Cm nang khi s kinh doanh

Chng I
Bn sn sng lm mt nh doanh nghip hay cha

1 Kinh doanh trong nn kinh t th trng

1.1 Kinh doanh l g Cuc sng hng ngy ca mi con ngi trong chng ta c nhng nhu cu rt a dng.Thu nhp c nhn cng cao th nhng nhu cu y cng phong ph. Kinh doanh l mt trong nhng hot ng c bn ca x hi nhm p ng cc nhu cu ca con ngi. Trong mt x hi bt k, kinh doanh lnh mnh lun l nn tng ca pht trin kinh t, cn cc nh doanh nghip l cht xc tc tch cc cho nhng hot ng kinh doanh hng ngy. Trong b Lut Doanh nghip c nh ngha: Kinh doanh l vic thc hin mt, mt s hoc tt c cc cng on ca qu trnh u t, t sn xut n tiu th sn phm hoc cung ng dch v trn th trng nhm mc ch sinh li. Mt cng vic mang tnh t cung t cp, nh h gia nh sn xut nng, lm, ng nghip, lm mui, khng coi l lm kinh doanh. Nhng ngi bn hng rong, qu vt hoc lm dch v c thu nhp thp cng khng c coi l kinh doanh. H lm cc cng vic y mc kim sng hng ngy. Mt c im quan trng ca vic kinh doanh l, nhng c nhn hoc nhm ngi mun lm kinh doanh th phi ng k vi chnh quyn c cp giy php kinh doanh. Hin ti giy php kinh doanh cp cho nhng ngi mun kinh doanh di dng kinh doanh h c th hoc thnh lp mt doanh nghip. H kinh doanh c th do mt c nhn hoc mt h gia nh lm ch, kinh doanh ti mt a im c nh, khng thng xuyn thu lao ng, khng c con du v chu trch nhim bng ton b ti sn ca mnh i vi hot ng kinh doanh. Doanh nghip l t chc kinh t c tn ring, c ti sn, c tr s giao dch n nh, c ng k kinh doanh theo qui nh ca php lut nhm mc ch thc hin n nh cc hot ng kinh doanh. Mi doanh nghip c con du ring ca mnh.

Chng I.

Bn sn sng lm Nh doanh nghip hay cha?

Nh doanh nghip l cm t gi nhng c nhn lm kinh doanh bng cch t chc v s hu mt doanh nghip. Cng c th mt s nhng ngi ny cng s hu mt doanh nghip. l nh doanh nghip th phi ly kinh doanh lm s nghip ca i mnh. Ni chung h u c c mun lm giu v h lun c gng qui m kinh doanh ca mnh ngy mt ln hn. Trong nn kinh t th trng, tt c cc cng dn c cc iu kin u c th ng k tin hnh kinh doanh bng cch thnh lp v qun l doanh nghip nh qui nh trong iu 9 B Lut Doanh nghip ca Nh nc ban hnh (Qui nh v nhng ngi khng c thnh lp v qun l doanh nghip v nhng ngnh ngh cm kinh doanh c cui chng). S xut hin nhu cu ca x hi v mt mt hng hay mt dch v no s kch thch s ra i ca cc c s kinh doanh mi, cng nh mt s c s kinh doanh c, nhy vo cung cp mt hng hoc dch v . Tng quan gia cu (mc tiu th ca th trng v mt loi hng ho hoc dch v c th) v cung (mc sn xut ra hng ho hay dch v ca cc c s kinh doanh) s quyt nh n kt qu kinh doanh ca cc doanh nghip tham gia. Do , mt c im ni bt ca kinh doanh trong c ch th trng l s cnh tranh gay gt gia cc doanh nghip tham gia cung cp cng mt loi hng ho hay dch v nh nhau. Cnh tranh l yu t quan trng nht lm cho nhiu doanh nghip phi ph sn nu khng ni lc sau mt thi gian tn ti v hot ng. ng thi, cnh tranh gia cc doanh nghip cng m bo cho ngi tiu dng mua c hng ho v dch v vi cht lng ngy mt tt hn v gi c thch hp hn. 1.2 Nhng loi cng vic kinh doanh thng thng C 3 loi cng vic kinh doanh thng gp l: Kinh doanh sn xut, ngha l lm ra mt hoc vi loi sn phm, ri bn cho ngi tiu dng bng cch bn trc tip cho h hoc bn gin tip qua ngi bn bun hoc ngi bn l, hoc c hai. Sn phm bao gm tt c nhng g con ngi c th lm ra, t ci lim n my bay, t ci c hnh th s m c n ci v hnh nh phn mm ci t trn my tnh... X hi cng pht trin, mt hng tiu dng cng phong ph. Kinh doanh thng mi, ngha l mua hng t ngi ny bn li cho ngi khc, mua t ch ny bn ch khc. y chnh l cu ni gia nh sn xut v ngi tiu dng. Khoa hc cng ngh khng ch to ra

Cm nang khi s kinh doanh

nhng sn phm ngy cng mi l, m n cn nh hng n c cch a hng n tay ngi tiu dng. Sp ti y, ngi ta khng ch mua hng ti cc ca hng, cc siu th, m c l s rt thnh hnh cch mua hng qua mng my tnh ngay ti nh mnh. chnh l thng mi in t m ngi ta ang thng xuyn ni n. Kinh doanh dch v, ngha l p ng nhng nhu cu c phc v ca con ngi. Dch v cng ht sc a dng, t cng vic ct tc n t vn (v d, cho li khuyn hoc hng dn th tc thnh lp cng ty). Cc doanh nghip kinh doanh dch v cng loi, t cc tng cng ty ln nh Hng khng, ng st, Du lch, Bo him, Ngn hng... n cc c s dch v t nhn nh b nh mt ca hiu lm u vi 1 n 2 ngi lm vic. Dch v thng c bn di dng cng sc (nh chuyn ch hng ho thu), thi gian (nh trng tr) hoc tri thc v kinh nghim (nh t vn). Mt iu rt ng ni l: cc nc pht trin, mc gia tng v s lng cc c s kinh doanh dch v, cng nh phn ng gp ca cc c s vo tng sn phm quc ni (GDP), tc l tng gi tr cc hng ho v dch v ni a ca h lm ra trong mt nm, c tc tng trng cao nht trong tt c cc thnh phn so snh.

Nu ni trong khun kh cc doanh nghip va v nh th nhn chung loi hnh kinh doanh th nht i hi nhiu vn nht v phi u t ln cho c s vt cht, cng ngh. Loi hnh th ba i hi vn t hn c. Mt khc, khi mc sng ca x hi cng tng th nhu cu cc loi dch v cng tng theo, trong cc dch v mi ngy cng xut hin nhiu hn. iu ny cng phn no gii thch ti sao s lng cc c s dch v tng nhanh nht so vi cc c s sn xut v kinh doanh thng mi. 1.3 Doanh nghip va v nh Nh ni cc phn trc, i tng chnh ca cun sch ny l nhng bn c c mong mun khi s kinh doanh t qui m kinh doanh h gia nh n cc cng ty c va v nh. Theo cng vn s 681/CP-KTN ngy 20-6-1998 ca Th tng Chnh ph v tiu ch tm thi xc nh cc doanh nghip va v nh th cc doanh nghip c vn iu l di 5 t ng v s lao ng trung bnh hng nm di 200 ngi c xp vo nhm cc doanh nghip va v nh.

Chng I.

Bn sn sng lm Nh doanh nghip hay cha?

Theo tiu ch vn ni trn th kt qu iu tra nm 1995 cho thy, doanh nghip va v nh chim t l 88,2% trong tng s cc doanh nghip, trong khi theo tiu ch s lao ng th chng chim t l 96%. Di y l kt qu tng kt mt s ch s ca doanh nghip va v nh trong tng s tt c cc loi doanh nghip ang hot ng nc ta (s liu nm 1995): V s lng chim: V vn : V ng gp vo GDP : V to cng n vic lm: 88-96% 20% 24% 26% ( 7,8 triu vic lm)

Hin ti Nh nc ang c nhng chnh sch khuyn khch thnh lp v pht trin cc doanh nghip va v nh. Cc ch s dn trn cho thy vai tr v ng gp ca doanh nghip va v nh trong nn kinh t quc dn nc ta hin nay cn thp so vi cc nc pht trin, thm ch so vi cc nc trong khu vc. Ngay M, nc c nhiu cng ty ln nht v ni ting nht th gii, cc doanh nghip va v nh vn l nng ct ca nn kinh t Hoa K. Do , c hi cc doanh nghip va v nh Vit Nam ra i v pht trin l rt tt p. 1.4 Nhng hnh thc chnh ca vic khi s doanh nghip Thng thng, mt ngi mun khi s kinh doanh bng cch lp mt doanh nghip c 3 la chn sau:
Lp mt doanh nghip mi

y chnh l ch chnh ca cun sch ny. Ni dung cc bc tin hnh s c cp k cc chng sau.
Tham gia h thng kinh doanh c quyn

Hnh thc ny kh ph bin nc ta hin nay. y thc cht l cc c s kinh doanh c cc nh sn xut hng ho hoc dch v hoc cc nh bn bun la chn bn cc sn phm hoc dch v ca h di tn hng hoc nhn hiu c quyn. Gia ngi la chn v ngi c la chn c nhng iu kin tho thun c th, v d, ngi cp c quyn c th yu cu ngi c cp khng bn hng ho cng loi ca cc hng khc, cn ngi c cp c quyn c th yu cu ngi cp khng c thit lp cc ca hng tng t ( cnh tranh vi h) trong khu vc ca h...Hnh thc hay gp ca dng kinh doanh ny l cc ca hng i l ca cc c s kinh

Cm nang khi s kinh doanh

doanh c tn tui, v d nh cc ca hng i l ca Tng cng ty sa Vit Nam, cc ca hng i l bn v my bay ca Tng cng ty Hng khng Vit Nam, cc ca hng i l bn thc n gia sc nhn hiu Con C... C th ni y l mt hnh thc kinh doanh kh an ton v i hi t vn nht, bi v hng ho ca cc hng c tn tui c bit n rng ri, ngi tham gia bn khng phi lm cng tc qung co nhiu. H cng khng phi xut nhiu vn mua hng d tr. Tuy th, lm i l khng c ngha l chc chn bn thnh cng, v iu ny cn ph thuc vo nhiu yu t khc, trong quan trng nht l sc mua mt hng khu vc m bn bn hng. M sc mua th li ph thuc vo nhiu iu m chng ta phi nghin cu iu tra. Vn ny s c ni k chng sau.
Mua mt doanh nghip c sn

y l hnh thc khi s kinh doanh cha ph bin nc ta hin nay. Mt u im ca hnh thc khi s ny l ngi mua c tha hng cc u th m doanh nghip c c (nu n c). Nu bn mua mt doanh nghip ang lm n n nh th ri ro v thiu th trng s gim bt, iu m ngi khi s kinh doanh ai cng mong mun, bi l, khng th trng l nguyn nhn chnh lm cho cc doanh nghip mi thnh lp d b tht bi sm. Vic mua li mt doanh nghip i hi b nhiu thi gian nghin cu, tm hiu tnh hnh kinh doanh ca doanh nghip ra sao, trin vng ca n th no, ti sao n li b bn. ng thi ngi mua cng phi c kh nng nh gi khi mua vi gi cao hn gi tr ca doanh nghip c.

2 Nhng ci c v ci mt khi tr thnh nh doanh nghip

C th nhiu ngi trong cc bn c ang cn nhc hoc quan tm n vic khi s mt cng vic kinh doanh ca mnh. V c th mi ngi c mt ng c ring trong vn ny. C ngi do hon cnh thiu thn thc gic, c ngi mun th sc xem sao, c ngi th li mun khng nh mnh trc gia nh, bn b v x hi. Cng c ngi cm thy mnh sinh ra lm kinh doanh. Nhng chc chn mt iu l khng ch nhng ngi ang thiu vic lm, hoc vic ang lm c thu nhp thp, quyt nh i vo kinh doanh m nhiu ngi ang lm vic vi thu nhp kh v u n cng c nh r ngang vo ng nghip ch.

Chng I.

Bn sn sng lm Nh doanh nghip hay cha?

Trong phn ny chng ti khng c nh cng c hoc lm mt i quyt tm ang hnh thnh trong bn, m mun cng nhau xem li nhng iu hp dn cng nhng gian trun trn bc ng ca mt nh doanh nghip. Cc nh thng thi bao i u ni: hnh phc l ci ring (khi nim) trong u mi con ngi. Trong cuc sng, s thnh t v tin bc l quan trng, nhng khng phi l yu t lun lm cho cuc i con ngi trn vn. Ni nh th chng ta cng cn nhc ngh: nhng ai tin rng s thnh t trong kinh doanh l thch thc ln nht ca i mnh th mi nn th sc, c ng hay khng?. Chng ti xin nu ln nhng ci c v ci mt khi bn tr thnh nh doanh nghip. Nhng iu ni y c th cha y hoc cha tht chnh xc trong quan im ca mt s bn. Nhng d sao chng ti cng xin c lm mt cng vic c tnh tng kt ny. 2.1 Nhng phn thng xng ng Bn t lm ch bn thn mnh, khng b ai sai khin. i vi mt s ngi, y l cm gic khao kht nht, c bit i vi nhng ngi c tnh c lp, sng to cao, c ham mun t khng nh nhng gi tr c nhn ca mnh. Bn s l ngi ra nhng quyt nh cn thit cng vic kinh doanh thnh t. Bn c c may thnh t v tin bc, mang li cuc sng y v vt cht cho bn thn v gia nh. y tuy khng phi l mc ch duy nht ca tt c nhng ngi lm kinh doanh, song n l ng lc quan trng ca nhiu ngi trong h. Thc t cho thy, nhiu nh doanh nghip bc vo kinh doanh vi mc tiu lm giu nh mt kht vng chy bng duy nht sm tht bi. Ngi thnh t bao gi cng bit gt hi li nhun bn vng t nhng v ma kinh doanh trung thc, c gieo trng trn mnh t nhn vn v c chm sc bng tt c s am m sng to. Cng vi li nhun, nhng ngi nh vy cn gt hi c s knh trng ca x hi. Bn s tn hng nim vui sng to v cm gic c ch cho x hi. Tht vy, l nh doanh nghip, bn phi vt ln ct lc trong cuc cnh tranh chin thng. M c chin thng, bn phi lun tm ti sng to khng ch trong sn xut lm ra nhng sn phm mi, hoc ci tin sn phm c cht lng tt hn, r hn, m trong khu qun l bn cng phi hon thin khng ngng kinh doanh ngy mt hiu qu.

Cm nang khi s kinh doanh

Ngi tiu dng (x hi) c hng nim vui khi c trong tay sn phm ca bn. Lao ng sng to ca bn mang n nim vui v s tho mn cho nhiu ngi, y phi chng l hnh phc ln lao m bn tm trong cng vic kinh doanh? Nhng khng c ci c no trong i li thiu nhng ci mt i cng. Nhng phn thng cao qu ni trn ch dnh tng cho nhng ai dm chp nhn v vt qua nhng hy sinh. 2.2 Nhng hy sinh cho mt quyt nh quan trng trong i Quyt nh kinh doanh l quyt nh thuc loi quan trng bc nht trong i mt con ngi. Pha trc quyt nh l nhng kh khn th thch ln lao. Nu tht bi, bn khng n thun mt mt khon tin, mt mt khong thi gian qu gi m bn c th cn mt lng tin vo bn thn mnh, lng tin ca ngi thn, lm tn hi n lng t trng, lm mt i a v x hi m bn c th c trc . Mong sao bn s khng ri vo tnh cnh bi t . Nhng d sao, bn cng khng trnh khi nhng hy sinh sau: Cng vic kinh doanh s ly gn ht thi gian (v c sc lc) ca bn. S khng cn nhiu thi gian cho s chm sc gia nh hoc ving thm nhng ni m trc y bn thch. L ngi chu trch nhim chnh ca doanh nghip, bn phi lo n tng lai ca gia nh mnh v ca c nhng ngi lm thu cho bn. C th bn phi suy ngh v cng vic ngay c lc ang n v lc ch cn ng ko n mi ti, sau mt ngy lm vic ct lc. Bn s tr thnh n l ca cng vic t lc no khng bit. Ngha l bn phi: - Thng xuyn lm vic khn trng, khng k gi gic, ngay c lc ngi mt mi, nu cn. - Lm c nhng cng vic lt vt m trc bn khng bao gi chp nhn. Lun sn sng i ph vi nhng ri ro. Trong cuc chin cnh tranh gay gt, cc doanh nghip mi v nh li d b tn thng hn cc doanh nghip ln hay cc doanh nghip c thi gian tch lu nhiu mt. Nu trc bn lm trong cng s hay lm thu cho mt ngi khc th gi

Chng I.

Bn sn sng lm Nh doanh nghip hay cha?

y bn s mt i cm gic an ton v khon tin lng chc chn, u n cng vi mt lch trnh cng vic khng my khi thay i. 2.3 Nhng nguyn nhn tht bi ca mt doanh nghip C nhng nguyn nhn khch quan v ch quan dn n s tht bi ca mt doanh nghip. Nhng c l nguyn nhn ch quan vn l chnh yu. Thng thng ngi ch doanh nghip gii thch s tht bi ca mnh bng cch li cho cc l do bn ngoi hn l nhng khim khuyt ca mnh trong qun l. nh rng, khi c khng hong kinh t hay thin tai din rng, cc doanh nghip d b ph sn hn, song nhng bin c khng phi l thng xuyn. Nhiu ch doanh nghip cng phn nn rng nhng yu t nh th tc hnh chnh rm r, mc thu cao... lm h khng th pht trin c. Nhng nhng yu t ny l chung cho tt c cc doanh nghip, hn na nhng chnh sch vi m lun c iu chnh to iu kin thun li cho cc doanh nghip. y chng ti khng khng nh nguyn nhn ch quan lun ng ng sau cc cuc v ca cc doanh nghip va v nh ( ngay M tng kt cho thy nguyn nhn qun l yu km l c bn [2]). Chng ti ch mun nu ln nhng nguyn nhn ch quan tim tng bn xem xt v cnh gic. lm vic , chng ti xin thng k nhng l do khch quan m mt ch doanh nghip c th a ra gii thch cho s khng thnh cng ca mnh, v c gng tm ra nhng nguyn nhn ch quan c th n nu sau nhng s kin . Tt nhin y ch l nhng trng hp in hnh, cha, v ng hn l khng th, bao qut ht c nhng g xy ra trong thc t.
L do khch quan Nguyn nhn ch quan tim n Khng khch - khng bit hoc chn nhm c hi kinh doanh hng; cnh tranh qu - chin lc kinh doanh khng ph hp vi th trng. - khng c hiu bit v kinh doanh ni chung hoc v ngnh gay gt mnh kinh doanh - marketing yu km - nh mt ch tn i vi khch hng Khng vn - mua sm ti sn c nh nhiu hn hoc hin i hn mc cn thit - khng kim sot c cc chi ph - khng bit lp k hoch kinh doanh - khng bit cch huy ng vn - hng tn kho qu nhiu C nhiu mn n - qu d di trong vic cho mua chu kh i - cng tc k ton yu

Cm nang khi s kinh doanh

- qun tr ti chnh c vn Nhn vin khng c - qun tr nhn s yu km. Xp cha ng ngi, ng ch. Khng trnh bit ng vin khuyn khch nhn vin - cha lm tt cng tc tuyn chn v o to nhn vin - dng nhiu con chu, h hng hay ngi quen - cha thnh tht v cng bng vi nhn vin - c vn khng bnh thng trong cch thc lm vic vi ngi khc Hng ho nc ngoi - cha nng ng sng to v i mi ln t - cha bit cch gim chi ph v nng cao nng xut lao ng gim gi thnh - marketing cn yu Khng gp may -thiu nhng t cht cn thit ca mt nh doanh nghip - kinh doanh khng trung thc, khng c ch tn -phm mt hoc vi thiu st k trn

Tm li, c nhiu nguyn nhn dn n s tht bi ca mt doanh nghip. Thnh cng (li nhun) l phn thng xng ng cho nhng ngi bit cch vt qua. Trong cuc cnh tranh sng cn, cc doanh nghip va v nh mi thnh lp thng d b tn thng hn cc doanh nghip ln hoc lu nm, ht nh mt cy non so vi mt cy to trong mi trng tha gi, thiu nc. kt thc phn ny, chng ti xin dng mt so snh vui lm yn lng bn c sau khi ni nhiu v nhng tht bi ca cc doanh nghip. Hai ch Kinh doanh thng gn lin vi hai ch Li nhun, ging nh cp t Tnh yu v Hn nhn, m ci sau va l mc tiu, va l kt qu ca ci trc. S ph sn ca mt doanh nghip cng ging nh mt cuc ly hn. Tuy thng k hu ht cc nc cho thy, t l ly hn c s gia tng trong nhng nm na cui th k 20, nhng khng phi v th m lm gim i s ho hc ca cc i trai gi ang n vi nhau.

3. Ai l nh doanh nghip thnh t

3.1 Nhng phm cht cn c nh doanh nghip
cc nc pht trin c nhng ngi chuyn nghin cu v cc doanh

nghip v cc ch doanh nghip. Thm ch c nhng tp ch chuyn nghnh v vn ny. c nhiu nghin cu v nhng phm cht ca cc nh doanh nghip thnh t. Ngy nay mi trng kinh doanh bin ng nhanh

10

Chng I.

Bn sn sng lm Nh doanh nghip hay cha?

chng di nh hng ca cc thnh tu khoa hc cng ngh, cng nh xu th ton cu ho kinh doanh. Do vy, danh sch nhng phm cht c nhn ca mt nh doanh nghip hin i ngy mt di thm. Nhng d c c gn thm bao nhiu nhng phm cht hin i v quc t i chng na th nhng phm cht truyn thng vn gi nguyn gi tr gc r ca chng. Chng ti xin lit k nhng t cht y theo cc nhm c trng cho d trnh by. Cng xin bn c ng cho chng ti l nhng k tham lam, v cng ng ly lm phin lng khi ngh rng phi hi t nhiu n nh th nhng phm cht cao qu th mi thnh t. Nhng phm cht th lnh: ch doanh nghip lun l th lnh ca doanh nghip mnh. H nn c: - tinh thn sng to v i mi to sc mnh cnh tranh cho doanh nghip v tm gii php tnh hung khi cn. - tm nhn xa: xy dng hng pht trin lu di ca doanh nghip. - kht vng thnh t thc gic li ko mi ngi. - kh nng nh hng theo c hi nhiu hn l ngun lc sn c: Trong kinh doanh c hi mi l quan trng nht. - kh nng gi bnh tnh v chp nhn nhng din bin cha lng trc c. l bn lnh ca mt thuyn trng gia i dng. - c kh nng quyt on khi doanh nghip gp phi nhng tnh hung nan gii. Nhng phm cht c nhn to nn sc mnh hnh ng. Nh doanh nghip cn phi: - quyt tm v bn b sc gnh chu nhng hy sinh ca mt nghip ch. - trung thc v chn thnh. Ch tn ti quan trng khng ch i vi khch hng m cn i vi cc cng s. S chn thnh bao gi cng tp hp c lng tin ca nhng ngi khc. - nhit tnh v thn i tp hp v li cun mi ngi. - t tin v lc quan. Kinh doanh cng ging nh i trong rng rm. Mt lng tin nh mt li i v iu s lm mi ngi hong lon. - bit ch ng v kim sot tnh cm lun lm ch c tnh hung. - c sc kho: kinh doanh l ngh nng nhc, lun cha cht lo u v cng thng.

Cm nang khi s kinh doanh 11

Nhng phm cht thuc v nh qun l: - bit lng nghe v chn lc: mu tr dng ngi. - bit xy dng tp th vng mnh, gii v chuyn mn, on kt thn thin v cng mt mc tiu. - bit lun t hon thin cc k nng: dao cng mi cng sc.

Bn nn nh: doanh nghip cng nh con ngi. C tnh ca bn c th coi nh c tnh ca doanh nghip bn. C nhng c tnh lm con ngi d sng, d thnh cng. Ngc li, c nhng c tnh lm con ngi thng nm mi tht bi. 3.2 Trc nghim bn thn Sau y l bn trc nghim bn thn xem bn thch hp nh th no vi cng vic ca mt ch doanh nghip. Bn hy chn cu tr li cho tng cu hi mt cch chnh xc v trung thc. Bn hy so snh kt qu trc nghim vi tr li cui sch. y ch l mt cch kim tra hnh thc, mang tnh tham kho nhiu hn l php o tin cy. iu quan trng l bn phi c lng tin vo bn thn khi quyt nh lm mt vic g.
1. Khi cn hc ph thng bn c thch ng ra t chc cc bn ca mnh lm mt vic no khng? c (a), khng (b) 2. Bn c thch lun l ngi ni bt trong bt c nhm no m mnh tham gia khng? c (a), khng (b) 3. Bn thch cng vic no hn: gp g nhiu ngi (a) hoc tnh lng vn phng (b) 4. Bn hay ngh nhiu v tng lai (a) hay qu kh (b) 5. Bn bit mt c hi kim tin kha kh nhng phi c mt khon tin ln mi thc hin c. Bn s lm g: i vay tin ri t mnh lm (a) hoc mch cho ngi khc ly tin thng (b) 6. Bn cn tng 10kg trng hp dn hn. Bn s chn cch no: t mnh a ra phng php v luyn tp thng xuyn t nht 10 thng (a), hoc i tp th dc th hnh mt c s no (b) 7. Theo bn ngi ta phn ng thuc loi no: c tnh t gic, t trng, ch cn bit ng vin l lm vic ht mnh (a) hoc hay tm cch lng trnh lm vic v cn c k lut lao ng cho h (b) a b a b a a a a a b b b b b

12

Chng I.

Bn sn sng lm Nh doanh nghip hay cha?

8. Trong cng vic, bn cn loi quan h no ca nhn vin di quyn i vi mnh: tin tng (a); phc tng v iu kin (b) 9. Thng thng khi giao vic cho ngi khc bn c tin ngi hon thnh c theo bn khng? tin (a); hoi nghi (b) 10. Lm kinh doanh bn cho yu t no l quan trng nht: con ngi (a); vn (b)

a a a

b b b

3.3 Chun b bn thn bt tay vo kinh doanh Bn bit kinh doanh l cng vic mo him, c g v mt g. Bn cng xem xt nh gi bn thn v thy thch hp vi kinh doanh. Bn trn y quyt tm. Th th bn phi chun b g c th bt tay vo kinh doanh?. Nh chng ti ni phn trn, s lng tng trong vic qun l l mt trong nhng nguyn nhn thng gp trong s tht bi ca mt doanh nghip, nht l doanh nghip va v nh mi ra i. Do vy, vic o to bn thn (thng qua cc kho hc hoc t hc) c nhng hiu bit v k nng c s v kinh doanh l iu quan trng m bn phi lm u tin. Cun sch ny c bin son nhm mc ch h tr bn trong vic ny. Bn hy c cc chng tip theo v c gng tr li cc cu hi n tp cui mi chng v lm cc bi tp. Bn cng nn quan st, nghin cu v t chc v hot ng ca cc doanh nghip va v nh m bn c th tip cn c thm kinh nghim.

Tm tt chng
c im ni bt ca kinh doanh trong kinh t th trng l cnh tranh gay gt gia cc c s cng kinh doanh mt hng hay dch v ging nhau. C 3 hnh thc kinh doanh hay gp: kinh doanh sn xut; kinh doanh thng mi; kinh doanh dch v. lp doanh nghip mi; lm i l; mua mt doanh nghip ang hot ng.

C 3 hnh thc khi s mt doanh nghip -

Cm nang khi s kinh doanh 13

Chm nhng m chc. Bt u t mt doanh nghip va hoc nh l cch i tt nht. Nh nc ang c nhng chnh sch khuyn khch cc loi hnh doanh nghip loi ny. Khi s doanh nghip l bc i quan trng bc nht trong i. Nhng ci c khi lm ch mt doanh nghip: Lm ch bn thn v cng vic ca mnh; C c may thnh t v tin bc; C nim vui sng to v cm gic c ch cho x hi. Tn nhiu thi gian v sc lc cho cng vic; Phi chu ng gnh nng v tm l v thng xuyn cng thng; Lun cnh gic v sn sng i ph vi cc ri ro.

Nhng ci mt: -

Qun l yu km c coi l nguyn nhn chnh dn n tht bi ca cc doanh nghip. Hy thn trng khi ra quyt nh trong kinh doanh. Nh doanh nghip thnh t c nhng phm cht cn thit nht nh. H va phi l th lnh sng sut, va bit ng vin khuyn khch nhn vin, va bit qun l cc hot ng hng ngy.

Cu hi n tp
1. Ca hng i l, ca hiu may mc, cng ty cho thu my mc nng nghip thuc loi hnh kinh doanh g? 2. Cng ty A, chuyn cung cp ging cy trng, phn bn v thuc tr su cho nng dn, thuc loi hnh kinh doanh no? 3. Cc doanh nghip va v nh nn bm vo cc doanh nghip ln mnh th mi d thnh cng. Theo bn ng hay sai? V sao? 4. Cc doanh nghip va v nh d linh hot hn cc doanh nghip ln. Theo bn ng hay sai? V sao? 5. Ngi ch doanh nghip khng nht thit t mnh qun l doanh nghip m c th thu cc nh qun l chuyn nghip lm vic , do khng cn phi bit qun l. Theo bn ng hay sai? V sao?

14

Chng I.

Bn sn sng lm Nh doanh nghip hay cha?

6. Mt ngi c kin thc vng vng v qun tr kinh doanh, li c nhiu kinh nghim kinh doanh chc chn s kinh doanh thnh cng. Theo bn ng hay sai? V sao? 7. Lm i l lun an ton hn lp mt doanh nghip sn xut hay kinh doanh bn l. Theo bn ng hay sai? V sao? 8. o to v hc hi kinh nghim lm gim bt nhng quyt nh sai trong iu hnh doanh nghip. Theo bn ng hay sai? V sao? 9. Li nhun l mc tiu duy nht ca tt c cc doanh nghip trn i. Theo bn ng hay sai? V sao? Phn gii p c cui sch.

Cc tnh hung tho lun

1. Ni bn khon ca ch Hu Ch Lan v ch Hu l i bn thn t thu hc ph thng. Hin gi h trn 40 tui. C hai ngi u c gia nh. Ch Lan c mt chu gi 22 tui, cha c vic lm. Chng ch l mt cng chc nh nc. Khi ch Lan cn i lm mt c quan nh nc, ch v con gi thng thay nhau may gia cng cho mt c s ct may, thu nhp gia nh hng thng l 800.000/ngi. Tnh ch Lan si ni, d tip xc vi mi ngi v vui v ci m. B ngoi ch 40 nm lm ngh bn hng xn ch ng Xun. Hi cn i hc ch hay gip b bn hng. Tri vi ch Lan, ch Hu li l ngi t ni, thch sng v ni tm. L ngi thch c th vn nhng ch cng rt thch nu n v rt thng yu chng con. Chng ch l mt k s mt x nghip quc doanh, nhng anh cng lm thm cc cng vic thit k my mc cho cc c s bn ngoi. H c 2 con, con gi ln 23 tui sp i lm cho mt c quan nh nc, con trai 16 tui ang hc lp nng khiu v sinh vt. Anh ch rt hy vng con trai s thnh ti v chu hc gii v chm ch. Ch Hu dnh hu ht thi gian nh chm sc chng con, anh yn tm lm vic v chu trai hc tp. Vi mc thu nhp bnh qun 700.000/ngi hng thng, cuc sng ca gia nh khng d dt nhng cng chng phi thiu thn lm. Hai nm trc, ch Lan xin ngh vic c quan v nh m ca hiu lm u. Cng vic kinh doanh kh thnh cng. Gi y, ch Lan thu thm 2 th mi lm ht vic. Ch v con gi ch tham gia lm u nhng lc ng khch. Thu nhp t cng vic ny ca ch hng thng khong t 4 n 7 triu. Ch rt hnh phc v ngh n vic m rng ca hng trong nm sau. Mt hm n thm bn, ch Lan thy khu nh ch Hu l ni c ng dn c, a s c thu nhp trn trung bnh m li cha c hiu lm u no c v c tay ngh. Ch ni vi ch Hu nn m mt ca hiu lm u v ch s gip tm th bc cao cng nh

Cm nang khi s kinh doanh 15

hun luyn cho ch Hu trong vng 1 thng. Ch Hu rt n o. Nu ch xin ngh vic th trong thi gian u thu nhp ca gia nh cng khng nh hng my. Nhng ch vn cn bn khon. Theo bn ch Hu c nn m ca hng lm u hay khng? 2. Anh Xun quyt nh lm kinh doanh Anh Xun 35 tui, c sc kho tt v rt chu kh. V anh 33 tui l mt ph n lm ngh nng gii. Anh Xun c thi gian 3 nm phc v qun ng nn anh c kh nng giao tip kh. Gia nh anh c 2 con gi, a u 15 tui, a th hai 10 tui. C hai cn ang i hc. Anh ch Xun quyt tm cho cc con hc n i hc, nu chng c kh nng. Anh Xun tnh tnh ci m, hay gip mi ngi v sng chn tht nn c b con lng ging qu mn. Trong nm, vo nhng lc ri ri, anh cng vi bn l anh ng i tm vic lm cng nht mt thnh ph cch xa lng khong 30km. L ngi kho tay, hay lm, li c ch nn my nm nay anh Xun dnh dm tin chun b lm mt cng vic kinh doanh g khi c iu kin. Anh lun quan st tm kim mt cng vic c kh d lm c lu di. Tuy l i bn thn, nhng anh ng khng ging tnh anh Xun. Anh qu nht nht v hay t ti, li khng thch giao du rng ri Do c ma lin tc my nm lin nn hai nm tr li y, cc ng trong thn x ni anh Xun , cng nh my x ln cn c b tng ho gn ht. Vic i li trong a phng thun tin hn ln. Sau mt thi gian nghin cu v quan st, tt va ri anh Xun r anh ng cng nhau m mt c s sn xut xe ko tay lp lp xe th phc v b con nng dn trong x v vi vng ln cn. Anh Xun cho rng mi ngi s dng xe thay cho quang gnh, nht l lp tr,v ng x tt hn trc rt nhiu. Anh Xun rt quyt tm v tin chc thng li sau khi tnh ton s b gi thnh mt chic xe nh vy. Nhng khi anh mang ra bn vi anh ng nh th anh ng li cho rng vic y khng d v theo anh hai ngi cha bun bn ci g bao gi v cng khng ai trong h bit g v c kh, d l s ng. Theo bn anh Xun nn lm g? 3. Ca hng bn bia ca anh im Nh my nm lm vic bn c, anh im dnh dm c mt khon tin tng i ln, nn nm 1995 v nc anh mua c mt cn nh khang trang trong mt khu dn c mi H Ni. T hi v nc, anh cng xin vo lm vic mt vi ni. Nhng chng ni no anh lm c lu v ch th anh cho l lng thp chng b, ch th anh thy g b v thi gian. c ci, chi tiu cho sinh hot hng ngy ca gia nh anh gm 4 ngi khng c g l bc xc. V anh l gio vin cp III c uy tn nn thu nhp kh, cn anh th c mt khon tin li ngn hng u n. Anh thch lm ng ch ca chnh mnh v nht l c

16

Chng I.

Bn sn sng lm Nh doanh nghip hay cha?

thoi mi gp g mi ngi tn chuyn dc. Tnh anh l vy. Th l nm ngoi anh im quyt nh rt mt khon tin ngn hng m ca hng bn bia. Anh thu mt a im kh rng ri, thun tin cho vic bn hng, v mt ngi gip vic. Tuy bn nhng th bia ngon, nhng qun ca anh khng bn nhng nhm ch bin ti ch m phn nhiu l ngui v anh ngi phi thu nhiu ngi. Cng v t ngi lm nn ca hng thng ba bn, nh v sinh rt bn. th, anh im li hay n mun hoc ng ca sm mi khi anh c vic nh cn gii quyt. Nh mun nu tm gng v m thc, anh im thng hay ung bia ti ca hng, lc th vi bn b, lc th vi mt khch hng no m anh thy thch bt chuyn, v c khi ch c mnh anh bn ng cc ngn ngang dng t l nh ang nghin ngm v mt ci g cao siu. Nhiu khi khch hng phi t tm n ch bn anh ang ngi ung tr tin. Khch vo ca hng anh c vng dn, cho d bia ca anh lun m bo 100% l bia ca nh my bia H Ni. Anh im cng nhn thy th, nhng cha r v sao.

Gia nh ng Hng chun b kinh doanh. Khng nh quyt tm

y l tnh hung gi nh v mt gia nh vng qu chun b lm kinh doanh h gia nh. Chng ti chn hnh thc kinh doanh h gia nh lm v d, v y l hnh thc kinh doanh n gin nht, ph hp vi nhiu trng hp cc vng thn qu, ni lao ng ang qu d tha. Mt khc, h cng l nhng ngi lng tng nht trong vic lm kinh doanh, t la chn cng vic cho n t chc sn xut, tiu th, do c nhng hn ch nht nh so vi cc tng lp khc. Qua v d ny, chng ti mun trnh by mt qu trnh xuyn sut t la chn c hi kinh doanh n t chc c s kinh doanh v i vo hot ng. V d ny vn mang tnh hng dn, tnh minh ha l ch yu, v th mt s s liu dn ra y c th khng st vi thc t cc a phng hin nay, mong c gi thng cm. Qu trnh i n thnh lp mt cng ty t nhn hoc hp danh hay trch nhim hu hn cng khng khc qu trnh y l my, ngoi tr c hi kinh doanh s to ln hn, ngi ng ra thnh lp cng ty phi c kin thc su hn v c bit l quyt tm kinh doanh phi cao hn t nht mt bc.
ng Hng 56 tui, b Hoa, v ng, 52 tui. H sng vng nng thn cch H Ni hn 50 km.ng b c hai con trai c gia nh ring v ang lm trong cc c quan nh nc. C Hin, c gi t 21 tui, cng ng b. Hai nm tr li y c hai ng b u cm thy yu, cng vic ng ng tr nn nng nhc i vi h. Cng nh phn ng cc gia nh trong vng, thu nhp t lm rung thun tu rt hn hp cho cc chi tiu hng ngy. Vn l nhng ngi chm ch, chu kh, trung thc v ham hc hi, t lu ng Hng v

Cm nang khi s kinh doanh 17

b Hoa suy ngh tm mt cng vic ph no thch hp vi hon cnh gia nh mnh lm thm trong lc nng nhn v ci thin tnh hnh thu chi. C Hin nhit thnh ng h nh ca cha m. C thng xuyn c bo ch, nghe i nn bit nhiu tm gng lm giu cc a phng khc trong ton quc. Kh ni, qu c t cht ngi ng nn kh nng lm kinh t trang tri cng rt hn ch. C rt thng b m nn khng theo cc anh ra thnh ph kim vic lm. C ngh, mnh phi lm ra tin ngay trn mnh t ngho ny mi l hay nht.

Nhng tm gng kinh doanh nhn bn v thnh t

1. ng Xun Sch qu Qu V, Bc Ninh l nh doanh nghip nhy cm v giu lng nhn i. ng nhn ra r ng qu hng ng rt sn v ngi dn thng dng xy nh. ng n gp my th xy c nhiu kinh nghim v ngh h xy nh ca mnh trc. My ngi nh xy ton bng rt p, gi thnh ch bng 30% so vi xy gch m li rt chc chn. Thnh cng ny gip ng i n quyt nh t chc i qun xy dng gm 30 ngi sn sng p ng nhu cu xy nh cho nhn dn trong vng Bc Ninh, Bc G iang, Hi D ng. Cng vic thun li, lm khng ht vic. Xut thn t mt gia nh ngho, ng Sch rt thng cm vi nhng ngi ngho kh mun c mt cn nh khang trang. D o , ng gip nhng ngi thiu tin, thiu nguyn vt liu bng cch thit k cho h mu nh sao cho khi lm th va s tin hay s nguyn vt liu h c. Gi thnh xy dng ca ng lun thp hn 15% so vi cc nhm th khc. C uy tn, ng cn ginh c nhiu hp ng xy dng cho cc c quan hay x nghip ca nh nc. Nm 1990 ng thnh lp cng ty xy dng o Vin v tip tc k c hng lot cc cng trnh mi, ng k nht l Trung tm Quan h Bc Ninh.

(Thi bo kinh t Vit Nam s 2/1999)

2. Anh inh An Trung sinh ra v ln ln lng ngh c kh Xun Tin, Xun Trng, Nam nh. Gia nh anh c ba i lm ngh c kh. Nm 1982 anh Trung ri qun ng tr v lng gia cnh iu tn ca ngh c kh. Tri qua my nm i hn thu lu ng, anh nhn thy cnh nng dn nhc nhn trong cy hi v gt p la. My ca Trung Quc bt u xut hin ti qu anh nhng gi cn qu t. Anh ngh , vi 80% l nng dn huyn anh, th trng cho my nng nghip tht l rng ln. Anh quyt ch khi phc ngh c kh phc v nng dn. Anh vay tin sang Trung Quc nghin cu cc loi my tut la, tm hiu cc ging la, cht lng la... t ci tin my Trung Quc cho ph hp vi ng t v cy la Vit Nam. C my v la lin hon l sn phm u tin ca lng quyt tm v s tm ti sng to ca anh Trung. My c nng sut cao hn v m bo cht lng go rt tt, thch hp vi ging la cht lng cao xut khu. Th l nng dn khp ni trong x, trong huyn, ri cc a phng khc n t hng. Dn dn mt hng ca anh cng tng ln: t my v la lin hon n my trn b tng, my n gch, my nghin thc n gia sc, my rt min si, linh kin my cy nh, my ba...Nh cht lng sn phm m bo, gi c ch tn vi khch hng, gi c ph hp nn my mc ca anh Trung c tiu th nhiu ni trong c nc v doanh thu khng ngng tng ln: nm 1993- 1994 bn c 105 my, nm 1995- 1996 bn c 160 my, nm 1997 bn c 215 my, nm 1998 ring qu I anh bn c 60 my. Hin nay cng ty Vit Nht ca anh Trung c i l bn hng v giao dch ti H

18

Chng I.

Bn sn sng lm Nh doanh nghip hay cha?

Ni, Hi Phng, Tp H Ch Minh, Vinh, Nng v nhiu tnh khc. Anh Trung tuyn c nhng ngi b d tt, nhng ngi ngho vo lm vic. Trong cc nm 1996-1997 anh gip 5 h nng dn ngho tin ln n v kh gi, gp hng chc triu ng vo xy dng trng hc cao tng, lm ng giao thng nng thn, xy dng ngha trang lit s, ng h qu t thin, qu khuyn hc...

(Thi bo kinh t Vit Nam s 13/1999)

3. Anh Hu T l ngi i tin phong trong nui trng thu sn tnh Qung Ninh. Nh c quyt tm cao , c tm nhn xa, coi trng yu t k thut v lm vic cn mn (nhiu khi anh lm vic 22 ting mt ngy) nn anh tr thnh t ph v gp phn xo i gim ngho qu anh ch trong mt thi gian ngn. Anh T khng giu ngh, tri li anh c n gip rt nhiu h gia nh khc trong vic lm n. Nh th m t mt x c 20% h i v 30% h ngho, sau vi nm x ch cn 10% s h ngho, xo ht h i. a phng c ngun thu xy dng trng hc, ng giao thng v u t b sung cho nng nghip c sn lng cao hn. Him c ngi nh anh T . Anh t ngh tng mc khon t 300 triu ng ln 500 triu ng v anh thy anh khng th ch lo lm giu cho ring mnh m cn phi b p cho b con v c trch nhim vi a phng. Anh xut: nu c khon 10 nm th trong 5 nm u anh tr mc khon 500 triu ng, t nm th 6 n nm th 10, mi nm tng 5%.

(Thi bo kinh t Vit Nam s 73/1999).

4.

Danh ting ca cng ty Savimex (Tp H Ch Minh) c rt nhiu ngi bit n khng ch

trong nc. Ch tn v s chung thu vi bn hng l mt trong nhng yu t lm cho Savimex gt hi c nhiu thnh cng trn thng trng. Cch y khng lu Savimex c hp ng bn cc sn phm g ch bin cho cng ty Shin Nippon (Nht Bn) . Cng ty ny cho Savimex thu mt dy chuyn ch bin g hin i. ang lm n vi nhau tri chy v c uy tn th Shin Nippon c nguy c ph sn. Nhn lc ny, thy sn phm ca Savimex c cht lng cao, nhiu cng ty khc n mi cho bn sn phm cho h vi nhng u i khc nhau nh gi cao hn mt cht hoc ng tin trc hoc cho thu dy chuyn cng ngh vi gi thu u i hn... Nhng Savimex vn thu chung vi bn hng c ca mnh v tr li dt khot: nu cc v mun t hng, hy t qua Shin Nippon. Chng ti s p ng y cc yu cu. Thy khng lay chuyn c Savimex, mt s cng ty ang cn hng nh phi quay v t hng qua Shin Nippon. iu ny gp phn cu nguy cho cng ty Shin Nippon v h gng dy nh thm s tr gip ca Nh nc Nht. Cm kch trc lng chung thu ca bn hng, Shin Nippon tr n Savimex bng cch khng i li tin cho mn my trc y. Nhng ci c ln hn ca Savimex l h tng uy tn ca mnh trc cc cng ty khc v mt trong nhng cng ty , cng ty Marunaka (Nht), tnh nguyn cho Savimex mn (ch khng phi l thu) mt dy chuyn ch bin g rt hin i tr gi nhiu trm ngn la vi mc ch c t hng ti y.

(Bo Lao ng s 22/2000).

Ai c thnh lp v qun l doanh nghip. Nhng ngnh ngh no cm kinh doanh?

iu 9, b Lut Doanh nghip qui nh: T chc, c nhn c quyn thnh lp v qun l doanh nghip, tr nhng trng hp di y: 1. C quan Nh nc, n v thuc lc lng v trang nhn dn s dng ti sn ca Nh nc v cng qu thnh lp doanh nghip kinh doanh thu li ring cho c quan n v mnh;

Cm nang khi s kinh doanh 19

2. Cn b, cng chc theo qui nh ca php lut v cn b, cng chc; 3. S quan, h s quan, qun nhn chuyn nghip, cng nhn quc phng trong cc c quan, n v thuc Qun i nhn dn; S quan, h s quan, qun nhn chuyn nghip, cng nhn quc phng trong cc c quan, n v thuc Cng an nhn dn; 4. Cn b lnh o, qun l nghip v trong cc doanh nghip Nh nc, tr nhng ngi c c lm i din qun l phn vn gp ca Nh nc ti cc doanh nghip khc; 5. Ngi cha thnh nin; ngi thnh nin b hn ch hoc b mt nng lc hnh vi dn s; 6. Ngi ang b truy cu trch nhim hnh s hoc ang phi chp hnh hnh pht t hoc b To n tc quyn hnh ngh v phm cc ti bun lu, lm hng gi, bun bn hng gi, kinh doanh tri php, trn thu, la di khch hng v cc ti khc theo qui nh ca php lut; 7. Ch Doanh nghip t nhn (DNTN), thnh vin hp danh ca cng ty hp danh (CTHD), Gim c (Tng gim c), Ch tch v cc thnh vin Hi ng qun tr, Hi ng thnh vin ca doanh nghip b tuyn b ph sn, khng c quyn thnh lp doanh nghip, khng c lm ngi qun l doanh nghip trong thi gian t mt n ba nm, k t ngy doanh nghip b tuyn b ph sn, tr cc trng hp qui nh ti Lut Ph sn doanh nghip; 8. T chc nc ngoi, ngi nc ngoi khng thng tr ti Vit Nam. iu 10, Lut Doanh nghip qui nh v Quyn gp vn 1. T chc, c nhn c quyn gp vn vo cng ty trch nhim hu hn (cty TNHH), cng ty c phn (CTCP), CTHD, tr nhng trng hp sau y: a) C quan Nh nc; n v thuc lc lng v trang nhn dn s dng ti sn ca Nh nc v cng qu gp vn vo doanh nghip thu li ring cho c quan, n v mnh; b) Cc i tng khng c quyn gp vn vo doanh nghip theo qui nh thao php lnh v cn b, cng chc. 2. T chc nc ngoi, ngi nc ngoi khng thng tr ti Vit Nam, ngi Vit Nam nh c nc ngoi c quyn gp vn vo Cty TNHH, CTCP, CTHD theo qui nh ca Lut khuyn khch u t trong nc. iu 3, Ngh nh s 03/2000/N-CP ngy 03 thng 02 nm 2000 ca Chnh ph, qui nh v ngnh, ngh cm kinh doanh. Danh mc ngnh, ngh cm kinh doanh bao gm: a) Kinh doanh v kh, n dc, qun trang, qun dng v phng tin k thut qun s chuyn dng ca cc lc lng v trang; b) Kinh doanh cht n, cht c, cht phng x; c) Kinh doanh cht ma tu;

20

Chng I.

Bn sn sng lm Nh doanh nghip hay cha?

Kinh doanh mi dm, dch v t chc mi dm, bun bn ph n tr em; Kinh doanh dch v t chc nh bc, g bc; Kinh doanh cc ho cht c tnh c hi mnh; Kinh doanh cc hin vt thuc di tch lch s, vn ho, bo tng; Kinh doanh cc sn phm vn ho phn ng, i try, m tn d oan hoc c hi n gio dc nhn cch; i) Kinh doanh cc loi pho; j) Kinh doanh thc vt, ng vt hoang d thuc danh mc iu c quc t m Vit Nam k kt hoc tham gia qui nh v cc loi thc vt, ng vt qu him khc cn c bo v; k) Kinh doanh chi c hi cho gio dc nhn cch, sc kho tr em hoc nh hng ti an ninh, trt t, an ton x hi.

d) e) f) g) h)