Jevreji Jugoslavije 1941 1945.

rtve genocida i uesnici NOR

U trokovima izdavanja ove publikacije uestvovala je Republika zajednica nauke Srbije, Beograd.

Urednici

Prof. dr Andrija Gams Dr Lavoslav Kadelburg

Recenzenti

Prof. dr orde Kneevi Dr Nikola ivkovi

Lektor t

Jugoslava
Tehniki

evkovi
urednik

Mihailo

Mirkovi

Rezime na engleski preveo

Dr

Josip

Presburger

Nacrt

korica

Jovan uri, akad. slikar

Izdava: S A V E Z J E V R E J S K I H B e o g r a d , 7. Jula 71a tampa:

OPTINA JUGOSLAVIJE

S R B O T A M P A , Beograd,

Dobraina 6 8

Tira: 3.000 p r i m e r a k a

S A D R A J

N A S E L J A V A N J E JEVREJA NA TERITORIJI D A N A N J E J E V R E J S K I H Z A J E D N I C A DO 1918. G O D I N E

JUGOSLAVIJE

RAZVOJ DO

5 7 10 15 15 19 54 57 58 58 59 61 61 61 69 71 72 84 85 86 91 91 92 94 102 105 105 112 122 124 124 127 129

R A Z V O J R A D N I K O G POKRETA N A T E R I T O R I J A M A D A N A N J E J U G O S L A V I J E 1918. I U S L O V I ZA U K L J U I V A N J E JEVREJA U POKRET

S T V A R A N J E J E D I N S T V E N E J E V R E J S K E Z A J E D N I C E U J U G O S L A V I J I I NJEN R A Z V O J O D 1918. D O 1941 R E V O L U C I O N A R N I R A D N I K I POKRET U J U G O S L A V I J I I Z M E U D V A S V E T S K A R A T A I U K L J U I V A N J E JEVREJA U POKRET Kratak pregled razvoja KPJ i revolucionarnog radnikog pokreta Ukljuivanje Jevreja u revolucionarni radniki pokret K A P I T U L A C I J A J U G O S L A V I J E I S T R A D A N J E J U G O S L O V E N S K I H JEVREJA . . . . Organizacija i sprovoenje protivjevrejskih mera i genocida na teritoriji Jugoslavije I Teritorije pod nemakom vojnom upravom Srbija, Banat i Sandak . . . 1 Organizacija vojnog i upravnog aparata 2 Organizacija upravnog aparata za reenje jevrejskog pitanja . . . 3 Protivjevrejske mere i nain njihovog sprovoenja a Mere za ekonomsko unitenje Jevreja ukljuujui i pljaku, kao i unitenje kulturnih i istorijskih vrednosti b Mere za psihiko unitenje Jevreja c Mere za potpuno likvidiranje Jevreja masovni genocid . . . 1 Sabirni logori 2 Koncentracioni logori 3 Radni logori Osvrt na stradanje Jevreja Banata, Srbije i Sandaka II Teritorije pod bugarskom okupacijom aneksijom III Teritorije u sastavu Nezavisne Drave H R V A T S K E A Hrvatska Slavonija S r e m a Mere za ekonomsko unitenje Jevreja b Mere za psihiko unitenje Jevreja c Mere za fiziko unitenje Jevreja genocid 1 Ustaki logori u Hrvatskoj, Slavoniji i Sremu a - Sabirni logori b Koncentracioni logori 2 Ustaki logori u Zoni II B Bosna i Hercegovina a Mere za ekonomsko unitenje Jevreja b Mere za psihiko unitenje Jevreja c Mere za fiziko unitenje Jevreja genocid

Sabirni logori u Bosni i Hercegovini Kratak osvrt na stradanje Jevreja u N D H IV Teritorije pod italijanskom okupacijom aneksijom 1 Teritorija Zona I 2 - Teritorija Zona II Logori koje su formirali Italijani za Jevreje u Zoni l i Zoni II a Logori u Zoni II b Logori u Zoni I Jevrejski logor na Rabu 3 Teritorija Crne Gore 4 Teritorija Kosovo

129 133 134 136 139 144 144 148 148 151 152 154 155 155 156 157 159 160 162 162 163 163 165 165 166 167 169 170 171 174 179 188 192 200

Odnos faistike Italije prema Jevrejima u prisajedinjenim i okupiranim delovima Jugoslavije V Teritorije pod maarskom okupacijom aneksijom: murje i Prekomurje 1 Period od aprila 1941. do marta 19^4 a Mere za ekonomsko unitenje Jevreja b Mere za psihiko unitenje Jevreja c Mere za fiziko unitenje Jevreja Logori u Bakoj od aprila 1941. do kraja 1943 2 Period od marta 1944. do juna 1944 a Mere za ekonomsko unitenje Jevreja b Mere za psihiko unitenje Jevreja c Mere za fiziko unitenje Jevreja genocid VI Teritorija Slovenije Interniranje i a b c d e f g stradanje Jevreja u logorima van Jugoslavije Logori u Albaniji Logori u Austriji Logori u Italiji Logori u Maarskoj Logori u Nemakoj Logori u Poljskoj Zarobljeniki logori u Nemakoj Baka, Baranja, Meu-

Bekstva Jevreja iz logora, zatvora i kanjenikih radnih eta Angaovanje jevrejskih optina u Jugoslaviji na ublaavanju tekih uslova ivota izbeglica i zatoenika u logorima Kratak osvrt o Jevrejima rtvama faistikog terora i genocida u Jugoslaviji USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE I B O D I L A K I RAT U K L J U I V A N J E JEVREJA U . . .

NARODNOOSLO-

200 202 204 204 206

a Rad Komunistike partije na organizovanju ustanka i njeno rukovoenje narodnooslobodilakom borbom b Ukljuivanje Jevreja u narodnooslobodilaki rat 1 Ukljuivanje Jevreja u NOR u 1941. godini Banat

Srbija Bosna i Hercegovina Hrvatska i Slavonija Srem Baka Meumurje i Prekomurje Slovenija Makedonija Dalmacija a Ukljuivanje Jevreja u N O R u Zoni I b Ukljuivanje Jevreja u N O R u Zoni II Hrvatsko primorje Kosovo Sandak Crna Gora Nepoznata pokrajina Osvrt na ukljuivanje Jevreja u NOR u 1941. godini Spisak nosilaca Partizanske spomenice 1941. g Spisak Jevreja narodnih heroja Jugoslavije Spisak uesnika u panskom graanskom ratu i u NOR Spisak uesnika u panskom graanskom ratu i u pokretima otpora van Jugoslavije 2 Ukljuivanje Jevreja od poetka 1942. do kraja rata a Ukljuivanje u N O R od poetka 1942. do septembra 1943. . . . b Ukljuivaije u N O R od septembra 1943. do kraja rata . . . . Jugoslovenski Jevreji u antifaistikom pokretu van Jugoslavije Jugoslovenski Jevreji u pokretu otpora u logorima i zatvorima a Pokret otpora u logorima i zatvorima u Jugoslaviji b Pokret otpora u logorima i zatvorima van Jugoslavije Opti osvrt o ueu Jevreja Jugoslavije u N O R Spisak uesnika u N O R Registar linih imena Izvori i literatura Objanjenje skraenica Summary Errata corrige

208 215 226 234 236 262 264 264 268 269 272 272 273 274 274 275 275 276 278 278 278 278 279 281 286 290 290 296 302 307 513 560 571 573 591

Savez godine, o

Jevrejskih postavio

optina je o i

Jugoslavije i u tragediji ueu

jo to

odmah, jedan od

od

svoje pod

obnove da

1944. i i ju-

sebi zadatak,

najvanijih,

prikuplja borbi

objavljuje goslovenskih

materijal naroda

jugoslovenskih herojskoj

Jevreja

nacifaizmom

njihovom

masovnom

narodnooslobodilakoj

narodnosti. mnogo, ali nedostajao je rad koji bi in-

O tome je ve do sada objavljeno tegralno Ova vog obuhvatio dra Jae stradanje Romana i i

borbu

jugoslovenskih tu prazninu. rada. redaktori istaknu

Jevreja. Ona je rezultat njego-

knjiga

popunjava

dugogodinjeg u uvodu

upornog dao neke

sistematskog napomene, duni su a da

Autor je jevrejskih

koje tri

je

imenovao

Savez

optina

Jugoslavije

momenta.

Prvo, u ovom radu Jevrejima se smatraju ona lica koja su bila, jevrejskog porekla, kao i ona koje je drutvena sredina u kojoj su iveli smatrala Jevrejima, bez obzira na njihovo lino opredeljenje. Drugo, dode razumljivo do je da knjiga ovakve nego do vrste, kojih ak se i ako bi autor mogao da

kompletnijih injenine

izvora

moglo

doi,

nuno

sadri

odredene Izdava pravke. e

nepotpunosti. da na prikladan nain objavi eventualne dopune i is-

nastojati

Tree, istraivanje, prikupljanje grade i objavljivanje ove knjige eno je finansijskom pomoi Samoupravne interesne zajednice za SR Srbije i Memorijalne fondacije za jevrejsku kulturu.

omogukulturu

Redakcija

K a o jedan od m a l o g broja p r e i v e l i h p r i p a d n i k a j e v r e j s k e zajednice u J u g o s l a v i j i o s e a o s a m o b a v e z u d a p r i p r e m i m ovaj rad koji o b u h v a t a p e r i o d o d 1941. d o 1945. g o d i n e , taj najtraginiji i najmraniji p e r i o d u istoriji te zajednice; p e r i o d u k o m e je z b o g n a c i s t i k o - r a s i s t i k e ideologije s t r a d a l o etiri petine j u g o s l o v e n s k i h Jevreja. J e v r e j s k a zajednica u J u g o s l a v i j i bila je i z m e u d v a s v e t s k a rata u s t a l n o m u s p o n u i razvoju. To se o g l e d a l o ne s a m o u p o v e a n j u b r o j n o g stanja, v e i u a k t i v n o m ukljuivanju Jevreja u d r u t v e n i , privredni, kulturni, p r o s v e t n i i n a u n i ivot u o k v i r u cele j u g o s l o v e n s k e zajednice. J u g o s l o v e n s k i Jevreji dali su znaajan d o p r i n o s u s v i m o b l a s t i m a ivota, ali je p r o c e s n j i h o v o g daljneg razvoja n a g l o p r e k i n u t o k u p a c i j o m J u g o s l a v i j e , i n a c i s t i k i m g e n o c i d o m nad j u g o s l o v e n s k i m Jevrejima. U knjizi se daje kratak, d o k u m e n t o v a n i prikaz kataklizme kroz koju su p r o l i pripadnici j e v r e j s k e zajednice J u g o s l a v i j e u t o k u d r u g o g s v e t s k o g rata i ukazuje na s p e c i f i n o s t i n a c i s t i k o g g e n o c i d a i z v r e n o g u J u g o s l a v i j i nad J e v r e j i m a , z b o g kojih je p r o c e s u n i t a v a n j a Jevreja u J u g o s l a v i j i d o b i o t a k o m a s o v a n karakter. U p r o g o n u i u n i t a v a n j u Jevreja, p o r e d T r e e g Rajha, u e s t v o v a l e su i d r a v e koje su, kao s a v e z n i c i Rajha, i z v r i l e u p a d u J u g o s l a v i j u u a p r i l s k o m ratu 1941. godine ( M a a r s k a , B u g a r s k a , Italija), kao i brojni d o m a i izdajnici ( u s t a e , f o l k s d o j eri, Ijotievci, n e d i e v c i , etnici, balisti). Z a e l o b i s e m n o g o v i e Jevreja s p a s i o d a k v i s l i n k i i s a t e l i t s k i s a r a d n i c i , o d n o s n o d o m a i izdajnici, n i s u s a r a i v a l i sa T r e i m R a j h o m u u n i t a v a n j u Jevreja u J u g o s l a v i j i . M e u t i m , u istoriji j e v r e j s k e zajednice J u g o s l a v i j e iz t o g a p e r i o d a ima i s v e t l i h s t r a n i c a iz kojih se vidi da j u g o s l o v e n s k i Jevreji n i s u p a s i v n o ekali da b u d u uniteni. Z n a t a n broj ukljuio se u otpor i b o r b u protiv o k u p a t o r a u o k v i r u o p t e g otpora j u g o s l o v e n s k i h n a r o d a i n a r o d n o s t i , ukljuujui se u n a r o d n o - o s l o b o d i l a ki rat. To ukljuivanje nije bilo s l u a j n o , v e je u t o m e o d l u u j u u u l o g u o d i g r a o faktor s v e s t i . U prilog t o m e g o v o r e i podaci o v e l i k o m broju Jevreja u k l j u e n i h u r e v o l u c i o n a r n i radniki i n a p r e d n i o m l a d i n s k i pokret do d r u g o g s v e t s k o g rata. Broj u e s n i k a Jevreja u n a r o d n o - o s l o b o d i l a k o m ratu bio bi z a e l o j o i z n a t n o v e i da o k u p a t o r i i njihovi p o m a g a i n i s u preduzeli niz m e r a u cilju s p r e a v a nja n j i h o v o g o d l a s k a u partizane, o d n o s n o da je o r g a n i z o v a n i otpor i n a r o d n o o s lobodilaki rat bio p o e o o d m a h p o s l e o k u p a c i j e zemlje. O k u p a t o r i i njihovi pom a g a i s u , n a i m e , u p r v i h n e k o l i k o m e s e c i okupacije, i z m e u aprila i jula m e s e c a 1941. g o d i n e , o d v e l i veliki broj, naroito m l a i h i s p o s o b n i h m u k a r a c a na prin u d n e r a d o v e o d n o s n o g u b i l i t a . No i p o r e d t o g a broj Jevreja u k l j u e n i h u nar o d n o o s l o b o d i l a k u b o r b u bio je d o s t a veliki. U toj borbi oni su dali veliki dopri-

J. R o m a n o

n o s za p o b e d u p r a v e d n e s t v a r i uz znaajne rtve, jer je jedna treina s v i h uklju e n i h s t r a d a l a u borbi. Prikupljanje p o d a t a k a o J e v r e j i m a koji su u e s t v o v a l i u n a r o d n o o s l o b o d i l a k o m ratu p r e d s t a v l j a l o je v r l o teak zadatak, b u d u i da su izvori iz kojih su m o g l i da s e c r p e podaci bili v r l o o s k u d n i , a o d p r e i v e l i h Jevreja n i s u s e m o g l i dobiti iscrpniji podaci jer su s e a n j a u t o k u proteklih s k o r o e t r d e s e t g o d i n a izbledela. A l i i u z a s v e t e k o e , prikupljeni p o d a c i pokazuju da je o k o 4.600 Jevreja u e s t v o v a l o u n a r o d n o o s l o b o d i l a k o m ratu. V r l o je v e r o v a t n o da e itaoci naii na n e p o t p u n e i n e t a n e p o d a t k e o pojed i n i m u e s n i c i m a u borbi, b a z b o g o s k u d n i h izvora s a kojima s e r a s p o l a g a l o . Z a t o e autor biti z a h v a l a n a k o mu se s t a v e na r a s p o l a g a n j e d o p u n e ili i s p r a v k e . M e u t i m , i n j e n i c a t o je u s p e l o da se bar priblino utvrdi broj Jevreja u narodn o o s l o b o d i l a k o m ratu i m a v e l i k i znaaj, naroito i z b o g t o g a t o do s a d a kompletnih p o d a t a k a o t o m e nije bilo. Jevreji J u g o s l a v i j e , u e s n i c i n a r o d n o o s l o b o d i l a k o g nice u istoriji s v o j e zajednice. rata ispisali su svetle stra-

Dr sci. Jaa Romano

N A S E L J A V A N J E JEVREJA NA TERITORIJI D A N A N J E JUGOSLAVIJE R A Z V O J J E V R E J S K I H Z A J E D N I C A DO 1918. G O D I N E

P O J E D I N E d e l o v e teritorije d a n a n j e J u g o s l a v i j e prvi Jevreji naselili s u pre 2.000 godina. V e u III v e k u p o s t o j a l a je u S o l i n u ( D a l m a c i j a ) v e a j e v r e j s k a z a j e d n i c a iz kojeg s u s e Jevreji 641. g o d i n e iselili, n a k o n t o s u A v a r i m e s t o razorili. N a j v e i m d e l o m iselili su se u Split. 0 postojanju v e e j e v r e j s k e zjednice i u m e s t u S t o b i ( M a k e d o n i j a ) g o v o r e i s k o p i n e r u e v i n a j e v r e j s k o g h r a m a iz IV v e k a . Prvi p o d a c i o n a s e l j a v a n j u Jevreja u Srbiji, o d n o s n o u B e o g r a d u p o t i u iz 950. g o d i n e . Postoji podatak d a s u 1250. g o d i n e dobili o d o b r e n j e z a prodaju soli. S e m toga, u H r i s o v u l j i c a r a D u a n a (1354) se vidi, da je u to v r e m e bilo J e v r e j a u Srbiji. 1 S r e d i n o m X V I I v e k a u B e o g r a d u j e i v e l o o k o 800, a p o e t k o m X I X v e k a o k o 1.000 Jevreja. 2 Iz p r v o g z v a n i n o g p o p i s a s t a n o v n i t v a u Srbiji 1845. g o d i n e , vidi se, da je u B e o g r a d u ivelo 1.087 Jevreja. Do n a g l o g p o v e a n j a n j i h o v o g broja d o l o je u d r u g o j p o l o v i n i X I X v e k a , i to ne s a m o u B e o g r a d u v e i u n e k i m d r u g i m m e s t i m a Srbije. U n e k i m m e s t i m a H r v a t s k e i z v e s t a n broj Jevreja i v e o je j o pre d o l a s k a S l o v e n a . 1 p o r e d m n o g o b r o j n i h p r o t i v j e v r e j s k i h m e r a oni su se na toj teritoriji odrail do 1526. g o d i n e , kada je izdata n a r e d b a o n j i h o v o m proterivanju iz H r v a t s k e . T e k u d r u g o j p o l o v i n i X V I I I v e k a bilo j e d o z v o l j e n o J e v r e j i m a d a s e p o n o v o naseljavaju, uz i z v e s n a o g r a n i e n j a u p o g l e d u m e s t a nastanjivanja kao i v r s t e z a n i m a n j a . Do m a s o v n i j e g useljavanja d o l o je p o s l e d o n o e n j a U r e d b e o e m a n c i p a c i j i J e v r e j a u H r v a t s k o j i S l a v o n i j i iz 1873. g o d i n e . D o k je 1840. g o d i n e bilo 9.947 Jevreja, 3 njihov broj se 1880. p o v e a o na 17.261, a 1900. na 20.032. 4 U S l o v e n i j i je bilo Jevreja v e u IX v e k u , ali do m a s o v n i j e g u s e l j a v a n j a d o l o je u X I I v e k u . Najbrojnija j e v r e j s k a zajednica bila je u M a r i b o r u , koja je i m a l a s v o j hram, t e o l o k u k o l u , ritualno kupatilo, groblje i dr. 5 M a n j i broj J e v r e j a je bio nas t a n j e n u Ljubljani, Ptuju i R a d g o n i . M e u t i m , n a r e e n j e m cara M a k s i m i l i a n a I (1496) Jevreji s u proterani s a teritorije S l o v e n i j e . 6 K r a j e m X V I I I v e k a s e p o n o v o doseljavaju, ali u m a l o m broju. N e t o v i e ih se n a s t a n i l o u M u r s k o j S o b o t i i Lendavi.
I lang, Jevreji u Beogradu, Beograd 1926. V. Vinaver, Jevreji u Srbiji poetkom XX veka, Jevrejski almanah 19551956, str. 28. Statistiki ljetopis za 1874. godinu. Zagreb 1876. < Statistiki godinjak Kraljevine Hrvatske i Slavonije I, Zagreb 1905. I II, Zagreb 1906. 5 Milica Detoni, Mariborski geto, Jevrejski almanah 19571958, str. 72. 6 F. Grnwald, M u l Fium, Jevrejin sa Rijeke, Jevrejski almanah 19591960, str. 54.
3 3 1

J. Romano

P o m e n u t o je da je v e u III v e k u p o s t o j a l a u Dalmaciji, tj. u S o l i n u brojnija jevrejs k a zajednica, koja j e r a s e l j e n a 641. g o d i n e . O d X V I v e k a d o l o j e d o m a s o v n i j e g naseljavanja Jevreja na toj teritoriji, naroito u S p l i t u i D u b r o v n i k u . To su bili Jevreji koji s u krajem X V v e k a proterani i z p a n i j e . N a k o n proterivanja iz p a n i j e , i z v e s t a n broj Jevreja se n a s e l i o u B o s n i i H e r c e g o vini. U p r v o v r e m e su se nastanili u S a r a j e v u , g d e postoji s a u v a n n a d g r o b n i s p o m e n i k j e d n o g J e v r e j i n a s a p o e t k a X V I v e k a . P r e m a n e k i m p o d a c i m a , v e 1541. g o d i n e bilo je u S a r a j e v u 40 t r g o v a c a Jevreja. P o e v od d r u g e p o l o v i n e X I X v e k a , Jevreji iz S a r a j e v a o d l a z e i u d r u g a m e s t a B o s n e i H e r c e g o v i n e , a s e m t o g a u t o m p e r i o d u o t p o e o je i p r o c e s useljavanja u B o s n u i H e r c e g o v i n u i Jevreja iz zemalja z a p a d n e i s e v e r n e E v r o p e (ovi se nazivaju a k e n a z i , a Jevreji d o s e l j e n i iz p a n i j e s e f a r d i ) . U B o s n i i H e r c e g o v i n i je bilo 1879. g o d i n e o k o 3.500, 1885. o k o 5.800, 1895. o k o 8.200, a 1910. g o d i n e 11.868 Jevreja. 7 I s k o p i n e r u e v i n a j e v r e j s k o g h r a m a u S t o b i j u iz IV v e k a , g o v o r e da je u M a k e d o n i j i bilo Jevreja v e u s t a r o m v e k u . U s r e d n j e m v e k u p o s t o j a l e su brojnije j e v r e j s k e zajednice u Bitolju, S k o p l j u , O h r i d u i S t r u g i , od kojih su se odrale s a m o o n e u Bitolju i S k o p l j u . Od d r u g e p o l o v i n e X I X v e k a Jevreji se nastanjuju i u t i p u . Kraj e m X I X v e k a u Bitolju ivi o k o 6.000 Jevreja. 8 Jevreji se u B a k o j prvi put p o m i n j u u X V I v e k u , ali je njihov broj u to v r e m e vrlo mali, s o b z i r o m na m e r e koje je p r o p i s a o m a a r s k i Z e m a l j s k i s a b o r 1595. g o d i n e , a koje su se o d n o s i l e na o g r a n i e n j e s l o b o d n o g nastanjivanja Jevreja, kao i na plaanje p o s e b n o g j e v r e j s k o g poreza. Prvi Jevreji koji su d o l i u B a k u nastanili su se u o k o l i n i P e t r o v a r a d i n a . U s a u v a n o j d o k u m e n t a c i j i se Jevreji u N o v o m S a d u prvi put p o m i n j u 1693. g o d i n e , a u S o m b o r u 1735. g o d i n e . Iz zvanin o g p o p i s a s t a n o v n i t v a B a k e s e vidi, d a j e 1736. g o d i n e ivelo u N o v o m S a d u 15, S o m b o r u 3 i u S i v c u 1 j e v r e j s k a p o r o d i c a . G o d i n e 1737. izdata je d o z v o l a j e d n o m J e v r e j i n u da se u s e l i u S u b o t i c u . N a k o n poraza A u s t r i j e u ratu sa T u r c i m a 1740. g o d i n e , d o l o je do znatnijeg poveanja broja Jevreja u B a k o j n j i h o v i m d o s e l j a v a n j e m iz B e o g r a d a . K r a j e m X V I I I v e k a d o l o je do nastanjivanja Jevreja i u d r u g i m m e s t i m a B a k e . S r e d i n o m X I X v e k a bilo je u S o m b o r u 284, N o v o m S a d u 1.320, S u b o t i c i 650, S e n t i 1.326 Jevreja, a kraj e m X I X v e k a bilo je u celoj B a k o j 19.115 Jevreja. 9 D o s e l j a v a n j e Jevreja u Baranju o t p o e l o je s r e d i n o m X V I I I v e k a . K r a j e m v e k a u D a r d i je bilo 146 Jevreja. 1 0
7 8 9

">

T. Kruevac, Drutvene promene kod bosanskih Jevreja za autsrijskog vremena, Spomenica 400 godina od dolaska Jevreja u Bosnu i Hercegovinu, Sarajevo 1966, str. 77 (u daljem tekstu Spomenica 400 godina). D. Levi, Regionalna jevrejska zajednica do 1918, Spomenica Saveza jevrejskih optina 19191969, Beograd 1969. str. 8. L. Fier, Jevrejstvo Bake, Jevrejski almanah 19551956, str. 86. J. Svajcer, Kretanje brojnog stanja prve verske optlne u upaniji Baranja u Dardi, Jevrejski almanah 19651967, str. 72.

J.

Romano

Do nastanjivanja Jevreja u B a n a t u d o l o je i s t o v r e m e n o kada i u Bakoj. S r e d i n o m X I X v e k a bilo je u B e k e r e k u (Zrenjanin) 644, K i k i n d i 704 i u V r c u 2 6 7 Jevreja. P r e m a z v a n i n o m p o p i s u s t a n o v n i t v a koje je i z v r e n o 1921. g o d i n e u n o v o s t v o renoj dravi S r b a H r v a t a i S l o v e n a c a ( S H S ) bilo je 64.753 Jevreja (u Srbiji 6.112, d a n a n j o j M a k e d o n i j i , K o s o v u i S a n d a k u 5.702, B o s n i i H e r c e g o v i n i 12.031, Hrvats k o j i S l a v o n i j i 20.562, Bakoj, Baranji i B a n a t u 12.069, D a l m a c i j i 314, S l o v e n i j i , M e u m u r j u i P r e k o m u r j u 946, C r n o j G o r i 17 Jevreja). 1 1 M e u t i m , p r e m a s t a t i s t i k i m p o d a c i m a , d o b i j e n i m a n k e t o m koju je s p r o v e o S a v e z rabina J u g o s l a v i j e 1924. godine, broj Jevreja je i z n o s i o 73.266, tj. o k o 9.000 v i e n e g o t o je n a v e d e n o u ranije p o m e n u t i m d r a v n i m s t a t i s t i k i m p o d a c i m a . I z s l e d e e g p r e g l e d a s e v i d e brojane razlike i z m e u ta d v a s t a t i s t i k a p o d a t k a po p o k r a j i n a m a koje su u l e u sastav S H S :
pokrajina broj Jevreja prema popisu dravnom Saveza rabina

Srbija Makedonija, Kosovo, Sandak Bosna i Hercegovina Hrvatska i Slavonija Baka, Banat, Baranja Dalmacija Slovenija, Meumurje, Prekomurje Crna Gora Svega

6.112 5.702 12.031 20.562 19.069 314 946 17 64.753

7.800 6.218 13.701 21.810 21.349 412 1.959 17 73.266

Pretpostavlja se da su p o d a c i S a v e z a rabina J u g o s l a v i j e o broju Jevreja u pojedinim p o k r a j i n a m a v e r o d o s t o j n i j i , t o s e m o e zakljuiti n a o s n o v u broja Jevreja u J u g o s l a v i j i p r e d d r u g i s v e t s k i rat, o e m u e k a s n i j e biti g o v o r a . S v e d o spajanja n a v e d e n i h pokrajina u j e d i n s t v e n u d r a v u S H S , n i s u postojali u s l o v i z a t e n j u s a r a d n j u njihovih j e v r e j s k i h zajednica. S v a k a o d tih zajednica s e u k u l t u r n o m , p r o s v e t n o m i e k o n o m s k o m p o g l e d u razvijala pod s p e c i f i n i m u s l o v i m a k a r a k t e r i s t i n i m z a s v a k u o d n a v e d e n i h pokrajina.

RAZVOJ R A D N I K O G POKRETA NA TERITORIJI D A N A N J E JUGOSLAVIJE DO 1918. I USLOVI ZA UKLJUIVANJE JEVREJA U POKRET Politika r a s c e p k a n o s t teritorije d a n a n j e J u g o s l a v i j e d o kraja p r v o g s v e t s k o g rata, kao i p r i v r e d n a z a o s t a l o s t , u s l o v i l i su k a s n i j u p o j a v u r a d n i k e k l a s e i radni" Definitivni rezultati popisa stanovnitva od 31. I 1921. godine, Sarajevo 1932. Jevrejski almanah za 5686. godinu (1925), str. 286.

J. R o m a n o

k o g p o k r e t a no t o je to bio s l u a j u z e m l j a m a z a p a d n e E v r o p e . Na teritoriji d a n a nje J u g o s l a v i j e postojali s u s r e d i n o m X I X v e k a i s k l j u i v o z a n a t s k i radnici, d o k j e d o pojave i n d u s t r i j s k i h r a d n i k a d o l o n e t o kasnije. P r e m a t o m e , z a n a t s k i radnici s u predstavljali p r v e z a e t k e r a d n i k e k l a s e i oni su bili prvi, koji su prihvatili s o c i jalistiku ideologiju. O n i su bili i o s n i v a i p r v i h r a d n i k i h organizacija, koje u to v r e m e j o n i s u imale politiki karakter. T o s u bile o r g a n i z a c i j e z a u z a j a m n o p o m a ganje, b o l e s n i k e blagajne, r a d n i k a p r o s v e t n a udruenja, itd. K r a j e m X I X v e k a , te o r g a n i z a c i j e p r e r a s t a j u p o s t e p e n o u s i n d i k a l n e i politike organizacije. Taj p r o c e s prerastanja nije se odvijao i s t i m intenzitetom niti i s t o v r e m e n o u s v i m p o k r a j i n a m a d a n a n j e J u g o s l a v i j e . U p r o c e s u p r e r a s t a n j a o d l u u j u u u l o g u o d i g r a l a je pojava i n d u s t r i j s k i h radnika, kao i s t e p e n uticaja r a d n i k i h p o k r e t a i n d u s t r i j s k i razvijenijih zemalja z a p a d n e E v r o p e . Zahvaljujui t o m e , k r a j e m X I X i p o e t k o m X X v e k a u s l e dio je p r o c e s o s n i v a n j a p r v i h s i n d i k a l n i h organizacija, kao i s o c i j a l d e m o k r a t s k i h stranaka u pokrajinama dananje Jugoslavije. U p r v e s t r u k o v n e s i n d i k a l n e organizacije i s o c i j a l d e m o k r a t s k e partije, bio je uklju e n i manji broj Jevreja. U O s i j e k u s u g o d i n e 1892. bili l a n o v i s t r u k o v n e s i n d i k a l n e o r g a n i z a c i j e s l e d e i Jevreji: S a m u e l F i e r , M o r i c V a v r a i L e o p o l d G o l d t a j n , d o k s u u o s n i v a n j u O k r u n e b o l e s n i k e blagajne u e s t v o v a l i H u g o B o k o v i , G e z a v a r c i M o r i c V a j s (1893). G o d i n e 1894. d o l o je u O s i j e k u do o s n i v a n j a S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e , a jedan o d o s n i v a a bio j e R o b e r t S i m o n , bravar. M e u p r v i m l a n o v i m a t e s t r a n k e bili su i L e o p o l d F r i d m a n (koji je 1880. bio blagajnik O b r t n i k o - r a d n i k o g d r u t v a ) , M o r i c V a j s , M u k i V a j s , J o s i p N a j m a n i S a m u e l F i e r . Pred kraj p r v o g s v e t s k o g rata l a n o v i te s t r a n k e su bili i L a v o s l a v K r a u s , L a d i s l a v K r a u s i A l f r e d Vajs. 1 3 Prvi Jevrejin u l a n j e n u s t r u k o v n i s i n d i k a t u B e o g r a d u bio je J o s i f A n a f koji je 1896. bio l a n D r u i n e t i p o g r a f s k i h radnika. 1 4 U S o c i j a l d e m o k r a t s k u s t r a n k u S r b i j e ( o s n o v a n a 1903) bili s u ukljueni s l e d e i Jevreji: S a m u i l o K a v i s o n i A v r a m K o e n ( A l e k s a n d a r P o p o v i ) , a n e t o k a s n i j e Izrael Tajtacak i S o f i j a Levi, d o k su se p r e d prvi s v e t s k i rat ulanili A l k o n G e r a s i , J a a A l t a r a c i M i k a B e n v e n i s t i (elektriar). 1 5 Z n a a j n u u l o g u u s i n d i k a l n o m p o k r e t u S r b i j e o d i g r a l a je S o f i j a Levi, t e k s t i l n a radnica iz B e o g r a d a . G o d i n e 1908. izabrana je za lana u p r a v e S a v e z a t e k s t i l n i h i o s t a l i h fabrikih radnika, a 1910. u e s t v o v a l a je kao d e l e g a t s i n d i k a l n e o r g a n i z a c i j e Palilula n a V I I I k o n g r e s u S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e Srbije. N a t o m k o n g r e s u o s n o v a n je S e k r e t a r i j a t e n a s o c i j a l d e m o k r a t a , p r v a politika organizacija u Srbiji. S o f i j a Levi izabrana je za s e k r e t a r a o r g a n i z a c i j e i a k t i v n o je s a r a i v a l a u listu te organizacije Jednakost. G o d i n e 1919. bila je l a n S o c i j a l i s t i k e r a d n i k e partije J u g o s l a v i j e ( k o m u n i s t a ) i izabrana za l a n a S e k r e t a r i j a t a e n a k o m u n i s t a . Na V u k o v a r s k o m k o n g r e s u K P J izjasnila se kao c e n t r u m a i i s k l j u e n a je iz Partije, p o s l e
" I. Mauran, Graa o radnikom pokretu Osijeka i Slavonije 18671894, Osijek 1967. M. Topalovi, Hronologija radnikog pokreta u Srbiji I (do 1919), Beograd 1934, str. 46. Ibidem, str. 206.

15

9 J. Romano
e g a se p a s i v i z i r a l a i ivela u K r u p n j u (ubijena od N e m a c a 1942. u l o g o r u na Sajmitu). P o r e d S o f i j e Levi, aktivnu u l o g u u s i n d i k a l n o m p o k r e t u o d i g r a l a je i a n k a Levi, krojaka radnica, koja je 1908. izabrana za lana u p r a v e S a v e t a krojakih radnika.' 6 S o c i j a l n a s t r u k t u r a Jevreja u B o s n i i H e r c e g o v i n i , p r v e n s t v e n o u S a r a j e v u , g d e je ivelo o k o 8 0 % j e v r e j s k o g ivlja t e pokrajine, u s l o v i l o j e ukljuivanje v e e g broja Jevreja u s i n d i k a l n i pokret, kao i u S o c i j a l d e m o k r a t s k u s t r a n k u . P r o c e s stvaranja s i n d i k a l n i h organizacija u B o s n i i H e r c e g o v i n i o t p o e o je 1905. g o d i n e . Te g o d i n e o s n o v a n je i G l a v n i radniki s a v e z za Bil-I, o d n o s n o s i n d i k a l n e centrale. J e d a n o d o s n i v a a G l a v n o g s i n d i k a l n o g s a v e z a bio j e M a i r Levi, krojaki radnik. U r u k o v o d s t v i m a raznih s t r u k o v n i h s i n d i k a t a u S a r a j e v u bili su ukljueni i s l e d e i Jevreji: M o r i c v a r c h a d t , J u d a A t i j a s , D a v i d A b i n u n , N a h m a n O v a d i j a , a u upravi S a v e z a t r g o v a k i h n a m e t e n i k a : A b r a h a m E. Levi, D a v i d A b i n u n i dr. I u u p r a v a m a raznih r a d n i k i h udruenja nalazio se i z v e s t a n broj Jevreja. T a k o su npr. u upravi R a d n i k o g k u l t u r n o g d r u t v a , koje je o s n o v a n o 1908. bili: L e o n Atijas, N a h m a n Ovadija, H i n k o v a r c , H u g o C v e h e r i dr. G o d i n e 1911. bilo je u s i n d i k a t u 6.068 l a n o v a , m e u k o j i m a 166 radnika Jevreja, t o u o d n o s u na broj j e v r e j s k o g s t a n o v n i t v a p r e d s t a v l j a v i s o k i p r o c e n a t . U S o c i j a l d e m o k r a t s k o j s t r a n c i B i H ( o s n o v a n a 1909) najaktivniji su bili i s l e d e i Jevreji: Izrael G a o n i S o l o m o n M o n t i l j o . Z n a a j n u u l o g u u p r o c e s u dalje organizacije S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e B i H o d i g r a o je dr M i l a n ( M o i s e ) Z o n , koji je do a o iz P o l j s k e 1917. u S a r a j e v o kao izgraeni s o c i j a l i s t a . P o e t k o m 1918. izabran je za lana M e s n o g o d b o r a i lana G l a v n o g o d b o r a S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e B i H . On je 1919. u e s t v o v a o kao d e l e g a t s t r a n k e na K o n g r e s u ujedinjenja u Beogradu, na k o j e m je izabran za lana C e n t r a l n o g v e a n o v o o s n o v a n e S o c i j a l i s t i k e r a d n i k e partije J u g o s l a v i j e ( k o m u n i s t a ) . N a t o m K o n g r e s u u e s t v o v a o je, zajedno s a u r o m a k o v i e m i N a t a n o m O v a d i j o m , kao d e l e g a t S a v e z a m e t a l s k i h r a d n i k a BiH. 1 7 R a d n i k i p o k r e t u V o j v o d i n i razvijao se u s k l o p u r a d n i k o g p o k r e t a M a a r s k e . M e utim, u radniki p o k r e t V o j v o d i n e bio je ukljuen n e z n a t a n broj Jevreja, od kojih su bili n a r o i t o aktivni D e e e e i i H u g o S i n g e r , obojica iz S o m b o r a . e e i je r u k o v o d i o B o l e s n i k o m b l a g a j n o m , d o k j e S i n g e r bio jedan o d prvih l a n o v a S o c i j a l d e m o k r a t s k e partije. U n j e g o v o j kafani je 1919. g o d i n e bilo s e d i t e M e s n o g v e a Partije, koje je 1920. r u k o v o d i l o t r a j k o m elezniara. Z b o g t o g a je S i n g e r u h a p e n i, p o s l e zlostavljanja na policiji, p r o t e r a n iz S o m b o r a . Pred kraj p r v o g s v e t 14 17

Stanka Devi-Ubavi, Srpska Socijaldemokratska partija i enski pokret u Srbiji 19031914. g. revolucije I. Beograd 1967, str. 220, 224, 230, 239. M. Finci, U avangardi drutvenog progresa, Spomenica 400 godina, Sarajevo 1966, str. 194195.

Tokovi

10

J. Romano

s k o g rata, kao l a n o v i S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e u V o j v o d i n i p o m i n j u s e s l e d e i Jevreji: A n d r i j a D e a k , M i h a j l o R e v e s , A b r a h a m V i n c e i L a d i s l a v Na. 1 8 U S o c i j a l d e m o k r a t s k u s t r a n k u D a l m a c i j e bili s u , pred kraj p r v o g s v e t s k o g rata ulanjeni s l e d e i Jevreji: M o r i c Finci, R a h e l a Kabiljo, D a v i d Pinto i dr. Policija ih je kao p r i p a d n i k e te s t r a n k e proterala iz Splita. K a o reakcja na z u l u m e i pljaku t u r s k i h v l a s t i u M a k e d o n i j i , d o l o je 1893. g o d i n e , do o s n i v a n j a p r o g r e s i v n e o r g a n i z a c i j e Vnatrena makedonska revolucionerna organizacija ( V M R O ) u S o l u n u . U toj organizaciji je 1896. bilo 20 bitoljskih Jevreja, d o k je o k o 200 j e v r e j s k i h p o r o d i c a p o m a g a l o p o k r e t p r e b a c i v a n j e m oruja iz G r k e , d a v a n j e m s r e d s t a v a i s k r i v a n j e m r u k o v o d i l a c a organizacije ( G o c e D e l e v , D a m e G r u e v , G o c e Petrov, Pera T o e v i dr.). U l l i n d e n s k o m u s t a n k u 1903, bilo je u r e d o v i m a u s t a n i k a i Jevreja, koji su najve i m d e l o m izginuli u borbi s a T u r c i m a . M e u b o r c i m a J e v r e j i m a i s t a k a o s e Rafael M. K a m h i , koji je, pod i m e n o m S k e n d e r - b e g , bio v o a jedne u s t a n i k e g r u p e u eti v o j v o d e Luke Gerova. 1 9 G o d i n e 1910. o s n o v a n a je u S o l u n u S o c i j a l d e m o k r a t s k a s t r a n k a M a k e d o n i j e . U vezi s njenim o s n i v a n j e m znaajnu u l o g u je o d i g r a l a S o c i j a l i s t i k a j e v r e j s k a g r u p a u S o l u n u , n a ijem e l u j e stajao A v r a m Benarojo. N a t o m o s n i v a k o m s a s t a n k u postojala je jaka g r u p a koja je bila protiv o s n i v a n j a s a m o s t a l n e S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e M a k e d o n i j e . Zahvaljujui zalaganju S o c i j a l i s t i k e j e v r e j s k e g r u p e , koja je ukazala na postojanje o d r e e n i h s p e c i f i n o s t i u M a k e d o n i j i , d o l o je do o s n i v a n j a s a m o s t a l n e S o c i j a l d e m o k r a t s k e partije M a k e d o n i j e . 2 0 Na o s n o v u iznetih p o d a t a k a m o e se zakljuiti, da na teritorijama koje su u l e u s a s t a v S H S , nije bilo m a s o v n i j e g ukljuivanja Jevreja u radniki pokret, o d n o s n o u s o c i j a l d e m o k r a t s k e partije do p r v o g s v e t s k o g rata, s e m u B o s n i i H e r c e g o v i n i . M e utim, m e u u k l j u e n i m a bilo je i s t a k n u t i h p o b o r n i k a s o c i j a l i s t i k e ideologije, koji s u i u n o v o s t v o r e n o j dravi S H S produili s a r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m .

STVARANJE JEDINSTVENE JEVREJSKE ZAJEDNICE U JUGOSLAVIJI I NJEN RAZVOJ OD 1918 DO 1941.

U n o v o f o r m i r a n o j dravi S H S bili su s t v o r e n i i u s l o v i za postojanje j e d i n s t v e n e j e v r e j s k e zajednice, a u vezi s tim, i j e d i n s t v e n e j e v r e j s k e organizacije, koja bi objedinjavala rad j e v r e j s k i h zajednica. Na e l u j e v r e j s k e zajednice stajala je orga,a

"
20

M. Beljanski, Hronika o radnikom pokretu i KPJ u Somboru i okolini 19181941, Sombor 1968. A. Matkovski, Tragedijata na Evreite od Makedonija, Skopje 1962, str. 22. D. Konstantinov, Bitoljski Jevreji i VMRO, Jevreiski almanah 19631964, s. 9295. J. Marjanovi, Nastanak i razvitak radnikog pokreta u Jugoslovenskim zemljama do prvog svetskog Beograd 1958.

rata,

11 J. Romano
nizacija S a v e z j e v r e j s k i h v e r o i s p o v e d n i h o p t i n a J u g o s l a v i j e . S a v e z je o d i g r a o znaajnu u l o g u u borbi za o s t v a r i v a n j e p u n i h g r a a n s k i h prava i s l o b o d e Jevreja, a p o s e b n o u suzbijanju i z v e s n i h a n t i s e m i t s k i h ispada, koji su se javili prvih g o d i n a po o s n i v a n j u d r a v e S H S , kao i u g o d i n a m a p r e d d r u g i s v e t s k i rat. P r v i h g o d i n a p o s t v a r a n j u d r a v e S H S d o l o j e d o pojava i z v e s n i h p r o t i v j e v r e j s k i h akcija o d s t r a n e n a c i o n a l i s t i k i h grupa, a d e l o m i od t a d a n j e g d r a v n o g reima. S a v e z je u s p e o p r e k o n a d l e n i h o r g a n a da s p r e i dalje i r e n j e tih akcija. U tim n a s t o j a n j i m a S a v e z nije bio u s a m l j e n , jer je i K o m u n i s t i k a partija J u g o s l a v i j e o d l u n o u s t a l a protiv a n t i s e m i t s k i h i s p a d a . T a k o j e M e s n i k o m i t e t K P J B e o g r a d o r g a n i z o v a o 23. s e p t e m b r a 1920, p r o t e s t n i m i t i n g protiv a n t i s e m i t s k i h pojava n a k o m e s u g o v o r i l i M i l o Trebinjac, M o a Pijade i M i k a B e n v e n i s t i (elektriar). 2 ' N a k o n t o g a u s l e d i o je p e r i o d relativno m i r n o g razvoja j e v r e j s k e zajednice u Jugoslaviji, s v e do pojave n a c i z m a u N e m a k o j i prodiranja n j e g o v e ideologije u J u g o slaviju. U t o m p e r i o d u m i r n o g razvoja j e v r e j s k e zajednice, d o l o je u s v i m m e s t i m a u kojima je i v e o v e i broj Jevreja, do o s n i v a n j a raznih o r g a n i z a c i j a i d r u t a v a : kulturnih, p r o s v e t n i h , d o b r o t v o r n i h , s p o r t s k i h , radnikih, itd. S v e te organizacije, o d n o s n o udruenja imala s u , v i e ili manje, j e v r e j s k o n a c i o n a l n o obeleje. To je bio jedan od razloga t o je u p r v i m g o d i n a m a p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata, manji broj Jevreja bio ukljuen u r e v o l u c i o n a r n i radniki pokret. A l i , m e u u k l j u e n i m a bilo je i s t a k n u t i h r e v o l u c i o n a r a , p r v e n s t v e n o iz r e d o v a l a n o v a b i v i h s o c i j a l d e m o k r a t s k i h partija i s i n d i k a l n i h organizacija. Broj Jevreja-pripadnika r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i k o g p o k r e t a p o s t e p e n o s e p o v e a v a o do 1930. g o d i n e , kada je u s l e d i o p r o c e s n j i h o v o g m a s o v n i j e g ukljuivanja u revoluc i o n a r n i radniki p o k r e t iz s l e d e i h razloga: t e k a e k o n o m s k a situacija u zemlji u vezi sa s v e t s k o m e k o n o m s k o m k r i z o m 30-tih g o d i n a p o g o d i l a je i v e i broj Jevreja, n a r o i t o s i t n e t r g o v c e i zanatlije; r e v o l u c i o n a r n i p r o g r a m K o m u n i s t i k e partije J u g o s l a v i j e b o r b a protiv s k u poe, n e z a p o s l e n o s t i , diktature, p r o d o r a f a i z m a , p r a v i l n o r e e n j e n a c i o n a l n o g pitanja imalo je jak uticaj i na Jevreje, a p o s e b n o na j e v r e j s k u r a d n i k u i studentsku omladinu; pojava n a c i s t i k e ideologije, koja je bila p r v e n s t v e n o u p e r e n a protiv Jevreja, a protiv koje je K P J p o v e l a o d l u u j u u borbu, u s l o v i l o je m a s o v n i j e ukljuivanje Jevreja u n a p r e d n i i r e v o l u c i o n a r n i radniki pokret. Prodiranje n a c i s t i k e ideologije u J u g o s l a v i j u d o v e l o je do aktiviranja p r o f a i s t i k i h organizacija (Ijotievska, H o d e r i n a i dr.), koje su prihvatile r a s i s t i k e protivjevrejs k e m e r e i p u t e m d e s n i a r s k e t a m p e o t p o e l e s o t v o r e n i m n a p a d i m a na Jevreje. R a d p r o f a i s t i k i h organizacija bio je o m o g u e n i s t a v o m s a m o g d r a v n o g reima,
21

S. Mirni, M. Petrovi, Desanka (19191941], Beograd 1969, str. 53.

Petrovi,

Milica

Damjanovi,

Hronologija

radnikog pokreta

Srbiji

II

12

J. Romano

p o s e b n o vlade M i l a n a S t o j a d i n o v i a i v l a d e C v e t k o v i - M a e k , koje s u s e s v e v i e priklanjale n a c i s t i k o j N e m a k o j , n a p u t a j u i d o t a d a n j e d e m o k r a t s k e s a v e z n i k e . Pod s v e v e i m p o l i t i k i m i e k o n o m s k i m p r i t i s c i m a n a c i s t i k e N e m a k e , j u g o s l o v e n s k a vlada d o z v o l i l a j e n e o m e t a n i rad d o m a i h N e m a c a - f o l k s d o j e r a , koji s u p u t e m s v o j e t a m p e ( E r w a c h e ) i raznih p r o t i v j e v r e j s k i h b r o u r a o t v o r e n o p r o p o v e d a l i r a s n u i v e r s k u mrnju, pozivajui i na p r i m e n u g e n o c i d a protiv Jevreja. I s t i m stop a m a p o l a je i d o m a a d e s n i a r s k a t a m p a , koju je f i n a n s i r a o Trei Rajh. Pod p r i t i s k o m T r e e g Rajha, v l a d a C v e t k o v i - M a e k o t p o e l a j e s a p r o p i s i v a n j e m i protivjevrejskih mera: J e d n a od prvih m e r a koje je p o m e n u t a v l a d a p r e d u z e l a bila je oteavanje pa i s p r e avanje u l a s k a j e v r e j s k i h izbeglica iz zemalja z a p a d n e E v r o p e , koje je Trei Rajh o k u p i r a o , i koje su u J u g o s l a v i j i traile s p a s od n a c i s t i k i h p r o g o n a i z v e r s t a v a . N e k o l i k o hiljada j e v r e j s k i h izbeglica koje su u s p e l e da p r e b e g n u u J u g o s l a v i j u , bile su k o n f i n i r a n e u m a n j i m m e s t i m a s tim, t o se je S a v e z j e v r e j s k i h v e r o i s p o v e d n i h o p t i n a m o r a o da brine o n j i h o v o m izdravanju. 5. o k t o b r a 1940. izdata je p o d b r o j e m 1322 U r e d b a o m e r a m a koje se o d n o s e na Jevreje u p o g l e d u obavljanja radnja sa p r o d u k t i m a ljudske i s h r a n e . U r e d b o m je bilo z a b r a n j e n o J e v r e j i m a d a v o d e radnje s a n a m i r n i c a m a z a l j u d s k u i s h r a n u n a veliko, a u i n d u s t r i j s k i m p r e d u z e i m a sa p r o i z v o d i m a ljudske i s h r a n e , iji su v l a s nici Jevreji, p o s t a v l j e n i s u k o m e s a r i ; 5. o k t o b r a 1940. p o d b r o j e m 1323, objavljena je U r e d b a o u p i s u lica j e v r e j s k o g p o r e k l a za u e n i k e univerziteta, v i s o k i h k o l a u r a n g u univerziteta, v i i h , s r e d n j i h , uiteljskih i d r u g i h k o l a . T o m U r e d b o m z a v e d e n je za Jevreje n u m e r u s c l a u s u s . Broj u p i s a n i h Jevreja m o r a o je da b u d e u s r a z m e r i broja Jevreja p r e m a broju s t a n o v n i k a o s t a l i h narodnosti. 2 2 Ali, i pre d o n o e n j a n a p r e d n a v e d e n i h u r e d a b a , p r i m e n j i v a n e s u i z v e s n e d i s k r i m i n a c i o n e m e r e p r e m a J e v r e j i m a , iako za to n i s u p o s t o j a l a z v a n i n a nareenja: o g r a nienje z a p o l j a v a n j a Jevreja u d r a v n i m i b a n o v i n s k i m s l u b a m a , p o s t a v l j e n j a za n a s t a v n o o s o b l j e na u n i v e r z i t e t i m a , n a p r e d o v a n j e u j u g o s l o v e n s k o j v o j s c i dalje od ina p u k o v n i k a i dr. Protiv n a v e d e n i h u r e d a b a o d l u n o je u s t a l a K o m u n i s t i k a partija J u g o s l a v i j e , kao i n a p r e d n e n a r o d n e m a s e . B e o g r a d s k i s r e d n j o k o l c i izdali s u p o e t k o m k o l s k e 1940/41. g o d i n e letak u k o m e s e n a v o d i : D o n e t a j e u r e d b a k o j o m s e n a i m d r u g o v i m a , j e v r e j s k i m a c i m a o t i m a p r a v o k o l o v a n j a . O v a j udar n a p r a v a m l a d i h i s l o b o d u n a u k e u o b i a j e n a je m e r a n a s i l n i k o g r e i m a .. ,.23 K o m i t e t S K O J - a u K i k i n d i je t a k o e objavio p r o g l a s protiv u r e d b e o o g r a n i e n j u k o l o v a n j a j e v r e j s k e o m l a d i n e , a s l i n i h p r o t e s t a je bilo i u d r u g i m m e s t i m a J u g o s l a v i j e .
23

Slubene novine. 5. X 1940. B. Sakota, Beogradska srednjokolska grad 1959.

omladina

pred

drugi svetski

rat,

Godinjak

grada

Beograda

VI,

Beo-

13 J. Romano
O v e p r o t i v j e v r e j s k e m e r e , koje je p r o p i s a o i s p r o v o d i o tadanji dravni reim, bile su u v o d u p r o t i v j e v r e j s k e m e r e koje su nacisti i njihovi sateliti d o s l e d n o s p r o v e l i u p e r i o d u 1 9 4 1 1 9 4 5 . i koje su se z a v r i l e m a s o v n i m g e n o c i d o m . J e v r e j s k a zajednica u J u g o s l a v i j i je, i p o r e d i z v e s n i h a n t i s e m i t s k i h ispada, p o k a z a l a v i d a n n a p r e d a k u s v o m razvoju s v e d o 1940. g o d i n e . Jevreji s u uzeli z n a t n o g u e a u kulturnoj, p r o s v e t n o j , e k o n o m s k o j , n a u n o j i d r u g i m o b l a s t i m a stvaranja. D o l o je i do znatnijeg p o v e a n j a broja Jevreia, ali ne p o s t o j e tani p o d a c i k o i i k o je to p o v e a n j e i z n o s i l o o d 1919. d o 1941. g o d i n e . P r e m a p o d a c i m a S a v e z a j e v r e j s k i n v e r o i s p o v e d n i h o p t i n a J u g o s l a v i j e , u 1940. g o d i n i je bilo 66.843 Jevreja. M e u t i m , u l a n k u J u g o s l o v e n s k i Jevreji u s v e t l o s t i s t a t i s t i k e dr E d u a r d a M o s b a h e r a n a v o d i se, da je te g o d i n e bilo 71.347 Jevreja. 2 4 Postavlja se pitanje o t k u d a tolike brojane r a z l i k e ? M o g u a p r e t p o s t a v k a je, d a s u u p o d a c i m a S a v e z a izostavljeni oni Jevreji, koji n i s u plaali l a n a r i n u n a d l e n i m j e v r e j s k i m o p t i n a m a ( s i r o m a n i ) , kao i oni koji n i s u hteli da b u d u l a n o v i . Na o s n o v u s p r o v e d e n i h istraivanja (iako se nije r a s p o l a g a l o p o t p u n o m d o k u m e n t a c i j o m ) , broj Jevreja u J u g o s l a v i j i p r e d d r u g i s v e t s k i rat bio je v e i od broja koji je n a v e o M o s b a h e r . Podaci o broju Jevreja koje je n a v e o S a v e z ne m o g u se s m a t r a t i v e r o d o s t o j n i m , t o se vidi iz nekoliko s l e d e i h u p o r e e n j a : p r e m a p o d a c i m a S a v e z a , u M a k e d o n i j i je 1940. g o d i n e bilo 6.550 Jevreja. M e utim, iz s a u v a n e d o k u m e n t a c i j e , koja se nalazi u J e v r e j s k o m i s t o r i j s k o m m u z e j u u B e o g r a d u , vidi se da su N e m c i m a r t a 1943, odveli u l o g o r u Treblinki 7.315 Jevreja, d o k je 4 4 7 u s p e l o b l a g o v r e m e n o da se s k l o n i . P r e m a t o m e , u M a k e d o n i j i je bilo p r e d rat 7.762 Jevreja; 2 5 u p o d a c i m a S a v e z a se navodi, da je u H r v a t s k o j , S l a v o n i j i i S r e m u bilo 18.345 Jevreja. M e u t i m , u knjizi Komunistiki pokret i socijalistika revolucija u Hrvatskoj ( Z a g r e b 1969) n a v o d i se da je bilo o k o 25.000, od kojih je o k o 21.000 stradalo kao rtve f a i s t i k o g t e r o r a ; u p o d a c i m a S a v e z a stoji, da je u Z a g r e b u bilo 9.467 Jevreja. M e u t i m , u izvetaju K o m i s i j e za ispitivanje ratnih z l o i n a n a v e d e n o je, da je p r e k o 8.000 s t r a d a l o kao rtve f a i s t i k o g terora, d o k je u t v r e n o da je d r u g i s v e t s k i rat p r e i v e l o o k o 3.000. P r e m a t o m e , u Z a g r e b u je do rata ivelo p r e k o 11.000 Jevreja; 2 6 za B a n a t se n a v o d i da je bilo 3.215 Jevreja, d o k ih je p r e m a d r u g i m p o d a c i m a bilo o k o 4.200; p r e m a p o d a c i m a S a v e z a , B e o g r a d je i m a o 10.388 Jevreja. M e u t i m , maja 1941, izvrili s u N e m c i p o p i s b e o g r a d s k i h Jevreja i t o m p r i l i k o m j e r e g i s t r o v a n o 9.145 lica. P r e m a p o d a c i m a p r i k u p l j e n i m p o s l e rata u t v r e n o je, da o k o 2.000 Jevreja
"
7S 26

Jevrejski narodni kalendar za 5701. g. 119401941], A. Matkovski, Tragedijata na Bvreite od Makedonija, Skopje 1962, str. 21. Doki/menat neregistrovan u Arhivu Hrvatske u Zagrebu.

14

J. Romano

nije r e g i s t r o v a n o ( p r e b e g l i iz B e o g r a d a , stupili u N O V , bili u z a r o b l j e n i k i m logorima, ili s u s e s k r i v a l i ) . N a o s n o v u t o g a s e m o e zakljuiti, d a j e u B e o g r a d u pred d r u g i s v e t s k i rat bilo o k o 11.500 Jevreja; za S a r a j e v o se n a v o d i u p o d a c i m a S a v e z a , da je imalo pred rat 8.114 Jevreja. Taj broj nije ni priblino taan, jer se iz p o p i s a rtava f a i s t i k o g terora, koji je 1967. g o d i n e s a i n i o O d b o r za izgradnju s p o m e n - p a r k a vidi, da je s t r a d a l o o k o 7.600 Jevreja. S e m t o g a , o k o 900 je bilo u k l j u e n o u N O R , a o k o 1.500 je u s p e l o da p r e b e g n e i preivi rat. P r e m a t o m e , do kraja rata je ivelo u S a r a j e v u p r e k o 10.000 Jevreja; 2 7 za S o m b o r se n a v o d i da je i m a o o k o 950 Jevreja. M e u t i m , u t v r e n o je, da je toliko s t r a d a l o kao rtve f a i s t i k o g terora, a da je o k o 300 p r e i v e l o rat. 28 O v o s u s a m o n e k a o d v e i h brojanih n e s l a g a n j a i z m e u p o d a t a k a S a v e z a i z 1940. g o d i n e i p o d a t a k a do kojih se d o l o na o s n o v u s a u v a n e d o k u m e n t a c i j e i p o s l e ratnih publikacija. P r e m a p o d a c i m a , n a k n a d n o prikupljenim, broj Jevreja u pojedin i m p o k r a j i n a m a p r e d d r u g i s v e t s k i rat, bio je s l e d e i :

Bosna i Hercegovina Srbija Hrvatska, Slavonija, Srem Baka, Baranja Banat Slovenija, Meumurje Kosovo Sandak, Dalmacija, Crna Gora Makedonija

oko oko oko oko oko oko oko oko

14.500 12.500 25.000 16.000 4.200 1.000 550 730 7.762 82.242

Svega oko:

lako p o s t o j e v e e b r o j a n e razlike i z m e u p o d a t a k a S a v e z a i p o d a t a k a do kojih s m o doli, realnija je p r e t p o s t a v k a da je, pred d r u g i s v e t s k i rat bilo o k o 82.000 Jevreja, a t o m e u prilog g o v o r e i s l e d e i podaci: d r u g i s v e t s k i rat je p r e i v e l o o k o 15.000 Jevreja; o k o 1.300 je s t r a d a l o u N O R ; 65.500 je s t r a d a l o kao rtve f a i s t i k o g terora. P r e d d r u g i s v e t s k i rat u J u g o s l a v i j i je bilo 117 j e v r e j s k i h v e r s k i h zajednica od kojih s u n e k e bile s t a r e p o n e k o l i k o s t o t i n a g o d i n a . D a n a s postoji o k o 300 j e v r e j s k i h zajednica-optina s a o k o 6.200 lanova. 2 9
27 23 79

Spisak palih boraca-graana Sarajeva u NOB-i, poginulih boraca za osloboenje Sarajeva i rtava faistikog teiora, izd. Odbor za izgradnju spomen-parka, Sarajevo 1967. Beljanski, M., Somborski Jevre/l rukopis u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu. M. Haramina, Zloini i protujevre/ske mjere u Zagrebu u toku II svjetskog rata, Historijski pregled VII, Zagreb 1961, broj 2, str. 89; Jevrejski kalendar za 5734. godinu (19731974), str. 3840.

15 J. Romano
REVOLUCIONARNI RADNIKI POKRET U JUGOSLAVIJI IZMEU DVA SVETSKA RATA I UKLJUIVANJE JEVREJA U POKRET Kratak pregled razvoja KPJ i revolucionarnog radnikog pokreta Posle osnivanja drave S H S , stvoreni s u uslovi z a objedinjavanje s i n d i k a l n i h organizacija i s o c i j a l d e m o k r a t s k i h stranaka pokrajina koje su u l e u s a s t a v te drave. Do objedinjavanja s o c i j a l d e m o k r a t s k i h stranaka d o l o je aprila 1919. godine, na K o n g r e s u ujedinjenja u B e o g r a d u , kada je o s n o v a n a S o c i j a l i s t i k a radnika partija Jugoslavije (komunista). Njeno formiranje predstavlja p r e l o m n u fazu u istoriji jugos l o v e n s k o g radnikog pokreta. R e v o l u c i o n a r n i klasni p r o g r a m S o c i j a l i s t i k e radnike partije prihvatile su v e prvih dana i r o k e narodne m a s e , to potvruju postignuti u s p e s i KPJ na optins k i m izborima, kao i na izborima za U s t a v o t v o r n u s k u p t i n u 1920. g o d i n e (na izborima je KPJ dobila 59 p o s l a n i k i h mandata). I s t o v r e m e n o dolazi i do objedinjavanja sindikalnih organizacija u Ujedinjene sindikate u kojima je KPJ imala odluujuu ulogu. S v e vei uticaj KPJ u revolucionisanju narodnih m a s a , p r i m o r a o je tadanje bur o a s k e partije da zajedniki istupaju u borbi protiv KPJ. O n e su 30. d e c e m b r a 1920. izglasale u N a r o d n o j s k u p t i n i tzv. Obznanu kojom se zabranjuje rad K o m u n i s t i k e partije i Ujedinjenih sindikata. U s l e d i l a je hajka na l a n o v e KPJ i njene simpatizere, kao i m a s o v n a hapenja partijskih i s i n d i k a l n i h rukovodilaca. Hajka je dobila j o v e e razmere nakon n e u s p e l o g atentata na kralja A l e k s a n d r a . Bur o a s k e partije iskoristile su taj atentat za d o n o e n j e Z a k o n a o zatiti drave, kojim su bile p r o p i s a n e najstroe kazne za s v a k u k o m u n i s t i k u delatnost. D o l o je do hapenja v e l i k o g broja l a n o v a I z v r n o g odbora CK KPJ, kao i l a n o v a pokrajinskih o d b o r a i sindikata. No, i pored s v i h represalija, K o m u n i s t i k a partija je i u ilegalnosti produila sa r e v o l u c i o n a r n i m radom. S o b z i r o m da je najvei broj lanova I z v r n o g o d b o r a CK KPJ u h a p e n , doneta je odluka da se oformi Z a m e n i k i odbor koji e delovati do izbora n o v o g r u k o v o d s t v a . U taj odbor uli su Tria Kaclerovi, M o a Pijade, S l a v k o K a u r i i Lovro K l e m e n i . Z a m e n i k i odbor o t p o e o je 1921. g o d i n e sa izdavanjem lista Slobodna re, iji je v l a s n i k i urednik bio M o a Pijade. Jula 1921, odrana je u B e u Prva partijska konferencija na kojoj je izabran novi CK KPJ sa S i m o m M a r k o v i e m na elu, koji je ubrzo s m e n j e n . Na D r u g o j partijskoj konferenciji, odranoj maja 1923, za g e n e r a l n o g s e k r e t a r a izabran je u r o a k o vi. Novi CK KPJ o t p o e o je krajem 1924. sa izdavanjem s v o g lista Komunist, iji je urednik bio M o a Pijade. N a k o n izlaska treeg broja tog lista, Pijade je u h a p e n i od s u d a za zatitu drave o s u e n na 12 g o d i n a robije, a na robiji mu je kazna poveana za jo dve g o d i n e zbog organizovanja trajka politikih zatvorenika.

16

J. Romano

G r u p a j u g o s l o v e n s k i h k o m u n i s t a u B e u , u g l a v n o m s t u d e n a t a , o t p o e l a je m a r t a 1926, po direktivi Partije, sa i z d a v a n j e m lista Srp i eki, a u r e d n i k je bio S a l a m o n - M o n i Levi, koji je u to v r e m e s t u d i r a o m e d i c i n u u B e u . Na T r e e m k o n g r e s u KPJ, koji je o d r a n 1926. u B e u , d o n e t a je odluka, da taj list b u d e z v a n i n i o r g a n K P J i da se t a m p a u J u g o s l a v i j i . S o b z i r o m da je S i m a M a r k o v i p r o d u i o sa f r a k c i o n a k i m r a d o m , to je K o m i n terna s a z v a l a aprila 1928. s a v e t o v a n j e partijskih r u k o v o d s t a v a , na k o j e m je M a r k o v i i s k l j u e n iz Partije i izabran novi CK K P J od tri lana, na e l u sa u r o m a k o v i e m . N a e t v r t o m k o n g r e s u KPJ, n o v e m b r a 1928, u r a a k o v i j e izabran za o r g a n i z a c i o n o g s e k r e t a r a Partije. U zemlji j e s v e v i e r a s l o n e z a d o v o l j s t v o i r o k i h n a r o d n i h m a s a z b o g n e r e e n i h s o c i j a l n i h , e k o n o m s k i h , politikih i n a c i o n a l n i h pitanja. D o l o je do m a s o v n e nez a p o s l e n o s t i radnika, opadanja v r e d n o s t i r a d n i k i h nadnica, p o v e a n j e t r o k o v a iv o t a u z i s t o v r e m e n o ukidanje o s n o v n i h e k o n o m s k i h i politikih prava radnika. S v e je to d o v e l o do jaeg r e v o l u c i o n i s a n j a r a d n i k i h m a s a , pa je kralj A l e k s a n d a r dec e m b r a 1928. g o d i n e u k i n u o V i d o v d a n s k i u s t a v , r a s p u s t i o p a r l a m e n a t i z a v e o a p s o lutistiki d i k t a t o r s k i r e i m koji se o s l a n j a o na v o j s k u i v e l i k o s r p s k u buroaziju. Put koji je izabrao CK K P J u borbi protiv t o g r e i m a bio je n e p r a v i l a n . N a i m e , februara 1929, objavio je CK K P J p r o g l a s kojim se pozivaju radnici i seljaci na oruanu b o r b u u cilju r u e n j a d i k t a t o r s k o g reima. M e u t i m , za tu akciju Partija nije bila s p r e m n a ni k a d r o v s k i , tj. nije bila s p o s o b n a da p r e u z m e r u k o v o d e u u l o g u u toj borbi s o b z i r o m na mali broj l a n o v a KPJ, niti je bila u to v r e m e jae p o v e z a n a sa n a r o d n i m m a s a m a . D i k t a t o r s k i r e i m i s k o r i s t i o je taj p r o g l a s , kao i n e s p r e m n o s t Partije i p r e d u z e o o d l u n e m e r e za likvidaciju Partije. U s l e d i l a su m a s o v n a h a p e n j a p a r t i j s k i h r u k o v o d i l a c a , kao i njihova u b i s t v a ( u r a a k o v i , N i k o l a H e i m o v i , Paja M a r g a n o v i , M i j o O r e k i , M a r i j a n B a r u n i dr.). U s a r a j e v s k o j policiji ubijen je p r i l i k o m s a s l u a v a n j a B e n j a m i n Finci, u e s n i k u o k t o b a r s k o j revoluciji. U p e r i o d u od 1929. do 1932. g o d i n e , o d r a n o je p r e d s u d o m za z a t i t u d r a v e u B e o g r a d u 159 p r o c e s a l a n o v i m a K P J i S K O J - a , kao i n j i h o v i m s i m p a t i z e r i m a , a 1933. g o d i n e j o 127 p r o c e s a . Veliki broj je o s u e n na v i e g o d i n j u robiju, a m n o g i na zatvor u trajanju do 1 g o d i n e . M e u o s u e n i m a na robiju bilo je 22, a na zatvor 9 Jevreja. V r l o znaajnu u l o g u u t o m p e r i o d u o d i g r a l a je ilegalna organizacija tzv. C r v e n a p o m o . O n a j e o b e z b e i v a l a o p t u e n i m a b r a n i o c e n a s u d u z a z a t i t u drave, s l a l a hranu, lekove, literaturu o s u e n i m a na robiji, materijalno p o m a g a l a p o r o d i c e o s u e n i h l a n o v a Partije i s i m p a t i z e r a . Ta organizacija, o s n o v a n a 1922. g o d i n e , predstavljala je u p o e t k u h u m a n i t a r n u o r g a n i z a c i j u r a d n i k e k l a s e za p o m o nezapos l e n i m r a d n i c i m a , ali je k a s n i j e d o b i l a z n a t n o i r u u l o g u : u k a z i v a n j e p o m o i polit i k i m z a t v o r e n i c i m a , r t v a m a b e l o g terora i n j i h o v i m p o r o d i c a m a , plaanje advokata koji su branili k o m u n i s t e na s u d u , itd. U v r e m e g r a a n s k o g rata u paniji,

17 J. Romano
o r g a n i z o v a l a je prikupljanje i s l a n j e p o m o i r e p u b l i k a n s k o j armiji. S o b z i r o m na karakter delovanja, o r g a n i z a c i j a je d o b i l a 1940. g o d i n e naziv N a r o d n a p o m o , a kada je d o l o do u s t a n k a n a r o d a J u g o s l a v i j e 1941. g o d i n e , n a z v a n a je N a r o d n o o s l o b o d i l a k i fond. U tu o r g a n i z a c i j u su bile u k l j u e n e i r o k e n a r o d n e m a s e , pripadnici s v i h profesija, lako je bila v a n p a r t i j s k a organizacija, u njoj je imala K P J v r l o jak oslonac. 3 0 U r u k o v o d s t v i m a te o r g a n i z a c i j e bilo je i Jevreja: u K o m i t e t u C r v e n e p o m o i za V o j v o d i n u dr A d o l f S i n g e r ; M e s n o m k o m i t e t u u S u b o t i c i E r e b e t G r o s ; M e s n o m k o m i t e t u u Tuzli H a j i m Pinto; M e s n o m k o m i t e t u u B e k e r e k u ( Z r e n j a n i n ) R u a u l m a n ; u Banja Luci s e s t r e Flora, Lela i M i c a Levi; u Z a g r e b u N a d a Gaon; Beogradu Vojka Demajo, a u Omladinskoj sekciji e n s k o g pokreta u Beogradu Luna Koen. M a s o v n a hapenja lanova KPJ u periodu 19291932, uslovila su rasformiranje m n o g i h partijskih o r g a n i z a c i j a u zemlji. D e o p a r t i j s k o g r u k o v o d s t v a , koje nije bilo u h a p e n o , s k l o n i l o se u i n o s t r a n s t v o , i s v e do 1932. nije imalo v e z e sa p a r t i j s k i m o r g a n i z a c i j a m a u zemlji. P o e v od d r u g e p o l o v i n e 1932. g o d i n e , Partija se p o s t e p e n o k o n s o l i d u j e , i pristupilo se obnavljanju, o d n o s n o aktiviranju partijskih organizacija. U p r o c e s u o b n a v ljanja s k o j e v s k e o r g a n i z a c i j e u Z a g r e b u , v r l o znaajnu u l o g u o d i g r a o je Leo M a t e s , a partijske o r g a n i z a c i j e u S i s k u , V l a d i m i r Majder-Kurt. 3 1 Na e t v r t o j konferenciji K o m u n i s t i k e partije J u g o s l a v i j e d o n e t je p r o g r a m za b o r b u protiv faizacije, kao i t e k i h e k o n o m s k i h i politikih u s l o v a u zemlji. Na toj konferenciji, izabran je za s e k r e t a r a CK K P J M l a n G o r k i , a za l a n o v e J o s i p B r o z Tito, B l a g o j e Parovi, M i h a M a r i n k o , i dr. S o b z i r o m na ilegalan s t a t u s Partije, bilo je p o t r e b n o p r o n a i n o v e politike oblike borbe, u cilju ukljuivanja i r o kih n a r o d n i h m a s a u d e m o k r a t s k i a n t i f a i s t i k i front. S t o g a j e C K K P J d o n e o aprila 1935. o d l u k u o s t v a r a n j u N a r o d n o g fronta, u k o m e bi bile u k l j u e n e s v e d e m o k r a t s k e i p r o g r e s i v n e s n a g e u borbi protiv f a i z m a , i koji e se boriti za o s t v a renje z a h t e v a n a r o d n i h m a s a . R u k o v o d e u u l o g u u toj organizaciji imali bi l a n o v i KPJ. P r e m a toj o d l u c i izabran je O d b o r fronta n a r o d n e slobode. 3 2 S e k t a t v o unutar C K KPJ, kao i s t a c i o n i r a n j e C K v a n J u g o s l a v i j e , v r l o n e g a t i v n o je uticalo na izrastanje Partije u r u k o v o d e u s n a g u r e v o l u c i o n a r n o g i a n t i f a i s t i k o g pokreta. S t o g a je 1935. g o d i n e d o n e t a o d l u k a o f o r m i r a n j u Z e m a l j s k o g biroa, iji l a n o v i e delovati u zemlji i odravati v e z u sa CK K P J u i n o s t r a n s t v u . Za rukov o d i o c a Z e m a l j s k o g biroa o d r e e n j e J o s i p B r o z Tito. M e u t i m , g o d i n e 1935. i 1936. Partija je d o i v e l a novi, v r l o teak udarac. D o l o je do p r o v a l e unutar Partije i do h a p e n j a o k o 2.000 l a n o v a K P J i S K O J - a , kao i
81 02

Vojna enciklopedija 2, Beograd 1959, str. 278. M. Ivekovi, Hrvatska lijeva inteligencija 19181945, Vojna enciklopedija I, Beograd 1967, str. 42.

I,

Zagreb 1970,

str.

174

18

J. Romano

s i m p a t i z e r a Partije. P r e d s u d za z a t i t u d r a v e i z v e d e n o je o k o 800 lica od kojih je najvei broj bio o s u e n na robiju ili zatvor. M e u o s u e n i m a na robiju bio je 41 Jevrejin, d o k je 56 Jevreja o s u e n o na zatvor ili je bilo d u e v r e m e n a u istran o m zatvoru. U b r z o p o s l e t o g u d a r c a , K o m u n i s t i k a partija u s p e l a j e d a s e k o n s o l i d u j e . N j e n a a k t i v n o s t d o l a je do p u n o g izraaja u v r e m e izbijanja g r a a n s k o g rata u paniji. Partija je o r g a n i z o v a l a o d l a z a k d o b r o v o l j a c a u r e d o v e p a n s k e r e p u b l i k a n s k e armije. Iz J u g o s l a v i j e je o t i l o o k o 1.600 d o b r o v o l j a c a , n a j v e i m d e l o m l a n o v a KPJ. S obz i r o m da je u P r a g u s t u d i r a o v e i broj J u g o s l o v e n a , Partija je zaduila V e l i m i r a D r e k s l e r a ( M a r k o Peri) da o r g a n i z u j e njihovu mobilizaciju, a A l f r e d a B e r g m a n a po i s t o m z a d a t k u u S S S R - u . Za prihvatanje d o b r o v o l j a c a u Parizu i njihovo prebacivanje u p a n i j u , z a d u e n i su bili, p o r e d o s t a l i h , O t o Bihalji, B o r a B a r u h i D a v i d D e m a j o - D i d o . S e m toga, K P J je u J u g o s l a v i j i s t v o r i l a p o s e b n u organizaciju, koja je prikupljala p o m o za p a n s k u r e p u b l i k a n s k u armiju, izraivala lane p a s o e i legitimacije za d o b r o v o l j c e , prihvatala ih p r i l i k o m n j i h o v o g o d l a s k a u p a n i j u i p o v r a t k a u Jugoslaviju. G o d i n a 1937. bila je p r e s u d n a za K o m u n i s t i k u partiju J u g o s l a v i j e . J o s i p Broz Tito s e v r a t i o u J u g o s l a v i j u i o b r a z o v a o p r i v r e m e n i C K KPJ, p r i s t u p i v i e n e r g i n o m i e n j u Partije od f r a k c i o n a a i likvidatora. F r a k c i o n a t v o je uzelo m a h a i m e u l a n o v i m a Partije na robiji u S r e m s k o j M i t r o v i c i . D r u g Tito je naredio, da se Petko M i l e t i , l a n CK K P J , iskljui iz Partije, jer je on bio g l a v n i n o s i l a c f r a k c i o n a t v a na robiji, a s e m t o g a u t v r e n o je da je bio i konfident. I s t o v r e m e n o je za m a n d a t o r a CK K P J u z a t v o r u u S r e m s k o j M i t r o v i c i o d r e d i o M o u Pijade, koji je u s p e o da partijsku organizaciju oisti od frakcionaa. D o l a z a k J o s i p a B r o z a Tita na e l o Partije, bio je od p r e s u d n o g znaaja za daljnji njen razvoj, i njenu r u k o v o d e u u l o g u u d o g a a j i m a koji su se odvijali do p o e t k a d r u g o g s v e t s k o g rata, i u t o k u n a r o d n o o s l o b o d i l a k o g rata. R a d n o v o g C K KPJ, bio j e u s m e r e n u p r a v c u o r g a n i z o v a n j a m a s o v n e politike b o r b e protiv f a i z m a , kao i b o r b e protiv s p o l j n e politike v l a d e C v e t k o v i - M a e k , koja je o t v o r e n o v o d i l a z e m l j u u f a i z a m . U toj borbi bilo je p o t r e b n o o m o g u i t i l e g a l n o u e e r a d n i k e k l a s e , pa je 1937. g o d i n e p o k r e n u t a akcija za s t v a r a n j e S t r a n k e r a d n o g naroda. F o r m i r a n j e G l a v n i inicijativni o d b o r s t r a n k e , s a s e d i t e m u Z a g r e b u , p o d p r e d s e d n i t v o m dr B o i d a r a A d i j e . Od Jevreja, u t o m o d b o r u su bili M i r o s l a v J u n i M i l a H e r c o g . F o r m i r a n i su i p o k r a j i n s k i inicijativni o d b o r i , a radilo se i na f o r m i r a n j u o k r u n i h , s r e s k i h i m e s n i h inicijativnih o d b o r a . U p r o g r a m S t r a n k e r a d n o g n a r o d a bile s u u k l j u e n e o s n o v n e p o s t a v k e p r o g r a m a N a r o d n o g fronta s l o b o d e , jer je trebalo da o n a bude o k o s n i c a N a r o d n o g fronta. U to v r e m e Partija je p o s e b n u panju p o s v e t i l a radu u s i n d i k a t i m a , n a r o i t o Ujed i n j e n i m r a d n i k i m s i n d i k a t i m a ( U R S - u ) . D o l o j e d o n a g l o g aktiviranja sindikata, pa je v l a d a 1939. g o d i n e d o n e l a D o p u n u z a k o n a o zatiti drave, k o j o m se pred-

19 J. Romano
via formiranje k o n c e n t r a c i o n i h logora u zemlji za interniranje k o m u n i s t a . Koncentracioni logori su bili formirani u Bileu, Ivanjici, Lepoglavi, S m e d e r e v s k o j Palanci i dr. U njima je bilo internirano oko 3.000 k o m u n i s t a i antifaista. Od Jevreja, l a n o v a KPJ, u logore su bili internirani: M o a Pijade ( n e p o s r e d n o po izlasku sa robije), Joa Baruh, Bora Baruh, Erih K o , D a v i d Demajo, A e r D e l e o n , N i s i m A l b a hari, dr A l e k s a n d a r tajnfeld, A r p a d V e r t e i dr. M e u t i m , pod p r i t i s k o m i r o k i h narodnih m a s a , vlada je morala p o s l e kraeg v r e m e n a da likvidira k o n c e n t r a c i o n e logore. G o d i n e 1940. odrana je Peta z e m a l j s k a konferencija KPJ, u D u b r a v i kod Zagreba, na kojoj su doneti s l e d e i zakljuci: borba protiv uvlaenja J u g o s l a v i j e u rat, borba za odbranu n e z a v i s n o s t i J u g o s l a v i j e od f a i s t i k i h sila, borba protiv kapitulantskog i reakcionarnog reima C v e t k o v i - M a e k . Na toj Konferenciji izabrani su za l a n o v e CK KPJ M o a Pijade i Pavle Pap. U vezi zakljuka Konferencije o odbrani n e z a v i s n o s t i J u g o s l a v i j e od f a i s t i k i h sila, CK KPJ je uputio direktivu partijskim organizacijama o pripremanju l a n s t v a i s i m p a t i z e r a za odbranu zemlje u sluaju f a i s t i k o g napada. Partijske organizacije obrazovale su vei broj k u r s e v a za o b u k u u rukovanju orujem, kao i k u r s e v a prve p o m o i . U cilju s p r e a v a n j a irenja r e v o l u c i o n a r n o g pokreta m e u radnicima, vlada Cvetk o v i - M a e k donela je 1940. godine, odluku o r a s p u t a n j u U R S S - a , pa je c e l o k u p n a s i n d i k a l n a d e l a t n o s t prela n e p o s r e d n o na KPJ. Po direktivi Partije o s n o v a n e su u industrijski razvijenijim centrima s i n d i k a l n e komisije, kao p o m o n i organi partijskih komiteta, a u p r e d u z e i m a su formirani odbori radnikog jedinstva. Partija je davala k o m i s i j a m a direktive za rad, a ove o d b o r i m a radnikog jedinstva. Na taj nain, Partija je u s p e l a da o u v a i ojaa jedinstvo radnike klase. Protivno volji naroda, vlada C v e t k o v i - M a e k potpisala je u B e u 25. marta 1941. godine, u g o v o r o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu. M e u t i m , zahvaljujui uticaju Partije na i r o k e narodne m a s e , i autoritetu koji je s t e k l a s v o j i m r a d o m i p r o g r a m o m , o s u j e e n o je ukljuivanje Jugoslavije u Trojni pakt. D e m o n s t r a c i j e protiv potpisivanja ugovora, koje su otpoele 26. marta, pretvorile su s e , u o p t e n a r o d n i pu, koji je zbacio vladu C v e t k o v i - M a e k . Taj pu je pokazao j u g o s l o v e n s k i m narodima put u b u r n i m d a n i m a koji su usledili. 3 3

Ukljuivanje Jevreja u revolucionarni radniki pokret P o m e n u t o je, da je p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata kod j u g o s l o v e n s k i h Jevreja d o l o do buenja nacionalne s v e s t i pod uticajem c i o n i s t i k e ideologije, koja je propoPregled istorije Saveza komunista Jugoslavije, Beograd 1963, str. 38292.

20

J. Romano

v e d a l a da je r e e n j e j e v r e j s k o g pitanja m o g u e jedino u o b n o v l j e n o j j e v r e j s k o j dravi u Palestini. U v e z i s tim, u s v i m m e s t i m a u Jugolaviji u kojima je i v e o v e i broj Jevreja, d o l o je do o s n i v a n j a brojnih j e v r e j s k i h o r g a n i z a c i j a i udruenja, ali s u s v a o n a n o s i l a u s e b i j e v r e j s k o n a c i o n a l n o obeleje. M e u t i m , p r v i h g o d i n a p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata, p o s t o j a l a je u J u g o s l a v i j i i g r u p a Jevreja, d o i s t a m a l o b r o j n a , koja je s m a t r a l a , da r e e n j e j e v r e j s k o g pitanja ne s a m o u J u g o s l a v i j i , v e i u s v e t u , lei u p o b e d i s o c i j a l i s t i k e ideologije, o d n o s n o s o c i jalistike revolucije. Toj g r u p i pripadali s u n a j v e i m d e l o m l a n o v i b i v i h socijald e m o k r a t s k i h s t r a n a k a , kao i povratnici iz S S S R - a , koji su u e s t v o v a l i u o k t o b a r s k o j revoluciji. N e k i od njih su u e s t v o v a l i i u m a a r s k o j revoluciji (Ljudevit N a j m a n , L a v o s l a v K r a u s , A n d o r M a t e , M i h a j l o R e v e s , A n d r i j a D e a k , Franjo p i c e r - i n k o , I g n a c H o r o v i c , A l f r e d V a j s , Petar v a r c , A b r a h a m V i n c e , Ljudevit K a i m a n , J a k o b U n g a r , G u s t a v U n g a r , L a d i s l a v K r a u s i dr.). N a a l o s t , poznata s u i m e n a s a m o trojice j u g o s l o v e n s k i h Jevreja koji su u e s t v o v a l i u o k t o b a r s k o j revoluciji: A r n o l d A d l e r , B e n j a m i n Finci i Leo M i l e r . U p r o c e s u ukljuivanja Jevreja J u g o s l a v i j e u r e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t i z m e u d v a s v e t s k a rata, razlikuju s e d v a p e r i o d a : p e r i o d o d 1 9 1 9 1 9 3 2 . i p e r i o d o d 1 9 3 3 1941. g o d i n e . U p r v o m p e r i o d u ( 1 9 1 9 1 9 3 2 ) u p o k r e t je bio u k l j u e n manji broj Jevreja, najv e i m d e l o m iz r e d o v a i n t e l e k t u a l a c a i s t u d e n a t a . Od p o s e b n o g znaaja za ukljuivanje s t u d e n a t a u pokret, bio je njihov o d l a z a k na studije, n e p o s r e d n o p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata, u B e i Prag, g d e su postojali s o c i j a l i s t i k i klubovi u k o j i m a su s e u p o z n a v a l i s a s o c i j a l i s t i k o m i d e o l o g i j o m . M n o g i o d njih s u postali l a n o v i K P J na studijama, ili po p o v r a t k u u zemlju. P o o d o b r e n j u S o c i j a l i s t i k e r a d n i k e partije J u g o s l a v i j e ( k o m u n i s t a ) o s n o v a n j e 1919. g o d i n e u B e u Klub studenata socijalista iz Jugoslavije. J e d a n od organizatora t o g kluba bio j e L a v o s l a v K r a u s , s t u d e n t m e d i c i n e . M e u l a n o v i m a K l u b a bili su i s l e d e i s t u d e n t i Jevreji iz J u g o s l a v i j e : S t j e p a n Policer, S a l a m o n - M o n i Levi, M a r c e l n a j d e r , u a S a l o m , K a r l o F o d o r , Lea G r i n , Julija K r a u s , G r e t a D i j a m a n t , A l f r e d B e r g m a n , M o a Eli, D a v i d Tajtacak i dr. K l u b je p o s t o j a o do 1926. g o d i n e , i z a s v o v r e m e postojanja bio j e r a s a d n i k r e v o l u c i o n a r n e m i s l i m e u j u g o s l o v e n s k i m s t u d e n t i m a , od kojih v e l i k i broj l a n o v a K l u b a primljen je u KPJ. G r u p a k o m u n i s t a t o g K l u b a p o k r e n u l a je izdavanje lista Srp i eki, iji je u r e d n i k bio S a l a m o n - M o n i Levi. Po o d l u c i CK KPJ, taj list je p o s t a o z v a n i n i o r g a n Partije i dalje je t a m p a n u J u g o s l a v i j i . Od 1924. izlazio je u B e u i n a p r e d n i a s o p i s La federation Balkanique, a a d m i n i s t r a t o r i s a r a d n i k je bio S a l a m o n - M o n i Levi. a s o p i s je i l e g a l n o preb a c i v a n u J u g o s l a v i j u . Od p o s e b n o g znaaja je bilo i to, t o je najvei broj l a n o v a tog K l u b a , po p o v r a t k u u J u g o s l a v i j u , p r o d u i o s i l e g a l n i m radom. 3 4
34

L. Kraus i S. Levi, Marksistiki Beograd 1960, str. 110115.

klubovi

jugoslovenskih

studenata

Beu

Pragu,

etrdeset

godina

I,

21 J. Romano
Po z a v r e t k u p r v o g s v e t s k o g rata, r a s a d n i c i n a p r e d n e m i s l i u J u g o s l a v i j i su bili B e o g r a d s k i i Ljubljanski univerzitet, kao i Z a g r e b a k o s v e u i l i t e . M e u p r v i m m a r k s i s t i m a na B e o g r a d s k o m univerzitetu i Z a g r e b a k o m s v e u i l i t u bio je i izv e s t a n broj s t u d e n a t a Jevreja, o k o j i m a e biti k a s n i j e g o v o r a . U t o m p r v o m p e r i o d u , m e d u J e v r e j i m a koji su se ukljuili u r e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t bilo j e n e k o l i k o i s t a k n u t i h r e v o l u c i o n a r a : M o a Pijade, A r t u r V a j s , S a m u e l M a j e r , B r a n i m i r F r i d m a n , S a l a m o n - M o n i Levi, A l e k s a n d a r tajnfeld, Zlata M i l e r , A r t u r G r o s , A l f r e d B e r g m a n , O s k a r D a v i o , S t j e p a n Policer, M i l a n p i c e r - M i l a n o v i i dr. K a o p r i p a d n i k e t o g pokreta, o d n o s n o K o m u n i s t i k e partije, s u d z a zatitu d r a v e o s u d i o je 20 Jevreja na robiju, a 9 na zatvor, d o k su dvojica ubijeni u policiji. Na robiju su o s u e n i : M o a Pijade (12 g o d i n a i 2 g o d i n e p r o d u e n o na robiji), A l e k s a n d a r t a j n f e l d (2 puta po 2 g o d i n e ) , S a m u e l M a j e r (10), A l f r e d M e l a m e d (3) s v i iz B e o g r a d a ; J o s i p u l e r (2), A r t u r V a j s (2), B r a n i m i r F r i d m a n (7), Z d r a v k o S i n g e r (5) s v i iz O s i j e k a ; dr S a l a m o n - M o n i Levi (10), A r t u r G r o s (4), Ivan K o r s k i (1), A l f r e d B e r g m a n (3) s v i iz Z a g r e b a ; H a j i m S a m a k o v l i j a (1), L e o n S a m a k o v l i j a (3), J o z e f Finci (3) s v i iz S a r a j e v a ; B a r b a r a S e l e i (2), B o r i k a F u k s (2), J a n o F u k s (2) s v i iz B e k e r e k a ; H a j i m Pinto (1) iz Tuzle; O s k a r D a v i o (5) iz B i h a a . U d r u g o m p e r i o d u ( 1 9 3 3 1 9 4 1 ) d o l o je do m a s o v n i j e g ukljuivanja J e v r e j a u napredni pokret, kao i u r e v o l u c i o n a r n i radniki pokret. T o m e su d o p r i n e l i pojaani uticaj K P J i njen s v e v e i autoritet u i r o k i m n a r o d n i m m a s a m a ; t e k a e k o n o m s k a situacija u zemlji; s v e jae prodiranje n a c i s t i k e i d e o l o g i j e u J u g o s l a v i j i protiv koje je Partija v o d i l a b e s k o m p r o m i s n u b o r b u i t i m e j o v i e s t e k l a p o v e r e n j a Jevreja koji s u p r v e n s t v e n o bili p o g o e n i n a c i s t i k o m i d e o l o g i j o m . S v e j e t o u s l o v i l o jae prodiranje s o c i j a l i s t i k e m i s l i i m a r k s i s t i k e i d e o l o g i j e u j e v r e j s k a udruenja u k o j i m a je do tada d o m i n i r a l a j e v r e j s k o - n a c i o n a l i s t i k a ideologija. Po direktivi Partije u ta u d r u e n j a se ukljuuju Jevreji-lanovi K P J i S K O J - a , a n a r o i t o u j e v r e j s k i m o r g a n i z a c i j a m a Haomer hacair.35 P o d n j i h o v i m u t i c a j e m v e i broj j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a p r i h v a t i o je m a r k s i s t i k u i d e o l o g i j u i iz tih o r g a n i z a c i j a reg r u t o v a n je v e i broj s k o j e v a c a . No, g r e k a je bila u n e k i m m e s t i m a , t o su ti s k o j e v c i na o s n o v u date direktive n a p u t a l i o r g a n i z a c i j u Haomer hacair, jer su oni m o g l i s v o j i m p r i s u s t v o m i a k t i v n o u d a p r i v u k u z n a t n o v e i broj o m l a d i n a c a u redove SKOJ-a.36 S e m t o g a , t e k a e k o n o m s k a situacija u zemlji, kao i s v e jae prodiranje n a c i s t i k e ideologije, pojava f a i s t i k i h o r g a n i z a c i j a (Ijotievska, H o e r i n a i dr.) i m a l o je z n a t n o g uticaja na jaanje levice u j e v r e j s k i m o r g a n i z a c i j a m a i u d r u e n j i m a . U s l e dio j e p r o c e s m a s o v n i j e g ukljuivanja j e v r e j s k e o m l a d i n e , s r e d n j o k o l s k e , s t u d e n t 35

Ideja o osnivanju organizacija Haomer hacair ponikla je u Poljskoj nakon prvog svetskog rata i ubrzo je prihvaena od Jevreja u svim evropskim zemljama. To je bila jevrejska omladinska organizacija sa programom koji je bio zasnovan na marksistikoj ideologiji i koji je predviao nain reenja nacionalnog i socijalnog pitanja Jevreja. U vezi s tim, te organizacije su fiziki I psihiki pripremale jevrejsku omladinu za odlazak u Palestinu, gde bi se ukljuila u obnovu, kao i izgradnju socijalistikog drutva unutar poljoprivrednih organizacija kibuca. Seanje Lune Koen rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 372.

22

J. R o m a n o

s k e i radnike, u n a p r e d n i pokret, kao i ukljuivanje Jevreja u razne n a p r e d n e organizacije: S B O T I - u , e n s k o m n a p r e d n o m pokretu, s i n d i k a t i m a itd. e n s k i n a p r e d n i p o k r e t ubrzo je o b u h v a t i o v e i broj Jevrejki, naroito studentkinja, o e m u s v e d o i i letak koji je izdala 1939. g o d i n e g r u p a s t u d e n t k i n j a B e o g r a d s k o g univerziteta okupljena o k o f a i s t i k e o r g a n i z a c i j e Zbor ( I j o t i e v s k a organizacija). U letku se p o s e b n o a p o s t r o f i r a u l o g a Jevrejki u i r e n j u k o m u n i s t i k e ideologije. Na kraju letka s e kae: M a j k e ! N e m o j t e p o m a g a t i m o r a l n o r a s u l o V a i h keri p r e p u t a j u i ih d u h o v n o m uticaju j e v r e j s k i h k o m u n i s t k i n j a . I u n a p r e d n i m u d r u e n j i m a u i n o s t r a n s t v u , koja su okupljala J u g o s l o v e n e , a pos e b n o u s t u d e n t s k i m udruenjima, bio je u l a n j e n znatan broj Jevreja. U P r a g u je p o s t o j a l o n a p r e d n o udruenje Mati ja Gubec u k o j e m su a k t i v n o d e l o v a l i : O s k a r D a n o n , V e l i m i r D r e k s l e r ( M a r k o Peri), Ilija Engl, G e h a r d - B r a c o V a j s , L e o n Kabiljo, Jahiel iFnci i dr. F o m e n u t o je, da je u v r e m e g r a a n s k o g rata u paniji, K P J o b r a z o v a l a u zemlji v r l o razgranatu o r g a n i z a c i j u s a z a d a t k o m d a m o b i l i e d o b r o v o l j c e z a p a n s k u rep u b l i k a n s k u armiju, prikuplja p o m o za tu armiju, itd. U tu o r g a n i z a c i j u bio je ukljuen i i z v e s t a n broj Jevreja ( L e o M a t e s , d r B e n o tajn, M a g d a B o k o v i , J o s i p Polak, M a v r o Klajn, A d a F i e r , M i r o s l a v Jun, Lea P i n t o - R e m e n i s v i iz Z a g r e b a ; D a v i d S. D e m a j o i V o j k a D e m a j o iz B e o g r a d a ; S a l a m o n - M o n i Finci iz S a r a jeva; Flora, Lela i M i c a Levi iz Banjaluke, itd.). G o d i n e 1937. CK K P J uputio je iz S S S R - a u J u g o s l a v i j u , dr B r a i n u F o s - R u d i n sa zad a t k o m da o r g a n i z u j e p r e b a c i v a n j e v e e g broja j u g o s l o v e n s k i h d o b r o v o l j a c a u p a niju. O n a je u s p e l a da o b e z b e d i jedan f r a n c u s k i b r o d za njihovo p r e b a c i v a n j e , ali je u m e u v r e m e n u policija otkrila tu akciju i u h a p s i l a je. D o v e d e n a je u B e o g r a d , g d e je z v e r s k i m u e n a , ali nije n i t a priznala niti n e k o g a odala. O s u e n a je na e s t m e s e c i zatvora, i p o s l e izdrane k a z n e p r o t e r a n a iz J u g o s l a v i j e . O t i l a je u p a n i j u , g d e se ukljuila u r e d o v e p a n s k e r e p u b l i k a n s k e armije, obavljajui razne sanitetske dunosti. O m a s o v n i j e m ukljuivanju Jevreja u r e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t u t o m p e r i o d u , g o v o r i i broj u k l j u e n i h u r e d o v e p a n s k e r e p u b l i k a n s k e armije. P r e m a prikupljenim p o d a c i m a , u r e d o v i m a te armije bilo je u k l j u e n o 39 j u g o s l o v e n s k i h Jevreja: Isa A . Baruh, S i l v i o B a r u h , B e n o F i e r , Ivan F i e r , F r i d m a n ( n e p o z n a t o ime), M a tija G r o s , A r t u r K e r n e r , A n d r i j a Preger, V i l k o P r e s b u r g e r , M a r i j a n e m a n ( s v i poginuli u paniji), S o l o m o n A l b a h a r i , I s a k A l t a r a c , J a k o v S . Baruh, R o b e r t D o manji, Ilija Engl, V l a d i m i r M a j d e r - K u r t , M e n t o Papo, Kornelija S e n d e - P o p o v i , Adolf-Drago tajnberger, Si g m u n d tetler (svi poginuli po povratku u Jugoslaviju kao u e s n i c i u N O R ) , A l f r e d B e r g m a n (ubijen od u s t a a kao k o m u n i s t a u l o g o r u u K e r e s t i n c u jula 1941), A l b e r t A b i n u n , H a j i m A t i j a s , A n d r i j a B a , J a n o B a , A n a M a r i j a B a , d r I m r e Ber, O t o Bihalji, V e l i m i r D r e k s l e r ( M a r k o Peri), d r K a r l o Fodor, d r Jozef H a u p t m a n ( A l e k s a n d a r M e z i ) , d r Edita J u n g e r m a n , d r V o l f J u n g e r man, S a m u e l A . K a m h i , Lea K r a u s , Ivan Lebl, S a m u e l Z . L e r e r (Voja T o d o r o v i ) ,

23 J. Romano
dr B r a i n a F o s - R u d i n , G e r h a r d - B r a c o V a j s . S e m njih, iz J u g o s l a v i j e je o t i a o i izv e s t a n broj Jevreja iz Poljske, koji su studirali na Z a g r e b a k o m s v e u i l i t u i Beog r a d s k o m univerzitetu. Poznata s u i m e n a s a m o n e k o l i k o lica: M o j z e s S p i r a (pogin u o u p o k r e t u o t p o r a u Poljskoj), L e o n a r d Pivok, Fajerbah i J a k o v Grintajn. 3 7 J o jedan p o d a t a k g o v o r i o m a s o v n i j e m ukljuivanju Jevreja u t o m p e r i o d u u revolucionarni radniki p o k r e t broj u h a p e n i h i od s u d a za z a t i t u d r a v e o s u e n i h na robiju i zatvor. Na robiju je o s u e n 41 Jevrejin, d o k je 56 o s u e n o na zatvor ili su bili d u e v r e m e n a u i s t r a n o m zatvoru. Na robiju su o s u e n i : Rafael B a t i n o (5 god.), B e k a B e m b a s a (2 god.), D a v i d S. D e m a j o (3 god.), Naftali D e m a j o (6 g.), dr L e o n i d D e m a j o (2 g.), R a f o D e m a j o (5 g.), Klara F i r s t (1 god.), A l f r e d M e j u h a s (3 god.), Pavle Pap (3 god.), Valerija Kario-Pap (18 m e s e c i ) , A g n e z a S a s (18 mes e c i ) , s v i iz B e o g r a d a ; Pavle Brajer (1 god.), Lidija H e r c o g (18 m e s e c i ) , M i l a H e r c o g (1 g o d ), M i l a n H o f m a n (18 m e s e c i ) , M i r a K a j z e r - C a r i n (1 god.), Galja Korp o r i (2 god.), Lea K r a u s (1 god.), S i g m u n d K r a u s (2 god.), L e n k a M a e s t r o (18 m e s e c i ) , R a d o E r n e s t (1 god.), M i r a S a k s (2 god.) s v i iz Z a g r e b a ; N i s i m A l b a h a r i (1 god.), Jozef A l t a r a c (1 god.), Izidor A t i a s ( ? ) , H a j n r i h Fertig (1 god.), Erih K o (1 god.), D a v i d Levi (5 god.), H a j i m J. Levi (1 god.), N i s i m M o n t i l j o (5 god.), Lezo P e r e r a (1 god.), s v i iz S a r a j e v a ; dr I t v a n G e r e (2 god.) iz S e n t e ; Tibor G o t e s m a n (1 god.) iz S u b o t i c e ; iz d r u g i h m e s t a : I s a k F o r e n b e r g e r ( ? ) , Fridrih G e r l (?), I m r e G r o s ( 4 god.), Z o l t a n G r o s (?), S a m u e l I n l i h t ( ? ) , A d a m t a j n b r i k e r ( ? ) , Z o l t a n V e r e b (?), u i s t r a n o m z a t v o r u bili d u e v r e m e n a , ali su o s l o b o e n i z b o g n e d o s t a t k a d o k a z a : S a m u e l Lerer (Voja T o d o r o v i ) , G e o r g G r o s i n g e r , A v r a m D a n o n , A v r a m M a e s t r o , Izidor A l t a r a c , A l b e r t A l k a l a j , A l b e r t A t i j a s , M o r i c K a m p u s . J a k o b G a o n , Bjanka Levi s v i iz S a r a j e v a . Ukljuivanje Jevreja u r e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t nije se odvijalo i s t i m intenz i t e t o m u s v i m p o k r a j i n a m a , kao ni u s v i m m e s t i m a i s t e pokrajine. U z r o c i t o m e su bili: s o c i j a l n a s t r u k t u r a j e v r e j s k o g s t a n o v n i t v a , v e i ili manji uticaj Partije na njih, a s e m t o g a p o s t o j a l e su i i z v e s n e s p e c i f i n o s t i u p o j e d i n i m p o k r a j i n a m a . S t o g a je ukljuivanje Jevreja u r e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t u t o m d r u g o m periodu p o t r e b n o prikazati po p o k r a j i n a m a . S R B I J A U Srbiji je p r e d d r u g i s v e t s k i rat ivelo o k o 12.500 Jevreja, od t o g a o k o 8 4 % u B e o g r a d u . U N i u ih je bilo o k o 350, a u N o v o m Pazaru o k o 250. U o s t a l i m m e s t i m a S r b i j e bilo je v r l o m a l o Jevreja. K a r a k t e r i s t i n o je da, u N i u i N o v o m Pazaru, nije bilo, g o t o v o , J e v r e j a pripadnika r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i k o g pokreta, iako je u tim m e s t i m a najvei broj bio iz r e d o v a zanatlija i s i t n i h t r g o v a c a . Za to su postojala d v a razloga: prvi, s l a b rad Partije m e u j e v r e j s k i m s t a n o v n i t v o m , i drugi, o d l a z a k v r l o m a l o g broja j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a na studije u B e o g r a d ili Z a g r e b , g d e bi imali prilike da se u p o z n a j u sa m a r k s i s t i k o m i d e o l o g i j o m i po p o v r a t k u sa studija d e l o v a l i kao m a r k s i s t i u svojim sredinama.
v

Sccanje Mirka Sardelia rukopis u

istorijskom arhivu Beograda,

MG

br. 469.

24

J. Romano

U B e o g r a d u je bio u k l j u e n u n a p r e d n i pokret, kao i u r e v o l u c i o n a r n i radniki pokret, v e i broj Jevreja. Za B e o g r a d je k a r a k t e r i s t i n o , da je najvei broj u k l j u e n i h bio iz r e d o v a s r e d n j o k o l s k e i s t u d e n t s k e o m l a d i n e , kao i intelektualaca, d o k je njih o v broj iz r e d o v a zanatlija i s i t n i h t r g o v a c a bio relativno mali. Iz r e d o v a r a d n i k a naroito s u s e isticali s v o j o m a k t i v n o u i r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m n e p o s r e d n o p o z a v r e t k u p r v o g s v e t s k o g rata S o f i j a Levi, a n k a Levi i M i k a B e n v e n i s t i , ali s u s e kasnije pasivizirali. M e u p r v i m J e v r e j i m a , koji s u s e s v r s t a l i u r e d o v e K P J , bio j e M o a Pijade, public i s t a i n a s t a v n i k crtanja. Za njega se n a v o d i da je bio jedan od najistaknutijih rev o l u c i o n a r a u J u g o s l a v i j i i z m e u d v a s v e t s k a rata. Pijade je u s t u p i o 1920. g o d i n e s v o j list Slobodna re C e n t r a l n o m k o m i t e t u KPJ, ali ga je i dalje u r e i v a o . U listu je r a z o t k r i v e n a s v a trule t a d a n j e g d r a v n o g reima, kao i nasilja koje je r e i m v r i o nad r a d n i c i m a i n a p r e d n i m licima. G o d i n e 1921, kao t o je v e p o m e n u t o , p o s l e h a p e n j a v e l i k o g broja l a n o v a C K KPJ, Pijade j e o d r e e n z a l a n a p r i v r e m e n o g Z a m e n i k o g i z v r n o g o d b o r a C K KPJ. S l e d e e g o d i n e u e s t v o v a o j e k a o delegat K P J na D r u g o j konferenciji B a l k a n s k e k o m u n i s t i k e federacije u Sofiji. Po direktivi CK KPJ o b r a z o v a o je 1924. g o d i n e , i l e g a l n u partijsku t a m p a r i j u u s v o m e s t a n u , u kojoj je t a m p a n o r g a n K P J Komunist. Pijade je lino s l a g a o i u r e i v a o taj list do 1925. kada je u h a p e n i od s u d a za z a t i t u d r a v e o s u e n na 12 g o d i n a robije. Z b o g p o l i t i k o g d e l o v a n j a m e u z a t o e n i m k o m u n i s t i m a u S r e m s k o j M i t r o vici, bio je o s u e n na j o d v e g o d i n e robije. Na robiji je o r g a n i z o v a o i d e o l o k o - p o litike k u r s e v e , k u r s e v e s t r a n i h jezika i b o r i o se za o s t v a r i v a n j e politikih p r a v a z a t o e n i k a o s u e n i h z b o g p r i p a d n o s t i K o m u n i s t i k o j partiji. Z a j e d n o s a R o d o l j u b o m o l a k o v i e m , na robiji je p r e v e o Kapital K a r l a M a r k s a , Kritiku politike ekonomije i Bedu filozofije. K a o m a n d a t o r CK K P J likvidirao je f r a k c i o n a t v o unutar partijske organizacije u r o b i j a n i c i u S r e m s k o j M i t r o v i c i . G o d i n e 1940, n e p o s r e d n o po i z l a s k u sa robije, interniran je u l o g o r Bilee, g d e je o r g a n i z o v a o trajk interniraca z b o g l o e g p o s t u p k a u p r a v e l o g o r a p r e m a njima. Z b o g t o g a j e o d v e d e n u s r e s k i zatvor u Bilee, g d e je bio p o d v r g n u t z v e r s k i m m u e n j i m a . Iste g o d i n e izabran je na Petoj z e m a l j s k o j partijskoj konferenciji z a l a n a C K KPJ. 38 K a k o je n a v e d e n o , B e o g r a d s k i u n i v e r z i t e t je o d i g r a o v e o m a z n a a j n u u l o g u u i renju r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i k o g pokreta, o d n o s n o , da je bio r a s a d n i k r e v o l u c i o n a r ne m i s l i m e u s t u d e n t i m a i z m e u d v a s v e t s k a rata. S t o g a je i r a z u m l j i v o t o je na t o m U n i v e r z i t e t u i z r a s t a o v e l i k i broj i s t a k n u t i h r e v o l u c i o n a r a . M e u njima je bilo i Jevreja. J e d a n o d o s n i v a a K l u b a s t u d e n a t a k o m u n i s t a n a t o m U n i v e r z i t e t u (1919) bio je Isak A l f a n d a r i , s t u d e n t m e d i c i n e . Te g o d i n e je u e s t v o v a o kao d e l e g a t Univerziteta na I n t e r n a c i o n a l n o m k o n g r e s u s t u d e n a t a s o c i j a l i s t a - k o m u n i s t a u e n e v i . B i o je i s e k r e t a r partijske s e k c i j e na M e d i c i n s k o m fakultetu i l a n C e n t r a l n o g odbora SKOJ-a.39 K a d a je O b z n a n o m zabranjen rad K l u b a s t u d e n a t a - k o m u n i s t a , n a p r e d n i s t u d e n t i f o r m i r a l i s u K l u b s t u d e n a t a m a r k s i s t a (1924). M e u o s n i v a i m a bio j e i D a v i d
311 39

R. Colakovi. Zapisi jednog pokoljenja I, Sarajevo 1966.. Milica Damjanovi, Napredni pokret studenata na Beogradskom univerzitetu 2,

Beograd 1966.

str.

14.

25 J. R o m a n o
Albahari, tajnfeld, Osnovano bio D a v i d s t u d e n t m e d i c i n e . N e t o kasnije, l a n o v i tog K l u b a postaju: A l e k s a n d a r D a v i d Naftali, Zlata M i l e r (po d o l a s k u iz Z a g r e b a ) , A g n e z a S a s i dr. je i C e n t r a l n o v e e s t u d e n a t a m a r k s i s t a , u ijoj je upravi u p o e t k u Naftali, a kasnije Zlata M i l e r i A g n e z a S a s . 4 0

Broj s t u d e n a t a m a r k s i s t a na B e o g r a d s k o m univerzitetu s t a l n o je r a s t a o i oni su p o s t e p e n o z a u z i m a l i s v e vanije poloaje u u p r a v a m a s t u d e n t s k i h organizacija. G o d i n e 1928. p r i l i k o m izbora n o v e u p r a v e p o t p o r n o g d r u t v a Pobratimstvo, m a r k s i s t i su istakli s v o j u listu kandidata, m e u k o j i m a su bili Zlata M i l e r i A l e k s a n d a r tajnfeld. 4 ' R e v o l u c i o n a r n i p o k r e t z a h v a t a o j e s v e dublje k o r e n e n a s v i m f a k u l t e t i m a B e o g r a d s k o g univerziteta. S v o j i m r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m n a p o j e d i n i m f a k u l t e t i m a o d studenata Jevreja isticali s u s e : na M e d i c i n s k o m fakultetu: A l e k s a n d a r tajnfeld. Zlata M i l e r i Pavle Pap. S e m njih, l a n o v i KPJ, o d n o s n o S K O J - a s u bili: K l a r a Feje, R u i c a Rip, K o r n e i i j a S e n d e - P o p o v i , L e o p o l d D a j ( s e k r e t a r s k o j e v s k e organizacije). U U d r u e n j u m e d i c i n a r a a k t i v n o su delovali: Lota Ejdus, Izrael H a z a n i E g o n Rajner ( s e k r e t a r U d r u e n j a m e d i c i n a r a 1936/37). 4 2 Od p o s e b n o g znaaja za razvoj i a k t i v n o s t r e v o l u c i o n a r n o g p o k r e t a na M e d i c i n s k o m fakultetu, kao i na B e o g r a d s k o m univerzitetu, bila je u l o g a Pavla Papa. G o dine 1932. o b r a z o v a o je na Fakultetu s k o j e v s k u organizaciju, iji je bio s e k r e t a r . I s t o v r e m e n o je izabran i za s e k r e t a r a F a k u l t e t s k o g v e a . S l e d e e g o d i n e izabran j e z a s e k r e t a r a M K S K O J - a B e o g r a d i lana M K K P J B e o g r a d , a 1934. z a l a n a P K S K O J - a za Srbiju. Te g o d i n e je u h a p e n i od s u d a za zatitu d r a v e o s u e n na tri g o d i n e robije. Po i z l a s k u sa robije o t i a o je po direktivi CK K P J u Z a g r e b , g d e je ilegalno radio. Na Petoj z e m a l j s k o j konferenciji (1940) izabran je za l a n a CK KPJ; 4 3 na F i l o z o f s k o m fakultetu: D a v i d Naftaii, Joi I. B a r u h ( v i e puta h a p e n od policije z b o g i l e g a l n o g rada), O s k a r D a v i o , D o r a Frajdenfeld ( r u k o v o d i l a c kulturnog s e k t o r a u D o m u s t u d e n a t a i l a n O d b o r a za zatitu prava s t u d e n a t a ) , V a l e r i j a Kario-Pap, e k a A l m u l i i dr.; 44 n a P r a v n o m fakultetu: O l g a Alkalaj, A l m o z l i n o J o s i f ( u e s t v o v a o s a I v o m - L o l o m R i b a r o m 1940. kao d e l e g a t U n i v e r z i t e t a n a M e u n a r o d n o m o m l a d i n s k o m k o n g r e s u u Parizu) S i m a K a r a o g l a n o v i , S o l o m o n A n a f , B e k a B e m b a s a - C v e t i ( s e k r e t a r partijske o r g a n i z a c i j e lista ena danas), M i r k o D a v i o ( s e k r e t a r s k o j e v s k e o r g a n i Ibidem, str. 8b. Ibidem, str. 123. Seanje dr Radovana Ceria rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 295. Seanje Mome Markovia rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 654. Seanje dr Blagoja Nekovia rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 27; Milica Damjanovi, n.d. str. 86 i 114.

'2 "

43

26

J. Romano
( z a d u e n od Partije za rad sa j e v r e j s k o m

zacije), V o j k a D e m a j o , Josif-Jole Levi o m l a d i n o m ) i Lucija Pijade; 4 5

na T e h n i k o m fakultetu: Izidor-lsa Baruh, S i m a B e n v e n i s t i , S a r i n a I. D a n o n , i 6 Edi Davio, 4 7 Ivan u c 4 8 i a r k o K a p o n . D a v i o je bio l a n MK S K O J - a B e o g r a d , a u c j e r u k o v o d i o k u l t u r n o - p r o s v e t n i m s e k t o r o m n a Fakultetu; na P o l j o p r i v r e d n o m fakultetu najaktivniji je bio A v r a m A m a r (1936. bio s e k r e t a r M K S K O J - a Beograda). 4 9 N a t o m Fakultetu s t u d i r a l a j e i R i k i c a R o m a n o , koja j e bila l a n u p r a v e U d r u e n j a s t u d e n t k i n j a B e o g r a d s k o g univerziteta. 5 0 O d 1934. g o d i n e o t p o e o j e p r o c e s m a s o v n i j e g ukljuivanja j e v r e j s k e s r e d n j o k o l s k e o m l a d i n e u B e o g r a d u u n a p r e d n i p o k r e t pa je v e i broj primljen u S K O J . N e k i od njih su bili n o s i o c i n a p r e d n o g p o k r e t a u s v o j i m s r e d i n a m a o e m u s v e d o e i s l e d e e d v e izjave: . . . U o n o v r e m e u n a e m p o k r e t u i kod n a s i u gimnaziji Jevreji su bili n o s i o c i p o k r e t a r e v o l u c i o n a r n o s t i . L u n a K o e n , Ina D a n o n i Belina Gracijani imale s u znaajnu ulogu. U p r a v o s u o n e bile te, koje s u prve p o e l e d a s e i n t e r e s u j u za p o k r e t i koje su o n d a o k u p i l e o k o s e b e n a s o s t a l e . U IV e n s k o j gimnaziji, treba da n a g l a s i m , da su u p r a v o Jevreji bili prvi koji su poeli k o d n a s da rade, koji su poeli da okupljaju o m l a d i n u . To su bili u n a e v r e m e i kod n a s najnapredniji o m l a d i n c i i s k o j e v c i .. .;5' . . . G o d i n e 1938. n o s i o c i a k t i v n o s t i m e d u s r e d n j o k o l c i m a u B e o g r a d u s u bili: I s a k Davio-Edi, M a k s i m t e r n i V e r a E k e n a z i .. ,52 P o t r e b n o j e p o s e b n o istai u l o g u A v r a m a A m a r a u n a p r e d n o m o m l a d i n s k o m pokretu. G o d i n e 1932. o r g a n i z o v a o je u I m u k o j gimnaziji k r u o k od 15 u e n i k a sa kojima je o b r a i v a o m a r k s i s t i k u literaturu, a 1933. izabran je za s e k r e t a r a n o v o o s n o v a n e s k o j e v s k e o r g a n i z a c i j e u toj gimnaziji. Za njega se n a v o d i da je bio jedan od najaktivnijih u n a p r e d n o j literarnoj druini Nada. V r l o aktivan je bio i u s k a u t s k o j organizaciji u kojoj je 1936. izabran za s e k r e t a r a s k o j e v s k e o r g a n i z a c i j e . K a s n i j e je kao s t u d e n t n a P o l j o p r i v r e d n o m fakultetu p r o d u i o s a r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m (pog i n u o 6. aprila 1941. p r i l i k o m n e m a k o g v a z d u n o g n a p a d a na Beograd). 5 3
45 46 47 43 49 50 51 52 53

Seanje Vojke Demajo rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 25. Seanje dr Smilje Tuzli rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 198. B. Lui, Isak Davio-Edi, Revolucionarni likovi Beograda, Beograd 1967, str. 35. 2. Milisavac, Suma nije olistala, Novi Sad 1961, str. 242. Videti fusnotu 46. S. Mirni, M. Nikoli, D. Pei, M. Damjanovi, Hronologi/a radnikog pokreta u Srbiji II, Beograd str. 30. Seanje Stefanije Vrcelj rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 377. Zlatija Vujanovi, Napredni srednjokolski pokret Beograda, Beograd u ratu I revoluciji 19411945, grad 1971. Seanje Milorada Topalova rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 230.

1969, Beo-

27 J. Romano
M e u o m l a d i n c i m a , koji su bili aktivni u s k o j e v s k i m o r g a n i z a c i j a m a u s r e d n j i m k o l a m a (po z a v r e t k u s r e d n j e k o l e nastavili s u s a r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m n a fakultetima), isticali s u s e : u I m u k o j gimnaziji: Isak-Edi D a v i o ( s e k r e t a r s k o j e v s k e organizacije), I s a k Almuli, M a k s i m tern, S i m a Benvenisti;54 u II m u k o j gimnaziji: N i s i m A z r i e l i Fric Bril (kasnije su p r e l i u IX m u k u gimnaziju); 5 5 u V I I I m u k o j gimnaziji: I s a k A d a m (lan s k o j e v s k o g aktiva); 5 6

u IX m u k o j gimnaziji: ( p o r e d p o m e n u t o g A z r i e l a i Brila) J o v a n G a j g e r i A e r Deleon;57 u II e n s k o j gimnaziji V e r a E k e n a z i ( r u k o v o d i l a c s k o j e v s k o g aktiva) i E l e o n o r a Mnk;58 u III e n s k o j gimnaziji: Betika R o m a n o (lan O d b o r a za rad sa s r e d n j o k o l s k o m omladinom);59 u IV e n s k o j gimnaziji: H e d v i g a F i e r , B e i i n a Gracijani, L u n a K o e n ( s e k r e t a r s k o j e v s k e organizacije), Ina D a n o n , S i d a D a n o n , e l a A r o n o v i i R e a A l m o z l i n o ; 6 0 u Srednjotehnikoj koli: Rena Abravanel (Rada orovi);6'

u S r e d n j o m e d i c i n s k o j k o l i : E s t e r Perera; 6 2 u T r g o v a k o j akademiji: R e g i n a t e r n i M i o d r a g Najman. 6 3

Z b o g p r i p a d n o s t i n a p r e d n o m p o k r e t u policija je u h a p s i l a 10 s r e d n j o k o l a c a i s r e d n j o k o l k i , koji su zadrani i z v e s n o v r e m e u zatvoru, a iz g i m n a z i j a i d r u g i h s r e d n j i h k o l a s u i s k l j u e n i : A v r a m A m a r , S i m a B e n v e n i s t i , Isak-Edi D a v i o , V e r a E k e n a z i , Luna K o e n , J o s i p Papo, E s t e r Perera, S t e v a n V a r g a i dr. K r a j e m 1935. g o d i n e f o r m i r a n je po direktivi Partije Inicijativni o d b o r O m l a d i n s k o g fronta S K O J - a , koji je t r e b a o da o k u p i s v e n a p r e d n e o m l a d i n s k e o r g a n i z a c i j e i g r u p e . Za lana t o g o d b o r a izabran je M i r k o Davio. 6 4
54

S. akota, Beogradska srednjokolska omladina pred drugi svetski rat, Godinjak grada Beograda VI, Beograd 1959, str. 353, 358. Seanje Aleksandra Sokorca rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 507. 54 Seanje Milana orevia rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 530. 57 S akota, n. d. str. 354, 358, 380. 58 Seanje Ljubinke Milosavljevi rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 554. Zlati ja Vujanovi n. d. < Seanje Beline Gracijani rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 550. 61 Seanje Uroa Martinovia rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 413. 42 Seanje Sae Jovanovi rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 277. 43 Seanje Ivanke Glavaki rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 62. 44 M. Vasi, Problem reorganizacije SKOJ-a u periodu poleta omladinskog pokreta 19351936, Istorija radnikog pokreta A, Beograd 1967, str. 267.
55

28

J. Romano

S l e d e e g o d i n e M K S K O J - a z a d u i o j e S t e v a n a V a r g u d a obrazuje k o m i t e t koji e objedinjavati rad s k o j e v s k i h o r g a n i z a c i j a b e o g r a d s k i h s r e d n j i h k o l a . U v e z i s tim, f o r m i r a n o je P o v e r e n i t v o za koordinaciju rada sa s r e d n j o k o l s k o m o m l a d i nom. Poverenitvo je predstavljalo p o s e b n u komisiju MK S K O J - a Beograda. Za s e k r e t a r a P o v e r e n i t v a izabran je S t e v a n V a r g a . l a n o v i Povereni.tva od 1936. do 1941. g o d i n e bili su i s l e d e i jevrejski o m l a d i n c i : Isak-Edi D a v i o , Luna K o e n , Fric Bril, V e r a E k e n a z i , M i o d r a g N a j m a n , Betika R o m a n o i Paula Zon. 6 5 Z n a t a n broj j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a , p r v e n s t v e n o s k o j e v c i , u e s t v o v a l i su i u radu v a n k o l s k i h u s t a n o v a , u raznim o m l a d i n s k i m o r g a n i z a c i j a m a . U s k a u t s k o j organizaciji: najaktivniji s u biil A v r a m A m a r (1936. s e k r e t a r S K O J - a u toj organizaciji) i S t e v a n V a r g a , koji je izabran 1935. g o d i n e , za l a n a u n o v o o s n o v a n o m S k a u t s k o m komitetu. K o m i t e t j e objedinjavao rad n a p r e d n i h g r u p a s v i h s k a u t s k i h organizacija. 6 6 P o r e d n a v e d e n i h , aktivni s u bili i : S i m a B e n v e n i s t i , V i k t o r B e n v e n i s t i , Ina D a n o n , M i r k o D a v i o , Luna K o e n i R u a t e r n . O n i s u 1936. g o d i n e u e s t v o v a l i n a j e d n o m e s e n o m p a r t i j s k o m k u r s u n a G o u . U s k a u t s k i m organizacijama pevale s u s e r e v o l u c i o n a r n e p e s m e , koje j e k o m p o n o v a o M i r k o Davio. 6 7 U organizaciji Ferijalnog s a v e z a p o s t o j a l a je g r u p a n a p r e d n i h o m l a d i n a c a u kojoj s u delovali Isak-Edi D a v i o i M a k s i m tern. 6 3 U O m l a d i n s k o j s e k c i j i e n s k o g p o k r e t a bio je ulanjen v e i broj Jevrejki o m l a dinki. Inicijator o s n i v a n j a s e k c i j e (1935) bila je O l g a Alkalaj. l a n i c e s e k c i j e bile su s r e d n j o k o l k e , s t u d e n t k i n j e i radnice. 0 m a s o v n i j e m ukljuivanju Jevrejki s r e d n j o k o l k i g o v o r i i s l e d e a izjava: U e n s k o m p o k r e t u bilo je m n o g o s r e d n j o k o l k i , a naroito Jevrejki. Isticale s u s e R a e l a A r o n o v i , R e a A r o n o v i , Ina D a n o n , S i d a D a n o n i R e a A l m o z l i n o . 6 ' A k t i v n e u toj organizaciji bile su i s l e d e e s t u d e n t k i n j e i radnice: V o j k a D e m a j o , Ela A l m u l i , e k a A l m u l i , R a e l a B a r u h - S i m i , Pirika B e m basa, Luna K o e n , Lota Ejdus, V a l e r i j a Kario-Pap, M a r i j a K o , Zojica Levi, Ela M e u lam, E s t e r Perera, K l a r a First, V e r a O b r a d o v i , R u i c a Rip, A g n e z a S a s , J o l a n d a er-Petrovi, Keti e r - M i n d e r o v i . e k a A l m u l i bila j e jedna o d d e l e g a t k i n j a J u g o slavije na K o n g r e s u i n t e r n a c i o n a l n e alijanse za e n s k o p r a v o g l a s a i g r a a n s k i rad e n a i o m l a d i n e , koji je o d r a n u K o p e n h a g e n u . 7 0 V r l o znaajnu u l o g u u i r e n j u e n s k o g n a p r e d n o g p o k r e t a o d i g r a o je list ena danas, ( p o k r e n u t 1936. g o d i n e , p r e s t a o s izlaenjem 1940. z b o g p o l i c i j s k e zabrane). Za s v o v r e m e izlaenja lista, u r e d n i k je bila O l g a Pops-Timotijevi. U u r e d n i t v u lista bile s u jo s l e d e e J e v r e j k e : O l g a Alkalaj, V o j k a D e m a j o , Ela A l m u l i , B e k a B e m b a s a - C v e t i , S a r i n a I. D a n o n , Zojica Levi, Keti e r - M i n d e r o v i . Za rad po
65

Seanje Stevana Varge rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 263. Zlstija Vujanovi, n. d. Ibidem. Seanje Rade Kuia rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 364. 68 Seanje Duana Mijatovia rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 416. 69 Seanje dr Smilje Tuzli rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 198. 7 Hronologija radnikog pokreta u Srbiji II (19191941), Beograd 1969, str. 355. ' "
fb

29 J. R o m a n o
partijskoj liniji z a d u e n e s u bile O l g a Alkalaj, B e k a B e m b a s a - C v e t i i Z o j i c a Levi, d o k j e Keti e r - M i n d e r o v i f i n a n s i j s k i p o m a g a l a izlaenje lista. M e u s a r a d n i c i m a t o g lista bile s u i s l e d e e J e v r e j k e : Erika D a v i o , E r n a E g l e n d e r , R a e l a Farhi, M a r i j a V a j s , Ina v a r c , Paulina Lebl-Albala, H e d i B r a n d a j s i F r i d a Grajf. 71 U s i n d i k a t u je bilo r e l a t i v n o m a l o Jevreja radnika. P o m e n u e m o n e k e koji su se isticali s v o j o m a k t i v n o u u r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i k o m p o k r e t u : Berta B a r u h , Raela-ela Baruh, D a v i d M. Demajo, David S. Demajo, M o r d o Nahmijas, Estreja Ovadija, M i k a P e s a h , Keti e r - M i n d e r o v i . I z v e s t a n broj J e v r e j a intelektualaca, l a n o v i KPJ, bili s u p o s e b n o z a d u e n i o d Partije z a rad s a r a d n i c i m a : M o a Pijade (do h a p e n j a ) , J o a I. B a r u h (za rad s o b a l s k i m r a d n i c i m a ) ; 7 2 O l g a A l k a l a j (za rad sa k u n i m p o m o n i c a m a ) , 7 3 Naftali D e m a j o (u a k u ) , 7 4 Isak-Edi D a v i o 7 5 i dr. U S B O T I - u je bio u l a n j e n v e i broj Jevreja, od kojih su najaktivniji bili: M o a Levi (partijski instruktor), J a a Levi, M a r i j a K o , M i h a j l o Klajn, A l f r e d D e m a j o , A g n e z a S a s , Frida B e r g m a n , J o s i f A l m o z l i n o , R e n a A b r a v a n e l ( R a d a o r o v i ) , Rahela e l e b i - M e l a m e d , R e a A r o n o v i , Frida v a r c i S t e v a n V a r g a . U p a r t i j s k o m r u k o v o d s t v u te o r g a n i z a c i j e bile su R e n a A b r a v a n e l i A g n e z a S a s . 7 6 U s a s t a v u S B O T I - a p o s t o j a l o je i s p o r t s k o d r u t v o Polet, a jedan od n j e g o v i h r u k o v o d i l a c a bio je A v r a m A m a r (1936). Od J e v r e j a SU U PolGtli aktivni bili: J o s i f - J o l e Levi, e k a A l m u l i , M o a Levi, Berta B a r u h , V a l e r i j a Kario-Pap, S o n j a B a r u h i S t e v a n Varga. 7 7 I u n e k i m d r u g i m u d r u e n j i m a bilo je Jevreja m e u a k t i v i s t i m a . U P r o g r e s u aktivno s u delovali D a v i d Naftali (jedan o d o s n i v a a tog u d r u e n j a i n j e g o v s e k r e t a r 1927. g o d i n e ) i Lucija Pijade; 7 8 u D r u t v u inenjera i t e h n i a r a d e l o v a o je ing. a r k o K a p o n ( r u k o v o d i l a c partijske elije u t o m drutvu). 7 9 S o b z i r o m da se d e a v a l o da o b o l e pojedini l a n o v i KPJ, koji su iveli u i l e g a l s t v u , kao i da je u d e m o n s t r a c i j a m a protiv r e i m a bilo p o v r e e n i h u borbi sa a n d a r m i ma, to je po direktivi Partije f o r m i r a n a G r u p a n a p r e d n i h z d r a v s t v e n i h radnika, koja je i l e g a l n o leila o b o l e l e i p o v r e e n e . U toj g r u p i su bili i z d r a v s t v e n i radnici Jevreji dr R u i c a R i p i dr A v r a m Levi-Kurt. 8 0 G o d i n e 1929. p o k r e n u l i s u V e s e l i n M a s l e a , O t o Bihalji i Pavle Bihalji izdavanje a s o p i s a Nova literatura, u k o m e su n a p r e d n i knjievnici objavljivali s v o j e r a d o v e . K a s n i j e je a s o p i s p r e r a s t a o u i z d a v a k o p r e d u z e e Nolit za t a m p a n j e n a p r e d n e literature. 8 1
71 72 7J 74 75 76 77 78 n 80 81

Mitra Mitrovi, ena danas, Godinjak grada Beograda VI, Beograd 1959, str. 413. G. Polovina, Poetak i razvitak djelovanja KPJ u kotaru Donji Lapac do aprila 1941, Djelatnost KPJ do aprila 1941. na podruju Karlovca, Korduna, Like i Pokuplja I, Karlovac 1969, str. 549. J. Romano, Dostojno priznanje Beograda revolucionarki Olgi Alkalaj, Jevrejski preyled 78, 1970. Milica Damjanovi, n.d. str. 114. akota, n.d. str. 381. Videti fusnotu 67. Seanje onje Baruh rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 492. Milica Damjanovi, n.d. str. 86 i 141. Seanje Radoslava Ukropine rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 618. Seanje Sae Javorin rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 27. T. Vujasinovi, U Kraljevu od 19301934, etrdeset godina II, Beograd 1960, str. 112.

30

J. R o m a n o

P o s e b n i m z a d a c i m a s u o d s t r a n e Partije bili z a d u e n i s l e d e i Jevreji, l a n o v i KPJ: Moa Pijade za organizovanje (zajedno sa ilegalne tamparije i ureivanje lista Komunist; tehnici

David S. Demajo P K K P J Srbije; 8 2

K u n o m Andrejeviem) za

rad u ilegalnoj

Vojka Demajo za primanje

ilegalne pote

iz

inostranstva za OK KPJ

Beograd;s3

O l g a Alkalaj, Joa I. B a r u h i Isak-Edi D a v i o za rad sa r a d n i c i m a ; M a r k o A n a f za izgradnju s k l o n i t a u s v o m s t a n u u k o j e m bi se s k r i v a l i ilegalci, kao i ilegalan materijal; 8 4 Isa K a r a o g l a n o v i za t a m p a n j e u n j e g o v o j tampariji ilegalne literature i letaka; 8 5 Josif-Jole Levi za rad sa j e v r e j s k o m o m l a d i n o m . M e u J e v r e j i m a je i z m e u d v a s v e t s k a rata bilo i s t a k n u t i h r e v o l u c i o n a r a i m n o g i o d njih s u bili n a o d g o v o r n i m p a r t i j s k i m d u n o s t i m a : Isak Alfandari (1920); lan Centralnog vea SKOJ-a na Beogradskom univerzitetu

M o a Pijade s e k r e t a r partijske o r g a n i z a c i j e D u n a v (1920), l a n P r i v r e m e n o g z a m e n i k o g i z v r n o g o d b o r a C K K P J (1921), m a n d a t o r C K K P J u r o b i j a n i c i u S r e m s k o j M i t r o v i c i (1937), l a n C K K P J (1940); A v r a m A m a r s e k r e t a r s k o j e v s k e o r g a n i z a c i j e u gimnaziji (1933), s e k r e t a r S K O J - a u s k a u t s k o j organizaciji i s e k r e t a r M K S K O J - a B e o g r a d (1936); Pavle Pap s e k r e t a r s k o j e v s k e organizacije M e d i c i n s k o g fakulteta (1932), s e k r e tar M K S K O J - a B e o g r a d i l a n M K K P J B e o g r a d (1933), l a n P K S K O J - a z a S r b i j u (1934); l a n C K K P J (1940); Zlata M i l e r l a n M K K P J B e o g r a d (1928); Valerija Kario-Pap l a n M K S K O J - a e n a m a pri P K K P J S r b i j e (1938); Beograd (1935), l a n Komisije za rad sa

O s k a r Davio sekretar S r e s k o g komiteta KPJ Biha;

82 83

"

85

Seanje Vojke Demajo rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 25. T Vujasinovi, Mune godine, Sarajevo 1965. Seanje Marka Anafa rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 405. Usmena izjava Sime Karaoglanovia iz Beograda.

31 J. R o m a n o
O l g a A l k a l a j s e k r e t a r partijske organizacije V rejona B e o g r a d a , l a n za rad sa e n a m a pri PK K P J S r b i j e (1938); B e k a B e m b a s a - C v e t i s e k r e t a r partijske organizacije danas (1936); Isak-Edi D a v i o s e k r e t a r s k o j e v s k e o r g a n i z a c i j e u SKOJ-a Beograd; P r a v n o m fakultetu; rada s a s r e d n j o k o l s k o m u urednitvu lista ena Komisije

I m u k o j gimnaziji, l a n MK

M i r k o Davio sekretar s k o j e v s k e organizacije na

Stevan V a r g a sekretar Poverenitva za koordinaciju o m l a d i n o m (1936), l a n S k a u t s k o g k o m i t e t a (1935);

R e n a A b r a v a n e l ( R a d a o r o v i ) l a n K o m i t e t a K P J III rejona B e o g r a d a (1940); Leopold Daj sekretar skojevske organizacije Medicinskog fakulteta (1939);

R a e l a B a r u h - S i m i l a n K o m i s i j e za rad sa e n a m a pri s e k r e t a r partijske elije II rejona B e o g r a d a (1941);

PK K P J S r b i j e (1938),

D o r a F r a j d e n f e l d r u k o v o d i l a c s k o j e v s k e t e h n i k e na D o r o l u (1940); Frida B e r g m a n l a n K o m i t e t a K P J V rejona B e o g r a d a (1940); R e g i n a t e r n na radu u s k o j e v s k o j t e h n i c i na D o r o l u (1940). Z b o g p r i p a d n o s t i K o m u n i s t i k o j partiji ili S K O J - u , s u d za zatitu d r a v e o s u d i o je 15 b e o g r a d s k i h Jevreja na robiju, a 23 na zatvor. U Srbiji je bilo i p o j e d i n a n i h ukljuivanja Jevreja u r e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t : u a k u D a v i d Naftali i D i n a A l b a h a r i ; G o r n j e m M i l a n o v c u dr M a r c e l n a j d e r ; K r a g u j e v c u dr M o a Eli i E m a n u e l P i n h a s ( P i n h a s je a k t i v n o d e l o v a o u U R S S - u i u r a d n i k o m u d r u e n j u A b r a e v i ) ; L e s k o v c u ing. A l e k s a n d a r v i c e r , koji je kao n a s t a v n i k u T e h n i k o j k o l i i m a o v e l i k i uticaj na u e n i k e te k o l e . H R V A T S K A I S L A V O N I J A Pred d r u g i s v e t s k i rat ivelo je na teritoriji H r v a t s k e i S l a v o n i j e o k o 25.000 Jevreja od kojih o k o 11.000 u Z a g r e b u , 3.000 u O s i j e k u i o k o l n i m m e s t i m a . S e m toga, v e e j e v r e j s k e zajednice s u p o s t o j a l e j o u V i n k o v c i m a , V a r a d i n u , S l a v o n s k o m B r o d u , a k o v c u i K o p r i v n i c i . U s v i m n a v e d e n i m mes t i m a d o l o je do ukljuivanja i z v e s n o g broja Jevreja u n a p r e d n i i r e v o l u c i o n a r n i radniki pokret, ali do brojnijeg ukljuivanja d o l o je s a m o u Z a g r e b u . S o b z i r o m da n i s u postojali u s v i m t i m m e s t i m a isti u s l o v i za ukljuivanje Jevreja u Pokret, bie iznete o s n o v n e k a r a k t e r i s t i k e u vezi s u k l j u i v a n j e m u p o j e d i n i m m e s t i m a Hrvatske i Slavonije.

32

J. Romano

K a o t o je p o m e n u t o , u Z a g r e b u je d o l o do m a s o v n i j e g ukljuivanja Jevreja u napredni o m l a d i n s k i , kao i u r e v o l u c i o n a r n i radniki pokret, a razlozi su bili sledei: p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata v e i broj j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a o t i a o je na studije u B e i Prag, g d e su postojali s o c i j a l i s t i k i klubovi. U t i m k l u b o v i m a s t u d e n t i su se u p o z n a v a l i sa m a r k s i s t i k o m i d e o l o g i j o m i m n o g i od njih su primljeni u l a n s t v o KPJ. Po p o v r a t k u u zemlju najvei broj se n a s t a n i o u Z a g r e b u . Od Jevreja koji su z a v r i l i studije u B e u u l a n s t v o K P J su primljeni: dr L a v o s l a v K r a u s , dr M i r o s l a v l e z i n g e r , dr S a l a m o n - M o n i Levi, A l f r e d B e r g m a n , kao i i z v e s t a n broj s t u d e n a t a , koji su nastavili studije u Z a g r e b u ( S t j e p a n Policer, M i r o s l a v Daj i dr.). S v i su se a k t i v n o ukljuili u Z a g r e b u u r e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t i nastavili sa revolucionarnim radom; i z v e s t a n broj j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a d o a o je na studije u Z a g r e b iz raznih m e s t a J u g o s l a v i j e , od kojih su neki v e bili l a n o v i S K O J - a i v r i l i s n a a n uticaj na ostale studente Jevreje; vrlo aktivna d e l a t n o s t K o m u n i s t i k e partije n a Z a g r e b a k o m s v e u i l i t u je do ukljuivanja z n a t n o g broja s t u d e n a t a Jevreja u njene r e d o v e ; dovela

p r o g o n i Jevreja u Poljskoj, N e m a k o j , e h o s l o v a k o j i A u s t r i j i j o u p e r i o d u pre pojave n a c i z m a , a n a r o i t o kasnije, p r i m o r a l i su v e i broj s t u d e n a t a Jevreja da n a p u s t e te zemlje i n a s t a n e se u J u g o s l a v i j i , g d e su n a s t a v i l i studije. V e i broj ih se n a s t a n i o u Z a g r e b u . N j i h o v d o l a z a k u J u g o s l a v i j u bio je od p o s e b n o g znaaja za politiku preorijentaciju Jevreja, naroito j e v r e j s k e o m l a d i n e , jer su d o l i do s a z n a n j a da r e e n j e j e v r e j s k o g pitanja lei u p o b e d i s o c i j a l i s t i k e revolucije. N a v e d e n i i n i o c i p o s t e p e n o s u u s l o v l j a v a l i s v e v e u politiku diferencijaciju unutar j e v r e j s k e o m l a d i n e , p r v e n s t v e n o s t u d e n t s k e : na Jevreje n a c i o n a l i s t e - c i o n i s t e i Jevreje leviare. Prvih g o d i n a p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata, g r u p a n a c i o n a l i s t a - c i o n i s t a bila je znatno brojnija od g r u p e leviara i o n a je z a u z e l a s v e u p r a v n e pozicije u r a z n i m j e v r e j s k i m u d r u e n j i m a i o r g a n i z a c i j a m a . M e u t i m , zahvaljujui d e l o v a n j u l a n o v a K P J i S K O J - a u t i m u d r u e n j i m a i o r g a n i z a c i j a m a , g r u p a leviara u njima postaje s v e brojnija. To je n a r o i t o d o l o do izraaja u o r g a n i z a c i j a m a Haomer hacair u k o j i m a se v i d n o ispoljio uticaj l a n o v a K P J i S K O J - a (Pavla V e r t h a j m a , A r t u r a K e r n e r a , M a g d e B o k o v i , Ive Leva, Ivice v a r c i dr.). 86 P o s l e p r v o g s v e t s k o g rata s t a l n o j e r a s t a o broj s t u d e n a t a Jevreja n a Z a g r e b a k o m s v e u i l i t u , koji su dolazili iz s v i h pokrajina J u g o s l a v i j e . M e u njima bio je v e i broj s i r o m a n i h s t u d e n a t a , pa je o s n o v a n a idovska menza kao i idovsko akademsko potporno drutvo, koje je t i m s t u d e n t i m a d a v a l o s o c i j a l n u p o m o . Do 1931 g o d i n e u r u k o v o d s t v u idovske menze i Akademskog potpornog drutva bili su pripadnici c i o n i s t i k e g r u p e . G r u p a s t u d e n a t a leviara nije bila z a d o v o l j n a r a d o m
86

V.

Rajevi,

Studentski pokret

na

Zagrebakom

sveuilitu

19181941,

Zagreb

1959.

str.

138.

33 J. Romano
tih r u k o v o d s t a v a , pa su nastojali da u r u k o v o d s t v a uu i leviari, o d n o s n o , da potpuno preuzmu rukovoenje tim organizacijama. U cilju s p r o v o e n j a o r g a n i z o v a n e b o r b e protiv g r u p e c i o n i s t a , p r i p a d n i c i l e v i a r a formirali su aktiv u koji su uli l a n o v i K P J i S K O J - a : i g a K r a u s , S a m u e l Lerer, M o j z e s S p i r o , Lazar M e b e l . U cilju pridobijanja t o v e e g broja s t u d e n a t a , aktiv je o r g a n i z o v a o p r e d a v a n j a iz o b l a s t i m a r k s i z m a . Broj s t u d e n a t a l e v i a r a bio je s v a k i m d a n o m s v e vei. G o d i n e 1931. g r u p a leviara u s p e l a je da u n o v u u p r a v u b u d e u k l j u e n o n e k o l i k o p r i p a d n i k a iz njihove g r u p e , a 1933. g o d i n e v e je imala v e i n u u u p r a v a m a n a v e d e n i h organizacija. 8 7 i n j e n i c a je da su u Z a g r e b u prvi Jevreji, koji su se ukljuili u r e v o l u c i o n a r n i radniki pokret, bili iz r e d o v a s t u d e n a t a , a i u k a s n i j e m p e r i o d u su oni n a j v e i m d e l o m zastupljeni. P o m e n u t o je, da je 1919. g o d i n e o s n o v a n na Z a g r e b a k o m s v e u i l i t u K l u b s t u d e n a t a - k o m u n i s t a . Za s e k r e t a r a K l u b a izabran je Lujo V a j s . Nak o n z a b r a n e postojanja t o g K l u b a , n a p r e d n i s t u d e n t i s u o s n o v a l i K l u b s t u d e n a t a m a r k s i s t a u koji su bili ulanjeni i s l e d e i Jevreji: Zlata M i l e r , S t j e p a n Policer, M a k s v a r c , M i r o s l a v Daj, M i l i v o j H i r l , B e l a H n d l e r i Pavle Brajer. Najaktivnija u t o m K l u b u bila je Zlata M i l e r , koja je po direktivi Partije u e s t v o v a l a i pri o s n i v a n j u O r g a n i z a c i j e s t u d e n t k i n j a Z a g r e b a k o g s v e u i l i t a u kojoj je a k t i v n o delovala i M i r j a m Hafner. 8 8 Zlata M i l e r je 1924. g o d i n e o r g a n i z o v a l a i p r v u g r u p u e n a radnica, s i m p a t i z e r a K P J u Zagrebu. 8 0 P o s l e p r o v a l e 1929. u h a p e n je i v e i broj s t u d e n a t a l a n o v a K P J i S K O J - a , t o je u s l o v i l o p r e s t a n a k rada partijske o r g a n i z a c i j e n a S v e u i l i t u . G o d i n e 1932. d o l o je do p o n o v n o g aktiviranja p a r t i j s k o g rada. I z v e s t a n broj l a n o v a K P J i S K O J - a d o b i o je zadatak da na S v e u i l i t u o b n o v e partijsku o r g a n i z a c i j u . M e u njima je bio i Ivan K o r s k i , koji je p o n o v o f o r m i r a o g r u p u s t u d e n a t a m a r k s i s t a na S v e u i l i tu, u kojoj je u to v r e m e a k t i v n o radila i Rut Lederer. Iste g o d i n e je o s n o v a n o i Sredinje rukovodstvo studenata Zagrebakog sveuilita sa Centralnim vijeem, koje je o b j e d i n j a v a l o rad n a p r e d n i h g r u p a na S v e u i l i t u , l a n tog V i j e a bio je i Leo M a t e s . U n u t a r te o r g a n i z a c i j e p o s t o j a l a je m a r k s i s t i k a g r u p a k o j o m je r u k o v o d i o Ivan Korski. D o p o n o v n o g p r e k i d a p a r t i j s k o g rada n a S v e u i l i t u d o l o j e p o s l e n o v e p r o v a l e 1936. g o d i n e , kada je u h a p e n v e i broj s t u d e n a t a l a n o v a K P J i S K O J - a . M e u t i m , v e s l e d e e g o d i n e p o direktivi Partije p r i s t u p i o j e L e o M a t e s n j e n o m obnavljanju. P o e v od 1935. g o d i n e z n a a j n u u l o g u u radu partijske o r g a n i z a c i j e na S v e u i l i t u o d i g r a o j e M o a A l b a h a r i , s t u d e n t filozofije. O n j e 1936. u e s t v o v a o u o s n i v a n j u
87 88 89

V. Rajevi, n.d., str. 138. Ibidem, str. 35. 66, 84. M. Ivekovi, n.d., str. 134 (I).

34

J. Romano

Akcionog odbora hrvatskih studenata ljeviara i izabran je za l a n a tog o d b o r a . G o d i n e 1937. u e s t v o v a o je po direktivi Partije pri o r g a n i z o v a n j u l o g o r o v a n j a nap r e d n i h s t u d e n a t a u K r a n j s k o j gori. A k t i v n o je u e s t v o v a o u radu A k a d e m s k o g f i l o z o f s k o g kluba i s a r a i v a o je u v i e n a p r e d n i h a s o p i s a . 9 0 N a k o n e s t o j a n u a r s k e diktature, p o e v o d 1932, Partija j e u s p e l a d a s e k o n s o l i d u j e i na s v i m f a k u l t e t i m a je d o l o do obnavljanja i jaanja partijskih, p r v e n s t v e n o s k o j e v s k i h organizacija. O d tog p e r i o d a p a d o p o e t k a d r u g o g s v e t s k o g rata, g o t o v o na s v i m f a k u l t e t i m a bilo je Jevreja l a n o v a K P J ili S K O J - a : na F a r m a c e u t s k o m R a h e l a A l b a h a r i , K l a r a Klajn i M i r j a m Ferera;

na F i l o z o f s k o m M o a A l b a h a r i , M i r k o K e s l e r , V e r a Klajn, Ivana v a r c ;

na M e d i c i n s k o m C i l a A l b a h a r i , Rut Lederer, R u a Blau-Franceti, M i r a Kajzer-Carin, Franjo H e r c o g , V l a d i m i r M a j d e r - K u r t ( u e s t v o v a o 1932. u obnavljanju partijske organizacije u S i s k u ) ; 9 1 na P r a v n o m D r a g a n M a u t n e r , D r a g u t i n K o l m a n ; na T e h n i k o m R o b e r t D o m a n i , Leo M a t e s , M o j z e s S p i r o ;

na V e t e r i n a r s k o m V i l k o Bihler, A r t u r K e r n e r , S a m u e l Lerer, J o s i p Polak, V i k t o r R o z e n c v a j g (za R o z e n c v a j g a se navodi, da je bio najizgraeniji m a r k s i s t a na Fakultetu); na E k o n o m s k o j v i s o k o j k o l i M a g d a u toj k o l i ) . Bokovi (osniva marksistike grupe

Z n a t a n broj j e v r e j s k i h s t u d e n a t a bio je ukljuen u n a p r e d n o udruenje Svjetlost. J e d a n od najaktivnijih u udruenju bio je D r a g u t i n K o l m a n , koji je izabran 1937. g o d i n e za p r e d s e d n i k a . Te g o d i n e je u s u k o b u sa f r a n k o v c i m a bio i t e k o ranjen. 9 2 K a r a k t e r i s t i n o je da je mali broj s r e d n j o k o l a c a Jevreja bio u k l j u e n u n a p r e d n i o m l a d i n s k i pokret, v e r o v a t n o zato, t o taj p o k r e t nije i m a o o n e r a z m e r e , kao t o je bio sluaj sa s r e d n j i m k o l a m a u B e o g r a d u . Od s r e d n j o k o l a c a aktivni su bili: u I m u k o j gimnaziji K a r l o S v e e n s k i ; u III m u k o j gimnaziji J o s i p A d i e s i J o n a t a n Vizler; u II e n s k o j gimnaziji M i l e n a l e z i n g e r ; u III e n s k o j gimnaziji M a j a B o k o v i i Lea J u n g v i r t . U s r e d n j o k o l s k e aktive bili su ukljueni: Z v o n k o First, Lea Jungvirt, A l e l S a v i , M i l e n a l e z i n g e r i M a j a B o k o v i . 9 3 M e u aktivis t i m a u Uiteljskoj k o l i p o m i n j e se 1935. g o d i n e Elvira Rajh. 94
" " V. M. V. t. M Rajevi, n.d. str. Ivekovi, n.d. str. Rajevi, n.d. str. Ivanec, Nepokorena Ivekovi, n.d. str. 243. 174. 232 i 241. mladost, Zagreb 1961, str. 20, 190, 191, 196, 259. 295.

92 w

35 J. R o m a n o
Pred d r u g i s v e t s k i rat p o s t o j a l a je u Z a g r e b u s k o j e v s k a g r u p a s a s t a v l j e n a isklju i v o od j e v r e j s k i h s r e d n j o k o l a c a k o j o m je r u k o v o d i o A l e l S a v i . U g r u p i su bili Petar Gotlib, A l e k s a n d a r Hirl, Ivo Braun, Ivo G u t m a n i S a m H o h b e r g e r . 9 5 U s k a u t s k o j organizaciji bio je u k l j u e n i z v e s t a n broj s r e d n j o k o l a c a i s t u d e n a t a . Od p o s e b n o g znaaja za razvoj te organizacije u p e r i o d u od 1930. do 1932. g o d i n e bila je u l o g a Lea M a t e s a i Z d e n k a H a s a . M a t e s je u t o m p e r i o d u bio n a e l n i k S k a u t s k e u p e za H r v a t s k u i S l a v o n i j u . H a s je unutar o r g a n i z a c i j e o s n o v a o klub m l a d i h m a r k s i s t a p o d n a z i v o m Klub brdana, koji su z a v r i l i 1932. g o d i n e , i d e o l o k o -politiki k u r s p r i l i k o m k a m p o v a n j a u P o d g r m e u . M e u t i m , r e a k c i o n a r n a g r u p a u s k a u t s k o j organizaciji u s p e l a je da iskljui te g o d i n e M a t e s a i H a s a iz o r g a n i zacije z b o g n j i h o v o g r e v o l u c i o n a r n o g delovanja. 9 6 U r e d o v i m a r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i k o g p o k r e t a u H r v a t s k o j i S l a v o n i j i bio je uklju e n vrlo mali broj r a d n i k a Jevreja. V e r o v a t n o je razlog s o c i j a l n a s t r u k t u r a jevrejs k o g s t a n o v n i t v a na toj teritoriji. M e u t i m , Partija je zaduila i z v e s t a n broj Jevreja l a n o v a K P J i S K O J - a za rad sa r a d n i c i m a , u s t r u k o v n i m s i n d i k a t a i u U R S S - u . P o m e n u e m o n e k e o d njih: Zlata M i l e r je bila z a d u e n a 1924. za f o r m i r a n j e g r u p e s i m p a t i z e r a K P J m e u radnicama; Leo M a t e s je bio z a d u e n za rad sa r a d n i c i m a Z a g r e b a k o g t r a m v a j a i za o b n a v ljanje s i n d i k a l n e o r g a n i z a c i j e u t o m p r e d u z e u ; 9 7 J o s i p Polak je d e l o v a o m e u r a d n i c i m a u k a m e n o l o m u u I v a n o v c u ( k o d P s u n j a ) i o r g a n i z o v a o je trajk k a m e n o l o m a c a , koji je trajao 6 nedelja; 9 8 Egon Vajs je delovao 1941); 9 9 meu radnicima tvornice Hardtmuth (ubijen od ustaa

C a d i k Kabiljo f o r m i r a o je p r v u partijsku eliju u t v o r n i c i Lipa u Z a g r e b u ; 1 0 0 Julija V a j n e r d e l o v a l a je m e u z a g r e b a k i m r a d n i c i m a ; Hajim F r i d m a n , M i l a n G o t l i b i Franjo N a j m a n ( s k o j e v c i ) z a d u e n i su bili za rad sa radnikom omladinom.,01 U s t r u k o v n i m s i n d i k a t i m a d e l o v a l i s u : M a r g i t a Kabiljo-Kister, C a d i k Kabiljo, Stjepan Engl, N a d a G a o n i M i l a n p i c e r - M i l a n o v i ( s v i s u ubijeni o d u s t a a ) . A k t i v n i
55 97 98 99 101

"

M. Ivekovi, n.d. str. 250. V. Rajevi, n.d. str. 136. L. Mates, Meu radnicima Zagrebakog tramvaja, etrdeset godina 2, Beograd 1960. I. Ovas, trajk u kamenolomu Ivanovac, etrdeset godina 3, Beograd 1960, str. 305. Danica Cazi, Rad komunista u tvornici Hardtmuth', etrdeset godina 3, Beograd 1960, str. 171. S. Maki, Sanski Most i Gornja Sanica 1941, Podgrme u NOB I, Beograd 1972, str. 451. T. Ivane, n.d. str. 154.

36

J. Romano

su bili u U R S S - u : Lidija H e r c o g , Elena K o n - M i s u r i , ing. J o s i p Engl, D a v i d G a o n , Hajim F r i d m a n , M i l a n Gotlib, M i r a Gotlib, Franjo N a j m a n i Ivica varc. 1 0 2 U S B O T I - u s u delovali: M i l a H e r c o g , ing. J o s i p Engl, Leo Polak, L e n k a M a e s t r o , J e l k a v a b e n i c i dr. l a n o v a i v e i broj s i m p a t i z e r a K P J bilo je i m e u j e v r e j s k i m intelektualcima. P o s e b n o m e s t o z a u z i m a dr B e n o tajn, koji je z b o g i l e g a l n o g rada bio n e k o l i k o puta h a p e n . U n j e g o v o m s t a n u okupljali su se n a p r e d n i intelektualci, pa je zato taj s t a n n a z v a n K l u b dr B e n e tajna. N j e g o v a d e l a t n o s t u r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i k o m p o k r e t u bila je s v e s t r a n a : o r g a n i z o v a o je prikupljanje C r v e n e p o m o i , s l a o hranu i l e k o v e p o l i t i k i m z a t o e n i c i m a na robiji, p r e n o s i o partijsku p o t u iz Z a g r e b a do CK K P J u B e u , u e s t v o v a o u prihvatanju p a n s k i h d o b r o v o l j a c a itd. On je bio i jedan od o s n i v a a udruenja R a d n e zajednice za i n d i v i d u a l n u p s i h o logiju, koje je p r o u a v a l o v e z u i z m e u p s i h i k i h s m e t n j i i e k o n o m s k o - s o c i j a l n e situacije p o j e d i n a c a i masa. 1 0 3 U i r e n j u n a p r e d n e m i s l i m e u o m l a d i n o m znaajnu u l o g u s u odigrali d r S t j e p a n Policer u k o l i n a r o d n o g zdravlja i dr M i r o s l a v l e z i n g e r u k o l i za primalje. Od intelektualaca i s t i c a o se u radu u n a p r e d n o m p o k r e t u M i r o s l a v Jun, l a n G l a v n o g inicijativnog o d b o r a S t r a n k e r a d n o g naroda. U P u k o m teatru su bili aktivni: V e l i m i r D r e k s l e r ( M a r k o Peri), M o a A l b a h a r i , M a g d a B o k o v i i dr. J e d a n o d o s n i v a a z a d r u g e H r v a t s k a zaklada za izdavanje n a p r e d n e literature bio je dr E d o Daj. 1 0 4 Z n a t a n broj j e v r e j s k i h intelektualaca s a r a i v a o je u n a p r e d n i m a s o p i s i m a . N e k i su bili u u r e i v a k o m o d b o r u , a n e k e je d e l e g i r a l a Partija u s a s t a v u r e d n i t v a . Leo M a t e s je bio p r e d s t a v n i k K P J u u r e d n i t v u i ista Student, Glasa omladine i Nae novine (1936); M o a Albahari saraivao organizacije od 1934); je u listu Borbeni student (list studentske skojevske

M a g d a B o k o v i bila je u r e d n i k a l m a n a h a Srednjokolci govore nitva Nae novine; Ivan Korski lan urednitva Komunistikog studentskog biltena

(1934) i l a n ured-

(1934);

dr Pavao V e r t h a j m s a r a i v a o je u a s o p i s u Pregled i bio l a n u r e d n i t v a lista Nae

novine i Znanje;
dr Ivo Lev bio je l a n u r e d n i t v a a s o p i s a Izraz;
132 103

Ibid., str. 20, 161, 172, 252. M. Ivekovi, n. d. I, str. 283 i II, str. 17. D. kori, Zadruge kao ilegalne forme politikog rada,

etrdeset godina 3,

Beograd

1960,

str.

388.

37 J. Romano
Zvonimir Rihtman saraivao je u asopisima Lietratura, Znanost i ivot, Peat i

Almanah

sav remen ih problema;

listu Vjesnik radnog naroda (1938).

Pavle Pap s a r a i v a o je u

Predviajui n a p a d T r e e g Rajha na J u g o s l a v i j u i u l o g u koju e morati da o d i g r a Partija u t o m sluaju, CK K P J je p o v e r i o ing. J o s i p u E n g l u i n j e g o v o m bratu Stjep a n u E n g l u izradu ilegalne radio-stanice u Z a g r e b u . O n i su taj zadatak izvrili, i p u t e m te radio-stanice objavljen je 4. jula 1941. g o d i n e p r o g l a s CK K P J o podizanju o p t e n a r o d n o g u s t a n k a . R a d i o - s t a n i c a je o d i g r a l a v r l o znaajnu u l o g u u t o k u 1941. g o d i n e , dok je u s t a e n i s u otkrile. 1 0 5 U p e r i o d u i z m e u dva s v e t s k a rata, s l e d e i Jevreji iz Z a g r e b a obavljali su o d g o v o r n e partijske d u n o s t i : Zlata M i l e r s e k r e t a r M K S K O J - a , l a n K o m i s i j e z a rad s a e n a m a pri za Hrvatsku, lan PK S K O J - a (19241928);106 dr Stjepan Milan Policer s e k r e t a r MK KPJ Zagreb MK KPJ Zagreb (19251927); (19261928); PK KPJ

picer-Milanovi lan

dr S a l a m o n - M o n i Levi l a n R e j o n s k o g i O p t i n s k o g k o m i t e t a K P J Z a g r e b i rukov o d i l a c partijske t e h n i k e pri C K K P J (1928); M o a A l b a h a r i partijski r u k o v o d i l a c na Z a g r e b a k o m s v e u i l i t u (1934) i s e k r e tar biroa PK S K O J - a za H r v a t s k u ; 1 0 7 Leo M a t e s l a n S v e u i l i n o g r u k o v o d s t v a k o m u n i s t i k e o r g a n i z a c i j e i l a n s e kretarijata C e n t r a l n o g vijea (1933), l a n M K K P J Z a g r e b (1934), l a n O m l a d i n s k e k o m i s i j e pri C K K P H (1937), s e k r e t a r P K S K O J - a z a H r v a t s k u (1939); 1 0 8 Ivan Korski lan Privremenog MK KPH r u k o v o d s t v a S K O J - a (1935); 1 0 9

Mila H e r c o g lan

Zagreb;"0

L a d i s l a v G r o s lan R e o n s k o g k o m i t e t a K P H Z a g r e b ; A l f r e d B e r g m a n na radu u partijskoj tehnici CK K P J u B e u i lan B a l k a n s k o g komiteta C r v e n e pomoi;111

105 104 103 109

. Pavlovi, Narodni heroj Josip Engl tvorac prve radio-stanice str. 122. Ziata Miler, Studentske frakcije, etrdeset godina I, Beograd 1960. V. Rajevi, n.d., str. 258. M. Vasi, n.d. str. 291. Ibid., str. 202, 204. M. Ivekovi, n.d. str. 360. Spc.nija 19361939, V, Beograd 1971, str. 509.

za

NOB,

Jevrejski

almanah

19571958.

38

J. Romano
K r a u s r u k o v o d i l a c partijske t e h n i k e MK KPH Zagreb;112

Sigmund

Laura Polak-Vinter na radu u R e j o n s k o j partijskoj tehnici; 1 1 3 U redovima panske republikanske armije borilo se d e s e t Jevreja iz Zagreba.

Z b o g p r i p a d n o s t i r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i k o m pokretu, s u d z a z a t i t u d r a v e o s u d i o je 14 Jevreja na robiju, a 16 na zatvor ili su bili d u e v r e m e n a u i s t r a n o m zatvoru. Teak u d a r a c zadala je M a e k o v a s t r a a K o m u n i s t i k o j partiji H r v a t s k e , koja je u h a p s i l a n o u 3 0 / 3 1 . m a r t a 1941. g o d i n e 2 5 i s t a k n u t i h r e v o l u c i o n a r a , n a j v e i m d e l o m partijskih r u k o v o d i l a c a , i predala ih k a s n i j e u s t a a m a . Internirani su u Ker e s t i n c u i s v i pobijeni. M e u p o b i j e n i m a su bili i s l e d e i Jevreji, pripadnici revol u c i o n a r n o g r a d n i k o g p o k r e t a : A l f r e d B e r g m a n , Ivan K o r s k i , S i g m u n d K r a u s , E r n e s t Rado, Z v o n i m i r R i h t m a n i V i k t o r R o z e n c v a j g . U O s i j e k u je i z m e u d v a s v e t s k a rata manji broj Jevreja bio u k l j u e n u r e v o l u c i o narni radniki pokret. Prvi koji su se ukljuili u p o k r e t n e p o s r e d n o p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata bili s u : M a r k o Lajtner, E r n e s t D i r n b a h , M i l a n V o l n e r - V i l k o v i i A r t u r Vajs. Lajtner je bio 1919. g o d i n e g r a d s k i z a s t u p n i k S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e i kasnije je kao a d v o k a t branio k o m u n i s t e na s u d u za zatitu drave. D i r n b a h je kao a d v o k a t branio k o m u n i s t e na s u d u za zatitu drave. D i r n b a h je 1921. o s n o v a o u gimnaziji n e k u v r s t u sovjeta, koji su ubrzo likvidirani. V o l n e r - V i l k o v i je n e k o vreme delovao aktivno meu omladinom, a kasnije meu radnicima. Vlastitim sreds t v i m a izdavao je list Plug, a p o l i t i k i m z a t o e n i c i m a u r o b i j a n i c a m a s l a o je lek o v e i hranu. V a j s je 1922. g o d i n e bio o s u e n z b o g r e v o l u c i o n a r n o g rada od s u d a za zatitu drave na 2 g o d i n e robije. Po i z l a s k u sa robije p r e n o s i o je n e k o v r e m e p o t u iz J u g o s l a v i j e do CK K P J u B e u . U b i j e n je na policiji u v r e m e e s t o j a n u a r s k e diktature. Prvi jevrejski o m l a d i n c i - s k o j e v c i bili s u i g a E n g l m a n i A l m a Z o n e n a j n . U h a p e n i su 1928. i na s a s l u a n j u u o s i j e k o j policiji zadali su teak u d a r a c K o m u n i s t i k o j partiji, jer su provalili v e l i k i broj l a n o v a K P J i S K O J - a ( O s i j e k a provala). 1 " 1 Od j e v r e j s k i h s t u d e n a t a najaktivniji je bio B r a n i m i r F r i d m a n , z a d u e n za rad sa r a d n i c i m a . N j e g o v rad je otkrila policija i od s u d a za zatitu drave o s u e n je na s e d a m g o d i n a robije, koja mu je na robiji p r o d u e n a za j o d v e g o d i n e z b o g pevanja r e v o l u c i o n a r n i h p e s a m a . 1 1 5 O d s t u d e n a t a aktivni s u bili j o M a g d a B o k o v i , N i k o l a Lang, Tibor R a u s n i c , ali se njihova a k t i v n o s t n a j v i e ispoljila na zagreb a k i m fakultetima, g d e s u studirali.
1.2 1.3 1.4 1.5

D. Markovi, Lj. Zene Hrvatske u D. Markovi, Lj. D. Markovi, Lj.

Ristovi, Politika suenja, Beograd 1969, str. 854. narodnooslobodilakoj borbi I. str. 12, i str. 485, Zagreb Ristovi, n.d. str. 453. Ristovi, n.d. str. 452.

1955.

39 J. Romano
U r e v o l u c i o n a r n o m p o k r e t u u O s i j e k u vrlo znaajnu u l o g u je o d i g r a o Z d e n k o H a s . On je bio z a d u e n za rad s o m l a d i n o m , p o s e b n o u s k a u t s k o j organizaciji, o e m u je bilo v e g o v o r a . G o d i n e 1932. bio je l a n r e d a k c i o n o g lista Signal, koji je policija zabranila p o s l e o s m o g b r o j a . " 6 Za rad s u e n i c i m a u U i t e l j s k o j k o l i bio je z a d u e n M i r o s l a v Bauer, koji je predstavljao v e z u i z m e u s k o j e v s k e organizacije k o l e i M K S K O J - a . " 7 U s i n d i k a t i m a s u a k t i v n o delovali M i r o s l a v Bauer, Z d e n k o H a s , d r L a v o s l a v K r a u s , J a k a S i n g e r , R u i c a Rajter, a u S B O T I - u , R i k a r d u l c i B e r t o l d e r k o v s k i . " 8 N a o d g o v o r n i m p a r t i j s k i m d u n o s t i m a i z m e u d v a s v e t s k a rata bili s u : M i r o s l a v B a u e r (lan M K K P H O s i j e k , 1940), Z d e n k o H a s (lan M K K P H O s i j e k , 1935. i l a n O K K P H z a O s i j e k ) , Z d r a v k o S i n g e r (lan O K K P H z a O s i j e k ) . K a o p r i p a d n i c i r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i k o g pokreta, o d n o s n o KPJ, bili s u o s u e n i od s u d a za zatitu d r a v e na robiju: B r a n i m i r F r i d m a n (9 god.), A r t u r V a j s (2 god.), J o s i p u l e r (2 god.) i Z d r a v k o S i n g e r (5 god.), dok su e t v o r i c a bila o s u e n a na zatvor. Iz d r u g i h m e s t a kreta bili s u : Hrvatske i Slavonije pripadnici revolucionarnog radnikog po-

u B j e l o v a r u Julijus Eker, lan OK K P H Bjelovar ( 1 9 4 0 ) ; " 9 u a k o v c u Andrija Remenji, sekretar MK K P H a k o v e c (19381940); u a k o v u Reginald Vajs-iro, sekretar MK KPH akovo (1940); 1 2 0

u K a r l o v c u N i k o l a K a r d o , l a n R e j o n s k o g k o m i t e t a K P H K a r l o v a c , Lazar Held, s e k r e t a r s i n d i k a l n e p o d r u n i c e , ing. Ivo G o l d t a j n , a k t i v i s t a u U R S S - u . O d o m l a d i n a c a a k t i v a n j e bio G e r t n e r Perl, l a n O K S K O J - a z a Bjelovar; 1 2 1 U S l a v o n s k o m B r o d u N a t a n V a j s i R u a Lerinc, istaknuti s i n d i k a l n i radnici, v i e puta h a p e n i ; U V a r a d i n u H u g o K o n , l a n OK K P H za V a r a d i n , i Ljudevit K o n . Z n a a j n u u l o g u o d i g r a o je do rata i a d v o k a t dr O t o p i g l e r , ija kancelarija je bila k o n s p i rativni centar O K K P H V a r a d i n a k o v e c . 1 2 2
m 1,7 1,3 ,23 121 120

M Ivekovi, n.d. str. 81. D Kladarin: Aktivnost skojevske grupe u osjekoj Uiteljskoj koli, etrdeset godina 4, Beograd 1960. sir. 105. !>. Simi, Po povratku s robiie, etrdeset godina 2, Beograd 1960. M. Prpi, Aktivnost u Bjelovaru prvih mjeseci ustanka, etrdeset godina 6. Beograd 1961, str. 189. S. Brloi, akovo i okolica u 1941, Ustanak naroda Jugoslavije 1941, 4, Beograd 1964, str. 878. V. Holjevac, Razvitak radnikog pokreta u Karlovcu izmeu dva svjetska rata, Djelatnost KPJ do aprila 1941, na podruju Karlovca, Korduna, Like i Pokupja I, Karlovac 1969, str. 132. V Maari, Neki momenti iz rada Okrunog komiteta Varadin i organizacija kotara Ludbreg, Ustanak naroda Jugoslavije 1941, 3, Beograd 1963, str. 631.

40

J. Romano

B O S N A I H E R C E G O V I N A Sa teritorije B o s n e i H e r c e g o v i n e bio je u k l j u e n u r e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t z n a t n o v e i p r o c e n a t Jevreja n e g o s a o s t a l i h teritorija J u g o s l a v i j e . Razlozi za to su s o c i j a l n a s t r u k t u r a j e v r e j s k o g s t a n o v n i t v a u B i H , kao i znatno v e i uticaj K o m u n i s t i k e partije, p o s e b n o na j e v r e j s k e radnike. G o t o v o da nije bilo m e s t a u k o j e m su iveli Jevreji, a da m e u njima nije bilo p r i p a d n i k a r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i k o g pokreta. U S a r a j e v u je i v e o veliki broj Jevreja radnika, zanatlija i s i t n i h t r g o v a c a , a znatan broj je bio bez zanimanja. U 1935. g o d i n i o k o 1.200 lica je p r i m a l o s o c i j a l n u p o m o od raznih d o b r o t v o r n i h udruenja i organizacija. Lepa Perovi, istaknuti politiki radnik, n a v o d i u j e d n o m l a n k u : Bila s a m i z n e n a e n a koliko m n o g o u S a r a j e v u m e u J e v r e j i m a ima radnika i sirotinje. 1 2 3 D o i s t a , u S a r a j e v u je bilo i b o g a t i h Jevreja, ali je broj s i r o m a n i h bio n e u p o r e d i v o v e i . S o c i j a l n e razlike u s l o v i l e su i pojavu politike diferencijacije m e u J e v r e j i m a na: bogatije, koji su bili za cionis t i k i pokret, i s i r o m a n e , koji su prihvatili s o c i j a l i s t i k i p r o g r a m . Broj p r i p a d n i k a o v e d r u g e g r u p e s t a l n o je rastao, a n a r o i t o u t o k u i p o s l e e k o n o m s k e krize ( 1 9 2 9 1932), koja je d o v e l a do o s i r o m a e n j a v e e g broja zanatlija i s i t n i h t r g o v a c a . M e u J e v r e j i m a te d r u g e grupe, Partija je n a l a p l o d n o tlo za rad. N j e n e k o n o m s k i i politiki p r o g r a m , a p o s e b n o p r o g r a m b o r b e protiv faizacije zemlje, bio je s v e s r d n o p r i h v a e n od j e v r e j s k i h m a s a , radnika, zanatlija, s i t n i h t r g o v a c a , kao i Jevreja bez zanimanja. N e p o s r e d n o po z a v r e t k u p r v o g s v e t s k o g rata, u r u k o v o d s t v i m a s i n d i k a t a bio je znatan broj Jevreja: M o r i c v a r c h a r d (lan u p r a v e S a v e z a b o s a n s k o - h e r c e g o v a k i h eleznica), Izrael G a o n (partijski p o v e r e n i k u G l a v n o j e l e z n i k o j radionici u S a rajevu), J u d a A t i j a s ( s e k r e t a r S a v e z a k o a r s k o - p r e r a i v a k i h radnika), D a v i d A b i n u n (lan u p r a v e S a v e z a k o a r s k o - p r e r a i v a k i h radnika), N a t a n O v a d i j a (blagajnik S a v e z a m e t a l s k i h r a d n i k a B i H ) , K o n f o r t i i Levi (lanovi u p r a v e S a v e z a knjigovez a k i h r a d n i k a B i H ) , itd. V e i broj Jevreja iz S a r a j e v a bio je j o pre s t v a r a n j a dr a v e S H S u s i n d i k a t i m a k a o i u S o c i j a l d e m o k r a t s k o j s t r a n c i . J e d a n od i s t a k n u t i h r u k o v o d i l a c a S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e bio je dr M i l a n ( M o i s e ) Z o n , koji je ues t v o v a o kao d e l e g a t S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e B i H 1919. g o d i n e n a K o n g r e s u ujidenjenja u B e o g r a d u , i bio izabran za lana C e n t r a l n o g v e a S o c i j a l i s t i k e radnike partije J u g o s l a v i j e ( k o m u n i s t a ) . N a K o n g r e s u ujedinjenja s i n d i k a t a (1919) kao d e l e g a t S a v e z a m e t a l s k i h r a d n i k a uestvovao je sa u r o m a k o v i e m i Natan Ovadijem. Na izborima za Konstituantu (1920) kandidat na listi K P J bio je u r o a k o v i , a n j e g o v z a m e n i k Izrael G a o n . P r e d s t a v n i k liste KPJ, u 1. rejonu u S a r a j e v u , bio je Jozef Levi, stolar, a z a m e n i k n o s i o c a liste K P J u 3. rejonu A v r a m A l t a r a c , kova. 1 2 4

123

Lepa Perovi, Od Beograda, str. 106. M. Finci, n.d. str. 195.

preko

Sarajeva,

do

Mostara,

Ustanak

naroda

Jugoslavije

5,

Beograd

ir>64.

41 J. Romano
J e d a n od najaktivnijih s a r a j e v s k i h Jevreja p o s i e p r v o g s v e t s k o g rata u r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i k o m p o k r e t u bio je B e n j a m i n Finci, kroja, u e s n i k u o k t o b a r s k o j revoluciji. Po p o v r a t k u iz S S S R - a bio je z a d u e n p a r t i j s k o m t e h n i k o m pri PK K P J za B i H . G o d i n e 1929. je u h a p e n i ubijen p r i l i k o m s a s l u a n j a u s a r a j e v s k o j policiji. 125 P o e v od 30-tih g o d i n a o d v i j a l a se o g o r e n a b o r b a i z m e u n a p r e d n e o m l a d i n e i p r i p a d n i k a r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i k o g p o k r e t a s a jedne, i p r i p a d n i k a c i o n i s t a s a d r u g e s t r a n e . Ta b o r b a je dolazila do p u n o g izraaja u v r e m e izbora n o v i h u p r a v a u r a z n i m j e v r e j s k i m u d r u e n j i m a i o r g a n i z a c i j a m a . P r i m e n j i v a n e su i m e r e d i s k r i m i nacije p r e m a p r i p a d n i c i m a levice, o d s t r a n e j e v r e j s k i h p o t p o r n i h d r u t a v a pri dodeli s t i p e n d i j a i potpora. T r e b a naglasiti, da su ta d r u t v a bila f i n a n s i r a n a od bogatijih Jevreja, koji n i s u s i m p a t i s a l i levicu. U p o r e d o sa n a r a s t a n j e m broja prip a d n i k a n a p r e d n o g , o d n o s n o r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i k o g pokreta, njihovi p r i p a d n i c i su p o s t e p e n o ulazili u u p r a v e j e v r e j s k i h d r u t a v a i organizacija. O d p o s e b n o g znaaja z a i r e n j e n a p r e d n e m i s l i m e u j e v r e j s k o m o m l a d i n o m , prv e n s t v e n o r a d n i k o m , bila je u l o g a r a d n i k o g udruenja Matatje. O s n o v a n o je 1923. kao v a s p i t n a i f i s k u l t u r n a organizacija. Pod o k r i l j e m t o g p r o g r a m a jevrejski radnici su dobili l e g a l n u o r g a n i z a c i j u za s v o j a delovanja. Matatja je imala u s v o m s a s t a v u v e i broj s e k c i j a : kulturnu, d r a m s k u , h o r s k u , s p o r t s k u , deju itd. U b r z o je to d r u t v o p o s t a l o a r i t e d r u t v e n o g i p o l i t i k o g ivota s a r a j e v s k i h Jevreja, p o s e b n o radnika. U n j e g o v o m s a s t a v u s t a l n o je r a s t a o broj l a n o v a K P J i S K O J - a , koji s u v r i l i jak politiki uticaj n a o s t a l e l a n o v e . F o r m i r a n e s u p o s e b n e g r u p e za i d e o l o k o - p o l i t i k o v a s p i t a n j e .

Zahvaljujui d e l o v a n j u tog d r u t v a , veliki broj s a r a j e v s k i h Jevreja g l a s a o je 1938. g o d i n e , na i z b o r i m a za S k u p t i n u , protiv S t o j a d i n o v i e v e liste, o d n o s n o , g l a s a l i su za listu U d r u e n e opozicije. P o s l e izbora, policija je zabranila rad t o g d r u t v a g o d i n u dana. Pred d r u g i s v e t s k i rat, u Matatji je bilo u l a n j e n o o k o 1.100 l a n o v a , od kojih o k o 400 s k o j e v a c a i l a n o v a KPJ. K o m u n i s t i k a partija imala je u Matatji jak o s l o n a c . V e z u i z m e u t o g d r u t v a i M K K P J S a r a j e v o , kao i M K S K O J - a o d r a v a o j e Eliezer-Lezo Perera. O d l a n o v a K P J i S K O J - a najaktivniji u Matatji su bili: N i s i m A l b a h a r i , J o z e f - u o A l b a h a r i , Jozef J . A l t a r a c , S a l a m o n - M o n i Finci, L e o n M . M a e s t r o , H a j i m Levi, S a l a m o n Rom a n o , M o r i c Kabiljo, Jahiel Katan, A l b e r t K a m h i , B u k i c a D a n i t i i dr. R a d l a n o v a Matatje nije se odvijao i s k l j u i v o unutar t o g udruenja. Po direktivi Partije m n o g i njeni l a n o v i su a k t i v n o radili u s i n d i k a t i m a , r a d n i k i m i n a p r e d n i m u d r u e n j i m a i o r g a n i z a c i j a m a . N a r o i t o veliki broj ih je bio u k l j u e n u sindikate, i to:
125

Graa za istoriju radnikog pokreta i KPJ u Vojvodini 19181929, Sremski Karlovci 1966, dok. br. 633.

42

J. R o m a n o

u s i n d i k a t u m e t a l a c a : Lezo Perera (lan o d b o r a M e u s t r u k o v n o g s i n d i k a t a i partijske o r g a n i z a c i j e kovinara), M e n t o E k e n a z i , C e z a r K o n f o r t i , u a Pinto, R a f o G a o n , H a j i m Levi, S a d o Perera; u s i n d i k a t u grafiara: M o r d o A l t a r a c ( r u k o v o d i l a c centra za d i s t r i b u c i j u ileg a l n e t a m p e pri M K KPJ S a r a j e v o ) , S a l a m o n R o m a n o , Jozef R o m a n o , J a a D a n o n , D a n i e l O z m o , A l b e r t A l t a r a c , Hajnrih Fertig ( s v i l a n o v i KPJ); 1 2 6 u s i n d i k a t u k o a r s k o - p r e r a i v a k i h radnika: D a v i d Levi (ubijen od u s t a a u zat v o r u u S r e m s k o j M i t r o v i c i 1941, g d e je o d v e d e n pre rata po p r e s u d i s u d a za zatitu drave). Do o d v o e n j a na robiju, bio je s e k r e t a r partijske organizacije u tom sindikatu; u s i n d i k a t u tekstilaca: N i n a Pinto, N a d a A l t a r a c , N i s i m H. M o n t i l j o , R o z a J. Papo, H a n i k a A l t a r a c , E s t e r a J. Papo, R i k i c a Pardo, B l a n k a A l b a h a r i - F e r u i , Hari A l b a h a r i , A e r S . D a n o n , Zlata Kabiljo, D a v i d R o m a n o , Z o r a R a k o i - e r , D o n k a Fertig-Perera, Jozef Altarac-Todor, J u d a Papo, a l o m Daniti, a n d o r G u t m a n , i dr. S v i su bili l a n o v i K P J ili S K O J - a . R o m a n o , G u t m a n i Jozef A l t a r a c s t r a d a l i su u u s t a k i m l o g o r i m a . M e u o r g a n i z a t o r i m a trajka radnica u tvornici a r a p a Klju 1938. bile su R i k i c a Pardo i H a n i k a A l t a r a c ; 1 2 7 u s i n d i k a t u privatnih n a m e t e n i k a : N i s i m A l b a h a r i , Izidor A l t a r a c , a l o m A l b a hari, M i r k o L e v i n g e r , S a l a m o n M . K o n f o r t i , Viktorija Baruh, Rafael M u s a f i j a , H a n a O z m o , A e r D a n o n , S l a v k o Engl, Pavle G o r a n i n , A l e k s a n d a r S a l c b e r g e r , J a k o b G a o n , M a r k o r a j b e r i dr. J a n u a r a 1941. o s n o v a n a je u S B O T I - u partijska organizacija, a o d Jevreja njeni l a n o v i s u bili: H a n a O z m o ( s e k r e t a r ) , a l o m A l b a h a r i , S l a v k o Engl, M a r k o rajber, Rafael M u s a f i j a , Bjanka Levi, M o r d o Papo, A e r D a n o n , Viktorija Baruh. U r a d n i k o m u d r u e n j u Proleter a k t i v n o su delovali: dr M i l a n ( M o i s e ) Z o n (1925. bio je p r e d s e d n i k udruenja), S a l a m o n M o n t i l j o ( s e k r e t a r ) , Luni A l k a l a j , Erna Elazar, R e g i n a E r g a s , M e n t o G l a z e r i dr. U e n s k o m p o k r e t u a k t i v n e su bile: M a r i j a K o , H a n a O z m o i V e r a P a p o - E k e n a z i . G o d i n e 1938. f o r m i r a n je u S a r a j e v u p o d r e d a k c i j s k i o d b o r lista ena danas, koji je p r i p r e m i o te g o d i n e p o s e b a n broj lista o eni i n j e n o m ivotu u B i H . U taj odbor bile s u ukljuene: H a n a O z m o , M a r i j a K o i Z o r a R a k o i - e r . S r e d i n o m 30-tih g o d i n a n a p r e d n i p o k r e t m e u s r e d n j o k o l c i m a u S a r a j e v u d o b i o je m a s o v a n karakter. Z n a t n o se p o v e a o broj s k o j e v a c a . P o k r e t u je p r i a o i v e i broj j e v r e j s k e s r e d n j o k o l s k e o m l a d i n e . R u k o v o d i l a c s k o j e v s k o g aktiva u Trgov a k o j akademiji pred rat bio je A l b e r t Levi, a u Uiteljskoj k o l i H a j i m A l b a h a r i .
124 127

M. Finci, n.d. str. 202. Sarajevo u revoluciji I, Sarajevo 1976, str. 237, 239. Ankica Albahari, trajk i demonstracije radnica tvornice arapa Klju,

etrdeset godina II,

Beograd

1970,

43 J. Romano
Z b o g p r i p a d n o s t i S K O J - u iskljueni s u i z S r e d n j o t e h n i k e k o l e H e r m a n A l t a r a c i a b e t a j K a m h i , a iz g i m n a z i j e J a k o v A. Papo. U s r e d n j o k o l s k i m s k o j e v s k i m aktiv i m a bili s u i : S a r a - B e b a D a n o n , Lonika M u s a f i j a , G i n a Papo, V i o l a D r u k e r , S a r a Lotika Finci i dr. U s r e d n j o k o l s k o m K o m i t e t u S K O J - a bili su i s l e d e i jevrejski o m l a d i n c i : M a v r o Engl, A l b e r t Levi i H a j i m A l b a h a r i . U Komitetu SKOJ-a Glavne eleznike radionice bio je J a k o v - J a k i c a A l k a l a j .

U s k o j e v s k o m aktivu na B i s t r i k u bili s u : S a l a m o n Perera (bravar), Izidor-lso A l t a rac (elektriar) i M o r i c - M o c o S a l o m (elektriar), a u s k o j e v s k o m aktivu na B a -ariji M o s k o Papo i J o s i p M o n t i l j o . P o s e b n u panju p o s v e t i l a je Partija radu s o m l a d i n o m , pa je u t o m s m i s l u zaduila i z v e s t a n broj l a n o v a K P J i S K O J - a . M e u z a d u e n i m bile s u : Betika R o m a n o , "linka R o m a n o i Paula Z o n . Znaajnu ulogu u irenju naprednog i revolucionarnog pokreta meu o m l a d i n o m odigrali s u z a v r e m e s e m e s t r a l n i h r a s p u s t a studenti, l a n o v i KPJ, koji s u studirali na Z a g r e b a k o m s v e u i l i t u i B e o g r a d s k o m univerzitetu, kao i u P r a g u i B e u . U t o m p r a v c u delovali s u i s l e d e i s t u d e n t i Jevreji: S a m u e l Lerer, O s k a r D a n o n , M i a D a n o n , u i c a S a l o m , Hajnrih Fertig, Pavle G o r a n i n , Ilija Engl, A l b e r t D . A t i j a s , Betika R o m a n o , Jahiel Finci, Paula Z o n , i dr. N a k o n O b z n a n e n a p r e d n i intelektualci nali s u n o v e oblike l e g a l n o g rada. J e d a n od tih bio je rad kroz n o v o o s n o v a n o d r u t v o Socioloki klub, iji p r e d s e d n i k je bio dr Vita Kajon. Z a t i m su 1934. g o d i n e o s n o v a l i p o z o r i t e Colegium artisticum, iji su l a n o v i n a j v e i m d e l o m bili partijci ili s i m p a t i z e r i KPJ. P o z o r i t e je prikazivanjem pozorinih komada naprednih pisaca, predavanjima, koncertima i drugim raznim k u l t u r n i m p r i r e d b a m a okupljalo n a p r e d n u o m l a d i n u . O d Jevreja a k t i v n o s u delovali u Colegium artisticum: dr O s k a r D a n o n , ing. Jahiel Finci, Pavle G o r a n i n , ing. E m e r i k B l u m , A n a Rajs, Irena Kajon, D a n i e l O z m o , M a t u s j a B l u n i i dr. 123 N a s r e d n j o k o l s k u o m l a d i n u s n a a n uticaj s u v r i l i i n a p r e d n i p r o f e s o r i gimnazije, m e u kojima dr M a r c e l n a j d e r i dr K a l m i Baruh. n a j d e r je, za v r e m e studija u B e u , bio l a n Kluba socijalista Jugoslavije i primljen je za lana K P J (ubijen od u s t a a 1941). U r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i k o m p o k r e t u bili su i s l e d e i Jevreji intelektualci: Eli Finci, ( p u b l i c i s t a i kritiar), D a n i e l O z m o (slikar) i dr I s a k S a m a k o v l i j a (knjievnik). Finci je u r e i v a o n a p r e d n i a s o p i s Brazda, koji je policija p o s l e 2. broja zabranila. Z n a a j n u u l o g u o d i g r a l a je u p r e d r a t n o m periodu, i na p o e t k u u s t a n k a , o r g a n i z a cija N a r o d n a p o m o , u kojoj su a k t i v n o delovali H a n a O z m o , dr O s k a r D a n o n , B l a n k i c a Daniti i S l a v k o Engl.
0

Danon,

Kolegium artistikum,

etrdeset

godina

ili,

Beograd

i960,

str.

374.

44

J. Romano

Pred d r u g i s v e t s k i rat u S a r a j e v u je p o s t o j a o veiiki broj partijskih elija u kojima je bio ulanjen i znatan broj Jevreja: u eliji r a d i o n i c e v o j n e o d e e i o b u e D a v i d Levi ( s e k r e t a r ) ; u eliji m e t a l a c a M e n t o E k e n a z i ( s e k r e t a r ) , C e z a r Konforte, Rafael G a o n , H a j i m Levi, J e u a Pinto, Lezo Perera, S a d o Perera; u eliji Elektrine centrale M o r i c M o c o S a l o m ; u eliji t v o r n i c e Klju M a r i j a K o (sekretar), H a n i k a A l t a r a c Vuja, Z o r a R a k o i - e r , S a l a m o n K o n f o r t e ; u eliji t e k s t i l n i h r a d n i k a R o z a J. Papo (sekretar), Jozef Todor A l t a r a c , D o n k i c a Perera, Zlata Kabiljo, N a d a A l t a r a c , E s t e r a P a p o - E k e n a z i ; u eliji krojaa Nis i m M o n t i l j o , Juda Papo, a l o m D a n i t i ; u eliji g r a f i a r a S a l a m o n R o m a n o , Jozef R o m a n o , M o r d o A l t a r a c , Hajnrih Fertig, H a j i m S a m a k o v l i j a ; u eliji zanatlija Izidor Levi; u eliji S B O T I - a H a n a O z m o ( s e k r e t a r ) , S l a v k o Engl, R u d i M u s a f i j a , Bjanka Levi, a l o m A l b a h a r i , M a r k o r a j b e r , M o r d o Papo, A e r D a n o n , Viktorija B a r u h ; u eliji b a n k a r a c a A l e k s a n d a r S a l c b e r g e r ; u eliji p r a v n i k a Pavle G o r a n i n ( s e k r e t a r ) , Isak O z m o ; u eliji s t u d e n a t a Paula Z o n ; u eliji aka S a d i k D a n o n . P o r e d njih, na s p e c i j a l n i m z a d a c i m a i p o j e d i n a n o j linoj vezi s u bili: S a r a Foht, M a v r o Kajon, d r M o n i Levi, M i k a ( M o r i c ) Fliker, Berta Papo, ing. E m e r i k B l u m , D a n i e l O z m o , Flora Kajon, D a n i c a Kabiljo. U S a r a j e v u je p r e d rat bilo 279 l a n o v a KPJ, od t o g a 62 Jevreja.' 2 8 " Na odgovornim partijskim s a r a j e v s k i Jevreji: dunostima izmeu dva svetska rata bili su sledei

B e n j a m i n Finci, u e s n i k u o k t o b a r s k o j revoluciji r u k o v o d i l a c partijske t e h n i k e MK K P J S a r a j e v o , do h a p e n j a 1928 (ubijen u i s t r a n o m zatvoru u s a r a j e v s k o j policiji); Erih K o s e k r e t a r M e s n o g k o m i t e t a K P J (1934); Jozef A l t a r a c - T o d o r lan M K K P J S a r a j e v o (1934); Eliezer-Lezo P e r e r a l a n M K S K O J - a (1935) i l a n P K S K O J - a z a B i H (1940); 1 2 9 Pavle G o r a n i n s e k r e t a r MK K P J S a r a j e v o (1938), l a n K o m i s i j e za rad s omlad i n o m pri P K K P J z a B i H (1939), l a n O K K P J z a iri rejon S a r a j e v a (1941), jedan od o r g a n i z a t o r a politikih k u r s e v a u B u g o j n u i C r e p o l j s k o m (1941); 1 3 0 N i s i m A l b a h a r i partijski i n s t r u k t o r l a n M K KPJ S a r a j e v o ( 1 9 4 0 ) ; ' 3 ' pri Vojno-tehnikom zavodu u Sarajevu,

,28s 129 131

N. Albahari, Od aprilskog rata do ustanka, Sarajevo u revoluciji II, Sarajevo 1977, str. 6166. N. Albahari, Hapenja u Sarajevu 1936, etrdeset godina 4, Beograd 1960, str. 334335. P. Blagojevi, Pavle Goranin-llija, Istona Bosna u NOB-u II, Beograd 1971, str. 545. M. urakovi, Prva eli/a KPJ u Vojno-tehnikom zavodu u Sarajevu, etrdeset godina 3, Beograd str. 162.

1960,

45 J. R o m a n o
Hana O z m o lan (1940); 1 3 2 MK KPJ Sarajevo i lan Ratnog pokrajinskog komiteta

Tinka R o m a n o l a n (1940); 1 3 3

MK SKOJ-a

lan

OK S K O J - a

za

iri

rejon

Sarajeva

Rafael G a o n l a n PK S K O J - a za B i H (1940); S a l a m o n R o m a n o , J a k i c a Perera, S u m b u l A b i n u n radu u partijskoj t e h n i c i M K K P J S a r a j e v o (1940); Jakica G a o n na radu u partijskoj tehnici MK i B l a n k a A l b a h a r i - F e r u i na

SKOJ-a

Sarajevo.

N a strani p a n s k e r e p u b l i k a n s k e armije u g r a a n s k o m ratu j e u e s t v o v a l o s e d a m s a r a j e v s k i h Jevreja. N a o s n o v u n a p r e d iznetog m o e s e zakljuiti, d a s u s a r a j e v s k i Jevreji uzeli v i d n o g u e a i z m e u d v a s v e t s k a rata u r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i k o m i n a p r e d n o m pokretu. P o t r e b n o je p o m e n u t i i u e e Jevreja u r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i k o m i n a p r e d n o m p o k r e t u i z m e u d v a s v e t s k a rata, i u n e k i m d r u g i m m e s t i m a B o s n e i H e r c e g o v i n e . Banja Luka Od b a n j a l u k i h Jevreja, najaktivnije u r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i k o m p o k r e t u bile su s e s t r e Flora (uiteljica), Lela ( s l u b e n i c a ) i M i c a (krojaica) Levi. U e s t v o v a l e su u prikupljanju p o m o i za p a n s k u r e p u b l i k a n s k u armiju, kao i za C r v e n u p o m o , u m n o a v a l e i r a s t u r a l e ilegalni materijal, s k r i v a l e u s v o m s t a n u ilegalce itd. S v e tri s u o s u e n e 1941. g o d i n e n a s m r t o d u s t a k o g p r e k o g suda. 1 3 4 U s i n d i k a t u , aktivni su bili D a v i d A t i j a s , brijaki p o m o n i k , i Erih t e r n , d e n t i s t , a u e n s k o m p o k r e t u dr M a r g i t a H e r c I i dr G e t r u d a t e r n . Od j e v r e j s k i h s t u d e nata najaktivniji je bio A l b e r t S a l o m , koji je z b o g r e v o l u c i o n a r n o g rada v i e puta h a p e n . U s a u v a n o m p o l i c i j s k o m d o s i j e u stoji: A l b e r t S a l o m v r l o a k t i v a n u ras t u r a n j u k o m u n i s t i k i h letaka i u z i m a o u e a u s v i m l e v i a r s k i m o r g a n i z a c i j a m a i priredbama. 1 3 5 Ubijen o d u s t a a 1941. g o d i n e . M e u j e v r e j s k o m o m l a d i n o m , a naroito s r e d n j o k o l s k o m , bilo j e v r l o m a l o l a n o v a S K O J - a . O d 1939. g o d i n e , lanovi S K O J - a su bili: u S r e d n j o t e h n i k o j k o l i R e n a A t i j a s , a u gimnaziji A v r a m Levi. Pred rat, p r e m e t e n je u Banja L u k u A l b e r t Trinki, l a n KPJ, koji se a k t i v n o ukljuio u r e v o l u c i o n a r n i radniki pokret.
132 133 134 135

E. Cengi, U okupiranom Sarajevu, Istona Bosna u NOB-u I, Beograd 1971, str. 159. S. Kuzenovi, Prve borbe Kalinovakog partizanskog odreda, Istona Bosna u NOB-u I, Beograd 1971, str. 186. Duanka Kovaevi, Osnivanje i aktivnost 'enskog pokreta u Banjoj Luci, etrdeset godina 3, Beograd 1960. Dokumenat u Vojnoistorijskom institutu Beograd, 169, 19/1, 1941.

46

J. Romano

Biha Za razvoj r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i k o g p o k r e t a u B i h a u , p o e v od 1932. g o d i n e o d p o s e b n o g znaaja j e bio d o l a z a k O s k a r a D a v i a z a p r o f e s o r a g i m n a z i j e (1931). O n j e aktivirao partijsku o r g a n i z a c i j u i p o e t k o m 1932, f o r m i r a o M K K P J Bihaa, u k o j e m je izabran za s e k r e t a r a . M a j a 1932, d o l o je do p r o v a l e i D a v i a je s u d za zatitu d r a v e o s u d i o na 5 g o d i n a robije. Do h a p e n j a , D a v i o je u s p e o ukljuiti u r e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t kao i napredni o m l a d i n s k i pokret, v e i broj radnika, s r e d n j o k o l a c a i s t u d e n a t a . Od j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a u S K O J su primljeni: C e v i A t i j a s , D a v i d A t i j a s , O t o Levi, R i k a r d - K i k o Levi, S a l a m o n - B r a c o K a v e s o n i M o s k o K a v e s o n , a p o s t o j a l a je i v e a g r u p a s i m p a t i z e r a . P r i l i k o m p o m e n u t e p r o v a l e 1932, bili su u h a p e n i C e v i A t i j a s i D a v i d A t i j a s (ovaj p o s l e d n j i i s k l j u e n je iz gimnazije). G o d i n e 1938. d o l o je do o b n o v e partijske organizacije u B i h a u u e m u je znaajnu u l o g u o d i g r a o O t o Levi, s t u d e n t , koji je a k t i v n o d e l o v a o i na B e o g r a d s k o m univerzitetu. Levi je bio p o s e b n o z a d u e n od Partije, da za v r e m e s e m e s t r a l n i h r a s p u s t a radi s b i h a k o m o m l a d i n o m . 1 3 6 Bijeljina lz tog m e s t a bio je u k l j u e n mali broj Jevreja u napredni, o d n o s n o rev o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t o d kojih s u s e p o s e b n o isticali H e r t a B a u m , d o m a ica, Judita H a j o n i Elijas J. Kabiljo, s t u d e n t i . S v i su stradali u N O R . 1 3 7 Sanski Most Pred d r u g i s v e t s k i rat l a n o v i K P J su bili C a d i k - C a d o Kabiljo i Rafael J. A t i j a s , a S K O J - a C e v i B. Kabiljo. C a d i k Kabiljo je a k t i v n o d e l o v a o u tvornici papira Lipa u Z a g r e b u , g d e je bio sa s l u b o m i u kojoj je o s n o v a o p r v u partijsku eliju. C e v i Kabiljo o s u e n je pre rata kao k o m u n i s t a na o s a m m e s e c i zatvora i i s k l j u e n iz gimnazije. 1 3 8 Tuzla Prvi J e v r e j i n koji je o v d e ukljuen u r e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t bio j e H a j i m Pinto. O n j e 1931. bio l a n o d b o r a C r v e n e p o m o i . Z b o g r e v o l u c i o n a r n o g rada o s u e n je od s u d a za zatitu drave na 1 g o d i n u robije. 139 U r e v o l u c i o n a r n o m p o k r e t u a k t i v n o su d e l o v a l i i mr p h a r m . R a h e l a A l b a h a r i , l a n KPJ, Frida Laufer, radnica, l a n MK S K O J - a Tuzla (1940), a u s i n d i k a t u Rafael S. Gaon. 1 4 0 P o m e n u e m o j o n e k e Jevreje, koji su se ukljuili u r e v o l u c i o n a r n i p o k r e t do rata u n e k i m d r u g i m m e s t i m a B i H : u D o b o j u M o n i k a Levi, p r e d s e d n i k s i n d i k a l n e organizacije; u Jajcu J a k i c a A l t a r a c , s e k r e t a r partijske o r g a n i z a c i j e ; u V i e g r a d u J a k o b Papo, l a n K P J i E s t e r a I. Papo, l a n S K O J - a ; u Z e n i c i D a v i d S . G a o n , s t o l a r s k i radnik, r u k o v o d i l a c k u l t u r n o - u m e t n i k e g r u p e R a d n i k o g d o m a . P o m e n u t o je, da je p r o c e n a t u k l j u e n i h Jevreja u napredni, kao i u r e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t s a teritorije B i H bio z n a t n o v e i n e g o n a o s t a l i m teritorijama Ju,3S 13

133

'

s. Odi, Radniki pokret Bihaa i okoline do ustanka 1941, Podgrme u NOB I, Beograd 1972, str 38, S7, 65 S. Popovi, Majeviki partizani I, Sarajevo 1951, str. 193. S. Maki, Sanski Most i Gornja Sanica 1941, Podgrme u NOB I, Beograd 1972, str. 451. T' Mandi' Obnavljanje i aktivnost partijske organizacije u Tuzli, etrdeset godina 2, Beograd 1960. Mevla Jakupovi, Prvi dani u partizanima, Istona Bosna u NOB-u, Beograd 1971, str. 173.

47 J. Romano
g o s l a v i j e . N a r o i t o je bio veliki broj u k l j u e n i h radnika, s r e d n j o k o l a c a i s t u d e nata. O m a s o v n i j e m ukljuivanju s t u d e n a t a u r e v o l u c i o n a r n i p o k r e t g o v o r i i s l e d e i podatak. G o d i n e 1939. objavila je b o s a n s k o - h e r c e g o v a k a s t u d e n t s k a o m l a d i n a Tree o t v o r e n o p i s m o , tj. p r o g l a s protiv rata, za s l o b o d u , d e m o k r a t i j u i ravnop r a v n o s t naroda. Od 4 9 7 s t u d e n a t a p o t p i s n i k a tog p r o g l a s a , 39 su bili Jevreji iz raznih m e s t a BiH. 1 4 1

V O J V O D I N A Na teritoriji V o j v o d i n e , najvei broj Jevreja je i v e o u Bakoj, a zatim u Banatu, d o k ih je u Baranji bilo m a l o . U o d n o s u na broj Jevreja u s v a k o j od n a v e d e n i h pokrajina, najvei p r o c e n a t u k l j u e n i h u napredni, o d n o s n o r e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t bio je u Bakoj. U p o k r e t su n a j v e i m d e l o m bili ukljueni intelektualci, s t u d e n t i i s r e d n j o k o l s k a o m l a d i n a , naroito od s r e d i n e 30-tih g o d i n a . Za ukljuivanje s t u d e n a t a u pokret, od p o s e b n o g znaaja je bilo njihovo odlaenje na studije u B e o g r a d i Z a g r e b , g d e su imali prilike i m o g u n o s t i da se upoznaju sa m a r k s i s t i k o m ideologijom. K a o t o je p o m e n u t o , i z v e s t a n broj Jevreja iz V o j v o d i n e , u e s t v o v a o je 1919. godine u m a a r s k o j revoluciji, ali su se oni kasnije, v i e ili manje, pasivizirali, odn o s n o n i s u u e s t v o v a l i a k t i v n o u r a d n i k o m r e v o l u c i o n a r n o m pokretu. K a o i u o s t a l i m p o k r a j i n a m a J u g o s l a v i j e , najvei broj j e v r e j s k e o m l a d i n e koji je p r i s t u p i o n a p r e d n o m pokretu, r e g r u t o v a n je iz l a n s t v a j e v r e j s k i h o r g a n i z a c i j a Haomer hacair. Z n a t a n broj tih o m l a d i n a c a primljen je p r e d d r u g i s v e t s k i rat u lanstvo SKOJ-a. G o d i n e 1936. d o l o je u V o j v o d i n i do o s n i v a n j a n a p r e d n e organizacije Omladinski kulturno-privredni pokret ( O M P O K ) , a m e u o s n i v a i m a i u upravi te organizacije, nalazio se i i z v e s t a n broj n a p r e d n i h Jevreja, n a j v e i m d e l o m s t u d e n t s k e o m l a d i n e . J e d a n o d o r g a n i z a t o r a o s n i v a k e s k u p t i n e O M P O K - a bio j e V i k t o r R o z e n c v a j g i z N o v o g S a d a . U G l a v n o m o d b o r u O M P O K - a bili s u s l e d e i Jevreji: Lili Bern, K a r l o Gutvajn, Ljudevit L e n d v a i i J o v a n Hajzler; u O b l a s n o m o d b o r u za Banat o r e Molnar; u S r e s k o m odboru za S o m b o r Andrija Fier; u M e s n o m odboru Novi S a d S t e v a n N e m e h a j m e r ; M e s n o m o d b o r u N o v i V r b a s Franjo S i l b e r l a j t n e r ; M e s n o m o d b o r u Titel K a r l o Gutvajn, itd. 142 U r e d o v i m a p a n s k e r e p u b l i k a n s k e armije borilo se s e d a m Jevreja iz V o j v o d i n e , d o k je Ivan Lebl iz S u b o t i c e bio z a d u e n od Partije za mobilizaciju d o b r o v o l j a c a za p a n s k u r e p u b l i k a n s k u armiju. S r e d i n o m 30-tih g o d i n a u s l e d i o j e p r o c e s m a s o v n i j e g ukljuivanja v o j v o a n s k i h Jevreja u n a p r e d n i i r e v o l u c i o n a r n i radniki pokret, naroito iz S u b o t i c e , S o m b o r a , N o v o g S a d a i S e n t e , d o k je broj u k l j u e n i h iz K i k i n d e i P e t r o v g r a d a bio v r l o mali.
142

Aprilski rat, Beograd 1963. 2. Milisavac, OMPOK (Omladinski

kulturno-privredni

pokret)

19361938,

Novi

Sad

1959,

str.

65,

67.

48

J. Romano

Prvi Jevreji iz S u b o t i c e , koji su stupili u r e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t bili su A n drija B a , A n a M a r i j a B a i dr Imre Ber. A n d r i j a i A n a M a r i j a B a a k t i v n o su delovali u S u b o t i c i do kraja 1928. g o d i n e , tj. do n j i h o v o g o d l a s k a u Belgiju, o d a k l e su kasnije otili u p a n i j u i borili se u r e d o v i m a p a n s k e r e p u b l i k a n s k e armije. A n d r i j a B a je bio jedan od r u k o v o d i l a c a r a d n i k o g p o k r e t a u S u b o t i c i , a n j e g o v o delovanje odvijalo se n a j v e i m d e l o m u s i n d i k a t i m a . N e k o v r e m e je u r e i v a o lokalni s i n d i k a l n i list. A n a M a r i j a B a r u k o v o d i l a je e n s k i m p o k r e t o m , kao i d e j i m obdan i t e m R a d n i k a p o m o . U t o m o b d a n i t u radio je i dr Imre Ber, koji se t a k o e borio u r e d o v i m a p a n s k e r e p u b l i k a n s k e armije.' 4 3 U s i n d i k a t u je a k t i v n o delovala, 30-tih g o d i n a , i Erebet G r o s , koja je bila i l a n M e s n o g k o m i t e t a C r v e n e pomoi. 1 4 4 N e k o l i k o g o d i n a p r e d d r u g i s v e t s k i rat, u t u o r g a n i z a c i j u s u s e ukljuili: J a n o K o v a , M a r t o n Tarkei, R u a e h t e r - K o v a , K o n s t a n t i n L a k e n b a h , Paula M a l u e v , Lola V o l , J o s i p Liht, E d m u n d K o r n t a j n , Tibor G o t e s m a n i R u a G r o s . U organizaciji S B O T I , a k t i v n o s u delovali: d r K o l o m a n M a j e r , Franjo B a l o g , N i k o l a v a l b , M a r t i n rajer, Lola V o l i dr. U p e r i o d u od 1930. do 1941. g o d i n e , z n a a j n u u l o g u u r a d n i k o m p o k r e t u o d i g r a o je dr A d o l f S i n g e r . Z b o g r e v o l u c i o n a r n o g rada bio je do rata n e k o l i k o puta h a p e n . Od Partije je bio z a d u e n za rad sa m a a r s k i m i n t e l e k t u a l c i m a i j e v r e j s k o m omlad i n o m , kao i p r e v o e n j e m i l e g a l n o g p a r t i j s k o g materijala na m a a r s k i jezik. G o dine 1930, izabran je za l a n a K o m i t e t a C r v e n e p o m o i za V o j v o d i n u , a 1931. j e u e s t v o v a o kao d e l e g a t V o j v o d i n e n a M e u n a r o d n o m k o n g r e s u C r v e n e pomoi. 1 4 5 U S u b o t i c i je izlazio n a p r e d n i list na m a a r s k o m jeziku p o d n a z i v o m Hid, u k o j e m s u s a r a i v a l i Jevreji, pripadnici r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i k o g pokreta: d r A d o l f S i n g e r , dr A l e k s a n d a r tajnfeld, Tibor tajnic, Emil t e r n , Emil Rotbart, Ivan Lebl, A r p a d Lebl, L a d i s l a v Gal, Lola V o l i dr. Od Jevreja, s t u d e n a t a P r a v n o g fakulteta u S u b o t i c i , u n a p r e d n i p o k r e t su bili ukljueni: Tibor tajnic, J e l i s a v e t a v i m e r , L a s l o K a u f m a n , M i r k o S e k e l j , i dr. Od srednjokolaca ukljuenih u napredni omladinski pokret naroito se isticao o r e A t l a s , s k o j e v a c , jedan od o s n i v a a n a p r e d n i h literarnih k r u o k a u gimnaziji. On je jedan od p r e v o d i l a c a knjige Uvod u dijalektiki materijalizam Talhajmera, na m a a r s k i jezik. U p r e v o e n j u m a r k s i s t i k e literature na m a a r s k i jezik, u e s t v o v a o je i o m l a d i n a c D e e H i r - H a l a s . I u S u b o t i c i je d o l o s r e d i n o m 30-tih g o d i n a do jaanja l e v o g krila u j e v r e j s k i m u d r u e n j i m a i o r g a n i z a c i j a m a , a p o s e b n o u Haomer hacairu. I z v e s t a n broj l a n o v a te organizacije, primljen je pred rat u l a n s t v o S K O J - a . N a j v e a z a s l u g a za jaanje
1,3 144 145

pcnija 19361939, V, Beograd 1971, str. 508, 540. . Milanovi, Obnavljanje i jaanje komunistike Beograd 1970, str. 151. . Milanovi. n.d. str. 125.

aktivnosti

Vojvodini

19321934,

Tokovi

revolucije

V,

49 J. Romano
l e v o g krila u Haomer hacairu p r i p a d a K o n s t a n t i n u L a k e n b a h u , koji je bio z a d u e n od K o m u n i s t i k e partije za rad u toj organizaciji. Z b o g jaanja r e v o l u c i o n a r n o g rada u organizaciji Haomer hacair, policija joj je zabranila rad krajem 1935. g o d i n e . N a p r e d n i o m l a d i n c i o s n o v a l i su n o v u o r g a n i z a c i j u p o d n a z i v o m Tehelet lavan, koja je po s v o j o j organizaciji i i d e o l o k o j s a d r i n i rada, predstavljala n a s t a v a k rada organizacije Haomer hacair. G o d i n e 1940. o s n o v a n je unutar o r g a n i z a c i j e Tehelet lavan s k o j e v s k i aktiv u koji su uli: o r e Hajzler (sekretar), Ivan B l u m , Edita p i c e r , Pal S a f e r , E r v i n p i c e r i o r e Singer. 1 4 6 P o r e d njih, p r e d d r u g i s v e t s k i rat primljeni s u u s k o j e v s k u o r g a n i z a c i j u s l e d e i jevrejski o m l a d i n c i : N i k o l a G e r z o n , S t e v a n Gal, L a d i s l a v G u s m a n , M i r k o Han, A n d r i j a Lang, Tibor Polak, G e l e r t Perl. O d s u b o t i k i h Jevreja, l a n o v i K P J s u bili: Lola V o l , J o s i p Liht, Franjo B a l o g , Edm u n d K o r n t a j n , N i k o l a v a l b , d r A d o l f S i n g e r , N i k o l a M a j e r i Tibor G o t e s m a n . 1 4 7 N a o d g o v o r n i m p a r t i j s k i m d u n o s t i m a i z m e u d v a s v e t s k a rata s u bili: Tibor G o t e s m a n (lan M K S K O J - a 1937), S t e v a n G a l (lan M K S K O J - a 1940), E d m u n d K o r n t a j n (lan M K K P J 1940), N i k o l a v a l b (partijski instruktor), Franjo B a l o g (lan O p t i n s k o g k o m i t e t a K P J 1940), M a g d a B o a n - S i m i n (lan M K S K O J - a 1941). Zbog u e a u revolucionarnom radnikom pokretu osueni su od s u d a za zatitu drave Tibor G o t e s m a n na robiju, a R u a G r o s - B o a n na zatvor. Prvi Jevreji iz S o m b o r a , koji su se ukljuili u r e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t nepos r e d n o p o z a v r e t k u p r v o g s v e t s k o g rata bili s u : D e e e n e i , H u g o S i n g e r i student f a r m a c i j e L a d i s l a v Na. Najaktivniji m e u njima bio j e H u g o S i n g e r , g o s t i o n i ar, koji je a k t i v n o u e s t v o v a o u trajku j u g o s l o v e n s k i h e l e z n i a r a . Z b o g t o g a je u h a p e n i p o s l e z v e r s k o g m u e n j a u z a t v o r u p r o t e r a n iz S o m b o r a . Od Jevreja r e v o l u c i o n a r a u S o m b o r u , treba p o s e b n o istai dr I t v a n a S e k e l j a , koji je, j o u v r e m e studija na Z a g r e b a k o m univerzitetu, p r i s t u p i o r e v o l u c i o n a r n o m pokretu i 1928. primljen u l a n s t v o KPJ. K a o kurir, p r e n o s i o je i l e g a l n u p o t u i razni ilegalni materijal od PK K P J V o j v o d i n e do CK K P J u B e u , i obratno. G o d i n e 1929. u l a n s t v o K P J primljen je s t u d e n t m e d i c i n e A n d r i j a F i e r . Po zav r e t k u studija p r o d u i o je sa r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m u S o m b o r u . J e d a n je od organizatora n a p r e d n e o r g a n i z a c i j e O M P O K , p a j e izabran z a l a n a S r e s k o g o d b o r a te organizacije. 1 4 8 I u S o m b o r u je u s l e d i o , s r e d i n o m 30-tih g o d i n a , p r o c e s brojnijeg ukljuivanja jevrejske o m l a d i n e u n a p r e d n i pokret, p r v e n s t v e n o s r e d n j o k o l a c a . Pred p o e t a k drug o g s v e t s k o g rata, u s k o j e v s k u o r g a n i z a c i j u primljeni s u s l e d e i jevrejski omladinci: Leo A k e r h a l t , L a d i s l a v B o k o r , O l g a B r a u n , A l e k s a n d a r Bruk, S t e v a n Bruk,
,46

148

D. Jeli, Prilog izuavanju uea bakih Jevreja u NOR-u naroda Jugoslavije, Zbornik 3 Jevrejskog istorijskog muzeja, Beograd 1975, str. 93. M. Dubaji, Organizacija KPJ i SKOJ-a u Subotici 1941, Vojvodina 1941, Novi Sad 1967, str. 327, 342. M Beljanski, Hronika o radnikom pokretu I KPJ u Somboru i okolici 19181945, Sombor 1968.

50

J. Romano

Vladimir Hart i Tibor enbrun. 1 4 9 Njihov rad u organizaciji Haomer hacair, a kasnije u organizaciji Tehelet lavan imao je v i d n o g uticaja na l a n o v e n a v e d e n i h organizacija i na njihovo ukljuivanje u napredni o m l a d i n s k i pokret. M e u najaktivnijima u o m l a d i n s k o m pokretu su bili: Nikola M e z e i , Lasio Santo, Laslo Bokor, A n d r a Levi, O l g a Braun, Eva C u k e r i Ivan u c . Za aktiviranje r e v o l u c i o n a r n o g radnikog pokreta u S o m b o r u , nekoliko g o d i n a pred drugi s v e t s k i rat, od p o s e b n o g znaaja je bio rad dr A l e k s a n d r a tajnfelda, dr Ruice Rip i Kornelije S e n d e - P o p o v i . tajnfeld je d o a o u S o m b o r kao prekaljeni k o m u n i s t a , dok su Ruica Rip i Kornelija S e n d e - P o p o v i dolazile p o v r e m e n o radi odravanja predavanja u organizaciji O M P O K . Prvi Jevreji iz N o v o g S a d a koji su se ukljuili u revolucionarni radniki pokret nep o s r e d n o po z a v r e t k u p r v o g s v e t s k o g rata bili s u : M i h a j l o R e v e s , A r p a d V e r t e i A l f r e d Rozencvajg. R e v e s je do prvog s v e t s k o g rata bio lan S o c i j a l d e m o k r a t s k e stranke i u e s t v o v a o je u m a a r s k o j revoluciji, a izmeu dva s v e t s k a rata aktivno je d e l o v a o u S B O T I - u . A r p a d V e r t e je bio istaknuti pripadnik r e v o l u c i o n a r n o g radn i k o g pokreta. G o d i n e 1927, p o k r e n u o je i ureivao radniki list na m a a r s k o m jeziku Munks ujsg ( R a d n i k e novine). Z b o g r e v o l u c i o n a r n o g rada bio je interniran 1939. u koncentracioni logor u Bilee. A l f r e d Rozencvajg, lan KPJ, poznati revolucionarni pesnik, koji je svoje radove objavljivao pod p s e u d o n i m o m N e n a d M i trov. Od p o s e b n o g znaaja je bio njegov uticaj na roaka Viktora Rozencvajga, koji je vrlo mlad p o s t a o istaknuti revolucionar. 1 5 0 Viktor R o z e n c v a j g o r g a n i z o v a o je prve napredne literarne druine u n o v o s a d s k o j gimnaziji i 1930. godine, p o k r e n u o aki list Novi aki venac. G o d i n e 1932. o s n o vao je u gimnaziji prvu s k o j e v s k u organizaciju i bio njen s e k r e t a r do o d l a s k a na studije u Zagreb, g d e je n a s t a v i o sa r e v o l u c i o n a r n i m radom. Z b o g r e v o l u c i o n a r n o g rada o s u e n je 1936. od s u d a za zatitu drave na 6 m e s e c i zatvora. Po izlasku iz zatvora izabran je za lana Interfakultetskog o d b o r a Z a g r e b a k o g s v e u i l i t a i aktivno se ukljuio u rad Stranke radnog naroda. 1 5 1 S r e d i n o m 30-tih g o d i n a d o l o je i u N o v o m S a d u do ukljuivanja Jevreja u razna napredna udruenja i radnike organizacije. U sindikatima aktivno su delovali, pored A r p a d a V e r t e a , Rudolf Grin, Franjo Kardo, Andrija Lederer, Ljubica M a n d l , Bernat v a b , Franjo Levi, M a a Jakab i dr. I u S B O T I - u je bio ulanjen vei broj Jevreja, a najaktivniji su bili, (pored M i h a j l a R e v e s a ) , Jozef Vajs, Viktor tark, M a r k o Fil, K a i m a n Halas, Ignac t e r n b e r g e r . G o d i n e 1937, lanovi u p r a v n o g odbora u S B O T I - u bili su V i k t o r V i n c e r i a n d o r
Z. Golubovi, Okruni komitet za zapadnu Baku i Baranju 19411944, Tokovi revolucije 3, sir. 384. B. Cipli, Seanje na Nenada Mitrova, Jevrejski almanah 19551956, str. 237 . Milisavac, Osnivanje 'Omladinskog kulturno-privrednog pokreta 1936, etrdeset godina 4 str 17. Beoqrad Beograd 1968 1960,

130 151

51 J. R o m a n o
Klajn, a p r e d s a m rat Livija Bern, Franjo o s b e r g e r i E u g e n Va. 1 5 2 U toj o r g a n i z a ciji postojala je i e n s k a s e k c i j a u kojoj su bile naroito a k t i v n e Edita K o m l o , a cika Berger, A n a Farago, Klara K a d o i Hana emerling. G o d i n e 1938. d o l o je do o s n i v a n j a organizacije e n s k o g pokreta, a m e u osniv a i m a bila je i Livija Bern, jedna od najaktivnijih lanica. J e v r e j s k a organizacija Haomer hacair o k u p i l a je v e i broj j e v r e j s k e o m l a d i n e . Za politiki rad u toj organizaciji, Partija je zaduila Ivana e n k a , D e n e a Z o n e n b e r g e r a i G u s t a v a V e r b e r a . Zahvaljujui n j i h o v o m radu, iz te o r g a n i z a c i j e je u S K O J p r i m l j e n pred s a m rat i n a p o e t k u u s t a n k a v e i broj j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a . O d j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a , l a n o v i S K O J - a p r e d rat bili s u O t o B l a m , Z o l t a n T i m a r i I m r e H u s a r , d o k su l a n o v i K P J bili: R u d o l f G r i n , Franjo Levi, Ljubica M a n d l , Franjo K a r d o , A n d r i j a L e d e r e r , Livija B e m i B e r n a t v a b . M e u n o v o s a d s k i m J e v r e j i m a bio je i v e i broj s i m p a t i z e r a Partije, npr. M a a Jakab, u i j e m s t a n u s e nalazila d o kraja 1944 (do n j e g o v o g h a p e n j a ) i l e g a l n a t e h n i k a P K K P J z a Vojvodinu. N a o d g o v o r n i m p a r t i j s k i m d u n o s t i m a p r e d d r u g i s v e t s k i rat bili s u : Franjo Kard o ( s e k r e t a r R e j o n s k o g k o m i t e t a S K O J - a ) , R u d o l f G r i n ( s e k r e t a r partijske elije) i Lola V o l (na radu u partijskoj t e h n i c i PK K P J za V o j v o d i n u u N o v o m S a d u ) . K a o pripadnici r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i k o g p o k r e t a o s u e n i s u , o d s u d a z a z a t i t u drave, na robiju V i k t o r R o z e n c v a j g i I m r e H u s a r , a Livija B e m je bila u i s t r a n o m zatvoru. R e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t u S e n t i t e s n o je p o v e z a n za ime dr I t v a n a G e rea. P o k r e t u je p r i s t u p i o u v r e m e studija, k a d a je primljen i za l a n a KPJ. Od Partije j e bio p o s e b n o z a d u e n z a rad s a j e v r e j s k o m o m l a d i n o m . Z b o g r e v o l u c i o narne d e l a t n o s t i o s u e n je od s u d a za z a t i t u d r a v e u B e o g r a d u na d v e g o d i n e robije. Po i z l a s k u sa robije, bio je n e k o v r e m e sa s l u b o m kao lekar u C r n o j Gori, a 1940. se v r a t i o u S e n t u , g d e je n a s t a v i o sa r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m . Te g o d i n e izabran j e z a l a n a M K K P J S e n t a . Predviajui o p a s n o s t koja preti J u g o s l a v i j i o d n a c i s t i k e N e m a k e , d r G e r e nastoji d a r e v o i u c i o n i e o m l a d i n u . O r g a n i z u j e m a r k s i s t i k e o m l a d i n s k e k r u o k e . U s p e o je ukljuiti u S K O J i u l a n s t v o K P J i z v e s t a n broj j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a . U K P J s u primljeni: M a a p i r o , I t v a n M i l e r , D e n e Levi, Karolj Levi i B e l a G o m b o , a u S K O J A l a d a r Binenfeld. 1 5 3 U B a n a t u je, u r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i k o m p o k r e t u bilo m a l o Jevreja, ali je m e u u k l j u e n i m a bilo i s t a k n u t i h r e v o l u c i o n a r a . U Petrovgradu (Zrenjaninu) znaajnu ulogu u revolucionarnom radnikom pokretu o d i g r a l a je B a r b a r a S e l e i , koja je 1928. primljena u S K O J , a 1930. za l a n a KPJ.
152 153

D. Jeli, n.d. str. 93. J. Bobo, Antifaistiki pokret otpora u Senti

1941, Vojvodina 1941, Novi Sad 1963, str. 124, 127, 230.

52

J. Romano

K a o u e n i c a u p e t r o v g r a d s k o j gimnaziji, r u k o v o d i l a je s k o j e v s k o m o r g a n i z a c i j o m . Njen rad je o t k r i v e n , pa je i s k l j u e n a iz gimnazije. Od tada se njen rad odvijao u okviru s i n d i k a t a , ali je v e 1930. g o d i n e u h a p e n a i od s u d a za zatitu d r a v e u B e o g r a d u o s u e n a na tri g o d i n e robije. Po i z l a s k u sa robije produila je s ilegalnim r a d o m i 1940. izabrana za l a n a PK K P J za Vojvodinu. 1 5 4 Pored Barbare Selei, u revolucionarnom radnikom pokretu aktivno su uestvovali i B a r b a r a F u k s i J a n o F u k s , koji su zajedno sa B a r b a r o m S e l e i o s u e n i od s u d a za zatitu d r a v e na po tri g o d i n e robije. U s k o j e v s k o j organizaciji u p e t r o v g r a d s k o j gimnaziji isticala se i Ilona A j b e n i c , koja je 1929. u h a p e n a , ali je o s l o b o e n a z b o g n e d o s t a t k a d o k a z a o n j e n o m u e u u r e v o l u c i o n a r n o m pokretu.' 5 5 N e k o l i k o g o d i n a p r e d d r u g i s v e t s k i rat a k t i v n o se ukljuila u r e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t u P e t r o v g r a d u R u a u l m a n . O n a je, kao izgraeni m a r k s i s t a , pred a v a l a n a s k o j e v s k i m k u r s e v i m a . G o d i n e 1940. izabrana j e z a lana M K S K O J - a i M K KPJ Petrovgrad. 1 5 6 U n a p r e d n o m p o k r e t u d e l o v a o je i Franjo H e r c o g , s t u d e n t m e d i c i n e , ali se n j e g o v rad u g l a v n o m , odvijao n a Z a g r e b a k o m s v e u i l i t u . Z n a a j n u u l o g u u r e v o l u c i o n a r n o m r a d n i k o m p o k r e t u u K i k i n d i o d i g r a l a je K l a r a Feje. N j e n a a k t i v n o s t se odvijala i s t o v r e m e n o , i u K i k i n d i i na B e o g r a d s k o m univerzitetu. Partija ju je p o s e b n o zaduila za rad s o m l a d i n o m . G o d i n e 1940. izabrana j e z a l a n a M K K P J i l a n a O K S K O J - a , o k r u g Kikinda. 1 5 7 M A K E D O N I J A Ni u jednoj pokrajini J u g o s l a v i j e n i s u p o s t o j a l e m e u J e v r e j i m a tolike s o c i j a l n e razlike kao na teritoriji d a n a n j e M a k e d o n i j e . N i g d e nije bilo toliko jevjrejske sirotinje, toliko Jevreja bez zanimanja, fizikih radnika, zanatlija i s i t n i h t r g o v a c a , kao t o je bio s l u a j u M a k e d o n i j i n a r o i t o u Bitolju. To je, bez s u m n j e , jedan od o s n o v n i h razloga, t o je veliki broj m a k e d o n s k i h Jevreja na o p t i n s k i m izborima 1920. g l a s a o za listu KPJ. P o s l e objavljivanja O b z n a n e , v e i broj Jevreja je bio u h a p e n z b o g g l a s a n j a za listu KPJ. 158 P o s l e O b z n a n e u s l e d i o je p e r i o d p a s i v i z a c i j e m a k e d o n s k i h Jevreja u p o l i t i k o m ivotu, a to je i razlog, t o je u r e d o v i m a r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i k o g pokreta, do d r u g o g s v e t s k o g rata, bio u k l j u e n mali broj Jevreja. K a k o objasniti tu p a s i v i z a c i j u s o b z i r o m , kao t o je p o m e n u t o , da je p r v i h g o d i n a p o s l e rata K o m u n i s t i k a partija imala m e u J e v r e j i m a v e i broj p r i s t a l i c a i s i m p a t i z e r a ? O s n o v n i n e d o s t a t a k , je s l a b rad Partije sa m a k e d o n s k i m J e v r e j i m a . U prilog t o m e g o v o r i i s l e d e a
154 155 154 ,5

158

'

M. Senji, U Pokrajinskom komitetu Vojvodine, etrdeset godina 1, Beograd 1960, str. 214. Graa za istoriju radnikog pokreta i KPJ u Vojvodini 19191929, Sr. Karlovci 1956, dok. br. 553. V. Trkulj, M. Popov, SKOJ u Bekereku (Zrenjaninu) u ustanku, Ustanak naroda Jugoslavije 1941, grad 1964, str. 480. Ljubica ijaki, S. ijaki, Kikinda 19411945, Kikinda 1970, str. 7. A Matkovski, Tragedijata na Evreite od Makedonija. Skopje 1962, str. 24.

4,

Beo-

53 J. Romano
injenica. N a j v e i broj m a k e d o n s k i h Jevreja koji su otili na rad ili studije v a n M a k e d o n i j e , brzo su se ukljuili u napredni, o d n o s n o u r e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t i neki od njih su izrasli u i s t a k n u t e r e v o l u c i o n a r e ( A v r a m - B a t a A n a f , Rafael Batino, M o r d o N a h m i j a s , E s t r e j a - M a r a Ovadija, A v r a m J . S a d i k a r i o , H a j i m S . S a dikario, I s a k S i o n , i dr.). S l a b rad Partije o g l e d a o se i u m a l o m broju j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a iz o r g a n i z a c i j e Haomer hacair i Tehelet lavan, u k l j u e n i h u n a p r e d n i o m l a d i n s k i pokret. M e u t i m , u d r u g i m p o k r a j i n a m a J u g o s l a v i j e t e o r g a n i z a c i j e s u p r e d s t a v l j a l e v a a n izvor za r e g r u t o v a n j e j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a u S K O J . G o d i n e 1932. uputila je K o m u n i s t i k a partija i s t a k n u t o g s i n d i k a l n o g r a d n i k a o r a Blajera u M a k e d o n i j u , u cilju o r g a n i z o v a n j a U R S S - o v i h s i n d i k a t a . Blajer je 1939. g o d i n e izabran z a lana O K K P J z a n e r o d i m s k i o k r u g . Z b o g r e v o l u c i o n a r n o g rada bio je do rata v i e puta hapen. 1 5 9 I s t a k n u t u u l o g u u r a d n i k o m p o k r e t u u B e o g r a d u o d i g r a o je Rafael Batino, r o d o m iz Bitolja, koji je od s u d a za z a t i t u drave o s u e n 1936. g o d i n e , na pet g o d i n a robije z b o g r e v o l u c i o n a r n o g rada. Po direktivi Partije, d e l o v a o je m e u o f i c i r i m a ljubljanskog g a r n i z o n a , I s a k S i o n , r o d o m iz tipa, u cilju n j i h o v o g ukljuivanja u r e v o l u c i o n a r n i radniki pokret. 1 6 0

S L O V E N I J A Od Jevreja n a s t a n j e n i h u S l o v e n i j i , u r e v o l u c i o n a r n i radniki p o k r e t bili s u ukljueni E u g e n K a r d o i V l a d i m i r K a r d o , l a n o v i O K K P J z a o k r u g M u r s k a S o b o t a . U s i n d i k a t u s u a k t i v n o delovali I g n a c B o r o i Z o l t a n B o r o , z b o g e g a s u v i e puta hapeni. 1 6 1 K a o t o je p o m e n u t o , u Ljubljani je politiki d e l o v a o m e u o f i c i r i m a ljubljanskog g a r n i z o n a Isak S i o n .

D A L M A C I J A Na teritoriji D a l m a c i j e p o s t o j a l e su Splitu, D u b r o v n i k u i ibeniku.

manje j e v r e j s k e zajednice u

U S p l i t u je p o s t o j a l a o m l a d i n s k a j e v r e j s k a organizacija Haomer hacair u kojoj s u delovali l a n o v i K P J i S K O J - a ( J a k o v D i k e r , Izidor A . Finci, C a d i k D . D a n o n , S i l v i o A l t a r a s , i dr ). Zahvaljujui n j i h o v o m radu iz te o r g a n i z a c i j e se ukljuio v e i broj o m l a d i n a c a u n a p r e d n i pokret, a neki su primljeni u S K O J . U r a d n i k o m p o k r e t u d e l o v a o je M e n a h e m - M e n t o Papo, brijaki u e s t v o v a o u p a n s k o m g r a a n s k o m ratu. radnik, koji je

Po direktivi Partije, radio je u organizaciji S B O T I , V i l i v a r c - i m u n o v , l a n KPJ, koji je 1941. izabran za lana MK K P J Splita.
159 160 161

Pismena izjava ora Blajera u arhivi Jevrejskog istorijskog muzeja Beograd. M. Apostolski, Povezivan/e s partijskim rukovodstvom i jedna akcija u cilju odbrane zemlje, dina 3, Beograd 1960, str. 411. Umirali so v boju za svobodo, Murska Sobota 1968.

etrdeset

go-

54

J. Romano

Od d u b r o v a k i h Jevreja, u r e v o l u c i o n a r n i radniki pokret, do rata, bio je ukljuen s a m o V i k t o r Hajon, krojaki radnik, koji je 1941. izabran za lana MK K P J D u brovnik. 1 6 2 Iz n a p r e d iznetog vidi se, da je na s v i m teritorijama J u g o s l a v i j e , i z m e u d v a s v e t s k a rata bio ukljuen, v e i ili manji broj Jevreja u n a p r e d n i i r e v o l u c i o n a r n i radniki pokret. Broj u k l j u e n i h u p o k r e t z a v i s i o je p r v e n s t v e n o od s o c i j a l n e s t r u k ture Jevreja i s t e p e n a uticaja K o m u n i s t i k e partije na njihovu i d e o l o k u preorijentaciju.

KAPITULACIJA JUGOSLAVIJE 1 STRADANJE J U G O S L O V E N S K I H JEVREJA J u g o s l a v i j a i G r k a su bile p o s l e d n j e d r a v e u E v r o p i koje je Trei Rajh o k u p i r a o pre n a p a d a na S S S R . J u g o s l a v i j a je p r e d s t a v l j a l a znaajnu s t r a t e k u teritoriju pri o s t v a r e n j u a g r e s i v n i h p l a n o v a T r e e g Rajha, za p o h o d ka I s t o k u . B o r b u za tu s t r a t e k u teritoriju o t p o e o je Trei Rajh s r e d i n o m 30-tih g o d i n a , p r i m e n o m ekon o m s k i h i politikih pritisaka, najpre na v l a d u M i l a n a S t o j a d i n o v i a , a z a t i m na v l a d u C v e t k o v i - M a e k . Trei Rajh je u s p e o p o s t e p e n o da izdvoji J u g o s l a v i j u iz s a v e z a sa z a p a d n i m d e m o k r a t s k i m d r a v a m a i M a l e antante, i tako izolovanu, prisili na p o t p i s i v a n j e u g o v o r a o u l a s k u u pakt sila o s o v i n e , o d n o s n o Trojni pakt. P o t p i s i v a n j e je izvrila 25. m a r t a 1941. u B e u , r e a k c i o n a r n a v l a d a C v e t k o v i - M a ek, p r o t i v n o volji j u g o s l o v e n s k i h naroda. O d g o v o r s l o b o d o l j u b i v i h j u g o s l o v e n s k i h n a r o d a bio je pu, 27. m a r t a 1941. po d i r e k t i v a m a K P J i u s l e d i l o je s v r g a v a n j e v l a d e C v e t k o v i - M a e k . Pu je p r e d s t a v l j a o najtei udar koji je Hitler d o i v e o od d o l a s k a na v l a s t u N e m a k o j . S t o g a je d o n e o odluku, o d m a h po izbijanju pua, o n a p a d u n a J u g o s l a v i j u , iako n o v o f o r m i r a n a v l a d a n a e l u s a g e n e r a l o m S i m o v i e m nije bila otkazala u g o v o r . Izraen je plan n a p a d a T r e e g Rajha na J u g o s l a v i j u pod i f r o m P o d u h v a t 25, za koji su bile p r e d v i e n e v r l o v e l i k e o r u a n e s n a g e T r e e g Rajha i Italije, kao i s n a g e M a a r s k e i B u g a r s k e . Za o d b r a n u od t a k o v e l i k e sile, J u g o s l a v i j a nije bila s p r e m n a ni vojniki, ni politiki. U z r o k t r e b a traiti u s l a b o s t i m a v e r s a j s k o g s i s t e ma, p o s t e p e n o m slabljenju s v i h faktora m e u n a r o d n e b e z b e d n o s t i u D r u t v u naroda, politici p o p u t a n j a z a p a d n i h sila a g r e s i v n i m z a h t e v i m a Hitlera, kao i u m n o g o b r o j n i m d r u t v e n i m p r o t i v u r e n o s t i m a s a kojima j e bila J u g o s l a v i j a b r e m e n i t a od p o e t k a njenog postojanja. U t a k v i m u s l o v i m a , iako su j u g o s l o v e n s k i narodi bili za b o r b u protiv o k u p a t o r a , kapitulacija J u g o s l a v i j e je bila n e m i n o v n a . Brzoj kapitulaciji J u g o s l a v i j e pridoneli su i brojni p r o f a i s t i k i e l e m e n t i , koji su se uvukli u v r h o v e u p r a v n o g i v o j n o g aparata, razne f a i s t i k e organizacije u zemiji ( u s t a k a , Ijotievska, H o d e r i n a ) , kao i o r g a n i z a c i j e d o m a i h N e m a c a - f o l k s d o j e r a .
162

D. Gizdi, Dalmacija 1942, Zagreb 1959, str. 455.