarna az ok yaklaan, bundan baka da Yunanllar ile sk ilikisi bulunan baz yerli kimselerden dahi iyice bilgi alabi len bir kimse idi. Kaldmz evin sahibi aa, bize dair gelen bu haberden hem memnun oluyor, hem de korkuyordu. Gnderdiimiz adam akam st Susurluk'tan dnd, bize u 134

yeni haberleri getirdi: "Evvelce Kuva-y Seyyare efradndan olup Akhisar mntkas na silahlarn teslim edenlerden bazlar o gn zmir'den Bandrma'ya gelen trenle kylerine serbest braklm. Bunlar Yunanl lardan grdkleri iyi muamelelerden bahsetmiler. Ayn tren yolcular arasnda kardeim Tevfik Bey, yannda bir Yunan su bay olduu halde Bandrma'ya gemi." Bir baka habercimiz ise u bilgiyi getirmiti: "Bugn Manyas nahiye merkezi olan Tatar kyne bir Yunan mfrezesi gelmi. Bu mfrezenin komutan, yardmclar olan si lahl Trklere haber gnderip kye artm. Baz gizli talimat vermi." Habercimiz, gizli talimat renememiti. Ancak, Yunan ko mutanndan talimat alm bulunan birka kiiden szan bilgilere kendi tahminlerini de ekleyerek syle diyordu: "Yunan komutan bunlara efradnz ayr ayr dolatrmaya caksnz. Bunlar Tatar ky nahiye merkezine toplamanz daha uy gun olacaktr. yle, dnyorum," demi. Anzavur kuvvetleri artklarndan olup Bandrma ve civarn, Yunanllar igal ettikten sonra katklar stanbul'dan dnerek Yu nan hizmetine giren bu kimseler arasnda benim ve maiyetimin amansz hasmlar vard. Manyas nahiye merkezi ise, sakland mz kye iki saat mesafede bulunuyordu. Bu haberler zerine ma kul dnen evket Bey'le dier bir arkadam gece odama davet ettim. Gelen haberlerden benim kadar onlarn da bilgisi vard. Maksadm zel durumumuzu grmekti. Geldiler, kendilerine ar kadalarmzn morallerini sordum, fikirleri nedir, dedim. Ks men ikayetle unlar sylediler: "Hastalnz, rahatszlnz arkadalar zerinde fena tesir yapyor. Aka yle diyorlar: Ethem Bey geici olarak Yunanl larla anlamak yolunu aramaldr. Kendisi esasl bir tedaviye muhta! Bylelikle hastalktan da kurtulur... Yunanllar fazla kukulandrmazsa bizlere bugnk durumumuzdan daha elverili bir frsat zemini bulur, yine toplanrz. Bugn Susurluk'tan gelen son haber, arkadalar daha ok mide drd. leri srdkleri arzuyu kuvvetlendirdi. Yunanllara iltica eden arkadalarmz iyi muamele gryorlarm. Serbest braklmlarm gibi birbirleri ni teselli ediyorlar." Bu szleri dinledikten sonra iki arkadama: 135

"Peki, siz ne fikirdesiniz?" diye sordum. "Biz emrinize amadeyiz, maiyetimizi de ister istemez bizimle lme srkleyebiliriz. Lakin bu mhim noktada soukkanllkla kararnz veriniz." Buraya kadar bu iki arkada birbirlerini destekleyerek bu sz leri sylemitiler. smini vermediim arkada susmutu. evket Bey devam etti: "Biz u halde nasl olsa Yunanllarn ve onlarn yardmcs olan adi komularmzn, bugn deilse yarn mutlaka saldrlar na urayacaz. Bizim iin lm, lmdr. Bunun da nemi yok. Fakat bizden ok bu ev sahibi biarenin ve bu kyllerin bana gelecak musibet ve felaketleri dnyorum.. Bu ky aas eski bir baba dostum ve komumdur. Bu durum karsnda hem bana ve hem de size vicdanen dnmek, soukkanllkla karar vermek la zm. " evket Bey'in szleri bitince dnceye daldm, evet, evet! Si yasi hasmlarma kar bana birok eyler kaybettiren vicdan kayd, yine son ve en gvendiim arkadamla, son hayat mesele sini grrken, yine ortaya srlmt. Acaba bu vicdani dn ce beni erefli bir lmden de mi mahrum edecekti? Ben bu soru lar kendi kendime mrldandm. Fakat evket Bey'e olumlu veya olumsuz bir yant vermek lazmd. Dedim ki: "evket Bey, ben size daha nce fikrimi sylemitim. Yarn biz leri de tutsak durumuna soktuktan sonra Yunanllar, hepimize hakaret cephesini evireceklerdir. Hayatmza kasdetmek ihtimal leri de vardr. Zira Yunanllarn siyasetine ve kudretine dayanan silahl yerli hasmlarmzn trl nedenler ortaya atarak bizlerden kallee intikam alacaklarn neden hatrlamyorsunuz. Son pi manlk fayda etmez." evket Bey buna da u yant verdi. "Canm, Napolyon da fitne ve fesat iinde kald, baka are bulamad. Karsndaki dmanlarna teslim oldu. Tutsak ve sr gnde ld. Ne yapalm bize yz eviren talihe!" Evet, sonu olarak evket Bey'in ifadesi tamamyla anlatyordu ki, felaketzede bu son mfreze, srarma ve arzuma kar isyankar bir tutum almt. Efrat zerinde evket Bey'in etkisi olduka g lyd. evket Bey cidden fedakar ve asildi. Fakat imdi biraz de iti. Ben bu zatn izzet-i nefsine, mert yaradlna kar son bir deneme olarak insafszca bir hitapta bulundum: 136

"evket, gryorum ki, size aile hasreti galebe ald, yahut vehimlendiniz. Mamafih teklifleriniz zerinde bu gece dneyim, siz de dnnz, karar ertesi sabah erkenden veriniz. Bununla be raber bu gece baskna uramamz olaslna kar gerekli nle mi almay ihmal etmeyiniz." evket ayaa kalkt, bu szlerimden etkilendii anlalyordu. Odadan kmadan nce yle konutu: "Msterih ol, yle bir baskn karsnda sizi brakmayz. Bu rasn kana boyamadan miskin miskin lmeyiz." ki arkada beraberce kp gittiler. evket Bey'in arkada bi raz sonra tek bana dnp geldi, zaten geceleri yanmda yatyordu, tekrar grtm. Arkadalarmdan aldm izlenim zerine sabaha kadar dndm ve kararm tesbit ettim. Zaten bu karar verinceye kadar da afak atmt. Arkadam uyandrdm, ky etrafndaki nbetileri tetkike gnderdim. Gne doduktan sonra evket Bey'le beraber gelme lerini syledim. smini aklamay sakncal grdm bu arkada m, kaytsz ve artsz bana balln koruyordu. Gne do duktan sonra evket Bey'le beraber geldiler, ev sahibini de arttm, kendilerine kararn bildirdim. Onaylarn aldktan sonra ev sahibi aaya hitap ettim:

Yunanllara

Teslim

Oluyoruz.

"Aam, imdi atma biner, Susurluk'a gider, Yunan komutann bizzat grr, ve ona tercman vastasyla dersin ki: Birka gn nce anszn geceleyin evime silahl maiyetiyle gelen Ethem Bey hakknda imdiye kadar haber ulatrmak olanan bulamamtm. nk beni ve ky sk bir kontrol altna almlard. stelik ailemi ve ocuklarm ldrmekle tehdit ediyorlard. Bu sabah her nedense beni ard, git, Yunan komutanna haber ver, ister lerse lmeye ve ldrmeye gelsinler, veya onlar, asmaya gelsin ler. ayet anlama yolunu tercih ederlerse bir, nihayet iki temsilci gndersinler. Bulunduumuz ky mntkasna silahl resmi veya gayri resmi bir mfreze ve askeri birlik girerse silahla karla mak kararndayz." Aaya bu szlerimi tekrar ettirdim ve ek olarak dedim ki:

137

"Aa, sen bu sylediklerimi aynen yerine getirmekle sorumlu luktan kurtulacaksn. Biz de ansa ve zorunluluklara tabi olaca z. abuk git, sylediklerimi Yunan komutanna eksiksiz syle!" Zavall ky aas bu szlerimi sevinle karlad. Grevi seve seve yapacam syleyerek ayrld, yola kt. evket Bey ise, b yk bir vicdan borcunu demeyi baaran bir insan sevinci iin deydi. Aa gittikten sonra, evket Bey'le bundan sonra tutacamz yolu yle kararlatrdk: Eer Yunanllar anlama tarafn tutarlarsa, ileri sreceim is tekler arasnda bu son arkadalarma silah, yani mavzer tamak imtiyazn temin etmek suretiyle bunlar silahl dman komula rna kar zillet iinde gezmek ve kar gibi ldrmek tehlikesin den kurtarmak olacakt. Ben byle dndme gre, bu arka dalara den grev, elbette ki u hal karsnda erefli son grev, alaka lmek deil, yarn iin olabilecek bir olaya kar yiite lmek iin mcadeleye hazr olmaktr. Herhalde be alt saate kadar sonu kendisini gsterir. Ben de Beylerle birlikte bir saat sonra kale stne gelirim. Efrat yemeklerim yesin, acele ola rak kale harabesinde toplansnlar. Zira bugn, yaadmz mca dele hayatmzn en son tehlikeli ve ac gndr. evket Bey emrimi yerine getirmek zere odadan kt. Bir bu uk saat sonra dier arkadalarmla birlikte yatamdan kalktm, krkm giydim, iskelet haline gelmi, takatsiz ve huzursuzdum. Ayakta lmeye mahkum bedbahtlardan beter, shhatszlk gibi maddiyatma eklenen dier aclarmla birlikte sendeleyerek, kale harabesinde toplanm arkadalarmn arasna kartm. Hepsi znt iinde beni karladlar. Daha nce, evket Bey'le ilettiim nerilere ek olarak unlar syledim: "Yunanllar u perian halimizi eer tanmyla renmilerse bizlere kar saldrgan bir tutum almalar ok mmkndr. Yahut nce dostane davranrlar da silahlar aldktan sonra belki her tr l hakarette bulunurlar. Bizim iin daha ok son olasl dikkate alarak lme, fakat erefle lmeye hazr bulunmalyz." Eski Manyas'n bu harabesi, kyn pek yaknndayd. Esasen bu kye Eski Manyas ismi verilmesine de ite bir burcu kalm olan bu kalenin harapll neden olmutu. Yanmzda bulunan sehpal mitralyz evket Bey kale burcunun bir noktasna ate etmeye hazr vaziyette yerletirmiti. Bunu grnce memnun ol138

dum. Hasta gnlm yine bir sergzet iinde yaral bir ku gibi rpmyordu. Evet, perian, fakat namuslu geen hayatma, gen liime ahane bir vakackla son vermek eilimine kar kalbimde dayanlmaz bir yenilgi hissediyordum. Burada hasta ve mecalsiz beklerken unlar dnyordum: Genel Sava'n sonucu olarak en ar artlarla Mondros Ate kesini kabul ettirmesine ramen, galip devletler atekes hkm lerini bozmaya balaynca, Osmanl Devleti ve halk adna zgr lk ve bamszl korumak amacyla zmir'de kumlan gizli cemiyetin kararyla ben ilk isyan bayran tam iki buuk yl nce amtm. Ve imdiki mfrezeme yakn bir maiyetle halk nce fikren hazrlamaya buralarda balamtm. Aradan ok zaman geti. zmir'in Yunanllar tarafndan igali zerine milleti, zmir'e doru sevk ve tahrik ile igalci orduya kar vatan savunmaya giderken yine bu kyden gemitim. O zamandan beri bin trl zorluklarla ve engellerle, genel kur tuluu salayacak o hakl davamz baaryla sona erdirmek zere bulunduum bir srada, manen ve maddeten perian bir halde yi ne bu muhite dm bulunuyordum. Evet, talih ile ihanet el ele verince neye muktedir olmazlard. Ben gryordum ki, mcadele mddetimin son aylar zarfnda dava ve vatan arkadalarm diye yllardan beri btn varlmla koruduum baz siyasi rakiplerimin amansz husumetine maruz kalm bulunuyordum. Uursuz hastalm da bunun zerine bin miti. Bilemiyordum, talih bana niye ksmt? Neden yz evir miti? Evet, elemli, anlatlmas mmkn olmayan strapl bu hal ve sonu, d dmana yenilgi gibi bir sonun ac semerelerinden ol sayd, bir insan olmak sfatyla ne yapalm, biz vicdani ve vatani grevimizi yaptk, talih yar olmad der, teselli bulmaya alr dm. Ama u perian halimiz hi de yle bir sonun sonucu deil di. Buna ramen, yani bu halde iken bile bir yan beni teselli edi yordu. u son devreye gelinceye kadar az hatalarla devam eden sami mi ibirlii sonucunda vatan ve millet artk dman ayandan kurtulmu ve temizlenmi addolunabilirdi, ama bundan sonra ne olacakt? Ne fayda? Ben imdi u kk mfrezemle zayf, takat siz kiisel zgrlm koruyarak lmek iin u kale harabesine ekilmi oturmu, beklenmedik eyleri bekliyor, dnyor139

dum. Bir Osmanl padiahnn saln deeri hakknda bir beyitini hatrlamak istiyordum. Bana btn bu felaketleri hazrlayan o uursuz hastalm deil midir? Halk iinde yok muteber bir nesne devlet gibi olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi Bugn sabahtan beri kar frtnas iddetlenmiti. Beyaz rt her taraf oktan rtmt. Bu rt gittike ykseliyordu. Sanki burada bu gaddar doann bize ve samimiyetimize bir mkafaty d. Hibir tarafta vefa yz grmeyen ve bu harabe zerinde birer kuytu yerlere toplanm bulunan bahtsz maiyetimin son ruhi hal lerine nfuz edebilmek iin kendilerini tetkike koyuldum. Birer frsatla kabiliyetlerini yokladm. Evet bir oldu bitti ile bunlar iste diim gibi bir sona srkleyebilirdim. Bunu mmkn gryor dum. u artla ki, zerimize dmanca gelir, yahut anlamay bozarlarsa!.. Bunun da ekli nasl olacakt? Yani benim kalbi temennilerime gre mi, yoksa arkadalarmn eilimlerine boyun eerek mi? Bu cihetler de henz mehul ve karanlkt. Bu belirsizlikten doan zntm o dereceye varmt ki, bu bekleme devri ayet bir gn daha devam edecek olursa, dayanmak benim iin manen ve mad deten mmkn deildi. Bu durumda hislerine taze gda bulama yan bir insan, dava sahibi bir adam iin yarna, zellikle dma nn insanln bekler ekilde geen saatler kadar zc ve zor bir hal dnebilir mi? Evet, ben kendi kendime bam avularmn iine alm dnyor, mehullerden yant bekliyordum. Byk bir strap iindeydim. Susurluk'a zel olarak gnderdiimiz ky aasnn imdiye kadar dnp gelmesi lazmd. Olumlu veya olumsuz bir yant getirmesi gerekiyordu. Acaba niin gecikmiti? Ben bu gecikmeyi baz dakikalar, kalbi temennilerime uygun hayrl bir iaret kabul ediyordum. Tam bu srada drbnle etraf gzetleyen arkadalarmdan biri, Susurluk istikametinden bize doru bir atlnn geldiini haber verdi. Ben de drbnmle baka rak gelenin kim olduunu tanmaya alyordum. Nihayet atl yaklat, bu, bizim ky aas idi. Sratle geliyordu. Kye girmek zereyken ben evket Bey'le birlikte kaleden kendisine doru y rdk. Yaklanca yznn gldn grdk, temaslarn yle 140

anlatt: Kendisiyle beraber, Yunan svari kaymakam yannda otuz k a dar svari bulunduu halde yakn bir kye gelmi. Ben grme yeri olarak nereyi uygun bulursam oraya gelecekmi. Yunan kay makam ile birlikte bir de tercman gelmi. Yunanllar bizimle an lamay ok istiyorlarm. Aa szne devam ederek dedi ki: "Zaten sizin bu kyde kaldnz Yunanllar dn kesin olarak tesbit etmiler. Bandrma'da bulunan kardeiniz Tevfik Bey'e telg raf ekmiler, acele Susurluk'a gelmesini istemiler." Kaldmz bu kyn yaknndaki bir Yrk kyn grme yeri olarak tayin ettim. Aa tekrar ana binerek gitti. O giderken, ben de kyn etrafn gzaltnda bulundurmak amacyla kyl k yafetinde iki kiiyi derhal oraya gnderdim. Ky aas bir saat sonra yannda Ermeni tercman olduu halde dnd, bundan nce de kye gnderdiimiz iki adammz gelmi, otuz Yunan svarisi nin kye girdiklerini civarda baka bir askeri hareket grmedikle rini bildirmilerdi. Ermeni tercman ve maiyetimle birlikte Yrk kyne gittik. Evinde kaldm ky aas artk endiesiz kynde kalmt. Ar kadalarmn bir ksmn ky dnda braktm. Bunlar Yunan kaymakam ile grmemin sonucuna gre davranacaklard. Kar ma gelen Aleksandre isminde bir Yunan kaymakam idi. El s ktktan sonra, tercman araclyla dedim ki: "Kaymakam efendi, benim artlarm ve isteklerimi dinlemeye, olumlu veya olumsuz yant vermeye yetkili misiniz?" Kaymakam bunun zerine ask antasndan bir telgrafla baz evrak kard, bana gsterdi, sonra yle devam etti: "Her makul arzu ve isteinizi kabule yetkiliyim. Ve bu yetkimle hem hkmetime, hem de sizin gibi mert yaradll bir komutana ve perian bulunan felaketzede maiyetinize hizmet etmekle iftihar ederim. Eer bu arzuma muvaffak olursam kendimi bahtiyar adde derim." Kendisine yantm u oldu: "1. Sizin zannettiiniz kadar manen perian olmayan u kk maiyetimi, en yetkili bir memurunuzun imzas altndaki vesikalar tayarak mavzerleriyle birlikte kendi i ve gleri ile megul ol mak zere terhis etmeniz birinci artmdr.

141

2. nce ve sonra Kuva-y Seyyare'ye ve bana mnasebetlerin den dolay igal mntkanzda herhangi bir siyasi nedenle muha keme altna alnm bulunanlarn kaytsz ve artsz gemiten sorumlu tutulmamak zere serbest braklmalar.. Ve bundan ba ka da yine benimle ilikisi olan ve size esir den efrat ve subayla rn dahi kefaletim altnda serbest braklmalarn isterim. 3. Ben hastaym, esasl bir tedaviye muhtacm. Sizinle zmir'e indikten sonra zorunluluk hissedersem, tedavi edilmek zere, Av rupa'nn herhangi bir tarafna gitmek istersem beni serbest brak mak son istirhamm cmlesindendir." Yunan kaymakam buna karlk unlar syledi: "Btn isteklerinizi kabul ediyorum, yetkime dayanarak sz ve riyorum. Yalnz arkadalarnzn mavzerlerini tayarak brakl mas, igal mntkamzda fena bir rnek olur. Bu, asayiin bozul masna neden tekil eder. Bununla beraber, arkadalarnza kar ynelebilecek herhangi bir tecavze meydan vermemek, onlarn hak ve ereflerini korumak, grevimizdir. u kadar ki tabanca ve kamalarn tayabilirler." Bu sz karsnda ksa bir dnmeden sonra dedim ki: "Buna kar igal mntkanzda silahlandrdnz siyasi ve ahsi hasmlarmz da mavzer tamaktan menetmelisiniz. Yoksa anlamamza imkan yoktur." Szlerim kaymakam da benim gibi dndrd. Sonra u ya nt verdi: "Bu teklifinize de peki! nk sizi hakl buluyorum. Bu nedenle ya arkadalarnzn mavzerleriyle gezmelerine izin veririz, yahut dierlerini silahtan tecrit ederiz." Ben tercmanla konuurken, baz arkadalarm ky dndaki lerin yanlarna gidip geliyorlard, grmelerin sonuna doru ise ky dnda braktklarmn kye girdiklerini grm, hatt Yu nan svarileri ile at pat konutuklarn da duyuyordum. Aralarn da, "Biz sizi filan savata yle bozmutuk, siz bizi falan yerde yle evirmek istemitiniz," gibi safa ve cahilce konutuklar oluyordu. Evet, bizim tarafta da sz ayaa dmt. Artk yapa cak bir ey kalmamt. Yunanllara teslim olmutuk.

142

zmir'e

Gtrlyoruz.

Hep birlikte Susurluk'a indik. Bir gece ordada kaldk. Arkada larm silahlan ile birlikte kylerine braktlar. Doal olarak siyasi hasmlarmz sihahsz brakmak ilerine gelmemiti. Bu ac ola yn tarihi 1921 ubatnn sonlar idi. Susurluk'a gelen kardeim Tevfik Bey, kaymakam Aleksandre, dieri Tevfik Bey'in refakati ne memur temen Yorgiyadis, evket Bey, ben ve daha birka ar kadam trene binerek zmir'e hareket ettik. imendifer hatt zerindeki istasyonlarda durduka, buralarda ki Yunan askerleriyle kark yerli Rum ve Mslmanlardan m rekkep bir topluluk bize bakyor, kimi nefretini ve hakaretini, kimi sevincini gsteriyordu. Bizi seyredenler arasnda mahzun ve z gn duranlar da vard. Bunlar grmemeye gayret ediyor, hatt baz istasyonlarda kompartmandan kmyordum. Krkaa istasyonunda kalabalk, kompartmann etrafna t, tren durunca kap ald, ieriye kolunda baavu iare ti bulunan ve sonradan Ayvalkl olduunu rendiim birisi gire rek bana Trke ve Rumca kfrler etmeye balad. Arada srada etrafna gz atyor, neden benim bu hareketime katlmyorsunuz, demek istiyordu. Yanmda bulunan Aleksandre ile Yorgiyadis, herhalde hayretlerinden olacak, seslerini karmyorlard. Bu a vuun etrafnda Yunan askerleri gittike oalyor, kfrler fazlalayordu. Galiba benim de elim tabancama gitmiti. Aleksandre ile Yorgiyadis derhal ayaa kalktlar, avua doru yrdler. Bu srada grltye yetien Yunan inzibatna bu avuu yaka lattrdlar. avuun silah gzmn nnde alnd, kendisi kara kola gtrld. te bu eit olaylarla karlaarak zmir'e vardk. Trenden in dirilince otomobille doruca Papulas'a gtrldm. Papulas bana teselli verici szler syliyerek dedi ki: "Ben de senin gibi vatan ve milletimizin zgrlne tecavz eden Fransz askerleriyle Genel Sava yllarnda Atina sokakla rnda arpm bir askerim. Kader, hadisat her arzuya galebe alar, seni itina ile tedavi ettirmek medeni grevimdir. Askeri has tanelerimizde uzman doktorlar bulunmakla beraber, ben sizin Hol landa hastanesinde tedavi edilmenizi daha uygun buldum. Ona g re emir verdim. Btn masraflar bize aittir. Birka gn istirahattan sonra yaverimle esirler garnizonuna gider, esirlerin 143

iinden size ve kuvvetinize mnasebetini isbat edecek efrad ve su baylar ayrarak serbest braktrrsnz. Size kar ufak tefek vaadlerimizi de yerine getirmek isteriz." Papulas'n yanndan ktm, doruca zmir'de ikinci kordonda Hollanda Hastanesine gtrldm ve tedavi altna girdim. Burada doktorlar bana iyi bakyorlard. Bir ay kadar kaldktan sonra, Ka rasu isminde bir Yunan "subay ve yanma verilen, daha dorusu gzetimime memur topu temeni Yorgiyadis ile esirler karargah na gtrldm. Yorgiyadis Alaehirli imi. Trke'yi ok iyi ko nuuyordu. Esirler karargahn gezdim. Kuva-y Seyyare'ye ve daha nceleri bana bal birliklere ili kilerini bildiren 110 kadar efrad ve subay ahsen tanmadm halde serbest braktlar. Buradan dnte yine hastaneye giderek yattm. Vcuta zayf olmakla beraber Pazar ve Cuma gnleri arasnda kordan boyuna kmama ve hava almama izin veriyorlard. Yorgi yadis tercmanlk grevini de gryor, beni bir an yalnz brak mak istemiyordu. Bir gn neden beni yalnz brakmadnn nede nini aklamak gereini duymu olacak ki yle dedi: "Sizinle daima bulundurulmaklmn nedeni belki hakarete urarsnz diyedir." Gerekte bize kar nefret yerli Rumlarla Yunan askerleri ara snda oktu. Bunun takn eserlerini de gryordum. ltica eden arkadalarma baz yerlerde laf atyorlar, hakaret ediyorlard. Baz akamlar ktm zaman oturduum gazinoda bulunduumu g ren Rumlar ve Yunan askerleri hemen etrafmda toplanrlar, ile rinden yle diyenler olurdu: "Yunan kan ierek zehirlenmi bu canavara acnr m? Ah vire, Venizelos iktidarda olsayd, bu canavar biz derhal paralar dk!" Bir sabah Yorgiyadis erkenden hastaneye geldi, elime bir mek tup tututurdu. Mektubun zeri Trke olarak bana yazlmt. Antalya postanesinden verildii zerindeki damgadan anlalyor du. Ancak zarf alp tekrar kapanmt. Hatrmda kaldna gre iinde yle diyordu: "Birinci adma ait rolnz baaryla yerine getirdiniz. Bun dan sonraki en mhim olan vatan grevinizi de ayn beceriyle uy gulayacanza dair buradaki arkadalarda kanaat tamdr. Ra hatszlnza zldk. Tarafnzdan gnderilen sekiz kii 144

talimatnzla ve salimen buraya geldiler. Doruca Ankara'ya ha reket ettikleri arz olunur." mza kark ve okunmayacak haldeydi. Parantez iine aln m 2 rakam vard. Mektubu okuduktan sonra yatamn yannda oturan Yorgiyadis'e uzattm. Mektubu okurken beni dikkatle sz dn farketmitim. "Bu mektubu size kim verdi?" Biraz kekeledikten sonra: "Genelkurmay kaleminden verdiler. Baz mektuplar usulen ora ya urar da." "u halde oku, bana geri ver. Ben bunu bir fesat belgesi olarak saklamak isterim." Yorgiyadis mektubu okuduktan sonra dedi ki: "zin veriniz de Genelkurmaya gstereyim, yine size geri getiri rim. " Kabul ettim. Cebine koyup gtrd. Fakat bu mektup bana iade edilmedi. Bundan birka gn sonra Yorgiyadis'in yardmyla Avrupa'nn herhangi bir tarafna gidebilmek iin bakomutan Papulas'tan ba na verdii szn yerine getirilmesini istedim. nk yarn ve br gnn sonu gelmiyordu. Yattm bu ecnebi hastanenin doktorlar mide rahatszlnm sratle gemeyeceini bana hissettirmiler di. Bunun zerine, tavsiyelerine itina gstermek artyla ikinci kordonda bir pansiyona ktm. Burann kirasn kendim veriyor dum. Buraya geince Yunanllarn zerimdeki gzetimi birdenbi re iddetlendi. Fakat yine asl sorumlu Yorgiyadis idi. Kendisine iyice almtm. Kendisi benimle bulunmas yznden cephe ha yatndan kurtulmutu. Bundan dolay da pek seviniyordu. zmir'e geldiimden beri tesadf ettiim Yunan subaylarnn morallerini krk, yani mcadele ve savatan bkm buluyordum. Bundan baka, ordu arasnda parti kavgalar pek mzminlemi bulunuyordu. Venizelos'un dmesinden sonra iktidara gelen Kral Konstantin hkmetinin de aleyhinde memnunsuzluk garip bir e kilde yaylyordu. Bu hkmet deiikliinden sonra, ki biz Yu nan ordusuyla sava halinde bulunuyorduk. Dman vaziyetinde o zaman Yunan ordusunun kokmaya yz tuttuuna dair olan tah minleri ve aldmz haberleri imdi mlteci ve yar esir sfatyla da olsa aynen gryordum.

145

Tahkikat ve istihbaratma gre bakomutan Papulas ve maiyeti hari, Anadolu'ya km bulunan Yunan ordusu btnyle a, aciz ve emeklilerin ellerine teslim edilmiti. gal blgesindeki si yasi temsilcileri arasnda ise yolsuzluklar pek alm yrmt. Btn Yunan kurmaynn s u b a y l a r n n gzleri memleketlerinde, elleri ve fikirleri gider ayak menfaat teminindeydi Ben zmir'de pek serbest bulunmamakla beraber, zmir'de ve dier yerlerde bulunan mlteci Kuva-y Seyyare mensuplar vas tasyla yava yava gerek igal mntkasnda, gerek zmir'de ce reyan eden ha hallerden olduka haberdardm. Ayn zamanda Rum ve Trklerden eski dostlarmla da temasa balamtm. Yerli Rumlar arasnda makul dnenler Trk ordusunu aramaya balamlar d. Konuma srasnda Avrupallar Yunanllar Yunanllar da bizleri felakete srklediler," diyorlard Bir gn sabk Kuva-y Seyyare kurmay bakan Halil Bey pan siyonuma geldi. yi bir tasadf eseri olarak Yorgiyadis de hasta anasn Alaehir e ziyarete gitmiti. Onun yerine vekaleten beni kontrol altnda bulundurmaya memur edilen general Papulas'n ya veri, birka gn nce pansiyonun bir baka odasna tanmt. Fakat o saatte o da dairesine gitmiti. Halil Bey bunu frsat bilerek bana ald: "Ben stanbul'da mareal Ahmet zzet Paa ve Ankara'da Kl Ali Beyle iliki kurdum. Bir yolunu bulup dnmeye karar verdim. Buna ne dersiniz?" Bu beklenmedik bir soruydu, yle yantladm: "Onlar gvence verse bile nasl emin olup da gidebilirsin?" Halil Bey gitmeye kararl gibiydi, szlerine devam etti: "Szleriniz doru. Fakat belki nedamet etmilerdir. Ve belki de telafi cihetim dnrler. Aldm mektuplarda kuvvetli gvence var. Yalnz buradan savumann aresi?" Kendisine dedim ki: "u halde kararn kesin. Bununla beraber daha biraz dn. sizin gitmenize ve buradan kamanza kalacak olursa, bunu o ka dar mkl grmem. Eer bir zorlukla karlarsan bana haber veriniz Limana urayan ve stanbul'a giden vapurlardan birine kimse haberdar olmadan sizi bindirilirim Sana sunu da imdi den ihtar ederim ki, stanbul'a vardn zaman, orada bulacan dostlarn vastasyla Ankara Hkmeti'nin ileri gelenlerinden kuv vetli gvence almaya bak! 146

Halil Bey adeta gelecekteki sonunu grm gibi: "ok teekkr ederim. Gerekmezse sizi bir daha gremem, pelim. Allah yardmcn olsun!" diyerek sarld, ptk. Ve pansiyondan kp gitti. Birka gn sonra zmir'den uzaklat haberi yayld. Hatt benimle konutuundan haberleri olmayan subay arkadalar da bana gelerek katm bildirdiler. Aradan ne kadar zaman getiini bilmiyorum, Ankara'da idam edildii habe rini aldk. Buna dair daha somalar u bilgiyi edinmitim: Halil Bey, Ankara'ya varnca birka gn serbest birikilmi, sonra benim aleyhimde ifade vermeye davet edilmi. Yunanllarla ibirlii ettiim ve Kuva-y Seyyare'yi Yunanllarn hizmetine verdiim yollu syletilmek istenmi. Fakat byle konumay red dedince kendisinin durumu pheli grnp tutuklanm. Yargla np idam edilmi. Halil Bey'in zmir'den kamas zerine Yunanllar benden da ha ok vehme kaplmlard. Kuva-y Seyyare subaylaryla efrada, hatt i gleriyle ura anlara kar da Yunanllarn davran deimi, gittike artan bask politikas alm yrmt. te bir vaka: Ahmetli nahiyesine bal Urganl jandarma karakoluna arka-, dalarmdan Arap Mehmet adnda birisi bir bahane ile arlp 24 saat dvlm. kence iinde ldrlm. Soma da cesedi kara kol civarnda bir yere gmlm. Bunun zerine zmir'deki Yu nan olaanst komiserlii ile bakomutanlk kurmay bakanl na ikayette bulundum. Olayn ayrntlarm anlattm ve tanklar gsterdim. Protokol artlarna uyulmasn ve adalet istedim. Fakat bir icraat grmedim. Hatt bu cinayeti ilemi olan karakol men suplar bile deitirilmedi. Evet, vefa yz grmeyen mlteci ar kadalarmn korktuklar balarna gelmeye balad. ok mtees sirdim. Bundan sonra Yunan igal mntkasnda bulunan kendilerine gvenilir arkadalara haber salarak, "Hayatnza bir tecavz olabileceini gz nnden uzak bulundurmaynz, uyank olunuz, eliniz ayanz tutarken ikence iinde lmeye raz olma ynz, icabnda silah olmayan veya tedarik edemeyen baltasn al sn, dalara ekilsin. Bu hal tabiatyla geicidir" demitim. Bir mddet sonra tekrar tedavi iin Avrupa'ya seyahate mecbur olduum hakknda Yunan genelkurmayna bavurdum. Verdii sz dolaysyla kolaylk gstermesini general Papulas'dan zel 147

olarak istirham ettim. Bu esnada bir gn genelkurmaydan bir zat geldi. Trke yazlm bir tomar kad masamn zerine brakt. Kendisi az Trke biliyordu. "Bunlar nedir?" diye sordum. "Trke bildiriler! Basit ve ksadr. Sizin imzanz altnda uak larmzla baz Trk cephelerine ve askeri mevkilerine attrmak iin genelkurmay bakanmz ve bakomutann emriyle hazrlan mtr. " Bu bildirilerden birini alp okudum. Ksaca yleydi: "Ey Trk ordusu subay efendileri! Yunanllar ellerine den ve kendilerine teslim olan Trk esirlerine ok iyi bakyorlar. Vatan iin niyetleri temiz olmad aikar olan Ankara meru hkmeti nin er aleti olmamak vatan vazifesi ve insanlk iardr." Rum ivesiyle kark bozuk Trkeli bu bildirileri imzalat mak zere getiren zata dedim ki: "Bunlardan ne fayda hasl olacan sanyorsunuz? Ben bu gnlerde yine midemden fazlaca rahatszm. Birka gne kadar shhatim izin verirse ve buna kesin gerek grlyorsa, imza eder, Yorgiyadis efendi ile gnderirim." Bu szlerim zerine gitti, gn sonra Yorgiyadis bana u ha beri getirdi: "Genelkurmayn Trke yazdrp size gnderdii bildirileri im za etmenizi ben sizin ve arkadalarnzn selameti iin uygun bu luyorum. Esasen bunlar, Trk subaylar zerinde yapaca tesir den ziyade sizin selametinizi dnerek ve buna gerek grerek general Papulas'n hazrlattn anladm. Ankara'nn aleyhinizdeki phe ekici propagandalar gerek Yunan ordusu subaylar, gerek kamuoyu zerinde fena tesirler yaratmaktadr. Bu nedenle Papulas ve onun kadar merte dnen baz genelkurmay subay lar, bununla aleyhinizdeki kt dnceleri gidermeye muvaffak olacaklar kanaatndadrlar." Ben, bu dncelerin doru olduuna kanaat getirmitim. Bu nunla beraber hastalm bahane ederek imzalamaktan kandm. Ve bylece birka gn daha geirdim. Bu geciktirme srasnda da srekli dnyordum. Ve bir trl karar veremiyordum. Fakat gn sonra, bir bakas geldi, ayn fikirleri belirtiyor ve bunlar im za etmem konusunda srarda bulunuyordu: Anlalyordu ki genel; kurmayn basks daha da artacakt, hibir kar yol bulamyor dum. Bildiriler masamn zerinde imzalanmak iin duruyordu, ve 148

cinayetvari bir kararla bunlardan 80-100 kadarn imzaladm, ve getiren adam ald, gitti. Dnyordum, eer bunlar imzalamasydm, benden ziyade kimbilir arkadalarma ne ikenceler yapa caklard. Bu suretle hi olmazsa kinlerini hafifletmi olacaktm. Birka gn sonra bakomutanlk kurmay bakanlndan yz ba Karasu pansiyonuma geldi, bir zarf brakt, iinde 5-6 bin drahmi bulunuyordu. Nezaketle dedi ki: "General Papulas, sizin hastalnzn kesin tedavisi iin Ati na'ya gitmenize gerek grd. Ve bunu uygun buldu. Bu para Ati na'ya yol paranzdr. Arzu ederseniz yaveriniz Sami Bey'i ve daha bir iki arkadanz da beraberinize alabilirsiniz. Atina'da ok uz man doktorlar bulacaksnz. Hkmet size hizmette bulunacak, yardm edecektir. Eer gerekirse oradan Avrupa'ya gnderilecek siniz, Yorgiyadis yine emrinizde olacak, size Atina'da lazm gelen rehberlik ve yardmda bulunacaktr." Bu szleri bana Yorgiyadis tercme ediyordu. Artk Yorgiya dis ile senli benli, sk fk dost olmutuk. Bana muhtelif partilerin yayn organlar olan Yunan gazetelerini okurdu. u srada Kral Konstantin ve hkmetinin Anadolu'daki igali devam ettirmeye ve hatt son bir taamz denemesine karar verdii yerli Rum evre lerinde sevinle sylenmeye balanmt. Yunanistan'dan yeni ba z birliklerin geldiini iitmitim. Atina'ya hareket edeceimiz iin hazrlk grmekle megul olan Yorgiyadis, genel karargahtan dnd bir gn, general Pa pulas ile karargahnn Bursa'ya hareket etmek zere bulunduklar n, bu nedenle bana ait evrakn tamamlanmadn syledi ve ken disine has bir tebessmle: "Papulas, nn'ne doru bir keif taarruzu yapacak galiba!" dedi. "Onlar ne yaparlarsa yapsnlar, biz madem ki yolcuyuz, ne va kit hareket edeceimizi tayin edin ki, meraktan kurtulaym" yant n verdim. Yorgiyadis muamelenin ertesi gn tamamlanabileceini syle diyse de o gn gidip geldi. Papulasin Bursa'ya gittii haberini ge tirdi. Byle on gn kadar bekledik ve tabii ok canm sklyordu. Birka gn sonra Yunanllarn Bursa'dan nn'ne doru taar ruza getiklerim gazetelerde okudum. On gn sonra stanbul'da kan ve elime geen Trke gazetelerden u haberi okumutum: "Bat Ordusu Komutan smet Paa ve kahraman Trk birlikle149

ri bizzat Yunan bakomutan Papulas'n idaresinde nn'ne taar ruz eden dman birliklerini etin ve kanl direnileri sonucunda perian etmitir. Yunanllar yaral ve llerini sava meydannda brakarak eski savunma hatlarna ekilip orada tutunabilmilerdir. Yunanllarn terkettii cesetler arasnda hain erkes Ethem'in arkadalarndan bazlar da tehis edilmitir." Her neyse, Papulas'n izni kt ve ben zmir'den Atina'ya hare ket ettim. Daha dorusu sevk olundum. Yanmda Yorgiyadis, ya verim yzba Sami, bir de Salihlili

150