1.

UVOD

Nijedna grana tehnike ne pokazuje bolje od drumskog saobraaja da pronalazaka i pronalazaa nee biti ako se ne osjea potreba za nekom odreenom novinom- pogotovo ako za nju nema ekonomske i drutvene podloge. Pojava novog drutvenog poredka moe stoga da postakne pronalazae da rade u izvjesnim pravcima koji pruaju nade za uspjeh. Ukratko, cio tehniki napredak koji je vezan za drumski saobraaj je neprekidan niz pronalazaka koji se meusobno povezuju i sustiu. Moemo slobodno rei da je drumski saobraaj zapoeo onda kada je u Mesopotamiji prije odprilike 5000 godina pronaen toak. Toak do minimuma smanjuje trenje izmeu tereta i podloge time da se jedna povrina kotrlja preko druge, umjesto da po njoj klizi. Od tog trenutka saobraaj na tokovimato jeste drumski saobraaj razvio se u jednu od naj modernijih saobraajnih grana. Razvoj drumskog saobraaja u Bosni i Hercegovini afirmisao se tek polovinom XX stoljea.Na razvijanje drumskog saobraaja u Bosni i Hercegovini uticao je veouma pogodan geografski poloaj, tj. BIH se nalazi na kopnenoj liniji koja povezuje zapadno evropske ekonomske i industrijske centre sa mnogoljudnim istonakim gradovima. U tematskoj cijelini ovog seminarskog rada radi odreenih usporedbi itav historiski razvoj drumskog saobraaja podjeliti emo u nekoliko znaajnih historijskih razdoblja (perioda).

2. HISTORIJAT DRUMSKOG SAOBRAAJA U BIH

2.1.Period do dolaska Osmanskog carstva na podruije Bosne i Hercegovine

Prema prvim historiskim izvorima organizovana izgradnja puteva irom Bosne i Hercegovine poela je poetkom nove ere poslije zadnje neuspjele pobune tadanjih starosjedilaca ilira protiv Rimkih osvajaa.Od tada cijelo podruije Bosne je pod kontrolom Rimljana koji uspostavljaju svoja naselja i mreu puteva irom Bosne .Ovi putevi su bili potrebni rimljanima za njihovo dalje vojno napredovanje, kao i za prevoz zlata,srebra i olova koji se eksplatisali iz rudnika u Bosni. Glavni put iao je od Istre sve do Skadra, odvajajui se jedan kraj za Sisak, drugi od Salone na Savu ,a trei od Narone na Drinu. Propast rimskog carstva i dolazak Slavena na balkan nije imalo posebnog uticaja na razvoj puteva u BIH. Dubrovaki drum Via ragusina vodio je preko trebinja, Gackog, Foe, Prijepolja u Ni.*2.

2.2

Period Osmanske imperije

U periodu osmanske inperije na prostore Bosne nije bilo izgradnje znaajnih puteva stim da je u tom periodu izgraeno nekoliko poznatih mostova na bosanskoim rijekama: -Stari most u Mostaru -Kozija uprija -most na rijeci Drini u Viegradu Osnovni karavanski putni pravac iao je prema Dubrovakoj republici preko Bosne i Hercegovine prema Carigradu, bio je poznat kao carigradski drum ili stamboloka dada.On je iao preko Gorada,Prae, Sarajeva, Konjica, Jablanice, Mostara i apljine i vezao je itavu BiH sa zemljama Bliskog istoka.*2. 2.3 Period Austro-Ugarske u Bosni i Hercegovini U periodu Austro-Ugarske monarhije prioritet je dat razvoju eljeznikog uskotranog saobraaja na par osnovnih pravaca prema sjeveru Bosne i Hercegovine i dalje ,iz razloga znatno velikih prevoznih kapaciteta eljeznice iskoritavanih za izvoz privrednih sirovina iz BiH ka A-U. ___________
*2. ivkovi P .;Bosna i Hercegovina od najstariji vremena do kraja II svijetskog rata;Sarajevo 1998.

2.3

Period Kraljevine Jugoslavije

Na veuma slabu putnu mreu u Bosni i Hercegovini do kraja drugog svijetskog rata veliki uticaj su imali saobraajno-goografski uslovi,to podrazumjeva brdsko-planinsku konfiguraciju preko dvije treine terena u BiH,gdje je nadmorska visina od 800 do 1400 metara nepristupanu za razvoj drumskog saobraaja.Samo je sjeverni dio Bosne i Hercegovine imao pogodne geografske uslove za razvoj putne mree.Saobraajnice su se uglavnom izraivale uz rijene tokove ili preko visoravni povezujui direktno privredne centre.*3. 2.4 Period 1945-1987/92

Zavretkom II svijetskog rata 1945 . godine putna mrea u Bosni i Hercegovini bila je usljed ratnih dejstava razorena, zaputena i djelimino onesposobljena. Od ukupno 6496 km ranije kategorisanih puteva, porueno i potpuno onesposobljeno bilo je 400 km, a teko oteeno 3640 km. Daleko vea razaranja bila su na mostovima putnih komunikacija, gdje je oko 90% mostova uniteno. Mrea javnih puteva u BiH po zavretku rata 1945. godine imala je 10637 km kategorisanih u puteve: - I reda 1944 km ili 18%, - II reda 3142 km ili 30% - III reda 2375 km ili 22% i - IV reda 3176 km ili 30%. U periodu od 1946 do 1950 .godine pristupilo se obnavljanju oteenih i poruenih puteva i mostova s ciljem uspostavljanja ranijih kvaliteta putnih saobraajnica. Period od 1952-1954 godine prestavlja na izvjestan nain razdoblje priprema za modernizaciju puteva veih razmjera, odnosno prelazak na preteno asvaltne puteve. Neophodna potreba elektrifikacije zemlje uslovljava izgradnju novih puteva koji nadomjetaju saobraajnice potopljenim hidro-akumulacionim jezerima HE Jablanica, HE Zvornik i HE Jajce. Sistematska i planska modernizacija putne mree u BiH poinje sa 1955 godinom,planiraju se glavni transferzalni putni pravci Sarajevo-Olovo- Tuzla, panja Opuzen i Foa-Gacko te na transferzali Titovo Uice-Viegrad Dubrovnik. Tehnologija graenja jo se oslanja na masovnu ljudsku snagu organizovanu kroz omladinske radne akcije izastarijelu mehaniku opremu.u ovom peridu izgradnjom asfaltnih ili kaldrmskih povrinskih podloga zapoeta je modernizacija puteva i ulica u malim naseljima. izgradnja puteva sa dobrim konstruktivnim elementima i kolovoizima u strmim padinskim terenima i klisurama iziskivala je izgradnju novih objekata: tunela ,galerija i vijadukta do tada neprimjenjivih u putogradnji BiH. Desetogodinji period od 1955 do 1965 karakterie modernizaciju u rekonstrukciji i izgradnji putne mree u BiH,prioritet je dat kvalitetu rekonstruisanih dionica ,tehnologiji gradnje, kvalitetu ugraenog materijala i upotrebljene mehanizacije, dok je broj izgraenih kilometara bio u drugom planu.Veliki je napredak uinjen na unoenju signalizacije i obiljeavanja saobraajnica. ___________
*3. ivkovi P .;Bosna i Hercegovina od najstariji vremena do kraja II svijetskog rata;Sarajevo 1998

U razvoju putne mree u Jugoslaviji, ali i u BiH, u poslijeratnom periodu su postignuti veliki rezultati. To se vidi i u sljedeem pregledu:

Godina 1951. 1960. 1970. 1980. 1985. 1951. 1960. 1970. 1980. 1985.
*4.

SFRJ BIH UKUPNO PUTEVI 81 400 6 159 83 666 11 551 91 289 19 469 116 148 20 354 117 774 20 590 PUTEVI SA SAVREMENIM KOLOVOZOM 2 318 42 6 875 537 24 214 1 973 56 375 8 155 66 999 9 535

2.5

RAZVOJ VOZNOG PARKA

to se tie BiH takoer je registrovana znaajna dinamika razvoja drumskog motornog voznog parka. Porast broja vozila u BiH ogleda se u sljedeim periodima: Period 1966.-1970. 1971.-1975. 1976-1980. Rast vozila 8 562 15 907 16 409 Prosjeno godinje 1 712 3 181 3 282

Kao to se vidi, rast drumskog motornog voznog parka u BiH u posmatranom periodu, bio je relativno izraeniji od porasta voznog parka na nivou Jugoslavije. Ako uporedimo period kada je BiH bila u sklopu Jugoslavije i dananje BiH vidjet emo ogromnu razliku u broju vozila na cestama BiH. Naime, svakodnevno se moe vidjeti da su nae ceste optereene i prenatrpane vozilima. Razvoj drumskog saobraaja u naoj zemlji bio je uslovljen izgradnjom novih puteva i stalnim usavremenjavanjem i prilagoavanjem putne mree prema tehniko tehnolokim karakteristikama prevoznih sredstava. __________
*4. dr. Milan Adamovi ; Uvod u Saobraaj 1.; Saobraajni fakultet u Beogradu 1999, str. 165

2.6

RAZVOJ AUTOMOBILSKE INDUSTRIJE

to se tie automobilske industrije biva Jugoslavija dok je bila u sastavu svih est republika bila je najvei proizvoa na Balkanu. Zahvaljujui planskom razvoju socijalistikog samoupravnog drutva drava je imala vie fabrika koje su proizvodile prevozna sredstva prevoznog saobraaja. Spomenut emo najvee proizvoae automobila u bivoj Jugoslaviji, a to su: -Crvena zastavaKragujevac, koja je bila poznata po proizvodnji zastave 750 i zastave 101 i 128, zatim Yuge, Floride i drugih vozila koja su zauzimala znaajno mjesto putnikih automobila u Jugoslaviji. Ovaj proizvoa je imao oko 40% svojih automobila u okviru cjelokupnog voznog parka bive Jugoslavije. -TamTvornica automobila Maribor,ova firma je bila usmjerena na proizvodnju lakih i tekih teretnih vozila. -FapFabrika automobila Priboj, ova firma se kao i TAM takoer bavila proizvodnjom teretnih vozila.

-TasTvornica automobila Sarajevo, firma koja je 60-tih godina dobila licencu od njemake firme VOLKSWAGEN za montiranje i sklapanje njihovih vozila. Ta vozila su veoma brzo osvojila trite cjelokupne Jugoslavije, pa i BiH. Prvi automobil koji je TAS montirao bio je Princ, a kasnije se poinje proizvoditi i Buba GOLF A1, a kasnije sredinom 80-tih i GOLF A2. Poetkom agresije na BiH dolazi do razaranja i unitenja itave infrastrukture i cijele opreme TAS-a sa sjeditem u Vogoi. teta se procjenjivala na milione njemakih maraka, ali po zavretku rata firma VOLKSWAGEN je uloila sredstva za rekonstrukciju objekata gdje bi TAS trebao da dobije licencu za montau najnovije serije GOLF A4.

3. DRUMSKI SAOBRAAJ U BIH DANAS

Bosna i Hercegovina ima znaajan poloaju transportno-komunikacionom sistemu balkana i june Evrope. Shodno svom poloaju, ona nastoji da se u domenu transporta i komunikacija, to bre prikljui razvijenim zemljama Evrope i svijeta.*5. Posljednji godina uloena su znaajna sredstva u obnovi ratom unitenih i poruenih transportnih kapaciteta, objekata i saobraajnica. Pored toga planira se izgradnja novih cestovnih pravaca. Postojea saobraajna infrastruktura u BiH je locirana oko centralne ose;Sjever-jug du rijeke Bosne i Neretve, i u smjeru zapad-istok paralelno rijeci Savi. Na ovom podruiju locirani su glavni prirodni i privredni resursi, a samim tim i naseljenost u BiH. Drumski saobraaj ima veuma veliki znaaj u privrednom sistemu BiH. To je naj zastupljeni vid saobraaja u BiH. Oko 90 % prevoza robe i putnika u BiH se obavi cestovnim transportnim sredstvima. Drumski transport u BiH je gotovo u potpunosti privatiziran,i zahvaljujui tome, sa gledita korisnika usluga, dolo je do poboljanja ponude i kvaliteta prevoza , kako u domaem, tako i u meunarodnom prevozu. Prostorna distribucija transportnih kapaciteta u cestovnom transportu je zadovoljavajua, budui da u svakom veem mjestu u BiH postoji preduzea kaja nude usluge u prevozu robe,putnika ili specijalne prevoze u domaem ili meunarodnom cestovnom prometu.

3.1 CESTOVNA INFRASTRUKTURA U BIH

Mreu javnih cesta , zavisno od njihovog znaaja, ine magistrale , regionalne i lokalne ceste i cestovni pravci,kao i ulice u naseljima i gradovima. Ukupnu duina cestovne mree u BiH je okop 22.630 km, od ega je 14.020 km duina asfaltnih cesta .Mrea magistralnih cesta u BiH dugaka je ukupno 3788 km, regionalnih cesta 4842 km, a lokalnih cesta 14000 km. Duina evropskih cesta (E- ceste) u BiH iznosi ukupno 995 km (E-59, E-65, E-73, E-661, E-761 i E-762). Evropske ceste kroz BiH na veem broju dionica ne omoguavaju odvijanje prometa eljenom brzinom. Razlozi su , izmeu ostalog, mali radiusi krivina,veliki i esti usponi,prolazi kroz naselja i gradove, te neadekvatno odravanje.*6. Bosna i Hercegovina se do 2003. godine nije mogla pohvaliti auto-cestom. Bila je evropska zemlja ,koja nije imala niti jednog kilometra autoceste.Tek sredinom 2003. godine izgradila je prvih 11 kilometara autoceste. _______________
*5. dr. efkija eki; Bosna Raskrsnica Evrope; str. 98. *6. dr. efkija eki; Bosna Raskrsnica Evrope; str. 114.

4.BUDUNOST DRUMSKOG SAOBRAAJA U BIH

Za modernizaciju i dogradnju cestovne mree u BiH postoji velika potreba i interes.U BiH postoji Studija Master plana prometa i komunikacija u kojoj su definisani najvaniji ciljevi prometnog sektora BiH i scenario razvoja do 2020. godine. Scenario razvoja je podijeljen u tri faze: I faza (kratkorona): 2000.-2005.- rehabilitacija i stabilizacija II faza (srednjorona):2006.-2010.-puna funkcionalnost i modernizacija III faza(dugorona).2011.-2020.- struktuiranje i napredak.*7. Bosna i Hercegovina ini velike napore da postane dio evropskog i svjetskog privrednog transportnog sistema. Jedan od naina da se to postane je ukljuivanje u panevropske transportne integracije. Prvi korak na tom putu ostvaren je verificiranjem koridora 5-c kroz BiH, koji e povezati Bosnu i Hercegovinu sa Hrvatskom i Maarskom,odnosno Centralnom Evropom. Koridor 5-c povezuje Rusiju, Litvaniju,Ukrajinu,Slovaku,Maarsku,Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu. Kroz BiH trasa koridora je duine 330 km i prosrire se pravcem Sjever-Jug, dolinama rijeke Bosne i Neretve.*8. Koridor 5-c je jedan veliki korak naprijed za BiH jer e autoput prolaziti kroz podruje u kojem ivi 56 % stanovnitva tako da e se pokrenuti javni radovi, zaposliti domae snage, dati podsticaj razvoju privrede, a kad se put izgradi i turizma a samim tim i ekonomije. Prema nekim procjenama bruto nacionalni proizvod bi trebao porasti za 5 milijardi godinje u prvim godinama nakon izgradnje autoputa a kasnije i vie.

__________ *7. dr. efkija eki; Bosna Raskrsnica Evrope; str.130. *8. dr. efkija eki; Bosna Raskrsnica Evrope; str.113.

5. MOJE VIZIJE RAZVOJA DRUMSKOG SAOBRAAJA U BIH

Kao to je poznato stanje, to se tie drumskog saobraaja, u BiH je u prilino loem stanju. Tome je doprinijelo puno razloga a jedan od glavnih je agresija na Bosnu i Hercegovinu koja je trajala od 1992 do 1995 god. U posljednjih nekoliko godina investirana su znaajna sredstva u obnovi unitenih transportnih kapaciteta, objekata i saobraajnica, a planira se izgradnja novih cestovnih pravaca. Izgradnjom koridora 5-c BiH e se u pravcu sjever-jug povezati sa Hrvatskom i Maarskom, odnosno sa centralnom evropom.Tako e Bosna i Hercegovina postati dio evropskog i svjetskog transportnog sistema. Proces autoceste se ubrzava. Gradnja prometne infrastukture u BiH e donijeti tehnolokom, gospodarskom i ekolokom zahvatu, to je jedan od osnovnih uvjeta za uspjeno voenje BiH u visoko razvijenu Evropu.Visokog standarda,kulture komunikacija, prometnih veza, prostornog ureenja i ekoloke usklaenosti. Jedan korak ka tome je rjeavanjem zastarijelih i neispravnih vozila koja su pored toga sto su nesigurna takoer i ekoloki zagaivai.

6. ZAKLJUAK
Drumski saobraaj kao najstarija saobraajna grana je pretrpio velike pozitivne promijene od svog nastanka pa do danas.Da bi imali predstavu kako se ova grana saobraaja razvijala i na koji nain navesemo jedan primjer. Prva vozila koja su konstuisana proizvodila su veliku buku,bila su velika,imali malu brzinu kretanja,malu snagu,dakle imali su puno nedostataka. Meutim,kako je vrijeme prolazilo,ovjek je pronalazio mnoge patente koji su pruili mogunost konstruisanja automobila sa boljim karakteristikama od onih ranijih.Sve ove promijene su uticale na jo angaovaniji rad naunika za daljnje usavravanje drumskih prevoznih sredstava. Ali razvoj drumskog saobraaja ne zavisi samo od razvoja automobila.Veliku ulogu ima i putna mrea kojoj se takoe poklanjala velika panja naroito u posljednjih pola stoljea, gdje su izgraeni kilometri i kilometri cesta.Koliki je stepen razvijenosti drumskog saobraaja,najbolje se vidi iz injenice da danas ovjek moe za veoma kratko vrijeme da pree velike udaljenosti,uz maksimalne uslove pri vonji,dakle mislimo prije svega na bezbjednost,udobnost i komfor.Ako pogledamo oko sebe vidjeemo zbog ega je ovaj vid saobraaja najzastupljeniji od svih saobraajnih grana i takoer emo vidjeti koliko i do koje mjere se on uvukao u ivot svakog pojedinca.Da je od velike vanosti za jednu zemlju i njenu privredu netrebamo posebno goveriti jer je poznato da ukoliko elimo da vidimo da li je i koliko neka drava razvijena treba da samo sagledamo situaciju u saobraaju,a samim tim i u drumskom saobraaju koji zauzima vano mjesto u saobraajnom sistemu jedne zemlje.

7. LITERATURA
1.Dr. Ibrahim Jusufrani:'' Prevoz putnika u gradovima '' ,FSK, Sarajevo. 2. Dr. Milan Adamovi: '' Uvod u saobraaj '', Univerzitet u Beogradu, Saobraajni fakultet 3.Zakon o osnovama sigurnosti saobraaja na cestama u BiH 4.asopisi i dnevna tampa. 5.http://sr.wikipedia.org/ 6.http://www.mkt.gov.ba/ 7. Savremena ilustrovana enciklopedija; TEHNIKA od toka do rakete;Vuk Karadi;Beograd 1966; 8. ivkovi P .;Bosna i Hercegovina od najstariji vremena do kraja II svijetskog rata;Sarajevo 1998.

8. SADRAJ
1. UVOD ............................................................................................................................. 1 2. HISTORIJAT CESTOVNOG SAOBRAAJA U BIH .................................................... 2 3. CESTOVNI SAOBRAAJ U BIH DANAS .................................................................... 6 4. BUDUNOST CESTOVNOG SAOBRAAJA U BIH .................................................. 7 5. MOJE VIZIJE RAZVOJA DRUMSKOG SAOBRAAJA U BIH ................................. 8 6.ZAKLJUAK .................................................................................................................... 9 7. LITERATURA ..................................................................................................................10 8. SADRAJ ........................................................................................................................ 10