1

BRNC BLM GR 1.1.almann Konusu Kafkaslar blgesine ynelik olarak yaplan, bu almann konusu; Kafkasya blgesinin jeopolitik nemi, jeostratejik konumu ile etnik, demografik, orafi, tarihi, kltrel, politik, yapsn inceleyerek, blgedeki kriz ve atma alanlarn belirleyerek, blgede g mcadeleleri veren blge ii ve d devletlerin, blgeye ynelik politikalarn (ekonomik, siyasi, askeri) ortaya koymak ve bu blgedeki bamsz devletlerin (Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan) de blgeye ynelik politikalarn incelemektir. Bu balamda; blgedeki rekabetin, gelimelerin ve tehditlerin blgeye snr, Trkiyeye etkileri ve yansmalarn tespit etmek ve Trkiyenin de blgeye ynelik politikalarn ortaya koymaktr. Kafkasya dil, din ve etnik gruplar asndan dnyann en zengin, ok kltrl blgelerinden birisidir. Dolaysyla, Kafkasya bir kltrler mozaii orafyaya sahip, heterojen yapda bir blgedir. Souk Sava dneminde, SSCB kontrolnde tekil edilen, bir dizi rnek cumhuriyet/ zerk cumhuriyet ve zerk blge halinde, varlklarn srdren bu topluluklardan bazlar, 1991 ylnda Sovyetler Birliinin dalmasn mteakip, bamszlklarn (Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan) ilan etmi, bir ksm (eenistan, Dastan, Abhazya)da halen bamszlk mcadelesine dier bir ksm da baka bir devletle birleme iin mcadelesine (Gney Osetyann Kuzey Osetya ile birleerek RFna dahil olma istei) devam etmektedir. Trkiye, Sovyetler Birliinin dalmas ile kendisini yeni oluumlar ve bundan doan frsat, tehdit ve risklerle kar karya bulmutur. Bu yeni oluumlar ve frsatlarn ok iyi tahlil edilerek, buna uygun stratejilerin ortaya konarak, politikalar oluturulmas ve bu politikalarn sonularnn tam olarak deerlendirilmesi nem kazanmaktadr. Ayrca bu durum, Ortadou, Balkanlar ve Kafkasya gibi, dnyann en istikrarsz ve nemli blgelerinin merkezinde bulunan ve jeopolitik durumuyla, blgesel g konumundaki Trkiye Cumhuriyetinin, iinde bulunduu yalnzlktan kurtulmasna da yardmc olacak ve 21inci Yzyla, birok devletle ibirlii iinde girmesini salayacaktr. 20nci Yzyln uluslararas ilikileri incelediinde, bu ilikileri belirleyen en temel unsurun, Dou-Bat ayrmas olduu grlmektedir. 1917 ylnda, Bolevik

htilali ile balayan bu sre, 1991 ylnda, Sovyetler Birliinin dalmas ile son bulmutur. Ortaya kan g boluu nedeniyle, blgedeki ekimeler artmtr. Rusya Federasyonunun, dalan SSCBnden ayrlan devletler zerinde yeniden etkinlik kurma mcadelesi srmektedir. RF, blgeyi, yakn evresi ve arka bahesi olarak grmekte ve bu blgedeki bamsz devletleri yeniden kontrol ve nfuzu altna almak istemektedir. Bu yeni durumla tek byk g olarak ne kan ABD, 1998 ylnda Afganistan, Sudan ve Iraka kar yaplan hava harekat, 2002 yl Afganistan Harekat ile 2003 yl Irakn gali ile bu hususu dnyaya ilan eden bir devlet olarak, blge ile, zengin ve eitli enerji kaynaklar ve jeopolitik nemi nedenleriyle yakndan ilgilenmekte ve blgeye askeri, ekonomik ve siyasi olarak girerek, hakimiyetini kurmak istemektedir. Bu kapsamda; ABD, blgede Rusyaya kar, kendine yakn ynetimleri (Grcistan) tesis etmek, askeri sler kurmak (Grcistan ve Azerbaycan) ve stratejik ortaklklar (Grcistan ve Azerbaycan) tesis etmek iin gayretlerini srdrmektedir. Gl bir devlet olma yolunda abalarn srdren ve blgesel bir g durumunda bulunan Trkiye Cumhuriyeti, byk kar atmalarnn ve g mcadelelerinin yaand bu corafyada; tarihsel, kltrel, din, dil ve soy balants nedeniyle, ortaya kan yeni frsatlar iyi deerlendirdii taktirde, global bir g olma yolunda nemli mesafeler kaydedecektir. Trkiye blge ile tarihi, kltrel, dinsel, dilsel ve siyasal yaknl olan bir lke konumuyla, bu avantajnn ve tarihi misyonunun bir gerei olarak Kafkasya ile ilgilenmek durumundadr. Souk Sava sonrasnda, Trkiyenin nemi daha da artm, blgesinde merkez ve kilit bir lke haline gelmitir. 1.2.almann Amac Yukarda genel erevesi izilen esaslar dahilinde, bu almann amac; 21inci Yzylda dnya siyasetinin en byk ilgi odaklarndan birisini tekil eden Kafkaslarn; tarihi gemiini, etnik ve demografik yapsn, jeopolitik nem ve konumunu ve sorun alanlarn inceleyerek: Kafkasyann, jeopolitik nemini ve bu blgedeki mevcut sorunlar ile atma alanlarn ortaya koymak, Trkiye Cumhuriyetinin, Kafkas Cumhuriyetleri ile olan ilikilerini karlkl olarak ortaya koymak,

RF ve ABDnin, Kafkasya zerindeki menfaatlerini, mcadele alanlarn, hedeflerini, stratejilerini ve uyguladklar politikalar ortaya koymak, RF ve ABDnin, Kafkas Cumhuriyetleri ile olan ilikilerini karlkl olarak ortaya koymak, Blge zerinde g ve nfuz mcadelesinde bulunan ABD ve RFnun, g ve nfuz mcadelelerinin, Trkiyeye olan etkilerini ve yansmalarn ortaya koymak, Kafkaslarda yrtlecek etkinlik ve nfuz mcadelesinden, Trkiyenin azami kazan elde edebilmesi iin, blgede uygulanmas gereken politikalar tespit etmektir. 1.3. almann nemi: Kafkasya; tarih boyunca ticaret ve g yollar oluturmann yannda, kltrlerin kesitii nemli bir kavak noktas olmutur. DouBat arasnda bir kpr oluturan ve Avrasya corafyasnn en hassas blgesinde bulunan Kafkaslar, siyasi ve ekonomik alardan tm dnyann ilgisini cezp etmesinin yannda, bir ok g odann etkinlik mcadelesine de sahne olmaktadr. zellikle, Trkiye ile dorudan snr ve orafi balants olan Transkafkasya (Gney Kafkasya), Trkiyenin, Orta Asya devletleri ile temasnda, gney-kuzey arasnda irtibat yeri olmaktadr. Bu balamda; Kafkasyann Trkiye in nemi: Bu blge; Sovyetler Birliinin dalmas ile ortaya kan g boluunun bulunduu ve bu nedenle g mcadelelerinin yaand, nemli istikrarszlklarn (zellikle etnik ve dini atmalar bata olmak zere) ortaya kt, Trkiyenin yan banda ve onun milli menfaatleri ile milli gvenliini etkileyen bir blgedir. Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte, RFnun, Trkiye ile dorudan snr bulunmamaktadr. Ancak, Trkiyeye ynelik olarak Rusya Federasyonunun, Kafkaslarda (zellikle Ermenistan ve Grcistan) bulunan askeri varl da, Trkiyenin gvenlii asndan byk nem tamaktadr. Ayrca RF bu blgeyi, Yakn evresi olarak nitelendirmekte ve etki alannda bulunduunu belirtmektedir. Trkiye iin Transkafkasya Orta Asyada bulunan, Trki devletleriyle siyasi, ekonomik, kltrel balant ve gei blgesidir. Kafkasyada bulunan Trk ve Mslman topluluklar ile, Trkiyenin ortak dil, din, kltr ve soy birlii balants olmas, blgeyle ortak tarihi gemiinin bulunuu ve Kafkasyann jeopolitik nemi,

Trkiyenin blge ile yakndan ilgilenmesini gerekmektedir. Bununla birlikte, Hazar Havzas ve Kafkasyada mevcut zengin enerji kaynaklarnn Batya tanmasnda en ksa, emniyetli ve gvenilir (istikrarl) gzergah Trkiyeden gemektedir. Aksi halde, RFnun kontrolndeki enerji hatlar, Batya kar en etkin kullanlabilecek politik ve ekonomik bir silahtr. Bu nedenle, bata ABD olmak zere, Bat dnyas, enerji hatlarnn, Trkiye zerinden geerek Batya ulamasn ve Trkiyenin doal enerji terminali olmasn istemektedir. Kafkasyann Dnya in nemi: Kafkasya; Avrupa Rusyas, Orta Asya ve Anadoluyu Orta Douya, Orta Asyay da Anadolu vastas ile Avrupaya balar. Dou bat ynnde de Orta Asyann denizlerine ulamasn mmkn klan en ksa ve uygun istikametler zerindedir. Rusyann scak denizlere inme yolu zerindedir. Hazar Denizi ve Hint Okyanusunu kuzeyden kontrol eder. Blge yukarda belirtilen; jeopolitik nem, corafi konum ve sahip olduu stratejik kaynaklar nedeniyle, kresel ve blgesel glerin de ncelikli ilgi alan iindedir. MacKinderin Kara Hakimiyet Teorisinde1; Avrupa Rusyasna sahip olacak bir gcn, Orta Asyay da kapsayan, Kalpgaha egemen olaca ve bu blgeye egemen olann dnya adasna, daha sonra da dnyaya hakim olaca belirtilmektedir. Kenar Kuak teorisinde2 de; dnyaya egemen olmak iin merkez blgesini eviren kuaa hakim olmak gerektii gr mevcuttur. Brzezinski, (ABD Ulusal Gvenlik eski danman) Byk Satran Tahtas kitabnda, 21inci Yzylda en byk mcadelenin Asyada yaplacan belirterek, Avrasya, dnya egemenlii iin mcadelenin yapld satran tahtasdr
ngiliz Siyasi Corafyacs Halford John Mackinder; 1919 tarihli, Demokratik daeller ve Gerekler eserinde, Kim Dou Avrupaya hkmederse Kalpgaha hakim olur; Kim Kalpgaha hakim olursa Dnya Adasna hkmeder; Kim Dnya Adasna hkmederse Dnyaya hakim olur. demitir. Mackinder; Asya, Avrupa ve Afrika btnn Dnya Adas olarak adlandrr. Batda Volga, Douda Sibirya, Gneyde Himalayalar, Kuzeyde Buz Denizi arasndaki blgeyi, Heartland (Kalpgah) olarak kabul etmitir. Ramazan ZEY, Dnya Hakimiyet Teorileri ve Merkezi Trk Hakimiyet Teorisi, Marifet Yaynlar, stanbul, Nisan 2000, s.91-92, Suat LHAN, Trkiyenin Jeopolitik Konumu ve Trk Dnyas, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara, 1999. 2 ABDli Nicholas J.Spykman; Mackinderin teorisi yanltr. Kim Kenar Kuaa (Rimland) hkmederse Avrasyaya (Dou Avrupa ve Heartland) hakim olur; Kim Avrasyaya hakim olursa, dnyann kaderini tayin eder demitir. Baka bir ifadeyle, Kuzey Amerikaya sahip olan bir millet, Gney Amerikaya, Afrikaya ve Avustralyaya hakim olur. Bu topraklara hakim olan bir millet de, Bat Avrupa, Balkanlar, Gneybat, Gney ve Gneydou Asyaya ve nihayet Dou Avrupa ve Asyann tmne hkmeder. Bylelilikle dnya hakimiyeti kurulur. ZEY, a.g.e., s.97, LHAN, a.g.e.
1

demektedir. Avrupay Asyaya balayan ve gei gzergah olmas nedeniyle Kafkasya Blgesi bu satran tahtasnda nemli bir hamle yeridir. ABDli bilim adam Hungtington;3 kltrleri ayran iki fay hatt belirtmitir. Bunlardan ikincisi olan ve medeniyetler atmasnn yaanabilecei ileri srlen fay hatt, bu blgede bulunmaktadr. Blge; sosyal, etnik, dil ve din yaps ok karmak olduu iin, dnyadaki g odaklarnca, enerji ve dier yer alt kaynaklar ile hammadde paylamn kolaylatrmak maksadyla; bu karmak yapnn etnik atmalara dntrlerek, kkrtlma ihtimali nedeniyle, potansiyel bir kriz alandr. Kafkasya; askeri ve gvenlik asndan, Rusyann gney, Trkiyenin dou yan emniyetini salar. Bata ABD olmak zere, Bat, blgenin ekonomik zenginliinden yararlanmak istemektedir. Blgeye ekonomik adan nem veren Bat lkeleri, blgenin istikrara kavumas iin RFyu balangta bir ortak olarak grmler, ancak Rusya Federasyonunun blgedeki emperyalist eilimi ve petrol ve yer alt kaynaklarna tekrar egemen olma istei anlaldktan sonra, zellikle ABDnin tutumunda nemli deiiklikler olmu, blgesinde istikrarl, dengeli, caydrc bir g olan Trkiye ile ibirliini artrmtr. Bunun sonucunda da, Bak-Tiflis-Ceyhan Boru Hatt projesi ortaya kmtr. 21inci Yzylda, dnya siyasi arenasnda, byk bir rekabetin yaanmasna neden olacak olan, Kafkasyada tm gelimeleri takip ederek, istikrarl politikalar uygulamas, bulunduu corafyada blgesel bir g olma iddasindaki Trkiye iin bir zaruret halini almaktadr. Trkiyenin, kazanl kabilmesinin vazgeilmez art, blgede yrtlecek etkinlik mcadelesini kazanabilecek, en uygun politikalarn, balangtan itibaren belirlenerek uygulanmasna baldr. Bu kapsamda; blgedeki etnik ve demografik yap da dikkate alnarak, Trkiyenin, blgeye ynelik menfaatlerini gerekletirmek iin halen uygulad politikalarla birlikte, blge ile tarihten gelen ban glendirerek kendi yanna ekmesini ve etkinlik salayc politikalar uygulamas gerekmektedir.
ABD Harward niversitesi Stratejik Aratrmalar Merkezi Bakan Samuel P.Huntintonn, 1993 ylnda aklad, Medeniyetler atmas teorisi; Yeni dnyada mcadelenin esas kaynan ncelikle ideolojik ve ekonomik olmayaca, bilakis beeriyet arasndaki byk blnmeler ve hakim mcadele kaynann kltrler olacadr. Medeniyetler arasndaki fay hatlar, gelein muharebe hatlarn tekil edecektir.eklindedir. ZEY, a.g.e., s.115.
3

Yukarda belirtilen hususlar, Kafkasyann konumunu aka ortaya koymas ve almann da erevesini oluturmas asndan, bu almann nemini gstermektedir. Bu balamda; Kafkasya blgesindeki btn bu gelimeler, problem sahalar, etnik atmalar, krizler blge lkeleri kadar Trkiyeyi de yakndan ilgilendirmekte ve yaanan bu ortak orafyann gerei olarak da Trkiyeyi siyasi, ekonomik ve askeri/gvenlik asndan dorudan etkilemektedir. 1.4. almann Snrllklar Bu almada; Trkiyenin etrafndaki belirsizlik ve atma alanlarndan, sadece Kafkasya ele alnmasna ramen, aratrma yaplrken, bu konuda olduka ok bilgi ile karlalm, bu nedenle incelemenin kapsam, snrl tutulmaya allmtr. almann kapsamn; ABD, RF ile Trkiyenin Kafkasyaya ynelik politikalar, ABD ile RFnun Kafkasyadaki mcadele alanlar ve bu mcadelenin Trkiyeye ynelik etkileri, Kafkasyadaki Bamsz Cumhuriyetlerin (Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan) bu mcadeledeki oynadklar roller, blgenin etnik, demografik yaps, blgedeki bamsz devletler ile zerk cumhuriyetler/blgelerde yaanan sorunlar ve atma alanlar (etnik, ekonomik, kltrel ve siyasi) oluturmaktadr . Bu aratrmada, Kafkasya bir btn olarak incelenmi olup, alma iinde RFna bal, yedi zerk cumhuriyetten (Adgey, Kabartay-Balkar, Karaay-erkez, Kuzey Osetya, eenistan, nguya ve Dastan zerk Cumhuriyetleri) oluan, Kuzey Kafkasya ile Souk Sava sonras, bamszlklarn ilan eden, cumhuriyet (Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan), zerk cumhuriyet (Abhazya, Acaristan, Nahvan) ve iki zerk blge (Gney Osetya, Dalk Karaba)nin iinde yer ald, Transkafkasya (Gney Kafkasya) ya da dier bir adyla, Kafkasya tesi blgeleri tanmlanarak, Kafkasya kavram erevesinde bir btn olarak ele alnmtr. Aksi halde, Kafkasyay sadece Kuzey Kafkasya veya Transkafkasya olarak tek bana ele almak, almann anlaml olmasn nleyecek ve almann nemini kaybetmesine sebep olacaktr. nk Kuzey Kafkasya ve Transkafkasyada yaanan gelimeler, birbirleriyle balantl ve ayrlmaz ekilde cereyan etmektedir. Bu balamda; Gney Osetya-Kuzey Osetya ayrm, een gerillalarn Grcistann Pankisi Vadisindeki kamplar, Rusyann Ermenistan ve Grcistandaki askeri

varl, Rusya destekli Abhazya-Grcistan ve Gney Osetya-Grcistan atmas, Abhazya ve Gney Osetyann Grcistandan ayrlarak RFyi ile birleme arzusu, bunlara verilebilecek rneklerden bir ksmdr. Bununla birlikte, ek olarak, siyasi adan, Grcistan ve dolaysyla Transkafkasyada yer alan Abhazya ve Gney Osetya, fiziki olarak Kuzey Kafkasyann ayrlmaz bir parasdr. Rus arl ve SSCB dneminin politikalar olarak; bilinli ve planl bir ekilde, Kafkasyann yerli halkna zorla uygulanan g, asimile ve iskan politikalar ile Kafkasyann siyasi ve ekonomik yaps, iinden klmaz bir hale getirilmi, blgede istikrarszlk yaratlarak, etnik gruplar birbirlerine dman edilmi, bu gruplarn birlikte, Rusyaya kar mcadele etmelerinin nne baaryla geilmi ve bu politikalarn sonucunda bu halklar arasnda kalc dmanlklar oluturulmutur. Souk Sava sonras, Kafkasyaya ynelik nfuz ve g mcadelesi iinde olan, RF ve ABD ile konu erevesi snrlandrlmtr. Blgede, bu iki lkenin etkisi ve etkinlii ok byktr. RFnuna bal, Kuzey Kafkasyadaki zerk cumhuriyet ve blgeler ile ilgili hususlar ise yeteri kadar incelenmitir. 1.5. almann erii: Bu alma,Giri (Birinci Blm) ile Sonu ve neriler (Beinci Blm) hari blmden olumaktadr. kinci Blmde; Kafkasya blgesinin tanm ve kavram ortaya konarak, bilahire Kafkasyann tarihsel gemii, etnik, demografik, dil, din ve siyasi yaps ile jeopolitik nemi ve stratejik nemi aklanmtr. nc blmde; Kafkasyadaki kriz ve sorun alanlar detaylar ile incelenerek, bu krizlerin dier gler tarafndan nasl yaratlarak istismar edildii, zellikle Transkafkasya lkelerinin bu krizler vastasyla nasl zayf drlmeye ve nfuz altna alnmak istedii ortaya konmutur. Bu kapsamda; RF ve ABDnin blgeye ynelik politika ve stratejileri aklanmtr. Blge lkelerinin de Kafkasyaya ynelik politikalar ayr ayr incelenerek, RF ve ABD ile ilikileri deerlendirilmitir. Drdnc blmde ise; blge lkeleri ile dorudan komu olan Trkiyenin Kafkasya politikalar, Kafkasya lkeleri ile ilikileri, Kafkasya blgesinde yaanan gelimelerin, g mdaleleri ve krizlerin Trkiyeye yansmalar ve etkileri ile bu frsat/tehditlerin Trkiye tarafndan nasl algland ortaya konmutur.

KNC BLM KAFKASYANIN DNYA G MCADELESNDEK NEM VE KONUMU 2.1. Kafkasyann Genel Deerlendirmesi Bu blmde; Kafkasyada yaanan gelimeleri incelemeden nce blgenin tarihi gemii, corafi, stratejik ve jeopolitik nemi ortaya konacak, etnik, din ve dil yaps ile siyasi durumu incelenecektir. Bu balamda; ncelikle Kafkasya kavram ortaya konacak ve tanm yaplacaktr. 2.1.1.Kafkasya Kavram ve Tanm Kafkasya blgesi; RFnun hakimiyetinde olan Kuzey Kafkasya ile, bamsz cumhuriyeti yer ald Transkafkasya (Gney Kafkasya)dan oluur. Kuzey Kafkasya; douda Hazar Denizi, batda Karadeniz ve Azak Denizi, kuzeyde Mani Nehri ve bataklklar, gneydouda ise, Samur Nehrinin Hazara dkld yerden, ngur Nehrinin Karadenize dkld noktaya kadar uzand kabul edilen hat ile evrili corafi blgeye denir.4 Transkafkasya ya da Gney Kafkasya denildiinde, bir corafi blge kastedilmekte, bu blge Byk Kafkaslarn doruklarndan balayarak, Kk Kafkaslarn gney eteklerine kadar uzanmakta olup, Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan, bu blgede yer alan lkelerdir.5 Abhazya, Transkafkasyada yer almaktadr; ancak burada yaayan halklardan biri olan Abhazlar, bir Kuzey Kafkasya halkdr ve Kuzey Kafkas dillerinden biri olan Abhazca konumaktadrlar.6 Abhazya orafi olarak, Kuzey Kafkasyann bir paras ve Karadenize olan uzantsdr. Ayn ekilde Kuzey Kafkasya ile Transkafkasyann balantsn salayan ve Daryal (Derbent) geitinin yer ald, Gney Osetya orafi olarak, Kuzey Kafkasyann bir parasdr. Gney Osetya, Rus politikalar sonucu, bilinli olarak Grcistanda, Grcistana kar kullanlmak zere braklmtr.

Ali UREY, Bilinen Dnyann Bilinmeyen lkesi: Kuzey Kafkasya ve erkesler (1), Kafkasya Yazlar Dergisi, Yl:2, Say:5, Sonbahar, stanbul, 1998, s.57. 5 Fahrettin LOLU, Kafkasya Konusunda Yanlglar ve Yanllar, Kafkasya Yazlar Dergisi, Yl:1, Say:3, Sonbahar/K, 1998, s.41. 6 a.g.m., s.42.

Harita 2.1. Kafkasya Blgesi.

Kaynak: Nadir DEVLET, Kuzey Kafkasyann Dn Bugn, Yeni Trkiye Dergisi, Trk Dnyas zel Says II, Yl:3, Say:16, Temmuz-Austos 1997, s.1926.

Kafkasya, tarih boyunca bir snr lkesi olmutur. Azak Denizindeki Taman Yarmadasndan, Hazar Denizi kylarndaki, Apsheron (Aperon) Yarmadasna kadar uzanan Kafkas Ana Sradalar, Himalaya sisteminin bat kanad olarak, Ermenistan ve ran Dalarn iine alan Ortadou Da Blgesinin tabii snrn tekil eder. Kuzeyde Ana Kafkas Sradalarnn etekleri Kuzey Kafkasya steplerine doru iner. Bu step, Karadenize akan nehirlerin, besledii otlaklarn batya uzanan parasdr.7 (Harita 2.2.) Kafkasya; Avrupa Rusyas ve Orta Asya ile Anadoluyu ve Orta Douyu balamakla birlikte; Dou-Bat ynnde de Orta Asyann denizlere ulamas mmkn en ksa ve uygun istikametteki yol zerinde bulunmaktadr.8

W.E.D. ALLEN, Paul, MURATOFF Kafkasyann Tarihi orafyas, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say:54, stanbul, Temmuz 2001, s.52. 8 Suat LHAN, Kafkaslar, Orta Dou ve Avrasya Perspektifinde Trkiyenin nemi Sempozyumu, Bildiri, Ankara 1998, s. 88.

10

Harita 2.2.Kafkasya Blgesi ve Kafkaya Dalar (Fiziki ve Siyasi)

Kaynak: Sabah Meydan Larousse Byk Lugat ve Ansiklopedisi, 10.Cilt, stanbul, 1992,s.358. Kafkasya dalar, Avrupay Asyadan ayran izgi olarak kabul edilir. (Bkz.Harita

2.3.)9

Harita 2.3.Asya ve Avrupa Arasnda Snr

Kaynak: http://www.gridtb.org/projects/GEO-Cauc/intr.pdf (10.02.2006)

Nadir DEVLET, Kuzey Kafkasyann Dn Bugn, Yeni Trkiye, Yl:3, Say: 16, Trk Dnyas zel Says II, Ankara, Temmuz-Austos 1997, s.1924.

11

Araplarn, Mavera-i Kafkasya, Avrupallarn, Transkafkasya (ve Ruslarn, Zakafkasya olarak bahsettikleri Kafkasya, Byk Kafkas Sradalarnn gneyinde yer alan, tarihi bir blgedir. Siyasi ve orafi bakmdan genel olarak, Sirkafkasiyon (Circarucasie) ve Transkafkasya (Transcaucasie) eklinde ikiye ayrlan Kafkasya blgesinin dousu Asya, bats ise Avrupa ktalar iinde ele alnmaktadr. 10 (Bkz. Harita 2.4.) Harita 2.4.Transkafkasya Blgesi.

TRANSKAFKASYA (GNEY KAFKASYA)

Kaynak: Atlas Dergisi, Avrupa Siyasi Haritas, stanbul, Aralk 2004.

Kafkasya blgesinde cumhuriyet (Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan); biri Azerbaycana (Nahvan), ikisi Grcistana (Abhazya ve Acaristan) ve yedisi de RFya (Adgey, Dastan, nguya, Kabartay-Balkar, Karaay-erkez, Kuzey Osetya ve eenistan) bal olmak zere 10 zerk cumhuriyet ile biri Azerbaycana (Dalk Karaba) ve birisi de Grcistana (Gney Osetya) bal iki zerk blge

B.Zakir AVAR, Kafkasya-Rusya Federasyonu ve Trkiye, Yeni Trkiye, Yl:3, Say: 16, Trk Dnyas zel Says II, Ankara, Temmuz-Austos 1997, s.1875.

10

12

bulunmaktadr.11 Ancak, fiziki olarak Kuzey Kafkasyada yer alan, Abhazya zerk Cumhuriyeti ve Gney Osetya zerk Blgesi siyasi olarak, Grcistana baldr. Harita 2.5.Kuzey Kafkasya Blgesi

Kaynak: Atlas Dergisi, stanbul, Mart 2004.

Genellikle, siyasi snrlara dayanan corafi blge tanmlamalar, sosyoekonomik ve siyasi analizler iin tatmin edici olmaktan uzaktr. Bu nedenle, Kafkasya-Orta Asya tanm SSCB dneminde izilmi, jeopolitik snrlamalarn tesine geen ve Sovyet dneminin, ayr ayr alt blgeleri olan Kuzey Kafkasya, Transkafkasya, Orta Asya ve Kazakistan, Hazar havzas komuluunda birletiren daha geni bir tanmdr.12 Karadenizin kuzey-batsndaki Taman Yarmadas ile Hazar Denizinin gney-dousundaki Aperon Yarmadas arasnda uzanan, Kafkasya Dalar 1100 km.den uzun olup, genilii 32 ila 180 km. civarndadr. Blgenin, en yksek da olan Elbruzun, 5.269 m. ve 5.593 m. yksekliinde iki zirvesi vardr. Kafkasya Dalar bir hayli yerden de geit (Derbend, Daryal, Avar vb.) verir.13
a.g.m., s.1875. Baskn ORAN, Trk D Politikas, Cilt:II 1980-2001, letiim Yaynlar, 3.Bask, stanbul, 2002, s.367. 13 DEVLET, a.g.m., 1924
12 11

13

2.1.2.Kafkasyann Corafi Konumu Blgenin konumunu, zellik ile aklamak mmkndr.14 lk olarak, blge, genellikle dalk olup, birbirine geit vermez ok sayda vadiden olumas, blgenin sosyo-politik yapsn belirleyici en nemli zelliidir. Bu husus, eitli kkenlerden gelen topluluklarn, tarih boyunca yaanan igallerden, kendilerini koruyabilmelerini ve kltrlerini srdrebilmelerini salamtr. Blgenin corafi balamda baka bir zellii, byk devletler arasnda bir tampon oluturmasdr. Komu olan Araplar, ranllar, Ruslar ve Trkler tarih boyunca, Transkafkasya ile ilgilenmiler ve bu nedenle blge, zaman zaman eitli glerin egemenliine girmitir. Blgenin corafi yapsna ilikin son zellik ise , ticaret ve ulamda byk kpr tekil etmesidir. Blge bir anlamda, kuzey ve gneyin balantsn salamaktadr. Corafi yapya gelince, Rus kta sahanlnn kuzeye, Arap kta sahanlnn da gneye kaymasyla gerekleen jeofizik gerilim, Transkafkasyadaki dalk yzey ekillerini yaratmtr. Kafkasya; Hazar Denizi ile Karadeniz arasnda 440.000km2.lik bir alan kaplayan, Rusya Federasyonunun Avrupa kesiminin gney bats ile Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistan topraklarn da iine alan, corafi blge ve da sistemine verilen isimdir. Jeolojik olarak incelendiinde, Kafkasya, kuzeybat-gneydou dorultusunda uzanan, knt alanlar arasnda ykselen da sralarndan olumaktadr. Ruslarn, Bolchoi Kavkaz diye adlandrdklar Byk Kafkaslar, kuzeybatda, Novorossiskden gneydouda, Bakye doru yaklak 1100 km. uzunluu ve 150-200 km.lik geniliiyle, kuzey-gney dorultulu sradalardan oluur. Malyi Kavkaz denilen Kk Kafkaslar, Byk Kafkaslara gre daha ksa ancak daha karmaktr.15 Kafkasya, kendi iinde de eitli blgelere ayrlmaktadr.Bunlardan birincisi; Don ve Volga nehirleri arasnda kalan, Step Kafkasyas, ikincisi, steplerin gneyinde yer alan Kafkas Dalarnn eteindeki, Byk Kafkasyadr. nc blge ise, Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan da kapsayan, Transkafkasya ve Kk Kafkasya blgesidir. Bir baka blnme de Kafkasyay ikiye ayrmaktadr. Birincisi; Byk Kafkas dalarnn kuzeyinde yer alan Kuban knts, Stavropol
Ali Faik DEMR , Trk D Politikas Perspektifinden Transkafkasya, BalamYaynclk, Birinci Basm, stanbul, Haziran 2003, s.59-60. 15 a.g.e., s.60.
14

14

Platosu ve Terek kntlerinin oluturduu, Kafkasn, ikincisi ise; gneyde Kk Kafkas Dalar, Rion ve Kura kntlerinin oluturduu, Transkafkasya (Kafkasard)dr. 16 Ancak birka geit veren ve 1100 km. uzunluundaki bu silsile, Avrupann en yksek tepesi olan Mont Blancdan ok daha yksek 25 zirveyi ihtiva etmektedir.Silsilenin, en yksek zirveleri, Elbruz (5630m.) ve Kazbek (5045m.) tepeleridir. Kritik birka geit de Kuzey Kafkasyann merkezi, Terekkale (Kuzey Osetya) yi Tiflis (Grcistan)e balayan Daryal Boaz ile Derbent, Mamison ve Glohordan ibarettir. Byk Kafkas Dalar, Karadeniz ve Hazar Denizi sahil yolu dnda, bu yerden geit vererek, Kuzey Kafkasyay Transkafkasyaya balar.17 Hazar Denizi ve Karadeniz arasnda uzayan, Kafkas Berzahn, 18 kuzeybatgneydou istikametinde blen sradalar, birok vadi ve geit ihtiva etmesine ramen, kuzey-gney ynnde kullanlmaya elverili pek az geide sahip bulunmaktadr. 21inci Yzyla gelinciye kadar, geilere imkan tanyan en nemli geit, Hazar Denizi kysndaki Derbend (Demirkapu) geitiydi. Yaklak iki kilometre uzunluunda olan Derbent geiti, tarih boyunca siyasi ve iktisadi neminden bir ey kaybetmemitir. Bu nem, Volga ve Aras nehirlerinin, blgeye salad stratejik btnlkten kaynaklanmaktadr.19 Kuzey-gney istikametinde, geii salayan ikinci yol ise, Transkafkasyada bulunan Daryal (Daryol) geididir. Vladikafkas (Kuzey Osetya)- Tiflis (Grcistan) arasnda bulunan ve Grc Askeri Yolu olarak anlan bu geit, sarp ve dar olup, tarihin aknda, Romallar, ranllar, Grcler tarafndan, burada garnizon ve mstahkem mevziiler ina edilmitir. 18inci Yzyln sonlarnda da, Ruslarn geniletme ve tesviye almalar sonucunda, askeri amalarn dnda da kullanlmaya balanmtr. Bunlarn dnda, aralarnda Mamison ve Klukhor gibi geitlerin de bulunduu, 70 kadar kk yol ve patika mevcut ise de, bazlar sadece yk hayvanlarnn geebilecei ekildedir.20

a.g.e., s.60-61. Sava YANAR, Trk-Rus likilerinde Gizli G Kafkasya, IQ Kltr Sanat ve Yaynclk, stanbul, Austos 2002., s.22. 18 Berzah: Kstak, iki yan su, dar kara paras, dil. Kafkasya Berzah kavram, Karadeniz ve Hazar Denizi arasnda kalan blgeyi ifade etmektedir. 19 a.g.e., s.22. 20 Abdullah SAYDAM, Krm ve Kafkas Gleri (1856-1876), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1997, s.15.
17

16

15

Dalarn kuzey etekleri, sulak ve derin vadiler, mmbit, yeil ovalarla son bulmaktadr. Bu ovalar ve vadiler; Terek, Kuban, Samur, Gum (Kuma), Sulak ve Araks gibi cokun nehirlerle sulanmaktadr. Rua Nehri knts, Kutasiden itibaren batya doru genileyerek, Karadeniz sahilindeki Kolhida Ovasn olutururken; Kura Nehri knts ise, gneydouya doru ilerledike, nce Migeevir Glne, daha sonra Azerbaycan steplerinde bulunan, su kanallarnn oluturduu geni dzlklere ular. Kura Nehri, kanallar blgesinde, Aras Nehri ile birleerek, her iki nehrin sular da, tarm amac ile kanallara aktarlarak, geni steplerin sulanmas salanr.21 Rua ve Kura nehirlerinin gneyinde uzanan da silsileleri Kk Kafkas Dalar olup, bu dalar, Dou Anadolu dalarna balanr. Sradalar, snm volkanlar ve volkanik glleri ile Kk Kafkas Dalarnn, Dou Anadolu dalarnn zelliklerini tad grlmektedir. Bu dalarn zirveleri, Ermenistanda Alagz (Aragato) Da, Gegamsky Da, ve Azerbaycanda Karaba Dadr.22 Corafi konumu itibariyle, bir kavak zellii tayan Kafkasya, deiik ynlerden gelen kavimlerin bir urak yeri olmutur. Bu kavimlerden bir ksm gelip geerken, bir ksm ise burada yerlemitir.Blgenin yerlisi olan veya daha sonra blgeye yerleen ve Kafkasyann doasna paralel, orijinal bir yerleim tarz gsteren kavimler, birbirine karmakszn, ayr ayr blgeleri yurt edinmilerdir. Dolaysyla blgedeki kavimler arasnda nce fiziki/corafi, daha sonra da siyasi olarak, izalasyon meydana gelmitir. Bu durum, blge d gler (arlk ve Svyet Rusya ile ran) tarafndan, srekli olarak istismar edilmitir.23 Esas itibariyle, dalk bir blge olan Kafkasyada, yerleim blgeleri genellikle yksek yaylalar ve derin vadilere yaylm bulunmaktadr. Ykseklii fazla olan bu da silsilesi, blgedeki insanlarn tarihlerini, kltrlerini ve karakterlerini bakalarndan farkl klmtr. Askeri adan, byk lde savunma imkan salayan dalar; kltr, dil ve etnik bakmdan blnm bir corafyann domasna da neden olmutur.24 Kafkasya, corafi btnle sahip olmad iin, tarih boyu, Hazar mparatorluu hari, tek bir devletin anayurdu olmamtr.
YANAR, a.g.e., s.22-23. Mustafa, PAMUK, Kafkasya ve Azerbaycann Dn-Bugn-Yarn, Harp Akademisi Yayn, stanbul, 1995, s.1. 23 AVAR, a.g.m., s.1876. 24 SAYDAM, a.g.e., s.14.
22 21

16

2.1.3. Demografik Yaps Kafkasyann demografik yaps da kendine zg bir eitlilik arz etmektedir. Blge, corafi konumu nedeniyle, eitli millet ve topluluklarn bir, gei noktas olmu ve bunun sonucunda da ok kark bir demografik yap ve tarihi sre kazanm bulunmaktadr. Bununla birlikte, blgenin demografik yapsnda, demografik ve politik olarak Trkler, Grcler ve Ermeniler belirleyici unsurlar olmutur. 25 Kafkasya nfusunun, yaklak %35.2sini yerli olanlar, %64.8ini ise yerli olmayanlar meydana getirmektedir. Yaklak 30dan fazla millet ve milli grubu kapsayan, yerli nfus iinde, Grcler %46.5 ve eenler %11.9 ile ilk srada yer almaktadr. Bunlarn dnda kalan ve blgenin yerlisi olan unsurlar ise, %41.6lik bir paya sahiptir.26 Kafkasya nfusunun yaklak, %67.4sini oluturan, yerli olmayanlarn %56.6s ise, Trklerdir. Bu nfusun da %82.7sini Azerbaycan Trkleri meydana getirmektedir. Bunlarn dnda, yerli olmayan nfusun iinde, Ermeniler %22.7 ve Ruslar %16.2 ile yer almaktadr.27 SSCB tarafndan; hem slam kimlii etrafndaki btnlemeyi zayflatmak, hem de Kafkasyallk (Dallk) ve Trklk yaplamasnn nn kesmek maksadyla, daha alt kimlik olan yerel milliyetilikler desteklenmi, 19241936 yllar arasndaki srete, Kuzey Kafkasya yedi ayr zerk cumhuriyet ve zerk blgeye, Kafkas halklar ve Trk kavimler ayr ayr deil karma (Kabartay-Balkar ve Karaay-erkez) ayrlmtr. Ruslar; 19uncu Yzylda, Kafkasyaya tamamen hakim olduklarnda, Karadeniz sahillerinde yaayan, yaklak 1-1.5 milyon Kafkasyaly, Osmanl mparatorluuna srm ve yerine Ruslar yerletirmitir.28 Bununla birlikte, 19uncu Yzyl boyunca, Dou ve Kuzey Rusyann Kazan, Orenburg, Ufa ve Kuzey Kuban ile Kazan Tatarlar ve Bakurt Trklerinin yaam olduu dil-Ural blgesinden, Mslman topluluklar Osmanl topraklarna g etmeye zorlanmtr.29 milletlere

25 26

AVAR, a.g.m., s.1878. a.g.m.,s.1878. 27 a.g.m.,s.1878. 28 YANAR, a.g.e., s.30-31. 29 a.g.e., s.31.

17

Bunun sonucunda Kuzey Kafkasyann toplam nfusu glerden dolay, Rus ve Kazaklarn blgede iskan edilmelerine ramen yar yarya azalmtr.30 Rusyann srgn politikas, kinci Dnya Sava sonrasnda da srm ve 1943-1944 yllar arasnda, 2-3 milyon kii, ihanet suu ile, Sibirya ve Urallar gibi yerlere srlmlerdir. Bunlarn %40 daha srgn yerlerine ulamadan, eitli nedenlerle hayatlarn kaybetmilerdir. Grcistan ve Ermenistan ise, g ve srgnlerin dnda tutulmutur. 31 kinci Dnya Savanda, Almanlar ile ibirlii yapt gerekesiyle, bata een ve ngular olmak zere; Karaaylar, Balkarlar, Krm ve Ahska Trkleri Sibiryaya srgne gnderilmitir. Stalinin verdii bir kararla, Kafkasyada balayan bu geni apl bir soykrm hareketi, eenler iin 1864 ve 1920deki srgnlerin tekrar olmu, 400 bin een ve 90 bin ngu, Orta Asya ve Sibiryaya srlmtr. Bu topraklara ise; Ruslar, Osetinler, Avarlar, Darginler, Ukraynallar getirilip yerletirilmitir. zellikle Ahska blgesindeki Ahska (Mesket) Trkleri, Almanlarla ibirlii yaptklar bahanesiyle, toplu halde, Orta Asyada, zbekistann Fergana Vadisine srlm, yerlerine de Ermeniler getirtilerek, blge Cevahiti ismini almtr. Bu politikalar, Stalin dneminde, Ruslarn, Trklk aratrmalarnn katklaryla, toprak ve dil esasl Milliyetler Politikas adn alarak daha sistematik bir ekilde uygulanmtr.32 Stalinin srgn politikas, blgenin demografik yapsna yaplan bu mdahale sonucunda, Kafkasyann yerel halklar arasnda bir atma zemini hazrlamak, gelecekte bamszln yeniden kazanlmas yolunda, ortaya kabilecek ulusal eilimlerin gcn krmak ve blgesel sorunlar tahrik amacyla yaplmtr.33 Ayrca bu srgnler, 1990larda da srecek olan, Oset-ngu, Kabartay-Balkar snr anlamazlklarnn da temelini oluturmaktadr. nk srgnden geri dnen, srlen halklarn kendi topraklarna, baka etnik gruplar (Rus, Oset, Ermeni, Ukraynal ve Alman) yerletirilmitir. 34
Hayati BCE, Kafkasyadan Anadoluya Gler, Trkiyr Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1991, s.51-52. 31 YANAR, a.g.e., 31. 32 Mehmet AA, Orta Asyadan Uluslama Sreci ve Trkiyat Aratrmalarnda Rus lminskiy ve Ardllarnn Rol, Der.: Ertan EFEGL ve Pnar AKALI, Orta Asyann Sosyo-Kltrel Sorunlar, Gndoan Yaynlar, stanbul, Kasm 2003, s. 34. 33 YANAR,a.g.e.,s.31. 34 a.g.e., s.31-32.
30

18

Stalinin iskan politikas, hibir Kafkas halkn tamamen kendi blgesinde tutmamtr. Kuzey Kafkasya ve Transkafkasya halklarndan; erkez, Abaza, een, Avar, Azeri, Terekeme, Lak, Dargin vb. den bir blm, Sovyet Rusyasnn eitli blgelerinde iskan edilmitir. Bunlarn topraklarna, Kafkasyadan baka halklar getirilmitir. Bazen bu halklarn yaadklar blgeleri paralayp, oluturduu idari snrlarla, etnik btnl bozmutur. Bylece onlarca corafi alann eski ve yeni sahipleri arasnda ihtilaf kmtr. Bu yaplanma, ortak menfaat ilkelerini byk lde geersiz klmtr.35 Kafkasyadaki bugnk anlamazlklar besleyen tohumlar, 1936 Ylnda Stalin tarafndan atlmtr. Stalin; demografik dzenlemeler yoluyla, halklar bir dengede tutarak kontrol altna almak ve blgedeki Ruslarn aznlk durumuna dmesini nlemek istemitir. Stalin, bu hedefine ulamak iin, daha sonralar ok karmak etnik sorunlara zemin hazrlayacak olan bir dizi zerk cumhuriyet/ blge oluturmutur. (Bkz. Harita 2.5). Bu politikalarn (milliyetler, srgn, iskan ve asimile) doal sonucu olarak da; blgeye Ruslar, Osetinler, Avarlar, Darginler ve Ukraynallar getirilmitir.36 SSCBde en son nfus saymnn yapld 1989 yl itibariyle, Kuzey Kafkasyada 6-7 milyon, Transkafkasyada ise 16-17 milyon olmak zere, Kafkasya da toplam 22-24 milyon insan yaamaktadr. 1970lerin bandan bu yana Ruslarn ve dier Slavlarn blgeden darya g etmeleri balad grlmektedir. Sovyetler Birliinin kmesinden beri da ynelik g ylesine hzlanmtr ki, halen toplam 16-17 milyon olan, Transkafkasya cumhuriyetinde, yarm milyondan az Rus ve Slav nfusu kalmtr. Kuzey Kafkasyadaki 6 milyonluk toplam nfusunun muhtemel, %20si Rus ve Slavdr.37 Kafkasyann nfusu, izelge 2.1de gsterilmitir.

a.g.e., s.32-33. a.g.e., s.31. 37 PAMUK, a.g.e., s.135.; Paul B.Henze, Kafkasyada atma, Gemi, Sorunlar ve Gelecek in ngrler, 2023 Dergisi, Say:31, Kasm 2003, s.53.
36

35

19

izelge 2.1. Kafkasya Halklarnn Nfuslar

Halk Abaza Abhaz Adige erkes Kabardey Karaay Malkar Oset een ngu Avar Lezgi Darg Kaumuk Lak Tabarasan Rutul Tsahur Agul 1979 29497 90915 108711 46470 321719 131074 66334 541893 755782 186198 482844 382611 287282 228418 100148 75239 15032 13478 12078 1989 33801 102938 124941 52356 394651 156140 88771 597802 958309 237577 604202 466833 365797 282178 118386 98440 20672 20055 19936 1979-89 Art Oran 14.6 13.2 14.9 12.7 22.7 19.1 33.8 10.3 26.8 27.6 25.1 22.0 27.3 23.5 18.2 30.8 37.5 48.8 65.1 1999 Tahmini Nfus 38736 116526 143557 59005 484237 185963 118438 659376 121513638 303148 755857 569536 465660 348490 139932 128770 28424 29842 32914

Kaynak: Ufuk TAVKUL, Etnik atmalarn Glgesinde Kafkasya, tken Neriyat A.., stanbul, 2002, s.17.

2.1.4. Kafkasyann Etnik, Dil ve Din Yaps 2.1.4.1. Etnik ve Dil Yaps Kafkasya corafyasna hakim olan dalk yap, tarih boyunca, blgenin siyasi ve etnik yapsnn ekillenmesinde ok nemli rol oynamtr. Etnik yap itibariyle, dnyann en karmak blgesi olan Kafkasya, bu durumunu corafyasnn, geit vermez dalardan ve onlarn aralarnda yer alan, derin vadilerden olumasna borludur. Arazinin dalk olmas sebebiyle, tam egemenlik kurulamayan bu blge, tarih boyunca srekli olarak, doudan batya doru g eden, pek ok etnik grubun
1994-1996 ve 1999-2000 Yllar arasnda devam eden een-Rus sava srasnda, eenlerin nemli lde nfus kaybna uradklar bilinmektedir. Dolaysyla eenlerin doal nfus art oranlarna gre tahmin edilen 1999 Yl nfus tahminlerinin gerei yanstmayaca, een nfusunun bugn bir milyon kii civarnda olaca dnlmelidir.
38

20

snma yeri olmutur. Dalarn ulam engellemesi, bu farkl etnik gruplarn kaynamasna ve/veya birbirleri zerinde, tahakkm kurarak zayf unsurlarn asimile edilmesine mani olmutur.39 Etnik yapnn, dnyada ok zengin eitlilik arz ettii blgelerden biri olan Kafkasyada yaayan gruplar, genel anlamda, l bir tasnifle deerlendirmek mmkndr. Bunlar40: Trk kkenliler, Hristiyan milletler, Mslman olan Kafkas kavimleridir.

Bu balamda, Kafkasyada yaayan topluluklar tasnif etmek gerekirse;41 Kafkasyann Trk ve Mslman olmayan, Hristiyan unsurlarn : Grcler, Ermeniler, Abhazlar, Osetler, Assuriler, Udiler oluturmaktadr. Kafkasyann Trk olmayan Mslman unsurlarn: Osetler, eenler, Kabardaylar, Acaralar, Abazalar, erkezler, Adigeler, Tatlar, Tallar, Lezgiler, Dargnlar, Laklar, Rutullar, Agullar, Sokurlar, Tabarasanlar oluturmaktadr. Trk gruplar ise : Azerbaycan Trkleri, Kumuk, Karaay, Balkar, Nogay, Kundur, Ahska (Mesket) Trkleridir. Kafkas halklarn; asl Kafkas (Yafet) kavimleri, Trk kavimleri ve HintAvrupa kavimleri olarak snflamak gerekirse:42 Kaslar yani asl Kafkas Kavimleri: erkesler (Abazalar, Abhazlar, Ubhlar, Arguveyler, Nethaalar, ebinler, Hatkolar, Khegaklar, Baskheler, apsglar, Bjeduglar, Kemirguyevler, Hatkoylar, Abzehler, Beslenevyeler, Kabartaylar, Adgeyler), Nohiler (eenler, ngular), Andelellar (Avarlar), Laklar (Gazi Kumuklar), Lezgiler, Agullar, akurllar, Grcler. Trkler: Azeriler, Kumuklar, Karakalpaklar, Kundurlar, Karaaylar, Balkarlar, Kalmuklar, Nogaylar, Trkmenler, Mesket Trkleri. Hint-Avrupa Kavimleri: Osetler, Farslar, Tatlar, Taliler, Svanitler, Ermeniler, Ruslar, Alanlardr.

YENER, a.g.e., s.28. Necip, TORUMTAY, Deien Stratejiler Odanda Trkiye, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1996, s.188. 41 TORUMTAY, a.g.e., s.188-189. 42 SAYDAM, a.g.e., s.18.
40

39

21

Kuzey Kafkasyadaki etnik gruplar; Trk, ran dilli ve bero-Kafkas (Yafet) gruplardr. Trkler; Kumuk, Karaay, Balkar (Malkar) ve Nogaylardan oluur. ran dilli halklar ise, Ossetin (Oset-Asetin) ile Tatarlardan oluur. Ossetinlerin sadece Digorlar Mslman olup, ounluu, Ortodoks Hristiyandr. En byk ve en karmak grubu ise, bero-Kafkas (Yafet) ailesi tekil eder. Bunlar Grclerin dahil olduu Gney (Hartvel-Kartvel), Kuzey-Bat (Abhaz-Adge) ve Kuzey-Dou (eenDastan) gruplardr.43 Kafkasya (Yafet) ailesi detayl olarak, izelge 2.2.de gsterilmitir. Kuzey Kafkasyann en kalabalk gruplar; eenler, Trkler ve erkezlerdir. izelge 2.2. Kafkas(Yafet) Ailesi

Kaynak: Nadir DEVLET, Kuzey Kafkasyann Dn Bugn, Yeni Trkiye Dergisi, Trk Dnyas zel Say:s II, Yl:3, Say: 16, Ankara, Temmuz-Austos 1997, s.1927.

Transkafkasyada etnik kkenden sz edilebilir. Bunlar; Trk soylular, ndo-Germenler (Hint-Avrupa) ve bero-Kafkas (Yafet) gruplardr. Trkler; Azeri Trkleri, Mesket Trkleridir. ndo-Germenler ise; Ermeni ve Osetlerden ibarettir. En byk ve en karmak grubu ise, bero-Kafkas (Yafet) ailesi tekil eder. Bunlar

43

DEVLET, a.g.m., s.1926.

22

Grclerin

dahil

olduu

Gney

(Hartvel-Kartvel)

ve

Abhazalardr.44

Transkafkasyann en kalabalk gruplar; Azeri Trkleri, Grcler ve Ermenilerdir. Doal olarak, tarih boyunca, Transkafkasyadaki etnik gruplarn nfuslar, dalmlar ve nemleri deimitir. Gnmze kadar gelen tek zellik ise, etnik mozaiin zenginliinin srmesidir.45 Transkafkasyann etnik yaps, blgedeki devlet ve bunlarn iindeki halklar olarak incelendiinde, yle bir etno-linguistik bir harita ile karlalr:46 Harita 2.6. Transkafkasyann Etno-linguistik Dalm

Kaynak: http://www.envsee.org/southcauc/maps/ethnic.jpg (29.10.2005)

Etnik mozaiinin eitlilii, kltrel ve sosyal ynden son derece nemli zengin oluturmakla birlikte, bu farkllk, tarih boyunca, blge ii ve d glerin

Kemal YAVUZ, Orta Asyann Batya Alan Kaps: Kafkasya, Ulusal Strateji, Yl:2, Say:12, stanbul, Mays-Haziran 200, s.443-44. 45 DEMR, a.g.e., s.70. 46 a.g.e., s.71-72.

44

23

iktidar ele geirmek iin istismar ettikleri blgenin bir zaaf zelliini de almtr.47 Bu etnik yap, Ruslar tarafndan deiik tarihlerde (1864 ve 1944 ) planl olarak uygulanan pek ok, Toplu Srgn olay ile daha da kartrlm ve birlemesi imkansz bir mozaik haline getirilmitir.48 Halklar ge zorlanm, ounluun iine aznlklar yerletirilmi, aznlklarn ounluu ynetmesi istenmi ve bunun gibi gelimeler yznden dmanlklar meydana getirilmitir. 49 Kafkasyann yerli halklar, daha ziyade dalk kesimde, d dnya ile irtibatn nispeten az olduu blgelerde younlam, dardan gelen Trkler ve ranllar gibi halklar ise, ounlukla gney ve kuzeydeki d alanlara yerlemilerdir.50 Kafkasya olarak ilk defa, M..479 tarihinde isimlendirilmeye balayan ve tarihi ve mitolojik zenginlikleri ile tannm olan Kafkasya, gerek bir diller blgesi zelliini tar. Blgede konuulan dillerin bir ksm Semitik, Hint-Avrupa, Fino-Urgi, Altaik veya Trk dil gruplarna girmekte, bu gruplarda er alan; Grcce ve buna bal lehelerle, deiik iveleri bulunan Trke en yaygn dillerdir. Bunlardan sonra, Hint-Avrupa dil grubuna giren Ermenice ve Osete gelmekte ise de, pratikte konuma ve yaz dili olarak Rusa yaygndr.51 SSCBde Trk kkenli halklar ve Mslman halklar iin 1935 ylnda, resmi alfabe olarak, Kiril alfabesi kabul edilmitir. Ermenilerin ve Grclerin alfabeleri ise, ynetimdeki Grc ve Ermenilerin destei ile deitirilmemitir. SSCB tarfndan, 1974 ylnda, Grcistann, alfabe birlii kapsamna alnmas karar alnmtr. Ancak Tifliste, niversite retim yeleri ve rencileri ters tepki gsterince, karar uygulanmamtr. Bu balamda; 1977 ylnda, Ermenistann da, alfabe birlii kapsamna alnmas karar alnmtr. Ermeniler, bu karara tepki gstermi, alfabelerini deitirmemilerdir. Ancak Kafkas halklar, Slav Kiril alfabesi kapsamna alnmtr. Bu gelime, Kafkas halklarnda, Rusyaya kar

47 48

a.g.e., s.70. YAVUZ, a.g.m., s.44. 49 DEMR, a.g.m., s.70. 50 SAYDAM, a.g.e., s.18. 51 a.g.e., s.34.

24

direnilebilir, Rusya direnmekle ikna olur kanaatini yaratmtr. Bugnk direniin temelinde, Kafkas halklarnn hakszla urad kanaati vardr.52 Gnmzde, bir ok Trk ve Mslman grup, hem Trke yazlm Latin alfabesi isterken, hem de Trkiye Trkesi renme gayreti iine girmilerdir.53 Etnik bilin, btn Kafkasyada ok gldr ve Rusa ikinci bir dil olarak, geni ekilde konuuluyorsa da, yerel dillere ballk orannn ykseklii ortak bir zelliktir.
54

Kuzey Kafkasya halklarnda, ar bir mensubiyet (aidiyet) duygusu ve

rklk vardr. Hibir dal, etnik kimliinin yan sra ikinci bir deer ls kabul etmez.55 Sovyet sistemi, istemeyerek etnik bilinci tevik etmitir. Sistemin k ise bu bilinci daha da artrmtr.56 Kafkasya olarak ilk defa, M..479 tarihinde, isimlendirilmeye balanan ve tarihi ile mitolojik zenginlikleri ile tannm olan, Kafkasya gerek bir Diller lkesidir.57 Kafkasyada temel olarak, Ural-Altay, ber-Kafkas ve Hint-Avrupa dil gruplarna giren dil ve bunlarn deiik leheleri konuulmaktadr. Dil gruplar; Ural-Altay %36.6, ber-Kafkas dil grubu (Yafet) eklinde sralanmaktadr. 58 Blgede; Ural-Altay dil grubunu konuanlarn, yaklak %98-99unu Trkler, bunlarn ise yaklak %82.7sini de, Azerbaycan Trkleri oluturmaktadr.59 ber-Kafkas dil grubu 30u akn dil, lehe ve diyalekti kapsamakta olup, bu balamda; bu grubun da, yaklak %46.7sini Grcce (Kartvelce) konuanlar, %11.9unu ise een-Lezgi kolunun eence konuanlar oluturmaktadr. Grubun geriye kalan ksmnn yaklak, %41.4lk blm ise bu iki ana kol dnda kalan halklar tarafndan konuulmaktadr.60 (Bkz.Harita 2.7.) %35.1 (Grcce, een, Lezgi) ve Hint-Avrupa dil grubu ise, %28.2 (Ermenice, Rusa, Farsa),

Yaar KALAFAT,Krm-Kuzey Kafkasya Sosyal Antropoloji Aratrmalar, ASAM Yaynlar, Ankara, 1999, s.148. 53 a.g.e., s.150. 54 YANAR,a.g.e. , s.34-35 55 DEMR, a.g.e., s.97. 56 YANAR, a.g.e., s.35. 57 a.g.e., s.34. 58 AVAR, a.g.m., s.1878. 59 a.g.m.,s.1878. 60 a.g.m.,s.1878.

52

25

Harita 2.7. Kafkasya Blgesindeki Etno-Linguistik Gruplar.

Kaynak:http://www.r2user.uni-heidelberg.de/~ci4/georgien/karten/EthnoCaucasus.jpg (16.01.2006)

Genel olarak, blgenin yerlisi olmayanlar tarafndan konuulmakta olan ndo-Germen (Hind-Avrupa) dil grubunun, konuulma oran, yaklak %28.2 olup, bu orann da; %52sini Ermenice, %37sini Rusa ve %9unu da Farsa oluturmaktadr.61 Harita 2.8. Kafkasya Dil Aileleri

Kaynak: Milliyet Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, 12. Cilt, stanbul, 1986, s.6178.

61

a.g.m., s.1878.

26

2.1.4.2. Din Yaps Kafkasyada hakim olan dinler, Hristiyanlk ve slamiyettir. Blge ii ve d ilikilerde, son derece etkili bir unsur olan din, baz zamanlar dardan gelen ve blgeyi hakimiyeti altna alan glere kar verilen mcadelede, motivasyon arac, baz zamanlar da d glerin, blgeye yerlemesini kolaylatran, bir unsur hviyeti kazanm olup, bu husus, gnmzde de nemini korumaktadr.62 Dini adan bir tasnif yapldnda, Kafkasya nfusunun; %55.9unun Mslmanlar, %43,6snn Hristiyanlar ve %0.4nn de ou Trk olan Musevilerden meydana geldii grlmektedir. Mslmanlarn %65.5ini oluturan Trklerin, %82sini ise Azerbaycan Trkleri meydana getirmektedir. Trkler dnda kalan Mslmanlarn %34.4nn tamamn, Kafkasyann yerlisi olanlar (erkezler, Abazalar, eenler vb.) oluturmaktadr. Kafkasya Mslmanlar arasnda, Snnilik ve iilik iki ana mezhep olarak ortaya kmakta olup, bu adan Mslmanlarn %54.2si ii (Azeri Trkler) %45.8i de Snni mezhebine (Trkler ve Kafkas yerlileri) mensuptur.63 Kafkasya blgesindeki, Hristiyanlarn tamam Ortodoks (Grek Ortodoks veya Gregoryen) mezhebine bal olup, bunlarn genel nfusa oranlar %43.6dr. Hristiyan nfusun, %37.6sn Grcler, %37.7sini Ermeniler, %24.1ini Ruslar ve %4.5 ini ise dierleri (Osetler) oluturmaktadr.64 Kafkasya nfusu iinde, %0.4 gibi ok dk bir orana sahip Musevilerin ounluunu ise Hazar ve Krmak olarak bilinen Trkler oluturmaktadr.65 Kafkasya blgesi, yalnz etnik ynden deil inan ynnden de karmak durumdadr. Blgede yaayan Hristiyan kavimlerden olan, Ruslar, Grcler ve Ermeniler deiik mezheplerdendir. Bu balamda; ayn etnik topluluun ayr mezheplerde olanlar olduu gibi, ayr dini inanta olanlarna (Ortodoks Grcler ve Mslman Acarlar gibi) da rastlanmaktadr. Hristiyanlk gibi, slamiyet de blgede ok etkili olmutur. Blgenin slamlamas, 8inci Yzylda balam, 17nci Yzylda da devam etmi ve halen de srmektedir. Bu kapsamda; Azerilerin bir

62 63

YANAR, a.g.e., s.35. AVAR, a.g.m.,s.1879. 64 a.g.m.,s.1879. 65 a.g.m.,s.1879.

27

ksm Snni iken, ounluu iidir. Kuzey Kafkasyallarn ekserisi de Mslmandr.66 Kuzey Kafkasyada Mslmanlarn hemen hepsi Snnidir. Genelde Kuzey Kafkasyada, slami duygular ve adetler douda (eenistan, Dastan) daha gl olup, batya (Adigey, Karaay-erkez vb.) doru bu ballk azalmaktadr.67 Ancak onlarda da mezhep fark vardr. Araplar tarafndan slamlatrlan Dastanllar ve eenler afii, kuzeyden gelen Trk-Tatarlar tarafndan slamlatrlan; Adigey, Osetin, Abazalar ise Hanefidir. Ancak, Abazalar ile Osetinler arasnda Hristiyan olanlar da vardr. Osetlerin; Digor boyu Mslman olup, kalanlar ise Ortodoks Hristiyandr. Mslman olan Kuzey Kafkasyallarn bir ou, 1858-1859 ile 18621863 Yllar arasnda, dalgalar halinde, Trkiyeye gmlerdir. Bu balamda; kesin bir rakam tespiti mmkn olmamakla birlikte, 1,5 milyon civarnda, Mslman kkenli Kuzey Kafkasyalnn, Osmanl Devletine snd tahmin edilmektedir.68 Rusyann Kafkasyay igaline kar mcadele veren eyh amil, Kafkas halklar arasndaki husumetleri ortadan kaldran ve ortak dmana kar birlik salayan, Dal halk birletiren ve blgesel geleneklerle desteklenen, Mridizm hareketini slamiyet evresinde kurmu ve bu erevede hareket etmitir.69 Din, Kafkasyada esas itibariyle milli yapnn tali bir unsuru olarak gelimitir. Hristiyanlar ve Mslmanlar, her ne kadar kendileriyle ayn inanca sahip, baka etnik gruplara kar byk yaknlk hissetseler de, ortak bir dine ballk, eer atmaya, toprak sorunlarna neden olmusa ve bu durum ekonomik rekabetle iddetlendirilmise, yetmemektedir.70 Tarihi olarak Rusya, kendisini btn Hristiyanlarn koruyucusu olarak grerek, Grclerin ve Ermenilerin Hristiyanlla balln smrmtr. Ancak Grcler arasnda, Moskovann, Grc Ortodoks Kilisesini, idare etmesine
66

gerginlii

ve

dmanlk

duygularn

engellemeye

Nadir DEVLET, Tarihi geliim iinde Kafkas Toplumlarnn Sosyo-Psikolojik ve Kltrel zellikleri, Bunlar zerinde G ve Rekabet Mcadeleleri ve Trkiyenin zlemesi Gereken SosyoPsikolojik Kltrel Politika ve Etkinlikler, Kafkaslar, Ortadou ve Avrasya Perspektifinde, Trkiyenin nemi Sempozyumu, 28-29 Nisan 1998, Harp Akademileri Basmevi, stanbul, 1998, s.227-228. 67 Mustafa PAMUK, Kafkasya ve Azerbaycann Dn-Bugn ve Yarn, Harp Akademileri Basmevi, stanbul, Mays 1995, s.136. 68 DEVLET, a.g.m., s.228. 69 OUZ,a.g.m.,s.47. 70 YANAR, a.g.e., s.35

28

kar duyulan kzgnlk ok fazladr.Ermenilerin arasnda din, daha kark biimde ilevini yerine getirmektedir. Buna ramen artk otomatik olarak, Ermeniler Rusyaya ynelmemektedirler. 71 Yukarda erevesi izilen, bu genel zellikler asndan, blge halknn; %55.9nun Mslman, %43.6snn Hristiyan, %0.4nn Trk asll Musevi olduklar deerlendirilmektedir. Kuzey Kafkasyada nfusa en byk grubu eenler, Transkafkasyada ise Azeriler tekil etmektedir. Kafkasya demografik yapsnda, demografik ve politik olarak Trkler, Grcler ve Ermeniler belirleyici olmutur. Yerli milliyetlerin byk ounluu Azeri, Grc, Ermeni ve eenlerdir. Kafkasyann en eski halklar Grcler ve eenlerdir. Blgede; %36.6 arasnda Ural-Altay, %35.1 orannda ber-Kafkas (Grcce, een, Lezgi) ve %28.2 orannda Hint-Avrupa (Ermenice, Rusa, Farsa) konuulmaktadr. Kafkasyadaki nfusun %67.4si, blgenin yerlisi olmayanlar tarafndan oluturulmaktadr. Blgedeki Trkler; toplam dil grubunun %36.6, din grubunun %65.5, corafyann ise %56.6na sahip en belirgin ve ounluu meydana getiren kesimdir. Sz konusu Trk nfusun %98inin, Azerbaycan Trklerine ait olduu sonular ortaya kmaktadr. Dolaysyla, Kafkasya blgesinin sadece demografik zellii itibariyle bile, Trklerin belirleyici bir unsur olduunu gstermektedir.72 2.1.5.Kafkasyann Tarihsel Gemii Kafkasya, tarihin en eski alarndan itibaren, Dou ve Bat arasnda bir kpr vazifesi grm ve eitli milletlerin mcadelelerine sahne olmu bir blgedir. M.8inci Yzyldan itibaren, Azerbaycann ilk sakinleri, Orta Asyadan gelen Saka Trkleridir. Daha sonralar buraya eitli Trk boylar gelip yerleirken, baz Trk boylar ise, buradan Derbent Geidini aarak, Anadoluya gitmitir. Bu geiler srasnda, Karaba, Trklerin en eski kl olmu ve Dede Korkutun torunlar, Kafkaslar ve Dou Anadoluyu kendilerine yurt edinmilerdir.73

71 72

PAMUK, a.g.e., s.136. AVAR, a.g.m., s.1879. 73 PAMUK, a.g.e., s.5.

29

slam fetihleri balad srada blge, Bizans hakimiyetinde bulunuyordu. Halife mer zamannda balayan aknlar, baarl sonular vermi ve Emevilerin ilk devirlerinde buralar fethedilerek bir eyalet haline getirilmitir.74 13nc Yzyldaki Mool istilasna kadar Kafkaslar; Seluklu Trklerinin ynetiminde kalmtr. Bu yzyldan itibaren blge, nce Hlg mparatorluunun ve daha sonra onlarn devam olan, lhanl Devletinin bir paras olmutur. Blge, ilhanllardan sonra, Akkoyunlu ve Karakoyunlu Trklerinin ynetimleri altna girmitir.75 Kafkasya ve zellikle Azerbaycan blgesi, 16nc Yzyldan itibaren, Osmanl ve ran Devletlerinin mcadele alan olmu ve bu iki devlet arasnda srekli el deitirmitir. Osmanl Devletinin blgeye at seferler, Safevi Devletinin yklna (1737) kadar srmtr. Bu seferlerin almasnda, Safevilerin blgede srekli mezhep ayrmn kkrtmalar ve Osmanl aleyhtarln yaymaya almalar ve yre halknn, Osmanl Devletine yaptklar ikayetler etkili olmutur. 1530lu yllara kadar, Osmanl Devleti iin bir tehlike tekil etmeyen Rusyann, Kafkasyaya doru ilerleyiinin en nemli iki adm, 1552de Kazan ve 1556da Astrahan Trk Hanlklarn ele geirmesidir. 76 Kafkasyada ilk Rus varl ve etkileri,1552de Kazan Hanln ele geirmesinin ardndan balamtr.Bata eenler olmak zere, birok blge halk Ruslarn gelmesini istemitir.77 Rusya, Kafkasya ile arasnda engel tekil eden bu iki Trk Hanln ortadan kaldrnca, blgede bir anda Osmanl Devleti ile kar karya kalmtr. Bunun sonucunda da Rusya, blgedeki Osmanl-ran ekimesine, nc lke olarak mdahil olmutur. Rusyann Kafkasyaya dorudan ilk inii, 1720li yllarda, Hazar Denizinin kuzey kylarn ve Bakuy ele geirmeleriyle olmutur. Ruslarn bu ilerleyilerine kar, Osmanl Devleti de Grcistan harekatn genileterek; Gence, Kirmanah, Hamedan, Revan ve Tebrizi almtr. Rusya ile Osmanl devleti arasnda, 1724 ylnda imzalanan, stanbul Antlamas ile nceden rana ait bu yerler, iki devlet arasnda paylatrlmtr. Fakat bu durum ayn zamanda, Rusyann blgedeki varln da merulatrmtr. 78
74 75

a.g.e., s.5. a.g.e., s.5. 76 a.g.e., s.6. 77 DEMR, a.g.e., s.64-65 78 PAMUK, a.g.e., s.6.

30

Osmanl Devleti, 1774de Krmn kaybndan sonra, Kafkasyaya daha fazla nem vermitir. nk, Krm Hanlnn elinden kmasndan sonra, Osmanl Devletinin dou ve kuzey snrlarnn gvenlii, ancak Kafkasyann kontrol ile mmkn olacakt.79 Ruslarn Kafkasyada en kolay ele geirdikleri blge, Grcistandr. Grcler, Hristiyan olduklarndan, eskiden beri Ruslarla scak ilikileri mevcuttu. Grcler, Tiflis ve Akba dolaylarnda iki ayr hanlk halinde yaamaktaydlar. Tiflis ve Akba Han Sleyman (Salamon) arasnda herhangi bir mesele bulunmamakta Rusyaya da yaknlk duymaktaydlar. Nitekim, Grcler, Kafkasyay ele geirmeye alan Ruslarn himayesine kolaylkla girmiler ve lkeleri 1801 ylnda, Rusya tarafndan ilhak edilmitir.80 19uncu Yzyln balarndan itibaren, Rusya, Kafkasyaya tam olarak yerlemeye balamtr. Azerbaycan ve Dastan Hanlklar, Rus istilasna kar byk bir direnle kar koymular, ancak sonuta, stn Rus kuvvetlerine boyun emek zorunda kalmlardr.81 Bunun sonucu olarak, Ruslar; Bak, Nahvan ve Erivan igal etmilerdir. ar I.Alexandrn dneminde, bu ilerlemeler salanarak, Kafkasyada, Ruslarn nfuzu olduka artmtr.82 Rusyann, kendisini Kafkasyadan atmak isteyen ran ile yapt sava kazanmasndan ve bunu takiben iki devlet arasnda, 1828 ylnda, Trkmenay Antlamasnn imzalanmasndan sonra, blgeye kesin olarak yerlemitir. Azerbaycan ve Grcistana, bu ekilde yerleen Rusyann, Kuzey Kafkasya ve Dastan blgelerinde, hakimiyetini tam olarak salamas ise daha zor olmutur. Tabiat artlarnn gl ve bu artlarda yaamaya alk, dal Mslman ahalinin direnc nedeniyle, kesin sonucu, ancak 19uncu Yzyln ortalarna doru alabilmilerdir.83 Trkmenay Antlamasyla, ranllar Transkafkasya siyasetinde rol oynayan bir devlet olma zelliklerini kaybettiler. Ayrca bu antlamayla, Dastanllarn d dnya ile ilikileri kesildi ve ele geirdikleri boazlar sayesinde

79 80

a.g.e., s.7. a.g.e., s.7-8. 81 a.g.e., s.9. 82 DEMR, a.g.e., s.66. 83 PAMUK,a.g.e., s.9

31

Ruslar, Anadolu zerinden Akdenize, ran zerinden Hint Okyanusuna ve Hazar Denizi zerinden Asyaya gidebilecekleri bir s kazandlar.84 1783ten sonraki yllarda, mam Mansur nderliinde, Rus igaline direnen Kafkasyallar, 1830lardan sonra Osmanl Devletinin direncinin krlmasna ve meydann Rusyaya kalmasna ramen, mam Gazi Muhammet, Hamzat, 1834-1859 arasnda, eyh amil ve Hac Murat liderliinde, Kafkas tarihinin en nemli direni hareketlerini gerekletirmilerdir. Kafkas ahalisinin, 1877-78 Osmanl-Rus savanda, Rusyaya kar ayaklanmas, bu direni hareketleri arasndadr.85 Osmanl Devleti, Rus igali ile birlikte vatanlarn terk etmek zorunda kalan, Mslman halk kabul etmi ve lkenin eitli blgelerine yerletirerek ihtiyalarnn giderilmesine almtr.86 eyh amil, Dastan ve eenistan rgtledikten sonra, orta Kafkasyay da savunarak, Kafkas birliinin lkl temellerini atmtr.87 ubat 1917de balayan devrim zerine, Rus ordusu Kafkasyada, zlmeye balamtr. Rusyadaki Devrim zerine, 3 Mays 1917de, Terekkale (Vladikafkas)de halk kurultay toplanarak, bir icra organ (Birleik imali Kafkasya ve Dastan Dallar Birlii Merkez Komitesi) kurulmutur. 18 Eyll 1917deki ikinci toplantda, kurultay, Kuzey Kafkasya Milli Messesar Meclisi adn alarak, Kuzey Kafkasyallarn siyasi bir birlik tekil ettiine karar verilmitir.88 Rusyada, 1917de Bolevikler iktidar ele alnca, bir taraftan Birinci Dnya Sava iinde gizli antlamalarn geersizliini ilan etmiler; dier taraftan da, 15 Kasm 1917de, Milletin Haklar Bildirisi ile, her milletin kendi geleceini kendisinin tayin etmesi ilkesini kabul ettiklerini aklamlardr. Hatta Lenin, daha Kasm 1917den nce, Rus ordularnn hem Kafkasyada Ermenilerin igal ettii topraklardan ve hem de Dou Anadoludan ekilmesi gerektiini aklamtr. Ancak bu beyana ramen, kesin barn yaplmasndan nce, Ermeni Meselesini kendi menfaatleri dorultusunda, halletme yolunu tutmulardr.89 Kuzey Kafkasya Merkez Komitesi, 20 Kasm 1917de, Rusyadan ayrldn ve bamsz bir devlet olduunu ilan etti. Bundan memnun olmayan Kazaklar ve
84 85

YANAR, a.g.e., s.46. PAMUK, a.g.e., s.11. 86 a.g.e., s.11. 87 DEMR, a.g.e., 67. 88 YANAR, a.g.e., s.49. 89 PAMUK,a.g.e., s.12.

32

Ruslarla eitli atmalar oldu. Transkafkasyada ise, Grc Meneviklerin liderliinde; Grc, Ermeni ve Azerilerden oluan, Maveray- Kafkas Komiserlii Transkafkas Federasyonu, 28 Kasm 1917de kuruldu. Bu federasyonun milli kuvvetleri ise yok gibiydi.90 1917 Bolevik htilalini mteakip, Trk Ordusunun ileri harekat zerine, bara raz olan Bolevik Rusya ile, 3 Mart 1918de, Brest Litovsk Antlamas imzalanmtr. Bu Antlama ile; Rusya, Kars, Ardahan ve Batumu halk oylamas yapma art ile boaltt gibi, savata igal ettii Erzurum, Van, Bitlis ve Trabzon vilayetlerini de iade etmitir. Ayrca Rusya, gerek lkesinde ve gerekse igal ettii Trk eyaletlerinde, Osmanl ve Rus tebaas Ermeni etelerinin terhisini ve bu etelerin tamamyla feshini salamay kabul etmitir.91 Ermenilerin yapt katliamlarn artmas zerine Osmanllar, bar bir an nce, Trk Ordusu ile gerekletirmekten baka are kalmadna inanmlardr. Trk ordusu bu deerlendirmeden sonra, Erivan-Culfa Demiryolunu tutarak, douda Kara Kilise, Tiflis-Bak istikametinde ilerlemitir. Sonuta, Batum ve Kars tekrar geri alnmtr.92 Bu gelimeler srasnda, Kuzey Kafkasyallar ise stanbula yardm istemek iin bir heyet gnderip, 11 Mays 1918de bir nota ile, btn devletlere Kuzey Kafkasyann bamszln, Birleik Kafkasya Cumhuriyeti ad ile ilan ederek, bunu Osmanl Devleti ile dier lkelere bunu bir nota ile duyurdular. Osmanl Devleti, yeni devleti hemen tand. Birleik Kafkasya Cumhuriyetinin, stanbul tarafndan tannmas, Rusyann iddetli tepkisine yol at. Bu ekilde, Trkiyenin nfuz ve hakimiyeti Kafkasyada yaylm bulunuyordu.93 Transkafkasyada ise, bal, Mavera-y Kafkas Cumhuriyetinin istikrarl bir devlet olamayaca artk anlalmt. Sonuta, Tifliste yapt son toplantsnda (26 Mays 1918) kendisini feshederek, Mavera-y Kafkas Cumhuriyetinin sona erdiini ilan etmitir.94 Grcler bu meclisten ayrlarak bamszln ilan etmitir (26 Mays 1918) . Azerbaycan ve Ermenistan da bu hareketi takip etmiler ve 28 Mays 1918de bamszlklarn ilan
90 91

YANAR, a.g.e., s.49. PAMUK,a.g.e., s.13.; YANAR, a.g.e., s.49. 92 a.g.e., s.14. 93 Ufuk TAVKUL, Kafkasya: Etnik, Sosyal, Siyasi Problemler, Kk Aratrmalar Dergisi, Cilt:1, Say:1, Ankara, ,Bahar 1999, s.190. 94 PAMUK,a.g.e., s.14.

33

etmilerdir.95 Osmanl Devleti

bu mstakil devletlerle, Batumda, 16 Haziran

1918de, ayr ayr bar anlamalar imzalamtr.96 Kafkaslarda kurulan bu yeni dzenin srdrlmesi, Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savan kazanmasna balyd. Fakat, Birinci Dnya Sava mttefikler lehine sonulannca, Osmanl Devleti, 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesini imzalamak zorunda kalmtr. Mtarekenin, 11 ve 15inci maddeleri gerei, Trkiye Azerbaycandaki kuvvetleri geri ekmeyi kabullenmitir. Nitekim, Mondros Mtarekesinin ardndan ngilizler, Kafkaslara karma yapmlar ve blgeyi igal etmilerdir.97 Mart 1920de, Kzlordu, Beyaz Ordularn mukavemetini krarak, btn Kafkasyay igale balamtr. 26 Nisan 1920de, snr geen Kzlordu, Bakye ilerlemeye balamtr. Azerbaycan bir kurun bile atmadan fetheden Sovyetler, Kuzey Kafkaslarda ciddi bir ayaklanma ile karlamlardr. 1920nin sonunda, komnistler vastasyla, Ermenistann egemenliine son verilmitir. Rusya, 1921 ylnda, Zengezur blgesini Ermenistana vererek, 1921 ylnda da Grcistan igal ederek, blgede kesin egemen g haline gelmitir. 1920 Gmr, 1921 Moskova ve Ankara Antlamalar ile de bugn k Trkiye-Ermenistan snr izilmitir.98 Rusya; 1922 ylnda, blgedeki lkeyi (Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan), SSCB ats altnda,Gney Kafkasya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ad ile birletirdi. 1936 ylnda ise, bu cumhuriyet ayr ayr Sovyet cumhuriyetlerine dntrlerek, dorudan SSCBne balanmtr. Bu durum, SSCBnin dald, 1991 ylna kadar devam etmitir.99 11 Mays 1918 ylnda, Kafkasyann kuzeyinde yaayan ve Dastandaki Trk ve Mslman unsurlar tarafndan kurulan, Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti de bir mddet sonra dalmtr. Ruslar, 1920 baharnda, Kuzey Kafkasyay igal ederken ok gl ayaklanmayla karlamtr. Ayaklanma baladnda, Dastan ve eenistann byk blm, Kzlordunun tam kontrol altndayd. Bu nedenle isyanclar rgtlenmeye ve hareket alanlarn geniletmeye vakit bulamamlardr.100
95 96

DEMR, a.g.e., s.68. PAMUK, a.g.e., s.14. ; YANAR, a.g.e., s.50. 97 PAMUK, a.g.e., s.14.; YANAR, a.g.e., s.50-51. 98 PAMUK,a.g.e., s.15; YANAR, a.g.e., s.51. 99 a.g.e., s.51. 100 PAMUK,a.g.e., s.15; YANAR, a.g.e., s.52.

34

Kuzey Kafkasya halklarnn, bamsz siyasal birlikler kurmalarna temel oluturacak, dal kimlii, 1918den 1921e kadar fiilen varln srdren, Da Cumhuriyeti bnyesinde var olmutur. 1918 banda, Da Cumhuriyeti kurulmu, Bolevik Devriminden sonra, 1921de bu cumhuriyet, zerk cumhuriyet haline getirilmitir. 1922de; Adigey, een, Karaay-erkez ve Kabartay-Balkar zerk Blgeleri (oblast) kurularak, Da zerk Cumhuriyeti kltlm, 1924de ise, bu zerk cumhuriyetin varlna son verilerek, Kuzey Kafkasya liderlerinin hedeflerine de son verilmi olunuyordu.101 2.1.6.Kafkasyann Siyasi Yaps Rusya Federasyonu; 89 zerk cumhuriyet, zerk blge, oblast ve kraydan olumaktadr. RFnuna bal Kuzey Kafkasyada, yedi zerk cumhuriyet yer almaktadr.102 Bu balamda; Kafkasya blgesinde, bamsz cumhuriyet, dokuz zerk cumhuriyet ve zerk blge bulunmaktadr103. Blgenin idari yaps ise yledir104; Bamsz Cumhuriyetler: Azerbaycan Cumhuriyeti; Bakenti Bak, yzlm 86.600 km2, nfusu 7.021.000, Grcistan Cumhuriyeti; Bakenti Tiflis , yzlm 70.000 km2, nfusu 5.700.000, Ermenistan Cumhuriyeti; Bakenti Erivan, yzlm 30.000km2, nfusu 3.400.000,

a.g.e., s.52. 23 Haziran 2000 tarihinde karlan bir yasa ile, RF yedi blgeye ayrlm, Kuzey Kafkasya, Gney Rusya adn almtr. Ancak daha sonra, bu blgenin snrlar kuzeye doru geniletilerek, Kalmkya Cumhuriyeti ve Volgagradda Gney Rusya blgesine dahil edilmitir. 103 PAMUK, a.g.e., s.15-16. ; AVAR, a.g.m.; 1877-1878. 104 Fahrettin LOLU, RFnda ve Transkafkasyada Etnik atmalar, SinatleYaynlar, 1.Bask, stanbul, 1998, s.129-131.
102

101

35

Harita 2.9.Transkafkasya Cumhuriyetleri.

Kaynak: Atlas Dergisi, Avrupa Siyasi Haritas, stanbul, Aralk 2004. zerk Blgeler: 105 Nahvan zerk Cumhuriyeti; Bakenti Nahvan, yzlm 5.500 km2, nfusu 300.000, Azerbaycana bal, Acaristan zerk Cumhuriyeti; Bakenti Batum, yzlm 3000 km2, nfusu 400.000, Grcistana bal, Abhazya zerk Cumhuriyeti; Bakenti uhumi, yzlm 8.600 km2, nfusu 600.000, Grcistana bal, Adgey zerk Cumhuriyeti; Bakenti Maykop, yzlm 7.600 km2, nfusu 436.000, RFna bal, 1992de, zerk cumhuriyet statsne ykseltilmitir. eenistan zerk Cumhuriyeti; Bakenti Grozni, yzlm 14.000 km2, nfusu 900.000, RFna bal, Dastan zerk Cumhuriyeti; Bakenti Mohakale, yzlm 50.000 km2, nfusu 1.800.000, RFna bal, nguya zerk Cumhuriyeti; Bakenti Nazran, yzlm 7.000 km2, nfusu 400.000, RFna bal, Kabartay-Balkar zerk Cumhuriyeti; Bakent Nalk, yzlm 12.500 km2, nfusu 800.000, RFna bal, Karaay-erkez zerk Cumhuriyeti; Bakenti erkesk, yzlm 14.100 km2, nfusu 425.000, RFna bal,
105

AVAR, a.g.m., 1878.

36

Kuzey Osetya zerk Cumhuriyeti; Bakenti Vladikafkas, yzlm 8.800 km2, nfusu 634.000, RFna baldr. zek Blgeler:106 Dalk Karaba zerk Blgesi; Bakenti Hankendi/Stepanakert, yzlm 4.400 km2, nfusu 200.000, Azerbaycana bal, Gney Osetya zerk Blgesi; Bakenti ikinvali Hankendi, yzlm 3.900 km2, nfusu 99.000, Grcistana baldr. Harita 2.10. Kuzey Kafkasyadaki zerk Cumhuriyet ve zerk Blgeler

Kaynak: Kaynak: Ali KLEB, Halklar Corafyas: Kafkasya, Cumhuriyet Strateji Dergisi, Yl:1, Say:12, 20 Eyll 2004, s.7-8. 2.2.Kafkasyann Jeopolitik Konumu ve Jeostratejik nemi 2.2.1. Kafkasyann Jeopolitik Konumu Kafkasya; Avrupa, Asya, Afrika ktalarnn buluma noktasndaki mentee ve bu mentee zerine vurulmu kilit ve de kilidi aan anahtar deerindeki Anadolunun, bir uzants ve btnleyicisi konumundadr. Kafkaslar, ktalar kapsayan corafya btnnn, kuzey-gney balantlarndan biridir. Kafkasya; Karadeniz yolu ile Avrupa ilerine, Hazar Denizi yolu ile Asya ilerine ulama imkan verir. Bylece sadece kuzey-gney istikametinde deil, dou-bat arasnda da ba oluturur.107

AVAR, a.g.m., s.1878. Suat LHAN, Kafkasyann Gelien Jeopolitii, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, stanbul, 1999.
107

106

37

Blgeyi, Kafkasya tesi (Transkafkasya veya Gney Kafkasya) ve Kuzey Kafkasyaya blen Kafkasya Dalar, ekseri Pirene Dalar ile karlatrlmaktadr. Pirenelerde olduu gibi, Kafkasyada da ulam zordur. Bu zellii ise, buradaki halklarn izalasyonda kalmasna, dolaysyla yerli halklarn yabanclara kar, gvensiz davranmalarna sebep olmu ve bu zellik dmanlar tarafndan igalini zorlatrmtr.108 Kafkasyann, corafi konumuna bakldnda, burann Avrupa-Afrika-Asya ana kollar arasna girmi olan ve 5.000 km uzunluundaki, Akdeniz-Ege DeniziBoazlar ve Marmara Denizi-Karadeniz-Azak Denizi gibi birbirine bal i denizlerin oluturduklar bir su koridorunun dou ucunda bulunan, ayn zamanda Hazar Denizi ile de douya sokulmu ve balanm bir konumda olduu grlr. 109 Ayrca, Frat ve Dicle rmaklar da, bu koridoru ortaya karan, Hazar Denizi ile Karadeniz ve Akdenizin, Hint Okyanusuna kolaylkla balanmalarn salayacak, bir vaziyet ve istikamete haiz bulunmaktadr. Bu durumda Kafkasya kuzey-gney ve dou-bat yollarnn birletii bir blge oluyor demektir. 110 Kafkasya zellikle nedenden tr nemlidir : Jeostratejik anlamda, Orta Asyaya giri kapsdr. Orta Asya bakmndan, Bat pazarlarna alan bir geittir.

Orta Asya ile bir btn olarak ele alndnda ise, blge nemli miktarda petrol ve doal gaz rezervlerine sahiptir. Blgedeki, yedi zerk cumhuriyet RFna bal bulunmaktadr. Trkiyenin de kk bir blm Kafkasya snrlar iinde kalmaktadr. Bu duruma gre, Rusya ile Trkiye, Kafkasyaya hem komu ayn zamanda bir blmleri ile Kafkas lkeleridir.111 Kafkasya; corafi konumunun zellii ve sahip olduu stratejik kaynaklar tekeliyle, evrensel glerin de ncelikli ilgi alan ierisinde

DEVLET, a.g.m., s.219. Erol MTERCMLER, Trkiye-Trk Cumhuriyetleri likiler Modeli, stanbul 1993, s. 35 110 smail BERKOK, Tarihte Kafkasya, stanbul 1988, s. 10. 111 Suat LHAN,Kafkaslarn orafi Konumu, Jeopolitik, Jeoekonomik, Jeostratejik zellikleri ve Blge zerinde G ve Rekabet Mcadelesinin Gelecei, Kafkaslar, Orta Dou ve Avrasya Perspektifinde Trkiyenin nemi Sempozyumu, Harp Akademileri Komutanl, stanbul, 28-29 Nisan 1998, s.123.
109

108

38

bulunmaktadr.Bu blgeye haskim olmak, Asya, Avrupa ve Orta Dou ekseninde, nemli bir s edinmek demektir.112 Kafkasyann jeopolitik konumu; Souk Sava Dneminde ve Souk Sava sonrasnda byk lde farkldr. Souk Sava sonrasnda dalan, SSCBnin evresinde byk boluk olumutur. Bunlar: Dou Avrupada, Orta Asyada ve ncs de Trkiye balantl olarak Balkanlar, Kafkaslar ve Ortadouyu kapsayan blgedir.113 Kafkaslar zerinde geit vardr. Bunlar: Hazar Denizi sahil yolu, Karadeniz sahil yolu ve Nalik-Tiflis (askeri) yoludur. Hazar yolu zerinde eenistan, Karadeniz sahil yolu zerinde Abhazya, Nalik-Tiflis yolu zerinde Kuzey ve Gney Osetya sorunlu blgelerdir. Kafkaslarn dier bir jeopolitik zellii, sahip olduu petrol ve doal gaz kaynaklardr. Ayrca Kafkasya; Orta Asya petrol ve doal gaz yataklarnn batya gidi yolu zerinde bulunmaktadr. Kafkaslar, Orta Asyann sadece petrol deil, Trkistann byk ihtiyac olan denizlere alma zorunluluunu karlayabilecek, Hazar Denizinden en yakn ve ksa istikamet zerindedir.114 Jeopolitik ynden Kafkasyann corafi konumu, Avrupa, Asya ve Afrika ktalarnn arasna girmi olan ve 5 bin kilometre uzunluunda bulunan Akdeniz-Ege Denizi-Boazlar ve Marmara Denizi-Karadeniz-Azak Denizi gibi birbirlerine bal i denizlerin vcuda getirdikleri bir su koridorunun ucunda, ayn zamanda Hazar Denizi vastasyla da douya ve Orta Asyaya balanm bir vaziyettedir.115 Bu koridorun u zellii de vardr: Bu koridor; kuzeyde Hazar Denizine akan Volga (dil) Irma ve Karadenize akan Don, Dinyeper, Dinyester rmaklar ve batdan yine Karadenize akan, Tuna Nehri vastasyla da Avrupann, gneyde Akdenize akan Nil Nehri vastasyla, Afrikann kara ksmlarnn ilerine balanmaktadr.116 Bu durumda Kafkasya, kuzey-gney, dou-bat yollarnn birletii bir blge zellii kazanmaktadr. Kafkasyann bu corafik konumu

Tekin TADEMR, Trkiyenin Kafkasya PolitikasndaAhska ve Srgn Halk Ahskallar, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 1.Bask, stanbul, Mays 2005, s.22. 113 a.g.m., s.124. 114 a.g.m., s.127. 115 Ufuk TAVKUL, Tarihi ve Etnik Yapsyla Kafkasya, Yeni Trkiye Dergisi, Yl:3, Say:16, Temmuz-Austos 1997, s.1898. 116 a.g.m., s.1898.

112

39

etnolojik olumalara ve gelimelere, tarihin akna ok etkili olmutur. Bu sebepten dolay Kafkasya nemini her devirde korumutur. 2.2.2. Kafkasyann Jeostratejik nemi Kafkasyann tarihi corafyas ve jeopolitik nemi, blgenin stratejik nemini de artrmaktadr. Kafkasyann bu nemi, tarihte icra ettii nemle paralellik arz eder. Gemite yaanan olaylar veya Kafkaslarn evresindeki g merkezlerinin, birbirlerine kar takip ettikleri politikalar bugn iinde aynen geerlidir117. Kafkasya bir btn olarak ele alndnda, dnyada ok az blgede bulunan doal zenginliklere sahiptir. Hem kendisi mnhasran zengin bir petrol havzasdr ve hem de Basra Krfezini kontrol eden stratejik bir mevkiye sahiptir.118 Kafkasyann giri kaps durumunda olan Kuzey Kafkasya, blgenin kontroln salayabilecek, asl stratejik neme haiz olan kritik arazi kesimi zelliini tar. Kuzey Kafkasyay elinde bulunduran g, Transkafkasya zerinde, kontrol salamak iin byk avantaj salar. Rusyada, bu balamda; Kuzey Kafkasyay elinde bulundurma gayreti ierisindedir.119 Hazar Denizinden, Karadenize kadar uzanan Kuzey Kafkasya, bu mcadelenin jeostratejik hedefi olagelmitir.120 Kafkasyann jeostratejik nemini artran ve zerinde g mcadelelerinin sahnelenmesine neden olan faktrler ve politikalar aaya kartlmtr121 : Kafkasyadaki halklarn etnik ve corafi bakmdan kesin ve tabii snrlar yoktur. Gemite olduu gibi gnmzde de Kafkas cumhuriyetleri iinde, evresindeki hemen her rk ve dinden gruplar bulunmaktadr. Bu durum, Kafkas halklar iin bir istikrarszlk kaynan oluturmaktadr. stelik Kafkasyadaki halklarn hemen hepsi, evresindeki byk g merkezlerinde bulunan halklaryla akrabalk balar bulunmaktadr. rnein; Trkler Trkiye ile, Acemler ran ile, Ruslar da Rusya ile akrabalk ilikileri iindedir. Ayn ekilde Hristiyanlar Rusya ile, Mslmanlar da Trkiye ve ran ile iliki iindedir. evre devletleri, Kafkasyadaki milli ve etnik bakmdan kendilerine yakn olan, bu gruplar vastasyla,
ZTRK, a.g.m., s.7-8. Snmez CAN, Jeopolitik Adan Kafkasya, Avrasya Dosyas, Rusya-Kafkasya zel, Cilt:3, Say:4, K 1996, s.209. 119 CAN, a.g.m., s.209. 120 a.g.m., s.209. 121 ZTRK, a.g.m., s.8.
118 117

40

Kafkasyada hakimiyet kurmak, gemite olduu gibi, onlar himaye yolu ile Kafkaslarda nfuz sahibi olmak bir politika izlemektedir. Bu da Kafkaslarda bitip tkenmeyen bir istikrarszlk demektir. Kafkaslarn bu ok farkl sosyo-kltrel yaps bugnk idari taksimatna da yansmtr. evre devletleri olan Trkiye, ran ve Rusya bu yolla, Kafkaslara yerleir ve glenirse, tekiler aleyhine glenecektir. Baka bir ifadeyle, Kafkasya evre lkelerin birbirleriyle olan mcadelelerinin alan haline gelmektedir.122. ounlukla l mcadele halinde sren hassas denge, Kafkasyann son yzyllar tarihine damgasn vurmutur. Souk Sava dneminde, Sovyetler Birlii, nemli bir g merkezi ve Bat ittifakn tehdit eden bir merkez konumunda olmutur. Ancak, Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra dengeler deimi, blge nceden, sadece byk g merkezinin ilgi alan iken, gnmzde bu g alanlar genileyerek; bata ABD ve Avrupa Birliini yakndan ilgilendiren bir corafya haline gelmitir. Bu balamda; Batnn blgeye olan ilgisi eskilere dayanmakla birlikte, gnmzdeki kadar kuvvetli ve belirleyici olmamtr. Fakat yeni dnemde dengelerin deimesiyle birlikte, ABD ve Avrupa Birlii dorudan doruya, Kafkas politikalarnn iindedir. Bunun en nemli sebebi, Kafkasyann hem kendisinin zengin petrol kaynaklarna sahip olmas (Harita 2.11.) hem de Orta Asya petrol ve doal gaz gibi enerji kaynaklarnn, yollarnn zerinde bulunmasdr.
123

Her iki

durumda da, Kafkasya Trkiye iin vazgeilmez hayati bir nem tamaktadr. Bu balamda; Kafkasya, Trkiyeyi siyasi, ekonomi, sosyal ve askeri adan olduka yakndan ilgilendiren blgedir124. Kafkasyann Trkiye iin nemi, sadece enerji kaynaklarna ulamak ile snrl kalmamaktadr. Bamszlklarna kavumu, Trk Cumhuriyetleri ile kara ve demir yollar vastasyla, yakn ilikilerin kurulmas da en azndan enerji kaynaklarna ulamak kadar nem tamaktadr. Bu yollarn Trkiyeye kapatlmas, her durumda byk kayplara sebep olacaktr. Byle bir durumda, Trkiye sadece kaybetmekle kalmayacak, dier g merkezleri (Rusya, ABD, ran ve Avrupa Birlii) Trkiye aleyhine blgede glenecektir. Kafkasyada istikrar, blgeye bir gven ortam salayacandan, ekonomik faaliyetler de byyecek, ticaret hacmi
122 123

a.g.m., s.7-8. LHAN, a.g.e., s.53. 124 ZTRK, a.g.m., s.8.

41

genileyecek, buna bal olarak, Kafkasya cumhuriyetlerinin ekonomik, sosyal ve kltrel vaziyetlerinde iyileme olacaktr. lkeler arasndaki ekonomik ilikiler, siyasi ilikilerin iyilemesini de beraberinde salayacaktr.125 Harita 2.11.Hazar Denizi ve Petrol Boru Hatlarnn Gzergahlar

Kaynak: Radikal Gazetesi, 26.05.2005, s.1. Kafkasyada stratejik nemi olan bir unsur daha vardr ki, o da sosyal yapdr. Kafkas halklar; soy, dil, din, kltr ve tarihi gemi nedeniyle, Rusya ve randan daha ok Trkiyeye yakndr. Buradaki halklarn byk bir ksm ya Trktr, ya akraba topluluklardr ya da Osmanl dneminde, Rus basksyla, Kafkasyadan g ettirilmi halklarn torunlardr. Bu halklarn kaderleri, geni Trk tarihinin seyri dorultusunda olumutur. Osmanl-Rus mcadeleleri sebebiyle, zellikle de; 19uncu Yzyln ikinci yarsndan itibaren, Kafkasyadan Anadoluya byk g hareketleri meydana gelmitir. Bu g hareketleri sonucunda, Anadoluda azmsanmayacak derecede, Kafkas kkenli bir nfus olumutur. Bu nfus, Trk kltr dairesi iinde Anadolu ile btnlemi bulunmaktadr. Kafkas kkenli Trk nfusunun, Kafkasya ile hala akrabalk balar bulunmaktadr. Gl akrabalk balar, lkeleri de birbirine yaknlatrmaya nemli bir vasta tekil etmektedir.126

125 126

ZTRK, a.g.m., s.9. a.g.m., s.10.

42

NC BLM KAFKASYADAK KRZ VE MCADALE ALANLARI LE G MERKEZLERNN KAFKASYA POLTKALARI 3.1.Kafkasyadaki Kriz Alanlarnn Genel Deerlendirmesi Bu blmde, Kafkasyann genelinde kriz alanlar ve bunlarn blge lkelerine yansmalar ile, blge ii lkelerin ve blge d g merkezlerinin, Kafkaslara ynelik politikalar ele alnacaktr. 3.1.1. Kafkasyada Sorun ve Mcadele Sahalar Kafkasya, dnyann en byk yzlm bakmndan en byk, askeri g bakmndan ikinci byk g olarak bilinen, SSCBnin dalmasnn ardndan, jeopolitik bir sarsnt geirmitir.127 Bu balamda, Kafkasya blgesinde jeopolitik boluk alan olumu ve blge oluan jeopolitik boluu doldurmak isteyen, kresel ve blgesel aktrlerin g mcadelesine sahne olmutur. zellikle, Kafkasya, Souk Sava sonras, adeta iddet saan bir blgeye dnmtr. Kafkasya blgesi, Avrasyann Balkanlardr.128 SSCBnin, bl ve ynet politikasdorultusunda, byk bir kaosa srklenen Kafkasyada son on yl ierisinde, ekonomik kriz, sava ve etnik atmalar zmlenemez bir hal almtr. Blge halk artk istikrarl, bar ve gven dolu bir hayat yaamak istemektedir. 129 Kafkasyann etnik, dilsel ve dinsel yapsnn heterojen olmas en byk problem sahasdr. Gnmzde Kafkasyada, 50den fazla etnik grup yaamaktadr. Bu etnik gruplarn birou, Rus politikalarnn bir sonucu olarak, birbirleriyle atma halindedir. Kafkasyann ok kltrll, dil, din ve mezhep farkllklar ve dolaysyla, ortak kullanm ve anlama dilinin, Rusa olmas tarihsel geliim srecinde, Rusyann blge zerinde hakimiyet ve nfuz alan yaratmasnn en byk parametereleridir. Rus politikalarnn temel esas; bl ve ynet prensibine dayandndan, blgede Ermenistan hari, Azerbaycan ve Grcistan etnik eitlilik ve etnik gruplar aras atmalar nedeniyle, istikrarszlk ve g kayb yaamaktadr.
Demet efika ACAR, Souk Sava Sonras Dnemde Kafkaslar ve Gvenlik Sorunlar, Stratejik Aratrmalar Dergisi, Yl:3, Say:5, Temmuz 2005, s.165. 128 Zbigniew BRZEZINSKI, Byk Satran Tahtas Amerikann ncelii ve Bunun Jeostratejik Gerekleri, ev.: Erturul DKBA ve Ergun KOCABIYIK, 2.Bask, Sabah Kitaplar, stanbul, 1998, s.112:113. 129 ACAR, a.g.m., s.165.
127

43

Bu durum; bu lkelerin ekonomik, sosyal, siyasi ve gvenlik boyutlarna olumsuz olarak yansmakta, blgeye Rusyann ve Batl lkelerin mdahalesini ve istismarn kolaylatrmaktadr. Kafkasyadaki temel kriz blgeleri aadaki izelgede grld ekildedir. izelge 3.1. Kafkasyada Temel Kriz Blgeleri
lke Rusya Federasyonu Anlamazlk eenistan Tanm Bamszlk talebi, 1994 ve 1996de ayrlk sava (etnik atma) ,Radikal terrizm (en son 2004, K.Osetya, Beslan baskn) eenistan balantl ayrlklk Azerbaycan anlamazl ile toprak Durum 1996da atekes, Hasavyurt Ant. atmalar ve kkten-dinci terr eylemleri sryor. Potansiyel/ Durgun Potansiyel/ Durgun AGT MNSK Grubu devrede Potansiyel/ Durgun Potansiyel/ Durgun Potansiyel/ Durgun

Dastan Dalk Karaba Ermenistan Nahvan

Azerbaycan

Grcistan

Ermenistan ve ran ile snr sorunlar Tali Blgeleri Baknn gneyinde ranl halkn yaad blge Lezgi Blgeleri Dastan snrnda etnik ayrlklar, Dastana ilhak olmak istiyor Abhazya 1992-1993te ayrlk sava, Potansiyel/ RFnun gdmnde ynetim Durgun Grcistandan ayrlarak RFnuna katlmak istiyor Acaristan Yerel ynetim Tiflisi tanmyor Potansiyel/ Durgun Cevahati Ermeni ayrlklar; yerleik Potansiyel/ Mesket (Ahska) Trkleri ile Durgun gerilim Mingrelia Eski Grcistan Devlet Bakan Potansiyel/ Gamsakhurdia yanllar Durgun Gney Osetya 1990-1991 yllarnda ayrlk Potansiyel/ sava; RFna ilhak olmak istiyor Durgun Pankisi ve Kodori RF, een Gerillalarnn bu Potansiyel/ Vadisi blgede slendiini ve Durgun Grcistann bu gerillalar himaye ettiini savunuyor. Rus askeri sleri Cevaheti blgesinde Ahlkelek, Abhazyada

Kaynak: Nadir DEVLET, Kafkasya, Orta Asya, Gney ve Dou Asyadaki Kriz Kaynaklar ve Blgelerinin Trkiyenin Gvenliine Etkileri, Trkiye, NATO ve Avrupa Birlii Perspektifinden Kriz Blgelerinin ncelenmesi ve Trkiyenin Gvenliine Etkileri Sempozyumu, stanbul, 27-28 Mays 2004, s.205.

44

3.1.2.Kafkasyadaki Ana Problem Sahalarnn ncelenmesi Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte, beliren zgrlk ortam ve buna bal olarak gelien bamszlk hareketleri, Kafkasyada yaayan, eitli etnik gruplar arasndaki atmalar da su yzne karmtr.130 Dnya zerindeki en eski yerleim birimlerinden birisi oluu ve dnyadaki dier topluluklarla ilikisi olmayan, dilleri konuan halklarn yaamasndan dolay, Kafkasya grnte, son derece heterojen bir etnik ve sosyal yapya sahiptir. Komnizmin kyle ortaya kan ortam, Kafkasyallarn tarihlerine ve kltrlerine yeniden sahip kmalarna ve gemilerini kefetmelerine imkan salamtr. Ancak, her etnik grubun; ayr bir dili, kkeni ve gemiinin olmas, bu etnik gruplar arasnda atmalara sebep olmutur.131 Kafkasyadaki, etnik atmalarn en byk sebebi, arlk Rusyasnn Kafkasyada uygulad, bl ve ynet politikasnn, Sovyetler Birlii tarafndan da ayn ekilde uygulanmasdr. 1917 Bolevik Devriminden sonra, Kafkas halklarn suni bir biimde blen ve aralarna snrlar koyan Sovyet hkmeti, Kafkas halklar arasndaki atmalarn ba provokatrdr. Bugn de Rusya Federasyonunun, ayn politikay izleme yolunda olduu grlmektedir. Sovyetlerin dalmasyla ortaya kan zgrlk ortam ve asayisizlik de, Kafkas halklar arasndaki milliyeti hareketleri glendirmi ve etnik atmalarn kzmasna sebep olmutur.132 Kafkasya blgesinin temel olarak, tabiat ynnden ve yer alt kaynaklarnn ok zengin olmas ve ciddi nfus basksnn bulunmamas sayesinde, alk ve ar yoksulluk tehlikesi, eski Sovyetler Birliinin dier pek ok blgesine nazaran Kafkasyada daha az grlmektedir.Ancak ar merkeziyeti Sovyet ekonomik sisteminin, mahalli makamlarn, ekonomilerini makul, ekilde ynetmelerine engel olmas, her yerde hayat standardnn ve kalitesinin dnde etken olmutur. Sanayinin gelimesinde, mahalli ihtiyalarn karlanmasna dikkat edilmediinden, bunun sonucnda, etnik ekimelerin, savaa dnt blgede; enerji, gda, ila gibi zaruri ihtiyalar karlanamaz hale gelmi, neticede bu kntelere ve yokluklara sebep olan gerginlikler daha da artm ve srekli hale gelmitir.133

130 131

TAVKUL, a.g.m., s.191. a.g.m., s.191. 132 a.g.m., s.191. 133 a.g.m., s.192.

45

Transkafkasya lkelerinden Grcistanda, tarihi ve etnik adan, Kafkas halklarna dahil olan Abhaz ve Oset halklar yaamaktadr. Grcistan, Abhazya ve Gney Osetyada etnik atma ve Cevahiti Ermenileri ile de etnik problemlerle kar karyadr. Yine Transkafkasya lkelerinden, Azebaycann kuzey blgelerinde, tarihi ve etnik adan Kafkas halklarna mensup Lezgi, Avar ve Tsahur halklar yaamaktadr. Azerbaycan ile bu halklar arasnda da etnik problemler mevcuttur. Kuzey Kafkasyada ise, Kuzey Osetya ile ngular arasnda, Karaay-Malkarllar ile erkesler ve Rus Kazaklar arasnda, Kumuklar ile Lezgiler ve Avarlar arasnda etnik atma ve gerilim yaanmaktadr. Bamszln ilan eden eenistan ise, Rusya Federasyonu ile sava sonras gerginlik yaamaktadr.134 Dalk Karaba ile Azerbaycanda Lain koridorunu (Azerbaycann %20sini) igal eden Ermenistan ile Azerbaycan arasnda gerginlik devam etmektedir. Kafkasya genelinde yaanlan sorun ve krizlerin genel erevesi izildiinde; Azerbaycan ve Ermenistan arasnda yaanan savata, Ermenistann Rusya ve ran tarafndan, Azerbaycann da Trkiye tarafndan desteklenmesi, ABDnin blgedeki devletlerle deiik boyutlarda ittifak halinde olmas, ABDnin rana, Trkiyenin Ermenistana, Ermenistann Nahvana ekonomik ambargo uygulamas, Rusyann eenistana yardm ettii iddiasyla, Grcistana mdahale etmesi, Grcistann Abhazyaya ambargo uygulamas, blgedeki lkelerden hibirinin gerek anlamda demokratik bir ekilde ynetilmemesi, tarihsel rekabetin byk olduu gl olduu blgede istikrarn salanmasn, sorunlarn ve krizlerin atlatlmasn gletirdii grlmektedir.135 3.1.2.1.Hazar Sorunu: Hazar Havzas, petrol ve doal gaz rezervleri asndan, zengin bir potansiyele sahip olduu iin, bata denize kys olan Rusya, ran, Azerbaycan, Kazakistan ve Trkmenistan ve btn uluslararas toplumu yakndan ilgilendirmektedir. SSCBnin knn ardndan, Hazar etrafndaki istikrarl uzlama, yerini rekabet ve atmaya brakmtr. Souk Sava srasnda, Hazar

134 135

a.g.m., s.192. Mustafa AYDIN, Geopolitics of Central Asia and The Caucasus; Contuinity and Change Since The End of The Cold War, The Turkish Yearbook of International Realations, Say: XXXII 2001, Ankara, 2002, s.211.

46

havzasndaki ky devletler, sadece ran ve SSCB iken bugn bu devletlerin says bee km ve 1992den bu yana Hazarn kontrol ve kaynaklarnn nasl kullanlaca sorunu, devletleri kar karya getirmitir.136 Avrasya blgesinde, denize k olmayan byk bir su ktlesi olan, Hazar Denizi son yllarda blgesel glerin, uluslararas oluumlarn kar karya geldikleri bir blge olmutur. Sorun Hazarn deniz mi, gl m saylaca ve hangi uluslararas normlarn uygulanacadr. Aslnda bu sorunu ortaya atan RFnin, gizli amac, ortal bulandrarak ok uluslu petrol irketlerinin blgeden ekilmesini salayarak, Kafkaslar zerinde tek bana kontrol salamaktr. RF, Kazakistan, Trkmenistan, ran ve Azerbaycan tarafndan evrili; 423.300 Km alan ile dnyann en byk gl olan Hazar Denizinin, Basra Krfezi ve Sibirya rezervlerinden sonra, en byk petrol ve gaz rezervlerine sahip olduu tahmin edilmektedir. Doal zenginliklerinin tespit edilmesi sonucunda, gittike artan bir nem kazanan blgenin kyda lkeleri, kendi hak ve menfaatlerine uyan gr ve statleri desteklemektedir. Hazar Havzasnda varl kantlanm petrol rezervi 15-40 milyar varil, tahmin edilen petrol rezervi ise 70-150, baz kaynaklara gre ise 200 milyar varildir.137 Petrol haricinde ise, varl kantlanm rezerv olarak 6.7-9.2 trilyon metrekp, tahmin edilen rezerv olarak ise 8 trilyon metrekp doal gaz bulunmaktadr. Blgeye yaplan yabanc yatrmlarn ayn ekilde devam etmesi ve kartlan petroln dnyaya uygun artlarda ihra imknlarnn salanmas hlinde, Hazar Havzasndaki petrol rezervinin, 2010 ylnda 3.9 milyon varil/gn ve doal gaz miktarnn da 201 milyar metrekp/yla ulaaca deerlendirilmektedir. Bu konuda ilgili lkelerin grlerini ve son yllarda meydana gelen gelimeleri zetlemek gerekirse; Rusya, Hazarn deniz statsnde olmadn ve kapal bir gl olduunu iddia etmekte olup, 5 Ekim 1994de, Hazarda tek tarafl eylemleri tanmayaca ynnde, bir deklerasyon yaynlamtr.138 Azerbaycan ve Kazakistan; Hazarn deniz olduunu, ky lkeler arasnda her devletin kendisine
Rustam MAMEDOV,International Legal Status of The Caspian Sea: Issues of Theory and Practice, The Turkish Yearbook of International Relations, Research Center for International Political and Economic Releations Ankara University Faculty of Political Science, Say: XXXII , Ankara 2002, s.217. 137 Kenan ELK, Azeri Petrolnn Dn ve Bugn, ASAM nternet Arivi, Eyll 1999. 138 Timuin KODAMAN, Azerbaycan Petrollerinin Uluslararas Politikadaki nemi ve Trkiye, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Uluslararas likiler ABD Doktora Program, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2002, s.73.
136

47

ayrlan sektr kullanmasn, RF ve ran ise, Hazar gl kabul ederek karasular ihdas, dier alanlarn ve enerji kaynaklarnn ortak kullanm grlerini savunmakta, Trkmenistann tutumu ise belirsizliini korumaktadr. ran ve RF, Hazar Denizinin kyda be lke arasnda eit paylamn istemektedir. Hazar Denizi kysnn, ancak %12sine sahip olan ran, eit paylam durumunda Hazar Denizi kaynaklarnn, %20sine sahip olacaktr. rann bu iddialarna zellikle Azerbaycan ve Kazakistan kar kmaktadr. Bu hususta kan anlamazlk, ran ve Azerbaycan bir dnem atmann eiine getirmitir. RFnin, Hazar Denizine sahili olan eski cumhuriyetleri ile ve eit haklarla bir paylam iine sindirememi olmas ile Hazar Denizinin uluslararas petrol irketlerinin iletmesine almasnn, Rusyann siyasi ve ekonomik nfuzunun ortadan kalkmasna ve gvenliinin sarslmasna sebebiyet verebilecei ihtimali, bu konuda RF yi zel bir konuma getirmektedir.139 Hazar Denizinin kaynaklarn paylama konusunda, yaanan sorunlar gidermek maksadyla, Hazar Denizine kys olan be lke liderinin katlm ile 2324 Nisan 2002 tarihlerinde, Trkmenistann bakenti Akabatta, bir zirve dzenlenmitir. Toplantda, Hazar Denizinin statsnn belirlenmesinin yan sra Trkmenistan ile Azerbaycan arasnda sorun olan, Kepez ve Serdar petrol yataklarnn paylalmas da gndeme gelmi, ancak her iki lke de bu petrol yataklarn kaybetmek istemediklerinden dolay, bir sonuca ulalamamtr. Azerbaycann SSCB dneminde ilettii bu doal gaz ve petrol yataklarnda, Trkmenistan da hak iddia etmektedir. Hazar Denizinin hukuk statsnn eitlik ve hukuk erevesinde belirlenmesi amacyla yaplan, bu beli zirve, ortak noktalarn bulunamamasndan dolay, genel olarak baarszlkla sonulanmtr. RF devlet bakan Putin, ayn gn yapt bir aklamada, RFnin Hazar Filosunu glendireceini beyan ederken, Trkmenistan Devlet Bakan Trkmenba; Azerbaycann Kepez ve Serdar petrol yataklarna sahip kmasna iddetle kar km ve bunu ok sert biimde dile getirmitir. Azerbaycan; ran ve Trkmenistan tarafndan zirve sonras yaplan aklamalar, tehditkr bulduunu aklamtr.

139

Nuri ARAS, Hazar Ekonomisi, Ankara, 2001, s.175.

48

Hazarn stats ile ilgili tartmalar zellikle, Azerbaycana yatrm yapan Batl irketleri, dolaysyla Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattnn gelecei asndan da Trkiyeyi tedirgin etmektedir. 3.1.2.2.Dalk Karaba Sorunu: Ermenistan ile Azerbaycan arasndaki Dalk Karaba sorunu, 1920de, iki lke arasnda atmaya yol am, bu durum karsnda Bolevikler blgeye girip, blgenin haritasn yeniden izmiler, Nahvan, Dalk Karaba ve Zangezur blgelerini Ermeni ynetimine brakmlardr. Ancak 1921 ylnda, blgesel karlar gerei, Batl devletlerin smrgeciliine kar Mustafa Kemal Atatrk ynetiminde, bir Kurtulu Sava veren Trkiye ile uzlama yollarn arayan, Bolevik Rusya ynetimii Nahvan ve Dalk Karaba, tek tarafl olarak, Azerbaycana devretmitir. Bylelikle, Nahvan araclyla, Trkiye, Azerbaycan ile ortak snra sahip olabilmitir.140 SSCB ynetimi altnda, uzun yllar dondurulan istikrarszlk, Gorbaov iktidar dneminde, yeniden ortaya kmtr.141 Dalk Karaba sorunu, 1980lerin ikinci yarsnda, SSCBnin dalmasna giden srete, Ermenistann, Azerbaycann Karaba blgesinin dalk ksmna ynelik iddialar ile ortaya kmtr. Mihail Gorbaovun, glastnost ve perestroika politikalar ile birlikte, Azerbaycana bal olan Dalk Karaba zerk Blgesi, 20 ubat 1988de Ermenistan ile birlemeyi resmen talep etti. Azerbaycan bu talebi, ulusal karlarna tecavz olarak nitelendirdi ve Ermenistandan kartlan mltecilerin Sumgaitte, Ermenilerle atmalaryla birlikte tansiyon ykseldi. 1988 sonbaharnda ise olaylar alevlenerek, tm Azerbaycanda etnik savaa dnt.142 Azerbaycan ise, 26 Kasm 1991 tarihinde, Dalk Karaban zerklik statsn fesh ederek, blgeyi dorudan merkezi ynetime baladn ilan etmitir. Blge Ermenileri de, bir halk oylamasyla, bamszlk karar alarak, 12 Aralk 1991de, Dalk Karaba Cumhuriyeti olarak, BDTye girme bavurusunda

Shireen T.HUNTER, Azerbaijan: Searching For New Neighbors, Der.: Ian BLEMMER, Ray TARAS, New States New Politics Building The Post-Soviet Nations, Cambridge University Press, Cambridge, 1997.s.444. 141 YAPICI, a.g.e., s.249. 142 KODAMAN, a.g..e., s.62.,

140

49

bulunmutur.143 Bu durum, Azerbaycan ile Ermenistan arasnda atmaya yol am, Azerbaycan topraklarnn neredeyse, bete biri Ermeni glerince, igal edilmitir.144 Bir milyondan fazla Azeri mlteci konumuna dm ve bunlarn ou Bak ve Genceye snmlardr.145 Yaklak alt yl sren atmalarn ardndan, atekesin imzaland, 12 Mays 1994 tarihine gelinceye kadar, Azerbaycann Dalk Karaba blgesinin dalk ksmnn tamam, bunun yannda yedi ilesi daha, Ermenistan silahl gleri tarafndan igal edilmitir. Sava srasnda; RFnin askeri ve Batnn maddi ve manevi desteini eksik etmedii Ermenistan, komu rann da her trl desteini almtr. Gnmzde Ermenistan halen, Azerbaycann %20lik ksmn, igal altnda bulundurmaya devam etmektedir. Atekes Anlamas sonrasnda taraflar arasnda balatlan bar grmelerinde, gnmze kadar olumlu bir sonu alnamamtr. Trkiye Dalk Karaba sorununda Azerbaycann yannda yer alm ve sorunun toprak btnl erevesinde, Azerbaycan lehine zlmesi ve Ermenistann igal ettii Azerbaycan topraklarndan ekilmesi ynnde politikalar benimsemitir. Bu sorunlara bal olarak Ermenistan ile diplomatik ilikilerini dondurmu ve bu lkeye kar ambargo uygulama yolunu semitir.146 Dalk Karaba Sorunu Kafkasyadaki blgesel istikrarn nndeki, en byk engeli oluturmaktadr. Sorunun taraflar arasnda bar ile sonulanmas halinde, blge lkelerinin, Bat ekonomileri ile btnleme srecinin balayaca ve bata ABD ile AB yesi lkelere ait baz sermaye sahiplerinin, blgeye yatrm yapabilmeleri iin uygun artlarn oluabilecei dnlmektedir. 3.1.2.3.Nahvan Sorunu: Nahvan Hanl, 1829 ylnda, ran tarafndan, Rusyaya braklmtr. Hanlk, Rus hakimiyetine girmeden nce, son han Kerim Han Kengerlidir. Trkmenay Antlamasndan sonra, randan gmen olarak getirilen 70 bin

HUNTER, a.g.m., s.454. a.g.m., s.454. 145 Utku YAPICI, Kresel Srete Trk D Politikasnn Yeni Almlar Orta Asya ve Kafkasya, Otopsi Yaynlar, 1.Basm, stanbul, Mays 2004, s.172:173. 146 D leri Bakanl Bilgi Notlar, Ankara 2002.
144

143

50

Ermeninin bir ksm, Trklere kar nfus ounluunu salamak iin Ruslar tarafndan, Nahvana yerletirilmitir.147 1834de, Hanlk arazisinde, 30.323 Ermeni bulunuyordu. 1886da, Nahcvan ehrinin nfusu, 7.433 olup, bunun 4.512si Mslman (%60.7), 2376s Ermeni (%31.9) idi. Nahvann nfusunda, Trkler hep ounlukta olmutur.148 1917 Bolevik Devriminden sonra Nahvan, Azerbaycana bal, zerk bir cumhuriyet haline getirilmitir. Fakat Nahvan ile bal bulunduu Azerbaycan arasnda, toprak ba braklmam, ikisini birbirine balayan Zengezur blgesi Ermenistana verilmitir. Kazm Karabekir Paann, Dou Harekatn mteakip, Ermenilerle imzalanan, Gmr Anlamas (3 Aralk 1920) ile Nahvan geici bir sre Trkiyenin himayesine braklmtr.149 Nahvan, Trkiye ile SSCB arasnda imzalanan, Moskova Anlamas ile (16 Mart 1921) Azerbaycana bal zerk cumhuriyet statsne kavuturulmutur. Bu stat; 12 Ekim 1921de, Trkiye, Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistann taraf olduu, Kars Anlamas ile pekitirilmitir.150 Nahvan, i ilerinde bamsz, d ilerinde Azerbaycana bal zerk bir cumhuriyettir. 557.000 nfusa sahip cumhuriyetin alt reyonu (ili) bulunmaktadr. Azeri halk iindeki iki etnik gruptan Lezgiler, lkenin kuzeyinde, buna karlk Lezgileri Ruslam Azeri, kendilerini ise gerek Azeri olarak gren Tallar ise gneyde yaamaktadrlar. rann etkisinde kalarak ran yanls olan Tallar, 1992 ylnda bamsz bir devlet kurmak istemilerdir. Trkiye ile 12 km.lik bir snra sahip olan Nahvann, Azerbaycanla kara irtibat bulunmamaktadr. 3.1.2.4.eenistan Sorunu: 1859 ylnda tamamlanan Kafkas Savann sonucunda, eenistan Rusya ile birletirilmitir. 1922 ylnda, SSCB bnyesinde, een zerk Blgesi kurulmutur. 1934 ylnda, een zerk Blgesiyle, ngu zerk Blgesi birletirilerek, een-ngu zerk Blgesi oluturulmutur. 1936 ylnda, bu zerk blgeye, zerk cumhuriyet stats verilmitir. 1944 ylnda ise Almanlarla ibirlii

147 148

PAMUK, a.g.e., s.67. a.g.e., s.67. 149 a.g.e., s.67. 150 a.g.e., s.68.

51

yaptklar gerekesiyle, een ve ngular, Kazakistana ve Orta Asya lkelerine srgn edilmilerdir. 1957 ylnda, een-ngu zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti yeniden tesis edilmitir.151 Kasm 1990den itibaren bamszlk talep etmeye balayan eenler, Austos 1991de, yerel Sovyet hkmetini devirip, blgenin kontroln ele geirmilerdir. 152 SSCBnin dalmasndan sonra RFnin girdii demokrasi, serbest pazar ekonomisi ve ulusal devlet yapsna geii srecinde, Kafkasya blgesindeki eski SSCB lkeleri ve zerk ynetimler, RFnin egemenliinden kurtulmak iin zaman zaman atmalara yol aan giriimlerde bulunmulardr. RF, 1991de bamszln ilan eden eenistana, askeri harekt 1994te balatmtr. Stratejik konumunun yan sra askeri, ekonomik ve dierlerine kt rnek tekil etmesi nedenleriyle, nce Rus yanls muhalefet desteklenmi, baarsz olununca da fiili mdahalede bulunulmutur.153 Atekeslerle srp giden savaa 1996da imzalanan Hasavyurt Antlamas ile son verilmi, eenler birok ynden kazanmlara sahip olmulardr. Ancak een direniilerin amalar, RF Federal Gvenlik Birliklerinin eenistandan karlmasdr. Byk lde d mali yardma gerek duymaktadrlar. Blgede faaliyette bulunan Arap unsurlar, d yardm almaya ve een lider Maskhadov zerinde mcadeleyi srdrmesi konusunda etkili olmaya devam etmektedirler. RF, birliklerini bu blgeden ekmek durumunda kalmtr. Bu dnemde eenistanda konulanan kkten dinci Vahabi-Arap unsurlar arlklarn artrm ve Basayev gibi nde gelen een liderler zerinde, d mal yardm da salamak suretiyle, arlk kazanmlardr. RF de meydana gelen bombalamalardan ve ilenen sulardan sorumlu tutulan een lider Basayevin RF ye kar direnii, Dastana tama giriimleri zerine, RF 1999 sonbaharnda, eenistana ikinci bir askeri mdahalede bulunmutur. Devlet Bakan Putinin kararl tutumu neticesinde, zellikle AB,
Okan MERT, Trkiyenin Kafkasya Politikas ve Grcistan, IQ Kltr-Sanat Yaynclk, 1.Bask, stanbul, Eyll 2004, s.83. 152 Jane ORMROD, The North Caucasus: Confederation in Conflict, Der: Ian BLEMMER, Ray TARAS, , New States New Politics Building The Post-Soviet Nations, Cambridge University Press, Cambridge, 1997, s.104. 153 Hasan KANBOLAT, RFnin Kafkasya Politikas ve eenistan Sava, Avrasya Dosyas, K 2001, s.165-179.
151

52

Avrupa Konseyi ve ikili lekte Bat tepkileri sonusuz kalm, RF birlikleri, sivillere kar geni apl insan haklar ihlallerine de sebep olarak- eenistann belli bal kentleri zerinde hkimiyeti ele geirmilerdir. een direniilerin faaliyetleri ise blgenin krsal kesiminde srmekte, zaman zaman Rus ehirlerinde de terr eylemleri biiminde kendini gstermektedir. Ancak mdahaleleri merulatrmak ve uluslar aras arenada haklln gstermek iin ehirlerdeki terr olaylarnn, Rus gizli servislerince yapld da belirtilmektedir. 3 Eyll 2004 tarihinde, Kuzey Osetya'da meydana gelen kanl Beslan okul baskn olay ise, Rusya iin 3 Eyll tarihinin, ABD'nin 11 Eyll sonrasnda yaad gibi, yeni bir dnemin balangc olacak gibi gzkmektedir. Blgedeki een-Rus mcadelesi, 450 Yldr sryor olsa da, yakn dnem itibariyle, 1991 Ylnda balayan atmalar olduka kanl geti. Rus ordusunun, ar silahlarla giritii g mcadelesi karlnda eenler, baz radikal gruplarn da yardmyla, Rusyaya ynelik eylemlerde bulundular. Bu saldrlar, uluslararas kamuoyuna, 'terrizm' olarak kabul ettirmeye alan Rusya iin Beslan baskn, iyi bir argman oldu. Zaten, politikada usta bir satran oyuncusu olan Putin, imdiye kadar BMde eenlerle ilgili herhangi bir karar alnmas aamasnda engelleme politikas uygularken, birden Beslan olayyla ilgili olarak BMden karar kartlmas iin giriimde bulundu. Bu giriim, Rusyann een terrnn uluslararas terrizm kapsamnda deerlendirilmesi iin arkasna BMin desteini alarak, daha baskc politikalar uygulamak iin dayanak oluturmaya alt yolunda yorumlara neden olmaktadr. 3.1.2.5.Grcistandaki Etnik Problemler: Grcistan, bamszln ilan ettii 1991 ylndan bu yana Abhazya, Gney Osetya ve Acaristandaki anlamazlklarla uramaktadr. Eski bakan Zviad Gamsakhurdiyann otoriter ynetimi ve Grcistan, Grcler iindir politikas, silahl atmalara zemin hazrlamtr.154

154

MERT, a.g.e., s.51.

53

3.1.2.5.1.Abhazya Sorunu: Abhazya sorununun temelinde, Grcistan snrlar iinde bulunan ve orafi olarak Kuzey Kafkasyann bir paras olan, Abhazya zerk Cumhuriyetinin, bamsz bir devlet olma istei bulunmaktadr.155 Abhazlar, 12nci Yzydan daha geriye uzanan, kkl bir devlet geleneine sahip, Kafkasyann en eski yerli halklarndandan biridir. Snni Mslman olan Abhazlar, Abhazca konumaktadrlar.156 1864 Ylnda, Bat Kafkasyadan Osmanl mparatorluuna srlen, Kafkas halklarnn arasnda, 100 bin Abhaz da yer alyordu. Bu dnemde, Abhazyann Ahps, Aygba, Abjoka gibi yreleri tamamen boalmtr.157 Grcistann kuzeybatsnda, Karadeniz sahillerinde yer alan Abhazyada, 1870li yllarda, nfusun byk ounluu Abhazlardan olumaktayd. 1877-1878 Osmanl-Rus Savandan sonra, blgenin nfus yaps deimeye balamtr. Sava sonras 32 bin Abhaz, Kafkasyay terk ederek, Osmanl topraklarna snmtr. Mslman Abhazlarn, Trkiyeye g etmesinden sonra, topraksz Grc kylleri, Bat Grcistandan Abhazyaya g ederek bu topraklara yerletiler. Bu gler sonunda, 1897 ylnda, Abhazya nfusunun,%55.3 Abhazlardan %24.4 de Grclerden olumaktayd.158 Kitle halinde yaplan g ve srgnlere ramen, 1917de, arlk Rusyas ykldnda, Abhazlar kendi lkelerinde nispi bir ounlua sahip bulunuyorlard.159 Abhazlar; 1917 Bolevik Devriminden sonra, kuzeyde yaayan Kafkas halklar ile btnleme abalarna girdiler.1 Mays 1917de Terekkale (Vladikavkaz) ehrinde toplanan, Kuzey Kafkasya Halklar Kurultayna, Abhazya delegeleri de katlmtr.11 Mays 1918de kurulan, Birleik Kafkasya Cumhuriyetinin devlet snrlar, Abhazyay da kapsyordu ve bu cumhuriyetin bayrandaki, yedi yldzdan biri de Abhazya halkn simgeliyordu.160

a.g.e., s.51-52. a.g.e., s.52. 157 TAVKUL, a.g.m., s.192. 158 a.g.m., s.192-193. 159 a.g.m., s.193. 160 Birleik Kafkasya Cumhuriyetinin bayrandaki, yedi yldz; Abhazya, Adigey, Karaay-Malkar, Kabartay, Osetya, een-ngu ve Dastan blgelerini simgeliyordu. a.g.m., s.193.
156

155

54

1921 ylnda kurulan, Abhazya SSC ile, ayn yl Grcistan SSC ile birlik anlamas imzalayarak, eit statde SSCBye girmitir.161 1922 ylnda Abhazyaya birlik cumhuriyeti stats verilmi, ancak, 1930 ylnda, Abhazyann stats, Grcistan iinde bir zerk cumhuriyet statsne indirilmitir..162 Asimilasyon politikalar sonucu, blgede Grc kkenli nfusun artmas nedeniyle, Abhazlar, 1970l yllarda, Grcistandan ayr bamsz bir lke olma ynnde, almalara balamlardr.163 Gorbaev ynetimi ile birlikte Abhazlarn bamszlk istekleri artm, 28 Haziran 1988de, SSCBne bavuruda bulunarak, kendilerine, Sovyet Cumhuriyeti stats verilmesi talebinde bulunmulardr. Grcistann, 9 Nisan 1991 tarihindeki bamszlk ilanna misilleme olarak, Abhazya Parlamentosu da, 23 Temmuz 1992deki oturumunda bamszln ilan etmi ve Abhazya zerk Cumhuriyetinin adndaki Sovyet, Sosyalist ve zerk sfatlarn kaldrarak, 1991 ylnda, SSCBden ayrlarak, bamsz bir cumhuriyet olan Grcistandan bamszln ilan etmitir.164 Ancak bugne kadar hibir lke Abhazyann bamszln tanmamtr. Bu gelimeleri mteakip, 1992de Grc Ordusu, Abhazyay igal etmi, bakent Sukhumiye girmi, kanl atmalar balamtr.165 atmalar zerine Kuzey Kafkasyann zerk cumhuriyetleri, Abhazlar lehine, RFye baskda bulunmutur. RFnin konuya mdahalesi, olaylarn hzlanmasna ve Grcistan ile ilikilerin gerginlemesine yol amtr. RF nezaretinde, Abhazya ve Grcistan arasnda yaplan bir anlama ile, 20 Mays 1993den itibaren atekesin yrrle girmesi kararlatrlmtr. Ancak, atekese uyulmam ve Temmuz 1993de atmalar yeniden younlamtr. Abhaz gleri, 15-30 Eyll 1993 tarihleri arasnda ilerleyerek, Abhazya snrlarn, doal snr olarak ortaya kan nguri Nehrine kadar dayandrmtr. atmalar sonucu, nfusun ounluuna sahip olan Grclerin byk blm (250 bin kii), Abhazyadan kamak zorunda kalm ve yerlerine, Abhaz aslllar yerletirilmeye balanmtr.166
MERT, a.g.e., s.52. TAVKUL a.g.m., s.193. 163 MERT, a.g.e., s.52. 164 a.g.e., s.52-53. 165 Erol KARAYEL, Kafkasyada Etnik atmalar: Sebepler ve zmler, Kafkas Vakf Blteni, K 1998. www.kafkas.org/bgkafkas/etniksorunlar.html (23.10.2005) 166 MERT, a.g.e., s.53.
162 161

55

Aralk 1993de, taraflar BM denetiminde, Cenevrede grmelere balanmtr.167 atmalar durdurmak amacyla, taraflar arasnda 4 Nisan 1994 tarihinde, yeni bir atekes anlamas imzalanm ve anlamann uygulamasn denetlemek zere, deiik milletlerden grevlendirilen, BM Grcistan Gzlemci Heyeti (UNOMIG) bar koruma ilemini gerekletirmek zere, Suhumiye yerletirilmitir. Taraflarn talebi zerine, Haziran 1994de Grcistan ve Abhazyay blen nguri Nehri civarnda kurulan, tampon blgeye 2.500 kiilik bir BDT Bar Gc askeri (sadece Rus askerlerinden olumaktadr) yerletirilmitir.168 RF kuvveti, BDT Bar Gc olarak halen iki lkeyi ayran snr boyunca grev yapmaktadr. Abhazya Meclisi, 1994de kabul ettii yeni anayasa ile egemen bir devlet olarak, Abhazya Cumhuriyetinin kurulduunu ilan etmi, Grcistan hkmeti tarafndan, bu giriim knanmtr. RF, Grcistann toprak btnln tandn aklamtr. BM Gvenlik Konseyi, sz konusu kararn, taraflarn soruna grmeler yoluyla zm bulma ykmll ile elitiini belirtmi ve Grcistann toprak btnlne olan taahhdn teyit etmitir.169 Anlamazln temelinde, Abhazyann ststsnn ne olaca hususu yatmaktadr. Abhazlar tam bamszlk isterken, Grcler, Grcistann toprak btnln korumaya almakta, federasyon ve konfederasyon sistemine scak bakmamaktadr. Dier nemli bir sorun da mltecilerin durumudur. atmalarda, yaadklar yerleri terketmek zorunda kalan Grclerin, Abhazyaya geri dn srncemede kalmaktadr. Abhazlar, Grclerin geri dnn iin nkoul olarak, egemenliklerinin tannmasn srar ederken, Grcler geri dnn, Abhazya ile federal zerklik anlamas imzalandktan sonra, olmasn istemektedir. Grcistan eski Devlet Bakan Shevardnadze, blgede RF politikasnn basksn azaltmak iin, BDT (Rus) Bar Gcnn, uluslararas bar kuvvetiyle yer deitirmesini ya da byle bir kuvvetle desteklenmesini istemitir.170

a.g.e., s.53 a.g.e., s.53 169 a.g.e., s.54. 170 Yavuz G.YILDIZ, Kafkas Toplumlarnn Siyasi ve Ekonomik Yaplar ve Gelimeleri ile Bunlar zerinde G ve Rekabet Mcadeleleri ve Trkiyenin zlemesi Gereken Politikalar, Kafkaslar, Orta Dou ve Avrasya Perspektifinde Trkiyenin nemi Sempozyumu, Harp Akademileri Yayn, stanbul, 28-29 Nisan 1998, s.180.
168

167

56

Abhazya zerk Cumhuriyeti tam bamszlktan taviz vermemekte, Grcistan ile eit iki lke prensiplerine dayal konfederasyon tezini benimsemektedir. atmalar dneminde, Grcistan terk etmek zorunda kalan yaklak, 200.000 Grcnn geriye dnn, Abhazlarn blgede aznlk durumuna decei gerekesiyle kabul etmemektedir. UNIMOGun tahminlerine gre Abhazyann u andaki nfusu 230.000 olup, bunun 90.000i Abhaz, geri kalan 40.000i Grc olmak zere, Rus, Ermeni ve Rumdur. Halihazrda, Abhazya zerk Cumhuriyeti fiili bamsz devlet gibi davranmakta, Grc-Abhaz anlamazl devam etmektedir.171 nceleri; Grcistan zerindeki nfuzunu devam ettirmek istemesi nedeniyle Abhaz ynetimi destekleyen RF, muhtemel bir bamszln emsal tekil edebilecei endiesi ile, son zamanlarda, Grcistan snrlarnn iinde yer alacak bir zmn, daha uygun olacan dile getirmektedir. Bu balamda, RF Devlet Bakan Putin; Abhazyadaki sorunu Grcistann bir i sorunu olarak grdklerini, Grcistann toprak btnlnden yana olduklarn, RFnin baka bir lkenin topraklarnda atmaya girmeye niyeti olmadn, Abhazyadaki RF birliklerinin ekileceini, Gudautadaki ssn boaltlacan, sadece snr birliklerinin takviye edileceini beyan etmektedir. 3.1.2.5.2.Acaristan Sorunu: Acaristan zerk Cumhuriyetinde nfusun, %80nini Grcler, %10unu Ruslar, %5ini Ermeniler oluturmaktadr. Acaristanda youn bir Mslman nfus mevcuttur. 140 bin nfuslu Batumda, Mslman says nispeten az olmasna ramen, ky ve kasabalarda kendilerini, Mslman Grc veya Acaral Mslman olarak tanmlayan ve ounlukla Trke bilen bir nfus yaamaktadr.172 Grcistan topraklar iinde zerk cumhuriyet olan Acaristanda yaayan Acarlar, etnik olarak Mslman Grc olmalarna ramen, 1921de Sovyet-Trk Dostluk Antlamasnn bir sonucu olarak, zerklik elde etmilerdir.173 Acaristann zerkliine dair ilk resmi vesika, 13 Ekim 1921 tarihli Kars Antlamasdr. Sz konusu antlamann, 6nc maddesinde, Trkiye; Batum Livasna
171 172

MERT, a.g.e., s.55. a.g.e., s.58. 173 YILDIZ, a.g.m., s.180,

57

ilikin topraklar ile Batum kenti ve liman zerindeki egemenlik haklarn, her topluluun kltrel ve dinsel haklarn salayacak ve bu halkn yaad yerlerde, isteklerine uygun bir tarm topraklar rejimi kurma imkanna sahip olacak ekilde, geni bir idari zerklie kavumas artyla, Grcistana devretmeyi kabul etmitir. Kzlordunun, 1921de Grcistan igal etmesi ve Grcistann Rusya egemenliine girmesini mteakip, 1937 ylnda, Acaristann, Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine bal Acaristan Sovyet Sosyalist zerk Cumhuriyeti olarak hukuki statsn tanmtr.174 Bu zerklik, Acarlara ayr bir kimlik kazandrm ve Acarlarn, slama ballklar artmtr. Son yllarda, Hristiyan Grcler, Mslman Grclerin Grcistann toprak btnlne tehdit oluturduklarn iddia etmektedirler. Bu balamda, Mslmanlar ile Hristiyanlar arasndaki atmalar, 1991 ylnda, Mslman halkn, Hristiyanlatrlmaya ve Acaristann zerkliini kadrma ya ynelik politikalara kar gsteriler ile balamtr. 1993te, Acaristandaki silahl Acar gruplar tarafndan, Rus kuvvetlerine kar kkrtmalar meydana gelmitir. Acarlarn talepleri, bamszln yan sra dinsel amalar da iermektedir.175 Acaristan ynetimi, merkezi ynetimi tam olarak karsna almadan, RFnin desteine dayal bamsz bir politika izlemektedir. RF; Grcistann en problemli blgelerinde kurduu askeri sler ile, hem bu blgedeki zerk ynetimlere destek salamakta, hem de blge halknn ekonomik yaantsna katk salayarak, kendine baml hale getirmektedir. RFnin, Acaristanda bulunan her iki ssnde de benzer uygulamalar iinde olmas, blge halkn kazanarak, gerektiinde merkezi ynetime kar bir bask arac olarak kullanabilecei konusundaki iddialar, destekler niteliktedir. Bu balamda, Acara zerk Cumhuriyetinin lideri Abaidzenin Rusyann askeri ve siyasi desteini bir koz olarak kulland grlmtr. Abaidze, Grc kamuoyunda, bir Rus generali gibi davrand imajn yaratmtr. Acara zerk Cumhuriyetinin lideri, blgesinde bulunan RF ssnn ekilmesini istememitir. 2004 Ylnda, Grcistanda yaplan, Kadife Devrim ile Grcistan Cumhurbakanlna gelen, Saavakilinin Acaristan lideri Abaidze ile ilikileri ar derecede gerginlemitir. Abaizde, gndermedii vergi gelirlerini gndermeye balam, Saavakiliyi Batuma sokmak istememi,Tiflis ynetiminin
174 175

MERT, a.g.e., s.58. YILDIZ, a.g.m., 180.

58

ambargo uygulamas zerine iki lider Batumda grmler, temel konularda anlamaya vardklarn bildirmilerdir. Grcistann Diskoria-2004 tatbikat esnasnda, Batum ile Tiflis arasnda balanty salayan, iki karayolu ve bir demiryolu kprsnn, Abaidzenin talimatyla yklmas ipleri koparan son hamle olmutur. Saavakili, Abaidzeyi azlettiini aklam, ayn gn RF Savunma Bakan, Abaidzeyi Moskovaya gtrmtr.176 RFnin rtl olarak merkezi ynetime kar, Acara zerk Ynetimini desteklemesi nedeniyle, merkezi ynetim ile Acara zerk Cumhuriyeti arasnda mevcut problemler devam etmekle birlikte, ksa dnemde siyasi bakmdan byk apl bir sorunun yaanmasna neden olabilecek bir gelime beklenmemektedir. 3.1.2.5.3.Gney Osetya Sorunu Orta Kafkaslarda, Kafkas dalarnn kuzey ve gney yamalarnda yaamakta olan Osetler, Hint-Avrupa rkna mensup, ran kkenli bir Kafkas halktr. Bugn Kuzey Osetya-Gney Osetya eklinde, suni olarak blnm olan Osetyann, kuzey blm Rusya Federasyonuna bal iken, gney blm ise Grcistan snrlar iindedir.177 Gney Osetya; yaklak 100.000 nfusuyla, merkezi Grcistanda Kuzey Osetyann uzanm eklinde bir grnme sahiptir. Gnmze kadar devam eden Grc-Oset dmanlnn temeli; Osetlerin 1918, 1919 ve 1920 Yllarnda meydana gelen kyl ayaklanmasnda, Boleviklerin yannda yer almas, sz konusu her ayaklanmann da, Grc Hkmeti tarafndan kanl bir ekilde bastrlmasna dayanmaktadr. Grcistanda Sovyet rejiminin kurulmasndan sonra da, Oset halknn arlk Rusyas dnemindeki ikiye blnmlk durumu devam etti. Gney Osetya, 20 Nisan 1922de, zerk blge statsyle, Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine baland.178 Dier blm, Kuzey Osetya blgesi adyla, 1925te RFye balanmtr. Kuzey Osetya zerk Blgesi, 5 Aralk 1936 ylnda zerk cumhuriyet statsne ykselmitir.179

176 177

MERT, a.g.e., s.60. TAVKUL, a.g.m., 197. 178 a.g.m., s.198.; MERT, a.g.e., s.61. 179 a.g.e., s.61.

59

1979

saymnda,

Gney

Osetyada,

Osetler

nfusun

%66sn

oluturmaktayd. 1989da, Kuzey Osetyallar Gney Osetya ile birlemeyi, Gney Osetya da Grcistan iinde zerk cumhuriyet statsnn gvenceye alnmasn ve bamszlk istediini aklad.180 SSCBnin ykl dneminde Gney Osetyallarn, Kuzey Osetya ile birleme talepleri, 1989 ylnda taraflar arasndaki gerginliin en st seviyeye kmasna neden olmutur. 1990 ylnda Gney Osetyann bamszln ilan etmesine karlk, Grcistann, blgenin zerklik statsn kaldrdn ilan etmesiyle taraflar arasndaki siyasi gerginlik, kanl atmalara dnmtr. 1989 yl Eyll sonlarnda, Grc askeri birlikleri, Gney Osetya blgesine girdiler ve silahl atmalar balad.181 RFnin destei sayesinde, Osetlerin galibiyetiyle sonulanan atmalarda; 53.000den fazla Gney Osetya vatanda blgeyi terk etmek zorunda kalmtr. atmalar dneminde Kuzey Osetyaya geen 17.000 Osetyalnn haricinde, byk ounluu oluturan Grc mltecilerin ise, halen Grcistan iinde, dank bir ekilde yaadklar bilinmektedir. Gney Osetya ekonomik durumunun, Grcistandan daha kt olmas, zellikle elektrik ve doal gaz bakmndan merkezi ynetime bamllk, Gney Osetyay siyasi bakmdan Grcistana yaknlatran sebeplerin banda gelmektedir. Ancak Gney Osetya Parlamentosunda RF yanls Komnist Parti ve Sosyal Demokratlarn ounlukta olmas ve bunlarn byk ounluunun Kuzey Osetya ile btnlemeyi desteklemeleri, taraflar arasndaki sorunun bar yoluyla zmlenmesini engellemekte, ekonomik nedenleri ikinci plana itmektedir. Rusya asndan bu blge, stratejik konuma sahiptir. Ayrca bir sorun olarak varl, Rusyann Grcistan zerinde denetim kurmasn salamaktadr.182 RF, Aralk 2000de, Grcistan vatandalarna vize uygulamas getirirken, Abhazya ve Gney Osetya sakinlerini bu uygulama dnda tutarak, Grcistann toprak btnlne sayg duymadn gstermitir.183

180 181

YILDIZ, a.g.m., s.176. TAVKUL, a.g.m., s.198. 182 YILDIZ,a.g.m., s.177. 183 MERT, a.g.e., s.64.

60

Bu nedenle; Gney Osetya .B.Parlamentosu, 09 Haziran 2004 tarihli oturumunda, Rusya Federasyonu (RF) ile birleme karar ald. Gney Osetya Devlet Bakan Eduard Kokoev, 12 Haziran 2004 tarihinde, Moskova'da basna; Osetya halknn blnm bir halk olduunu, uluslararas camiann Gney Osetya problemini blnm halk kapsamnda ele almas, ayrca toprak btnlne ilikin kanun ve taleplerin yan sra bir milletin kendi seimini yapma hakkn da gz nnde bulundurmas gerektii, yakn bir tarihte Osetlerin Gney ve Kuzey blmlenmesinden kurtularak, Osetya'nn Rusya Federasyonu'na dahil olacana inand, Gney Osetya'nn Rusya Federasyonuna dahil edilmesi iin gerekli olan mracaatn DUMA'ya ve Rusya Federasyonu Hkmetine yapld aklamasnda bulundu. Blgedeki mevcut statnn devam ynnde, RF denetimindeki Bar Gcnn grevine devam etmesinde srarl olan Gney Osetlerin, son dnemdeki gelimeler nda, RF destei olmadan tek bana merkezi ynetime kar mcadeleye giriemeyecei, Abhazya, Acara ve Ermeni aznln ayr ayr veya mterek bir ekilde merkezi mcadelesine itirak etmek deerlendirilmektedir. 3.1.2.5.4.Cevaheti Ermenileri Sorunu : Gnmzde, Cevaheti olarak bilinen Mesketya, M.. 3nc Yzylda Grc Krallnn bir paras olmutur. Bu olaydan hemen sonra, Ermeni Krall bu blge zerinde feodal bir ynetim kurmu ve M.S.9uncu Yzyla kadar Grc ve Ermeni prensleri, kendi egemenlikleri iin ekime iinde olmulardr. Bunun yan sra Mslman ran mparatorluu ile Bizans mparatorluuda blgedeki olaylarn akn etkilemilerdir.184 M.S. 9uncu Yzyldan, 16nc Yzyla kadar Cevaheti, Mesketya ile birlikte Grc Devletinin bir paras olmu, daha sonra Grc Devleti 16nc Yzylda feodal blgelere ayrlnca, Grcistann gney blm Osmanl mparatorluu
Robert M. CUTLER, Kafkasyadaki Kriz Kaynaklar ve Blgeleri, Trkiye, NATO ve AB Perspektifinden Kriz Blgelerinin ncelenmesi ve Trkiyenin Gvenliine Etkileri Sempozyumu, (kinci Uluslararas Sempozyum Bildirileri, stanbul, 27-28 Mays 204), SAREM Yaynlar, Ankara, 2004, s.115.
184

ynetime kar yrtebilecei bamszlk suretiyle, frsattan yararlanabilecei

61

tarafndan fethedilmitir. 1829 Ylnda yaplan, Edirne Antlamas sonrasnda, blge Osmanl mparatorluundan ayrlarak, Rus mparatorluuna gemi, bylece Ruslar tarafndan, Grcistann gneyine Ermeniler yerletirilmi ve Cevaheti nce Rus mparatorluuna bal Tiflis eyaletinin bir paras olmu, daha sonra Bolevik Devrimiyle, Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin bir paras olmutur.185 Grcistan, 1991 ylnda bamszln kazandktan sonra, gvenliinin ve bamszlnn hassas noktalarn Abhazya ve Gney Osetya olutururken, 1999 ylnda RF-een savann patlak vermesiyle birlikte, eenistan ile snr blgesi ve Ermenilerin youn olarak yaad Gneybat Grcistan, lke gvenliinin ncelikli hassas noktalar olarak n plana kmaya balamtr. Bugn gneybat Grcistanda Ermeni nfusu; deiik kaynaklara gre Cevaheti Vilayetinin % 91ni, Mesheti Vilayetinin ise % 30nu oluturacak ekilde yaklak olarak 400.000-600.000e ulam bulunmaktadr. Bunun ana sebebi, her iki vilayette toplam 220 kyde yaayan, 115.000 Ahska Trknn, 14-17 Ekim 1944 tarihlerinde zamann SSCB ynetimi tarafndan, Orta Asyaya srgn edilmesidir. 1980li yllarn ikinci yarsnda balayan, Dalk Karaba Sorununun, blgeye sramasn engellemek zere, Grc ynetimince blgeye ynelik sosyal ve ekonomik kalknma program uygulamaya konulmutur. Bu kapsamda blgedeki okullarda, Ermenistan tarihinin okutulmasna, kendi dillerinde eitim yapmalarna ve eitim kitaplarnn Ermenistandan getirilmesine msaade edilmitir. Ayrca blgeye tannan kltrel zerklik gerei, bu blgede yaayan rencilerin ou niversite eitimi iin Ermenistana gitmi ve halen de gitmeye devam etmektedir. Sosyal ve siyasal alandaki zerklik, ekonomiye de yansm, sz konusu zerk uygulamalarn doal sonucu olarak da, blgede tedavlde Grc para birimi yerine, uzun sreden beri Rus ve Ermeni para birimleri geerli hale gelmitir. Cevahetide bulunan Ermeniler Rusya Federasyonu ile ilikilerine devaml var olan toplumsal dzenlerinin, bir paras olarak, nem verme eilimindedir. Ermeniler, byle bir durum sonrasnda, RFnun kuklas haline geleceklerinin farknda ramen, baka bir alternatifleri de bulunmamaktadr.186 Siyasi, sosyal ve kltrel alanda, byk bir zerklie sahip olan Ermenilerin bulunduu blgeye, 1995 ylnda, RFnin basks sonucu, drt Rus askeri ssnden
185 186

olmalarna

a.g.m., s.115. a.g.m., s.117.

62

birisi yerletirilmitir. RFnin, Acaristan zerk Cumhuriyetindeki askeri ste olduu gibi Ahlkelekteki ste de alanlarn % 70-90 oranlarna varan bir ekilde RF vatanda Ermeni olmas ve ssn blge ekonomisine byk katk salamas, Batum ve Ahlkelek slerinin geri ekilme plnnn tartld bir dnemde, RFye durum stnl salamakta ve blge halk ile merkezi ynetimi kar karya getirme ynnde, RFye bask unsuru imkan yaratmaktadr. Grcistann gney blgesinde yaayan Ermeni aznln, kendi blgesinde, merkezi ynetimin askeri tatbikatna msaade etmeyecek kadar, zel haklara kavutuu grlmektedir. Olas Azerbaycan-Ermenistan bar sonrasnda, siyasi, sosyal ve kltrel ynden Ermenistan ile btnleen Ermeni aznln; ncelikle zerk cumhuriyet stats talebiyle balayacak mcadelesine, bamszlk iddias ile devam edecei ngrlmektedir. Grcistann, iki lke arasndaki snrn iaretlenmesi maksadyla yapt grme taleplerine, Ermenistann bugne kadar olumlu cevap vermemesi, bu ngry destekler grnmektedir. 3.1.2.5.5.Ahska Trkleri: Ahska diyar, Grcistan Cumhuriyetinin gneyinde yer alr ve Trkiye ile ortak snra sahiptir. Ahska blgesi, ldr (Ardahan) yresinden, Kr Nehrinin yukar akar ve oruh ay havzasndan balayarak, Mezhet-Cevahet da silsilesi boyunca, Boralya kadar uzanr.187 1578 ylnda, Osmanl mparatorluunun Grcistan fethetmesinden sonra; Anadolu blgesinden, zellikle; Konyadan, Tokattan, Yozgattan seilen Trkler, Ahska ve civarna yerletirilerek, blge tamamen Trk yurdu olmutur.188 1578 ylndan, 1828 Rus igaline kadar, Osmanl mparatorluunun elinde bulunan, 50 bin Trk nfuslu Ahska, nce Kars ele geiren Ruslar tarafndan igal edilmi, 1829da imzalanan, Edirne Antlamas ile Ruslarn eline gemitir. Milli mcadele erevesinde, Birinci Dnya Sava sonrasnda, Mustafa Kemal Atatrk nderliinde, Trk topraklar teker teker esaretten kurtulurken, 7 Mart 1921de Ahska, 11 Martta Batum ve 14 Martta Ahlkelek (Yeniehir), Trk ordusu

Rasim BAYRAKTAR, Ahska:21.YzYlda nsanlk Dram, D.E. niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, zmir, s.8.; MERT, a.g.e., s.64. 188 B.Zakir AVAR, S.Zafer TUNALP, Srgnde 50. Yl Ahska Trkleri, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara, 2004, s.6.; MERT, a.g.e., s.65.

187

63

tarafndan kurtarlmtr. Ancak, siyasi baarszlklar sonucunda, imzalanan, 16 Mart 1921de, Moskova Antlamas ile Batum, Ahska, Ahlkelek ve Acara blgeleri Rusyaya braklmtr. Sovyet Rusyas da buralar, Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Tiflis vilayetine balamtr. 189 1938 Sovyet Anayasasnn kabulnden sonra, bu blgedeki Ahskallar kaytlara Azerbaycan, dilleri ise Azeri olarak geirilmi, 1940 ylnda ise resmi dilleri Grcce olmutur.190 1944 ylnda, Sovyet Rusyann ald kararla, yaklak 120 bin Ahska Trk topyekn, Orta Asyaya srgne gnderilmitir. Semerkanttan, Almaataya kadar uzanan usuz bucaksz byk bir araziye datlan Ahska Trklerine, zel kamp hayat yaatlm ve yerli halk onlara dman kesilmitir.1945de Almanlarn yenilgisiyle neticelenen, kinci Dnya Sava sonucu, savatan dnen Ahska Trkleri, kim iin ve ne iin savatklarn sorgulamaya balamalar zerine, ksa bir sre ierisinde tutuklanp, Sibiryaya srgne gnderilmitir. Gerek Sibiryaya gerekse Orta Asyaya techir edilenler, alamadklar hava artlar, alk ve bulac hastalklar nedeniyle, lme mahkum olmulardr.191 14-17 Ekim 1944 tarihinde, dnemin SSCB Devlet Bakan Stalinin emriyle, yerlerinden srgn edilen Ahska Trklerinin nfusu, SSCBnde yaplan son sayma gre 250.000e ulam olup, Grcistan snrlar iinde bulunan anayurtlarna, dn problemi halen zlememitir. 1950li yllarda olumaya balayan vatanlarna geri dn istekleri, SSCB dneminde olumlu karlanmamtr. Grcistann bamszlna kavumasn mteakip, ibana gelen Zviad Gamsakhurdia dneminde ise, toplam nfusu 370.000e ulaan Ahska Trklerine, Grc kimlii ile ikamet etmek ve Mesheti Vilayeti dnda bir yere yerlemek nerileri sunulmutur. Devlet Bakan E.evardnadzenin, Temmuz 1996da kard bir kararname ile, Ahska Trklerinin durumuyla ilgili bir komisyon kurulmutur. Eyll 2000 aynda, aznlklarla ilgili Avrupa Komisyonunun himayesinde, Grcistanda yaplan toplantda da, Grcistann Avrupa Konseyine ye olmas erevesinde, Avrupa Aznlklar Komisyonunun bu lkeye sunduu, Ahska
189 190

a.g.e., s.65-66. a.g.e., s.66. 191 a.g.e., s.68.

64

Trklerinin 12 yl iinde aamal olarak Grcistana dnme plan grlmtr. Ancak sz konusu toplantda Grc yetkililerin geri dnenlerin Grc ad, soyad ve kimliini kabul etmesi konusundaki srarlar nedeniyle bir sonu alnamamtr.1990l yllardan itibaren konuya duyarlln artran Trkiye, 1992 ylnda kard, Ahska Trklerinin Trkiyeye Kabul ve skanna Dair Kanun ile, Ahska Trklerinin gerek Trkiyeye yerletirilmesi, gerekse eski SSCB snrlar iinde hlihazr ikamet ettii ve vatanda olduu devletlerde kalmaya devam edecek olanlara ifte vatandalk statsnn verilmesini kabul etmitir.192 Ahska Trkleri bugn 13 lkenin, 264 deiik blgesinde yaamaktadr. RFnin 28 yerleim biriminde 70 bin, Kazakistanda 145 bin, Azerbaycanda 106 bin, Krgizistanda 57 bin, zbekistanda 30 bin, Ukraynada 18 bin, Trkiyede 200 bin, eitli lkelerde 3 bin olmak zere, toplam 629 bin Ahska Trk yaamaktadr. Bunlarn sosyal, kltrel ve eitimle ilgili pek ok problemleri mevcuttur. Bu problemlerin banda, Ahska Trklerinin, Trk kimliklerini korumaya ynelik verdikleri mcadele yer almaktadr.193 Ahska Trklerinin, mevcut sorununun zmn etkileyen nemli bir faktr de, bugn Ahska (Cevahati)da yaayan, Ermeni aznln ve Ermenistann Grcistana ynelik tutumudur. Blgede, nfus ounluunu Ermeniler oluturmakta ve Grcistann fiili hareketi zayf gzkmektedir. Burada Ermeniler silahl insan gcne dahi sahiptir. Ermeniler, Ahska Trklerinin Grcistana geri dnn iddetle kar kmakta ve Trklerin geri getirilmesi halinde, blgede olaylarn kabileceini ve hatta Ermenistan ile birleebileceklerini ima etmektedir. Btn bu sebepler yznden, Ahskann, yeni bir Dalk Karaba olmasndan endielenen Grcistan, blgedeki ayrlk potansiyelin nn alabilmek iin, bu Ermeni aznln rahatsz edebilecek, gelimelerden uzak durmaya zen gstermekte ve taviz vermektedir.194 3.1.2.6. Kafkasyada Faaliyet Gsteren Kkten Dinci Akmlar: Gerekte kkten dincilik, Kafkasyada bir kriz kayna deildir. Ancak, krizlere neden olan nemli etkenlerdendir. Bununla birlikte, kkten dincilik genel bir
192 193

MERT, a.g.e., s.71. a.g.e., s.72. 194 a.g.e., s.73.

65

yapdan ziyade, zel bir yapya sahiptir. Yani blgenin dndan, gelen Vahhabiler, Kafkasyadaki krizin baz ynlerinin, slami boyut kazanmasndan, phesiz nemli bir rol oynam olsalar da, yerel zellikler, Vahhabilerin etkisini, kktenci slamdan, siyasi slama evirmitir. Baka bir ifadeyle; slam, blgede kresel cihat iin sosyal bir aratan ziyade, etnik-ulusal kimlik oluturulmasnda bir ara durumundadr. Kafkasyadaki slami etkinin, aka grld een-Rus atmas bile slami kimliin, blge dndaki Mslmanlarla dayanma salamad, ulusal bir sava olarak kalmtr.195 eenistanda Vahhabilerin esas etkisi, ilk een-Rus Savann sonunda hissedilmeye baland. Ancak, bu etki olduka snrlyd. O dnemde eriat benimsetme abalar baarsz olmutur. Muhalifler (Aslan Mahadov kartlar) ile yabanc cihatlar arasndaki ittifak, 1990larn sonunda, eenistandaki kktenci slamn artan etkisini gstermektedir. 1999dan bu yana, een direniilere lke dndan, yeniden mali destek ve gnll savalar salanmtr. Propaganda destei, ok sayda slami kkenli savann, blgeye akn etmesi kadar etkili olmam olsa da, mali destek yabanc cihatlar iin yeni bir etki yaratm ve yabanc slami medya, eenlerle dayanma iine girmitir. Mali destek; kktenci ve lml een milliyetileri arasndaki dengeyi de etkilemi ve kktencilerin, lmllara kar gcn arttrmtr. Aslan Maadov, ne yabanc slamclardan ne de Moskovadan destek grmtr. 196 Kafkasyada, Radikal slamn etkisine ak blge, Kuzey Kafkasyadr.197 Vahhabiliin radikal bir dini anlaya zemin hazrlayan karakteri, SSCBnin dalmasndan sonra, Snni mezhebinin arlkta olduu Kafkaslar blgesinde hzla yaylma imkan salamtr.Bu radikalemenin ilk belirtilerinden biri, Astrahanda kurulan, slami Yeniden Dou Partisidir. Genel olarak, Nakibendi ve Kadiri tarikatlarnn Kafkaslarda zellikle eenistan kkl olduu Dastanda, SSCBnin ve Dastanda, ve Transkafkasyada dalmasndan sonra Suudi destekli Vahhabilik n plana kmtr.198 Kuzey Azerbaycanda etkinlik mcadelesini srdren Vahhabilik, RF ve een

195 196

CUTLER, a.g.m., s.119. a.g.m., s.120. 197 YAPICI, a.g.e., 68. 198 a.g.e., 68.

66

direniiler arasnda atmalarn srd blgede, militan karakteriyle, genel olarak barn hkm srd Azerbaycanda ise, slami tebli ve yardm adna yrtt propaganda faaliyetleri ile ne kmaktadr. Blge halknn slami inan ve geleneklerine aykr olmasna ramen, zellikle Suudi kkenli destekle blgede taban bulan Vahhabi hareket, Birleik Kafkas slam Devleti kurmak amacyla, Dastan topraklarna szmtr. Bunun sonucu ise, hala devam eden RF-een atmasnn balamas ve Kuzey Kafkaslarn gnmzdeki grnm almasdr. Son durum itibariyle, Kafkaslardaki Vahhabilik faaliyeti, Suudi kkenli kurulularn, ounlukla Azerbaycan gei yolu olarak kullanmak suretiyle, blgeye ve sava blgelerinden kaan gmenlere aktardklar yasal yardmlarla, eenistandaki direnie salanan yasad lojistik destekten olumaktadr. Kuzey Kafkasyada srdrlen Suudi Arabistan kaynakl, Vahhabi destekli een direniinin arkasnda, sadece eriat esaslarna gre yeniden bir devlet kurma amac deil, Hazar Havzas petrol ve doal gaz rezervlerinin paylam sorunu ve RFnin blgedeki gcnn azaltlmas stratejileri de bulunmaktadr. Blgede atmalar srdke, Bak-Novorossisk boru hattndan petroln tanmasnn aksayaca, petrol fiyatlarnn daha da ykselecei ve bata Suudi Arabistan olmak zere, petrol ihra eden Arap lkelerinin bundan kazanl kaca hesaplar yaplmaktadr. Rusya Fedrasyonu; lkenin gl devlet imajna uygun olarak, Austos 1999da balayan, kinci eenistan Savanda sert tedbirler alnmak suretiyle, radikal slamn eenistanda durdurulmas, kkten dinci gruplarn Kafkaslardan atlmas ve bylece dier Mslman cumhuriyet (Kabartay-Balkar, Karaay-erkez ve Adgey .C.) ve blgelerde (Kuzey Osetya) de slam motifli ayrlk hareketlerin nnnn kesilmesini hedeflemitir.199 Kuzey Osetyadaki Beslan katliamndan sonra, 12 Eyll 2004de getirilen yeni bir yasal dzenleme ile200 kkten dinci hareket ve terrizme kar mcadelede yeni tedbirler alnmtr.

199 200

USLUBA, a.g.m., s.54. a.g.m., s.54.

67

3.2. Rusya Federasyonunun Kafkasya Politikalar SSCBnin dalmasnn ardndan, bozulan ekonomik sistemle birlikte, eski Sovyet devletleri yeniden yaplanma iin gei dnemi yaamlardr. Eski SSCB cumhuriyetlerinin bamszlklarn ilan etmesi ve BMye ye olmas ile Rusya, Kafkasya orafyasnn dna doru itilmeye zorlanmtr. Kuzey Kafkasya ve Transkafkasyann jeopolitik konumunun deimesiyle, Rusyann stratejik amalar sekteye uram, dolaysyla, Rusya iin Mslman dnyasnn, ideolojik ve politik eilimlerine kar tampon blge olarak grd, blge genelinde ve Hazar Havzasndaki hakimiyeti de azalmtr.201 Rusyan Kafkasya politikasn aklamadan nce, Kafkasyann, Rusya iin jeopolitik ve stratejik konumunu ortaya koymak gerekmektedir. Bu balamda; Kafkasya; Rusya iin, Avrupa ile Orta Asya arasnda bir gei kprs olmann yan sra, Karadeniz ve Hazar Denizine kysnn olmas sebebiyle, Rusyann Karadeniz-BoazlarAkdeniz yolu ile Svey Kanalna inebilmesine imkan salamas ynnden de, Rusyann stratejik menfaatleri asndan son derece nemli bir jeopolitik blgedir.202 Kafkasyann, Rusya iin ayrca iki zellii bulunmaktadr. Bunlardan biri, Asyadaki rakipleri Trkiye ve ran ile buluma noktas olmas, ikincisi de Kafkasyann Orta Asyaya alan kap durumunda olmasdr. Kafkasyann ayrca Ortadou yolu zerinde bulunmas nemli bir faktrdr.203 Rusya Federasyonu, eski Sovyetlerin mirasna konan bir g olarak, varln devam ettirmek ve kendisine ynebilecek tehditlere kar koymak iin, Kafkasyay kontrol altnda tutarak bir tampon blge oluturabilmek amacndadr.204 Kafkasya, Rus ekonomisi iin tam anlamyla, bir hammadde kaynadr. Azerbaycan Cumhuriyetinin sahip olduu petrol yataklar, Rusyann ilgi alanndadr. Ayrca, Kafkasyada mevcut zengin doalgaz, altn, gm, demir, aliminyum, bakr, inko, kurun, uranyum, kobalt, kmr vb. gibi yer alt kaynaklar,

Shireen T.HUNTER, Internatonal and Regional Actors:Their Politics and Impact on The Transcaucasus, CSIS, Washington D.C., USA, 1994, s.146. 202 TAVKUL, Etnik atmalarn Glgesinde Kafkasya, tken Neriyat A.., stanbul, 2002, s.17-18.; Emir, ARF (IHALYEV), Kafkasya Jeopolitiinde Rusya, ran, Trkiye Rekabetleri ve Ermeni Faktr, Naturel Yaynlar, Ankara, 2004, s.235., DEMR, a.g.e., s.89.
203 204

201

ARF (IHALYEV), a.g.e., s.235., DEMR, a.g.e., s.89. TAVKUL, a.g.e., s.235.

68

Rus hkmetleri tarafndan, Rus milletinin kalknmas iin smrlmtr.205 Rusyann, Transkafkasyadaki potansiyel g ve nfuzu tartlabilir. Ancak, Rusyann en byk kaygs, Transkafkasyada kaybolmakta olan egemenliini yeniden kurmak deil, Hazar Havzasndan kopmamaktadr. Rusya, Hazar Havzas petrol ve gaznn balca taycs olmak amacndan da vazgemi deildir.206 Petrol ve doal gaz rezervleri asndan, Kafkasyann Rusya iin nem arz etmesi yannda, Hazar petrollerinin batya ulatrlmasnda dnlen ve mevcut boru hatlarnn zerinde yer almas sebebiyle, Kafkasya Rusya iin paha biilmez bir deerdedir.207 Baka bir ifadeyle; Kafkasya, Rusyann gvenliinin yansra, Hazar Havzas enerji kaynaklarnn kontrol ve dnya pazarlarna ulatrlmas bakmndan da nemlidir.208 Blgede ayn zamanda, petrol rafinelerinin ve petrokimya tesislerinin yer almas, Rusya iin stratejik ve ekonomik nem tamaktadr.209 Rusya, Hazar Havzasnda, SSCBnin halefi olarak payn ve nfuzunu korumak istemektedir.210 Bu sebeple, karlarn gzeten, Bak-Novororossisk Boru Hatt projesinin, petrol irketleri tarafndan kabul grmesi iin eenistan sorununa askeri mdahalede bulunarak, blgeye zm getirme aray ierisine girmitir. Rusya, eenistana mdahalesini hakl gsterme adna, Avrupaya,biz sizin, uyanan slam fundamentalizmine kar, gvenceniz ve tehlikeyi gsleyecek tampon blgesiyiz, o halde yanmzda ve arkamzda olmalsnz diyerek, Batnn korkulu ryas olan slam tezini ilemeyi bilmitir.211 Kafkasya; bir kara devleti olan Rusya asndan; 212 Scak denizlere ulamasna imkan salayacak, stratejik istikametlerden en ksa olanlarnn, k noktasn tekil eder ve bu istikametleri kontrol eden blgedir. Elde bulundurduu srece, Dou Akdeniz ve Basra Krfezini uzaktan kontrol eder.

a.g.e., s.235. CMERT, a.g.e., s.36. 207 a.g.e., s.235 208 USLUBA, Putinli Rusya, Jeopolitik Dergisi, Yl:4, Say:13, stanbul, ubat 2005, s.57. 209 a.g.e., s.236. 210 Nazim CAFERSOY, Enerji Diplomasisi: Rus D Politikasnda Stratejik Ara Deiimi, Stratejik Analiz, C:1, Say:8, Aralk 2004, s.54. 211 Can SNMEZ, Jeopolitik Adan Kafkasya, Avrasya Dosyas, Rusya-Kafkasya zel, K 1996, s.210. 212 YANAR, a.g.e., s.72.
206

205

69

Rusyann gney cephesini savunmasnda, kuvvet tasarrufu salayacak, savunulmas kolay bir blgedir. Gneye taarruz iin, uygun bir k blgesidir. Balkanlardan yaplacak bir harekatta, tali taarruz istikameti olarak kullanp, kk dman kuvvetlerinin, angaje edilmesini salar. Rusya, Kafkasyay Souk Sava dneminde, Basra Krfezi ve Dou Akdenize ulaacak bir koridor olarak grrken, bugn ise tehlikeli etnik ve dini akmlarn, gney-kuzey istikametinde, Rusyaya srayabilecei bir s olarak alglamaktadr. Gerekte bamszlk akmlar, sadece Transkafkasya ile snrl kalmam, Kuzey Kafkasyadaki Trk ve Mslman zerk Cumhuriyetler (Dastan, eenistan, nguya, Kabartay-Balkar, Karaay-erkez, Kuzey Osetya, Adgey ve Kalmuk) ile daha kuzeyde, Bakrdistan ve Tataristanda da canlln korumaktadr. leride atlabilecek yanl admlarn, bu canll daha kuzeye Mari, Mordovan, uva ve Komi toplumlar ile douda Hakas, Gorno-Altay, Buryat ve Yakutisatana kadar tama ihtimali olduka yksektir.213 Grld zere, RFnun krlma noktas ve toprak btnlnn bozulmas, Kafkasya blgesindeki gelimelere baldr. Yukardaki genel deerlendirme erevesinde; RFnun, Kafkasya politikas, Rus d politika doktrinlerindeki temel deimelerden byk oranda etkilenerek olumutur. RFnun 1994ten itibaren Kafkasya politikasnda byk lde sertleme olmutur. Bu sertleme ve aktif d politika araylar aslnda, Rus d politikasnn, geleneksel ana hedefleri olan; scak denizlere inmek, Ortodoks halkn birlii ve Rus milliyetilii, ekonomik karlar, petrol boru hatlar, Hazar Denizinin stats de dikkate alnarak yeniden retilmesi idi. Yeniden politika retme srecinde, blgede temel rakip olarak, Trkiye grlyordu. Bu durumda, Rusyann Kafkasya politikasn belirleyen temel unsur, Trkiyenin yaknndaki gney kanadn (Ermenistan ve Azerbaycan) askeri adan glendirmek ve Trkiyeyi blgenin dnda tutmak oldu. Bu amala; Trkiye snrnda, Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistanda askeri sler edinmek, blgede Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Anlamas (AKKA)nn Kuzey Kafkasya Kanat Blgesi iin belirledii snrlarn ok stnde askeri ynak yapmak, Trkiyeyi Dalk Karaba bar srecinden ve

Servet CMERT, Jeopolitik ve Trkiyenin Yer Ald Yeni Jeopolitik Ortam, Harp Akademileri Basmevi, stanbul, 2001, s.35.

213

70

blgeden uzak tutmaya almak gibi politikalar izlendi.214 Moskova, ayrca Kafkasya politikasnda, blgedeki istikrarszl ve atma ortamn kendi karlar iin kullanma yoluna gitti.215 Rusya bir yandan, blgedeki atmalar (Grc-Abhaz, Grc-Oset, AzeriErmeni, Oset-ngu) manipule ederken, bir yandan da gney blgesini oluturan Kafkaslarda, silahl kuvvetlerinin yeniden yaplanma faaliyetlerini devam ettirmektedir. 1992 ylndan itibaren, Transkafkasyadaki cumhuriyetlerden geri ekilen birlikler, silah, ara ve tehizatlar, Kuzey Kafkasya blgesine yerletirilmitir. Bugn Rusyann Ermenistanda Erivan ve Gmrde olmak zere iki askeri ss, Grcistanda da Batum, Ahlkelek ve Vazianide olmak zere askeri ss bulunmaktadr.
216

Ayrca, Abhazya ve Gney Osetyada Rus birlikleri

mevzilenmi durumdadr.217 Rusya Federasyonu, gney snrmz boyunca; ErmeniAzeri, Grc-Oset, Grc-Abhaz gibi blgesel atmalar RFnun gvenliini tehdit etmektedir. RF topraklarnda, een, ngu ve Osetler, ayrlk eylemleriyle, mevcut tehdidi trmandrmaktadrlar. Kafkasya blgesindeki atmalar; blclk, kktendincilik ve i karklklar, RF topraklarna srayabilir. Kuzey Kafkasyada devam eden i karklklar, nlemek ve ayrca kkten dinciliin yaratt tehdide kar koymak iin, RF blgede, nemli oranda askeri varla ihtiya duymaktadr. bahaneleriyle, AKKAnn deitirilmesini ve tavanlarnn kaldrlmasn talep etmekte ve tavanlarn imdiki durumda kalmas halinde, AKKAya uymayacan ifade etmektedir. 218

DEMR, a.g.e., s.91. John W.R.LEPINGWELL, The Russian Military and Security Policy in The Near Board, Survival, Cilt:36, Say:3, Gz 1994, s.77. 216 dil TUNCER, Rusya Federasyonunun Yeni Gvenlik Doktrini: Yakn evre ve Trkiye, Der.:Gencer ZKAN, ule KUT, En Uzun On Yl, Trkiyenin Ulusal Gvenlik ve D Politika Gndemindeki Doksanl Yllar, Bke Yaynlar, stanbul, 2000, s.438. 217 Transkafkasyadaki Rus askeri gcnn says toplam, 20 bin asker ve 5500 snr muhafzndan ibarettir. Karadeniz ve Hazar Denizindeki en nemli ky askeri sleri de Azerbaycanda kalmtr. Rusya, bu sebeple Astrahanda, yeni askeri donanma sleri ina etme giriimindedir. TAVKUL, Jeopolitik Konumu......., s.13. 218 Kasm 1990da imzalanan, Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Anlamas (AKKA)na taraf 22 lkenin, anlamann yrrle girecei tarihten, 40 ay sonra ellerine bulundurabilecekleri toplam nazami konvansiyonel silah ve tehizat saylar, 40 bin tank, 60 bin zrhl sava arac, 40 bin top, 13.600 sava ua ve 4 bin saldr helikopteridir. Bu saylar, dou ve bat lkelerine eit uygulanacaktr. Glden AYMAN ve Nurin Ateolu GNEY, Deien Uluslar aras Koullarda Strateji, Trkiye ve Komular, Der.:Faruk SYLEMEZOLU, Trk D Politikasnn Analizi, Der Yaynlar, stanbul, 1994, s.152.; YANAR, a.g.e., s.73.
215

214

71

Rusyann Kafkasya politikasn, onun genel stratejisinin bir paras olarak grmek ve deerlendirmek gerekir. Kafkasya, zellikle, Azerbaycan, Trkiye ve ran ile buluma noktas, Orta Asyaya alan bir kapdr. Petrol zenginlii ise belki hepsinden de nemlidir. Nihayet, Rusya bu blgeyi, Trkiyenin etki alanna brakarak, dier Orta Asya cumhuriyetlerine rnek tekil etmesini istememektedir. Rus d politikas bu dorultuda oluturulmaktadr. Bu nedenle, Kafkaslar blgesinde kendi yaratt siyasi ve etnik trmandrmalar bahane ederek, mevcut uluslararas antlamalarn hilafna, Kafkasya blgesine yeniden Rus glerini ymaya almakta olduu bilinmektedir. Ermenistanda Rus askeri slerinin mevcudiyeti ve bu slerin bask sonucu, Grcistan tarafndan da kabul219 Trkiyeyi olduka rahatsz etmitir.220 Rusya, bu slerin kabullenmeleri iin Grcistan ve Azerbaycanda bir i sava balatm, sonunda devlet liderlerini, lkelerini Bamsz Devletlet Topluluu (BDT)na ye yapmak zorunda brakmtr. Dnemin Grcistan Devlet Bakan Eduard evardnadzenin, Kasm 1993te, Abhazya dtkten sonra, istemediim halde, BDTye katlmak tek seenekti aklamas, Rusyann blgedeki dengeleri kendi lehine ne kadar ok zorladnn da somut bir kantdr. 221 Rusya; Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistanda s istediini, bu lkede Rus askeri bulunduracaklarn ve Grcistandaki birliklerinin ise Trkiye snrnda olmasn istediini/olacan belirtmitir. Rusya bu suretle, hukuk d bir ekilde, ran ve Trkiye ile yeniden , eskiden olduu gibi hudut haline gelmi olacaktr. Gdlen birinci ama; Orta Asya kaplarn kontrol etmek, Trkiyeye kapatmak ve bata Trkiye olmak zere ran bask altnda tutmaktr. Rusya; Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerini artan bir ekilde bask altna almakta ve kendine balayarak, darya kar kapatmak istemektedir.222 Bu balamda; RF, arka bahesi olarak grd Transkafkasyada, siyasi, askeri, ekonomik ve kltrel alardan hegemonyosunu devam ettirmek istemektedir. Yakn evresine; Trkiye, ran gibi

Rusya, bu konuda, Azerbaycana bask yapmakta, Azerbaycan ise buna kesinlikle kar kmaktadr. 220 TAVKUL, a.g.e., s.236. 221 a.g.e., s.236. 222 a.g.e., s.236.

219

72

blge lkelerinin ve ABD, AB ve in gibi kresel aktrlerin hibir surette mdahale etmesini istememektedir.223 Blgede eski nfuzunu kazanmaya alan Rusya, bir taraftan, yakn evre224 politikas ile eski Sovyet topraklar zerindeki iddialarn ortaya koyarken, dier taraftan blgedeki etnik atmalar, blgeye yeniden yerlemekte bir ara olarak kullanmak istemektedir.225 Rusya, Batyla btnleme abasnda olan ve kendine gre Grcistan ve Azerbaycann bu sadakatsizliini, Abhazya, Dalk Karaba ve Gney Osetyadaki ayrlk glere destek vererek, cezalandrmay baarmtr.226 Transkafkasyada, Grcistan ve Ermenistan zerinde hakimiyetini artran Moskova, bilhassa Grcistanda Acaristan, Abhazya ve Gney Osetya etnik ihtilaflarn ustaca kullanmak suretiyle, Tiflise bask yapabilmekte ve blgedeki askeri varln koruyabilmektedir. Ayn ekilde, Dalk Karaba sorunu nedeniyle ve Trkiyeye kar snr gvenliini korumak gerekesiyle, Ermenistandaki askeri mevcudiyetini srdrmeyi baaran Moskovann, Kafkasyadaki nfuzunu yeniden tesis ettii grlmektedir.227 Kafkaslarn dalk orafi yaps, blgede ok az alternatif yolun ve ulam ann bulunmasna imkan salamaktadr. Kafkas sradalar, Kuzey Kafkasya ile Transkafkasyay, dolaysyla Rusya Federasyonu ile Grcistan ve Azerbaycan birbirinden ayrrken, birbiriyle ilikili blgeler arasnda, dorudan ulama imkan vermemektedir. rnein birbirine komu olan, Grcistana bal Abhazya zerk Cumhuriyeti ile Rusya Federasyonuna bal, Karaay-erkes zerk Cumhuriyeti arasnda dorudan ulam salayacak bir karayolu bulunmamaktadr. Kuzey Kafkasyadan Transkafkasyaya, sradalarn zerinden aarak geebilen, iki karayoludan biri, Kuzey Osetyadan Gney Osetyaya ulam salayan, Daryal geididir. Bu yol, Rusya Federasyonundan Grcistann bakenti Tiflise ulam salamaktadr. Tarihte en ok kullanlan ve askeri amala kullanldndan dolay
RFnun, BDT Bar Gc erevesinde, Gney Osetya ve Abhazyada askerleri bulunmaktadr. RF, Transkafkasyadaki atma alanlarna, kendisi dnda hibir devlet veya uluslararas rgtn bar gc kapsamnda, asker gndermesini istememektedir. 224 Yakn evre; RF d politikasnda eski SSCB cumhuriyetlerini ifade etmek iin kullanlan ve RF iin tarihi, gvenlik ve ekonomik adan ayrcalkl ve nemli olmalar nedeniyle, bu cumhuriyetleri dier devletlerden ayran nemli bir kavramdr. 225 HUNTER, a.g.m., s.155-156. 226 Alexander RONDALI, Kresellemenin Kafkasyann Gvenlik Stratejilerine Yansmalar, Kreselleme ve Uluslararas Gvenlik Sempozyumu, (stanbul, 29-30 Mays 2003, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 2003, s.215. 227 USLUBA, a.g.m. , s.57.
223

73

dier ad askeri yoldur. Dastandan Azerbaycana ulam salayan, Derbend geidi ile de Rusya ve Kuzey Kafkasyadan Azerbaycann bakenti Bakye ulamak mmkndr. 228 Bu durumda, Rusya asndan, Kafkasyaya deniz tamaclnn stratejik nemi artmakta ve Karadeniz sahilindeki, Abhazya zerk Cumhuriyeti ile Hazar Denizi kysndaki, Dastan zerk Cumhuriyeti nem kazanmaktadr.229 Rusyann, halihazrda, Karadeniz kysnda, kk bir k noktasnn bulunmas sebebiyle, Kafkasyada, Rus nfusunun ounlukta olduu Krasnador, Rostov ve Stavropol blgelerinde istikrarl yapnn korunmas, Rusyann menfaatleri asndan nem tamaktadr. Rusyann Transkafkasya politikas, Ruslarn tarihi gney politikasnn en nemli bir parasdr. Rusyann gney politikasnn temel hedefi; scak denizlere ulamaktr.230 Bu amaca ulamak iin izlenmesi gereken istikamet, Hint Okyanusu sahillerine kadar jeopolitik olarak yaylmaktr.231 Kafkaslarda meydana gelebilecek byk bir etnik atma ve sava halinde, Rusyann, Karadenize k noktasn kaybetmesi durumunda, Karadeniz BoazlarAkdenizSvey Kanal yolu ile scak denizlere inme imkan ortadan kalkacak ve Rusya dnya pazarlarna rn ihracnda byk zararlara ve kayplara urayacaktr. Karadeniz ve Kafkaslarn zel jeostratejik konumu sebebiyle, Rusyann, Kafkasyay ve dolaysyla Karadenize k noktasn elinde bulundurmas, ona byk kolaylk ve imkan yaratmaktadr. Karadenizden Hint Okyanusuna ulamak, Rusyann kuzeybatsndaki St.Petersburg limanlarndan ulamaktan 6 bin kilometre, Uzakdoudaki Nahodka limanndan ise 8 bin kilometre daha yakndr. Rusyann Karadenizde, Kafkasya kylarnda, Novorossisk ve Tuapse olmak zere iki liman mevcuttur. Her iki limanda da petrol tesisleri yer almaktadr. Novorossisk Bakden ve Kazakistandan gelen petrol boru hatlarnn Karadenize alma noktasnda yer almaktadr.232 Bununla birlikte, Kafkasya
TAVKUL, a.g.e., s.18 a.g.e., s.18. 230 Scak denizlere inmek, tm Rus imparatorlarnn hayali olmutur. ok geni orafyaya sahip olan Rus mparatorluu ve sonrasnda SSCB, byk bir kara gc olmu, ancak tam anlamyla bir deniz gc olamamtr. Dugin, SSCBnin knde, ekonomik ve ideolojik sebeplerden ok jeopolitik faktrlerinetkisi olduunu belirtmektedir. Ona gre, SSCBnin k kara gcnn, deniz gc karsnda, topyekn yenilgisi sonucu gereklemitir. Aleksandr DUGIN, Rus Jeopolitii:Avrasyac Yaklam, ev.:Vgar IMANOV, Kre Yaynlar, stanbul, 2003, s.293. 231 DUGIN, a.g.e., s.177. 232 TAVKUL, a.g.e., s.18-19.
229 228

74

blgesinde iki eksen birbiriyle atmaktadr. Dou-Bat (dikey) eksenini oluturan; ABD- Trkiye-Grcistan ve Azerbaycana kar, Kuzey-Gney (yatay) eksenini RFErmenistan-ran oluturmaktadr. RFnun elindeki seenek, Kafkaslar zerinden, ran vastasyla, Basra Krfezine inmektir. Oluturulan Moskova-Erivan-Tahran ekseni, RF asndan, bu amaca hizmet etmektedir.233 Rusyann gemite olduu gibi, deimeyen Kafkasya politikas ve askeri stratejisi; gneye Ortadou lkelerine ve slam aleminin en hassas blgesine, Akdeniz ve Basra Krfezine kar srama tahtas vazifesi gren Kafkasyann, en kritik blgesini elde bulundurmaya zen gstermektedir.234 Rusya ynnden, Transkafkasyay nemli klan dier bir husus ise, gney ynnden gvenliinin salanmasdr. Rusya kendine tarih boyunca rakip olan ve tehdit oluturan ran ve Trkiye ile arasnda Transkafkasyay, tampon bir blge (gvenlik koridoru) olarak grmektedir. RFnun, Transkafkasyadaki atmalarn kendi topraklarna srayp, btnln tehdit etmesi iin yeterli nedenler vardr. Bu blgedeki sorunlu alanlarn ikisi RF ile snrdatr. Gney Osetya ve Abhazya, Grcistana bal zerk blge ve cumhuriyet olmalarna ramen, RFna dahil olmak istemektedirler. Ayrca, Kuzey Kafkasya halklar, bu sorunlu blgeler ile i iedir. Nitekim, eenistan, Federasyon Antlamasn imzalamayarak, bamszln ilan etmitir. RF, Transkafkasyada oluan bu sorunlar yumann, kuzeyi etkilemesi gibi istenmeyen bir durumun, zincirleme reaksiyon ile tm blgeyi sarmasndan endielenmektedir. RF, Transkafkasyada snrlar ve sorunlar asndan, statkonun devamndan yana bir politika izlemektedir. Yani bir anlamda, istikrarl istikrarszl korumak istemektedir.235 Bugn Rusyann izledii d politika; Souk Sava artlarnn, sert ve uzlamaz karakteristiini tamasa bile, temel hedefleri itibaryla, Sovyetler Birliinin eski politikasndan izler tamaktadr. Bu erevede, Rus d politikas iki nemli ilkeyi temel almaktadr.Bunlar236;
SSCB dneminde de Moskovann gney politikasnda, en nemli partneri ran olmutur. Her iki devletin de Baty ve zellikle ABDyi blge dnda tutma abalar, bu ortakl derinletiren en nemli unsurdur. Nazmi GL ve Gken EKC, Azerbaycan ve Trkiye ile Bitmeyen Kan Davas Ekseninde Ermenistann D Politikas, Avrasya Dosyas, Cilt:7, Say:1, 2001, s.370. 234 YANAR, a.g.e., s.72. 235 TAVKUL, Etnik atmalarn Glgesinde Kafkasya, tken Yaynlar, stanbul, 2002, s.192. 236 Akif KEMK,Kafkaslarda Trkiye-ABD birlii, Harp Akademileri Blteni, Yl:36, Say:196, stanbul, Temmuz 2000, s.161.
233

75

Eski Varova pakt yelerinin, NATO ya yeliini engellemek veya en azndan tarafszln salamak, Yakn evre politikas ile, Bar Gc kuvvetleri (Abhazya ve Gney Osetyada olduu gibi) oluturarak, eski Sovyetler Birlii topraklar zerinde yer alan uzlamazlklara bizzat mdahale etmektir. Rusya iinde bulunduu ekonomik yapy dzelttii lde, yakn evredeki karlarn koruma eilimi artacak, ekonomik ve siyasi yollar kullanarak, bir ekilde, Kafkasya da bamszln kazanm devletleri kendisine baml hale getirmeye aba gsterecektir. Bu erevede, Rusyann Yakn evre (near abroad) politikas oluturma gerekeleri unlar olabilir237; Avrasya jeopolitiini, askeri ve siyasi anlamda kontrol altnda bulundurmak ve gerektiinde, kendi yaylma alanlar ile savunma saha derinliini sakl tutmak, evresinde gelierek, kendi siyasi ve lkesel btnln bozacak, etkin ve dini akmlarn etkisini krmak, Eski Sovyet Cumhuriyetlerinde kalan Rus aznln, hak ve karlarn korumak, Tarm kaynakl hammadde ihtiyacnn karlanmasnda, devamll salamak, Sanayi ve ekonominin, temel girdisi olan, petrol ve doalgaz rezervleri ile bunlarn kartlma, tama ve pazarlanmasnda mutlak anlamda kontrol salamaktr. Bu deerlendirmeler dorultusunda; Rusyann Kafkasya politikas238; Kafkaslar, buna bal olarak Avrasyay karlar dorultusunda kontrol etmek ve ABD aleyhinde kullanmak, ABDnin kendine stratejik ortak olarak seebilecei lkeler ile ibirlii yapmasn engellemek, Kaybettii deerleri, belirli bir zaman sonra, tekrar kazanmak ve eskisine nazaran daha byk bir siyasi, ekonomik ve askeri gce sahip olarak, ABDnin karsnda yerini almak,
237 238

a.g.m., s.161. a.g.m., s.161.

76

Ermenistan ile stratejik ortakln pekitirmek, Grcistandaki etnik problemleri koz olarak kullanarak, Grcistann toprak btnln tehdit etmek ve Azerbaycann Hazar Havzasndaki enerji kaynaklar ve terminallerini kontrol altna almak maksadyla, Dalk Karaba zm iin Azerbaycana kar Ermenistan koz olarak kullanmaktr. Kafkasyada, istikrarn salanmas iin RFna kar ya da onun blgedeki etkinliini azaltmaya ynelik, ortaya kmas muhtemel bir bloklama, Rusyann blge ile dorudan balantl ekonomik, siyasi karlarn ve byk olaslkla da toprak btnln tehdit edecektir. Bu sebeple, Rusya blgedeki, dondurulmu istikrarszlk239 durumundan yararlanarak, Transkafkasyadaki devletlerin ekonomik kalknmalarn ve bamszlklarn kontrol altna almak, Kafkasya ve Hazar Havzasndaki petrol de, kendi karlar dorultusunda ynlendirmek ve blgedeki sorunlar kendi arzu ettii bir ekilde zme ulatrmak istemektedir.
240

RFnun,

blgede kendisine kar oluabilecek, herhangi bir bloklamay engelleyebilmek iin, milli ve dini zellikleri ve husumetleri istismar ederek eitli provakatif uygulamalara bavurmas ihtimali yksektir.241 3.3.ABDnin Kafkasya Politikalar SSCBnin zlmesinin ardndan, Kafkayada yeni bamsz devletlerin ortaya kmas ve RFnun bu devletleri, egemenlii altnda tutma istei, ABDyi harekete geirmitir. ABD, Kafkasya blgesinde; radikal slamn yaylmasn nlemek, ran kontrol altnda tutmak, blgenin tabii kaynaklarnn iletmesinde nemli bir rol almak, blgedeki cumhuriyetlerde, Batnn gvenlik ve ekonomik sistemini kurmak, blgede demokrasi ve gstermektedir.242 ABD; tarihlerinin byk bir blmnde, yabanc hakimiyetinde yaadktan sonra, SSCBnin dalmasyla, yeniden bamszlklarn elde eden Kafkasya ve Orta Asya lkelerine yakn ilgi duymaktadr. Bu lkeler, bugn bamszlklarn, refah ve
ACAR, a.g.m., 175. Ariel COHEN, Avrasya Boru Hatlar Stratejisi, Avrasya Ettleri Dergisi, lkbahar 1996, s.2. 241 YANAR, a.g.e., s.72. 242 dris BAL, Trk Cumhuriyetlerinde Milletleme Sreci ve ve D Politikaya Etkisi, Avrasya Ettleri, zel Say, Say:20, Yaz 2001, s.33.
240 239

insan haklarnn geliimini salamak

istemektedir. Bu amacn gerekletirirken, Rusya ile ilikileri bozmamaya zen

77

gvenliklerini gvence altna almaya almaktadr. ABD, bu lkelerin baarya ulamasn kendi karlarna uygun grmektedir. zellikle, Kafkasya lkelerindeki reformlar baarya ulat takdirde, bunun Rusya ve Ukrayna dahil dier lkeler zerinde de benzer domino etkisini gstererek gelimeyi tevik edecei deerlendirilmektedir. 243 Bu blge ile tarihsel balar olmayan ABDnin, blge ile ilgilenmesinin en nemli sebebi, ekonomiktir. Dier bir sebep ise jeopolitiktir. Rusya Federasyonunun, bu blgede tekrar eskisi gibi etkinlik kurmasn istememektedir. Bu blgedeki etkinlik daha nce belirtildii gibi Ortadouyu da etkilemektedir. Dnya petrol rezervlerinin, %16ya yakn bu blgededir. Bu petrol kaynaklarnn tekrar Rusya Federasyonu kontrolne girmesi de istenmemektedir. ABDnin, Kafkasyaya ynelik kar tasarmlarnn temelinde, enerji yatmaktadr. 11 Eyll sonrasnda, Afganistan ve Iraka ynelik, ABD operayonlarnda olduu gibi, ABDnin hedefi; petrol rezervleri zerinde, mutlak hakimiyet kurmak ve petrol fiyatlar zerinde kontrol salamaktr. Enerji talebi ve arz arasndaki a, yldan yla byyen ABD iin, petrol ithalatnn, Hazarda yaplacak yatrmlarla eitlendirilmesi son derece nemlidir.ABD ynetimi, petroln karlmasnda olduu gibi, tanmmasnda da belirleyici olmak istemektedir. ABD, Rusyann Orta Asyann doal kaynaklarn ve boru hatlarn kontrol altna alp, blgede nfuzunu arttrmaya almasna kar kt iin, blge lkelerinin baka alternatiflere ynelmesini istemektedir.244 ABDnin blgede oynad rol, 1991den bu yana muhtelif safhalardan gemitir. Balangta Washington, bu blgenin Rusyann nfuz alan olduunu kabul ederek, nfuz konusunda bir iddiada bulunmaya hevesli olmamtr.245 ABD, SSCBnin dalmasnn ardndan, bamszlklarn aklayan lkeler ile ilikilerinde mesafeli davranmtr.246 ABDnin bu siyaseti her eyden nce, Sovyetler Birliinin bir sper g olarak sahip olduu mevkiye gsterilen saygdan kaynaklanmaktayd. Fakat, bir dier sebebi de, Hazar blgesi hakknda bilgi ve
Atilla SANDIKLI, Kreselleen Dnyada Birlik Oluturma Stratejisi ve Egemen Devletler Birlii, Harp Akademileri Yayn, stanbul, 2003, s.180-181. 244 YAPICI, a.g.e., s.277-278. 245 Svante E. CORNELL, Kafkaslar ve Orta Asyada Jeopolitik ve Stratejik Ortaklklar, ev. ve Der.: Ylmaz TEZKAN, Menfaatler atmas Ortasnda Trkiye, lke Yaynlar, Birinci Bask, stanbul, Temmuz 2000, s.171. 246 AACAN, a.g.m., s.29
243

78

inisiyatif noksanl ve bir o kadar da blgedeki Amerikan menfaatlerinin fark edilmesindeki gecikmeydi. Washington esasta, Sovyetler Birliinden sonra ortaya kan Mslman devletler iin, Trkiye Modelini benimseyerek, bu yeni bamsz devletlerin bamszln olduu kadar, Trkiyenin burada nfuz sahibi olmasn desteklemek eklinde kendi siyasetini snrlandrd.247 ABD, blgede, 1993-1995 yllar arasnda, Moskova merkezli, bir d politika izlerken,248 1994 ve 1995de Amerikan siyaseti bir deiime uramtr. Balangta, Rusyay bir stratejik ortak olarak niteleyen, Rusyann, Yakn evre Politikasnn, bara hizmet ettiini syleyen ve bunu, Monroe Doktrini erevesinde, ABDnin Panama ve Grenadadaki harekatna benzeten ABD, daha sonra bu tutumunu deitirmi, Rusyaya hogrsn BDT lkelerinin bamszlklarn, ihlal snrna geri ekmitir. 249 1996 yl ve sonrasnda, bamsz cumhuriyetler ile yakn ilikiler ierisine girmi, zellikle Transkafkasya cumhuriyetlerinin Bat ile btnleme isteklerine scak bakmtr.250 ABD, Kafkasya blgesinde, istikrar korumak, Rusyann blgeyi tekrar kontrol altna almasn nlemek ve randan tecrit etmek amacyla, n plana kan bir politika izlemektedir.251 Azerbaycan petrolleri, Dalk Karaba ihtilafnda, her iki tarafa da eit davranacak ekilde, Beyaz Saray etkilemeye balamtr. Bununla beraber bu dnemde, Rusyaya, gsterilecek sayg ABD iin hayati bir faktr olmaya devam etmekteydi. Bu gidii deitiren olay, eenistan sava olmutur. eenistan olay, Amerikan siyaset tasarmclarna, Rusyann gerek askeri yeteneini gsterdi: Yani, bu yetenek, bir hayli byk lde dert karabilir ama ciddi taarruzi bir askeri tehdit oluturamazd. Dier bir ifadeyle, ABDnin Rusyaya duyduu saygnn nemli bir ksm yok olmutur. 1996nn ikinci yarsnda, ABD siyasetinin, Hazar blgesinde, gittike iddial olmas tesadfi deildir. Bu dnemde, ABD Kafkaslar ve

247 248

CORNELL, a.g.m., s.171. AACAN, a.g.m., s.29. 249 CMERT, a.g.e., s.36. 250 AACAN, a.g.m., s.29. 251 CMERT, a.g.e., s.36.

79

Hazar blgesini, hayati Amerikan menfaatlerinin bulunduu blge olarak kabul ettiini aklamtr.252 ABD, aralarndaki uyumazlk nedeniyle, Ermenistan ile Azerbaycan karsnda eit mesafeli bir tutum izlemekte ve bu lkelerle ikili dzeyde askeri ibirliine girmemektedir. Bununla birlikte biimde katlmaya zendirmektedir.253 ABDnin, Kafkaslardaki hamlesinin temel hedefi; Hazar petrol ve doalgaznn kontroln salamaktr. Tekele yakn konumu ile, Batl sanayi lkelerine kar, petrol koz olarak kullanan, Arap egemen OPEC karteline olan bamllktan kurtulabilmek iin, ABDnin blgeye yaamsal nem atfetmektedir. Nitekim, Washington Kafkasyay, hayati karlarnn bulunduu bir blge, NATO ise, Stratejik Blge ilan etmitir.254 ABDnin byk ksmn, Ortadoudan olmak zere, 2020ye kadar, toplam enerji talebinin te ikisinden fazlasn, ithal etmek zorunda olduu deerlendirildiinde, bu blgenin ABD iin tad nem ortadadr.255 Blgenin 4 trilyon $ deerinde, 200 milyar varillik bir petrol rezervine sahip olmas, ABD asndan, blgenin nemi artrmaktadr. ABDnin blgede enerji kaynaklar ile ilgili politikas; blgede bar ve refahn oluturulmas, dnya enerji ikmal kaynaklarnn eitlendirilmesi, ok tarafl boru hatlarnn gelitirilmesi, petrol ve doal gaz kaynaklarnn iletilmesine itirak gibi hedeflere dayandrlmaktadr. Bu strateji erevesinde, Hazar Havzasn geen ve Bak-Ceyhan ieren, Dou-Bat Enerji Koridoru, bir ok lkeye byk ekonomik fayda salayacak bir hat olarak nem kazanmaktadr. Ayn konuda Azerbaycan, Trkmenistan, Grcistan ve Kazakistann da destekleri salanmtr. ABD, petrol ve doal gaz hatlarnn, ran zerinden geiine, tamamen kardr.256 ABD, blgedeki tabii kaynaklarn gelitirilmesini, ancak ayn zamanda da blgenin Rusyann jeopolitik alanna girmesini istememektedir. ABD, bu blgedeki
252 253

ABD, her iki lkeyi de BO gibi

uluslararas gvenlik dzenlemelerine ve ihracat kontrol rejimlerine daha aktif

CORNELL, a.g.m., 171. SANDIKLI, a.g.e., s.181. 254 A.Serdar ERDURMAZ, ABDnin Kafkaslardaki Hedefleri, Cumhuriyet Strateji Dergisi, Yl:1, Say:46, 16 Mays 2005, s.18. 255 ERDURMAZ, a.g.m., s.18. 256 SANDIKLI, a.g.e., s.181.

80

Hazar Havzas petrol boru hatt projesini, Novrossiske ulamas halinde Rusyann tekeline gireceinden istememi ve hattn Azerbaycan-Trkiye zerinden Akdenize ulamasn istemitir.257 ABDnin, Kafkasya corafyasndaki, ncelikli amalarndan biri de; Rusyay kontrol altna alabilmektir. Moskovann yeniden kontrol eline geirmesi halinde, Rusyann, blgeden dlanmasnn daha zor olacan ve Rusyann uluslararas sistemde, ABD egemenliini sarsacan dnmektedir. ABD, arac devlet ya da lkeleri kullanarak, Moskovay snrlamaya alrken, ulusal karlarna ynelik Hazar Havzas petrolleri ya da NATOnun genilemesi gibi konularda da Rusyaya kar, taviz vermemeyi dnmektedir.258 ABDnin, Avrupann dousunda tespit ettii, jeopolitik eksen ise; rann mevcut gcnn muhafazas ile, ran-Rusya-in arasnda oluabilecek bir jeostratejik dengenin blge ve ABDnin global gc zerine yapaca olumsuzluu kabul etmemek zerine kuruludur.259 ABDnin jeostratejik hedefi; global sper g olarak alglanmasn salayan btn deerlerin korunmas, Avrupada kendisine hasm olabilecek bir gcn ortaya kmasnn nlenmesi, Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra Avrasyada oluan boluun doldurulmas sonucu, meydana gelen jeopolitik ve jeostratejik dengenin muhafazas, Rusyann tekrar karsna global bir g olarak kmasnn nlenmesi, inin arzu edilen snrlar dahilinde dengeleyici bir g olarak kalmasnn salanmas ve sonuta tespit ettii ve ibirlii iinde olduu stratejik partner lkeler vastas ile mevcut statkonun devamnn salanmas biimindedir.260 ABDnin, Kafkasyaya ilikin politikas ise yle belirlenmitir: 261 Blge lkelerinin demokratikleme, serbest piyasa ekonomisine geme, ABD ile ticaret ve yatrmlarn artrlmas almalarn destekleme, Blge lkelerine; gvenlik, tehdit, ibirlii perspektifleri izerek, kendi belirledii politikalarn dnda farkl siyasal, askeri ve ekonomik ilikilerin ortaya kmasna engel olmaktr.

257 258

KEMK, a.g.m., s.162. ACAR, a.g.m., s.176. 259 KEMK, a.g.m., s.162. 260 a.g.m.,s.163. 261 KEMK, a.g.m., s.163.

81

ABDnin hedefi; Orta Asya ve Kafkasya iine skm bu lkeleri, Batya ulatrabilecek k noktalar yaratarak, Rusyann Avrasyadaki lkeler zerindeki politik, ekonomik ve askeri nfuzunu mutlaka krmaya almaktadr. Bu balamda, nihai hedefi ise; Avrasyada kalc ve genilemeci bir statye sahip olmaktr. Bu ama ve hedefe ulamak maksadyla uygulanan stratejinin temel unsurlar;262 lke ynetimlerinde ABD yanls kiilerin grev almasn salamak, (Grcistan) ok uluslu ABD irketlerinin ekonomik gc ve etkinlii ile lkeler zerinde politik nfuz kazanmak, (Azerbaycan) Resmi d yardmlarla, lkeler zerinde askeri ve ekonomik adan bamllk yaratmaktr. Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistan ve hatta ran zerindeki politikalarnn amac budur. Bu salandktan sonra, Rusyann tamamen kresel alanda etkisiz braklmas salanabilecek, bir anlamda Avrasyadaki tarihi yap yeniden oluturulacaktr. Ermenistan, Grcistan ve Bulgaristan arasnda imzalanan, birleik ulatrma anlamas, kara, deniz ve demiryolu ile Ermenistan, Avrupaya balamay amalamaktadr. Trkiye zerinden Ermenistana giden hava sahasnn almas konusundaki ABD ve ABnin Trkiyeye ynelik politik basklarn, bu strateji erevesinde deerlendirmek gerekmektedir.263 Amerika ve Avrupa, petrol irketleri, Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistandaki ortak yatrmlar ve NATOnun Bar in Ortaklk (BO) projeleri ile siyasi ve ekonomik etkinlik kazanma gayreti iersindedir. ABD, Grcistandaki seimleri yenileterek, ABDde eitim grm Saakasviliyi ibana getirtmitir. Uygulama, 200 yl nceki smrge ynetimlerine atanan yneticilerin durumunu andrmaktadr.264 Transkafkasyadaki doal kaynaklar zerinde, Rusyann tekelinin ortadan kalkmas, bu kaynaklar zerinde tekel kurma abalarna son vermemi, hatta artrmtr. Bu kaynaklar zerinde Byk Oyun oynanmaktadr. ABD belgelerinde,
262

Nejat TARAKI, Rusya Arka Bahesini Topluyor, Jeopolitik Dergisi, Yl:3, Say:10, stanbul, Bahar 2004, s.53. 263 a g.m., s.53. 264 a.g.m., s.53.

82

Amerikann, Azerbaycan ve Hazar Denizinde etkin g olarak ortaya kmasnn, kendi ulusal karlar iin kanlmazl ak biimde vurgulanmakta ve bunun, dnya ekonomisinin istikrar, dnya enerji arznn gvenlii, blge lkelerinin bamszl ve rann izolasyonu iin yaamsal nemde olduu belirtilmektedir.265 Bu blge ile tarihsel balar olmayan ABDnin ulusal karlar balamnda, Krfez ve Hazar blgesine zellikle nem verdii ve bu blgelerde, ABD dnda bir devletin, blgesel g olmasnn, kendi karlarna darbe vuracak gelime olarak alglayacandan, mdahaleye bavuracan, stratejik deerlendirme raporlarnda belirtmektedir.266 ABDnin, Transkafkasyaya ilikin politikas; demokratikleme, serbest piyasa ekonomisine dn destekleme, ABD ile ticaret ve yatrmlarn artrlmas temeline dayandrlmakta; dier yandan da ABD, kendi stratejik deerlendirmeleri erevesinde, blge lkelerine gvenlik, tehdit, ibirlii perspektifleri izerek, kendi belirledii politikalarn dnda farkl siyasal, askeri ve ekonomik ilikilerin ortaya kmasn nlemeye almaktadr. Buna en somut rnek, Trkiyenin blgede ran ve Rusya ile karlarnn attn ileri sren ABDnin, bu lkelerle ilikilerini gelitirmeyi de ihmal etmemesidir.267 ABD Yale niversitesi Uluslararas likiler Profesr Nicholas J.Spykman (1893-1948), Halford Mackindern (1861-1947), Kara Hakimiyet Teorisine kar, Kenar Kuak Teorisini gelitirmiti. Spykmana gre, hakim g Heartland (Kalpgah) deil, bata Amerika olmak zere, ngiltere, Gney Afrika, Japonya, ABD ve Kanadadr. Kalpgaha ulamak iin, Mslman Trk blgelerine hakim olunmas gerekmektedir.268 Spykmann grlerini test etmeye alan ABD, SSCB dneminin 75 yllk geikmiliini, kresel srecin simgeleriyle telafi ederek, Heartland ele geirmek iin ya da deil,Orta Asya ve Kafkasya blgesinde hakimiyet arayndadr. Bu arayn en nemli nedenlerinden biri de, enerjidir. 11 Eyll sonrasnda, Afganistan ve Iraka ynelik ABD operasyonlarnda olduu gibi,
Yavuz Gkalp YILDIZ, Kafkas Toplumlarnn Siyasi ve Ekonomik Yaplar ve Gelimeleri ile Bunlar zerinde G ve Rekabet Mcadeleleri ve Trkiyenin zlemesi ngrlen Politikalar ve Etkinlikler, Kafkaslar, Orta Dou ve Avrasya Perspektifinde Trkiyenin nemi Sempozyumu, Harp Akademileri Komutanl, stanbul, 28-29 Nisan 1998, s.172:173. 266 a.g.m., s.197. 267 a.g.m., s.198. 268 Ramazan ZEY, Trk Dnyasnn Jeopolitik nemi ve Balca Problemleri, Avrasya EtdleriBamszln Onuncu Ylnda Trk Cumhuriyetleri zel Say:s, Ankara, Yaz 2001, s.86.
265

83

hedef, petrol rezervleri zerinde mutlak hakimiyet kurmak ve petrol fiyatlar zerinde kontrol salamaktr. Nitekim, 11 Eyllden drt ay nce, 2001 yl Mays aynda, George BUSH hkmeti dneminde yaymlanan, Ulusal Enerji Politikas Gelitirme Grubu Raporu na gre, ABD petrol konusunda, iki temel politika ortaya koyuyordu: alternatif enerji kaynaklarndan da yararlanlacak bir programla yerel retimin artrlmas ve petrol ihracatnn Gney Afrika ve Hazar gibi blgelerde yaplacak yatrmlarla eitlendirilmesidir.269 ABDnin enerji konusunda, eitlendirme politikasnn amac; belli bir blgeye olan bamlln azaltlmas ve bu yolla petrol blgelerinde, ortaya kabilecek politik ayaklanmalarn petrol arzn etkileyip, kresel anlamda bir ekonomik kriz yaratma olaslnn bertaraf edilmesidir.270 ABD ynetimi, petroln kartlmasnda olduu gibi, tanmasnda da belirleyici olmak istemektedir. ABD, Rusyann Orta Asyann doal kaynaklarn ve boru hatlarn, kontrol altna alp, blgede nfuzunu artrmaya almasna kar kt iin, blge lkelerinin baka alternatiflere ynelmesini istemektedir. Ayrca ABD, randan geecek bir boru hattna da kardr.271 ABD, politikasnda sadece ekonomik pragmatizmi n plana karmamakta, bunu politik pragmatizmle btnleyerek, ekonomik ve politik boyutlarda karlar kazanmak istemektedir. ABD eski bakanlarndan Jimmy Cartern, Ulusal Gvenlik Danman Zbigniew Brzezinski, Byk Satran Tahtas isimli kitabnda ABDnin blgeye ynelik politikasnn272; ABD, jeostrateji politikasnn en ncelikli blgesi, Avrasya olmaldr. Birincisi, malum, bu blge muazzam doal gaz ve petrol rezervleri ihtiva etmektedir ve dnya enerji tketimi ba dndrc bir hzla artmaktadr. kincisi, bu Avrasya Balkanlar byk bir istikrarszla ve hatta kargaaya gebe durumdadr. Bu yzden, Rusya, ran ve Trkiye gibi blgesel gler, bu alann kontrol iin atabilirler. Byle bir atmay nlemek ve bu devletlerden herhangi birinin,

YAPICI, a.g.e., s.172:173. Thomas, VALASEK, Terror and Oil in Central Asia, CDI Russia Weekly, 13 Haziran 2002, http://www.global.policy.org/wtc/analysis/2002/0613oil.htm (29.12.2006) 271 Diner TAIKAR, Orta Asyadaki Ekonomik Reformlar ve Yeni Byk Oyun, Der.: Alaeddin YALINKAYA, Trk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar, Balam Yaynlar, stanbul, 1998, s.241-242. 272 BRZEZINSKI, a.g.e., s.112:113.
270

269

84

blgede liderlii ele geirmesine mani olmak iin, ABDnin buraya gl bir ekilde mdahalesi arttr. diyerek aklamaktadr. Bu genel ngrden sonra, blgeye odaklanlrsa; ABD (ve Almanya, Fransa) gibi g odaklarnn, Kafkasya politikasn, bu lkelerin Rusya ile ilgili genel politikalarndan ayrmak mmkn deildir.273 Bu genel yaklamdan hareketle, ABDnin Kafkasya politikasn zmleyebilmek iin, ncelikle onun, Rusya Politikasn anlamak lazmdr. ABDnin Rusya politikas, iki ynl bir dengeye dayanmaktadr. Dengenin bir yan, Rusyann bir kere daha, ABD ve dier Bat Dnyas iin tehdit etmeyecek bir ekonomik ve siyasi yapya dntrlmesi ve kontrol edilebilir bir g olarak korunmas, dengenin dier yan ise Rusyann lmne mani olunmasdr.274 Bu sebeple, ABDnin Orta Asya ve Kafkaslar politikasnn toleranslarn ve yavaln doal kabul etmek gerekmektedir. Fakat bu tutumun, zellikle Transkafkasyada, Rus hkmranln arttrc faaliyetlere msamaha gsterecei beklenilmemeli, tam tersine olacaktr.275 ABDnin, Transkafkasyadaki lkelere verdii destein, yeterince adil olduunu da sylemek de mmkn deildir. Yardm ve destekte, blgenin en problem yaratan lkesi, Ermenistann ncelik almas, zellikle dikkat ekicidir. Bu elikiyi anlamak, ksmen mmkn olabilmektedir. Zira, 1990dan beri ABD hkmetleri, hem ABDdeki Ermeni asll (Ermeni diasporas) vatandalarnn etkileri hem de devletin i yasalar sebebi ile, blge lkelerinden Azerbaycana ve ksmen Grcistana gerekli yardmlar, gerekli boyutlarda yapamamaktadr.276 ABDnin, Transkafkasyada, zellikle Trkiye asndan, en nemli etkisi, Bak-Tiflis-Ceyhan enerji koridoruna verdii destektir. Bu gzergahn nemi, ekonomik olmaktan da ileride, siyasidir. Zira, bu gzergahn, dzenli almas halinde, Transkafkasya devletleri ve bu gzergaha Hazar geili hatlarn da
273

ABDnin, Transkafkasyadaki etkinliini yava bir

tempo da olsa kararl bir ekilde arttracan deerlendirmek, gereki bir beklenti

Ahmet AKZ, Stratejik Adan Trk-Kafkas likilerinin Deerlendirilmesi, Sekizinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri II: XIX ve XIX YzYllarda Trkiye ve Kafkaslar, stanbul, 24-26 Ekim 2001, s.300:301. 274 a.g.m., s.300. 275 a.g.m., s.300. 276 a.g.m., s.300.

85

balanmas halinde, Kazakistan ve Trkmenistan, Rusyann glgesi dna karak, Bat dnyasna alma imkanna kavuarak, yalnz ekonomik deil, gerek bir anlamda, siyasi bamszlklarn da kazanm olacaklardr.277 ABD, Kafkasya blgesinin istikrar ve Rusyann blgesel etkinliinin krlmasnn, Karaba sorununun zlmesinde olduunu bilmektedir. Blgeden dlanabileceinden korkan Moskova, buradaki radikal milliyetilerin, bar kart abalarnn baarya ulamasndan fayda ummaktadr. Bat ile ekonomik ve gvenlik alannda oluacak olumlu ilikiler, Karaba sorununu zmyle birlikte, Ermenistann, Moskovadan uzaklamasna salayacaktr. Washingtonun, iki lkedeki (Azerbaycan ve Ermenistan), radikalleri tasviye etmeden, blgede Moskovann etkisini silemeyacai de aktr.. Her iki lkede de bar iin karlkl taviz verilmesi gerektiine inananlar gn getike artmaktadr. 278 ABDnin, Kafkasyaya ynelik stratejisinin ilk aya; blgeye Amerikan yatrmclarnn, gvenli bir biimde girmeleri iin uygun zemin hazrlamaktr. Bu balamda; blge lkelerinin, ekonomik liberizasyon program uygulamalarn tevikten ve blgede istikrarszln nlenmesi nem kazanmaktadr. ABD, istikrarszln nlenmesi konusunda, zamanla blgede daha aktif bir konuma gelmitir. ABD, ayrca 11 Eyllden faydalanarak, ilk kez Grcistana asker sokmutur.
279

ABD ile Grcistan arasnda, 2001de bir Savunma Anlamas

imzalanm, anlamaya gre de Amerikan askerleri, Grcistana (Pankisi Vadisi) gelmitir. O gnden bu yana, ABD ile Grcistan arasnda, tm askeri olmak zere Tiflise yakniki havaalan ile lkenin batsndaki bir havaalannn, ABD uaklar iin kullanlmasnn muhtemel olduu aklanmtr. ABDnin, Azerbaycanda halihazrda askeri ss mevcut deildir. Ancak, ABDnin Azerbaycanda s kurmak giriimleri srmektedir. Azerbaycan eski Cumhurbakan Haydar Aliyev, 1998 ylnda, Azerbaycanda hibir yabanc devletin birliinin ve askeri ssnn280 olmadn ve bundan byle de olamayacan aklam ise de, daha sonra NATO

277 278

a.g.m., s.301. Emin GRSES, Kafkasyada Uluslararas Rekabet, Avrasya Dosyas Dergisi, Fasikl:23, Cilt:7, Say:1, lkbahar 2001, s.262. 279 YAPICI, a.g.e., s.278. 280 Rusyann, Azerbaycanda, Gabelada radar ss mevcuttur. Rusya bu ss 10 yllna ve 7 milyon Dolara kiralamtr. Bkz.: BLBLK, a.g.e., s.80.

86

yeliine talip olmutur. Yeni Cumhurbakan Haydar Aliyev de ayn politikalar benimsemi bulunmaktadr. ABD, Ermenistanda bir sse sahip deildir. 281 ABDnin, blgeye ynelik d politika stratejisinin bir dier aya da, blgede kltrel hegemonyosunu kurmaktr. Kltrel hegemonyo kurma balamnda, ABDnin aracndan biri dildir. Bu ara, blgede, ngilizce eitimini tevikten gemektedir. kinci ara, dindir. ABD, blgede, Ilml slam desteklemektedir. Ilml slam; kadn haklar, mspet ilim, bamszlk ve laiklik gibi konulards deil, uluslararas g odaklarna kar konumlanta, lmldr. ABDnin demokrasiyi yayma konusundaki ideali ise nc aratr. ABDnin demokratikleme konusunda, blgeyi destekleme programlar, demokratikleme konusunda atlan admlarla birlikte, hkmet d kurulularn (Soros Vakf gibi) blgeye yerlemesini desteklemektedir. Bu kurulular vastasyla, blgede (Soros Vakfnn, Grcistandaki Kadife Devrimi, oluturmasnda olduu zere) Amerikan mdahaleciliinin temelleri atlmaktadr.282 zetle; ABDnin Kafkasya politikas ve stratejisi grnrde, blgeye demokrasi, insan haklar, gvenlik, ekonomik refah salamak grnmekle beraber, buzdann altnda; blgeyi nfuzu altna alarak, Orta Asyaya ve Asyaya hakim olmak, enerji kaynaklarn, terminallerini ve tanmasn kontrol altna almak, Rusyaran ittifakna kar, ABD-Trkiye-Grcistan-Azerbaycan salamak, Rusyay ntralize etmek amalar ekseni ile denge zellikle bulunmaktadr.

Transkafkasyada, Rus askeri mevcudiyeti, Ermenistan-Azerbaycan ile ilgili toprak sorunlar, enerji terminallerinin gvenle Bak-Ceyhan vastasyla, Trkiye zerinden Batya aktarmnn salanmas, ABDnin blgedeki g mcadelesini direkt etkileyen hususlardr. Son yllarda, daha aktif bir politika izleyen ABD, blgesel ekonomik ve politik mekanizmay glendirmek,283 dou-bat enerji tamacl projelerini gelitirme almalarna destek salamak ve blgede rann etkisini snrlayan ABD

Erol BLBLK, NATO, stanbul Zirvesi ve Geni Ortadou Stratejisi, Otopsi Yaynlar, 1.Basm, stanbul, Austos 2004, s.80-81. 282 YAPICI, a.g.e., s.278-279. 283 ABD; Ermenistan zerindeki Rus hegemonyasn kabul ederken, Grcistan ve Azerbaycana ynelik Rus basksna karlk vermitir. HUNTER, a.g.m., s.161.

281

87

yatrmlarn artrmak iin Trkiye, Azerbaycan ve Grcistan ile iletiimini canl tutabilmeyi hedeflemektedir.284 ABD, zellikle Transkafkasyada, Grcistan vastasyla, RFnu kontrol altna almak ve blgeye ekonomik, siyasi ve askeri alanda yerlemek istemektedir. Ancak, Ermenistann kayglar nedeniyle, halen RF nfuzu altna olmas ve RFnun askeri sleri vastasyla Transkafkasyay gvenliinde, ileri karakol olarak kullanmas, ABDnin blgeyi kontrol altna almasn geciktirmektedir. ABD, RFun zayf derek, blgenin istikrarszlk (etnik atmalar, radikal terrizm, ekonomik istikrarszlk, vb.) ve kaosa dmesini de istememektedir. RFun kontroll bir gce ve kendi snrlar iinde hakimiyetini de ngrmektedir. Aksi halde enerji kaynaklarnn kontrol ve iletilmesi bata olmak zere; radikal terrizm, etnik atmalar sz konusu olabilecektir. 3.4. Transkafkasya lkelerinin Kafkasya Politikalar 3.4.1. Genel Corafi olarak, Kafkas sradalarnn kuzeyinde yer alan Kuzey Kafkasya, Avrupa ktasnda, gneyinde kalan Transkafkasya ise Asya ktasnda yer almaktadr. Siyasi olarak ise, Kafkasyann tamam Avrupann bir parasdr. Karadeniz ise corafi olarak Avrupadadr.285 Sovyetler Birlii dneminde, Karadeniz ve Hazar byk lde Sovyet denizleriyken, gnmzde Karadeniz Avrupa denizi, Hazar Denizi ise Avrasya denizi haline dnmektedir. RF iinde yer alan Kuzey Kafkasyada zerk cumhuriyet ve blgelerin zerinde oluan federe cumhuriyetler devletleme sreci yaarken, 1991 ylnda elde ettii bamszlndan bu yana kimlik araynda olan, Transkafkasya (Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan) cumhuriyetleri, Dou (Rusya Federasyonu, BDT, Avrasya vb.) dnyasndan, Bat (ABD, AB, NATO vb.) dnyasna kaymaktadr. Bu Bat dnyasna, kay srecinde, Transkafkasya cumhuriyetleri, d politikalarn olutururken, bir yandan Bat ile iyi ilikiler
284

11 Eyll sreciyle oluan konjonktrden yararlan ABD, terrizmle mcadele erevesinde, Mays 2002den itibaren, 2000 Grc askerinin eitilmesini hedefleyen, 21 aylk Grcistan Eitim ve Donatm Program (GTEP) balam ve bu erevede 200 Amerikan asker/danman Gcistana gnderilmitir. AACAN, a.g.m., s.31. 285 Hasan KANBOLAT, Kafkasyann Jeopolitiinde Deiim Sinyalleri, Stratejik Analiz Dergisi, Ankara, Say:60, Nisan 2005, s.88.

88

gelitirmeye almakta, dier taraftan da Sovyet dneminde, Byk Karde olarak nitelendirilen, Rusya Federasyonunu da kzdrmamaya gayret gstererek, Dou ile ilikilerini bozmamaya almaktadrlar. Bu durum, ikili siyaset olarak nitelendirilse de, aslnda Kafkasyann Dou ile Bat arasndaki tarihsel skmln da aka yanstmaktadr. 286 Rusyann gneyinde yer alan, Transkafkasya cumhuriyetleri, eski SSCB devletlerinden farkl olarak, u benzerlikleri gstermektedir287; Bu devletlerin hepsinin, ekonomik, politik, askeri gleri ve ayn zamanda nfuslar, hakim blgesel g Rusyann ok altndadr. Bununla birlikte, su ve ekilebilir toprak azl ekmeleri ve toplumsal bar bozacak ekilde halkn byk blmnn fakir olmasdr. Bu lkelerden hibiri bir askeri atma halinde, uluslararas bar misyonlarnn (BM, AGT, NATO) gndeme gelecei, Bat korumasna gvenemezler. Ancak, blge artk SSCB dneminde olduu gibi, tartmasz tek bana Rusyasnn ilgi alan deildir; fakat Dou Avrupa gibi, Batnn rtl korumasnn olduu bir alan da deildir. Bu devletler, ayrlk hareketler ve etnik gruplarn atmalar nedeniyle, toprak btnlkleri tehlikede olan, mevcudiyetleri tehlikeye debilecek devletlerdir. Dalk Karaba sava yznden, Azerbaycan ile Ermenistan arasnda olduu gibi bir etnik temizlik, Grc-Abhaz, Grc-Oset gibi etnik atmalar tekrar gndeme gelebilir. Grcistan dnda, Azerbaycan ve Ermenistann ak denizlere kys yoktur. Bu durum nakliye blokajlarn etkili klmaktadr. Demiryollar, boru hatlar (petrol ve doalgaz) Orta Asyaya ve Uraln endstri merkezlerine ynlendirilmitir. Sadece Bak-Tiflis-Ceyhan Boru Hatt dndaki istikametlere de (ran, in) balantlarn inaatna da henz balanmamtr. Yukarda belirtilen bu noktalar birletirildiinde; Transkafkasya lkelerinin i ve karlkl atmalar ile byk bir tehlikenin ortaya kacan, bunun da d uygun

286 287

a.g.m.,s.88. Roland GTZ, Gney Kafkasya ve Orta Asyada sSiyasi kar Alanlar, ev.:M.Murat TAAR, Der.: Ylmaz TEZKAN, Menfaatlar atmas Ortasnda Trkiye, lke Kitaplar, Birinci Bask,stanbul, Temmuz 2000, s.175-176.

89

glerin, blgeye daha gl askeri, politik ve ekonomik mdahalelerinin olabilecei deerlendirilmektedir. 288 Kafkasyadaki, arasnda yer almaya Dou aday (Ermenistan)-Bat gzkmektedir. Bu (Grcistan, balamda, Azerbaycan) Kafkasyay kutuplamas, Kafkasyann yakn geleceini belirleyecek en nemli unsurlar deerlendirebilmek iin Kafkasyasz bir Rusya ve Rusyasz bir Kafkasya tarihinin eksik olaca, buna karn SSCBnin dalmas sonras, Batnn Kafkasyaya yldan yla nfuz etmesi ile Kafkasya iin yeni bir tarihin yazlmaya baland anmsanmaldr.289 SSCBnin dalmas sonras yeniden ekillenmeye balayan Kafkasyann gneyinde yer alan eski Sovyet cumhuriyetinin (zellikle Grcistan ve Azerbaycan), Rusya Federasyonunundan gittike uzaklaarak, Batya yaknlamasnn sonucunda, nmzdeki on yllarda, Batya yakn ve NATO ile AB yeliine kabul edilmi, Transkafkasya lkelerinin olabilecei iddia edilebilir. 290 Kafkas lkelerinden, Azerbaycan ve Grcistann temel politikalar, Rus nfuzundan ve mdahelesinden syrlmaktr. Azerbaycan bu yolda, en fazla baarya ulam lke grnmndedir. Grcistan, Rus kuvvetlerinin mevcudiyetinden (Abhazya ve Gney Osetyadaki Rus Bar Gc ve Acaristan ve Cevahitideki Rus sleri) kurtulma peindedir. Ermenistan ise, Dalk Karaba ihtilaf yznden, Rusyaya muhta olup, Rus kuvvetlerinin lkesinde kalmaya devam etmesine, scak bakmaktadr. 291 Kafkas Cumhuriyetlerinin, RFnun arln dengeleyecek politikalar gelitirmeye, eski dnemin izlerini mmkn olabildiince silmeye altklar bir gerektir. Bugn Kafkasyada, siyasi adan RFna en baml lke, Dalk Karaba sorunu nedeniyle Ermenistandr. Grcistan ise Abhazya, Gney Osetya ve een mlteci sorunu nedenleriyle belirli lde RFnun etkisi altnda kalmaktadr. Ayrca RFnun blgeye ynelik emellerini muhafaza ettii, bu itibarla da blge devletlerinin politikalarnn kendi hedefleri dna kmasna izin vermemekte, dier lkelerin rol sahibi olmasndan da rahatszlk duyduu grlmektedir.

288 289

a.g.m., s.176. KANBOLAT, a.g.m.,s.88. 290 a.g.m.,s.88-89. 291 CMERT, a.g.e.,s.35-36.

90

Grcistan

ve

Azerbaycan

tarafndan;

iinde

bulunulan

ekonomik

yetersizlikler, i ve d siyasi istikrarszlklardan k yolu olarak, RFnin nfuz alanndan hzla uzaklap, Bat kurumlar ile entegre olmak ve Batdaki dzeni uygulamak olarak grlmtr. Bu erevede, sz konusu deerlerin gnmzde koruyucusu konumunda olan, ABD ve AB ile ilikilerin gelitirilmesine allmtr. Trkiyede bu erevede kabul edilmi, Azerbaycanla olan tarihi, kltrel ve etnik yaknlna ilave olarak Tiflis tarafndan da blgede gvenilecek tek lke haline gelmitir. Azerbaycan ve Grcistan, birka yldr Rusyann yrngesinden kurtulmaya alrken, kendi aralarndaki jeopolitik ibirliini genileterek, Bat demokrasileri ve zellikle de NATO ittifak ile stratejik ibirliklerini artrmlardr. Transkafkasya lkelerinden, Ermenistan, ABDyle olan yakn ilikilerine ramen stratejik ortaklk anlamnda tercihini RFden yana yapmtr. Buna karlk Grcistan ve Azerbaycan tm ynleriyle Bat ile entegrasyonu ngren bir d politika stratejisi izlemektedir. RFye kar duyduklar gvensizliin ve RFnin yaylmac tutumunun verdii endieyi gidermek iin, Batdan gvenlik teminat istemektedirler. Azerbaycann, NATO birliklerinin Azerbaycan topraklarnda bulunmasna yeil k yakn ve Grcistan Devlet Bakan Shevardnadzenin deiik zamanlarda, 2005de NATOnun kapsn alacan aklamasn, bu endienin siyasi sahneye yansmas olarak, deerlendirmek gerekmektedir.292 Dier yandan Shevardnadze, 18 Mart 2002 gn yapt aklamada; Grcistann uzun dnemde NATO yesi olmak istediini belirtirken, muhtemel NATO yeliinin, RFye tehdit oluturmayacan vurgulama ihtiyacn hissetmitir.293 Transkafkasya blgesi; blgesel entegrasyonun g merkezidir. Burada ncelikle, Azerbaycan ve Grcistan, btnsel Kafkasya temelini yaratmak iin gereken nkoullara sahiptirler. Bu nkoullar unlardr:294 Tarih boyunca, Azerbaycan ve Grcistan halklar, bar iinde etnik ihtilaf ve anlamazlk olmakszn yaamlar; yzyllardr Grcistanda Azeriler, Azerbaycanda ise Grcler bar iinde yaamaktadr.

Kamil, AACAN, Bamszlnn Onuncu Ylnda Grcistan, Stratejik Analiz Dergisi, Mart 2002,s.35 293 Defence and Security, 20 Mart 2002,s.23. 294 Eldar ISLAMIYOV, Ziya KENDERL, Kreselleen Dnyada Kafkasya: Entegrasyonun Yeni Modeli, Avrasya Dosyas, Kresel Deerlendirme zel, Cilt:9, Say:33, s.48-49.

292

91

Ermenistan, Azerbaycana kar igalci politika uygulamakta, devaml olarak, komularna kar toprak talebinde bulunarak, Azerbaycan ve Grcistanda Ermenistan blcln desteklemektedir. Bu durum, Ermenistann, bugnk aamada Transkafkasyann entegrasyonuna katlmasna olanak salamamaktadr. Azerbaycan ve Grcistann, corafi ve sosyo-demografik parametreleri (toprak, nfus vb.) aa-yukar ayndr. Azerbaycan ve Grcistann jeopolitik kalknma stratejisinin de benzer ynelimi vardr. Azerbaycan ve Grcistan, Hazar Denizi ve Karadeniz arasnda, nemli ulam koridorunu oluturmaktadr. Bu koridorun nemi, TRACEKA projesinin gereklemesinden dolay artmaktadr. Ulam hatlar, mallarn ve hammaddelerin gerekli ynde (Bat, Dou, Gney ve Kuzey) tanmasna imkan vermektedir. Azerbaycan ve Grcistan, blgesel politik ve ekonomik birliklere (GUUAM, KE, BO ) beraberce katlmtr. Azerbaycan ve Grcistan, blgesel projelerden Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattnn ve Bak-Tiflis-Erzurum doal gaz hattnn ekilmesi ve kullanlmasna birlikte katlmlardr. Azerbaycan ve Grcistan tarafndan, 1996 tarihinde imzalanan, Kafkasya Blgesinde Bar, Gvenlik ve birlii Hakknda Szlemesi, ekonomik ilikilerinin kurulmasnn ve gelitirilmesinin temelidir. Ermenistann Azerbaycan ile ak, Grcistan ile kapal ihtilaflar olmasna ramen, Transkafkasyada entegrasyon sreleri, Azerbaycan-Grcistan ibirliinin genilemesi suretiyle artmaktadr.295 Yukarda belirtildii ekilde, Ermenistan; Rusya ve ran ile birlikte gl bir ekilde hareket ederken, bu iki etkili gc, blgede, Trkiye ve Batya kar denge noktalar olarak grmektedir. Azerbaycan ve Grcistan, NATO lkeleri ile olan ilikilerine etki edecek nemli admlar atarak, Trkiye ve ABD ile kendi jeopolitik ittifakn gelitirirken; buna mukabil son 15 senedir, hite artc olmaysacak

295

a.g.m., 49.

92

biimde, Dalk Karaba sorunu, Ermenistan, Azerbaycan ile Grcistann blgede kurmu olduu ibirliinden uzaklatrmtr.296 3.4.2 Azerbaycann Kafkasya Politikalar 1991de, bamszln kazanan Azerbaycan, blgesel btnlk ve bamszlk iin i ve d tehditlerle savamtr. Bamszlk sonras dnemin ilk yllar zor olmasna ramen, Azerbaycan halk tarafndan seilmi olan Ebulfez Elibey tarafndan bir yllk ynetimi srasnda, btn Rus glerinin ve snr birliklerinin geri ekilmesinde baar saland.297 Elibey dneminde, lke politik ve ekonomik bir kaosa srklenmeye balad. Elibey 1993te grevinden alnarak, yerine Haydar Aliyev ile getirildi. Aliyev, ncelikle, Azerbaycann bamszln garantiye almak iin byk glerin ilgisini dengelemeye alt. Aliyevin bakanl srasnda, Azerbaycan, Moskova tarafndan, Rus askeri slerinin topraklarnda kurulmasna izin verilmesi iin iddetli baskya tutuldu. Ancak, Aliyevin aklc politikalar sonucu bu gereklemedi. Kremlin, Dalk Karaba savan bahane ederek, snr birliklerini tekrar geri yerletirerek, Azerbaycan-ran snrlarndaki Rus kontroln kurmak iin bastrmtr. Moskova, Azerbaycann, geni petrol yataklarndan faydalanmay mit ederek, Azerbaycan Rus firmalarna petrol haklarndan byk pay vermesi iin zorlamtr.298 Azerbaycan; anlamazlklarn olduu blgede barn henz salanamam olmas ve birok istikrarszlk faktrleri, Azerbaycann blgede, ciddi ekilde bozulan g dengesini tekrar salamak iin, ABD ve Trkiyeden d yardm almak zorunda kalmtr. Mteakip yllarda, Azerbaycan; Trkiye ile savunma antlamalar imzalayarak, NATOyu kendi topraklarnda sler kurma ynnde de dnmeye balamtr.299
Elkhan NURYEV, Jeopolitik Hamleler ve Yaklaan Tehlikeler Gney Kafkasya Vakas, ev.: Askeri Bilimler Aratrma Merkezi Bakanl, Harp Akademileri D Ban Blteni, Yl:37, Say:279, Kasm 2001, s.60-61. 297 Azerbaycanda, Rusya tarafndan hazrlanan, Gebeledeki nceden uyarlan, askeri faaliyetlerin askeri bir s olarak deerlendirilemeyecei konusunda gre varlmtr. Sovyetler Birlii sonras kurulan ilk cumhuriyet olan Azerbaycan, blgesindeki Sovyetler Birliine ait sleri tahliye etti. Rus snr birliklerinin ve Rus Bar Glerinin yerletirilmesine ilk kar kan lke Azerbaycan olmutur. a.g.m., s.52. 298 a.g.m., s.55. 299 a.g.m., s.55-56.
296

93

Azerbaycann politikalarnn merkezinde; Ermenistanla arasndaki Dalk Karaba sorunu ve sahip olduu petrol ve doal gaz kaynaklarn en gvenli ve mmkn olan en ksa zamanda dnya pazarlarna sunma ve bu sayede ekonomik kalknmasn finanse etme amac yatmaktadr. Gemite Ermenistan-Azerbaycan Savanda Trkiyenin izledii politikalar sonucu Azerbaycan, Rusya ile iyi ilikiler yolunu semi ve gerek Trkiye, gerekse Rusyaya eit mesafede durmak zorunda kalmt. Benzer bir politikay bugn de srdrerek, 11 Eyll sonrasnda, ABD ve Rusya arasndaki yaknlamay derhal kendi d politikasna yanstm ve Rusyaya kar daha uzlamac bir tutum taknmtr.300 Azerbaycan gerek anlamda bamszlna sahip olabilmek iin gvenilir, kesintisiz petrol ve doal gaz yollarna ihtiya duymaktadr. Ancak mevcut tm ihra yollar tamamen Rusya zerinden getiinden, Bak-Ceyhan zm, kesintisiz ihra olana salayacak en aklc yoldur.301 Azerbaycann Ermenistan ile olan 17 yllk gemie sahip anlamazlnn, ulusal ekonomisini iddetli bir ekilde etkilemesine ramen, son yllarda imzalam olduu birka petrol antlamas ve yabanc yatrmn gelime sreci ile nemli bir ekonomik ilerleme kaydetmitir. Kasm 1994te imzalanmas ile, Azerbaycann dnyadaki nemini artran ve Hazar Denizi blgesinde, Batnn varlnn kurulmasn salayan, zellikle Azerbaycann liderliini kuvvetlendiren, yzyln antlamas nem kazanmaktadr. Bunu dnda Azerbaycann; TRASECA, pek Yolu, alternatif boru hatt ve GUUAM gibi blgesel projelerin gerekletirilmesinde de nemli rol olmutur.302 Dalk Karaba anlamazlklarnn dinamikleri, i siyasetteki gerilim, dier birok jeopolitik faktrler, Azerbaycann d politikasnn ynn iddetle etkileyerek, Azerbaycandaki dengenin, uzun dnemde kritik olarak devam etmesine neden olmutur. Azerbaycann bamszlndan beri, d politikasn

Ertan ERSOY,11 Eyll Saldrlar Sonras Kafkaslar Hazar Havzas Orta Asyada Deien Dengelerin Petrol ve Doal Gaz Politikalarna Yansmalar, , Jeopolitik Dergisi, stanbul, Nisan 2002, s.34. 301 A.Necdet,PAMR, Bak-Ceyhan Boru Hatt, Orta Asya ve Kafkasyada Bitmeyen Oyun, 1999. 302 NURIYEV, a.g.m, s.52.

300

94

ekillendirilmesinde, Transkafkasya evresindeki, jeopolitik gelimeler dahilinde, yakn ve imdiki zamanda gerekleen olaylar, byk rol oynamtr.303 3.4.3 Grcistann Kafkasya Politikalar Grcistan, Sovyetler Birliinden sonraki bamszlk dneminin balarndan itibaren, Bat lehinde sk bir tavr sergiledi. Grcistann d politikasndaki bu tutum, lke iindeki karmaklk faktrlerinin bymesine hz vermesi yannda, Moskovann; Grcistann farkl blgelerindeki hizip gruplarn ve etnik aznlklar ayaklandrarak, hepsini Rusyaya baml hale getirmeye almasnda, byk katks olmutur. Bu jeopolitik manevra, ak bir ekilde Moskova tarafndan ynetilmi ve sonuta eski Bakan Eduard hevarnadzenin ynetimindeki, Grcistan Hkmetinin, Rus birliklerinin varlklarn varln kabul etmesindeki basknn salanmasnda, baarl olmutur.304Ayn zamanda, Grcistann askeri askeri slere vermi olduu haklar ile, Rus Bar Gcnn, Abhazya ve Gney Osetyadaki varlklarna ramen, bu blgedeki etnik anlasmazlklar, zmsz kald ve Rusya, Grcistann blgesel btnln kazanmas iin etkili bir ibirliini kabul etmedi. Grcistan hkmetinin, Abhazya ve Gney Osetya zerinde, hibir etkili kontrol olamamtr.305 Grcistan, uzun zamandan beri Rusyann, Abhazyann ayrlklk hareketine yapt, resmi olmayan yardmlardan dolay skntlar duymaktadr. Tiflis, ayrca Abhazyadaki Rus Bar Gcnn, NATO birlikleri ile deitirilmesini savunmutur.306 Grcistan bir yandan ekonomik, etnik ve siyasi sorunlarla megul iken dier yandan Trkiye ile ilikileri gelitirme ynnde byk aba sarfetmektedir. Trkiyeyi hem batya alan bir kap ve ekonomik gelimesine katkda bulunabilecek bir ekonomik g, hem de RFnun nfuzunu dengeleyebilecek bir komu olarak grmektedir. Bu niyetin bir yansmas olarak, Trk-Grc siyasi ilikileri, en st dzeyde przsz bir ekilde devam etmektedir. zellikle, 20002001 dneminde Trkiye-Grcistan askeri ilikileri ivme kazanmtr.
a.g.m, s.54-55. Rus askeri birlikleri, Grcistann Vaziani yaknndaki Tiflis, Akhaltinski, Batum (Acaristan) ve Gdauta (Abhazya) blgelerine yerletirilmiti. a.g.m., s.57. 305 a.g.m., s.57. 306 a.g.m., s.57.
304 303

95

Rusya, Grcistandaki boaltt asker ve tehizat, Ermenistandaki Trkiye snrna yakn, Gyumri ssne aktard. Kalan malzemeler ile Azerbaycandan alnan blgelerdeki, Ermenistan birlikleri donatlmtr. 307 Grcistan, son yllarda, Azerbaycann blgede, Trkiye ile oluturduu stratejik ittifaka da katlmtr. Sonuta, Trkiye ve Bat ile olan askeri ve teknik ibirlii esasen artarken, komu lke olan Azerbaycan ile kurulan stratejik ibirlii, Grcistann d politikasnda nemli bir yer tutmaktadr. 308 Bak-Tiflis-Ceyhan ve Bak-Supsa petrol boru hatlar, bu hatlarn en nemli gei noktasnda bulunan Grcistan iin, baka bir stratejik kazan olmutur. Birok stratejiste gre bu boru hatlar, Grcistann politik istikrarnda ve ekonomik kazanmnda byk yer tutmaktadr. 309 Grcistan, lke iindeki Rus askeri varlna son vermek ve Rusyann lkedeki nfuzunu azaltmak, ayn zamanda Almanya, Trkiye ve ibirlii iinde olduu dier lkelerin de desteiyle savunma yeteneklerini artrmaya gayret etmektedir. Grcistan Devlet Bakan, RF nun muhalefetine ramen Grcistann svire modeline benzer tarafsz bir devlet olarak kalacan, ancak gvenlii asndan nihayetinde NATOya girmekte srarl olduklarn vurgulamtr. BDT Ortak Gvenlik Anlamasna bandan itibaren katlmayan Ukrayna ve Moldova ile, bu gruba daha sonra katlan Azerbaycan, zbekistan ve Grcistann ilk etapta, ekonomik amalarla oluturduklar grubun, son zamanlarda askeri ve siyasi boyutlarda da ortak hareket etme abas iinde olduu grlmektedir. Grc ekonomisinin bugnlerde karlat en nemli problem, lke ekonomisinin iinde bulunduu bunalm durumuna, optimal bir k yolu bulmak ve buna uygun nlemleri almaktr. Uluslararas finans kurumlarndan (IMF ve Dnya Bankas), alnan finansal yardmla salanan mali istikrar, Grcistan ekonomisinin olumlu bir zellii olarak deerlendirilebilir. Ancak mali istikrar ve bunu destekleyecek sanayi bymesi gereklidir. Sovyetler Birliinin k sanayiye ilk byk darbeyi vurmutur. Grc sanayi tesislerinin byk ounluu ciddi biimde kendi kapasitelerini yeniden yaplandrmadan ve modern teknolojileri kullanmadan rekabet edemezler. retilen
307 308

a.g.m., s.58. a.g.m., s.59. 309 a.g.m., s.59.

96

mallarn dk kalitede olmas sorunu da nemlidir. Grcistan BDT lkelerinin arasnda gelimeye balayan btnlemeyi desteklemeye ve dier BDT lkeleri de bat teknolojilerini benimsemeye abalamadndan, eski ilikileri canlandrma hayaline gitmitir. Ancak Grcistan ve dier post-komnist lkeler, yalnzca modern Bat teknolojilerine ynelmeyi tercih ederlerse yaayabileceklerini bilmektedir.310 3.4.4 Ermenistann Kafkasya Politikalar Sovyetler Birliinin son yllarnda, Ermenistan, Azeri aznln, 19881989da Ermenistandan kamasndan sonra, eski Sovyetlerin en igalci cumhuriyeti oldu. SSCBnin dalmasndan sonra, Ermenistan hemen Rusyaya dnerek, Dalk Karaban kontroln, Azebaycandan almak iin alt.311 1995te, Ermenistan hkmeti, Rusya ile imzalad anlama erevesinde, Moskovaya iki ana s ve en azndan 20 bin askerlik 4.Rus Askeri Birliini yerletirmesine izin verdi.312 Ermenistan, Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra, Moskova ile ilikileri en iyi olan lke konumundadr.313 Ermenistann, RF ile iyi ilikiler kurmasnn temelinde; askeri gcnn yetersiz oluu, ekonomik ve siyasi olarak yeterli olmay, jeopolitik konumunun nemli olmay, denize k bulunmay, yeni komular ile tarihsel dmanlnn oluu, soykrm iddialar, bu lkelerden toprak isteinde bulunuu ve buradaki Ermeni aznlklar evsahibi lkelere kar kkrtma giriimleri ile uzlamaz yaklam yatmaktadr. Bu nedenle; Rusya, Ermenistan iin bir denge, koruma ve destek anlamndadr. Bamszlndan beri Ermenistan ekonomisi zellikle, Dalk Karabadaki sava ve Pazar ekonomisine gei nedeniyle birok ciddi kesilmelere urad. Ermenistan; Avrupa, Kuzey Amerika ve Uzakdou pazarlarndan uzak olduundan, yabanc yatrmlarda dk kalmtr. Buna ek olarak, ErmenistanTrkiye ve Ermenistan-Azerbaycan arasnda uzun zamandr sren, ac ve gerilim dolu ilikiler nedeniyle, Ermenistann direkt olarak komular ile ticareti
Vladimir PAPAVA; Teimuraz BERIDZE Grcistanda Sanayi Politikas ve Ticaret Rejimi, Avrasya Etdleri Dergisi, Say:15, Ankara,1997. 311 NURIYEV, a.g.m., s.52. 312 Rusya ve Ermenistan, birok askeri antlama yapm olmasna ramen, 1995teki Rus-Ermeni askeri birlii, Sovyetler Birlinden sonraki dnemde, iki lke arasnda olan genileme stratejisi ibirlii adna ilk admd. Kasm 1995te Ermenistan, tekbir Bamsz Devletler Topluluu (BDT) hava savunma sisteminin kurulmasna ilikin antlamay kabul etti.a.g.m., 52-53. 313 a.g.m., 52-53.
310

97

engellenmekteydi. Ermenistann

batya yakn komular ve genel olarak Bat

dnyasna kar, kendini tecrit etme politikas, kara ile kuatlm bu lkeyi, ekonomik ve askeri destek ynnden, Rusyaya tamamen baml hale getirmitir. Sonu olarak, Ermenistan, RFnun en sadk klesi haline gelmi ve zellikle Erivan, Kremlinin, Transkafkasyadaki liderlik stratejisinin kuklas olmutur. 314 Ermenistan, ok nemsiz jeostratejik ve politik konuma sahip, kapal bir devlettir. Denize k yoktur. Dalk Karaba igalinden bu yana Trkiye ve Azerbaycan tarafndan, Ermenistana ambargo uygulanmaktadr. Bu durumu gz nnde bulunduran Ermeni stratejistleri, Dalk Karaba konusuna sadece, RusyaErmenistan ilikileri erevesinde bakmay, kabul edilemez bir seenek olarak grmektedir. Ermeniler, d glerin, frenleme ve dengeleme ilklerine dayanan doktrini tercih etmektedir. Bu doktrinin genel zellikleri unlardr315 Ermenistan, kendi nemsiz/zayf jeopolitik konumunu, jeopolitik konumu daha iyi olan komularna kar ithamlarda bulunmak suretiyle, kuvvetlendirmeye ve an kapatmaya almaktadr. Ermenistan, kendini keif ve entegrasyon politikalarn bir arada yrtmektedir. Buna gre entegrasyon koullar, Ermenistan ulusal karlar bakmndan deerlendirilmekte, kreselleme sreci, kendini tecrit politikasna uygun gelmedike kabul edilmemektedir. Ermenistan, Rusya ve Trkiyenin btnlkle, Batnn Kafkaskarlardaki karlarn dengelemekte, politik ve ekonomik yaylmacl frenlemektedir. Ermeni stratejistlerine gre; Kafkaslarda, sadece Ermenistan, blgenin tek eksenli olmasnn zararlarn grmekte ve buna kar kmaktadrlar. Bu dnceye gre; Grcistan ve Azerbaycann, Batya entegrasyonunun, kendisine zarar vereceinden korkan Ermenistan, dier devletlerin (Rusya ve ran) de, Kafkaslarda bulunmasna aba gstermektedir. Ama; blgede kresel ve blgesel glerin (Rusya, ABD, ran) birbirini frenlemesini/dengelemesini salamaktr. Ermenistan frenleme stratejisini; Ermenistann misyonu olarak grmektedir.316 Tarihi geliim ve Ermenistann son defa bamszln kazanmasndan sonra yaanan gelimeler, Ermenistanda halen etkili bir gce sahip evreler ile
314 315

a.g.m., 54. Haleddin BRAHML, Deien Avrasyada Kafkasya, ASAM Yaynlar, Ankara, 2001,s.49. 316 a.g.e., s.49.

98

birlikte, Ermeni Diasporasnn dizginlerini ellerinde tutan evrelerin, balca iki amac olduu grnmn vermektedir. Bunlardan birincisi; Sovyetlerin dalmas sonucu blgede meydana gelen kuvvet boluu ve zafiyetten faydalanarak Ermenistan Kafkaslarn en gl devleti durumuna getirmek, dieri ise; hayal ettikleri, Byk Ermenistan devletini; Trkiye, Azerbaycan ve Nahvan topraklar zerinde kurarak bytmek ve glendirmektir. Ermenilerin, Karabada oluturduklar krizin kaynanda yatan, belli bal sebeplerden biri de, Denizden Denize Byk Ermenistan lksn gerekletirmek arzusudur. Bu noktada Karaba bir admdr, ara hedef durumundadr ve Karabada devletleme almalarna hz verilmitir. nk Karaba stratejik konuma sahiptir. Dalk Karaba ve yakn evresi, ran ve Hazar Denizine kadar olan corafyaya hakim bir blge olup, savunmaya da son derece elverilidir. Nitekim tarihte Azerbaycana ynelik taarruzlarn genellikle durdurulduu yer, yine bu blge olmutur. Bundan dolaydr ki, Sovyetler Birliinin, Kafkas ordusunun karargah olarak bir zamanlar yine bu blge seilmitir. Bugn Dalk Karaba igal altnda tutan Ermenistann, yarn Ermenistan ile Karaba arasnda kalan blgeleri de talep etmesine armamak gerekir. Azerbaycana bal, Nahvan blgesi zerindeki emellerini ise imdiden aa vurmutur.317 Ayrca Ermenistan, Grcistann Trkiyeye komu yrelerindeki Ermeni nfusunu (Cevahati blgesi Ermenileri) artrarak bir baka cephe daha amak peindedir. Ermenistann politikalarna gre, Dalk Karaba sorunu, Grcistann da karlarna uygundur. nk Ermenistan-Azerbaycan atmas, Grcistann blgedeki konumunu kuvvetlendirmekte, ona tarafsz arabulucu, baz durumlarda hakem olma frsat vermektedir. Bu durumda, Ermenistann tezi, Grcistann blgede glenmek iin Dalk Karabada, Ermeni ulusal karlarna kar kmamaldr.318 Bu gre gre; Grcistanda mevcut Ermeni aznl (Cevahati Ermenileri), Grcistan kamuoyu zerinde, Azerbaycana kar, Ermenistan destek yaratma potansiyeline ulamaldr. nk sonuta, iki lke halknn byk ounluu da Ortodoks Hristiyandr.

317

HAK, Tarihi Boyutlar ve Muhtemel Gelimeler Inda Trk-Ermeni likileri, Harp Akademileri Yayn, stanbul, ubat 1997. 318 BRAHML, a.g.e., s.52.

99

Ermeni milliyetilii, din milliyetiliidir. Ermeni din milliyetilii, iine kapanmay, kendini tecrit etmeyi amalamaktadr. Kendini Kafkasya halklarndan ve btnlkte komularndan farkl grme, ou zaman onlarla atma, yani teritilik, Ermeni ulusal karlarnn temelini oluturmaktadr. Bu sebeple de, Ermeniler dnyann her yerinde yaamalarna ramen, kendi devletlerinde kendileri dnda, hi kimsenin yaamasn istememektedirler. Hatta komu Hristiyan Grclerin bile, Ermenistanda yaamasna olanak tanmamaktadrlar. 319 Ermeni ulusal karlarnn ve Ermenistann devlet politikasnn oluumunu etkileyen, faktr mevcuttur. Bunlar; Dnya Ermenileri (diaspora), Ermenistan Ermenileri, Dalk Karaba Ermenileridir. Her faktr, 19uncu Yzyl sonlarnda, sistemli bir biimde ortaya koyulan, Ermeni ulusal ideolojisinin oluumuna katlarak, bir uzlama salamtr. Ermeni ulusal ideolojisi, Tanakstyun (Devrimci Ermeni Federasyonu) partisinin savunduu, Ermeni Sorunu, yani Haydat ideolojisidir.320 Haydat ideolojisine gre; Ermeni ulusal karlar doktrini, hedefi amalamaktadr: 321 Kaybedilmi topraklarn iadesi ve Birleik Ermenistan ulus devletinin oluturulmas (Byk Ermenistan hedefi), Dnyadaki Ermenilerin, kendi ulus devletlerine dnerek, yerlemesini salamak, Sosyal devlet oluturmaktr. Ermenilerin bu anlay ierisinde eitilmesi, yani kaybedilmi topraklar ve d saldrlarn kurban sylemlerine kendilerini inandrmalar ve bunlarn su gtrmez gerek olarak, yeni nesillere alanmasdr. Kaybedilmi topraklar kavram; Trkiyenin Van ilini, Azerbaycann Nahvan, Dalk Karaba ve Klr Nehrine kadar olan blgeyi, Grcistann Boral ve Cevahati blgelerini kapsamaktadr. Ermenistan, Trkiyeye toprak ve soykrm, Azerbaycan ve Grcistana arazi ve uygarlk iddialar ne srmektedir. 322 Kafkasya halklarnn ulusal bamszlk yapt srada, Ermenileri ulusal topraklarn iadesi ve arazilerin kurtarlmas (bata Dalk Karaba olmak zere)
319 320

a.g.e., s.43. a.g.e., s.43-44. 321 a.g.e., s.44. 322 a.g.e., s.46.

100

sorunu rahatsz etmitir. Bu nedenle de Ermeni ulusal bilincinde, kaybedilmi ulusal topraklarn iadesini hedeflemeyen, ulusal bamszlk mcadelesinin, hibir anlam ve yeri yoktur. ktidara kim gelirse gelsin, Moskova ile Erivan arasndaki ilikilerin anlam hibir zaman deimemitir. Bu durumda, Ermenistan hibir zaman srasyla, Rusya mparatorluu, SSCB ve gnmzdeki RFnundan kopma ve kurtulma konusu, Ermenistann ulusal bamszlk mcadelesinin bir paras deildir.323 Rusya tarafndan, Kafkasyada, 1943-1944 yllarnda uygulanan
324

srgn

politikasnda, Ermeniler, g ve srgnlerin dnda tutulmutur.

Rusya; Ermenistan Trkiyeye kar snr bekisi olarak grm, onun Trk dmanl zerine kurulu temel politikasna, kendi politikas ile edeer olduu iin anlayla yaklam, blgesel ekonomik dengelerde de onun refahn daima n planda tutmutur. Ermenistan, stratejik ve ekonomik faktrler nedeniyle, Rusyann etkisi altnda kalmaya devam edecektir. Ermenistan, her zaman olduu gibi Rusyann jeopolitik mttefiki olarak kalacaktr. Rusya; Ermenistan batya yakn olan Azerbaycan (Hazar Havzas enerji kaynaklar ve Dalk Karaba meselesi), Grcistan (Rus slerinin durumu ve Cevaheti Ermeni sorunu) ve zellikle de dnyann bu blgesinde tek NATO lkesi olan Trkiyeye kar fayda salamak iin kullanacaktr.325 Tarih ve corafya nedeniyle, Trkiyenin Ermenistandan etkilenmesi kanlmazdr ve bilinen gerek, bu etkilerin genelde olumsuz bir izgide seyrettiidir. Trkiyenin btn iyi niyetine ve insancl yaklamna ramen, Ermenilerin toprak talepleri, Trk dmanln propaganda yapmalar ve soykrm iddialarn srdrmeleri nedeniyle Trk-Ermeni ilikileri asla karlkl gven ve dostluk zeminine oturtulamamaktadr. Ermeni milli hedeflerinin, Trkiyenin bamszlk egemenlik ve toprak btnl ile dorudan ilgili olmas, olumsuz statkonun en nemli motifi durumundadr. Ermeni hedeflerinin deimemesi halinde bu olumsuzluun da srp gitmesi kanlmaz grnmektedir. Bu durum blgedeki bar ve istikrar etkiledii gibi, Ermenistann Trkiye kaynaklarndan yararlanmasn da engellemektedir. Ermeni hedeflerinin Azerbaycann toprak btnlne de ynelmi olmas, Trkiye323 324

a.g.e., s.47. YANAR, a.g.e.;s.31. 325 NURYEV, a.g.m., 52-53.

101

Azerbaycan ilikilerinin temposu ve hacmi zerinde de etkili olmaktadr. rnein, bar dneminde Azerbaycana yaplan yardmlar ile ibirliinin artmas gayet doal karlanrken, atma dneminde bu ilikilerin mmkn mertebe tarafszlk politikalar ile kontrol altnda tutulmaya alld gzlenmektedir. Bu rnein tersi de Trkiyeyi olumsuz etkilemektedir. Ermenistana elektrik ihra etme karar, Trk ekonomisine katks yannda, Ermenistana Trkiyesiz olamayacan ispatlama frsat vermiken, Azerbaycanda hi de ho karlanmam ve tepki grmtr.326 Kafkaslarda gelecekte de, Trkiye iin problem karmaya aday lke olarak bata yine Ermenistan gelmektedir. nk bu devlet, kendi siyasi ve emperyalist emelleri iin, Kafkaslarn zaten karmak olan ok faktrl yaps iine, d faktrleri de ekmeyi, d politikasnn balca ilkesi haline getirmi bulunmaktadr. Bu durum, Trkiye-Ermenistan ilikileri dzgn bir ereveye girmedii srece, Trkiyeyi blge d ve zellikle Rusya ve batl devletlerle kar karya brakabilecek riskler tamaktadr.

Suat LHAN, Kafkasyann Gelien Jeopolitii, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara , 1999., s.28.

326

102

DRDNC BLM TRKYENN KAFKASYA POLTKASI VE KAFKASYADAK G MCADELELERNN TRKYEYE YANSIMALARI Bu blmde; Kafkasya ile tarihi, sosyo-kltrel, soy, dil ve din balants bulunan, dorudan snr bulunduu iin dou gvenliini yakndan ilgilendiren, ekonomik, siyasi ve askeri ibirlii ve dayanmas olan Trkiyenin, Avrupa Balkanlar olarak adlandrlan bu blgeye ynelik ve milli karlar, hedefleri ve politikalar ortaya konacaktr. Bununla birlikte dier g merkezlerinin, blgeye ynelik ekonomik, siyasi, askeri ve kltrel politikalarnn Trkiyeye yansmalar ve etkileri de incelenecektir. 4.1.Genel Deerlendirme Dou ve Bat, Kuzey ve Gney arasnda gei blgesi olan Kafkasya, Souk Sava Sonras dnya dzeninde, Avrasyada kurulan enerji ve ulatrma koridorlarnn kesitii noktada yer almaktadr. Bu konumuyla, stratejik pozisyonu daha da gelien blge, tm Avrasyada istikrar ve refahn tesisi asndan da giderek artan bir neme sahip olmutur.327 Uluslararas stratejik boyutunun yan sra, komu Kafkasya blgesindeki istikrar ve refah, Trkiyenin kendi gvenlii ve istikrar bakmndan zel nem tamaktadr. Kafkasya, Trkiyenin Orta Asyaya alan doal kaps durumundadr. Trkiyenin ayrca, Kafkasya blgesindeki halklarla siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel balar vardr. Blgede; bar, istikrar ve ibirliinin korunmas, Trkiye iin byk nem tamaktadr.328 Trkiye, dnyann en nemli kriz blgesinin ortasnda yer almaktadr. Bu blgelerden zellikle ikisi (Kafkaslar ve Ortadou), sahip olduklar enerji kaynaklar ile dnya devletlerinin ilgi alan iinde bulunmakta ve bu devletlerin rekabet sahas olmaktadr. Bu durumun blge istikrar iin olumlu olduunu sylemek ise gtr.

T.C.Dileri Bakanl, Trkiye-Gney Kafkasya lkeleri likileri, http://w.w.w.mfa.gov.tr/Turkce/grupa/Kafkasya.htm (04.10.2006) 328 http://w.w.w.mfa.gov.tr/Turkce/grupa/Kafkasya.htm (04.10.2006)

327

103

Trkiyeyi evreleyen bu kriz blgelerinde, uluslararas yardma ihtiya duyulmayacak ekilde istikrarn salanmas ksa vadede mmkn grlmemektedir. Kafkasya corafi konumu itibariyle, Trkiye ile ayn corafyann bir uzants olmas nedeniyle bir btn kabul edilmektedir. Nitekim, Anadolu ve Kafkasya iin kullanlan, Kk Asya ve n Asya tanmlamalar da bunun bir gstergesidir. Bu corafi yaknlk, ayn zamanda bu blgenin tarihi, demografik, kltrel ve siyasi geliimlerini de belirlemitir. Dolaysyla, Trkiyenin Kafkasya ve Kafkasyadaki lke ve topluluklar ile ilikilerini gelitirmesini, ya da ilgilenmesini gerektiren bu yaknlk, ayn zamanda, SSCB sonras blgede meydana gelen oluumlar itibar ile gndeme gelen artlar nedeniyle, daha fazla nem kazanmtr. 329 Trkiyeyi, Kafkaslardan ayr dnmek mmkn deildir. Kafkaslar; Trkiyenin uluslararas d politikalarnn etkisi yannda, blgedeki Trk unsurlarn varl ile i politikasnda da nemli rol oynamaktadr. Orta Asya Cumhuriyetleri ile Trkiyenin temasnn salanmasnda, Kafkaslar adeta bir kpr vazifesi grmektedir.330 Bu nedenlerle, Trkiyenin ok ynl olarak ilgilenmek zorunda olduu Kafkasya331; Dou Anadolu Blgesinin savunmas ve gvenliinin salanmas, Orta Asya ve dil-Ural blgesindeki, Trk ve Mslman lke ve topluluklar ile, irtibatn salamas ve ilikilerini glendirilmesi, ou Trk ve Mslman olmas ve genel olarak, Trkiyeye yaknlk duyan blge halk ile sosyo-ekonomik ve politik ilikiler kurulmasnn temin edilmesi, Stratejik yer alt zenginlikleri ve petrol yataklar nedeniyle, uygun hammadde ve pazar olana oluturmas, RF nin; gneye scak denizlere ulamasnn engellenmesi ve Trkiye iin tehdit olmaktan kartlmas gibi temel konularda, avantajlar salayacak bir blgedir. SSCBnin zlmesinden sonra Trkiye, d politikasnn eklini, ieriini ve kapsamn deitirmi, Kafkasya ve Orta Asyada ortaya kan bamsz cumhuriyetlerin ortaya kn byk bir coku ile karlamtr. Trkiyenin nne kan bu yeni Jeopolitik ortam, gerekte uluslar aras ortamda, Trk kimliinin
329 330

YANAR,a.g.e., s.75-76. KEMK, a.g.m., s.164.. 331 YANAR,a.g.e., s.76.

104

arln hissettirebilecek bir olgu olmutur. Bu balamda, Trkiyenin, Kafkasya ve Orta Asya blgelerindeki, lke ve topluluklarla kltr, dil, tarih, soy birlii ve corafi yaknl n plana kmtr. Ancak, Trkiyenin, Kafkasya ve Orta Asyada aktif bir politika yrtme arzusu, erken dnemlerde bile Rusya, ran ve Trkiyeyi kar karya getirmitir. 332 SSCBnin dalmasyla, yeni Mslman Trk cumhuriyetlerin ortaya kmas ve Trkiyenin bu alanlarda, etkisini geliletmek istediine ilikin korkular, Trkiye ile Rusya arasnda gerginlik unsurunu oluturdu. lk dnemde, Adriyatikten in Denizine Trk Dnyas sylemi ve Trki cumhuriyetlerde, Trke alfabenin kabul edilmesi ynnde giriimler, Rusyay olduka tedirgin etmitir.333 1991in ilk periyodunda, Trkiyenin, Kafkasya ve Orta Asya ile ilikileri konusunda yaratlan, ar beklentiler ve coku, yakn dnemde yerini daha temkinli ve ll bir politikaya brakmtr. Bu ilk coku dneminde, g kazanan beklenti ve duygusalln temelinde, byk bir olaslkla, radikal dinci rana kar, bir denge unsuru olarak, laik Trkiyeye ynelik, Batl lkelerden yaplan telkinler etkili olmutur. Nitekim, 1991-1992 yllarnda, gerek Trkiyenin d politika evrelerinde, gerekse ABDde, Trkiyenin, Kafkasya ve Orta Asya blgeleri ile ilikiler asndan sahip olduu imkan ve kabiliyetler, gereinden fazla abartlmtr.334 Anadolu dndaki Trk ve Trkiyeye yaknlk duyan Mslmanlar ile ilgisi, sadece Bulgaristan, Yunanistan, Kbrs ve Avrupa lkelerindeki vatandalarla snrl olan ve bu nedenle, Kafkasya ve Orta Asyadaki lkeler hakknda belirli bir hazrl olmayan, Trkiye iin, gelimeler bir baskn niteliinde ortaya kmtr.335 Bu adan, Trkiye zorlamayla, Kafkasya ve Orta Asyaya ynelme ihtiyac duymutur veya daha dorusu ilgilenmek zorunda kalmtr. Dolaysyla alt yapya sahip olmakszn balayan bu coku dnemi, ayn zamanda Trkiyenin i ekonomik ve siyasi sorunlarnn, Kafkasya ve Orta Asyada beklendii lde, aktif bir politika yrtmesinin zor olduunun anlalmasyla sonulanmtr. Zira Trkiye, ciddi, ekonomik ve finansal sorunlarnn yan sra, mevcut maddi imkanlarnn nemli

a.ge.,s.76. Erel TELLAL, SSCB yle likiler, Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Der.:Baskn ORAN, letiim Yaynlar, satanbul, 2001, s.543. 334 a.g.e., s.78. 335 a.g.e., s.78.
333

332

105

ksmn kulland, Gneydou Anadolu Sorunu ile uramak zorunda braklmtr. Kafkasyadaki istikrarn salanmas asndan, Trkiyenin nemi son derece kritiktir. Avrupa ve Asyann blnmlnn kalkt ve istikrarl bir Avrasyann oluturulmaya alld ortamda, Kafkaslarn sisteme kazandrlmas iin, Trkiyenin artan jeostratejik nemi bulunmaktadr. 336 SSCBnin dalmasndan sonra, blgede ortaya kan boluun, kktendinci lkeler tarafndan doldurulma ihtimaline kar, blgede birok ynden yaknl bulunmas ve Bat blounda gvenilir bir lke olmas nedeniyle, ABD bata olmak zere, Batl lkelerce tevik edilen Trkiye; ekonomik gcnn snrlarnn farknda olarak, bu blgelere ynelik politikalarn, Bat ile ibirlii zerine kurmutur. Bu yaklam, blge lkeleri ile sahip olduu kltrel ve milli balarn verdii avantajlar, bat sermayesi ile btnletirmek olarak tanmlanabilmektedir. Ancak, ABD ve Avrupa lkeleri, Kafkasya ve Orta Asyaya ynelik yatrmlarnda Trkiyenin araclna ihtiya duymadan hareket etmitir.337 zellikle, 1992 sonrasndan itibaren, Batl lke ynetimlerinin, Trkiyeye ynelik bak alarnda, Rusya lehine gelien politika deiiklii sonucu, Trkiye, Kafkasya ve Orta Asya lke topluluklar ile ilikilerde yalnz braklmtr. Bat bloku ile Rusya arasndaki antlamalarn izlerini, Azerbaycandaki darbe, Dalk Karaba sorunu ve Bak petrol boru hatt gibi gelimelerde aka grmek mmkndr. Gnmzde olduka snrl olmakla birlikte, kendi maddi ve manevi potansiyeli ile tek bana hareket etmek zorunda braklan, Trkiye karsnda, Batl lkelerin tavr dndrcdr. Btn olumsuz artlara ramen, Trkiye ekonomik ve siyasi sorunlarn zp, Avrupa ile btnleme srecinde ilerledii oranda, Kafkasya ve Orta Asyadaki lke ve topluluklar iin, bir ekim merkezi haline gelebilecek ve RF nun etkisini ortadan kaldrabilecektir. Ancak, Trkiyenin, ksa ve orta vadede, Kafkasya ve Orta Asyada nemli roller oynayaca kesin olmakla birlikte, Azerbaycan petrollerinin paylalmas konusunda grld gibi, Batnn desteini elde edemedii srece zorlanacaktr. Bu

336 337

KEMK, a.g.m., s.164. YANAR, a.g.e., s.79.

106

erevede, Trkiyenin en nemli stratejisi; Batyla birlikte hareket ederek, Kafkaslarn tekrar Rus hakimiyetine girmesine engel olmaya almaktr.338 4.2. Trkiyenin Kafkasya Hedefleri ve Politikalar 4.2.1.Kafkasyann Trkiye Asndan nemi Kafkasya, dnya politikas ve Trkiye iin, bir ok sebepten dolay nemlidir. Kafkasya blgesi, Dou ve Bat, Kuzey ve Gney arasnda, gei blgesi olmak gibi bir zelliinden dolay stratejik neme sahiptir. Souk Sava sonras gelimeler, blgenin stratejik pozisyonunu daha da gelitirerek, blge tm Avrasyada, istikrar ve refahn tesisi iin, giderek artan bir nem kazand. Blgenin, Avrasya iin stratejik neminin yannda, Kafkasya blgesindeki istikrar ve refah, Trkiyenin, kendi gvenlii ve istikrar bakmndan, zel nem arz etmektedir. Kafkasyay, Trkiyenin, Orta Asyaya alan doal kaps olarak, kabul etmek mmkndr.339 Kafkasya, Anadolu corafyasnn bir uzants, tamamlaycsdr. Trkiyenin jeostratejik ufku, stratejik ilgi alan Kafkasyaya uzanr. Trk kimliinin, daha hakas Trk kltrnn gelecee ynelik evrensel deer ve arl, Kafkasyadaki gelimelerle dorudan ilgilidir.340 Blge, ayn zamanda Trkiye iin, gvenlik balamnda, tehdit kayna olarak da alglanabilir. Kafkasyada, keskin etkin ayrlklar bulunmakta olup, bu durum yeni sorunlarn ortaya kmas iin uygun bir zemin hazrlamaktadr. Blgedeki sorunlar, atmalar ve zellikle Ermenistan ile, iyi gitmeyen ilikiler, blgeyi gvenlik balamnda da Trkiye iin nemli ve hayati hale getirmektedir.341 Bu blge; Sovyetler Birliinin dalmas ile ortaya kan g boluunun bulunduu ve bu nedenle g mcadelelerinin yaand, nemli istikrarszlklarn ortaya kt, Trkiyenin yan banda ve onun milli menfaatleri ile milli gvenliini etkileyen bir blgedir. Rusya Federasyonunun, Kafkaslar da bulunan askeri varl da, Trkiyenin gvenlii asndan byk nem tamaktadr. Ayrca Rusya Federasyonu bu blgeyi, arka bahesi baka bir ifadeyle, yakn evresi olarak nitelendirmekte
KEMK, a.g.m., s.164. dris BAL , Trkiye-Ermenistan likileri, Der: dris BAL, 21. Yzylda Trk D Politikas, 2.Bask, Nobel Yayn, Ankara, Ocak 2004, s.398. 340 LHAN, age., s. 100 341 BAL , a.g.m., s.398.
339 338

107

ve etki alannda bulunduunu belirtmektedir. Bu corafya; tarih, dil, din ve kltr ba ile bal olduumuz Trk cumhuriyetlerinin yer ald bir blge olmasnn yannda, SSCBnin dalmasndan sonra ortaya kan milliyetilik cereyanlarnn etkisiyle, z benlikleri ve kltrlerini canlandrmak iin yardm bekleyen, ok sayda Trk topluluunun da yer ald bir blgedir. zellikle Orta Asyada bulunan, bu Trk devlet ve topluluklar ile irtibat Kafkasya ve Hazar Denizi zerinden gereklemektedir. Laik ve demokratik Trkiyeyi model olarak almak isteyen, Rusyann, yzyllardr bask ve zulmn yaam ve serbest piyasa ekonomisi kurallarn benimsemeye istekli, gl bir Trk dnyas, Rus yaylmacl ve emperyalizmine kar, bakmndan Trkiyenin gvenlii da nemli grlmektedir. Ayn zamanda Trkiye, bu devlet ve

topluluklar, Rusya Federasyonuna kar, bir garanti olarak grmektedir. Bu durum ise, Trkiyenin gvenlik politikalarnda gz nne alnacak, dier bir etken olmaktadr. Stratejik neminin tesinde, hidrokarbon kaynaklar (petrol ve doal gaz) bakmndan da, Transkafkasya ve Orta Asya blgesi, zengin rezervleri ile, nem arz etmektedir. Blge, Souk Sava sonras dnya dzeninde, Avrasyada kurulan, enerji ve ulatrma koridorlarnn, kesitii noktada yer almaktadr. Blge, boru hatlarnn geecei ve getii transit yol zerinde yer almakta olup, Trkiyenin savunduu ve inaat tamamlanp, faaliyete geen Bak-Tiflis-Ceyhan boru hatt, blgeden, Trkiyeye uzanmaktadr. Bu hat ileride, Kazakistan ve Trkmenistandan ve hatta uzun vadede, zbekistandan Trkiyeye uzanacak, bir petrol ve doalgaz boru hatt eklini alabilir. Blgenin zengin kaynaklar, gz nne alndnda, blgedeki ticaret potansiyelinin de Trkiye iin byk olduu ortaya kacaktr.342 Orta Asyann zengin yeralt ve yerst kaynaklar ile tarm rnlerinin, Trkiye zerinden dnya pazarlarna almas, Trkiyenin ekonomik kalknmasnn hzlanmasna nemli bir katk salayacaktr. Ayrca bata enerji olmak zere bu kaynaklarn bir ksmna Trkiyenin de ihtiyac bulunmaktadr. Blgenin neminin etkisiyledir ki, 1991de, Sovyetler Birliinin dalmasyla, Trkiye, Kafkasya lkelerinin bamszlklarn, hibir ayrm gzetmeden tanm, blge lkeleri olan Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan ile
342

a.g.m., 399.

108

ibirlii arzusunu ortaya koymutur.343 Bu ereevede, Trkiye, sz konusu lkelerin bamszlklarnn pekitirilmesi, toprak btnlklerinin korunmas ve ekonomik potansiyellerinin hayata geirilmesine nem atfetmektedir. Trkiye, ayrca blge lkelerinin, NATO, AGT ve Avrupa Konseyi gibi Avrupa-Atlantik ve KE gibi blgesel rgtlerle btnlemelerini, aktif biimde desteklemektedir. Bu destein temel nedeni; Trkiyenin, SSCB sonras, bamsz olmu yeni cumhuriyetlerin, dnya ile btnlemelerinin, bu cumhuriyetlerin glenmelerine ve bylece Rusyann bu cumhuriyetler zerindeki etkisinin krlacana olan inancdr.344 Trkiyenin, Transkafkasya ve Orta Asya cumhuriyetleri ile, iktisadi btnlk salamas; in, Rusya, Hindistan, Dou Avrupa ve Orta Dou lkelerinin bahettii geni pazar olanaklarndan, azami derecede yararlanma ve gelimi lkeler veya bunlarn birlikleriyle, her sektrde, serbest rekabet gc kazanmay salayacaktr. Trkiyenin, Avrupa Birliine girme abalar devam ederken, yeni bir alternatif olarak, Dou piyasasna ynelmesi, pazarlk gcn arttracaktr. SSCBnin dalmas nedeniyle, Kafkasyada RF ile Trkiyenin ortak snr kalmamtr. Bu nedenle, bu blgede yeni oluan statkonun devam, Trkiyenin gvenlii asndan ok nemlidir. Trkiye zelde, Orta Asya ve Kafkasya'nn; genelde, Avrasya'nn Trkiye iin bir byme alan olduunu anlama noktasna gelmitir. Bugn kardelik ve dostluk kavramlarnn, artk kapsaml bir ekonomik ibirlii program erevesinde, ortak byme ve ortak refah hedeflemesi gerektii, Trkiye'de tm toplum kesimleri arasnda genel bir kabul grmektedir.345 Trkiyeyi Kafkaslardan ayr dnmek mmkn deildir. Kafkaslar; Trkiyenin uluslararas d politikalarnn etkisi yannda, blgedeki Trk unsurlarnn varl ile, i politikasnda da nemli rol oynamaktadr.346 Orta Asya Cumhuriyetleri ile, Trkiyenin temasnn salanmasnda, Kafkaslar adeta bir kpr vazifesi grmektedir.347
a.g.m., 399. a.g.m., s.399. 345 Ahat ANDCAN, 21inci YzYlda Asya Sempozyumu, 3 Aralk 1998, stanbul. 346 Tahir KUMKALE, RFnun Milli Menfaatleri ve Milli Hedefleri Inda Trkiyenin Kafkaslar Politikas ve Trk-Rus likilerinin Genel Deerlendirmesi, Kafkaslar, Orta Dou ve Avrasya Perspektifinde Trkiyenin nemi Sempozyumu, Harp Akademileri Yayn, stanbul, 28-29 Nisan 1998, s.535. 347 a.g.m., s.535.
344 343

109

Rusya Federasyonunun mevcut problemleri ve ekonomik skntlar yannda, askeri gc, kltrel, ekonomik, demokratik yaps erevesinde tekil ettii potansiyel tehlike karsnda, Kafkaslarn bar kua ve Rusya ile bir tampon blge tekil etmesi, Trkiye iin son derece nem kazanmaktadr.348 Ermenistan ve Grcistan ile Trkiye arasnda, muhtemel bir dostluk ve bar srecinin domas ve devamnn salanmas bu lkelerin yararna olacaktr. Azerbaycan ile baz engellerin mevcudiyetine ramen dostluk, kardelik ve ibirliinin snrsz ekilde gelitirilmesi gereki ve mmkn grlmektedir.349 Kafkaslar, orafi yaknlk, ekonomik ibirlii imkanlar ve doal kaynaklar nedeniyle Trkiye iin nemli bir ilgi alan oluturmakta olup, oluturmaya da devam edecektir.350 Uzak Dounun, 21inci Yzyldada, nemli bir jeopolitik konuma sahip, siyasi ve ekonomik bir g merkezi olaca dnlrse, Kafkasya-Orta Asya ekseni, Trkiye asndan ok stratejik bir koridor vazifesi grecek, bal olduu bat ittifaknda (bu koridorun uzants olarak), kendi jeopolitik konumu da deerlenecektir. Dier bir deyile, Trkiye, souk sava yllarnda sahip olduu jeopolitik, vazgeilmezlik niteliinden ok daha fazla bir neme sahip olacaktr. Kafkasya; tarihinin en eski alarndan itibaren, Dou ve Bat arasnda bir kpr vazifesi grm ve eitli milletlerin mcadele alan olmutur. Kafkasya gnmzde de bu nemini korumakta ve Trkiye ile Orta Asya Trk Cumhuriyetleri arasnda bir kpr durumundadr. Bu kprnn atlmas durumunda Trkiyenin Trk dnyas ile irtibat kopacaktr. Kafkasyada yasayan halklarn, % 56.6s Trktr. Tarihin en eski zamanlarndan beri Kafkasyada ve Anadoluda yaayan Trkler, birbirleri ile srekli etkileim halinde olmulardr. Bu nedenle, Trkiyenin Kafkasya ile tarihi, sosyal, kltrel, etnik, dil, din balarnn devam etmesi byk nem arz etmektedir. Gnmzde, dalan Sovyetler Birliinin mirasna konan Rusya Federasyonu, btn gc ve emperyalist idealleri ile Anadoluya en byk tehdidi oluturmaktadr. Kafkasya blgesi, Trkiye ile Rusya arasnda bir tampon blge olarak, nemini giderek arttrmaktadr. Kafkasyann, bamsz ve huzurlu
348 349

a.g.m., s.535. a.g.m., s.536. 350 a.g.m., s.535.

110

devletlerden oluan bir yapya kavumas, Trkiyenin de gvenlik iinde olmasn salayacaktr. Kafkasya blgesi, dnyada ok az blgeyle karlatrlabilecek bir doal gaz zenginliine sahiptir. Blgenin zengin yeralt kaynaklarnn, Trkiye zerinden dnya pazarlarna almas, blgedeki Trk varlnn bamszlk ve egemenliinin devam iin nemlidir. 4.2.2.Trkiyenin Kafkasyadaki Hedefleri ve Menfaatleri Trkiyenin Kafkasyaya ynelik menfaatlerin genel erevesini; Kafkasyada RF ile aramzda bir tampon,Bar Kuann oluturulmas, Grcistan ve koullardaki gelimelere bal olarak Ermenistan ile dostluk ve bar srecinin, Azerbaycan ile ise dostluk, kardelik ve mmkn olan her alanda stratejik ibirliinin gelitirilmesi, Trkiyenin uzun vadeli enerji ihtiyacnn nemli bir blmn karlamak zere, Hazar Denizi yataklar bata olmak zere Kafkaslar ve Orta Asya petrol ve doal gaznn en uygun koullarda ve kesintisiz olarak Trkiye zerinden batya aknn salanmas, eklinde sralanabilir. Trkiyenin Kafkaslar daki ana milli hedefleri; 351 Kafkasyay, Orta Asya ve Rusya Federasyonu ile ulam yollar Rus yaylmaclnn, yeniden canlanmas ihtimaline kar Kafkaslar Trk ekonomisinin glendirilmesi iin karlkl iyi ilikiler kurarak, bakmndan, geit veren bir kr durumuna getirmek, tampon blge haline getirmek, blgenin ekonomik potansiyelinden yararlanmak, Yukarda belirtilen ana hedeflere ulamak iin seilebilecek ara hedefler; 352 Ermenistann ve Grcistann Trkiyeye gven duymalarn salamak, Azerbaycann Ermenistan ve Grcistan ile sorunlarnn zlmesine

yardmc olmak ve desteklemek,

351 352

YANAR, a.g.e., s.85 ; KEMK, a.g.m., s.165. YANAR, a.g.e., s.85-86.

111

Azerbaycann,

kltr,

ekonomik

ve

sosyal

ynden

Trkiyeye

yaklamasn salayarak, rann dinci ve Rusyann nfuzu altna girmesine mani olmak,353 Grcistann Trkiyenin Orta Asyaya k kaps olabilecek ekilde Ermenistandan gelebilecek risk ve tehlikelere kar bu lkenin manevra ekonomik ve siyasi ilikileri gelitirilmek, alanlarn snrlayacak ekilde politikalar izlemektir. Uzun vadeli milli hedef ise; RFnun siyasi ve askeri varlnn Kafkasyadan kaldrlmasdr. Trkiyenin uzun vadeli kar, Orta Asyaya alan kaps durumundaki Kafkasyada tm lkelerle iyi ilikiler iinde olmak ve bu suretle anlan corafyada istikrarn tesis edilmesine katk yapabilmektir. RFnun Kafkaslardaki nfuzunu artrmasnn engellenmesi bakmndan, Trkiyenin Grcistan ve Azerbaycann gvenlik endielerinin giderilmesine katkda bulunmas, bu ynde askeri alanda srdrd abalarn artrlmas ve ekonomik politikalarla da desteklenmesi ksa ve orta vadedeki mill hedeflerinin elde edilmesine byk katk salayacaktr. 4.2.3.Trkiyenin, Kafkasyadaki Avantajlar Kafkasya, Anadolu corafyasnn da bir uzants ve tamamlaycsdr. Trkiyenin jeostratejik ufku, stratejik ilgi alan Kafkasyaya uzanr. Trkiyenin gvenlii, ekonomik gelecei, Trk Dnyasna ynelik politikalar, Kafkasya ile birlikte Balkanlar ve Orta Dou ile irtibatldr. Trk kltr doal olarak, Trkiyenin blge ile olan ilikilerinde nemli bir yer tutan konumdadr.Taraflar arasnda bu ortak payda, ilikilere farkl bir boyut getirmektedir.354 Trk kimliinin, daha akas, Trk kltrnn gelecee ynelik evrensel deer ve arl Kafkasyadaki gelimelerle dorudan ilgilidir. Trkiye, konu edilen blgenin corafi merkezinde ve blgenin bat dnyas ile irtibat noktalarna hakim bir konumdadr. slamiyet, Trkiyenin Transkafkasya ile ilikileri asndan nemli

353 354

KEMK, a.g.m., s.165. DEMR, a.g.e., s.196.

112

bir payda oluturmaktadr.355 Trkiye, blgedeki halklarn, % 90 ile din mtereklii iinde olup, ayn zamanda laik bir demokrasi ve piyasa ekonomisine dayal bir ekonomik sistem oluturabilmi, tek lkedir. Trkiye, blgenin en gl ve modern ordusuna sahip bir lkedir. Trkiye, Kafkaslarda byk lde ve Orta Asyadaki toplumlarla, hemen tamamen, soy birlii ve dil benzerlii olma avantajlarna sahip bir lkedir. Trkiye, Avrasyann enerji koridoru (doal gaz) ve enerji terminalidir (petrol). Trkiye yetimi ve giriimci gen bir insan gc potansiyeline sahiptir. 4.2.4.Trk D Politikasnda Rusyann nemi Trkiyenin Kafkasya politikasn incelemeden nce, Rusya ile olan ilikilerini ve politikalarn ortaya koymak gerekmektedir. Trk-Rus ilikileri jeopolitik faktrlerin yan yana getirdii, tarihin girift ve srekli oluumu iinde gelitirdii bir komuluk ilikisidir. 17nci Yzyldan bu yana bu komuluk ilikisi, srekli deien dengeler iinde gelimi ve her iki lke de srekli olarak birbirlerinin d politika gndemlerinde, nemli bir noktada kalmay baarmlardr. Trk-Rus ilikileri, 200 yllk sre iinde gittike younlam ve zaman iinde bazen biri bazen de teki iin olumsuz sonular yaratmtr.356 Son 150 yldan beri olaylar genelde Trkler aleyhine gelimitir. 20nci Yzylda, iki byk dnya sava ve onu takip eden, Souk Sava sresince de ilikiler younluunu muhafaza etmitir. Baka bir deyile, zamann ve etkileyici faktrlerin farkllk kazanmasna ramen, bu iki dev arasndaki ilikiler nemini asla yitirmemi ve bilakis, ou zaman ayn younlukta, hatta zaman zaman hayli gergin boyutlara ulamay da baarmlardr.357 Sovyet Rusyada, Gorbaov dneminin balamas; glastnost ve prestroyka politikalar ile 1989dan itibaren, Sovyetler Birliinde komnist rejim km, Sovyetler Birlii bir dalma ve yeniden ekillenme srecine girmitir. Trkiye de, 1990lara gelindiinde, d dnya ile olan ilikilerde hzl bir geliim ve deiim srecine girmitir. 1990 Krfez Sava ile, Trkiyenin dnya gleri ile,
a.g.e., s.199. Oya Akgnen MUGHSUDDN, Trkiyenin Rus D Politikas: 1990 Sonras Gelimeler ve Gelimeler erevesinde D Politika Tercihleri, Yeni Trkiye Dergisi, Say:3, Ankara, Mart-Nisan 1995, s.444. 357 a.g.m., s.444.
356 355

113

deien blgesel dengelerle ilikileri, farkllk gstermeye balamtr. Trkiyenin, 90l yllarda; Kafkaslar, Balkanlar ve Orta Dou geni iindeki tutum ve politikalar byk zorlamalarla karlamtr. Etrafndaki byk deiikliklere ayak uydurmak isteyen Trkiye, d politikasnn hedef ve metotlarn incelemek, irdelemek ve yeniden yaplandrmak durumunda kalmtr.358 Bu balamda; Rusyada meydana gelen, ok byk boyutlardaki deiiklikler ve her iki tarafa yaanan hzl deiimle, hem Trkiyeyi hem de Rusyay uygulamakta olduklar d politikalarn, bir kez daha gzden geirmeye ve gerekli uygulamalar yapmaya zorlamtr ve hala da zorlamaktadr. Bu iki lke arasnda ki, g komuluk tm deikenlere ramen, hala g olmamaktan kmam, tam aksine yeni faktr ve gelimelerin de, belki eskisinden daha g ve karmak hale getirmitir. 359 Durumu gereki bir ereve ierisinde inceleyebilmek iin, Rusyann d politikasn etkileyen faktrler ile, gvenlik ve d politika hedeflerine bakmak gerekmektedir. Ayn ekilde, Trk d politikasn etkileyen faktrler ile d politika ve gvenlik faktrlerini incelemek gerekmektedir. Bu hedeflerin kesitii, akt veya uyum halinde olduu noktalar tespit edildikten sonra, Trkiyenin Kafkasya Politika ve hedefleri neler olmaldr? sorusuna cevap verilmelidir.360 Aksi halde Kafkaslarda Rus varln ve karlarn gz ard etmek byk bir yanlg olacaktr. Bu balamda; Trkiyenin Kafkasya politika ve hedefleri belirlenirken, blgeyle ilgilenen ve blgede rekabet halinde olan, hedefleri nem kazanmaktadr. Bu erevede, Rus D Politikasnn temel faktrleri;361 Tahdit edilmek, kstlamak kompleksi, Gvenlik iin art grlen hedefler, Misyon yani kutsal grev inanc, Byk devlet olmak amacdr. Tahdit edilmek, kstlamak kompleksi362; Bir kara lkesi olan Rusya, 1462de, Moskova Knezlii olarak gayet kk, yani 15.000 mil kare (22.500
358 359

dier g merkezlerinin politika ve

a.g.m., s.445. a.g.m., s.445. 360 a.g.m., s.445. 361 a.g.m., s.445.

114

km.2) stnde kuruluundan bu yana srekli olarak hudutlarn geniletmek ve kendisine ak kap olana salayabilecek, sulara ve denizlere doru bir genileme politikas gtmtr. Bir taraftan kendisini daha geni bir saha zerine yayarak, kuvvet ve hayat hakk saladna inanan Rusya, buna paralel olarak, srekli kstlanma korkusu ve kompleksi iinde yaamtr. Bu sebepler ve zt politik inanlar sebebiyle, tarih boyunca, Ruslarn tm d politika planlar da bu bu iki aksiyom stne gelitirilmitir. Bir taraftan, kendisine yneltildii kansnda olduklar kstlama manevralarn, bertaraf etmeye ynelik politikalar retmiler, dier taraftan da, sistemli ve srekli olarak genileme yollar bularak; bunlar agresiv yani saldrgan bir tarzda gerekletirmilerdir. Finlandiyadan Almanyaya kadar, eitli lkelerle savaan ve snrlarn, Baltk Denizine kadar ulatran Rusya, 1721de kendisini, Rusya mparatorluu ilan etmitir. Bu tarihten sonra daha da hzla genileyen Rusya, Asya topraklarnda, genelde Trk toplumlarna kar daha da agresiv bir ekilde genilemitir.363 Srekli genilemek isteyen ve genileyen, ancak bununla bir trl tatmin olmayp, hep stne geliyorlarm ve kendini kstlayacaklarm sendromu iinde yaayan, Rusya devletinin, son yzyldr ana politika uygulamas, hep bu ereve iinde olmu ve bu aksiyomlar stne kurulmutur.364 Gvenlik iin art grlen hedefler365: Rusyada rejim ve idare ne olursa olsun, yrtlen d politika, yukarda belirtilen anlay dorultusunda, belirli hedeflere ynelmitir. Bu hedefler, tarih iinde Rusyann gvenlii ve ekonomik geliimi iin n grlen blgelerdir. Ksacas, bunar Rus d politikasnn drt kardinal yani belirleyici ana hedefini meydana getirmektedirler. Bunlar: Balkanlar, Baltk lkeleri (Litvanya, Letonya ve Estonya), Kafkaslar ve Orta Asya havzasdr.Bu hedefler; Rusyann, tehdit edilme, snrlandrlma kompleksini, ntralize edebilecek, tampon gvenlik snrlar olarak, kabul edilmilerdir. Rusyann genileme politikalarnda, bu hedefler gz nnde tutulmu ve uzun vadeli planlar da buna gre hazrlanmtr.
a.g.m., s.445. Akdes Nimet KURAT, Rusya Tarihi-Balangctan 1917ye Kadar, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1993, s.107-109. 364 MUGHSUDDN, a.g.m., s.446. 365 a.g.m., s.446.
363 362

115

Misyon yani kutsal grev inanc366: Moskova Prenslii, Ortodoks Hristiyanl kabul ettii tarih olan, 989 ylndan bu yana, hem devlet idaresi bakmndan Bizansn, hem de Ortodoks Kilisesinin etkisinde kalmtr. Bir bakma, kendilerini eski Roma mparatorluunun devam ve varisi olarak kabul etmilerdir. Bu dini ve kltrel esasa dayanan, idealin bir vizyona dnmesi ve bir misyon halini almas ise, 15inci Yzylda, St.Elias Manastrnn bapapaz Philopei tarafndan, formle edilmi ve Moskova Prensine sunulan bir raporla gereklemitir. Ortaya kan bu, nc Roma olma plan, ilk defa Moskova Prensi ve daha sonra da arlk Rusya liderleri tarafndan benimsemitir. Her ne kadar, yzyllar sonra, komnist ihtilal ile rejim yklm ve din olgusu ok geri saflara itilmi ise de, misyon olgusu kendisini yeni bu sefer de, komnist ideolojinin enternasyonal liderliine brakmtr. 1990 sonrasnn, misyon hedefleri ve vizyonu, farkl bir grnm sergilemekte ise de, altyap ve temel olgulara bakldnda, bir sreklilik gstermektedir. Byk devlet olmak amac:
367

1721de, Rus mparatorluunun

ilan

ediliinden bu yana, gerek sve ve Kuzey Almanyaya kar kazand baarlar ve gerekse douya ve rana yapt genilemeler sonucunda, Rusya kendisini, byk imparatorluk olarak empoze etmi ve Avrupa devletlerince de, bu ynde kabul grmtr. Bunda Avrupa devletlerinin, kendi aralarndaki kuvvet dengesi politikalarnnn da oldulka byk etkisi olmutur. arlk rejiminin knden sonra, Sovyetler Birlii ad altnda, Rusya birok alan ve blgeleri kendi idaresinde birletirmitir. Bunlar, gerek geleneksel Rus topraklar olduu kadar, Orta Asya, Kafkaslar, Baltk ve Balkan blgeleri ile Dou Avrupada etkisi altna ald blgelerdir. Bylece, adeta bir komnist imparatorluk kurulmutur. Bu balamda; yeni Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB) yani Rusya ve uydular, dnyadaki komnist ideolojinin hamisi haline gelmitir. 1990a kadar sren ve birok bakmdan tartmal olan, bu liderlik bu tarihte sona ermi olmakla birlikte, Rusya Federasyonunun, byk g olarak kabul edilme arzusu ve azmi hala ayn biimde devam etmektedir.368 Bamszlk isteyen eenistanda
366 367

a.g.m., s.446. a.g.m., s.446. 368 a.g.m., s.447

116

yaplan 1994-1996 savalar sonucu eenistann Rusya tarfndan igali, RFnun prestiji olmutur. Aksi halde eenistan bamszln kazansayd, Kafkaslarda balayan zlme reaksiyon etkisi yapacak, bunun sonucunda da Rusya Federasyonu dalarak, Rusya bir i devlet konumuna decekti. Bu bilgiler nda; Trkiyenin d politikasnn temel faktrlerini incelemek gerekmektedir. Devletlerin corafyas ve jeopolitik konumlar, lkelerin tarihi geliimlerini, d politikalarn, milli hedef ve ideallerini belirlemekte etkin ve nemli rol oynar. Bu konum ve geliimlerin yaratt temel kavram ve ihtiyalar, zaman iinde, deimez ana faktrler haline gelirler ve kemikleirler. te bu kardinal prensipler, lkede yaayan milletlerin dnce tarzlarn ve ulamak istedikleri hedefleri de belirlemekte etkendirler. Bu nedenlerle, Trk d politikasn anlamak iin tarih boyunca, Trklerin etkilendii ve zaman iinde, kendi konumlar asndan vazgeilmez kabul ettikleri, baz temel esaslar, tespit etmekte ve ortaya koymakta fayda vardr.369 Trkler, 1071den bu yana, Anadolu topraklarna resmen hakim olmaya balamlardr. Bu kesin galibiyet tarihinden nce de, gerek ran Seluklular zamannda, Kafkaslar ve Horasan zerinden ve gerekse Abbasi halifelerinin u beyleri olarak, Anadolunun dou ve gney kesimlerine girmi ve buralarda, Trk yerleim blgelerini tesis etmilerdir. Trkler, 8inci Yzyldan itibaren, Mslmanl kabul etmeye balamalar ile birlikte, askeri glerini bu evrensel dinin ve ideolojinin yaylmas yolunda canla ve bala seferber etmilerdir. Trk tarihinin ekillenmesinde, Trklerin, yeni yurt setikleri Anadolu kadar, kabul etmi olduklar slamiyetin de, byk lde etkisi olmutur.370 O halde, Trk d politikasnn temel faktrleri; Jeostratejik Konum ve Kpr Ban Tutma Sendromu, Kuvvetler Dengesi prensiplerine gre hedefler saptamak, Tarihi Grev anlay, Yurtta Sulh, Cihanda Sulh prensibi ile harekettir.

369 370

a.g.m., s.447. a.g.m., s.447.

117

Jeostratejik Konum ve Kpr Ban Tutma Sendromu371: Anadolu yarmadasnn alar boyunca, mkemmel bir geit olarak alglanmas, doasnn buna yatknl; topraklarn yerleim ve retime ok elverili olmas, bu yarmadann, Dou Akdeniz havzasna hakim olmak isteyen, tm politik glerce, son derece cazip bir yer olmasn salamtr. Trklerin, buray yeni yurt olarak seip, yerlemeleri ve bu ok nemli jeopolitik konuma hakim olmalar zerine, tarihlerinin ak ve bir millet olarak da geliimleri de tm ile etkilenmitir. Dou Akdeniz havzas ile, tm Orta Dou, Kafkaslar, Karadeniz havzas ve Balkanlar, Anadoluda devlet kuran Trklerin, tabi yaylma alanlar haline gelmitir. Anadolu yarmadas, bir kpr olarak farz edilirse, bu topraklar stndeki bask talep sadece doudan gelmeyip, alara ve eitli politik glerin genileme istek ve abalarna gre; kuzeyden, batdan ve hatta gneyden de olmutur. rnek verilmesi gerekirse; Hallar dneminde, istila tehlikesi batdan, gneydouya doru olurken, Araplarn genileme dneminde, gneyden, kuzeybatya doru gelimitir. SSCB dneminde ise, tehlike ve basklar kuzey ve kuzeydoudan, aaya doru genilemitir. Durum ve tehlike ne olursa olsun, bizzat bu yarmadaya sahip olan Trkler, srekli olarak, kprban tutma sendromu iinde olmulardr. Bu basklar ve jeopolitik konumlarnn yaratt koullar sonunda oluan, gvenlik, emniyet veya tehlike olgular zamanla kalplam ve Trklerin tm yaamlarna ve d politikalarna yn veren faktrler biimini almtr. Konumlarnn yaratt artlar, Trkler iin belirli bir, grev hissi yaratarak, adeta onlarn misyonlarn belirlemitir. Tehlikelerin olumas da ou zaman ayn sebeplerden dolay olmutur.Bu durumu tarih analisti, Curt Gasteyger yle zetlemitir: Corafi konumu, Trkiyeyi, Stalinin, kinci Dnya Savandan sonra, Sovyet nfuzunu igal altndaki, Dou Akdeniz ve Orta Douya doru geniletme giriimlerinin, ilk hedeflerinden biri haline getirmitir.372 Trkiye komular ile, Birinci Dnya Savandan 1990a kadar, alt ve o tarihten sonra da sekiz ayr snr paylamak zorunda kalmtr. Boazlar hari, drt denizde ky savunmasna her zaman hazr olmak durumundadr. te bylesine; her
a.g.m., s.447. hsan GRKAYNAK, Trkiyenin Jeostratejik ve Jeopolitik nemi-Trkiyenin Savunmas, D Politika Enstits Yayn, Ankara, 1987, s.10.
372 371

118

tarafnda tehlike alglanabilecek, bir ortamda oluan ve tam bir kpr ban tutma zorunluluu ile zdeen artlar iinde gelien, Trkiye iin en byk ncelii, milli gvenlik faktrnn olaca da kukusuz bir gerektir373 Kuvvetler dengesi prensiplerine gre hedefler saptamak: Yukarda anlatlan artlar iinde, nceki yzyllarn sper gc olan Osmanl mparatorluu, 18inci Yzyldan itibaren, zayflamaya ve srekli gerilemeye balamtr. Bu dnem iinde, mparatorluu idame ettirebilmek iin, Avrupa devletlerinin arasndaki, kuvvetler dengesi ve kuvvetler ekmesinden faydalanm ve bu diplomasi forumunun, esas oyuncularndan biri olmaya devam edilme yoluna gidilmitir. 19uncu Yzylda politik gelimelerin aleyhine dnmesi ile, Osmanl diplomasisi gittike daha, statkocu ve defensiv (devaml mdafaada) hale gelmitir. Ne var ki, 20nci Yzylda, Avrupa devletlerinin, Dou Problemini sona erdirme giriimleri, yani ksacas, imparatorluu ortadan kaldrma abalar ile, kar karya kalan Osmanllar, varlklarn, her eye ramen, kuvvetler dengesi politikas ile, Birinci Dnya Sava sonuna kadar, devam ettirmeyi yine de baarmlardr. Bunu takip eden be yl iinde (1918-1923), Trklerin sadece devletlerini deil, tm yaam ve varlklarn devam ettirebilmek iin verdileri amansz mcadele, daha sonraki dnemlerdeki politikalarn oluumunda, ok derin izler brakm, Trk d politikasn ekillendirmitir.374 Tarihi grev anlay: Anadolu yarmadasnda, beylikler kurmaya

baladklarndan bu yana kendilerini byk aknlarn (Hallar gibi), zt kuvvetlerin mcadelelerinin (Bizanslar ve Abbasiler gibi) arasnda bulan Trkler, ayn zamanda kendilerini gelien olaylar sonucunda, byk bir misyonun iinde de bulmulardr. lk defa Aknclar ve daha sonra da U Beyleri olarak, tarihi bir grev stlenmilerdir. Halifenin hizmetinde olmalar icab, stlendikleri mesuliyet daha da artm ve daha sonraki devrelerde, Mslman Seluk ve Osmanl devletleri olarak, slam dnyasnn, hamisi ve kalesi gibi byk tarihi bir grevi imparatorluklarnn, 1918de son bulmasna kadar srmtr. Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan
373 374

MUGHSUDDN, a.g.m., s.448. Fahir ARMAOLU, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980, Trkiye Bankas Yanlar, Ankara, 1988, s.41-47.

119

sonra, Halifeliin ilgas ile, bu konudaki resmi mesuliyet ve grev ykmll sona erdirilmi ve grev sonlandrlmtr.375 Yurtta Sulh, Cihanda Sulh prensibi ile hareket: Son iki yzyl iinde, yaplan saysz savalar ve ounun sonucunda uranlan byk kayplar, devlet olarak Osmanly sratle ykma srklemitir. Millet olarak, byk bir moral bozukluu yaanm, adeta zgven sarsntya uramtr. Kurtulu Savann, zaferle sonulanmasndan ve Misak- Milli snrlar iinde, Trkiye Cumhuriyeti Devleti kurulduktan sonra, ncelikle kabul edilen ve derhal uygulamaya konan nemli bir prensip, Yurtta Sulh, Cihanda Sulh prensibi olmutur. Bu, ilk bakta, grnd gibi idealist bir deyim olmaktan ziyade, son derece gereki ve pratik bir yaklamn sonucudur. Sonsuz savalardan yorgun ve byk kayplarla kan toplum ve onun baarl liderleri, milletin bekas, lkenin kalknmas, toplumun kendini toplamas ve iyilemesi iin barn art ve zorunlu bir ilke ve sre olduuna inanmlar ve bunu bylesine bir formlle itenlikle uygulamaya koymulardr. Komularla daha olumlu dzeyde ilikilere girebilmek, tamamen ypranm olan toplum ve lkeyi kalkndrabilmek iin, savatan ziyade barn, verimsiz sava harcamalar yerine, retim ve kalknma abalarnn gerekletirilmesinin, art olduu kabul grmtr. Bylece, bu evrensel sulh ars ve uygulamas, 1923ten itibaren, Trk d politikasnn, kardinal faktrlerinden birisi haline gelerek, dier baz ana prensiplere gre, ncelik ve stnlk kazanmtr.376 3.2.5. Trkiye ve RFnun Kafkasyadaki atma Alanlar Trkiye'yi, Kafkaslardan ayr dnmek mmkn deildir. Kafkaslar, Trkiye'nin uluslararas d politikasnn etkisi yannda, blgedeki Trk unsurlarn varl ile de i politikada nemli rol oynamaktadr. Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ile Trkiye'nin temasn salamada Kafkaslar adeta bir kpr vazifesi grmektedir. Trkiye'nin jeopolitik ufku, stratejik ilgi alan Kafkasya'ya uzanr. Trkiyenin gvenlii, ekonomik gelecei, Trk dnyasna ynelik politikalar,

375 376

MUGHSUDDN, a.g.m., s.448. a.g.m., s.448-449.

120

Kafkaslar ile birlikte Balkanlar ve Orta Dou ile irtibatldr.

377

Kafkaslar ulam

yollar bakmndan Orta Asya ve RFye rahat geit veren bir kpr durumuna getirmek, RF ve Trkiye arasnda bir gvenlik kua olarak tesis etmek ve Trk ekonomisinin glendirilmesi iin karlkl kar ilkesi korunmak kayd ile blgenin ekonomik potansiyelinden yararlanmak Trkiye iin nem arz etmektedir. Souk Savan sona ermesine mteakip Trkiye-RF ilikileri Orta Asya ve Kafkasyada Byk Oyun ekseninde gelimeye balam, Trkiyenin blge lkeleri ile olan tarihi, kltrel ve etnik balar, blgede bir rekabet alglamasna yol amtr. Ayrca RF-Ermenistan ilikilerinin Trkiye zerinde yaratt rahatszlk, RFnin PKK/KONGRA-GELe verdii destek, Trkiyenin eenistan sorunundaki tutumu ve Souk Sava sonras ortaya kan bamsz cumhuriyetlere, Trkiyenin laik, demokratik ve pazar ekonomisi uygulamas ile rnek gsterilmesi karlkl ilikileri gerginletirici birer faktr olarak ortaya kmtr. Enerji kaynaklarnn batya transferinde uygulanacak yntem ve yollar konusunda da baz problemler bulunmaktadr. Bu kaynaklardan Trkiyenin istifadesi hususunda,baz yntem ayrlklar dnceleri de gndemde bulunmaktadr. Ancak btn bunlara ramen, karlkl anlay erevesinde gerginliklerin azald, hatta baz alanlarda bata ekonomik olmak zere iyi ilikiler iine girildii mahede edilmektedir. Trk i adamlarnn RFdaki dk mliyetli giriimlerinin, Trkiyenin enerji ve silah konusunda iyi bir alc olma potansiyelinin, RF tarafndan iyi algland deerlendirilmektedir. RF ve Trkiyenin stratejik nemi, bu iki lkenin blge sorunlarn anlaarak halletmesini ve blgede her lkenin menfaatine olarak ibirlii yapmasn gerektirmektedir. Bu dncenin RF tarafndan kymetlendirilmektedir.378 1990larn sonunda Trk-Rus ilikileri PKK ile ilgili gelimelerden dolay gerilmitir. RF, Krt terrizmi de dahil olmak zere, terrizmi knarken, Trkiyedeki Krtlerle ilgili endielerini aklamtr. Hi bir resmi aklama yaplmamasna ramen RF Dumas Krt sorununu dikkate alm ve bu sorun RF Hkmetine yakn evreler tarafndan byk destek grmtr. 1999da, da benimsendii

HAK, "Kafkaslar, Orta Dou ve Avrupa Perspektifinde Trkiye'nin nemi" Sempozyumu, stanbul, Nisan,1998 378 Armaan KULOLU, 21 nci Yzyln Balangcnda Trkiyenin Deien Etki ve lgi Alanlar, Stratejik Analiz Dergisi, Ankara, ubat 2001, s.73.

377

121

Trkiyedeki terr faaliyetinden dolay aranan PKK/KONGRA-GEL terr rgt lideri calan RFya snd zaman sorun dorua ulamtr. Sonunda sorun calann Kenyada yakalanmasyla zlmtr. Dnemin RF Babakan Vladimir Putin, 1999 Ylnda dnemin Trkiye Babakan Blent Ecevite, Moskovada Kkeni ne olursa olsun, Trkiyeye kar yrtlen terr faaliyetini RF hibir zaman desteklemedi ve desteklemeyecektir. biiminde RFnin politikasnn erevesini izmitir. Dier yandan Trk taraf da RFnin eenistanda kontroln tekrar tesis edilmesine ynelik faaliyetini desteklediini ifade etmitir.379 RF-Trkiye arasnda dier bir anlamazlk konusu, Ermenistann Azerbaycan topraklarnn %20sini ve uluslararas dzeyde Azerbaycan topra olarak tannan Dalk Karaba igal altnda bulundurmasdr. RFnin bu konudaki gr, bu blgeye zel statnn tannmas gerektii yolundadr. Daha nceleri Dalk Karaba konusunda aka Ermenistan' destekleyen RFnin, Azerbaycann toprak btnln tanmas, Dalk Karaba sorununun iki lke arasnda direkt grmelerle zlebilecei ve anlamaya varlmas durumunda RFnin Garantr Devlet olabilecei aklamas ile, Trkiye ve ABD gibi nc lkelerin konuya mdahil olmalarnn nnn kesmeye ve blgede RF'nin etkinliini artrmaya alld deerlendirilmektedir. Ancak Azerbaycan Dalk Karaban kendi topraklarnn bir paras olarak tannmasn talep etmektedir. Trkiye tarihi ve kltrel balar nedeniyle Azerbaycan tezlerine destek vermekte, sorunun Azerbaycan lehine zlmesi ynnde politikalar izlemektedir. Trkiye, gerek Trkiyeye ynelik Ermeni iddialar ve gerekse Azerbaycan anlamazl nedeniyle Ermenistan ile diplomatik iliki tesis etmemekte ve Ermenistana kar ambargo uygulamaktadr. RF mevcut problemleri ve ekonomik skntlar yannda, askeri gc, kltrel, ekonomik ve demokratik yaps erevesinde tekil ettii/edecei potansiyel tehlike karsnda Kafkaslarn bir, Bar Kua ve RF ile bir Tampon Blge tekil etmesi Trkiye iin son derece nemli grlmektedir. Bu balamda Grcistann toprak btnlnn salanmas, istikrarl bir yapya kavumas ve RFnin politikekonomik-askeri etkisinden uzaklatrlmasnn Trkiyenin gvenlii ile yakndan ilgili olduu deerlendirilmektedir.
379

Maria BEAT, Trk-Rus likileri, Stratejik Analiz Dergisi, Ankara, Kasm 2001, s.123.

122

Hazar Blgesindeki zengin petrol ve doalgazn Bak-Tiflis-Ceyhan boru hatt zerinden Akdenize indirilmesi stratejik, ekonomik ve ekolojik (Boazlarn korunmas) adan Trkiye iin hayati nem tamaktadr. RFnin Gvenlik Konsepti ile Askeri Doktrini380 , Trkiye'yi ok yakndan ilgilendirmektedir. Bunlarla ilgili gelimeler dikkatle takip edilmeli, yeni gelimelere uygun olarak kendi konumumuz mill g unsurlarmz da dikkate alnarak, potansiyel tehdit olan kuzey komumuza kar gereki ve uygulanabilir stratejiler oluturulmas gerekmektedir. Trkiye ve RFnun Kafkaslardaki atma alanlarn ana balklar halinde aadaki gibi sralamak mmkndr; o RFnin, yumuak karn durumunda olan ve halen atmalarn devam ettii eenistan ile ilgili olarak, Trkiyedeki baz evrelerin direniilere yardm ettii iddialar ve buna karlk PKK-KONGRA-GELin, RFdeki bir takm faaliyetine gz yumulmas, o Daha nceleri Dalk Karaba konusunda aka, Ermenistan' destekleyen RFnin, Ermenistan ve Azerbaycan arasnda denge politikalar izleyerek Trkiye ve ABD gibi lkelerin konuya mdahil olmalarnn nn kesmeye almas ve bylece Azerbaycan zerinde etkinliini artrma gayreti iinde olmas. Ermenistan ve Azerbaycann atma ortam iinde olmalar sonucu ortaya kan istikrarsz ortamn RFnin blgedeki nfuzunun devam etmesine yol amas ve RFnin bar destekler grnrken iki lkedeki milliyetilii dolayl olarak alevlendirmesi, o RFnin; soykrm ve Trkiyeden toprak talebine kadar uzanan iddialar olan ve Azerbaycan topraklarn igal altnda bulunduran Ermenistan ile, stratejik seviyede ibirlii yapmas. Trkiyeye kar bir tehdit olarak alglanan Ermenistan topraklar iindeki Rus kuvvetlerinin varl ve bu varln Grcistan'daki slerden tahliye edilen baz silah ve aralarla takviye edilerek kuvvetlendirilmeye allmas. RFnin, komusu ile sorunlar olan stratejik mttefiki Ermenistan' kullanarak Kafkaslarda Rus stnln devam ettirme gayreti iinde olmas, o RFnin; Grcistan-Abhazya, Grcistan-G.Osetya anlamazlklarn ve Pankisi Vadisinde een terristlerin bulunduu iddialarn kullanarak bu
Osman Metin ZTRK, Rusya Federasyonu Askeri Doktrini, ASAM Yaynlar, Ankara, 2001, s.19-86.
380

123

blgelerdeki BDT Bar Gc birliklerinin ve Trkiyenin gvenlii ile dorudan ilgili Batum ile Ahlkelekteki Rus slerinin mevcudiyetini devam ettirmek istemesi. RFnin, bu hassas noktalarn kullanarak Grcistann Bat ile btnleme gayretlerine engel olmak ve Grcistandaki asker ve politik etkinliini devam ettirmek istemesi, o RFnin, Hazar Havzas petrol ve doalgaz kaynaklarnn kendi kontrol dnda Batya sevkini engellemek iin Grc-Oset, Grc-Abhaz, Azeri-Ermeni atmasn kullanmas. Stratejik adan Trkiye iin son derece nemli olan BakTiflis-Ceyhan boru hattn blgedeki etkinliini krmaya ynelik ciddi bir tehdit olarak alglamas. Azeri petrolnn Bak-Tiflis-Ceyhan yolu ile deil, BakNovorosiski hattndan nakledilmesi abalarn ve Bak-Tiflis-Ceyhan'a kar muhalefetini srdrmesi ve bu hattn ekonomik ve gvenlik endieleri nedeniyle ilerlik kazanmasn engelleyecek giriimlerde bulunmasdr. 4.2.6.Trkiyenin Kafkasya Politikas Bir Gneydou, Avrupa, Kafkasya ve Ortadou lkesi olan Trkiyenin; Souk Sava dneminde sahip bulunduu stratejik arlk; belirleyici parametreleri nemli lde deimi olmakla birlikte, daha sonraki dnemde de devam etmektedir. Bu dnemde; Trkiye ve ABD, Balkanlarda istikrarszlk, yakn evre politikalarnn etkileri ve mteakiben Rusyann zellikle, Kafkasya ve bir lde, Orta Asyada siyasi nfuzunun snrlanmas, Azeri-Ermeni, Grc-Abhaza ihtilaflar, 2nci Krfez Sava, ran ve Irakn evrelenmesi, Suriyenin snrlanmas, kitle imha silahlarnn yaylmasnn nlenmesi ve terrle mcadele, Kafkasya ve Orta Asyasdaki devletlerin bamszlk ve egemenliklerinin desteklenmesi, Hazar enerji kaynaklarnn , Trkiye zerinden Akdenize ulatrlmas gibi bir ok konuda youn gr ve bilgi alveriinde bulunmulardr. 381 Trkiye ve ABD, mttefik ilikilerini, Dou Akdeniz, Karadeniz ve Hazar Havzasndaki yeni stratejik ortamn gerekleri dorultusunda, 1991 ylnda ilan ettikleri, Gelitirilmi Ortaklk, 1997de benimsedikleri, Be Blml Gndem, ve 1999da akladklar, Stratejik Ortaklk kavramlaryla geniletmi ve

381

MERT, a.g.e., s.269.

124

derinletirmilerdi. likiler, halen; enerji, ekonomi ve ticaret, savunma ve gvenlik, blgesel ibirlii, Kbrs balklar altnda yrtlmektedir.382 Trkiyenin Kafkasya ve Orta Asya stratejileri, boru hatlar ve enerji ihtiyac esasnda yrtlmektedir. Bu nedenle, Trkiyenin blge politikalarnn dier nemli unsurlar, hep ikinci planda kalmtr. enerji ihtiyac zerine ina edilmitir. 384 Trkiye, Mavi Akm Doalgaz Projesi ne de, sadece kendi enerji ihtiyalar asndan bakmtr. Bylelikle Mavi Akm, dier gerek petrol (Bak-Tiflis-Ceyhan) gerek doalgaz (Trkmenistan-Trkiye) boru hatlar gzergahlarnn tayini meselesi ile ilikilendirmeyerek, Rusyann bu alanlarda, Trkiye ile atan politikalar izleyeceini de kabul etmi bulunmaktadr. phesiz, Hazar Alt Petrol ve Doal Gaz Boru Hatt geii meseleleri ancak Rusyann onay ile zlebilecek meselelerdir. 385 Trkiyenin cumhuriyetinin Kafkasya ya yaklam, blgedeki Transkafkasya arzusuyla, katlmyla, kapsaml ibirliinin kurulmas
383

Trkiyenin Kafkas politikas, temelde;

ekillenmektedir. Bu erevede; Trkiye, szkonusu lkelerin bamszlklarnn pekimesi, toprak btnlklerinin korunmas ve ekonomik potansiyellerinin hayata geirilmesi,386 Bat ile her alanda entegrasyonu iin ibirlii ve gvenlik alglamalarna nem atfekmektedir. Trkiye, Kafkasya politikasnn merkezine, etnik, dil, kltrel ve dini zellikler itibariyle, ortak deerlere sahip olduu, Azerbaycan yerletirmitir. Sk ini ve klar gsteren, uzun bir ak hikayesine benzetilen, Trk-Azeri ilikileri, iki tarafnda birbirlerinden, ar beklentiler iinde olmas sebebiyle, ancak Haydar Aliyevin dengeleri gzeten politikalar sonucu, gereki politikalar temeline oturmutur.387 Trkiyenin, Grcistan politikas; her iki lkenin birbirlerinin egemenliine, bamszlna ve toprak btnlne sayg ile snrlarn dokunulmazl ve i

382

Necati ZGEN, Dengeler Denklemi, Ulusal Strateji Dergisi, Yl:3, Say:21, Mart 2002, s.8586. 383 MERT, a.g.e., s.275. 384 a.g.e., s.277. 385 a.g.e., s.275-276. 386 YANAR, a.g.e., s.205. 387 a.g.e., s.205.

125

ilerine

karmama

ilkelerine
388

dayanarak,

aralarndaki

ilikilerin

daha

glendirilmesine dayanmaktadr.

Trkiye,Grcistann toprak btnlnden yana olduunu her dzeyde dile getirmenin tesinde, Grcistann kar karya olduu ayrlk sorunlarn, bar yollardan zmn de yardmc olmaya almtr. zellikle, Rusyann ortaya kmasnda katkda bulunduu ve zaman zaman alevlendirdii, Abhazya sorununun Grcistann uluslararas alanlarda, tannm snrlarnn btnl korunarak, zlmesine yardmc olmaya almtr. Bu erevede, Grc-Abhaz atmas devam ederken, hem Grcler hem de Abhazlara insani yardm yaparak, her iki tarafn gvenini kaazanmtr.389 te yandan, Grcistann bamszln kazanmasndan sonra, Trkiye, ksa srede, bu lkenin en byk ticaret orta haline gelmitir. Siyasi ve ekonomik desteinin yan sra, Trkiye Grcistana askeri alannda da destek olarak, NATOnun Bar inde Ortaklk (BO) erevesinde, Grcistan ulusal ordusunun kurulmasna yardm etmitir.390 Trkiye ve Grcistan, Hazar Havzas enerji kaynaklarnn, uluslararas pazarlara ulatrlmas konusunda da, ibirlii yapmtr. Erken petrol gzergahna destek veren Trkiyeye karlk, Grcistanda ana ihra boru hatt olarak, BakTiflisCeyhan hattn desteklemitir.391 Kafkasyadaki bamsz devletlerden bir dieri ve Trkiye ile ilikjileri bir trl istenilen seviyeye gelemeyen lke, Ermenistandr. Tarihi saplantlar ve ar Rus basksnn, Dalk Karabadaki olaylarla beslenmesiyle, Ermenistan-Trkiye ilikileri bamszlndan itibaren hibir gelime kaydetmemitir. 392 Trkiye, Transkafkasya lkeleri ile ile siyasi ilikilerini gelitirmeye gayret ederken, Kuzey Kafkasyada daha ok Rusyay karsna almak istemeyen bir politika takip etmitir. Resmi azlardan, Kuzey Kafkasyadaki bamszlk hareketlerine destek vermemekte ve bunlar Rusyann i sorunu eklinde, ifade etmektedir.393
388 389

MERT, a.g.e., s.280. a.g.e., s.281. 390 a.g.e., s.282,283. 391 a.g.e., s.283. 392 YANAR, a.g.e., s.205-206. 393 a.g.e., s.206.

126

Grld zere, Trkiyenin blgedeki balca ilgisi, blge siyasetinde yeni bir g olarak, Trk devletler oluturma vizyonundan, ileriki yllarda datmna balanacak olan, blgedeki enerji pastasndan payn aslmak iin daha somut politik ve ekonomik kazanmlara ynelmitir. Trkiye; Hazar blgesinde, balca Trkmenistan, Kazakistan ve Azerbaycanda bulunan petrol ve gaz kaynaklarnn gelitirilmesinde ve pazarlanmasnda yer almak istemektedir. Bu kaynaklara balanacak borular sayesinde, Trkiyenin artan enerji ihtiyacnn giderilmesi, boru hatt ve deme tesisatndan nemli ekonomik faydann salanmas ve Bat kadar Orta Asyadaki devletler iinde lkenin stratejik neminin kuvvetlendirilmesi nem kazanmaktadr. Buna ramen, Trkiye bu kazanmlara, ulaacak kadar fazla araca sahip deildir. Hazar petrol projesinin baars, esasen ABD hkmetinin siyasal desteine baldr.394 Trkiyenin, Kafkasyaya ynelik d politikasnn ana hatlar aaya kartlmtr395 : RF ile ilikiler, rekabet ve atma izgisinin dna karlarak, toprak btnlne sayg ve i ilerine karmama prensibi erevesinde, her alanda blgesel ibirlii anlay tesis edilmeli, ikili ilikilerin karlkl menfaat ve gven ortamna dayal ileri ortaklk dzeyine karlmas salanmadr,. Transkafkasyann bir bar ve her alanda ibirlii blgesi haline getirilmesi iin her trl gayret sarf edilmelidir. Bu amala; Transkafkasyada blgesel ibirlii nclnn srdrlmesi ve koullar olutuunda, Trkiye Cumhuriyetinin nderliinde, blgesel bir rgtlenmenin gerekletirilmesini salayacak zemin hazrlanmadr. Orta Asya ve Transkafkasya Cumhuriyetlerinin tam bamsz ve egemen devletler olarak demokratikleme, serbest piyasa ekonomisine geilerine ve ekonomik bamszlklarn kazanmalarna yardmc olunmal, sz konusu lkeler ile her alanda ilikiler gelitirilmelidir. Bu erevede; Trkiyenin blgedeki menfaatleri asndan, hayati neme haiz olan Azerbaycan ve Grcistan ile ilikilerin gelitirilmesine zel nem verilmelidir.

Sheila N. HESLIN, Key Constraints to Caspian Pipeline Development: Status, Significance and Outlook, Central Asian Survey, Vol.18, Issue::4, Dec.1999, s.22. 395 http://w.w.w.mfa.gov.tr/Turkce/grupa/Kafkasya.htlm (23.11.2005)

394

127

Azerbaycann, Rusyann nfuz ve etkisinden kurtulmu, kalknm, Dalk Karaba dahil tm sorunlarn zmlemi olmas ve milli birliini tesis etmi bir devlet haline gelmesi desteklenmelidir396. Transkafkasya zerinden, Orta Asyaya alan stratejik koridorun glendirilmesi ve korunmas salanmaldr. 16 Mart 1921 tarihli, Moskova Antlamas ve 13 Ekim 1921 tarihli, Kars Antlamasndan koruyuculuunda, doan zerk haklar erevesinde, Nahvann; korunmal Azerbaycann ve Trkiye Cumhuriyet stats

Cumhuriyetinin Nahvana olan destei srdrlmelidir. Trkiye Cumhuriyetinin, Ermenistan ile ilikilerini normalletirmesi; Ermenistann igal altnda bulundurduu Azerbaycan topraklar (Dalk Karaba ve Lain koridoru)ndan ekilmesine ve bata aslsz soykrm iddialar olmak zere Trkiyre Cumhuriyetine ynelik iddia ve taleplerinden vazgemesine baldr. Bununla birlikte, Ermenistana kar; Trkiye Cumhuriyeti aleyhindeki davranlarn engelleyecek ve Azerbaycan ile ilikileri olumsuz etkilemeyecek ekilde, kontroll yaknlama politikas izlenmelidir. Trk d politikasnn tarihten kaynaklanan tecrbesi, zellikle komularyla olan ilikilerinin ekillenmesinde nemli rol oynamaktadr. Her ne kadar Sovyetler Birlii artk dalm ve yerini alan, BDT da gelecei belli olmayan, henz oluumunu yeteri kadar tamamlamam ise de, Rusya Federasyonunun bir askeri sper g olmaya devam edecei gerei, Trkiyenin Kafkaslara ynelik politikasnda gz ard edilemeyecek bir noktay oluturmaktadr. Trkiye, Kafkas lkeleri ile bamszlk, egemen eitlik, toprak btnlne ve iilerine karmama ilkeleri erevesinde yakn bir ibirlii kurmak ve gelitirmek amacndadr. Bu politikann hayata geirilmesini teminen Trkiye, Azerbaycanda bykelilik, Grcistanda bakonsolosluk am, Ermenistanda da bakonsolosluk amay kararlatrm bulunmaktadr. Ermenistan ile ilikilerde hareket noktasn, toprak talebi ve soykrm iddialar oluturmaktadr. Trkiye zellikle, 1921 Kars ve Moskova antlamalarnn geerli olduunu ve toprak talebi ile soykrm iddialarnn olmadnn Ermenistan Cumhuriyeti tarafndan resmi olarak bir belge ile deklarasyonunu istemektedir.
396

http://w.w.w.mfa.gov.tr/Turkce/grupa/Kafkasya.htlm (23.11.2005)

128

Ermenistan ise byle bir iddialarnn olmadn szl olarak belirtmekle beraber, yazl olarak beyan etmemekte ve ncelikle ekonomik ilikilerinin gelitirilmesini istemektedir. Ermenistann Trkiye karsndaki en zayf taraf, snrlarnn tamamen kara ile evrilmi bulunmas ve Karadeniz ile balantsnn, ancak Trkiye zerinden yaplabilecek olmasdr. Bu nokta, Ermenistann en hassas taraf olup, Trkiyenin de her zaman elinde tutaca bir gtr. Ermenistan, Trkiyeye kar emperyalist nitelikli politikasn deitirmedike ve bir takm hayallerin peinden komaktan vazgemedike, Trkiye, Karadeniz konusunda Ermenistann daima karsnda olacaktr. 4.3. Kafkasyadaki G Mcadelelerinin Trkiyeye Yansmalar Souk Sava sonras, Sovyetler Birliinin dalmas, birdenbire ortaya kan, azadla, Orta Asya ve Kafkasya halklari hazrlksz yakalanmlardr. Hazrlksz yakalanta, SSCBn,n Stalin iktidar dneminde, Orta Asya ve Kafkasyaya ynelik olarak gelitirdii, milletler politikasnn, cumhuriyetlerin yan balarndaki pazarlarla bile ilikilerinin yasaklanmasnn ve merkeze (Moskovaya) her konuda bamlln, rol byktr.397 Hazrlksz yakalan, Orta Asya ve Kafkasyaya yeni istikrarszlk kaynaklaryla, ezamanl gelmitir. Tarihsel dzeyde, devrimi pekitirme adna, Stalin tarafndan; ngular, eenler ve Krm Tatarlar gibi Kafkas halklarnn yurtlarndan srlmesinin, toplumsal dzeyde SSCB dneminde yaratlan, Rus kltrel hegemonyosunun dlayclnn, ekonomik dzeyde Marksist ideolojinin ngrdnn aksine baz blgelerin dier blgelere oranla daha geri kalmasnn, siyasal dzeyde baskc bir siyasal rgtlenmenin demokratikleme yolunda adm atma abasnn milliyeti duygular ifade etme olana salamas ve bu durumun milliyeti ve dini duygulara romantik bir boyut kazandrmasnn etkileriyle, Moskova denetiminin ve komnist ideolojinin brakt boluu, zaten tarihsel olarak sava olmaya meyilli, halklarn yeniden rettii saldrgan milliyetilik doldurmu, gelir dalm daha da bozulmu , uluslararas terrizm gelimi ve d mdahalecilik iin

397

YAPICI, a.g.e., s.270.

129

uygun bir zemin olumutur. 398 Bu durum, Kafkasyadaki doan jeopolitik boluun doldurulmas ve Hazar Havzas enerji kaynaklarnn kontrol altna alnmas ynndeki kresel rekabet ve g mcadelesini de beraberinde getirmitir. Kafkasya zerindeki g ve nfuz mcadelesi arlkl olarak, alanda younlamtr. Bunlar; enerji kaynaklar, jeopolitik konum, blgenin kontroln ele geirmektir. Transkafkasyaya kar Batdan ynelen youn ilgi, blgenin eski sahibi, Moskovay hi memnun etmemektedir. RF, blgedeki enerjinin kendi irketlerinin etkinlii altnda olmasna ve SSCB dneminde ina edilen boru hatlaryla, kendi topraklar zerinden tanmasna ynelik politikalarn tm gcyle srdrmeye almaktadr. Ancak 11 Eyll sreciyle, Avrasyaya yerleen ve 1990l yllara nazaran, blgede daha ok aktif olan Washington, Hazar Havzas enerji kaynaklarna ynelikpastadan byk pay almak hesab ierisindedir.399 Kafkaslara yerlemek isteyen ABD, Grcistanda ynetimde bulunan hkmet tarafndan kabul edilmektedir. ABDnin desteiyle, Kadife Devrimi gerekletiren, Michael aakavili, lkenin ynetimini eline almtr. Grcistan, Kafkaslarda, ABDnin stratejik orta olarak yer almaktadr. Bamszlndan bu yana Grcistann, Abhazya ve Gney Osetyadaki blgelerinde i sava yaanmtr. Abhazyann ve Gney Osetyann mcadeleleri ise, Rusya tarafndan desteklenmitir. kinci Rus-een savann balarnda, Grcistan binlerce een mlteciye kaplarn aarak, Pankisi Vadisine yerletirmitir.400 Putinin ynetime gelmesinden itibaren, Rusya, Azerbaycana daha pragmatik yaklam sergileyerek, Minsk Grubu grmelerinde daha yapc bir tutum ierisine girmi ve ilikileri gelitirmeyi n planda tutmutur.401 Btn bu gelimelerin temelinde; Rusya, denge politikas izleyen Azerbaycannn ABDnin nfuzu altna girmesini ve burada ABDnin askeri sler amasn nlemek, Dalk Karaba sorununda inisiyatifi ABDye kaptrmamak, Hazar Havzas enerji kaynaklarnn kullanm ve tanmasnda Azerbaycan ile ibirliine giderek, enerji kaynaklarnn karar merkezinde olma dncesi yatmaktadr.

398 399

a.g.e., s.271. ERDURMAZ, a.g.m., s.18. 400 ag.m., s.18. 401 ag.m., s.18.

130

Rusya, ABD ve Trkiyenin blgedeki varlna daha az tepki gstermeye balamtr. Ancak, Grcistanda srdrmekte olduu tutum, niyeti konusunda phe uyandrmaktadr. Moskovann mevcut statkonun devam ve sorunlarn zm ynnde herhangi bir arzusunun bulunmadn destekleyen bir politika izlemektedir.402 Bugn Rusya, Grcistan ineyerek Ermenistana ulamak istemektedir. Grcistandaki aznlklar da kkrtarak Grcistan kendisine balamaya zorlamaktadr. Ermenistandan sonra Grcistann, Rusyann hakimiyetine girmesi, Rusya iin Kafkaslarda bir Trk-Rus mcadelesini iddetlendireceini hatta iin iine rannda karmas ile Kafkaslarda daha kompleks bir durumun ortaya kaca deerlendirilmektedir. Rusya, ok ynl d politika stratejisinin gerei olarak, ABD ile ilikilerini gelitirme yolunda ilerlerken, angay birlii rgt gibi kurumlar araclyla da, ABDnin blgede daha fazla yaylmasnn, gerekelerini ortadan kaldrmaya almaktadr. Kuzey Osetyann Beslan kentinde, yzlerce kiinin lmyle sonulanan, terrist eylem sonrasnda, RF da, tpk ABD gibi petrol corafyasna ve kalpgaha daha fazla hakim olabilmenin avantajn yakalamtr.403 zellikle, SSCBnin brakt alanlarda, stratejik stnlk salamak amacyla gdlenen, uluslararas sistemin byk gleri, jeopolitik varsaymlarn yeniden gndeme gelmesiyle, Kafkasya blgesindeki yer alan devletlerin potansiyelleri ve bu potansiyellerin belirledii pozisyonlar dikkate alarak, ulusal ve kresel karlarn gerekletirmeye ynelik uygun stratejileri, uygulama yoluna gitmektedir.404 ABDnin, Krgizistan ve zbekistanda askeri sler tesis etmesi, sratle tamamlanan belirli bir stratejinin admlar olarak grlmektedir. ABD, btn bu stratejileri uygularken, dier taraftan da, Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistanda nfuzunu etkinletirme abalarn srdrmektedir.405 ABD; bir yandan Kafkasyaya ve Hazar Havzasna nfuz etmeye alrken, dier yandan da Karadenizde Bulgaristan ve Romanyada askeri sler aarak, Karadenize de nfuz etmeye almaktadr. Bu balamda; ABD, eski Rus jeopolitiini adm adm ele geirerek ve nfuzu altna alarak, Rusyann hayat ve manevra alann daraltmaktadr. Bu durum,
ag.m., s.18-19. a.g.m., 19 404 Zeynep YCEL, Kresel ve Blgesel Gelimeler Inda Trkiyenin Jeopolitik Konumuna Bir Bak, Jeopolitik Dergisi, Yl:3, Say:10, stanbul, Bahar 2004, s.116. 405 ERDURMAZ, a.g.m., s.19.
403 402

131

ABDye

dnyann

kalpgahn

kontrol

altna

alma,

enerji

kaynaklarnnn

gzergahlarn ynlendirme ve siyasi, ekonomik ve askeri varln yayma frsatn vermekte, buna karlkta; Rusyay da gittike bir i devlet durumuna drmekte, ABDnin kendi hayat alanna brakmaktadr. Son dnemde, ortaya kan gelimelere bakldnda, srekli olarak deimelerin yaand, Orta Asya ve Kafkasya blgeleri zellikle dikkat ekmektedir. Bu blgelerde, uluslararas ilikilerin pek ok aktr, birbirinden farkl karlar etrafnda etkinlik kurmaya almaktadr. Bu blgelerin dinamik yaps ve jeopolitik nemi, gerek blge lkelerinin gerekse de blge d lkelerin ilgi oda haline gelmesinde etkili rol oynamaktadr. Hem devletlerin hem de uluslar aras/uluslarar rgtlerin blgeye ilikin kar alglamalar ve bu balamda, izledikleri politikalar, blgede dcengelerin deimesine, yeniden denge oluturma abalarna, rekabete, karlarn atmasna/uzlatrlmasna, ittifaklara ve ibirliine neden olmaktadr.406 Bir blge lkesi olarak Trkiye, yeni ekillenen uluslararas sistemde, kendi konumunu yeniden tanmlamak zorunda kalmtr. Trkiye, uluslararas sistemin ekillendirilmesinde, ekirdek olarak nitelendirilebilecek, Kafkasya ve Orta Asya blgelerinde ortaya kan gelimelerden, hem etkilenen hem de bu gelimelere yn verecek bir lke konumunda bulunmaktadr.407 Trkiyenin Souk Sava sonrasnda, Karadeniz, Kafkaslar ve Orta Asyaya uzanan corafyada, nemli sorunlar ve frsatlar ile kar karya kald aikardr. zellikle, Kafkaslarda, Rusya ile var olan snrn ortadan kalkmas ve Grcistan, Azerbaycan (Nahvan) ve Ermenistan ile komu durumuna gelinmesi, Trkiyenin daha hassas bir zeminde politika yapmasn ve daha titiz olmasn gerektirmitir. Hereyden nce Trkiyenin, bu yeni koullarda muhatap alaca lke says artmtr. Bu lkelerin hem i politikalarnda hem de kendi aralarnda ok ciddi anlamazlklar vardr. Ayrca RF, eski topraklar olan bu blgeleri tekrar ele geirmek, kontrol altna almak veya hi olmazsa nfuz alannda tutmak istemektedir. Bu durum, geen 15 yl iinde, blgede zmni bir ittifak sistemi oluturmutur. 408
406 407

ve yakn evresine girmesini izlemek zorunda

YCEL, a.g.m., s.116. a.g.m., s.116. 408 GKIRMAK, a.g.m., s.247.

132

Trkiye ve Rusya arasnda, asl rekabet sahas, Hazar enerji kaynaklarnn hangi gzergah zerinden, dnya piyasalarna sunulaca konusudur. Hazar enerji havzasn, kinci Kuzey Denizi olarak nitelendiren Trkiye, Rusyann etki sahasn, zayflataca ve kendi siyasi nfuzuunu artrasaca dncesiyle, Amerikan ynetiminin de destek verdii, Dou-Bat enerji koridorununun, ana gzergah olmasn istemektedir. Trkiye bu hattn gereklemesi halinde, hem Rusyann kontrol olmakszn, blge kaynaklarn, kendi i ihtiyac iin kullanmay, hem de Souk Sava sonras dnemde, enerji kprs haline gelmeyi istemektedir. Bu nedenle, Trkiye; Trkmenistan-ran-Trkiye-Avrupa devletleri doalgaz,Trans Hazar doalgaz, Azerbaycan-Trkiye-Avrupa Birlii doal gaz ve son olarak, BakTiflis-Ceyhan boru hatt ile de Kazakistan, Trkmenistan ve zbekistan petrollerini tayacak projeler iin uluslararas arenada youn aba harcamaktadr.409 Gnmzde, Kafkaslarda ortaya kan yeni artlar ve giderek iddetlenen, ABD-Rusya rekabeti nedeniyle, Trkiyenin blgedeki karlar ciddi biimde tehlikeye girmektedir. ABD ve RF Kafkaslarda, politika ve stratejilerinin gerei olarak, yeni sler edinmek ve blgede kalc olmak istemekte, bu da Trkiyenin gvenliini etkilemektedir. Bu durumda, Trkiye asndan, en uygun politika, her eyden nce Kafkaslarn askeri slerden arndrlm, gvenli bir blge haline getirilmesidir. Bu erevede, hem ABD hem de RFnun, Transkafkasyada askeri sler kurmas acilen nlenmelidir. Trkiye asndan, Kafkaslarda en nemli husus, g dengesinin taraflardan herhangi birinin lehine bozulmamas ve blgenin mmkn olduunca silahtan arndrlarak, bir serbest ticaret alan haline gelmesidir. Byle bir gelime, hem Bak-Tiflis-Ceyhan boru hattnn emniyetle ilerlii, hem de Dalk Karaba sorununun zm iin elverili koullar yaratacaktr. Bamszln kazanm eski Sovyetler Birlii cumhuriyetlerinin tarafszlnn salanmas ve srdrlmesi Trkiyenin gvenlii ve karlar asndan en makul zm olarak grlmektedir. Irakta yakn bir gelecekte ciddi bir i savan kmas durumunda, Trkiyenin Kafkaslar blgesinde de bir atma durumu ile karlamas, olas senaryolar iinde belki de en tehlikelisi olacaktr. Bu durumda, Trkiye hem iki cephe arasnda skacak hem dev atmalar yaylarak, tm Kafkaslar ve hatta Orta Asyay iine alacaktr. Gelimelerin bu ekilde seyretmesi
Ertan EFEGL, Trk-Rus likileri: Blgesel birlii veya Stratejik Kazan, Der:dris BAL, 21.Yzylda Trk D Politikas, 2.Bask, Nobel Yaynclk, Ankara, Ocak 2004, s.355.
409

133

zaten nkleer program nedeniyle, ABD ve srailin hedefinde olan rann da , bu atmalara dahil edilmesine ve nceden hesaplanamayan gelimelerin ortaya kmasna neden olabilir.410 Kafkasyadaki yaanan g mcadelelerinin bir sonucu olarak ortaya kan ve kabilecek krizlerin, Trkiyeye olas etkilerinin senaryolar ise411; Orta Asya petrol ve doal gaz rezervlerinin, ABD ve RF arasnda paylam ile birlikte, Bak-Tiflis-Ceyhan boru hatt iptal edilecek, Trkiyenin ekonomik kayb byk olacaktr. Ayrca boru hatt vastasyla salayaca, stratejik dengeyi de kaybetmi olacaktr. Bnyesinde bulunan zerk cumhuriyetin (Abhazya, Gney Osetya ve Acaristan), Rusya Federasyonunun gdmne girmesi ile siyasal birliini ve toprak btnln kaybedecek olan Grcistan, Trkiyenin Orta Asya ile mevcut ulam yolunun kapanmasna sebep olacaktr. Trkiyenin, Rusya Federasyonuyla arasnda bir tampon blge olma zellii tayan Transkafkasyann, Rusyann gdmne girmesi, Trkiyenin Rusya Federasyonuna ilikin gvenlik kayglarnn artmasna neden olacaktr Transkafkasyann, Rus gdmne girmesi ve Azeri petrol/doal gaz kaynaklarnn ABD ve RF arasnda paylam, Trkiyeyi siyasal adan olduu kadar ekonomik adan da g durumda brakacaktr. Ermenistann, Batl lkeler vastasyla, ABye girme srecinde olan, Trkiye zerinde oluturaca szde soykrm basks ile, bunun Trkiye tarafndan tannmasn istemesi, Trkiye-Ermenistan arasndaki zmszl artrarak devam ettirecektir. Rusya, Trkiyenin eenistandaki direniilere siyasal, ekonomik ve askeri destek salad iddias ile - Iraktaki oluumlara ve gelimelere bal olarak- szde Krt sorunu kozunu ne srecektir. Trkiyenin Kafkasyada yaanan g mcadelelerinin bir sonucu olarak kendisine yansyan veya yansyacak bu olas krizlere kar, gelitirmesi gereken stratejiler de 412;

410 411

GKIRMAK, a.g.m., s.255-256. KONA, a..g.m.,72. 412 a.g.m.,s.73-74.

134

Azerbaycan-Ermenistan,

Grcistan-Abhazya,

Grcistan-Acaristan,

Grcistan-Gney Osetya sorunlarnn zm, aktif olarak salanmaldr. Trkiye,m Grcisrtann toprak btnln ve bamszln korumas iin bu devlete uluslar aras platformda destek aramaldr. Grcistann, eenistana verdii rtl destek engewllenmelidir. Azerbaycann, Rusyaya dnler vermek zorunda olduu Rusyay dengeleme politikasnn, ileride bu devletin Rusya ve Ermenistan karsnda gvenliini zedeleyecei anlatlmadr. Kuzey Kafkasyadaki sorunlara, eenistan sorunu dahil olmak zere, mdahale edilmemelidir. Trkiye, ABD ve RFna ilikin olarak deil, blgesel bazda olmaldr. nk, blgesel nitelikte gelitirilecek stratejiler, Trkiyenin siyasal, sosyal ve ekonomik gvenlii iin maksimum fayda salayabilecek niteliktedir. Bu eksende, blgeye ynelik oluturulabilecek stratejiler unlar olmaldr413; Ermenistan ile mevcut stat devam ettirilmelidir. Transkafkasya lkelerinin (Azerbaycan ve Grcistan), RF ve ABD gdmne girmesini engelleyebilmek iin; bu devletlerle ekonomik, siyasi, askeri ve kltrel ilikiler gelitirilmelidir. zellikle Azerbaycan, Acaristan, Abhazya ve dier Trk topluluklarnn yaad Kuzey Kafkasya zerk cumhuriyet ve blgelerinde, gemite paylalan ortak kltrel unsurlar, gnmzde jeopolitik unsurlarla birletirilerek, Kafkasya ve Trkiyenin bulunduu corafya, jeopolitik bir gce dntrlmelidir. Trkiye nclnde, Kafkasya stikrar Pakt hayata geirilmelidir. RFnun Krt kozuna karlk, eenistan kart Trkiye tarafndan dengeli olarak kullanlmaldr. RF ile dengeli, karlkl dayanma ilkesine dayal, istikrarl ve caydrc esasl politikalar izlenmelidir. RF nuna bal zerk cumhuriyet ve blgelerde yaayan Trk halklar (Nogay, Kumuk, Karaay, Balkar, Trkmen vb) ile ilikilerde kltrel ve dilsel balant kurulmaldr. Atatrkn de belirttii ekilde, tarih bir kprdr..., dil bir kprdr..., kltr bir kprdr. Aksi davranlar Rusyann iilerine karyor ve mdahale ediyor izlenimi braktrr.
413

a.g.m., s.74

135

Yukarda

ifade

elden kriz

alanlar

ve

buna

bal

Kafkaslardaki

istikrarszlklar, blgedeki bar ve bar gayretlerini zorlatrmaktadr. Etnik atmalar, ekonomik karlar ve rekabet ortam, Kafkaslarda huzurun salanmasn gletirmektedir. RF, Kafkasyay nfuz, etki ve ilgi alan olarak grmeye devam etmektedir. Dorudan veya dolayl askeri g, gizli eylemler ve yntemler dahil, geni bir kuvvet yelpazesi kullanmaktadr. Bu blgede, blgesel bir g olarak kendisini kabul ettirme abalar iinde olan Rusya Federasyonu, yeni mttefikler arama, geleneksel nfuz alanlar ilkesine geri dnme ve yakn evrede etkinliini glendirme ynnde kararl politikalar srdrmektedir. Gl olmayan ynetimlerin ibanda olmas, i karklklar ve ekonomik skntlar yznden blge lkeleri Batya ulaamamaktadr. eenistandaki askeri operasyonlar, Grcistandaki Rus askeri varl ve Ermenistan ile yakn askeri ibirlii faaliyetleri; RFnin blgedeki varln ve nfuzunu pekitirmektedir. RF. Kafkaslarda, zellikle Kuzey Kafkaslarda etnik atmalarn kmasn nlemek iin gerekli tedbirleri alrken, Transkafkasyada etnik atmalar krklemekte, en azndan kontroll tahrikler yapmaktadr. Cumhuriyetlerin iinde ve kendi aralarnda sorun kmas, sonra bu sorunlarn merkezi ynetim tarafndan zlmesi, cumhuriyetlerin yneticilerine yetki ve sorumluluk paylamna ilikin yeni nerilerde bulunulmas, Moskova ile cumhuriyetler arasndaki ilikilerin genel seyrini belirlemektedir. RF gemite olduu gibi bu gn de kendisine bal etnik gruplara destek vermek suretiyle, bamszlk iin ayaklanabileceini dnd topluluklar kontrol altna almaya almaktadr. Kuzey Kafkasyadaki halkn ounluu Mslmandr. Kuzey Kafkasyada milliyetilikten doan ayrlk eilimler vardr. Bunlar henz lokalizedir. Ancak ileride bir bloklama ile sonulanabilecektir. Bu da, RFnun karlarn ve hatta toprak btnln tehdit edecektir. Ancak zerk blgelerin her birisinde bulunan Rus aznl, daima hesaba katlmas gereken bir unsur olacaktr. Transkafkasyada ise, Dalk Karaba konusunun zmlenememesi en belli bal sorundur. Grcistan ve Ermenistandaki Rus askeri varl, risk tekil etmektedir.

136

Hazar Havzas petrol boru hatlar gzergah blgeden getii iin, rekabet ne kmaktadr. Ermenistann yrtt szde soykrm kampanyas ve PKK/KONGRA-GEL terr rgtne verdii destek, Trkiyeyi ciddi lde rahatsz etmektedir. Trkiye, blge ile tarihi, sosyo-kltrel, dilsel, dinsel ve soy yaknl olan bir lkedir. Bu nedenle Kafkasya ile ilgilenmek zorundadr. Souk Sava sonras Trkiyenin blgedeki nemi daha da artm, kilit lke konumuna gelmitir. Blgedeki krizler alanlarna ve atma ortamna, tarafsz, dengeli ve istikrarl ve arabulucu diplomasi ile zm bulmas, Trkiyenin bata kendi gvenlii olmak zere, blgenin de gvenlii ve gelecei iin nem tamaktadr. Bu balamda; Trkiye lkelerin i ilerine mdahale etmeyerek, ancak sorunlar lkeleri ortak platformda bir araya getirerek ve ibirliine ikna ederek baarmak zorundadr. Bunun iinde siyasi, ekonomik destei gerektiinde, askeri caydrcln etkin ve yerinde kullanmak zorundadr. Rusya Federasyonunun, kendi tabii nfuz alannda kabul ettii, BDT lkelerini kendisine baml halde tutma ynndeki politikas tm hzyla srmektedir. Bu kapsamda Kafkaslar blgesinde, AKKA tavanlarn deitirme gayretleri de dahil olmak zere faaliyetlerine devam etmektedir. Dier taraftan Trkiyenin, Yeni Trk Cumhuriyetleriyle ilgili ekonomik, kltrel ve siyasi ilikilerinde, Rusya Federasyonu ile kritik bir denge ve gizli bir ekime sz konusudur. Hazar Denizi zerindeki ortak karlar, Rusya ile ran aralarndaki stratejik ilikileri gelitirmeye zorlamaktadr. Ancak Kafkasyada refaha giden yolun blgenin istikrarszlndan deil, ibirlii ve paylamadan getii RF tarafndan giderek daha fazla takdir edilmektedir.Bu balamda; Rusyann, Transkafkasyada krkledii ve destekledii etnik ayrmclk silah, yakn bir gelecekte ABD ve dier g merkezleri tarafndan, Kuzey Kafkasya bata olmak zere RFnun dier blgelerindeki zerk cumhuriyet ve zerk blgelerde de kendisine kar uygulanacaktr. Kafkaslarda yaanan ve Trkiyeyi yakndan ilgilendiren ve etkiliyen, nmzdeki 15-20 yllk dnemde de devam etmesi beklenen, g mcadeleleri,

137

rekabetin ve bunun kanlmaz sonucu olarak ortaya kacak istikrarszln balca nedenleri u ekilde sralanabilir414: Kafkasya ve Orta Asya blgelerinde mevcut ve byk devletlerin ilgisini eken doal zenginlikler, SSCBnin dalmasndan sonra bamszln kazanan devletlerin devam eden ekonomik, sosyal ve politik problemleri, RFnin, eenistan blgesinde icra etmekte olduu askeri harekat, RFnin, blgedeki askeri varln devam ettirme ve Ermenistan silahlandrma gayretleri (Grcistanda kapatt veya asker saysn azaltt s personeli, silah ve tehizatn Ermenistandaki slerine tamas), Ermenilerin, tm dnyada, Trkiye aleyhine yrtt lobi faaliyetleri, Azeri-Ermeni anlamazl ve Dalk Karaba sorunu, Grcistanda devam eden i karklklar ve etnik atmalar, Blgedeki etnik gruplarn ve zerk ynetimlerin bamszlk mcadeleleridir. Bu artlar dahilinde, Kafkaslar blgesinin hassasiyetini koruyaca, sorunlarn ksa vadede zlemeyecei ve istikrarsz ortamn srecei deerlendirilmektedir. Grlecei zere, Transkafkasyada banba olan ve

Rusyann taeronu konumundaki Ermenistan, istikrarszln esas kaynadr. Rusyann stratejik orta ve onun en sadk mttefiki Ermenistan, ancak TrkiyeAzerbaycan ve Grcistan yakn ibirlii ile bertaraf edilebilecektir. Bunun iinde bu lkenin yakn koordinasyon ve yardmlama iine girerek, kamuoyu nnde Ermenistan yalnzla terk etmesi gerekmektedir. Denizlere k olmayan, jeopolitik ve stratejik nemi bulunmayan, zengin yer alt ve yerst zenginlikleri ile enerji kaynaklarna sahip olmayan Ermenistann, en byk avantaj, Rusya ile bata ABD ve Fransa gibi Batl lkelerde yaayan Ermeni diasporasnn desteini arkasnda bulundurmasdr. Kafkasyada istikrar bu destein azaltlmas ve Ermenistann gardnn drlmesi ile mmkndr. Kafkaslar zengin enerji kaynaklarna sahip olmasna ramen, blgedeki yetersiz ekonomik altyap, blge lkelerinin ekonomik gelimelerinin nndeki engel olma vasfn srdrmektedir. Blgede genel ekonomik durumun zayf olmas ise, bir ok blgesel problemin bymesine neden, zlmesine ise engel tekil
414

a.g.m, s.74-75.

138

etmektedir415.

Bu

nedenle,

ekonomik

problemler

halledilmeden

blgesel

problemlerin zmlenmesi g olacaktr. Bununla birlikte, lke modellerinin ve siyasetlerinin farkllk gsterdii, Kafkasya ve Orta Asya lkelerinin iktisaden ve siyaseten gei dneminin skntlarn ve alkantlarn halen yaadklar, ancak Rusya Federasyonunun Orta Asya, Hazar ve Azerbaycan petrol ve doal gaz retimi ile pazarlara ulatrlmasnda tekelci g roln brakmaya niyetli olmad anlalmaktadr. RFnun Ermenistana salad rtl destek sebebiyle gnmze kadar zmlenemeyen Dalk Karaba Sorununda, Ermenistann kendi lehine zmde diretmesi nedeniyle, nmzdeki dnemde de olumlu bir sonu beklenmemektedir. Ermenistan, esasen Dalk Karaban topraklarna ilhak edilmesine olanak tanyan bir siyasi zmden yanadr. Bu nedenle Dalk Karabada devletleme almalarna hz vermitir. Ayrca, szde soykrm siyasi - ekonomik rant haline getiren Ermeni Diasporas, Szde Soykrmn tannmas ynndeki faaliyetlerine ve bata Fransa olmak zere szde Ermeni soykrm bahanesiyle Trkiyeye bask yaplmasn temin ederek aleyhte giriimleri ile fiili bir tehdit oluturma gayretlerine devam etmektedir. Ayrca Ermenistan Grcistann Trkiyeye komu yrelerindeki Ermeni nfusunu artrarak bir baka cephe daha amak peindedir. Nahvanda Trkiyenin bu cumhuriyeti kendi tarafnda ekmek amac ile yaplan tm yardm ve destee ramen, zellikle ynetimdeki etnik ve blgesel farkllklar, yolsuzluklar, rvet olaylar ve eteleme gibi nedenlerle, ileride kontrol edilemeyecek ve Trkiyenin blgedeki karlarn zedeleyebilecek gelimelere yol aabilecek bir ortam bulunmaktadr. siyasetindeki bu kt sahne, rann lkeye ynelik giriimlerine de zemin oluturmaktadr. RF terrizme kar uluslararas ortamda oluan hassas durumdan yararlanarak, eenistanda sert askeri tedbirler uygulamaya balamtr. Daha nce taahhtte bulunmasna ramen Savunma Bakanl birliklerinin blgeden ekilme faaliyetini durdurmutur. Bunun tesinde bu birlikleri takviye etmekte, een glerin topraklarnda faaliyetlerine gz yumduunu iddia ederek, Grcistana ynelik snr tesi bir askeri harekat iin elverili artlar oluturmaya almaktadr. een

415

Armaan KULOLU, 21 nci Yzyln Balangcnda Trkiye'nin Deien lgi ve Etki Alanlar, Stratejik Analiz Dergisi, Cilt:1, Say: 10, Ankara, 2001.

139

Sorununda RFna kar yrtlen bamszlk mcadelesinin ulusal eksenden, dini eksene kayd grlmektedir. Jeostratejik konumundan kaynaklanan ve RF tarafndan vazgeilmez kabul edilen siyasi ve askeri nemi Grcistann en hassas tarafn oluturmaktadr. RFnun bu lkedeki askeri varl, aznlklar zerindeki byk etkisinin yan sra, blgesel politikalarn Bu uygulanmasnda nedenle RF, kendisine byk ssn inisiyatif kazandrmaktadr416. Vazianideki boaltmasna,

Gudautadaki ssnden askeri tehizatn ekmesine ramen, tmen apnda iki ssnn bulunduu Batum ve Ahlkelek blgesini her ne suretle olursa olsun terk etmeyecek, Grcistann bu konudaki srar halinde ise bata Abhazya olmak zere Gney Osetya ve Ermeni aznlk problemlerini krklemek suretiyle, Grcistann srarl tutumundan vazgeirmeye alabilecektir. Trkiye - Grcistan ilikilerinin iyi yolda olduu bu lkeye ABD ile koordineli olarak ortak yardmlarn artrlabilecei, Grcistann Almanya, Rusya ve Ukrayna dahil pek ok lke ile dengeli ilikiler gelitirmeye alt bilinmektedir. RFnun,Krasnodar eyaletindeki deniz ticaretinin Trk kkenlilerden alnarak Ermenilere teslim edilmesi, denize ulamada Ermenistana bir k kaps salayacaktr30. Buna karlk, zellikle Kuzey Kafkasyadaki Mslman Trk kkenliler tamamen kuatlm durumdadr ve ekonomik bakmdan daha da fakirlemeye mahkum edilmilerdir. RF, Grcistan ve Ermenistanda yaklak tmeni ile bulunmaya devam etmektedir. Dier baz birlikler Kuzey Kafkasyada konuludur. RFnun mevcut artlarda Trkiyeye kar durum stnl salayan Transkafkasyadaki tmeni blgeden ekmeyecei ve AKKA limitlerini amasna bir mazeret olarak gsterdii eenistandaki askeri varln srdrecei beklenmektedir. Hazar Havzasnda retilen petroln Bat piyasalarna ulatrlmasnda esas hat olma iddiasndaki Bak-Ceyhan Petrol Boru Hattnn son aamas olan ayrntl mhendislik almalar devam etmektedir. RF; sz konusu hattn emniyetli olmad konusunda yatrmc irketleri olumsuz ynde etkilemek amacyla son zamanlarda Grcistann i istikraryla ilgili belirsiz bir durum yaratmaya almaktadr. Bu
Hasan KANPOLAT ; Kamil, AACAN, Grcistan'daki Rus slerinin Tasfiyesinde Mehter Admlar: Bir Geri, ki leri, Stratejik Analiz Dergisi, Cilt: 2, Say: 16, Austos 2001; Armaan KULOLU, RF'nin Yeni Kafkasya Politikas, Stratejik Analiz Dergisi, Ankara, Mays 2000.
416

140

yndeki abalar, almann son aamasna gelmi olmas nedeni ile daha da artabilecektir. Hazar Denizinin paylam ve statsnn belirlenmesi konusunun, gndemden dmesine ramen RF, deniz yatann paylalmas, stnn ise kyda lkeler arasnda mterek kullanlmas konusundaki tezinde srarldr417. Kyda lkelerin egemenlik sahasn kontrol edebilecek deniz kuvvetlerine sahip olmamas, RFnu varisi olduu SSCB gibi Hazar Denizini kendi i denizi olarak grmesine neden olmaktadr. Transkafkasyada yaanan problemlerin esas, blge lkelerinin kendi kendine savunma yeterliliinin olmamasndan kaynaklanmaktadr. Bu kapsamda Ermenistan, kendini RF ile yapt ikili Askeri birlii Anlamalar ile gvence altna almtr. Grcistann gvenlik zafiyeti ise Trkiye-ABD Kafkas Ortak alma Grubunun mterek almalar ile giderilmeye allmaktadr. Kafkaslar blgesinde Vahhabi mezhebinin, zellikle eenistanda taban bulmas, sz konusu hareketin een milliyetiliini zayflatmak amacyla RF tarafndan organize edildii kukularn artrmaktadr. Kafkasyada zaman zaman alevlenen Vahabi Hareketi, Tacikistan bata olmak zere Orta Asyada byk lde uygun zemin ve yank bulabilen alm abalar aleyhte bir potansiyel gelime olarak izlenmektedir. Bu akmlarn Trkiye'den destekiler bulabilecei gz ard edilmemelidir. Her ne kadar Trk dnyas kltrnn tarikatlar, kkten dinci militarist akmlar ve buna benzer yollarla yaplan bu tr giriimlere pek geit vermeyecei dnlse de, dikkatsizlik ve belirli koullarn olgunlamas halinde Afganistan rneine benzer ekilde geni kapsaml bir tehlikeye dnebilecei aktr. Blgedeki enerji koridorlarnn belirlenmesinde tartmasz g olmay hedefleyen RF; Trkiyenin blgedeki giriimlerini zayflatmak maksadyla deiik eksenli ittifaklar devreye sokmutur. Bu konuda zellikle ran ve Ermenistan ile birlikte Azerbaycan kuatc politikalar reterek, bu lkeyi kendisi ile birlikte harekete zorlamaktadr. Buna karlk Trkiye - Azerbaycan ilikileri pek ok alanda olduka iyi durumdadr. Trkiye Rusya, ran, Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, Grcistan gibi lkelerle de dengeli ilikiler yrtmektedir.
Elnur, SOLTAN, Hazar Denizinin Hukuki Stats: izilmeyen Snrlar, Stratejik Analiz Dergisi, Cilt: 2, Say: 13, Ankara, Mays 2001.
417

141

ran, nkleer silah elde etme gayretlerini baarya ulatrmas durumunda blgedeki dengeleri altst edebilecek bir konuma gelebilecek, bu husus da blgedeki etken faktrlerin farkl eksenlere kaymasna neden olabilecektir. ran; ii orijinli eriat rejimiyle lkenin kuzeyinde bulunan Azerileri bugne kadar kontrol altnda bulundurmasna ramen, son dnemde gelien milliyetilik hareketlerine engel olma konusunda glklerle karlaabilecek, bu yndeki gelimeleri nlemek amac ile, askeri ve polisiye tedbirlerle sindirme faaliyetlerinde bulunsa bile, sz konusu hareket artarak devam edebilecektir.418 Sonu olarak Kafkaslar, Hazar Havzas ve Orta Asya'dan ayrlmak istemeyen RF'nun, bu gnlerde ve ileriki dnemlerde, blgede takip edecei stratejisini uygulayabilecek politikalar nceden rettii ve byk oranda da baar ile yrtt grlebilmektedir. RF, blge lkelerinin bamszlklarn onlara verirken, blgedeki varln da srdrebilecek ekilde her lke iin zel etnik / snr, ekonomik, siyasi veya ar dinci tehditler yaratm ve gerekli olduunda manivela olarak kullanmak zere brakmtr. Bugn sz konusu blgede bamszlna kavuan sekiz lkeden drd (Ermenistan, Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan) gvenliinin ancak RF birliktelii ile salanabileceini kabul etmitir. Dier drt lkeden birinde (Grcistan) zorla asker bulundurmaya devam ederken, geriye kalan lkeyi (Azerbaycan, Trkmenistan ve zbekistan) zellikle Trkiye ile ilikilerini gelitirmemeleri iin sindirmeye almaktadr. zellikle rtl tahrikler ve tertipleri nlemenin zorluu dikkate alndnda evresel corafyadaki hemen her huzursuzluun ve silahl atmann Trkiyeyi de iine ekebilecek bir ynnn olabilecei deerlendirilmektedir. nnde tutulmak ve tedbiri elden brakmamak gerekir. Ancak Ahska Trkleri ile ilgili durum baz farkllklar arz etmektedir. Grcistan Devlet Bakan E.evardnadzenin Temmuz 1996da kartt bir kararname ile Ahska Trklerinin durumuyla ilgili bir komisyon kurulmutur. Dnemin Grcistan Savunma Bakan Ahska Trklerinin anavatanlarna dnnn Trkiyeye Kafkaslarda Ahska kartn kullanma frsat yaratacan ifade ederek endielerini dile getirmitir. Ayn bakan, yeni problem sahas yaratma yerine, sz
Nasip NASPL,ran'n Azerbaycan Petrol Politikas, JeoEkonomi Dergisi, Cilt:1, Say: 2, stanbul, Yaz/Sonbahar 1999.
418

Dolaysyla

diyaspora olgusundaki gelimelerin Trkiye aleyhine bir etken olabilecei gz

142

konusu grubu Grcletirerek Mesheti blgesinde Ermeni aznla kar bir denge unsuru olarak kullanma seeneinin, Grcistann karlar asndan daha uygun olduunu savunmutur419. Trkiyenin Souk Sava sonrasnda Karadeniz, Kafkaslar ve Orta Asyaya uzanan orafyada nemli sorunlar ve frsatlar ile kar karya kald grlmektedir. zellikle; Kafkaslarda, Rusya ile varolan snrn ortadan kalkmas ve Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistan ile komu durumuna gelinmesi, Trkiyenin daha hassas bir zeminde politika yapmasn gerektirmitir. Hereyden nce Trkiyenin, bu yeni koullarda muhatap olaca lke says artmtr. Bu lkelerin hem i politikalarnda, hem de kendi aralarnda ciddi anlamazlklar (Dalk Karaba sorunu, Abhaz-Grc, Oset-Grc atmalar, Cevahati blgesi Ermenileri, Ermenistan ve Grcistandaki Rus sleri vb.) vardr. Ayrca Rusya Federasyonu, eski topraklar olan bu blgeyi tekrar ele geirmek, hi olmaz ise nfuz alannda tutmak istemektedir. Bu mevcut durum, geen 14 yl iinde blgede zmni bir ittifak sistemi oluturmutur.420 Rusya, Ermenistan ve rann oluturduu dikey ittifak eksenine karn, Trkiye, Grcistan ve Azerbaycan da yatay ittifak ekseni tesis etmitir. Trkiyenin ban ektii eksenin, ABD tarafndan desteklendii grlmektedir.421 Bunun en somut gstergesi, 25 Mays 2005de vanas alarak Ceyhana petrol pompalanmasn salayan, Bak-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattdr. Bu balamda; Orta Asya, Kafkaslar ve Hazar Petrol Havzas ile Karadeniz ve Boazlar blgesi jeopolitik anlamda bir btn olarak dnlmektedir. Souk Sava sonras, blgede hi bulunmayan lkeler bata ABD olmak zere, AB, HC gibi kresel ve blgesel gler, zengin enerji kaynaklar ve jeopolitik nemi nedeniyle, Kafkasyaya olan ilgilerini arttrmlardr. zellikle ABD; Kafkasyada dnya jandarmalna ynelik olarak ve enerji kaynaklarnn retimi ve terminalleri dahil blge zerinde nfuzunu ve kontrolunu salamlatrmak istemektedir. Bu balamda; zellikle ABD ve RF, Kafkasyadaki ve Kafkasya balantl Karadeniz
419

lkeleri zerinden yeni bir souk sava yrtmektedirler.

Nermin HACINIDZE, Ahska Trkleri Tuz zerine Bile Ot Bitirir, Sylei, Stratejik Analiz Dergisi, Cilt: 2, Say: 16, Ankara, Austos 2001. GKIRMAK, a.g.m,s.247. a.g.m., s.247.

420 421

143

Dolasyla bu g mcadelesi ve rekabet de blgesel g ve Kafkasya ile snr olan Trkiyenin gvenlik, siyasi ve ekonomik alanlarnda tehdit ve risk anlamndadr. Bu durum; Trkiyenin, Kafkasya eksenli, Karadeniz, Hazar Denizi ve Orta Asya politika ve hedeflerini de dorudan ilgilendirmekte ve etkilemektedir. Kafkasyadaki bu g mcadelesi kapsamnda; RFnun ekinliinin giderek azalarak, ABDnin de yavada olsa giderek etkinliinin artt, Blge lkelerinden olan Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistann ABD ve AB ile ilikilerini gelitirmeye alt, ancak Ermenistann RF ile stratejik ortakln srdrd, RFnun Transkafkasyadaki istikrarszlnn srmesi iin etnik ayrmcl (Abhaz-Oset vb.) ve Ermenistann Dalk Karaba bata olmak zere Azerbaycann topraklarnn %20sini igal eden Ermenistan destekledii, dolaysyla Grcistan ve Azerbaycann toprak btnlklerinin tehdit altnda olduu deerlendirilmektedir. Bugn k gelimeler kapsamnda; RF, eenistan zerinde tam hakimiyet kurmaya alarak, lkesinin yeni bir dalma sreciyle kar karya kalmasn engellemeye almaktadr. RF, eenistan ile ayn zelliklere sahip, 19 zerk cumhuriyetin de harekete gemesi durumunda, topraklarnn %28ini kaybetme tehlikesi ile kar karya kalacaktr. Bu durum; RFnun yeniden dalmas, toprak asndan daha da kuzeye ekilmesi ve i devlet durumuna dmesi, Karadeniz ve Hazar Denizi ile irtibatnn neredeyse tamamen ortadan kalkmas ve bu balamda, bu blgedeki hakimiyet ve nfuzunu ABDye kaptrmas anlamna gelmektedir. Kuzeye ekilmesiyle, Hazar Havzasndan da tmyle uzaklamak zorunda kalacak olan Rusyann, bu duruma kar bir hareket tarz olarak, Ukraynay dou ve bat olarak blp, Dou Ukrayna zerinden Karadenize ulamaya alabilecei deerlendirilmektedir. ABDnin; Grcistanda yaplan, Kadife Devrim ile bu lkenin ynetiminde sz sahibi olmaya balad, Azerbaycana ise ekonomik yardm yannda, Dalk Karaba konusunda destek sz vererek, bu lke ile ilikilerini gelitirmeye alt deerlendirilmektedir.

144

RFnin eenistan, Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, Grcistan ve son olarak Ukraynada g kaybna uramas ve bu lkeyi ABD karssna daha hassas bir konuma getirmitir. Bu nedenle, RFnin blgede, Trkiye ile ilikilerini gelitirmekten baka bir k yolu kalmad deerlendirilmektedir.

145

BENC BLM SONU VE NERLER SONU Kafkasya; Trkiye ile corafi, tarihsel, etnik, dil, din ve kltrel balantsnn mevcudiyeti, RF ile Trkiye arasnda tampon blge oluturmas, Orta Asya Trk Cumhuriyetleriyle kpr durumunda bulunmas, RFnin gneye inme politikas nnde bir engel oluturmas, yer alt ve enerji kaynaklarnn zenginlii, petrol boru hatlarnn gei gzergah zerinde olmas ve Dou Anadolu blgesinin gvenlii asndan, Trkiye iin nemli ve ncelikli bir blge konumundadr. Kafkasyadaki gvenlik sorunlar; etnik, dini farkllklar ve siyasal snr anlamazlklarndan kaynaklanan atmalar, yerlerinden edilmi mlteciler (Dalk Karaba Azerileri, Ahska Trkleri gibi), uluslararas terr (zellikle eenistan ve Dastan, Kuzey Osetyada yaanan terr olaylar), g merkezlerinin blgede nfuz salama maksadyla statkoyu deitirme abalar, ok zengin enerji kaynaklar ve hatlar, ekonomik ve siyasi dengesizliklerden kaynaklanmaktadr. Kafkasyada; RF- Ermenistan ve ran ayn yatay eksende, ABD-TrkiyeGrcistan ve Azerbaycan dikey eksende, birbirlerine benzer politikalar ve hedefler iinde hareket etmektedir. Grcistan ve Azerbaycan, Bat ile her alanda btnleme abasndadr. Blgede; arlkl olarak, RF ve ABD arasnda g mcadelesi devam etmektedir. ABDnin zellikle, giderek artan biimde, Kafkasyada, Grcistan ve Karadenizde Ukrayna zerinde arl grlmektedir. ABD, dnyada tek giremedii iki deniz olan; Hazar Denizi ve Karadenize, nne kan engelleri aarak ulamak, bu denizleri ve blgedeki enerji kaynaklarn ve hatlarn kontrol altna almak istemektedir. Gemite olduu gibi, bugn ve yarn da jeopolitik ve jeostratejik nemini kaybetmeyecek olan Kafkasya; zerinde oynanan g mcadeleleri yznden, kendi i dinamiklerinin gerei olarak, her zaman iin belirsizlie ve istikrarszla gebedir. zellikle, blgeyi yakn evresi ve arka bahesi olarak gren RF ile, blgeyi Orta Asyaya el atmak ve RFn enterne etmek iin, srama tahtas olarak gren bata ABD olmak zere, Batl lkeler bu oyunlarn, siyasi, ekonomik ve askeri boyutta oynamaya devam etmektedir.

146

Kafkasya; tarih boyunca, ticaret ve g yollarn oluturmann yannda, ktalarn ve kltrlerin kesitii, nemli bir kavak noktas olmutur. Dou ve Bat arasnda, bir kpr oluturan ve Avrasya corafyasnn en hassas blgesi olan Kafkaslar, siyasi ve ekonomik alardan tm dnyann ilgisini cezbetmektedir. Souk Sava sonrasnda, dnyada ve zellikle Avrupa ktasnda, kkl deiimler yaanm, Dou-Bat kavram arasndaki blnmlk ile, Varova Pakt ve NATO gibi iki ayr bloun varlndan kaynaklanan dorudan tehdit ortam ortadan kalkmtr. ki kutuplu dengenin sona ermesine karlk, tm insanln birinci derecede gereksinim duyduu enerji kaynaklarna sahip olan Kafkasya gibi blgelerde ise, deiik g odaklarnca yrtlen etkinlik mcadelesi sonucunda, ortaya kan gvensizlik, risk ve belirsizlikler, blge lkeleri arasndaki ilikilerin, olumlu ynde gelimesini engelleyen hususlar olmutur. Kafkaslar, Mslmanlk ile Hristiyanln hassas temas noktalarndan birini de tekil etmektedir. Trkiyenin, dorudan doal ekonomik yaam ve ilgi sahas iinde yer alan ve Orta Asya corafyasna alm kaps olan Kafkasya'da, bar ve istikrarn salanmas, Trlkiyenin stratejik karlar asndan hayati neme sahiptir. Kafkasya, Avrupa'nn gvenlii asndan da nem arz etmektedir. Kafkasya, gelecekte nemi giderek daha da artacak olan petrol ve doal gaz gibi enerji kaynaklarn ve bu kaynaklarn ulatrma hatlarn bnyesinde barndrmaktadr. Blgede zellikle yeni bir petrol jeopolitii gelimektedir. Bu da, bata kresel bir g olan ABD olmak zere, bir ok lkenin ve tabiatyla da Trkiye'nin enerji gvenlii endielerini gndeme getirmektedir. Bu nedenle, blgeye ynelik politikalarn oluturulmasnda, doru tespit ve tehislerin yaplmas gerekmektedir. Jeostratejik konumu bakmndan Trkiye; Kafkasya ve Orta Asya ile Bat arasnda bir kpr konumundadr. ABD ve ABnin; Kafkasya ve Orta Asya devletleriyle iliki kurmada, Trkiye'nin bu konumundan istifade etme seenekleri bulunmaktadr. Her ne kadar Trkiyenin bu konudaki avantajlar son yllarda belirli lde anm grnse dahi, mevcut durumda da nemli bir potansiyel mevcuttur. Ayrca, Kafkasya ve Orta Asya'da bulunan devletler tarihi, kltrel, ekonomik, politik ve gvenlik nedenleriyle dorudan, Trkiye'nin yakn ilgi alanna girmektedir. Kafkasyada, mevcut veya potansiyel etnik, kltrel, siyasi ve dinsel

147

nitelikli atmalar, gerek corafi konumu gerekse, blge ile tarihsel, ekonomik ve kltrel balar nedeniyle Trkiyeyi dorudan etkileyebilecek niteliktedir. Trkiye maruz bulunduu, risk ve tehditler asndan kritik bir konumda olduu kadar, Hazar ile Orta Asya petrol ve doal gaznn dnya pazarlarna ulatrlmas konusunda, yeni frsatlar ve kar alanlar bakmndan avantaja sahiptir. Trkiye; demokrasinin, pazar ekonomisinin, refah, ibirlii, bar ve istikrarn gelitirilmesine ihtiya duyulan bir yerde, bu ynde gsterilecek abalara nemli katklarda bulunabilecek bir durumdadr. Bu konum; zellikle, eskiden SSCB'ye bal olan, yeni bamsz cumhuriyetler iin anlaml bir arlk tamaktadr. Trkiye Transkafkasya lkelerinin Bat ile entegrasyonunda bir itici g konumundadr. Trkiye; blge ile kendisi gibi dorudan ilgili RF ve ran, blge d glerden ABD ve AB ile bu blgede rekabet ve mcadele iinde yer almaktadr. Trkiye; Souk Sava Dneminde, NATO ve ABD politikalar erevesinde, Kafkasyaya ynelik bir faaliyette bulunmam; izle ve gr politikas izlemitir. Souk Sava sonras, blgeye aabey rolyle girmek istemi ancak bunda ksmen baarl olmutur. Trkiye zellikle Azerbaycana younlam, Grcistan ise gz ard etmitir. Halbuki Haydar Aliyev daima, denge politikas uygulayarak, Trkiye ve Rusyaya eit uzaklkta durmutur. Aslnda stratejik olarak, Orta Asyaya dorudan alan kap Grcistandr. Grcistan; Dou ile Bat arasnda geii salayan bir kpr konumundadr.Ayn zamanda, enerji hatlarnn Orta Asya ve Hazar Havzasndan, Trkiyeye ulatrld blge, Grcistandr. Grcistann toprak btnl Trkiye iin nemlidir. Grcistanda yaanacak, etnik atmalar ve istikrarszlklar, Trkiyenin de bundan olumsuz etkilenmesine sebep olacaktr. zellikle, Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattnn getii Cevahati blgesi, bu blgede yaayan Ermeni aznlklar nedeniyle, potansiyel kriz merkezlerinden biridir. Bu blgede, ayn zamanda Rus askeri sleri mevcuttur. Bu balamda; Trkiye, Azerbaycan-Grcistan eksenini salam tutarak, bu lkelerin iilerine karmadan, bu iki lkenin Bat ile siyasi, ekonomik, askeri btnlemesini salamada arac olmaldr. Bu erevede; Rusyann, Grcistanda konulu askeri slerinin biran nce boaltlmas ynnde, uluslararas arenada, Grcistana destek olunmaldr. zellikle Rus askeri slerinin bulunduu, Trkiye snrn tekil eden Cevahati blgesinde yaayan Cevahati Ermenilerinin bu

148

blgedeki etkinlii ve kontrol en aza indirtilip, bu blgeye yeniden buradan srgn edilmi ve bu topraklarn esas sahibi Ahska (Mesket) Trklerinin iskan ettirilmesi salanmaldr. Bu ynde Grcistanla sk ibirlii ve diyalog iinde olunmal ve bu lkeyi ikna abalar artrlmaldr. Azerbaycann, RF ve ABD eksenli denge politikas ve Azerbaycandaki gelimeler dikkatle izlenmelidir. Gelecekte, ABDnin, blgeye ynelik strateji ve politikalarnn bir sonucu olarak, Azerbaycanda da, Grcistan benzeri bir kadife devrim olmas ihtimali yksektir. ABD; Karadeniz ve Hazar Havzasnda ekonomik ve askeri varl ile bulunmak istemekte, bunun sonucu olarak da, Azerbaycan ve Grcistandan s talep etmektedir. Yukarda belirtildii zere, zengin enerji kaynaklarna sahip Azerbaycan, bata ABD olmak zere, hem Batnn hem de Rusyann vazgeemiyecei bir lkedir. Hazar Havzas enerji kaynaklarnn, kontroln ele geiren ve / veya kontrol altnda bulunduran, unutulmamaldr ki Karadeniz ve Kafkasya zerinde de hakimiyet kuracaktr. Grcistann Karadenize ve Azerbaycann Hazar Denizine kys olmas, bu iki lkenin jeopolitik, stratejik ve jeoekonomik nemini artrmaktadr. Bak-Tiflis-Ceyhan boru hattnn blgeden gemesi, Trkiye-Azerbaycan ve Grcistan ekseninin gl olmasn ve stratejik ibirliini gerektirmektedir. Trkiye; Grcistan ve Azerbaycann i politikalarna ve etnik kriz blgelerine mdahil olmadan; kltrel, askeri, siyasi ve ekonomik boyutlarda ibirliini ve desteini srdrmesi gerekmektedir. Trkiyenin Ermenistanla ilikilerinin dzelebilmesi iin, Ermenistann bu ynde, somut ve olumlu admlar (igal edilen Dalk Karaba ve Lain koridorunun Azerbaycana verilmesi ve atmalarn kesilmesi, soykrm iddialar ve Trkiyeden toprak taleplerinden vazgemesi vb.) atmas gerekmektedir. Ancak mevcut ilikilerde bunlarn olmas bir yana, Ermenistan halen taleplerinden taviz vermemekte olduu gibi, geriye de adm atmamaktadr. Bu nedenle; Ermenistan ile mevcut statnn devam ettirilmesi gerekmektedir. Sonu olarak, Trkiye, blgesinde ve yakn evresinde (Kafkasya, Karadeniz), bir istikrar adas yaratmak zorundadr. Bu Trkiyenin gvenlii ile, dorudan balantldr. Siyasi, ekonomik ve askeri boyutuyla gl bir Trkiye, hem kendi gvenliini ve istikrarn salam olacak, hem de blgedeki dier glere kar

149

caydrclk, denge, gven ve istikrar salam olacaktr. Politikalarn caydrclk zerine oturtmu bir Trkiye, blgesinin huzur, refah ve gvenliini salayan gvenilir, model ve istikrarl bir lke olma roln srdrm olacaktr. NERLER Kafkasya'nn nmzdeki dnemde de, byk glerin, artarak devam edecek menfaat atmalarna sahne olacak bir konumda bulunmas ve blge lkelerinin iinde bulunduklar glkler, Trkiye'nin bu blgede aktif rol almasn ve gelimelere nclk etmesini bir zorunluluk ve sorumluluk hline getirmektedir. Bu durum, Trkiye'nin blgeye kar, proaktif bir dinamizm ierisinde bulunmasn, politika ve strateji reten, uygulamalar etkileyen bir g merkez olmasn gerekli klmaktadr. Trkiye, bu blgelerdeki gelimeleri proaktif bir yaklamla ekillendirmek ve gelecei tahmin etmenin tesinde, gelecei oluturacak tarzda politika retmek zorundadr. Bu genel ereve ierisinde; Trkiye'nin, Kafkasya'ya ynelik olarak, ulusal menfaatleri gerei almas gereken tedbirler, aadaki ekilde ifade edilebilir. Kafkasya blgesinin, tek bir gcn (ABD veya RFnin), kontrolne girmesinin, Trkiyenin milli menfaatlerini olumsuz ynde etkileyeceinden, Kafkasyadaki gelien durumlar da gz nne alnarak, milli menfaatler ve hedefler dorultusunda, ABD ve RF ile dengeli bir siyaset izlenmesi ve bu denge siyasetine dayanarak, ilk aamada, Dalk Karaba sorununun zlmesine aba sarf etmek, Ermenistann, Dalk Karaba igale devam etmesi, szde soykrm iddialarndan vazgememesi, Ahska Trklerinin topra olan, Ahskada yaayan, Cevahati Ermenilerinin, Grcistana kar ayrlk hareket etmesi, bu blgedeki Rus slerinin, boaltlmamas ynnde faaliyet gstermeleri ve Ermenistann da, bu ayrlk Ermeni aznla, desteini srdrmesinin devam ettiinden, Trkiye ve Ermenistan arasndaki snr kaplarnn almasna olumlu yaklamamak, Transkafkasya cumhuriyetleriyle, tm devlet organlarnn ayr ayr irtibat ve ibirlii kurmalar yerine; zel sektr, Silahl Kuvvetler temsilcileri, akademisyenleri, diplomatlar ve sanayicileri bir araya getiren ATC (Amerikan-Trk Konseyi) gibi oluumlar ve kurumlarla tek bir merkez zerinden ikili grmeler yapmak,

150

Trkiye tarafndan, ncelikle enerji hatlarnn gvenlii dikkate alnarak,

blgesel istikrarn ve devletlerin toprak btnlnn, siyasi tedbirlerle korunmas ynnde, siyaset izlemek ve sorunlarn zmnde, ara bulucu ve anahtar lke olma stratejisini devam ettirmek, ABDnin, Boazlardan Karadenize, oradan da Kafkasyaya ulam balamnda, Montry deitirme yaklamlarna, Kafkasyada gelien durumlar da dikkate alarak, RF ile ortak giriimler gelitirilmesi yoluyla, cevap vermek ve bylelikle, ABDnin, Kafkasya ve Karadenizde bamsz hareket etmesinin nne gemek, Kafkasya lkelerine, Trkiye iin potansiyel tehdit tekil eden, RF ile arasnda bir tampon ve "Bar ve stikrar Kua" oluturacak, bir stat kazandrmak ve bu balamda; Kafkasyann istikrar iin, Trkiye tarafndan, daha nce gndeme getirilen, fakat uygulamaya konulamayan, Kafkasya stikrar Paktn hayata geirmek, Karadeniz Ekonomik birlii (KE) Konseyinin geniletilerek, etkinliini arttrmak, Trkiyenin dou gvenliini tehdit eden, Grcistandaki Rus askeri varlnn sona erdirilmesi ve Acaristan ile Cevahati blgelerindeki, Rus askeri slerinin boaltlmas ynnde, Grcistann, uluslararas arenadaki abalarna destek vermek ve hatta Grcistan bu konuda tevik etmek, ABDnin, RFnin yerine Transkafkasya lkelerinde (zellikle Grcistan bata olmak zere), askeri s oluturma gayretlerini nlemek ve ABDnin blgeye yerlememesi ynnde blge lkeleri zerinde siyasi bask oluturmak, Grcistann toprak btnln salamasnda, Grc-Abhaz ve GrcOset etnik gerginliine dorudan mdahil olmamak, bunun yerine Grcistann iilerine karmadan, uzlatrc bir rol oynamak, Kafkasya zerinden OATClerine balant salayacak, pek Yolu ve demiryolu projelerini hzlandrarak, hayata geirmek ynnde siyaset oluturmak ve mali kaynaklar temin etmek, Trkiye'nin, uzun vadeli enerji ihtiyacn karlamak ve Trkiyenin bir enerji kprs ve terminali olmasn garanti edecek ekilde, Hazar Denizi yataklar

151

bata olmak zere, blgeden salanacak, petrol ve doal gazn en uygun koullarda, ve kesintisiz akn salamak, Kafkasyadaki Trk toplumlarnn, Latin alfabesine gemesi ve Trkiye Trkesinin konuulmas ve kullanlmas ynnde, bu toplumlara maddi ve manevi destek salamak, Kafkasyadaki Trk toplumlar ile sosyo-kltrel ilikiler ve ibirlii Kafkasya'da; bamsz ve Rus askeri varlnn bulunmad tek Trk kurarak, Trk kimlii ve kltrnn karlkl etkileimini salamak, Cumhuriyeti olarak Azerbaycan'n mevcudiyeti, Trk kimliini kabul eden topluluklarn varl, blgede Trkiye'ye dost ve karde lkelerin uluslararas sahneye kmas ve uluslararas platformlarda, "Trk Kimlii"nin arln hissettirmesi eklinde kendini gsteren jeopolitik olguyu, jeostratejik bir g olarak hayata geirmek, RF ile, gvenlik ve terrle mcadelede, i birlii mekanizmalarnn etkinlikle iletilmesini salamak ve RF'nin, blc terr rgt PKK/KONGRAGEL ile, eenistan sorunu arasnda iliki kurmasnn, zellikle eenistan'daki direniilere, Trkiye'nin destek verdii savlarnn, gndeme getirilmesinin nne gemek, Putinin Trkiye ziyareti ile birlikte, Trkiye-RF ilikilerinde yeni bir beyaz sayfa alm olup; yeni dnemde RFnin Kafkasyada yeniden hakimiyet kurmasn engellemek iin, ancak yaylmac emellerini terk edebildii takdirde, blgede arl olan bir partner olabilecei, mesajn Blge lkelerinin; vermek ve uluslararas kurulular ve dnya g merkezlerinin de, bu konuda desteini salamak, AB ve NATO gibi siyasi, ekonomik ve askeri ve uzun vadede, Trkiyenin Kafkasya kurululara girmelerini tevik ederek ve destek vererek, tam bamszlklarn kazanma mcadelelerini desteklemek politikasnn planland ekilde, uygulanmasna engel tekil eden, Rus askeri varln, Transkafkasyadan kaldrlmas ynnde, aba harcamak, Kafkasya lkeleri ile Orta Asya Trk Cumhuriyetleri arasnda, ABye benzer bir yaplanmaya gidilerek, RFnin blge zerindeki hakimiyetine son verecek politikalar hayata geirmek,

152

Grcistan ile Azerbaycan'n birbirlerine destek salamalar, refah ve i Azerbaycann; siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik bakmdan,

birlii iinde olmalarn aktif biimde desteklemek, Trkiyeye yaknlatrlmas mcadelesine devam edilerek, rann dinci ve Rusyann ekonomik nfuzu altna girmesine mani olunmal ve Trkiye ile Orta Asya Trk Cumhuriyetleri arasnda bir kpr haline getirilmeli ve lkede nem arz eden siyasal ve ekonomik reformlarn gerekletirilmesi telkin edilerek, bu yaplrken de, "byk aabey" etkisi yaratmaktan kanmak, Hazar Denizinin statsnn Azerbaycan belirlenmesi lehine hususunda, konunun, maksadyla, uluslararas platformlarda, zmlenmesi

Azerbaycana gerekli politik destei salamak, Kkten dinci hareketlerin, Kafkas lkelerinin tamamna yaylmasn engellemek maksadyla, blge lkeleri ile mterek politikalar oluturularak uygulamaya koymak, Kuzey Kafkasyadan gelerek, Trkiyeye yerleen ve Trkiyede de rgtl olarak yaayan gruplardan, kurduklar dernekler vastasyla, Kuzey Kafkasyadaki, etnik gruplarla irtibata geilerek, Trkiye iin blgesel politikalarn uygulanmasnda etkin birer kart haline getirmek, Hazar blgesine ynelik olarak, enerji siyasetinin merkezini, mevcut Bak-Tiflis-Ceyhan (BTC) petrol boru hatt vebu hatta paralel Hazar geili doal gaz boru hatt oluturmakta olduundan, Kafkaslara ynelik sonraki politikalarn gelitirilebilmesi iin, zaman nem kazanmakta, bu eksende, doalgaz boru hattnn da ,BTCye paralel olarak bir an nce hayata geirilmesi gerekmekte olduundan, BTC hattnn karlln ve stratejik etkinliini artrmak iin, Kazak ve Trkmen petrolnn de bu hat zerinden tanmasna ncelik vermek, Blge lkelerinin, savunma sanayilerinin, RF'ye bamll azaltlarak, orta vadede tamamen kaldrmak, ABD destei salanarak, bu lke ordularnn envanterine, Trkiye'de retilen ya da Trkiye'nin ortak olduu savunma sanayi ve silah sistemlerinin girmesi salamak, Gerek Azerbaycan, gerekse Grcistan Silahl Kuvvetlerinin, NATO standartlarna uygun olarak tekilatlanmas salanarak, NATO lkeleri tarafndan yaplacak askeri yardmlarla, tehiz edilmesine yardmc olmak,

153

TRT ve baz zel kanal yaynlar Kafkasya ve Orta Asyada geni bir

alanda izlenebilmekte, ancak ran ve Rusya tarafndan daha yksek gl vericilerle yayn yaplmak suretiyle, Trke yaynlar bastrlmakta olduundan; yaynlarn bastrlamayacak kadar gl olmas iin, gerekli yatrmlar yapmak, Blgeye ynelik yaynlarn, TRT tarafndan koordine edilmesini salamak, Trk kltrn ve Trkiyeyi tantan, blge ile olan tarihi balar tantan, yerel kltrlere hitap eden, Trkiyenin blge lkelerine yapt yardm faaliyetlerini anlatan, daha cazip programlarn hazrlanarak, TRT ve blgeye yayn yapan zel kanallarda yaymlatmak Yukarda belirtilen bu faaliyetlerin, Trkiyenin; Kafkasyada etkinliini arttraca, gerekletirildiinde, ABD ve RFnna kar denge salayaca, blge lkeleri ve toplumlar zerinde siyasi itibarnn ykselecei ve Kafkasya ve bu lkeler zerinde nfuz sahibi OATClerine rnek bir model tekil edecei,

olaca ve Bat karsnda elinin daha gl olaca deerlendirilmektedir. Tarihin ekillendirilmesinde, edilgen deil etken olmay, hedef alan Trkiyenin, bundan byle proaktif bir anlayla, hareket etmesi gerekmektedir. Trkiye, milli g unsurlarnn dinamiklerini, tekrar yorumlayarak, bu blgeye ynelik ciddi politikalar retmek zorundadr. Trkiyenin tarihi, kltr, kimlii, ksacas tm moral deerleri ona bu sorumluluu yklemektedir. Bakalarnn politikalarnn uygulaycs ya da seyircisi durumunda kalmamak bunu gerektirmektedir.

154

KAYNAKA Kitaplar: AA, M., Kreselleen Dnya ve Trk Kimlii, Toplumsal Dnm Yaynlar, ubat 2004, stanbul. ARAS, N., Hazar Ekonomisi, Ankara, 2001. ARF (IHALYEV), E., Kafkasya Jeopolitiinde Rusya, ran, Trkiye Rekabetleri ve Ermeni Faktr, Naturel Yaynlar, Ankara, 2004. ARMAOLU, F., 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara, 1988. AVAR B.Z. ve S.Z., TUNALP Srgnde 50. Yl Ahska Trkleri, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara, 2004. BAYRAKTAR, R., Ahska:21.YzYlda nsanlk Dram, D.E. niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, zmir. BERKOK, ., Tarihte Kafkasya, stanbul 1988. BCE, H., Kafkasyadan Anadoluya Gler, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1991. BLBLK, E., NATO, stanbul Zirvesi ve Geni Ortadou Stratejisi, Otopsi Yaynlar, 1.Basm, stanbul, Austos 2004. BRZEZINSKI, Z., Byk Satran Tahtas Amerikann ncelii ve Bunun Jeostratejik Gerekleri, ev.: Erturul DKBA, Ergun KOCABIYIK, 2.Bask, Sabah Kitaplar, stanbul, 1998. BUTTANRI, B., Blgesel G Karadeniz, IQ Kltr-Sanat Yaynclk, 1.Bask, stanbul, ubat 2004. LOLU, F., Dilden Dine, Edebiyattan Sanata Grclerin Tarihi, Ant Yaynlar, stanbul, 1993. --------, Rusya Federasyonundanda ve Transkafkasyada Etnik atmalar, SinatleYaynlar, 1.Bask, stanbul, 1998. DUGIN, A., Rus Jeopolitii:Avrasyac Yaklam, ev.:Vgar IMANOV, Kre Yaynlar, stanbul, 2003. DEMR, A.F., Trk D Politikas Perspektifinden Transkafkasya, Balam Yaynclk, Birinci Basm, stanbul, Haziran 2003.

155

EDWARDS, M., The New Great Game and The New Great Gamers: Disciples of Kipling and MacKinder, Central Asian Survey, March, 2003. GRKAYNAK, ., Trkiyenin Jeostratejik ve Jeopolitik nemi-Trkiyenin Savunmas, D Politika Enstits Yayn, Ankara, 1987. HAK, Tarihi Boyutlar ve Muhtemel Gelimeler Inda Trk-Ermeni likileri, stanbul, ubat 1997. BRAHML H., Deien Avrasyada Kafkasya, ASAM Yaynlar, Ankara, 2001. LHAN, S., Kafkasyann Gelien Jeopolitii, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara , 1999. KALAFAT, Y., Krm-Kuzey Kafkasya Sosyal Antropoloji Aratrmalar, ASAM Yaynlar, Ankara, 1999. KURAT, A.N., Rusya Tarihi-Balangctan 1917ye Kadar, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara, 1993. MERT, O., Trkiyenin Kafkasya Politikas ve Grcistan, IQ Kltr-Sanat Yaynclk, 1.Bask, stanbul, Eyll 2004. MTERCMLER, E., Trkiye-Trk Cumhuriyetleri likiler Modeli, stanbul 1993. ORAN, B., Trk D Politikas, Cilt:II 1980-2001, letiim Yaynlar, 3.Bask, stanbul, 2002. NEY, R., Jeopolitik ve Jeostratejik Adan Trkiye, stanbul, 1998. ZTRK,O.M., Rusya Federasyonu Askeri Doktrini, ASAM Yaynlar, Ankara, 2001. PAMR, A.N., Bak-Ceyhan Boru Hatt, Orta Asya ve Kafkasyada Bitmeyen Oyun, stanbul, 1999. PAMUK, M., Kafkasya ve Azerbaycann Dn-Bugn-Yarn, Harp Akademisi Yayn, stanbul, 1995. ROY, O., Yeni Orta Asyadan Uluslarn mal Edilii, Metis Yaynlar, stanbul, 2000. SANDIKLI, A., Kreselleen Dnyada Birlik Oluturma Stratejisi ve Egemen Devletler Birlii, Harp Akademileri Basmevi, stanbul, 2003. SAYDAM, A., Krm ve Kafkas Gleri (1856-1876), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1997.

156

TADEMR, T., Trkiyenin Kafkasya PolitikasndaAhska ve Srgn Halk Ahskallar, IQ Kltr Sanat Yaynclk, 1.Bask, stanbul, Mays 2005, s.22. TAVKUL, U., Etnik atmalarn Glgesinde Kafkasya, tken Yaynlar, stanbul, 2002. TORUMTAY, N., Deien Stratejiler Odanda Trkiye, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1996. YAPICI, U., Kresel Srete, Trk D Politikasnn Yeni Almlar, Orta Asya ve Kafkasya, IQ Yaynlar, stanbul, Mays 2004. YANAR, S., Trk-Rus likilerinde Gizli G Kafkasya, IQ Kltr Sanat ve Yaynclk, stanbul, Austos 2002. Makaleler: ACAR, D.., Souk Sava Sonras Dnemde Kafkaslar ve Gvenlik Sorunlar, Stratejik Aratrmalar Dergisi, Yl:3, Say:5, Temmuz 2005. AA, M., Orta Asyadan Uluslama Sreci ve Trkiyat Aratrmalarnda Rus lminskiy ve Ardllarnn Rol, Der.: E. EFEGL ve P. AKALI, Orta Asyann Sosyo-Kltrel Sorunlar: Kimlik, slam, Milliyet ve Etnisite, Gndoan Yaynlar, stanbul, Kasm 2003. AACAN, K., Transkafkasyada Yeniden Balayan veya Bitmeyen Souk Sava, Stratejik Analiz Dergisi, , Ocak 2001. --------, Bamszlnn Onuncu Ylnda Grcistan, Stratejik Analiz Dergisi, Mart 2002. AKALI, P., Orta Asyada slami Uyan, Radikal slami Hareketler ve Bu Hareketlerin Blge Politikasna Etkileri, Der.: E. EFEGL ve P. AKALI, Orta Asyann Sosyo-Kltrel Sorunlar: Kimlik, slam, Milliyet ve Etnisite, Gndoan Yaynlar, stanbul, Kasm 2003, AKSOY, M., Orta Asyada Aral Denizi Krizi ve evre Sorunlar, Yeni Trkiye Dergisi, , Yl: 3, Say: 15, Mays-Haziran 1995. ALLEN, W.E.D. ve P. MURATOFF, Kafkasyann Tarihi orafyas, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say:54, Temmuz 2001. ANDCAN, A.A., eenistan Amaznda Rus Ruleti, Yeni Trkiye Dergisi, Yl:1, Say:3, Mart-Nisan 1995. AVAR, B.Z. Kafkasya-Rusya Federasyonu ve Trkiye, Yeni Trkiye Dergisi, Yl:3, Say: 16, Trk Dnyas zel Say:s II, Temmuz-Austos 1997.

157

--------, 21.YzYlda Trk Dnyas, Yeni Trkiye Dergisi, Yl:3, Say:15, Mays-Haziran 1995. AYDIN, M., Geopolitics of Central Asia and The Caucasus; Contuinity and Change Since The End of The Cold War, The Turkish Yearbook of International Realations, Say: XXXII 2001,Research Center for International Political and Economic Releations, Ankara Unvercity Faculty of Political Science, 2002. AYMAN, G. ve N. A. GNEY, Deien Uluslararas Koullarda Strateji, Trkiye ve Komular, Der.:Faruk SYLEMEZOLU, Trk D Politikasnn Analizi, Der Yaynlar, stanbul, 1994. BAL, ., Trk Cumhuriyetlerinde Milletleme Sreci ve ve D Politikaya Etkisi, Avrasya Etdleri, zel Say , Say: 20, Yaz 2001. ---------, Trk Cumhuriyetlerinde Milletleme Sreci ve ve D Politikaya Etkisi, Der.: M., AA ve H., DURGUT, Kreselleen Dnya ve Trk Kimlii, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, ubat 2004. ---------, Trkiye-Ermenistan likileri, Der: dris BAL, 21. Yzylda Trk D Politikas, 2.Bask, Nobel Yayn, Ankara, Ocak 2004, s.397. BEAT, M., Trk-Rus likileri, Stratejik Analiz Dergisi, Kasm 2001. CAFERSOY, N., Enerji Diplomasisi: Rus D Politikasnda Stratejik Ara Deiimi, Stratejik Analiz Dergisi, C:1, Say:8, Aralk 2004. CAN, S., Jeopolitik Adan Kafkasya, Avrasya Dosyas, Rusya-Kafkasya zel, Cilt:3, Say:4, K 1996. CAIN, M.H., Deien Uluslararas Konjoktr ve in Ulusal Gvenlik Stratejilerinin Orta Asya ve Pasifik Eksenindeki Yeni Parametrileri, Der.: E.,EFEGL, P., AKALI ve E., H., KILIBEYL, Yakn Dnem G Mcadeleleri Inda Orta Asya Gerei, Gndoan Yaynlar, stanbul, ubat 2004, ELK, K., Azeri Petrolnn Dn ve Bugn, ASAM nternet Arivi, Eyll 1999. ELK, O., Bamsz Kafkasya Cumhuriyeti, Birleik Kafkas Dergisi, 2000. www.kafkas.org.tr/tarih/bagkafkasya.cum.html LOLU, F., Kafkasya Konusunda Yanlglar ve Yanllar, Kafkasya Yazlar Dergisi, Yl:1, Say:3, Sonbahar/K, 1998. COHEN, A., Avrasya Boru Hatlar Stratejisi, Avrasya Ettleri Dergisi, lkbahar

158

1996. CORNELL, S.E., Kafkaslar ve Orta Asyada Jeopolitik ve Stratejik Ortaklklar, ev. ve Der.: Y.TEZKAN, Menfaatler atmas Ortasnda Trkiye, lke Yaynlar, Birinci Bask, stanbul, Temmuz 2000. UREY, A., Bilinen Dnyann Bilinmeyen lkesi: Kuzey Kafkasya ve erkesler (1), Kafkasya Yazlar Dergisi, Yl:2, Say:5, Sonbahar, 1998. DEVLET, N., Kuzey Kafkasyann Dn Bugn, Yeni Trkiye Dergisi, Trk Dnyas zel Say:s II, Yl:3, Say: 16, Temmuz-Austos 1997. Defence and Security Dergisi, 20 Mart 2002. Diplomatik Gzlem nternet Dergisi, 2001 Yl Arivi. EFEGL, E., Trk-Rus likileri: Blgesel birlii veya Stratejik Kazan, Der:dris BAL, 21.Yzylda Trk D Politikas, 2.Bask, Nobel Yaynclk, Ankara, Ocak 2004. ERDURMAZ, A.S., ABDnin Kafkaslardaki Hedefleri, Cumhuriyet Strateji Dergisi, Yl:1, Say:46, 16 Mays 2005. ERSOY, E., 11 Eyll Saldrlar Sonras Kafkaslar Hazar Havzas Orta Asyada Deien Dengelerin Petrol ve Doal Gaz Politikalarna Yansmalar, Jeopolitik Dergisi, Nisan 2002. GKIRMAK, M., Dk Younluklu Demokrasi ve Kafkaslarda Gvenlik, Der.: G.GNGRM KONA, Uluslararas atma Alanlar ve Trkiyenin Gvenlii, IQ Kltr-Sanat Yaynclk, 1.Bask, stanbul, ubat 2005. GTZ, R., Gney Kafkasya ve Orta Asyada sSiyasi kar Alanlar, ev.:M.M. TAAR, Der.: Y.TEZKAN, Menfaatlar atmas Ortasnda Trkiye, lke Kitaplar, Birinci Bask,stanbul, Temmuz 2000, s.175-176. GL, N. ve G.EKC, Azerbaycan ve Trkiye ile Bitmeyen Kan Davas Ekseninde Ermenistann D Politikas, Avrasya Dosyas, Cilt:7, Say:1, 2001, s.370. GRSES, E., Kafkasyada Uluslararas Rekabet, Avrasya Dosyas, Fasikl:23, Cilt:7, Say:1, lkbahar 2001. HACINIDZE, N., Ahska Trkleri Tuz zerine Bile Ot Bitirir, Sylei, Stratejik Analiz Dergisi, Cilt: 2, Say: 16, Austos 2001. HENZE, P.B., Kafkasyada atma, Gemi, Sorunlar ve Gelecek in ngrler, 2023 Dergisi, Say:31, Kasm 2003. HESLIN, S.N., Key Constraints to Caspian Pipeline Development: Status,

159

Significance and Outlook, Central Asian Survey, Vol.18, Issue::4, Dec.1999. HUNTER, S.T., Internatonal and Regional Actors:Their Politics and Impact on The Transcaucasus, CSIS, Washington D.C., USA, 1994. ----------, Azerbaijan: Searching For New Neighbors, Der.: Ian BLEMMER, Ray TARAS, New States New Politics Building The Post-Soviet Nations, Cambridge University Press, Cambridge, 1997. LHAN, S., Trk Devrimi ve Trk Dnyas, Yeni Trkiye Dergisi, Yl: 3, Say: 15, Mays-Haziran 1995. ----------, Jeopolitik Gelimelerin Yn (Trklerin Yrngesinde Dnyada Yeni Unsurlar),Yeni Trkiye Dergisi, Mays-Haziran, Yl: 3, Say: 15., 1997. ISLAMIYOV E. ve KENDERL Z., Kreselleen Dnyada Kafkasya: Entegrasyonun Yeni Modeli, Avrasya Dosyas, Kresel Deerlendirme zel, Cilt:9, Say:33, s.48-49. KANBOLAT, H., RFnin Kafkasya Politikas ve eenistan Sava, Avrasya Dosyas, K 2001. ----------, K.AACAN, Grcistan'daki Rus slerinin Tasfiyesinde Mehter Admlar: Bir Geri, ki leri, Stratejik Analiz Dergisi, Cilt: 2, Say: 16, Austos 2001. ----------, .. KAMALOV, NATO ve ABnin Genilemesi emberinde Rusya Federasyonu: Souk Sava Devam m Ediyor? Stratejik Analiz Dergisi, Cilt: 5, Say: 51, Temmuz 2004. ------------, Kafkasyann Jeopolitiinde Deiim Sinyalleri, Stratejik Analiz Dergisi, Say:60, Nisan 2005. KARAYEL, E., Kafkasyada Etnik atmalar: Sebepler ve zmler, Kafkas Vakf Blteni, K 1998. <http://www.kafkas.org/bgkafkas/etniksorunlar.html> KEMK, A., Kafkaslarda Trkiye-ABD birlii, Harp Akademileri Blteni, Yl:36, Say:196, Temmuz 2000. KONA, G.G., Gelecein Kriz Blgeleri, Trkiyenin Gvenliine Olas Etkileri ve Trkiyenin Gelitirmesi Gereken Stratejiler, Jeopolitik Dergisi, Yl:3, Say:12, Gz 2004. KULOLU, A.,RF'nin Yeni Kafkasya Politikas, Stratejik Analiz Dergisi, Mays 2000.

160

--------., 21 nci YzYln Balangcnda Trkiyenin Deien Etki ve lgi Alanlar, Stratejik Analiz Dergisi, ubat 2001. KLEB, A., Halklar Corafyas: Kafkasya, Cumhuriyet Strateji Dergisi, Yl:1, Say:12, 20 Eyll 2004, s.7-8. KRAT, C., Karabada Ermeni Terr Katliam ve Sava, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say:52, Mays 2001. LEPINGWELL, J.W.R., The Russian Military and Security Policy in The Near Board, Survival, Cilt:36, Say:3, Gz 1994, s.77. MAMEDOV, R.,International Legal Status of The Caspian Sea: Issues of Theory and Practice, The Turkish Yearbook of International Relations, Ankara University Faculty of Political Science, Say: XXXII , 2002. MUGHSUDDN, O. A., Trkiyenin Rus D Politikas: 1990 Sonras Gelimeler ve Gelimeler erevesinde D Politika Tercihleri, Yeni Trkiye Dergisi, Say:3, Mart-Nisan 1995. NASPL, N., ran'n Azerbaycan Petrol Politikas, JeoEkonomi Dergisi, Cilt:1, Say: 2, Yaz/Sonbahar 1999. NASKAL, E.G., Trk Dnyas ve Ortak Dil, Yeni Trkiye Dergisi, Yl: 3, Say: 15, Mays-Haziran 1997. NEZHOLU, H., Bamszlktan Gnmze Rusya Trk Cumhuriyetleri likileri, Der.: M.K.KE, Gei Srecinde Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, Alfa Yaynlar, stanbul, Mart 1999. NURIYEV, E., Jeopolitik Hamleler ve Yaklaan Tehlikeler Gney Kafkasya Vakas, ev.: Askeri Bilimler Aratrma Merkezi Bakanl, Harp Akademileri D Ban Blteni, Yl:37, Say:279, Kam 2001, s.52. OUZ, C.C., Cihad Firinden Rusya ile Flrte: Dastanda Deien Dinamikler ve Kuzey Kafkasyaya Etkileri, Stratejik Analiz Dergisi, Ekim 2000. ORMROD, J., The North Caucasus: Confederation in Conflict, Der: I. BLEMMER ve R. TARAS, , New States New Politics Building The Post-Soviet Nations, Cambridge University Press, Cambridge, 1997. ZEY, R., Kafkasya ve Kafkas lkeleri, Harp Akademileri Blteni, Yl:37, Say:1999, Temmuz 2001. ZGEN, N., Dengeler Denklemi, Ulusal Strateji Dergisi, Yl:3, Say:21, Mart 2002. PAPAVA V. ve T. BERIDZE, Grcistanda Sanayi Politikas ve Ticaret Rejimi, Avrasya Etdleri Dergisi, Say:15, 1997.

161

SEZGN, M. N., Blgesel Aylk Deerlendirme, Stratejik Analiz Dergisi, 3 Ekim 2003. SNANOLU, O., Trkiyeden Trk Dnyasna Trkenin Gelecei, Yeni Trkiye Dergisi, Yl: 3, Say: 15, Mays-Haziran 1997. SOLTAN, E., Hazar Denizinin Hukuki Stats: izilmeyen Snrlar, Stratejik Analiz Dergisi, Cilt: 2, Say: 13, Mays 2001. SNMEZ, C., Jeopolitik Adan Kafkasya, Avrasya Dosyas, Rusya-Kafkasya zel, K 1996. TARAKI, N., Rusya Arka Bahesini Topluyor, Jeopolitik Dergisi, Yl:3, Say:10, Bahar 2004. TAIKAR, D., Orta Asyadaki Ekonomik Reformlar ve Yeni Byk Oyun, Der.: A,YALINKAYA, Trk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar, Balam Yaynlar, stanbul, 1998. TAVKUL, U., Tarihi ve Etnik Yapsyla Kafkasya, Yeni Trkiye Dergisi, Yl:3, Say:16, Temmuz-Austos 1997. --------, Kafkasya: Etnik, Sosyal, Siyasi Problemler, KK Aratrmalar Dergisi, Cilt:1, Say:1,Bahar 1999. TELLAL, E., Gney Kafkasya Devletlerinin D Politikalar, Mlkiye Dergisi, Cilt:XXIV, Say: 225, 2000. -------., SSCByle likiler, Der.:B.ORAN, Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, letiim Yaynlar, satanbul, 2001. TUUL, S., eenya, Dastan ve Vahhabilik, Kafkasya Yazlar Dergisi, Say: 8, lkbahar-Yaz 2000. TUNCER, ., Rusya Federasyonunun Yeni Gvenlik Doktrini: Yakn evre ve Trkiye, Der.:G.ZKAN ve .KUT, En Uzun On Yl, Trkiyenin Ulusal Gvenlik ve D Politika Gndemindeki Doksanl Yllar, Bke Yaynlar, stanbul, 2000, USLUBA, F., Putinli Rusya, Jeopolitik Dergisi, Yl:4, Say:13, ubat 2005. YAVUZ, K., Orta Asyann Batya Alan Kaps: Kafkasya, Ulusal Strateji Dergisi, Yl:2, Say:12, Mays-Haziran 2000. YCEL, Z., Kresel ve Blgesel Gelimeler Inda Trkiyenin Jeopolitik Konumuna Bir Bak, Jeopolitik Dergisi, Yl:3, Say:10, Bahar 2004.

162

Dier: Raporlar: CIS Institute, Moskova, yeniden basm www.echo-az.com (Internet zerinden yayn yapan Azeri Gazetesi), Nisan 2001. DEK (D Ekonomik likiler Kurulu), Grcistan lke Blteni, Ankara, Kasm 2004, s.2. D leri Bakanl, Kafkasya lkeleri le likiler Bilgi Notlar, Ankara 2002, s. 21. Tez: KODAMAN, T., Azerbaycan Petrollerinin Uluslararas Politikadaki nemi ve Trkiye, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Uluslararas likiler ABD Doktora Program, Ankara, 2002, Gazete: RADKAL, Hazar Denizi ve Petrol Boru Hatlarnn Gzergahlar, Radikal, 26 Mays 2005. Ansiklopediler ve Atlas: ATLAS DERGS, Avrupa Siyasi Haritas, stanbul, Aralk 2004. MLLYET BYK LAROUSSE SZLK VE ANSKLOPEDS, 12. Cilt, stanbul, 1986. SABAH MEYDAN LAROUSSE BYK LUGAT VE ANSKLOPEDS, 10.Cilt, stanbul, 1992. Seminer ve Sempozyumlar: AKZ, A., Stratejik Adan, Trk-Kafkas likilerinin Deerlendirilmesi, Sekizinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri II, XIX. ve XX. YzYllarda Trkiye ve Kafkaslar, stanbul, 24:26 EKM 2001, Genelkurmay Basmevi, 2003, s.292:301. ANDCAN, A., 21inci YzYlda Asya Sempozyumu, 3 Aralk 1998, stanbul. CUTLER, R.M., Kafkasyadaki Kriz Kaynaklar ve Blgeleri, Trkiye, NATO ve AB Perspektifinden Kriz Blgelerinin ncelenmesi ve Trkiyenin Gvenliine Etkileri Sempozyumu, (kinci Uluslararas Sempozyum Bildirileri, stanbul, 27-28 Mays 204), SAREM Yaynlar, Ankara, 2004, s.115-116. GRSEL, ., Kafkasyann Jeostratejik Konumu, Sekizinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri II, XIX. ve XX. Yzyllarda Trkiye ve Kafkaslar, stanbul, 24:26 EKM 2001, Genelkurmay Basmevi, 2003, s.292:301. LHAN, S., Kafkaslarn orafi Konumu, Jeopolitik, Jeoekonomik, Jeostratejik zellikleri ve Blge zerinde G ve Rekabet Mcadelesinin Gelecei,

163

Kafkaslar, Orta Dou ve Avrasya Perspektifinde Trkiyenin nemi Sempozyumu, Harp Akademileri Yayn, stanbul, 28-29 Nisan 1998, s.88, 123-124.,s.520-547. NADR, D., Tarihi geliim iinde Kafkas Toplumlarnn Sosyo-Psikolojik ve Kltrel zellikleri, Bunlar zerinde G ve Rekabet Mcadeleleri ve Trkiyenin zlemesi Gereken Sosyo-Psikolojik Kltrel Politika ve Etkinlikler, Kafkaslar, Ortadou ve Avrasya Perspektifinde, Trkiyenin nemi Sempozyumu, Harp Akademileri Yayn, stanbul, 2829 Nisan 1998, s.219:228. ---------, Kafkasya, Orta Asya, Gney ve Dou Asyadaki Kriz Kaynaklar ve Blgelerinin Trkiyenin Gvenliine Etkileri, Trkiye, NATO ve Avrupa Birlii Perspektifinden Kriz Blgelerinin ncelenmesi ve Trkiyenin Gvenliine Etkileri Sempozyumu, Harp Akademileri Yayn, stanbul, 2728 Mays 2004, s.205. YILDIZ, Y.G., Kafkas Toplumlarnn Siyasi ve Ekonomik Yaplar ve Gelimeleri ile Bunlar zerinde G ve Rekabet Mcadeleleri ve Trkiyenin zlemesi ngrlen Politikalar ve Etkinlikler, Kafkaslar, Orta Dou ve Avrasya Perspektifinde Trkiyenin nemi Sempozyumu, Harp Akademileri Yayn, stanbul, 28-29 Nisan 1998, s.101.,172:197. YILMAZELK, ., XIX. Ve XX. YzYllarda Trkiyenin Kafkasya Politikas, Sekizinci Askeri Tarih Semineri Bildirleri I (24-26 Ekim 2001, stanbul) Genelkurmay Yaynlar, Ankara, 2003, s.178. nternet Kaynaklar: <http:www.echo-az.com> <http://www.envsee.org/southcauc/maps/ethnic.jpg>
<http://www.gridtb.org/projects/GEO-Cauc/intr.pdf>

<http://w.w.w.mfa.gov.tr/Turkce/grupa/Kafkasya.htm> <http://www.reliefweb.int/nw/RWB.NSF/db900Largemaps> <http://www.r2user.uni-heidelberg.de/Karten/EthnoCaucasus.jpg>

164

Z GEM Kiisel Bilgiler Ad ve Soyad Doum Yeri Doum Yl Medeni Hali Lise Lisans Yksek Lisans Doktora ngilizce Deneyimi 1984 1985 1985 1991 : : Dr.Hakan KANTARCI : Ankara : 1962 : Evli : 1976 1980 Kuleli Askeri Lisesi /stanbul : 1980 1984 Kara Harp Okulu/Ankara : 1996-1999 Gazi nv. Sos.Bil.Ens.letme ABD/Ankara : 1999-2005 Gazi nv. Sos.Bil.Ens.letme ABD/Ankara : yi : : Piyade Okul K.l Tuzla/stanbul Piyade Temel Eitimi : Hava ndirme Tugay Komutanl /Kayseri Hava ndirme Er Eitim Takm,Er Eitim ve Hava ndirme Blk Komutanlklar ile Parat retmenlii 1991 1992 1992 1995 : 2inci Komando Alay Komutanl Midyat/Mardin Komando Blk Komutan : Merkez Komutanl zel Koruma Tabur Komutanl/AnkaraYakn Koruma Blk Komutan, zel Koruma retmeni (Eitici Subay) ve Koruma Mdr 1995 1997 1997 2000 2000-2002 2002-2006 : zel Kuvvetler Komutanl/Ankara- Harekat ve stihbarat Subay ve Kuzey Irak rtibat Tim Komutan : Eitim ve Doktrin Komutanl/Ankara- Plan/Proje Subay ve Toplam Kalite Ynetimi Direktr : 7inci Mekanize Piyade Tugay Komutanl Kazman/KarsMekanize Piyade Tabur Komutan : Da, Komando Okulu ve Eitim Merkezi Komutanl Eirdir/Isparta-Psikolojik Danma ve Rehberlik ube Mdr ve Muayene ve Kabul Komisyon Bakan.

Eitim Durumu :

Yabanc Dil ve Dzeyi :