VII.

ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI I (1923-1930) Atatrk Dnemi Trk Di Politikasnn Temel lkeleri Milli Mcadele dneminin d politikadaki temel hedefi, yeni Trk Devletini milletleraras alanda tantmak olmutur ki; bu, bir anlamda Trkiye Cumhuriyetinin kurulu dneminde de d politikann esaslarn oluturmutur. Trkiyenin modern anlamda bir milli devlet olarak uluslararas alanda meruiyet kazanmas Lozan Konferans ile gereklemitir. 1923-30 yllar arasnda Trk D Politikasn megul eden d sorunlar, Lozan Konferansnda eitli sebeplerle kesin olarak sonulandrlamam konular ile Konferansta zme kavuturulmu ancak uygulama aamasnda kan sorunlarn ulusal karlara uygun biimde zmne dnk abalardr. Bunlar: ngiltere ile Musul Sorunu, Fransa ile Kapitlasyonlar ve dier sorunlar, Yunanistan ile Ahali Mbadelesi olarak ifade edilebilir. Atatrk Dneminde izlenen d politikann temel ilkesi bamszlktan hi bir ekilde taviz vermemek olmutur. Bunun yan sra yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinin ekonomik, toplumsal ve kltrel alanlarda gerekletirdii kkl deiiklikler ve Atatrkn uygulamaya koyduu inklplar ile Trkiye ncelikle ada medeniyet seviyesine ulamay ve bunu amay ideal olarak benimsemitir. Bu da dnemin di politikasnn oluturulmasnda nemli bir etken olmutur. Atatrk Dnemi Trk D Politikasnn temel sorunlarn incelemeden nce bu dnemde yrtlen d siyasetin temel ilkelerine ksaca deinmek gerekir. Bu ilkeler aadaki balklar altnda ortaya konabilir. a) Gerekilik Atatrkn d politikas gerekidir. Bo hayaller peinde komaz. Maceraclktan uzak durmay hedefler. Bunun yannda milli karlar gerekletirmede kararl olmay amalar. Atatrkn; Byk hayali iler yapmadan yapm gibi grnmek yznden dnyann dmanln, kt niyetini, kinini bu milletin ve memleketin zerine ektik... Biz byle yapmadmz ve yapamadmz kavramlar zerinde koarak dmanlarmzn saysn ve zerimize olan basklarn arttrmaktan ise, tabii duruma meru duruma dnelim. Haddimizi bilelim... ifadesi ile, memleketimizin ellide biri deil, her taraf tahrip edilse her taraf ateler iinde braklsa biz bu topraklarn zerinde bir tepeye kacaz ve oradan savunma ile megul olacaz ifadesi bu yaklam ak bir ekilde ortaya koymaktadr. b) Bamszlk Osmanl Dneminin iktisadi, siyasi, mali ksacas her ynden da baml ynetimlerini grm olan yeni Trkiyenin lideri Mustafa Kemal Paa iin kurulan devletin gerek bamszl en nde gelen amat. Bu bamszlk siyasi, iktisadi, mali, askeri ve kltrel adan bamszlkt ve bunlardan dn verilemezdi. Nitekim Atatrk dncesini, Tam bamszlk denildii zaman, elbette siyasi, mali, iktisadi, adli, askeri, kltrel ve benzeri her hususta tam

bamszlk ve tam serbestlik demektir. Bu saydklarmn herhangi birinde bamszlktan mahrumiyet, millet ve memleketin gerek manasnda btn bamszlndan mahrumiyet demektir. fadelerinde aka ortaya koymaktadr. Bu ilkeden hareketle gerek Milli Mcadele sresince batl devletlerle yaplan grmelerde gerekse Lozan Bar grmeleri sonrasnda bamszlk ilkesine glge drebilecek her konuda kararl davranlmtr. c) Barlk Atatrk dnemi d politikasnn bir baka zellii bar esas almasdr. Bunun yine en gzel rnei Milli Mcadele yllarnda verilmitir. Sava ortam ierisinde bile grmeler yoluyla barn salanmas iin her trl aba srdrlmtr. Bir asker olarak savan ne demek olduunu en iyi bilen kii olarak Mustafa Kemal Paa; Ben harpi olamam. nk harbin ackl hallerini herkesten iyi bilirim. deyecektir. Yine bir baka konumasnda Mustafa Kemal Paa Harp zaruri ve hayati olmal... ldreceiz diyenlere kar, lmeyeceiz diye harbe girebiliriz. Lkin millet hayat tehlikeye uramadka harp bir cinayettir. diyecektir. Atatrkn barl yine Kendisinin syledii Yurtta Sulh Cihanda Sulh sznde ifadesini bulacaktr ki, bu Trk d politikasnn temel yaklam olacaktr. Ancak bu temel yaklama uygun olarak blgesinde bar korumada zerine deni gerekletiren gen cumhuriyet, teslimiyeti ve pasifist bir politika da izlememitir. Yani bar iinde yaamak iin gerekli hazrlklar yapmak, gerekirse bar iin savaa hazr olmak kararllyla hareket edilmitir.

d) Gvenlik Politikas Dier yandan gen cumhuriyetin kendini koruyabilmesi yani savunmas iin gerekli gvenlik nlemlerini almasnn gerekliliine inanan Atatrk, Trk milletinin kendi gcne dayal askeri ve ekonomik yaplanmasn yeni ve salam esaslara oturtmak iin almalarda bulunmutur. Bu anlamda askeri harcamalar ve ordunun modernletirilmesi, lkenin ekonomik yaplanmas ile e zamanl olarak yrtlmtr. lkenin kendini savunacak gce ve iradeye sahip olmas gerektiini Atatrk bir konumasnda, Bugn vardmz barn ebedi bar olacana inanmak safdillik olur. Bu o kadar nemli bir gerektir ki, ondan bir an bile gaflet, milletin hayatn tehlikeye sokar. phesiz hukukumuza, eref ve haysiyetimize sayg gsterildike mukabil saygda asla kusur etmeyeceiz. Fakat, ne are ki, zayf olanlarn hukukuna saygnn noksan olduunu veya hi sayg gsterilmediini ok ac tecrbelerle rendik. Onun iin her trl ihtimallerin gerektirecei hazrlklar yapmakta asla gecikmeyeceiz. eklinde vurgulanacaktr. Barn korunmas iin Trkiyenin salt kendi gcnn yetersiz kalabilecei alanlarda lkenin gvenliini salamak iin uluslararas politikann gerei olarak yrtlecek denge politikalar erevesinde blgesel barn korunmas iin ittifaklar yaparak lkenin gvenliini salamak ilke olarak benimsenmitir. Nitekim Atatrk bu dorultuda hareket etmi ve lkenin gvenlii iin gerekli grd ittifaklar yapmaktan kanmamtr.

e) Batclk Batl glere kar savalmasna ramen yeni kurulan cumhuriyet her frsatta bat ile yaknlamay salayacak bir yol izlemitir. Bunda Atatrkn Trkiyeyi adalatrma yolunda takip ettii ve uygulamaya koyduu politikalarn da rol olmutur. Yani yeni Trkiye kendisine hedef olarak en gelimi lkeler dzeyine kma ve onun tesine gitmeyi belirleyince, d politikada da bu dorultuda bat lkeleriyle ilikileri gelitirmek esas olarak benimsenmitir. Bunun kanlmaz sonucu olarak bat lkeleri ile iyi ilikiler kurarak, ada medeniyetin bir paras olma yolunda hareket edilmitir. f) Aklclk Aklclk ilkesi dorultusunda yeni devlet uluslararas hukuka bal kalmtr. Atatrk Trkiyesinin d politika anlay ideolojik domalara, nyargl saplantlara deil, akl ve bilimi esas alan bir izgi zerine oturtulmutur. Bu balamda uluslararas ilikilerde, tarihi dostluk ve tarihi dmanlk yerine deien artlar ve karlkl yarar ilikileri esas alnmtr. Nitekim, Atatrk ; siyasal, toplumsal ve ekonomik dzenleri ok farkl olan lkelerle dostluklar kurabilmi ve bar iinde bir arada yaayabilmenin rneklerini vermitir. Yukarda saylan ilkelere phesiz uluslararas adil bir dzen kurma, smrgecilie kar olu ve hukuka ballk gibi ilkeler de eklenebilir. Bunlarn dnda bamszln ve toprak btnln korumak anlamnda Trkiyenin gvenliinden duyduu endie onun d politikasna etki etmitir. Trk d politikasna yn veren etkenlerden bir dieri ise Trkiyenin corafi konumuna bal olarak yani Trkiyenin Sovyetlerle komu oluu, boazlarn Trkiyenin kontrolnde oluu ve Trkiyenin ekonomik ve stratejik adan nemli bir Ortadou lkesi oluu gibi nedenlerle d politika belirlenmesinde bu konuma bal politikalar retilmitir. Trkiyenin d politikasnn belirleyicisi olan bir baka etmen ise ynetim felsefesidir denilebilir. Mustafa Kemal Paann nderliinde balatlan ulusal kurtulu sava batl devletlere kar verilmi olmasna karn batl devlet anlayna ve batl modele kar bir hareket olmamtr. Tam tersine Trk bamszlk hareketi batnn fikirleri ile batya kar mcadeleye girien ilerici, liberal ve milliyeti eleri ieren bir anlay benimsemitir. te bu anlay dorultusunda lkeleri eitli ama uygarl bir gren Mustafa Kemal Paa, bu balamda 1930lu yllardan balayarak batl devletler ile iyi ilikiler kurmutur. Hatta iyi ilikilerden te Avrupa topluluu iinde yer almak amalanmtr denilebilir. Nihayet, Trk d politikasn etkileyen bir dier unsur olarak, Trkiyenin incelediimiz dnemde yaad ekonomik zorluklar da eklemek gerekmektedir.

Trk D Politikasn Megul Eden Konular ve Trkiyenin Dier lkelerle Olan kili likileri

Musul Sorunu Musul, sahip olduu zengin petrol kaynaklar nedeniyle 319.yzyl sonlarndan itibaren batl devletlerin ilgisini ekmeye balamtr. zellikle ngiltere, Birinci Dnya Sava srasnda itilaf devletlerinin dier yelerini Musulun kendisine verilmesi konusunda ikna etmitir. Osmanl topraklarnn paylalmasn esas alan ve Birinci Dnya Sava srasnda itilaf devletleri arasnda yaplan gizli antlamalar dorultusunda ngiltere blgeye ilgisini srdrerek Musul ve evresinde eitli blc abalara girimitir. Sonuta ngiltere, Osmanl mparatorluu asndan savaa son veren 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mtarekesinin imzaland tarihte, Trk birliklerinin kontrolnde olan blgeyi Mondros Mtarekesinin ruhuna aykr biimde 11 Kasm 1918de igal etmitir. Bundan sonra ise blgeyi elinde tutabilmek iin her trl abay gstermitir. Nitekim, Osmanl Devleti ile imzalad Sevr Antlamasnda ngiltere konuyu lehine halletmitir. Ama Anadoluda Mustafa Kemal Paa nderliinde balatlan Kurtulu hareketi sonucunda, son Osmanl Mebusan Meclisinin kabul ettii Misak-i Milli belgesinde Musul, vatann bir paras saylm ve Anadoluda kurulan hkmet her platformda bu blgeyi Trkiyeden koparan artlar ieren Sevr Antlamasn tanmadn aklamtr. Trk milli mcadelesinin baarya ulamasndan sonra toplanan Lozan bar grmelerinde ngiltere, Milletler Cemiyeti tarafndan belirlenmi Irak Mandateri sfatyla Musulu Trklere brakmamak konusundaki srarn sonuna kadar srdrm ve antlamann tehlikeye girmemesi iin Musul Sorununun daha sonra taraflar arasnda yaplacak ikili grmeler yoluyla halledilmesi Trkiye tarafndan da uygun grlmt. Bu erevede Lozan antlamasnn nc maddesinde Trkiye ile Irak arasndaki snr sorununun dokuz ay iinde Trkiye ile ngiltere arasnda bar yollardan zlecei hkm yer almt. Bu hkm gerei Trk-ngiliz grmeleri 1924 yl Mays aynda balad. Bu konferansta Trkiye nfus asndan, siyasi, tarihi, corafi, askeri ve stratejik nedenlere dayal hakl gerekelerini ne srerken ngiltere, Musulun kendi mandaterlii altndaki Iraka braklmas konusunda srarn srdrm ve bunun yannda Trkiyeden Hakkariye kadar uzanan toprak talebinde bulundu. Bu durumda konferans 5 Haziran 1924 ylnda bir sonuca varmadan dald. Lozan Antlamasnn ilgili hkm, bu grmelerin baarszl durumunda sorunun milletler cemiyetine gtrlmesini ngryordu Balangta, yesi olmad, stelik; tamamen ngiliz kontrolnde olan bir organizasyondan kendisi lehine bir karar kmayacana olan inancndan dolay tereddt geiren Trkiye, sonunda sorunun Milletler Cemiyetinde grlmesine raz oldu. Musul sorunu, Milletler Cemiyeti konseyi tarafndan 30 Eyll 1924de grlmeye baland. Bu grmeler srerken Trk-ngiliz ilikileri iyice gerginleti ve Milletler Cemiyeti Trkiye ile ngiltere arasndaki snr anlamazlna 29 Ekim 1924 Trkiye-Irak geici snrn tespit ederek zm buldu. Daha sonra sorunu zmek zere, ilgili devletlerle grmeler yapmak zere bir uluslararas komisyon oluturuldu. Milletler Cemiyeti Konseyi tarafndan kurulan komisyon, Konseye Musulun ngiltere mandas altndaki Irakn bir paras saylmas gerektiini ve Trkiye ile

Irak arasndaki snrn da Brkselde belirlenmi bulunan izgiden geeceini bildiren bir karar ald. Trkiye Komisyonun bu kararn tanmadn ve konseyin bu biimde kesin bir karar alma yetkisinin bulunmadn belirterek, balayc bir karar iin ilgili taraflarn olumlu oylarnn alnmas gerektiini bildirdi. Ama konsey 16 Aralk 1925 tarihinde l komisyonun raporunu benimsedi. Bu srada Trkiyede i siyasi hayatta bir takm olumsuzluklar yannda lkenin dousunda ubat 1925de kan eyh Sait syannn bastrma ura veriliyordu. Trkiye her eye ramen bu karar hemen tanmad. Ancak, Musul Sorunu ile Trkiye bir kez daha Milli Mcadele dneminde olduu gibi uluslararas platformda yalnz kaldn ve batl devletlerin sava yolu ile elde edemediklerini bask yolu ile elde etmeye altklarn grd ve bu yalnzlktan kurtulmak iin 17 Aralk 1925te Sovyetlerle bir tarafszlk ve saldrmazlk anlamas imzalad. Yukarda anlatlan gelimeler de aka ortaya koyduu gibi Musulu geri almak iin Trkiye asndan, gce bavurmaktan baka are gzkmemekteydi. Oysa lke ierisinde yaanan yeni yaplanma ve yukarda deindiimiz eyh Sait syan gibi i nedenler ile Misak- Milliden taviz saylabilecek geri adm atmak zorunda kalan Trkiye, 5 Haziran 1926da yapt anlama ile (Trkiye, ngiltere ve Irak Hkmeti) Musulu, ngilterenin mandas altndaki Iraka brakt. Buna karlk Trkiyeye Musul petrollerinden 25 yl sre ile % 10 pay verilecekti. Ancak daha sonra yaplan bir dzenleme ile Trkiye bu paydan 500.000 ngiliz Liras karlnda vazgeecektir. Nfs Deiimi ve Trk-Yunan tabli/mukim/yerleik Anlamazl Lozan Konferansnda, Trkiyede kalan Rumlarla, Yunanistanda kalan Mslmanlarn deiimi meselesi ele alnm ve bu konuda 30 Ocak 1923de bir szleme ve protokol hazrlanmt. Buna gre, Trkiyede kalan Rumlarla, Yunanistanda kalan Mslman-Trklerin deiimi yaplacak, ancak; 30 Ekim 1918den nce stanbul Belediye snrlar iinde yerlemi (tabli) bulunan Rumlarla, Bat Trakya Trkleri bu deiimin dnda tutulacak, yani bunlar yerlerinde kalacaklard. Bu szlemeyi uygulamak zere de Trk ve Yunan temsilcilerinden oluan bir komisyon kurulacakt. Ancak komisyonun faaliyete gemesinden sonra Yerlemi (tabli) deyiminin kapsam konusunda Trk ve Yunan temsilcileri arasnda anlamazlk kt. Trkiyeye gre deyimin manas Trk kanunlarna gre tayin edilecekti. Yunanistan ise buna kar karak stanbulda olabildiince fazla Rum brakabilmek iin 30 Ekim 1918den nce herhangi bir ekilde stanbulda bulunan her Rumun yerlemi saylacan ileri srd. Milletleraras Adalet Divannn yapt yorum da anlamay salayamaynca Trk-Yunan ilikileri gerginleti. Yunanistan Bat Trakya Trklerinin mallarna el koyarak buralara, Trkiyeden gelen Rumlar yerletirmeye balad. Buna karlk Trkiye de stanbul Rumlarnn mallarna el koydu. Gerginliin trmanmas zerine iin grmeler yoluyla zmlenmesi, iki taraf iin de uygun olduundan 1 Aralk 1926da bir anlama imzaland. Fakat bu anlamann uygulanmas da kolay olmad. Birok gerginlikler ortaya kt. Sava havas esmeye balad. Ancak, Venizelos bir savan Yunanistana getirecei skntlar dnerek tutumunu yumuatt ve Ankarann da buna karlk vermesi zerine 10 Haziran

1930da Ahali Mbadelesi anlamazln zmleyen yeni bir anlama imzaland. Bu anlama ile doum yerleri ve tarihleri ne olursa olsun stanbul Rumlar ile Bat Trakya Trklerinin hepsi tabli deyiminin kapsam iine alnd. Bu suretle Lozandan beri devam etmekte olan anlamazlk da sona ermi oldu. Yunanistan ile Trkiye arasnda yine tabli sorunu ile balantl olarak ortaya kan bir baka problem Patriklik konusudur. Lozan grmeleri srasnda Trk temsilcilerinin Patrikliin, Trkiye dna karlmas yolundaki srarl istekleri Batl lkelerce kabul grmemi ve anlama metninde bu konuda bir hkm yer almamt. Yalnz stanbulda kalmas kararlatrlan Patrikliin dolaysyla Patrikin siyasetle uramamas, sadece stanbulda kalacak Rumlarn dini meseleleri ile ilgilenmesi konusu tutanaklarda yer almt. Bundan sonra stanbulda kalan Patriklikle ilgili bir dzenleme yapmt. Bu erevede seilecek patriin mbadele kapsamnda olmamas gerekiyordu. Buna ramen 1924 ylnda boalan Patriklik iin yaplan seimi kazanan kiinin mbadele kapsamnda yer almas zerine Trkiye itiraz etti ve tutumunda direnip istifa etmeyen patrii snr d etti. Bu gelimeden sonra 1925 ylnda yaplan seim ile mbadele kapsamna girmeyen bir Patrik seilecektir. Lozan antlamasnn uygulanndaki bu problem dnda Yunanistann zellikle Anadolu macerasnda urad yenilgiyi hazmedememesi ve Trkiyeye kar talya ile ibirlii yapmaya almas, bu lkenin Trkiyeye kar iyi niyetli olmadn gsteren tavrlar olarak algland Ancak artan bu gerginlik, 1930lu yllarda talyann ve zellikle Bulgaristann blgesinde izlemeye balad Revizyonist tutum sonras yumuad. Bu gelime, Trkiye ile Yunanistan Babakanlarnn karlkl ziyaretleri ile balayan scak ilikilere zemin hazrlad ki bu hava 1954 ylna kadar devam edecektir. Trk-Sovyet likileri Osmanl Devletinin zayflamaya balamas ve ar I.Petronun Rusyada yapt reformlarn baarya ulamasyla bu devletin scak denizlere inme politikasn uygulamaya koymas hemen hemen ayn zamanlara rastlamaktadr. Nitekim, Rusyann Karadenizde donanma bulundurmaya balad 18.yzyln sonlarndan itibaren Trkiyenin bir Rusya meselesi vardr ve Trk diplomasisi bu faktr daima gznnde bulundurmak zorunluluunu hissetmitir. Tarihi, birbiriyle mcadele etmekle geen bu iki devletin ve toplumun jeopolitik konumlara kar karya gelmelerini adeta kanlm klmtr. Karlkl oluan bu durum, zayflayan Osmanl Devletinin takip ettii Denge Politikasn, Trk diplomasisinin temel unsuru haline getirmitir. Genel hatlaryla dmanca denilebilecek bu politik izgide, Milli Mcadele dnemi ilk bakta scak ilikilerin kurulduu ayr bir devre olarak grnmekle beraber, tarihi artlar incelendiinde; 1919-1930 devresi olaylarnn bu iki devletin birbirine yaklamasn zaruri hale getirdii kolayca anlalmaktadr. Ankara Hkmetinin Kurtulu Sava boyunca yakn ilikide bulunduu Sovyet Rusya Boazlar Meselesi dolaysyla Lozan Konferansna zellikle ilgi gstermi, ancak; konferansa Boazlar Meselesi tartlrken davet edilmidir. Trkiye,

Batllar karsnda yalnz kalmamak iin Sovyet Rusyann Konferansa katlmasn zellikle istemitir. Lozandan sonra ise Avrupadaki sava buhranlarnn balad devreye gelinceye kadar, Trk-Sovyet mnasebetleri unsurun tesiri altnda gelimitir. Ticari mnasebetler, komnizm meselesi ve Trkiyenin Bat ile mnasebetlerini dzeltmesi ve gelitirmesi. Sovyetler Birlii, ticari ve ekonomik mnasebetler yoluyla Trkiyeyi nfuzu altnda tutmaya almtr. Buna karlk Trkiye, d ticaretini Sovyetlerin tekeli altna sokmaktan kanarak, Bat ile ticari mnasebetlerini gelitirmeye zen gstermitir. Komnizm meselesine gelince; Lozandan sonra Trkiye milli varlna kavuunca, komnizme kar daha hassas davranm ve bu ii daha sk tutmutur. Komnizm meselesi ile Sovyet-Trk mnasebetlerini birbirinden ayr tutmaya dikkat eden Trk hkmetinin bu tutumu Sovyetleri honut brakmamtr. Sovyetler ise ikili ilikileri, Trkiyedeki komnizm propagandas ile birlikte deerlendirmilerdir. Nitekim bu husus 1929da Pravdada bu husus aka dile getirildii iin, Trk hkmetinin organ durumunda bulunan Milliyet Gazetesi 6 Temmuz 1929da buna ... dnyann hibir davas, Trkiye nasyonalizminin daha az mukaddes saylmasna sebep olamaz... biiminde ilgin bir cevap vermitir. Ticaret alannda olduu gibi siyasi alanda da Trkiyenin Batl devletlerle uzlama yoluna girmesi ve d politikasn yava yava Sovyet tekelinden kurtarmaya balamas, bu devlet tarafndan honutsuzlukla karlanmtr. Trkiyenin d mnasebetlerinden duyduklar endielere ramen, Sovyetler Birlii milletleraras durumu kendileri iin henz gvenli grmediklerinden Trkiyeye nem vermeye devam etmilerdir. Musul anlamazl srasnda, Trk-ngiliz mnasebetlerinin gerginlii, buna karlk Locarno anlamalaryla Almanyann batllarn yannda yer almas ihtimali, 17 Aralk 1925te Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda Dostluk ve Saldrmazlk anlamasnn imzalanmas sonucunu vermitir. yl iin imzalanm olan bu anlamaya gre taraflardan birine, bir veya birka devlet tarafndan yneltilen bir askeri hareket halinde dieri tarafsz kalacak ve taraflardan hibiri birbirlerine saldrmayacaklar gibi, birbiri aleyhine ynelen ittifak veya siyasi anlamalara katlmayacaklard. Trkiye iin olduu kadar, Trkiyenin Batllara katlmasndan duyduu endie bakmndan Sovyet Rusya iin de tatmin edici bir anlama olan bu anlama, 1929da yeni bir hkm eklenerek yenilenmitir. Bu anlama hkmne gre de taraflar karadan ve denizden komu bulunduklar devletlerle birbirlerine danmakszn herhangi bir siyasi anlama yapmama esasn kabul etmiler ve sz konusu anlama 1945 Martnda Sovyetler Birlii tarafndan feshedilinceye kadar yrrlkte kalmtr. Trk-ngiliz likileri Musul meselesinin halledilmesinden sonra Trkiye d ilikilerinde Sovyetler Birliine kar bir denge oluturarak Batllarla ilikilerini younlatrmaya aba harcamtr. Fakat bu sadece Trkiyeden kaynaklanmam, talya ve Almanyann Avrupada giderek artan bir bunalm balatmalar zerine

Ortadouda Batllar iin gvenilebilecek yegne devletin Trkiye olduunu gz nne alan byk devletler de bu ilikilerin kurulmasn kolaylatrmlardr. Trkiyenin sava kanun d ilan eden Briand-Kellog Paktna katlmas (1929 Ocak), 1932de Milletler Cemiyetine ye olmas gibi nemli gelimeler Trkiye ile ngiltere arasndaki buzlarn erimesinde tesirli olmutur. 1936da talyann Balkanlar ve Ortadouda tehditlerini artrmas zerine, nce Fransayla anlaan ngiltere, bir talyan saldrs karsnda spanya, Yugoslavya, Yunanistan ve Trkiyeye garanti verdi. spanya bunu reddetti, ancak dier devletlerle birlikte Trkiye bu garantiyi kabul ettiler. Ayrca bu devlet de ngiltereye garanti verdi. Bu karlkl garantiler sistemine Akdeniz Pakt ad verilmitir. Akdeniz Pakt ile Trkiye talyan tehlikesine kar ngiltereye balanm oluyordu ki, bu yeni Trkiyenin ngiltere ile olan mnasebetlerinde bir dnm noktas tekil etmitir. Trkiye ile ngiltere arasndaki bu yaknlama 1939da bir ittifaka varacaktr. Trk-talyan likileri Lozandan sonra ve Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuyla birlikte, milli mcadele srasndaki dosta tutumlar da gznne alnarak talyanlarla iyi mnasebetler tesis edilme yoluna gidildi. Ekonomik alanda gelien iyi mnasebetler siyasi alanda ayn grnty vermedi. Mussolininin, talyada iktidara geldii ilk andan itibaren Roma mparatorluunu canlandrmak iin smrgecilik ve yaylmaclk politikasna ynelmesi, Dou Akdenizi kontrol altna almaya almas Trkiyeyi endielendirdi. 1926-27 yllar bu ilikilerde dnm noktas oluturmaktadr. Musul meselesinin halledilmesinden sonra Trkiyenin Fransa ve talya ile ilikilerini dzenleyen bir dostluk ve tarafszlk anlamas imzalanmtr. Buna gre taraflar birbirine ynelmi herhangi bir ittifaka katlmayacaklar, taraflardan birine, bir veya birka devletin saldrmas halinde tarafsz kalacaklard. Ancak 1930dan itibaren talyann tekrar yaylmac bir politika takip etmeye balamas, Trkiyeyi endielendirdi ve Trk-ngiliz yaknlamasnda talyann bu tavr etkili oldu. talyann Habeistana saldrmas (1935) ikili ilikilerde gvensizliin yeniden domasna sebep oldu. Bu saldr zerine Milletler Cemiyeti talyaya kar zorlama tedbirleri ald ve barn korunmasndan yana olan Trkiye de bu tedbirlere katld. talya, bunun zerine bu tedbirleri uygulamaya devam eden devletlerle gerekirse siyasi mnasebetlerini keseceini ilan etti. (11 Kasm 1935) talyan tehditlerine karlk ngilterenin garanti vermesi ve Akdeniz Paktnn ortaya kmas siyasi havann yeniden yumuamasn salad. te yandan statkoyu deitirmemeyi karlkl olarak garanti etmeleri Trkiyeyi byk lde rahatlatt. Fakat, 10-11 Eyll 1937de spanyol i sava dolaysyla artan denizalt korsanlna kar kan talyann isteine ramen Trkiye, ngiltere ile birlikte hareket etti ve ynn batya dnerek bat ile uzlama dorultusunda politikalar gelitirmeye balad.

Trk-Fransz likileri Fransa ile, Lozandan arta kalan esas mesele Osmanl borlar meselesi idi. Fakat, ilikilerin bozulmasn etkileyen sebepler biraz daha farkldr. 20 Ekim 1921de Fransa ile Trkiye arasnda Trkiye-Suriye snrnn tespitini de ilgilendiren Ankara tilafnmesi imzalanmt. Snr tespit komisyonunun bir ay sonra kurulmas gerekirken bu ancak 1925 Eyllnde mmkn olabildi ve snrn izilmesinde de anlamazlklar ortaya kt. Bir ksm topraklar zerinde taraflar karlkl iddialar ortaya attlar. Bunun zerine Trk ve Fransz Hkmetleri dorudan doruya diplomatik mnasebetlere girierek, 18 ubat 1926 anlamas ile bu meseleyi sona erdirdiler. Anlama bu tarihte parafe edilmekle beraber Fransa, Musul anlamazlnn zmlenmesine kadar imzadan kand. 30 Mays 1926da, yani Musul Anlamasnn imzalanmasndan 6 gn nce Fransa ile Dostluk ve yi Komuluk szlemesi imzaland. Buna gre taraflar aralarndaki anlamazlklar bar yollarla zmleyecekler ve birine yneltilen silahl saldrda dieri tarafsz kalacakt. Dier bir mesele de Trkiyedeki Fransz misyoner okullar meselesi oldu. Trk hkmeti bir ynetmelik hazrlayarak, yabanc okullarda Tarih ve Corafya gibi derslerin Trke olarak ve Trk retmenleri tarafndan okutulmas esasn kabul etti. Bu okullar buna yanamak istemediler. Bunun zerine Fransa ve Papalk ie mdahale etmek istediler. Trk hkmeti ise, sadece bu okullar kendisine muhatap olarak aldn belirtti. Fransa daha ileri gidemedi fakat bu olay TrkFransz ilikilerini zayflatt. Borlar Meselesi ise daha iddetli ekimeye sebep olmutur. Bilindii gibi Fransa, Osmanl devletinden en ok alacakl olan devletti. Lozanda bu mesele ele alnm, devlet tahvilleri ile ilgili olan borlarn denmesinde bor tahvillerinin sahipleri ile Trkiyenin grmesi kararlatrlmt. ounluunu Franszlarn tekil ettikleri bu alacakllarla yaplan mzakereler ancak 13 Haziran 1928de sonuland. denecek borcun miktar ve deme ekli bir formle baland. Ancak, 1929 dnya ekonomik buhran Trkiyeyi de g duruma soktu ve deme glkleri ortaya kt. Trkiye, Hoover moratoryumuna dayanarak bor demeyi geciktirmek istedi. Alacakllarn itiraz zerine yaplan grmeler sonunda, 22 Nisan 1933de Pariste yeni bir anlama imzaland ve borlar meselesi de bylece hal yoluna girdi. Dyun-u Umumiyenin tarihe karmasndan sonra (1928) Fransa ile bir baka mesele daha patlak verdi. Bu da Adana-Mersin demiryolunun satn alnmas meselesi idi. Trkiye Cumhuriyeti Osmanl dneminden kalan kapitlasyonlarn tamamn kaldrmaya kararlyd. Trkiyedeki Fransz iletmelerinin milliletirilmesine balangta kar kan Fransz hkmeti, iletmelerinin milliletirilmesine balangta kar kan Fransz hkmeti Trkiyenin srar karsnda direnemedi ve 1929da yaplan bir anlama ile durumu kabullenmek zorunda kald. Bu anlamalarn ortaya kmasnda, Fransann dzelen Trkngiliz mnasebetlerini gz nne aldn syleyebiliriz. Nitekim Hatay meselesinde de byle olmutur.

Bu Blmle lgili Okuma Kitaplar ve Makaleler:

Enver Ziya Karal, Atatrkten Dnceler, Ankara, 1956 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C.II, stanbul, 1982 Atatrkn Sylev ve Demeleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., C.II; Ankara, 1989 Turhan Feyziolu; Atatrkn D Politikasnn lke ve Amalar, Atatrk Trkiyesinde D Politika Sempozyumu, stanbul, 1984 Mehmet Gnlbol, Atatrkn D Politikas, Amalar ve lkeleri, Atatrk Yolu, Ankara, 1987 Fahir Armaolu, Atatrkn D Politika Prensipleri, Atatrkn Milliyetilik ve Devletilik Anlay, Kltr ve Turizm Yay., Ankara, 1992 Abtlahat Akin, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, T.T.K. Yay., Ankara, 1991 A.Haluk lman, Trk D Politikasna Yn Veren Etkenler 1923-1968, S.B.F.Dergisi, C:XXIII, No: 3, Ankara, 1968, ss. 241-273. A.Haluk lman-Oral Sander, Trk D Politikasna Yn Veren Etkenler 1923-1938 II, S.B.F.D., C.XXVIII, No: I, Ankara, 1972, ss. 1-24. M.Murat Hatipolu, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan 1923-1954, Ankara 1997. Dimitri Pentzopoulos, Balkan Exchange of Minorities and Impact.upon Greece, Paris, 1962. Adnan Sofuolu, Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, stanbul, 1996 Murat Hatipolu, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan, 1923-1954, Ankara, 1997. Baskn Oran, Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, c.I, stanbul, 2001 I.Dnya Harbinde, Trk Harbi, C.III., ran-Irak Cephesi 1914-1918, Ksm I, Genelkurmay Bakanl Yay., Ankara, 1978 Seha L Meray, Lozan Bar Konferans Belgeler, C.I/1/1, Ankara, 1978 Kamuran Grn, Savaan Dnya ve Trkiye, Ankara, 1986 Mim Kemal ke, Belgelerle Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu 1918-1926, Ankara, 1992 mer Krkolu, Trk-ngiliz likileri (1919-1926), Ankara, 1978 Ahmet kr Esmer, Siyas Tarih 1919-1939, Ankara, 1953 Yusuf Hikmet Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, T.T.K.Yay., Ankara, 1995 Mehmet Gnlbol, Cem Sar, Olaylarla Trk D Politikas, A..S.B.F.Yay., C.I., X.Bask, Ankara, 1982 Fahir Armaolu, 20.Y.Y.Siyas Tarihi, T..B.Yay., C.I, X.Bask, Ankara, 1994 A.Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara, 1990. Fahir Armaolu, Siyas Tarih 1789-1960, Ankara, 1973 Mehmet Gnlbol, Cem Sar, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara, 1990 Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu (1919-1922), Ankara, 1975