Elektriese Tegnologie Graad 12

LEERDERBOEK
GRAAD 12
ELEKTRIESE TEGNOLOGIE
Trevor Adams Steve Mitchell
CAPS
Elektriese Tegnologie
Leerderboek vir Graad 12
Voorlopige afskrif
Future Managers 2013 Alle regte voorbehou. Geen gedeelte van hierdie boek mag gereproduseer word op enige manier, hetsy elektronies, meganies, fotokopiring of andersins, sonder skriftelike toestemming wat vooraf van die kopiereghouers verkry is nie. ISBN 978-1-77581-013-1 Om n afskrif te maak van enige gedeelte van hierdie publikasie, moet n versoek gerig word aan DALRO vir inligting en outeursreg toestemming. Ongemagtigde kopiring is strafbaar en mag lei tot n siviele geding en/of strafmaatrels.
Telefoon: 086 12 DALRO (in Suid-Afrika); +27 (0)11 712-8000 Faks: +27 (0)11 403-9094 Adres: Posbus 31627, Braamfontein, 2017, Suid-Afrika www.dalro.co.za
FutureManagers
Uitgegee deur Future Managers (Pty) Ltd Posbus 13194, Mowbray, 7705 Tel. (021) 462 3572 Faks (021) 462 3681 E-pos: info@futuremanagers.net Webwerf: www.futuremanagers.net
Let asseblief daarop dat hierdie slegs n voorlopige afskrif is en nog finale redigering moet ondergaan. Kontak Future Managers vir meer besonderhede oor wanneer die finale afskrifte bestel kan word of tik like op ons Facebook-bladsy om die jongste nuus te ontvang.
Inhoud
Hoofstuk 1: Beroepsgesondheid- en veiligheid Gevaarlike praktyke....................................................................................................................................................2 Risiko-ontleding............................................................................................................................................................3 Menseregte in die werkplek..................................................................................................................................4 Werketiek............................................................................................................................................................................5 Bloeding...............................................................................................................................................................................8 Hoofstuk 2: Drie-fase WS-opwekking Voordele en nadele van enkel-vs-drie-fase stelsels........................................................................... 12 Enkelfase-opwekking.............................................................................................................................................. 15 Drie-fase-opwekking............................................................................................................................................... 16 Drie-fase stelsels: ster-vs-delta (delta-vs-ster)...................................................................................... 18 Drywing in driefasestelsels en berekenings........................................................................................... 22 Verliese............................................................................................................................................................................... 26 Konsep van arbeidsfaktorkorreksie.............................................................................................................. 27 kWh-meter..................................................................................................................................................................... 30 Meting van drywing in drie-fase stelsels.................................................................................................. 25 Hoofstuk 3: Drie-fase transformators Drie-fase transformators...................................................................................................................................... 42 Hoe om n drie-fase transformator in ster of delta te verbind.................................................. 45 Tipe transformators................................................................................................................................................. 46 Transformators (ster/ster, delta/delta, ster/delta, delta/ster)..................................................... 51 Berekenings (rendement van 100%)........................................................................................................... 54 Toepassing van transformators........................................................................................................................ 57 Veiligheid en transformators............................................................................................................................. 58 Hoofstuk 4: Drie-fase motors en aansitters Werkingsbeginsel van die drie-fase kourotor induksiemotor.................................................. 66 Verbindings van motor in ster of delta...................................................................................................... 71 Berekenings van sinchrone spoed, glip, drywing en rendement........................................... 72 Elektriese en meganiese inspeksies/foutsporing................................................................................ 75 DOL motoraansitter met oorbelasting...................................................................................................... 81 Vorentoe- agtertoe aansitter met oorbelasting.................................................................................... 86 Outomaties ster-delta aansitter met oorbelasting............................................................................. 89 Agtereenvogende motor aansitter met oorbelasting....................................................................... 92 Agtereenvogende motor aansitter met oorbelasting....................................................................... 94 Hoofstuk 5: RCL kringe Induktiewe reaktansie......................................................................................................................................... 106 Drywing......................................................................................................................................................................... 108 Hoe om sin te maak van serie en parallel kringe............................................................................ 111 Berekenings van serie RCL kringe............................................................................................................. 115 Parallel RCL kringe............................................................................................................................................... 118 Berekenings van parallel RCL kringe...................................................................................................... 124
Hoofstuk 6: Logika Hoof komponente van n PLB....................................................................................................................... 141 Basiese werking van n PLB............................................................................................................................. 143 Basiese leerlogika instruksies......................................................................................................................... 145 Leerlogika diagramme........................................................................................................................................ 146 Logika hekke en hul leer ekwivalente...................................................................................................... 149 Omskakeling van Boole algebra na leerdiagramme..................................................................... 151 Karnaugh-diagramme......................................................................................................................................... 154 Kombinasie logikanetwerke............................................................................................................................ 162 Motor-aansitterbeheer: n eenvoudige benadering........................................................................ 166 Hoofstuk 7: Versterkers Eienskappe van die ideale operasioneleversterker......................................................................... 180 Werkingsbeginsel van negatiewe/positiewe terugkoppeling van operasionele versterkers..................................................................................................................................... 183 OP-verst as vergelyker......................................................................................................................................... 184 OP-verst as omkeerversterker....................................................................................................................... 188 OP-verst as n nie-omkeerversterker........................................................................................................ 190 OP-verst as n sommeerdersversterker................................................................................................... 193 OP-verst as n integreerder............................................................................................................................... 196 OP-verst as differensieerder............................................................................................................................ 198 Bistabiele multivibrator...................................................................................................................................... 201 Monostabiele multivibrator............................................................................................................................. 203 Astabiele multivibrator....................................................................................................................................... 205 Die Schmitt-sneller................................................................................................................................................ 208 Operasionele versterker ossillators............................................................................................................ 211 Simbool Beskrywing Sleutelwoord
Het jy geweet?
Let wel
Aktiwiteit
Voorbeeld
Hoofstuk 1 Beroepsgesondheid en -veiligheid
A BGV-Wet A Menseregte
Mediese noodgevalle
B Elektriese skok
Inleiding
Veiligheid en eerstehulp is die twee belangrikste dinge wat altyd hoog op die prioriteitslys moet wees van enige persoon wat in n klein of groot werkwinkel en op enige konstruksieterrein werksaam is. Om van veiligheid bewus te wees en om basiese eerstehulp te kan toepas, kan baie nuttig wees en kan selfs iemand se lewe red. Ons moet onthou dat veiligheid die verantwoordelikheid van elke persoon is, nie net van die werkgewer of fabriekseienaar nie. Die meeste ongelukke word veroorsaak deur die nalatige optrede van mense. Omdat elektrisiteit baie gevaarlik is, is dit baie belangrik dat mense wat daarmee werk altyd bewus is van wat hulle doen wanneer hulle in n werkwinkel besig is. In Suid-Afrika het ons die Wet op Beroepsgesondheid en -veiligheid (BGVWet) wat die veiligheid oor die algemeen in ons land reguleer. Die wet beoog om werkverwante ongelukke uit te skakel of te verminder. Die doel is ook om te probeer verseker dat werkers n veilige omgewing het waarin hulle kan werk. Kragtens die wet is n ongeluk n onbeplande, onbeheerde gebeurtenis wat deur onveilige optrede en toestande veroorsaak word. Die Wet verplig die werkgewer om te verseker dat die werkplek aan veiligheidstandaarde voldoen deur mense en kommittees aan te stel wie se taak dit is om veiligheid in die werkplek te monitor. Werknemers kan gestraf en boetes opgel word indien bevind word dat masjinerie en/of werktoestande onveilig is. Honderde ongelukke vind jaarliks op ons paaie, in myne, in die werkplek en op konstruksieterreine plaas, nie slegs weens onveilige werktoestande nie, maar ook omdat mense selfvoldaan raak, nalatig optree, konsentrasie verloor of net te moeg of te haastig is. Om veiligheid in die werkplek te verseker, beteken dat elke persoon te alle tye van die moontlike gevare in die werkplek bewus moet wees. Leerders moet die nodige kennis en vaardighede opdoen om in staat te kan wees om te voorkom dat ongelukke plaasvind. Oor die algemeen word veiligheid as die afwesigheid van gevaar of risiko verstaan.
Onveilige toestande
Onveilige toestande dra ook grootliks by tot meer ongevalle in die werkplek. Onveilige toestande verwys na n gevaarlike, riskante of gevaarlike omgewings wat tot ongelukke aanleiding kan gee. Kom ons kyk na n paar onveilige toestande: onvoldoende beskerming van masjiene swak ventilasie growwe, nat of gladde vloere geen persoonlike of beskermende toerusting nie n ongeorganiseerde werkwinkel verdringing in n werkwinkel swak beplande werkwinkel loshangende klere en lang hare onvoldoende lig in die werkplek
Gevaarlike praktyke
Gevaarlike praktyke verwys oor die algemeen na prosesse of aktiwiteite wat een of ander vorm van risiko of gevaar vir iemand inhou wanneer dit uitgevoer word. In n elektriese werkwinkel baie aktiwiteite of take wat uitgevoer word, bekend as gevaarlike praktyke staan. Indien die gebruiker van die werkwinkel nie versigtig is met betrekking tot sulke situasies of praktyke nie, kan dit tot ernstige beserings of selfs die dood lei. Hieronder is enkele sulke gevaarlike praktyke.
Beroepsgesondheid en -veiligheid
Die etsing van gedrukte stroombaanpanele deur van chemikalie en sure gebruik te maak. Die chemikalie kan skadelik wees, aangesien dit jou klere kan beskadig en selfs jou vel kan aantas. Dit is dus belangrik dat elkeen wat betrokke is by die ets van GSPe die veiligheidsrels moet nakom, d.w.s. beskermende klere dra soos byvoorbeeld rubbervoorskote, rubberhandskoene, gesigmaskers en oogbeskerming. Nog n gevaarlike praktyk is die gebruik van kraggereedskap. (n Elektriese handboor, bank- en slypmasjiene wat met die hand vasgehou word.) Leerders laat dikwels na om al die veiligheidsrels met betrekking tot kraggereedskap na te kom. Dit kan tot ernstige beserings aanleiding gee. Boorpunte wat nie styf vasgedraai word nie, die gebruik van die hand om die stuk materiaal vas te hou wat geboor moet word, die versuim om beskermende oogdrag en beskermende klere te dra, die versuim om loshangende klere in broeke te steek, lang hare te h, en nie die elektriese koorde van die gereedskap te inspekteer nie, kan alles tot onnodige ongelukke aanleiding gee. Die verkeerde gebruik van handgereedskap is ook n baie gevaarlike praktyk in n werkwinkel. Gereedskap moet ten volle funksioneel wees en moet gebruik word vir die doel waarvoor dit gemaak is. Onder geen omstandighede moet enigiemand n vyl sonder n handvatsel of met n vyl gebreekte handvatsel gebruik nie. Moet nooit n skroewedraaier as n hefboom of beitel gebruik nie. Dit is belangrik dat jy n skroewedraaier van die regte grootte vir die regte taak kies; indien jy nie die regte grootte kies nie, sal veroorsaak dat die punt beskadig word, wat dit minder effektief sal maak. Wanneer jy n tang of snyers gebruik, maak asseblief seker dat die handvatsel gesoleer is om elektriese skokke te voorkom. Maak altyd seker dat die lem van n lemmetjiemes ingetrek is wanneer dit nie gebruik word nie om te voorkom dat jy daarmee gesny word.
Onveilige optrede
Soos vroer genoem, word die meeste ongelukke deur menslike nalatigheid veroorsaak. Ongelukke gebeur egter net wanneer werkers te selfvoldaan is, en dan kanse waag omdat, ondanks die feit dat hulle risikos neem, hulle dink dat niks met hulle sal gebeur nie. Hieronder is n aantal voorbeelde van onveilige optrede wat vir die meeste ongelukke in werkwinkels verantwoordelik is. Versuim om beskermende klere en oogdrag te dra wanneer n persoon slyp, boor of met suur en chemikalie werk. Die onveilige plasing van gereedskap. Ruwe spel in die werkwinkel n gerondhardloop en gekskeerdery. Die onveilige, verkeerde gebruik van toerusting. Waar probeer word om op bewegende toerusting aanpassings aan te bring of daarop te werk. Inneem van onveilige posisie. Waar teen n onveilige spoed gewerk word.
Risiko-ontleding
Risiko-ontleding is die proses waarvolgens die potensile gevare wat natuurlike en nadelige gebeurtenisse wat deur mense veroorsaak word, vir individue en besighede inhou, gedefinieer en geanaliseer word. n Risiko-ontledingsverslag kan f kwantitatief f kwalitatief wees. Met n kwantitatiewe risiko-ontleding word n poging aangewend om die waarskynlikhede van verskeie nadelige gebeurtenisse, en die waarskynlike omvang van die verliese, indien n bepaalde gebeurtenis plaasvind, numeries te bepaal.
Aan die ander kant is daar nie numeriese waarskynlikhede of voorspellings van moontlike risiko betrokke by kwalitatiewe risiko-ontleding nie. In plaas daarvan behels die kwalitatiewe metode dat verskeie bedreigings gedefinieer en die omvang van kwesbaarhede bepaal en teenmaatrels geskep word vir in geval iets onvoorsiens sou gebeur. Dit is gevolglik vir enige werkgewer belangrik om n risiko-assessering by die werkplek te doen om seker te maak dat niemand seerkry of siek word nie dat n persoon na werk veilig huis toe kan gaan. Risikobestuur is niks meer as n sorgvuldige ondersoek wat gedoen word oor wat mense in jou werkplek skade kan berokken nie (kwalitatiewe risiko-ontleding). In baie gevalle kan risikos met eenvoudige maatrels beheer word, byvoorbeeld deur te verseker dat stortings dadelik skoongemaak word sodat mense nie gly nie, of dat kaslaaie toegehou word om seker te maak dat mense nie daaroor struikel nie. In die meeste gevalle beteken dit eenvoudige, goedkoop en effektiewe maatrels om seker te maak dat jou waardevolste bate jou arbeidsmag beskerm word. Die volgende dinge moet in gedagte gehou word wanneer risikobestuur uitgevoer word: kry werkers betrokke by die proses moet dit nie doen om n besluit te regverdig wat reeds geneem is nie oorweeg goeie praktyk in jou bedryf hou rekords van enige risikobestuursaktiwiteite wat onderneem word Risikobestuur is n vyfstap-proses vir die nodige beheer oor blootstelling aan gesondheids- en veiligheidsrisikos wat met gevare in die werkplek verband hou: Identifiseer die gevaar. Besluit wie vatbaar is vir skade, en hoe. Evalueer die risiko en besluit oor voorsorgmaatrels. Teken jou bevindings aan en implementeer hulle. Hersien jou assessering en werk dit indien nodig by. Wanneer jy dink oor risiko-assessering, onthou: n gevaar is enigiets wat skade kan berokken, soos byvoorbeeld chemikalie, elektrisiteit, werk wat op lere gedoen word, n oop laai, ens.; en die risiko die kans, groot of klein, dat iemand skade berokken kan word deur di en ander gevare, tesame met n aanduiding van hoe ernstig die skade dalk kan wees.
Menseregte in die werkplek

Hoofstuk 2 van die Suid-Afrikaanse Grondwet bevat die Handves van Regte, wat die menseregte bevat wat alle Suid-Afrikaners beskerm. Menseregte word ook natuurlike regte genoem. Daar word geredeneer dat hulle aan mense behoort omdat ons menslike wesens is. Mense is daarop geregtig, ongeag waar hulle in die wreld woon, of wat hulle posisie in die gemeenskap is. Dit maak nie saak wat n persoon se ras, geslag, ouderdom, klas, taal, geloofsoortuigings, kultuur of godsdiens is nie, of hoeveel geld of opvoeding n persoon het nie, ons almal het dieselfde menseregte. Die meeste mense sou menseregte ondersteun wat op basiese waardes gegrond is, soos respek vir menslike lewe en menslike waardigheid. Baie van die beginsels van die Wet of Menseregte is daarop gemik om jou as werker in die werkplek te beskerm. Dit gaan daaroor om die menswaardigheid van die werkers te beskerm. Menseregte gaan dus daaroor dat daar verseker word dat daar nie inbreuk gemaak word op jou menswaardigheid nie en dat jy as werker met waardigheid en respek behandel word en nie uitgebuit word nie.
Jy het byvoorbeeld die reg op n private-en gesinslewe. n Werkgewer wat teen byvoorbeeld, n gay-werker diskrimineer, kan daardie werker se reg op n private lewe skend. Jou werkgewer het die reg om kommunikasie in die werkplek te monitor, solank jy bewus is van die monitering voordat dit plaasvind. Monitering kan die volgende dek: e-posse internettoegang telefoonoproepe data beelde Jy het die reg om enige inligting te sien wat aangaande jou gehou word (byvoorbeeld, e-posse of CCTV-materiaal). Jou reg op n private lewe beteken dat jy die reg het op n mate van privaatheid in die werkplek. Jy kan nie sommer op enige plek gemonitor word nie. Indien jou werkgewer dit nie respekteer nie, oortree hy of sy die Wet op Menseregte. Menswaardigheid by die werk gaan ook daaroor dat daar seker gemaak word dat die werktoestande van werkers goed is, d.w.s. goeie ventilasie,voldoende lug, genoeg ruimte om in te werk en n omgewing wat nie skadelik is vir hulle gesondheid of welstand nie. Ander kwessies wat ook deur die menseregte gedek word, is: jou reg om nie teen gediskrimineer te word vanwe jou ras, geslag, godsdiens, taal, fisieke ongeskiktheid, ens., nie. jou reg om n menswaardige loon te verdien. jou reg om redelike ure te werk. jou reg om aan n vakbond te behoort. niemand mag aan slawerny of gedwonge arbeid onderwerp word nie. elkeen het die reg op billike arbeidspraktyke.
Werketiek
Werketiek sluit in nie net hoe n mens oor jou werk, loopbaan of beroep voel nie, maar ook hoe n mens sy/haar werk of verantwoordelikhede beskou. Aspekte hiervan is dinge soos houding, gedrag, respek, kommunikasie en interaksie en hoe n mens met ander oor die weg kom. Werketiek demonstreer baie dinge aangaande wie en hoe n persoon is. Werketiek behels sulke kenmerke soos eerlikheid en toerekenbaarheid. Essensieel kom etiek neer op wat n persoon doen of wat n mens in n bepaalde situasie doen of sou doen. Werketiek is intrinsiek; dit kom van binne. Stappe ter bereiking van die ideaal van beter werketiek 1. Bywoning Bywoning en stiptelikheid het dikwels n groot impak op individuele en spansukses. Lt kom of afwesigheid kan ook n groot impak op werkprestasie en -behoud h. Hoe jy goeie bywoning kan handhaaf: Maak werk n ho prioriteit. Ken jou skedule. Maak gebruik van n alarm. Kry genoeg slaap. Rel jou vervoer. Stel jou toesighouer in kennis van afwesigheid.
2. Karakter n Werkgewer verwag dat werknemers moet saamwerk om die doelstellings van die maatskappy te bereik. Die verstandige werknemer wat daarin belangstel om n goeie verhouding met n werkgewer te h, sal probeer om sukses te behaal. n Werkgewer verwag van werknemers om sekere gewenste karaktertrekke te ontwikkel wat hulle sal help om hulle werk goed te doen, sodat die maatskappy sukses kan behaal. Sommige van hierdie karaktertrekke sluit die volgende in: lojaliteit eerlikheid vertroubaarheid betroubaarheid inisiatief selfdissipline selfverantwoordelikheid 3. Spanwerk Dit is van wesenlike belang dat werknemers as n span saamwerk. Dit is nie net belangrik vir hulle persoonlike sukses en vordering nie, maar ook vir di van hulle medewerkers en van die maatskappy. Die volgende aspekte is by spanwerk betrokke: om die regte van ander te respekteer om n spanwerker te wees om samewerking te toon om selfgeldend te wees om n klintediensleweringshouding te openbaar geleenthede vir voortdurende kennisvermeerdering te probeer vind om hoflike gedrag te openbaar om vertroulikheid te respekteer 4. Voorkoms n Persoon maak binne drie sekondes sy of haar eerste indruk op iemand anders. Indien jy n slordige voorkoms het en gekreukelde klere aanhet, gaan mense dink dat jy brouwerk doen. Indien jy soos n professionele persoon geklee is, sal jou eerste indruk uitstekend wees. 5. Houding Dit is baie belangrik om n positiewe houding aan die dag te l, met selfvertroue op te tree en realistiese verwagtinge vir jouself te h. Om n positiewe houding te ontwikkel en te handhaaf, beteken dat ons by die werk realistiese verwagtinge vir onsself stel. Hierdie mikpunte moet uitdagend wees, nie net haalbaar nie. 6. Produktiwiteit Ten einde n produktiewe werknemer te wees, moet n persoon veiligheidsprosedures volg, materiale bewaar, die werkarea netjies en skoon hou en voorskrifte behoorlik nakom. 7. Organisasievaardighede Werkgewers beskou effektiewe tydsbestuur en organisasievaardighede as goeie werkgewoontes.
Mediese noodgevalle
Mediese noodgevalle is ernstige beserings of siektes. Dit hou n ernstige risiko vir n persoon se lewe in of kan langtermyn-gesondheidsorg tot gevolg h. Die behandeling van mediese noodgevalle sal die dienste van n dokter, verpleegster of enige ander persoon met die nodige mediese/noodhulpkwalifikasies verg. Ons moet ook daarop let dat nie alle mediese noodgevalle lewensgevaarlik is nie, maar net mediese aandag verg om toekomstige mediese probleme te voorkom.
Mediese noodgevalle in die werkplek is meestal onverwags en daar word selde behoorlik daarvoor beplan. Indien daar n mediese noodgeval is waar jy werk, kan jou paraatheid die verskil tussen lewe en dood beteken. Dit is gevolglik baie belangrik dat enige werkwinkel n goed opgeleide kundige in eerstehulp het, met n eerstehulpkassie wat goed toegerus is. Dit is ook vir elke werkwinkel van wesenlike belang wees om al die telefoonnommers van nooddienste byderhand te h. Hieronder volg n aantal mediese noodgevalle wat in n elektriese werkwinkel kan voorkom.
Brandwonde
Brandwonde in n werkwinkel kan veroorsaak word deur stoom wat deur warm vloeistowwe afgegee word, kontak met vlamme, kontak met warm vlakke (punte van soldeerboute), elektriese brandwonde veroorsaak deur iemand wat aan n kaal elektriese geleier raak, of chemiese brandwonde (veroorsaak deur chemiese stortings op n persoon se vel). Die behoorlike bestuur van brandwondbeserings is belangrik omdat dit algemeen voorkom, pynlik is en daarop kan veroorsaak dat die persoon verminkende en stremmende letsels aan die liggaamsweefsel van aangetaste dele opdoen, of selfs kan sterf. Vir klein brandwonde: Neem die persoon weg van die hittebron en verwyder enige gebrande klere, behalwe klere wat in die vel ingebed is. Laat koel nie koue water oor die brandwond loop, of hou n skoon, koue klam verband daarop totdat die pyn bedaar. Moenie ys gebruik nie. Moenie botter of enige tipe vetterige middel gebruik nie. Verwyder juweliersware of nousluitende klere rondom gebrande areas en sit n skoon verband aan. Jy kan ook antibiotiese room aanwend. Moet nooit die blase van n brandwond breek nie. Onthou om nie klere te verwyder wat aan gebrande vel vassit nie. Indien jy iemand met n ernstige brandwond help, hou die gebrande areas opgelig en weg van raakvlakke om swelsel te voorkom. Eerstehulp vir slagoffers van elektriese brandwonde: Elektriese brandwonde wissel wat die ernstigheidsgraad daarvan betref, afhangend van hoe sterk die stroom is, hoe lank die elektriese skok duur, asook die rigting van die stroom deur die liggaam. Dikwels is hierdie brandwonde diep. Elektriese brandwonde kan klein van die buitekant af lyk, maar kan ernstig wees aan die binnekant. Die volgende moet gedoen word wanneer iemand n elektriese brandwond opdoen: Kyk of die slagoffer nie in n toestand van skok is nie. (Indien die persoon koud, klam en bleek is en n vinnige polsslag het, ly hy of sy aan skok.) Indien die slagoffer in skok is, l hom of haar neer met sy of haar voete effens hor as die kop. Moenie n vetterige middel of olie op die wond aanwend nie. Bedek die brandwond met n dro, steriele wondverband. Moenie probeer om klere wat vassit, te verwyder nie. Bedek die slagoffer met n kombers en hou die liggaamshitte stabiel. Ontbied mediese hulp. Wat om te doen in die geval van chemiese brandwonde: Dro chemikalie kan van die vel afgeborsel word deur n persoon wat rubberhandskoene dra. Verwyder die persoon se klere en juweliersware, en spoel die chemikalie van die vel af deur die persoon vir 15 tot 20 minute in n stort te plaas. (L sorgsaamheid aan die dag deur jou o en die o van die beseerde persoon te beskerm.) Nat chemikalie kan vir 20 minute of langer met koue, lopende water van aangetaste dele afgespoel word, of totdat noodhulp opdaag.
Indien jy of enigiemand anders n chemiese stof of voorwerp ingeneem het wat skadelik kan wees (bv. horlosiebattery), bel eers gifbeheer en dan die mediese noodnommers. Dit is nuttig om te weet watter chemiese produk die persoon ingekry het. Neem dit met jou saam na die hospitaal.
Bloeding
Bloeding word hoofsaaklik veroorsaak deur ongelukke waar bloed uit die liggaam ontsnap wanneer n aar raakgesny word. Oormatige bloeding kan tot skok of selfs die dood aanleiding gee. Enige bloeiende wond moet met die gebruikmaking van mediese handskoene behandel word. Probeer om latekshandskoene te gebruik wanneer jy iemand met bloeding behandel. Daar behoort latekshandskoene in elke eerstehulpkissie te wees. Mense wat allergies is vir lateks kan nie-lateks-sintetiese handskoene gebruik. Jy kan met MIV/VIGS besmet word indien bloed in n oop wond beland selfs n kleintjie. Die volgende moet gedoen word om bloeding te beheer. Wend direkte druk aan, of gebruik n drukverband. Hou die slagoffer kalm. Hou die bloedingspunt, indien moontlik, bokant die hartvlak. Wanneer daar ernstige bloeding is waar n groot slagaar afgesny is, kan druk onvoldoende wees en is dit nodig om n aarpers (klemverband) te gebruik. Die druk van hierdie aarperse moet periodiek verlig word om te voorkom dat daar weens n gebrek aan suurstof skade aan die weefsel aangerig word.
Figuur 1.1: Pas direkte druk toe op eksterne wonde met n steriele doek of jou hand, en handhaaf die druk totdat die bloeding ophou
Die volgende moet gedoen word wanneer bloeding behandel word. Figuur 1.2: Gebruik n aarpers MOENIE n aarpers gebruik om bloeding NET AS LAASTE UITWEG indien te beheer nie, behalwe as n laaste uitweg. bloeding nie gestop kan word nie MOENIE na n wond loer om te sien of die en die situasie lewensgevaarlik is bloeding opgehou het nie. Hoe minder n wond versteur word, hoe beter word die bloeding beheer. MOENIE aan n wond vroetel of enige voorwerp uittrek wat nog steeds in die wond vassit nie. Dit sal gewoonlik nog meer bloeding en skade veroorsaak. MOENIE n verband verwyder as dit deurweek is met bloed nie; sit net n nuwe een bo-op aan. MOENIE probeer om n groot wond skoon te maak nie. Dit kan nog swaarder bloeding veroorsaak. MOENIE probeer om n wond skoon te maak nadat jy die bloeding onder beheer gekry het nie. Kry mediese hulp. Daar is vier tipes bloeding wat uit wonde kan voortspruit: Slagaarbloeding: (arterieel) Vol suurstof en helderrooi van kleur. Dit het nou net van die hart af gekom; dit is dus onder druk en spuit dikwels uit die wond in pas met die hartslag. Hierdie tipe bloeding is die gevaarlikste omdat die pasint baie bloed in n kort tydjie kan verloor. Aarbloeding: Aarbloeding, wat minder suurstof bevat en n donkerder rooi kleur het, vloei teen n laer druk as slagaarbloed en sal nie spuit of spetter nie. Dit kan moontlik vryelik uitstroom indien n groot aar geskeur is.
Kapillre bloeding: (haarbuis of haarvat) Gewoonlik klein wonde waar bloed uit die wond sypel. Bloedverlies is beperk, maar die risiko van infeksie is baie hoog. Interne bloeding: Bloeding is moontlik omdat interne beserings nie sigbaar is nie. Dit kan baie gevaarlik wees en kan ontwikkel n n besering van die buik of die bors.
Wonde by die werkplek

n Werker op n konstruksieterrein kan aan enige van die wonde ly wat hieronder aangedui is. Die behandeling vir alle wonde is min of meer dieselfde, behalwe dat bloeding uit diep snywonde en prikwonde baie moeilik kan wees om te stop. Snywond Veroorsaak deur n mes, skeermes of selfs die skerp rand van papier. Die wond kan erg bloei omdat bloedvate wat pas raakgesny is, nie maklik saamtrek nie. Skeurwond (laserasie) Doringdraad, masjinerie of die kloue van n dier kan die vel verflenter. Hierdie wonde is geneig om minder erg te bloei omdat geskeurde bloedvate gouer saamtrek as di wat netjies gesny is. Prikwond Spykers, naalde, tuinvurke en selfs tande kan ernstige interne beserings veroorsaak. Indien die wond diep is, is die risiko van moontlike besmetting hoog vanwe vullis en kieme wat moontlik daarin beland het. Skraapplek n Skraapplek word gewoonlik veroorsaak omdat iemand gly en val. Lae van die vel word bolangs afgeskraap en dit laat n gevoelige, rou area. Hierdie wonde bevat dikwels vullis of gruis en kan maklik besmet raak. Skietwond Hierdie wonde kan op ernstige interne beserings uitloop. Die uitgangswond is dikwels veel groter as die ingangswond. Interne organe, weefsel en bloedvate kan beskadig word terwyl die koel deur die liggaam beweeg. Afgesien van die eksterne bloeding, kan daar ook interne bloeding wees. Kneusing Dit kom voor wanneer iemand val of met n stomp voorwerp geslaan word. Die vel word geskeur en die omliggende weefsel word gekneus. In die geval van n kneusplek, laat die beskadigde bloedvate bloed in die weefsel inloop, alhoewel die vel steeds nie stukkend is nie. Ons dui hier ander enkele eenvoudige stappe aan wat gedoen kan word in die geval van enige mediese noodgeval. Bly kalm: Die ergste ding wat jy in enige mediese noodsituasie kan doen, is om paniekerig te raak. Probeer om ter wille van die slagoffer en jou kollegas kalm en bedaard te bly. Jy sal op hierdie manier baie meer effektief en doeltreffend wees. Beoordeel die situasie: Beoordeel gou die omvang van die beserings en samel inligting in. Indien die beseerde persoon by sy of haar bewussyn is, vra hom of haar om vir jou alles te vertel wat seer is en kyk mooi waar op sy of haar liggaam hy of sy fisiek beseer is. Moenie n beseerde persoon verskuif nie, veral nie as hy of sy pyn rapporteer nie, tensy daar onmiddellike gevaar is. Ontbied die nooddienste: Indien n persoon sleg seergekry het, ontbied dadelik die nooddienste. Indien daar enige twyfel is of die nooddienste benodig word, moet onthou word, spyt kom altyd te laat better safe than sorry! Bly kalm, en verskaf jou adres, die gebou waar jy werk, foonnommer, naam en ander inligting wat jy oor die beserings versamel het.
Rapporteer die besering aan die toepaslike owerheid: Na gelang van die grootte van jou werkplek, is dit miskien vir jou nodig om die bestuur aangaande die situasie in te lig. Pas Eerstehulp en CPR toe: CPR of eerstehulp behoort indien nodig deur n opgeleide persoon uitgevoer word. Indien daar geen bedrewe persoon is nie, wag vir noodpersoneel om op te daag. Moenie mediese aandag of medikasie toedien nie. Wees versigtig om nie in kontak te kom met bloed, vomering of ander liggaamsvloeistowwe nie.
Aktiwiteit 1
1. Wat, in jou eie woorde, is die algemene doel van die BGV Wet? 2. Wat is jou definisie van n ongeluk? 3. Onveilige optrede en toestande is die oorsaak van baie ongelukke in werkwinkels. Gee DRIE voorbeelde van elkeen. 4. Waarom is dit belangrik om in n goed geventileerde werkwinkel te werk? 5. Skryf n kort definisie van wat jy onder die begrip gevaarlike praktyke verstaan. 6. Waarom word die verkeerde gebruik van gereedskap as n gevaarlike praktyk beskou? 7. Noem minstens vier belangrike dinge wat in ag geneem moet word wanneer risikobestuur uitgevoer word. 8. Onderskei kortliks wat die verskil is tussen gevaar en risiko. 9. Beskryf kortliks in jou eie woorde, wat jy onder Menseregte in die werkplek verstaan. 10. Noem minstens VIER kwessies wat ook deur menseregte in die werkplek gedek word. 11. Spanwerk kan as een aspek beskou word wat tot die verbetering in werketiek aanleiding kan gee hoe is dit moontlik? 12. Noem minstens drie ander aspekte wat n rol in werketiek speel. 13. Definieer Mediese noodgevalle. 14. Brandwonde veroorsaak deur stoom, vlamme, of selfs warm vloeistowwe kan baie onaangenaam wees en moet dus korrek behandel word. Verduidelik die stappe wat gevolg moet word wanneer iemand n brandwond van een of ander aard opdoen. 15. Wanneer n persoon bloeding ondervind, noem minstens VIER dinge wat gedoen moet word wanneer jy di persoon probeer help. 16. Noem die VIER tipes bloeding en beskryf kortliks elkeen. 17. Maak n lys van die vyf stappe wat gedoen kan word in die geval van enige mediese noodgeval en verduidelik dit.
10
Hoofstuk 2 Drie-fase WS-Opwekking
A Golfvorme A Drywing Instumente Fasordiagramme
Inleiding: Drie-fase WS-Opwekking

In hierdie hoofstuk sal vergelykings getref word tussen enkelfase en drie-faseopwekking. Daarna sal na albei die golfvorms, asook die fasordiagramme verwys word. Die fokus sal egter op die drie-fase-stelsels wees. Ster- en Deltaaansluitings sal in diagrammatiese, sowel as skematiese formaat aangetoon word. Vir berekenings sal die lyn- en faseverhouding tussen stroomspanning en stroom duidelik getoon word, asook alle aspekte van drywingberekeninge. Verdere insigte sal ook gegee word aangaande sake soos verliese en rendement. Die lesings wat in drie-fase-stelsels vereis word, sal bespreek word. Dit sluit in die wattmeter, kWHmeter, arbeidsfaktormeter, asook berekenings met betrekking tot hierdie meters.
Beginsels van Drie-fase WS-Opwekking

Toe die mens die eerste keer elektrisiteit begin opwek het, was dit in die vorm van gelykstroom (GS). Terwyl toevoer en las-kringe naby mekaar was, het hierdie stelsel goed gewerk, maar die oomblik toe hierdie elektrisiteit in die kringe wat verder van mekaar verwyder was, ingevoer moes word, het dit problematies geword aangesien hierdie punte sover van mekaar af was dat GS nie vermeerder of verminder kon word nie. Dit het gelei tot die ontwikkeling en instelling van enkelfase-WS-stelsels, wat ook vir n sekere tydperk goed gewerk het. Met die instelling van enkelfasemotors het hierdie enkelfase-WS egter tekortkomings getoon. Hierdie motors was byvoorbeeld nie self-aansittend nie, wat beteken het dat iets anders bygevoeg moes word om te verseker dat hulle met die vereiste wringkrag kon begin draai. Die instelling van drie-fase-opwekking het baie voordele meegebring. n Driefase-generator het beteken dat pleks van n enkelspoel wat deur n magnetiese veld (twee drade) roteer, drie spoele nou kon roteer (wat ses drade beteken het). In die volgende afdeling sal vergelykings getref word tussen hierdie enkel- en drie-fasestelsels.
Voordele en nadele van enkel-fase in vergelyking met drie-fase-stelsels

Elektriese drywing word by die drywingaanleg opgewek. Dit beteken dat n spoel in n magnetiese veld, of n magnetiese veld in n spoel, geroteer word. Iets moet die generator roteer, en in Suid-Afrika word dit gewoonlik gedoen deur middel van die volgende:
Drywingaanle
Substasie
Ondergrondse dienslyn
Kommersile en industrile gebruikers
Plaaslike verspreiding 13 800 volt Substasie Oorhoofse dienslyn Stelselverspreidingslus 115 volt
Residensile gebruikers
Ondergrondse dienslyn Kussinggemonteerde transformator
12
Drie-fase WS-Opwekking
Tipe Opwekking Hidrolektrisiteit Kern Gepompte opberging Gasturbine Steenkool (Di van meer as 3 500 MW) Wind Naam van Aanleg Vanderkloof en Gariep Koeberg in Kaapstad Palmiet in Wes-Kaap, Drakensberg in Kwazulu-Natal Arcacia, Port Rex, Ankerlig, Gourikwa Duhva, Lethabo, Matmba, Tutka, Majuba, Kendal, Matla Klipheuwel, Darling
Let wel Elektrisiteit kan deur middel van n generator of n alternator opgewek word.
Enkelfase is wat in jou huis gebruik word. Oor die algemeen is n 240 V 50 Hz toevoer by elke proppunt in die huis beskikbaar. Of dit nou is om n ketel, n broodrooster, TV, mikrogolf, radio of lampe aan te skakel dit word alles aan n enkelfase verbind. Dit laat egter steeds die probleem van enkelfasemotors. Alhoewel bykomende kringe bygevoeg kan word om dit self-aansittend te maak, is dit duur en moet goedkoper alternatiewe oorweeg word. In die nywerheid maak verreweg die meeste besighede/maatskappye van driefasemotors gebruik, aangesien hulle selfaansittend is en n beter arbeidsfaktor het. Gevolglik is drie-fase-opwekking gebore. Drie-fase-opwekking is nie n towerstelsel nie. Dit is eenvoudig drie spoele wat 120 met betrekking tot mekaar geposisioneer is. Die verskatter (ESKOM) sal die drywing opwek. Van daar gaan dit na wat ons hoogspanningslyne noem. Dit is die toevoerlyne wat die drywing van die verskaffer na die verbruiker dra. Wanneer jy volgende keer in die pad afry en na die drywingdrade kyk, herinner dit jou daaraan dat hierdie afdeling oor daardie einste toevoerlyne handel. Daar is talle voordele verbonde aan drie-fase-opwekking in vergelyking met enkelfase-opwekking, nie net vir die verbruikers (die mense) nie, maar ook vir die verskaffer (ESKOM). Baie van hierdie voordele maak miskien nie onmiddellik sin nie, maar al hierdie aspekte sal in die toepaslike hoofstukke behandel word en dit sal duidelik word namate ons elke deel deurwerk. Hierdie voordele van drie-fase in vergelyking met enkelfase sal in drie kategorie opgedeel word: 1. die opwekkingsproses 2. die transmissie- en verspreidingsproses 3. die las 1. Die opwekkingsproses
Vir drie- en enkelfase-alternators van soortgelyke fisiese groottes, sal driefase meer drywing opwek. Drie-fase krag kan drywing aan enkel- of drie-faselaste voorsien.
13
Drie-fase is goedkoper om te genereer. Drie-fase vereis minder instandhouding. Drie-fase het twee verbindings, naamlik ster en delta, elk met hulle eie voordele. (Enkelfase het net een opsie.) In drie-fase is verliese beperk. (Fasespannings is 57,7% van die lynspanning.) Die ster-punt kan as n neutraal gebruik word. n Drie-fase-toevoer het drie maal die drywing van n enkelfase. 2. Die verspreiding- en transmissieproses
Drywingverspreiding gebeur oor lang afstande en die idee is om dit teen hor spannings en laer strome te laat gebeur. Laer strome beteken minder hitte. Minder hitte beteken minder verliese. Laer stroom beteken dat dunner kabels gebruik kan word en dit bring bykomende kostebesparings mee. Spanmaste (of traliemaste) wat nodig is om dunner kabels te steun, verg minder metaal gedurende konstruksie, met gepaardgaande kostebesparing. n Neutrale punt is beskikbaar wanneer daar in ster verbind word. Lasverspreiding en fasebalansering word moontlik gemaak.
3. Die 3-fase las

L1 L2 L3 Rotasie N
Opwekking
Drie-fase laste 400 V
Enkelfaselaste 230V
Figuur 2.1 (a): n Drie-fasemotor
Figuur 2.1 (b): Hoe drie-fase- en enkelfaselaste aan n drie-fasetoevoer verbind word
Drie-fasemotors is doeltreffender. Drie-fasemotors het n hor arbeidsfaktor. Drie-fasemotors het n hor aansitdrywing. Drie-fasemotors het nie bykomende aansitstroombane nodig nie. Vir drie- en enkelfasemotors van soortgelyke fisiese groottes, sal drie-fase meer drywing lewer. Drie-fase kan in ster of delta gekoppel word. Drie-fase is makliker en eenvoudiger om te vervaardig. Drie-fasemotors het minder bewegende dele en gevolglik verg dit minder instandhouding. Drie-fasemotors gebruik nie sentrifugale skakelaars nie. Daar is dus minder vonking en minder brandgevaar.
14
Om op te som: Die meeste van die inligting beteken eenvoudig dat kleiner masjiene nodig is, minder materiale gebruik word om hulle te vervaardig, dit goedkoper is om hulle te vervaardig en in stand te hou, die vervaardigingstye korter is, dit makliker is om hulle te installeer en hulle hou ook langer. Dit klink na meer as genoeg redes om aan drie-fasestelsels voorkeur te gee.
Golfvorm van enkel- en drie-fasestelsels

Enkelfaseopwekking
Basies kan n enkelfase gegenereer word deur n spoel of draad deur n magnetiese veld te roteer.
Veldpool Rotasie
Spanning en stroom opgewek
Veldpool
Figuur 2.2: n Generator is eintlik n draad wat in n magnetiese veld beweeg
Die enigste probleem sal wees dat die drade van die rotor hulle self sal opwen namate die rotor roteer, met die gevolg dat n splitringkommutator gebruik word om te voorkom dat dit gebeur. Daar sal egter in hierdie afdeling geen aandag aan hierdie proses gegee word nie, aangesien die doelstelling hier drie-faseopwekking is. n Beter manier om dit uit een te sit, is om na die diagram hieronder te kyk.
Roterende fasor
Sinusodale golfvorm in die tydsdomein
Figuur 2.3: Die opwekking van n enkelfase-ws-toevoer deur n geleier in n magnetiese veld to roteer
15
Dit is heelwat makliker om hierdie opwekking te verduidelik deur van basiese sketse gebruik te maak soos hieronder gedoen word.
A B A
C D
C Figuur 2.4: Vereenvoudigde weergawe van die opgewekte enkelfase
By posisie A beweeg die geleier parallel (//) met betrekking tot (mbt) die magnetiese veld (MV) en word die zero-stroom genduseer. By posisie B beweeg dit teen 90 mbt MV maksimumstroom genduseer. By posisie C beweeg dit // mbt MV zero-stroom genduseer. By posisie D beweeg dit teen 90 mbt MV, maar in die teenoorgestelde rigting maks-stroom genduseer, maar vloei in die teenoorgestelde rigting. By posisie A beweeg // met betrekking tot die MV en zero-stroom word genduseer. Dit voltooi een siklus van die opgewekte ws-golf.
Drie-faseopwekking
Soos voorheen genoem, is daar geen wonderwerke wat plaasvind tydens driefaseopwekking nie. Dit is eenvoudig drie spoele wat 120 ten opsigte van mekaar geplaas word. Daar word gewoonlik na hulle as ROOI, GEEL en BLOU fases verwys, maar af en toe sal hulle in ons beskrywings eenvoudig Fase 1, 2 en 3 genoem word. Soos n mens jou kan voorstel, is dit so dat wanneer die drie roterende spoele in die magnetiese veld draai, ses drade ineen sal draai. Dit kan egter maklik uitgeskakel word deur eerder die magnetiese veld te roteer, en die spoele te laat stilstaan.
R 120 B 120 Y
Roterende Magneet
Rooi Fase
120
S
Geel Fase
Blou Fase Moontlike 4de draad (Neutraal)
Figuur 2.5: Opwekking van n drie-fasegolf deur drie spoele deur n magnetiese veld te roteer
Dit is makliker om eers te beskryf hoe die Rooi spoel se golf vir een rotasie opgewek word, en dan die Geel en Blou spoele in te pas terwyl hulle faseverhouding met betrekking tot die Rooi spoel in gedagte gehou word.
16
Drie-fase WS-Opwekking Verduideliking van hoe drie-fase opgewek word

Aan die begin beweeg die Rooi fase parallel (//) met betrekking tot (mbt) die magnetiese veld (MV) en zero-stroom word genduseer. Nadat dit 90 beweeg het, beweeg dit reghoekig op die magnetiese veld maksimum-stroom word genduseer. Na 180 beweeg dit parallel met betrekking tot die magnetiese veld nul-stroom word genduseer. Na 270 beweeg dit reghoekig op die magnetiese veld, maar in die teenoorgestelde rigting maks-stroom genduseer, maar vloei in die teenoorgestelde rigting. Na een omwenteling (kringloop) beweeg dit weer parallel na die magnetiese veld zero-stroom word genduseer. Dit voltooi een volledige sinusgolf vir die Rooi fase. Die Geel fase volg die Rooi fase presies, behalwe dat die Rooi fase met 120 na-loop. Die Blou fase volg die Rooi fase presies, behalwe dat dit die Rooi fase met 240 na-loop.
R Y B
Let wel Wanneer die golwe geteken word, is dit belangrik om presies aan te dui op watter grade die fases begin.
120
240
Tyd
Figuur 2.6: Die opgewekte drie golwe met die 120-grade-faseverskuiwing tussen fases
Fasediagram van enkel- en drie-fasestelsels

Of n mens nou oor enkel- of drie-fase-opwekking praat, dit is altyd induktief. Die rede hiervoor is dat spoele gebruik word, en dit bring n mate van induktansie in die vergelyking in.
Fasediagram vir n enkelfasestelsel

Aangesien die induktiewe deel n faseverskuiwing tussen stroom en spanning veroorsaak, word dieselfde beginsel toegepas as in n RCL-stroombaan om te bepaal waar hulle met betrekking tot mekaar sal wees.
17
SPOEL (L) Spanning (V) lei stroom (l)
CIVIL
90 V
Figuur 2.7: Die faseverhouding tussen stroom en spanning deur n spoel (indien spanning die verwysing is)
Fasediagram vir n drie-fasestelsel

In die drie-fasestelsel (indien in ster verbind), sal die emks (spannings) wat in elke fase opgewek word, 120 uit fase met mekaar wees. Dit beteken dat die spanning in die Rooi, Geel en Blou fases soos volg verteenwoordig sal word.
R
120
120
120 B Y
Figuur 2.8: n Fasordiagram wat die drie spannings toon (een per fase)
3-fasestelsels; Ster vs. Delta (Delta vs. Ster)

Let wel Eksaminatore hou daarvan om f skematies f diagrammaties te vra, en dit is belangrik dat alle leerders hiervan sal kennis neem.
Daar word drie spannings opgewek, een in elke fase. Die idee is nie om hulle as drie individuele enkelfasespannings te gebruik nie, maar om hulle op spesifieke wyses vir n drie-fasestelsel te kombineer. Daar is twee maniere waarop die eindpunte van die drie spoele (of fases) met mekaar verbind kan word. Dit staan bekend as die steren die deltaverbindings. Dit kan deur middel van n skematiese of diagrammatiese voorstelling weergegee word. Skematies (skets sonder aanduiding van komponente), is waar van lyne gebruik gemaak word, terwyl diagrammaties (skets met komponente), so te s die manier is waarop dit in n kringdiagram geteken sou word.
18
In n sterverbinde stelsel word al die eindpunte van elke fase verbind en gaan die beginpunte na Lyn 1, Lyn 2 en Lyn 3. Die beginpunte word as a1, b1, c1 en die eindpunte as a2, b2, en c2 gemerk. Die gemeenskaplike eindpunte kan as n neutraal gebruik word.
L1 a1 L1 a1
c2
a2 b2
N c2
a2
b2 b1
L2 L3
c1
b1
L2 L3
c1
Figuur 2.9: Diagrammatiese teenoor skematiese voorstellings vir n sterverbinding
In n deltaverbinding sal die einde van fase 1 na die begin van fase 2 gaan, en die einde van fase 2 na die begin van fase 3 gaan, en die einde van fase 3 na die begin van fase 1. Al die beginpunte sal na Lyn 1, Lyn 2 en Lyn 3 gaan.
L1
c2
a1 L1 a1 c2
c1 L2 L3 b2 b1
a2 L2 L3 c1 b2 b1
a2
Figuur 2.10: Diagrammatiese teenoor skematiese voorstellings vir n deltaverbinding
Net gebalanseerde laste

Aangesien alle alternators, generators en motors koperdraad as spoele gebruik, sal elke fase die weerstand van daardie koperdraad h, asook n sekere induktasie. Die rede vir die induktansie is dat die drade van elke fase om n kern gewikkel word om n spoel te vorm.
19
Daarom sal elke fase n sekere weerstand en induktiewe reaktansie h, en die totale ohmiese waarde van elke fase word die impedansie van daardie fase genoem. Dit is van die uiterste belang dat hierdie roterende spoele dieselfde spannings en strome in elk van die drie fases opwek, en dat dit net moontlik is indien die impedansie van al drie fases identies is. Daarna word as n gebalanseerde las verwys.
3-Fase transmissie lyne
Z1
Z3
Z2
3-Fase Generator (toevoer)
3-Fase Las
Figuur 2.11: n Gebalanseerde drie-fase-las waarin die impedansie van elke fase aangetoon word
Inleiding tot steren deltaberekenings met verwysing na basiese lyn/ fasewaardes In drie-fase-stelsels word verwys na fasewaardes en lynwaardes. n Fasewaarde is die spanning oor een van die fases, en die stroom vloei net deur daardie fase. Lynwaardes verwys na die spanning wat oor enige twee van die lyne gemeet word, en die stroom wat tussen daardie lyne vloei. (Bv. tussen L1 en L2) Berekenings vir STERverbindings Wanneer n mens na n sterverbinding kyk, is dit duidelik dat die spanning tussen L1 en L2 eintlik oor fases 1 en 3 is. Dit beteken egter ni dat n mens net die spannings van fase 1 en 3 kan saamvoeg om die lynspanning te kry nie, aangesien die twee fases 120 uit fase met mekaar is. Stroom is daarenteen dieselfde in die lyn en die fase. Alhoewel daar n logiese wiskundige gevolgtrekking is van hoe om hierdie verhouding tussen lyn- en fase-waardes te kry, sal ons eenvoudig die formule gebruik.
L1 Fase 1 VLYN N Fase 3 L2 L3 Figuur 2.12: n Aanduiding dat die lynspanning en fasespanning nie dieselfde in n sterstelsel kan wees nie Fase 2 VFASE
Let wel VFASE 1 + VFASE 3 VLYN
20
Die verhouding tussen spannings en strome in n sterstelsel is soos volg. VL = 3VPH IL = IPH Voorbeeld 1: n Sterverbinde alternator wek 240 V per fase op. Elke fase in hierdie gebalanseerde stelsel het n impedansie van 16 . Bereken die lynspannings en strome. In n sterstelsel VL = 3VPH = 3(240) = 415,69 V IPH = VPH = 240 = 15 A Z 16 In ster IL = IPH = 15A Voorbeeld 2: In n ster-stelsel word n 11kV lynspanning en n lynstroom van 20A deur n alternator opgewek. Bereken die spanning oor elke fase, asook die impedansie per fase. VPH = VL = 11 000 = 6,35 kV 3 3 IL = IPH = 20 A ZPH = VPH = 6350 = 317,54 IPH 20 Berekenings vir DELTAverbindings Wanneer na die deltaverbindings gekyk word, is dit duidelik dat die spanning tussen L1 en L3 eintlik oor fase 2 is, en dit is logies dat hulle gelyk aan mekaar sal wees. Die stroom wat van L1 af vloei, sal tussen fase 1 en 2 verdeel, maar weer eens is daar die fase-implikasie om in gedagte te hou. Daar is weer n logiese wiskundige gevolgtrekking van hoe om hierdie verhouding tussen die lyn- en fasewaardes te kry, maar ons gebruik bloot die formule.
L1 Fase 1 VLYN L2 L3 VFASE
e Fas 2
Fase 3
Figuur 2.13: n Aanduiding dat die fase en lynspannings dieselfde in die deltastelsel is
21
Die verhouding tussen die stroomspannings en strome in n sterstelsel is soos volg. IL = 3IPH VL = VPH Voorbeeld 1: Dieselfde waardes word opsetlik gebruik om die verskillende uitkomste tussen die steren deltaberekenings te toon. n Deltaverbinde alternator wek 240 V per fase op. Elke fase in hierdie gebalanseerde stelsel het n impedansie van 16 . Bereken die lynspannings en strome. In n delta-stelsel VL = VPH = 240 V IPH = VPH = 240 = 15 A Z 16 In delta IL = 3 IPH = 3(15) = 25,98 A Voorbeeld 2: In n deltaverbinde stelsel, word n 11 kV lynspanning en n lynstroom van 20 A deur n alternator opgewek. Bereken die stroomspanning oor elke fase, asook die impedansie per fase. VL = VPH = 11 kV IPH = IL = 20 = 11,55 A 3 3 ZPH = VPH = 11 000 = 952,63 11,55 IPH
Let wel Elektriese drywing is die tempo van energieverbruik of energie-oordrag in n elektriese kring. Elektriese drywing word by kapasiteit gemeet om hierdie drywingoordrag te doen, en word in kW of MW uitgedruk.
Drywing in drie-fase-stelsels en berekenings.

Gelukkig bly die berekeninge wat in RCL-kringe met betrekking tot drywing gedoen is, presies dieselfde. Soos hier bo genoem, bestaan enige alternator, generator of motor uit spoele draad, wat dit basies n RL-las maak. Dit beteken dat die spanning en stroom in elke spoel nie met mekaar in fase sal wees nie. Elektriese drywing word deur oorhoofse hoogspanningsdrade gestuur, soos die een in die prentjie (regs) aangetoon en ook deur ondergrondse hoogspanningskabels.
22
Drie-fase WS-Opwekking Drywing in 3-fase ws-kringe

Voordat enige berekenings gemaak word, is daar n paar basiese dinge wat duidelik uitgespel moet word: 1. ENIGE van die berekenings wat gedoen word waarvan hierdie formules gebruik word, gebruik altyd die LYN-waardes van spanning en stroom. 2. Moenie die enkelfase-formule met die drie-fase-formule verwar nie. 3. Maak altyd gebruik van n fasordiagram om duidelikheid te kry met betrekking tot die kW en kVA. n Mens merk ook n 3 in al drie faseberekenings op. Dit kan bloot afgelei word van die feit dat P = IV maar in n drie-fase-sterstelsel word die stroomspanning wat in die fase opgewerk word in n lynwaarde verander, wat VL = 3 VPH is en in delta moet die stroom wat opgewek word na n lynwaarde verander word wat IL = 3 IPH is. Dit beteken dat f die spanning f die stroom n 3 daaraan geheg sal h. Laastens verwys die fasehoek altyd na die faseverskuiwing tussen die spanning en stroom in die fase, en nie die lyn nie. Ware drywing (ook ware of aktiewe drywing genoem) Die ware vermo is die drywing wat effektief deur die las van die kring gebruik word, en dit sal die spanningsen stroomwaardes wees wat presies in fase met mekaar is. Die formule wat gebruik word om hierdie ware drywing te bereken, is: Paktief (P) =3 (IL) (VL) cos gemeet in watt (W) of kilowatt (kW) Skyndrywing Skyndrywing is die drywing wat aan die kring verskaf word. Dit is die produk van die spanning en die stroom, waar die hoek tussen die twee gegnoreer word. Dit word in VA of kVA gemeet, na gelang hoe groot die waardes is. Die formule wat gebruik word om hierdie skyndrywing te bereken, is: Pskyn (S) = 3 I (IL) (VL) in VA of kVA gemeet Reaktiewe drywing Reaktiewe drywing is die drywing wat verkwis word, en nie gebruik word om werk op die las te doen nie, gewoonlik in die vorm van hitte. Preak (Q) = 3 (IL) (VL) sin gemeet in VAr or kVAr
Let wel Pythagoras kan gebruik word om n waarde uit te werk, maar die ander twee waardes moet beskikbaar wees voordat die derde een bereken kan word. Pskyn2 = Pwaar2 + PREAK2 OF PSKYN = PWAAR2 + PREAC2
3-fase-berekenings (ster en delta)

Om met drie-fase-drywing berekeninge te begin, is die geheim om die tipe gegewe drywing te identifiseer. Daar is bewys dat leerders wat die inligting op n fasordiagram aantoon, beter daarin slaag om die regte antwoorde te vind as di wat dit nie doen nie. Twee voorbeelde waar van soortgelyke waardes gebruik gemaak word, sal gebruik word om hierdie eenvoudige feit te probeer demonstreer.
23
Voorbeeld 1 n WS-ster-verbindingsalternator wek 300 kW op teen n arbeidsfaktor van 0,8 nalopend. Die fasespanning is 220 V bereken die volgende: a) Lynspannings b) Lynstroom c) Skyndrywing (S) d) Reaktiewe drywing (Q) Antwoorde op voorbeeld 1 Bepaal eers wat gegee word, en toon dit op die fasordiagram aan. Die kW-fasor is altyd die fasor wat met die toevoerspanning in fase is. Sodra dit vasgestel is, is dit maklik om die res uit te redeneer.
Pakt = 300 kW Pr VT = 220 V
PSkyn
a) VL = 3 VPH = 3 (220) = 381,05 V b) Die gegewe drywing is in kW; gevolglik is dit die aktiewe drywing. Dit is die drywingkomponent in fase met spanning. Kies nou die korrekte formule. Maak seker dat jy die berekende lynspanning gebruik, en onthou dat cos = 0,8 en dat dit nie cos 0,8 is nie. Pakt = 3 (IL) (VL) (cos ) 300 000 Pakt IL = ____________ = _______________ = 568,18A 3 (VL)(cos) 3 (381,05)(0,8) Dit help ook om waardes op die fasordiagram in te vul, soos dit bereken word.
c) Pskyn = 3 (IL)(VL) = 3 (568,18)(381,05) = 375 kVA OF Pakt Pskyn = _____ cos 300 000 = _______ 0,8 = 375 kVA
d) Voordat jy die reaktiewe formule gebruik, moet die hoek eers bereken word. Cos = 0,8
= cos-10,8 = 36,87
Preak (Q) = 3 (IL)(VL)(sin ) = 3(568,18)(381,05)(sin36,87) = 225 kVAr OF Preak (Q) = Papp2 Pact2 = 375 0002 300 0002 = 225 kVAr (Pythagoras)
24
Voorbeeld 2: (Dieselfde voorbeeld, maar die gegewe is nou in kVA) n WS-ster-verbinde-alternator wek 300 kVA op teen n arbeidsfaktor van 0,8 nalopend. Die fasespanning is 220 V bereken die volgende: a) Lynspannings b) Lynstroom c) Aktiewedrywing (P) d) Reaktiewedrywing (Q). Antwoorde op voorbeeld 2 Bepaal eers wat gegee is, en toon dit op die fasordiagram aan. kVA is altyd die fasor wat op n hoek met die toevoerspanning is. Sodra dit vasgestel is, is dit maklik om die res uit te redeneer.
Pakt Pr VT = 220 V
PSkyn = 300 kVA
a) VL = 3 VPH = 3 (220) = 381,05 V b) Die gegewe drywing is in kVA, gevolglik is dit die skyndrywing. Kies nou die korrekte formule. Maak seker dat jy die berekende lynspanning gebruik, en onthou dat cos = 0,8 en dat dit nie cos 0,8 is nie. Pskyn (S) = 3 (IL) (VL) Pskyn IL = ____________ 3 (VL) 300 000 =_______________ 3 (381,05) = 454,55 A
Dit help ook om waardes op die fasordiagram in te vul soos dit bereken word.
c) Pakt (P) = 3 (IL)(VL) (cos ) = 3 (454,55)(381,05) (0,8) = 240 kW OF Pakt = Pskyn (cos ) = (300 000)(0,8) = 240 kW
d) Voordat jy die reaktiewe formule gebruik, moet die hoek bereken word. Cos = 0,8 = cos-1 0,8 = 36,87
Preak (Q) = 3 (IL)(VL)(sin ) = 3(454,55)(381,05)(sin 36,87) = 180 kVAr OF Preak = Pskyn2 Pakt2 = 300 0002 240 0002 = 180 kVAr (Pythagoras)
25
Verliese
Wanneer ons ook al een vorm van energie in n ander omsit, is daar onafwendbare verliese. Geen masjien is perfek nie en gevolglik nie 100% doeltreffend nie aangesien daar altyd sekere verliese is. Sommige word as elektriese verliese beskou, terwyl ander meganiese verliese genoem word. Die basiese verliese kan soos volg geklassifiseer word: koperverliese ysterverliese of kernverliese wrywingsverliese windverliese
Elektries
Koperverliese
Dit is basies toe te skryf aan die weerstand van die koperdraad wat in die spoele, waaruit die wikkelings van die alternator/generator bestaan, gebruik word. Enige stoom wat deur dit vloei, sal weerstand ondervind en hitte opwek.
Yster- of kernverliese
Die kern van n generator/spoel bestaan uit sagte yster, wat n geleidingsmetaal met gewenste magnetiese kenmerke is. Enige geleier sal strome h wat daarin genduseer word wanneer dit in n magnetiese veld geroteer word. Hierdie strome wat in die generator/anker se kern genduseer word, word werwelstrome genoem. Die drywing wat as gevolg van die werwelstrome in die vorm van hitte verlore gaan, word as n verlies beskou.
Let wel Waarom is die rendement van n generator groter as di van n motor? Die generator se wikkelings word van dikker wikkelings gemaak; gevolglik het dit minder weerstand, en is daar laer koperverliese. In n motor wek die spoel terugwaartse emk wat probeer om die beweging van die motor te opponeer (daar is twee opponerende spannings), maar in n generator is daar geen opponerende spannings nie.
Meganies
Wrywingsverliese
Die volle gewig van die roterende dele word deur laers gedra. Alhoewel hierdie laers dit makliker maak om te roteer, en wrywing in n groot mate verminder, ervaar hulle steeds wrywing, en wrywing veroorsaak ongewenste hitte.
Windverliese
Die alternator/generator het waaierlemme op die rotor wat lug deur en oor die alternator blaas om dit koel te hou. Die verliese weens geforseerde lugbeweging word windverliese genoem.
Doeltreffendheid: (Vir berekenings: = 100%)
Die alternators word gewoonlik so ontwerp dat maksimum rendement by n volle las van ongeveer 80% voorkom. Om sake te vereenvoudig, sal al die berekenings wat ons doen teen 100% doeltreffendheid wees. Die simbool wat vir rendement gebruik word, word deur aangedui en die formule wat gebruik word vir die berekening van hierdie verliese, is
verliese
26
Konsep van arbeidsfaktorverbetering geen berekenings vir eksamendoeleindes nie

Wanneer n las (soos n drie-fasemotor) aan n drie-fasetoevoer verbind word, is dit altyd induktief. Die redes hiervoor is vroer bespreek. Hierdie motor sal n sekere hoeveelheid stroom van die toevoer trek. Die verbruiker betaal vir hierdie stroom wat getrek word, en die toevoerkabels na die motor moet van genoegsame dikte wees om die stroom veilig te dra. Voorbeeld: n 20 kVA sterverbinde motor met n arbeidsfaktor van 0,75 word aan n toevoer van 380 V verbind. Ons toon dit eers op n fasordiagram aan. Dit is 20 kVA; so dit is die een teen n hoek met die toevoerspanning.
Pact Pr VT = 380 V Cos = 0,75
PSkyn = 20 kVA
Die stroom wat van die toevoer getrek word, sal soos volg wees: Pskyn = 3 (IL) (VL) 20 000 Pskyn IL = _________ = _______ 3 (VL) 3 (380) = 30,39 A (Dit is die totaal-stroom wat van die toevoer getrek word)
Dit is die lynstroom wat van die toevoer getrek word, en dit is waarvoor jy betaal, of dit nou doeltreffend gebruik word of nie. Die kabels na die motor sal ook van n spesifieke dikte moet wees om 31 A te dra. Die horisontale komponent van stroom kan bepaal word deur: IHORISONTAAL= ILYN cos = (30,39)(0,75) = 22,79 A
Ihor = 22,79 A Pr
VT = 380 V Cos = 0,75
Itotaal = 30,39 A
Dit beteken dat jy vir 30,39 A betaal, maar net 22,79 A effektief gebruik. Die res is verliese, en die vernaamste negatiewe implikasie hiervan is ongewenste hitte. Die motor loop warmer, die laers werk teen n hor temperatuur, instandhouding vermeerder, en die hele tyd is dit heeltemal onnodig.
27
n Manier moet gevind word om die hoek tussen die spanning en toevoerstroom minder te maak. Die 22,79 A sal presies dieselfde bly, maar die toevoerstroom sal minder word namate die arbeidsfaktor toeneem. Kyk op die diagram hieronder hoe toevoerstroom verminder met n verbeterde arbeidsfaktor.
Cos = 1 Cos = 0,9 Cos = 0,8 IT = 22,79 A IT = 25,32 A IT = 28,49 A
Let wel Die beste arbeidsfaktor is 1, en om dit te verbeter beteken om dit van 0,75 tot so na as moontlik aan 1 te verander.
Cos = 0,75 IT = 30,39 A Figuur 2.14: Toevoerstroom verminder namate die arbeidsfaktor verhoog word
Die manier waarop dit bewerkstellig kan word, is om n kapasitor in parallel met die las te verbind. Deur die korrekte kapasitor te kies, kan n mens baie na aan die eenheidsarbeidsfaktor kom. Dit is nie moontlik om dit presies korrek te h nie, vanwe die wisselende las toestande. n Kapasitor sal die uitwerking h dat dat n vertikale stroom in die opwaartse rigting sal vloei, wat daarop sal uitloop dat die boonste en onderste vertikale mekaar sal uitkanselleer (amper soos n parallelle RCL-kring by resonansie).
IKapasitor IT Ihor Ivertikale IT Voor korreksie Na korreksie VS
Figuur 2.15: n Fasordiagram wat die uitwerking op toevoerstroom weens arbeidsfaktorverbetering aantoon
L A S
Let wel n Arbeidsfaktor van 1 word altyd n eenheidsarbeidsfaktor genoem.
Figuur 2.16: Arbeidsfaktorverbetering word bewerkstellig deur n kapasitor in parallel met die las te verbind
28
Voordele van arbeidsfaktorverbetering

Vir die verbruiker: Minder stroom word van die toevoer getrek. Dit bespaar koste omdat minder stroom getrek word. Minder hitte word opgewek. Instandhouding verminder omdat die motor koeler loop. Die las hou langer. Vir die verskaffer: Dunner toevoerkabels nodig. Verminderde koste as gevolg van dunner kabels. Verskaffers se masjiene nie onder soveel stres om elektrisiteit op te wek wat verkwis word nie. Minder instandhouding. Langer lewensduur. Daar kan duidelik gesien word dat dit tot voordeel is van die verskaffer sowel as die verbruiker om van arbeidsfaktorverbetering gebruik te maak.
Doel van die wattmeter

Drywing kan gemeet word deur n voltmeter (in parallel) en n ammeter (in serie) in n kring in, te verbind. Teken die onderskeie lesings aan en vermenigvuldig hulle met mekaar. Dit kan dalk vir lae-drywingkringe werk, maar met hor spanningsen stroomwaardes word dit gevaarlik, en word die gebruik van potensile transformators (PT) en stroomtransformators (ST) nodig. Hierdie metode neem ook nie die arbeidsfaktor in ag nie, en gevolglik sal die antwoord in VA of kVA wees [Skynvermo (S)].
L A S
Figuur 2.17: n Voltmeter en n ammeter aan n las verbind
Met normale meters sal n mens eenvoudig P = I V gebruik (in VA of kVA gemeet). Dit kan egter tydrowend wees en daar is baie makliker en geriefliker maniere om drywing te meet. Die moderne wattmeter stel ons in staat om drywing sonder enige moeite te meet en dit meet dadelik die aktiewe drywing (P) in W of kW.
29
Daar is twee hooftipes wattmeters. bewegende spoel (waarvan daar n paar variasies is) digitaal.
Figuur 2.18: n Verskeidenheid ou en moderne wattmeters
Doel van wattmeters Die wattmeteris n instrument vir die meting van die elektriese drywing (of die toevoertempo van elektriese energie) in watt van enige gegewe kring. Basies is dit n wattmeter wat lesings akkumuleer of gemiddeldes uitwerk. Elektroniese wattmeters word gebruik vir direkte, klein drywingmetings of vir drywingmetings teen frekwensies bo die bestek van elektrodinamometer-tipe instrumente. Dit neem duisend-maal-n-sekonde monsters van die spanning en stroomspanning. Vir elke monster word die stroomspanning op dieselfde oomblik met die stroom vermenigvuldig. Die gemiddelde oor minstens een siklus is die ware drywing. Digitale tipe Dit is nie altyd so maklik om die werking van die digitale meter te beskryf nie, aangesien verskillende tipes verskillende tegnologie gebruik. Wat belangrik is, is om die voordele verbonde aan die gebruik van n digitale meter met die gebruik van n bewegende spoeltipe te vergelyk. Voordele: Die koste verbonde aan die gebruik van die digitale meter is laer. Feitlik alle digitale meters kan n radiosein uitstuur om die drywingverbruik vir n bepaalde tydperk na n opnametoestel oor te sein. Dit beteken dat n verskaffervoorsiener om die blok kan ry eerder as om met dapper en stapper na elke huis te gaan om elke maand die drywingverbruik aan te teken. Die beste elektromeganiese wattmeter het n drywingverbruik van 24 Watt. Die beste digitale meters het n aansitdrywing van minder as 5 Watt. Die bedryfsdrywingverbruik vir elektromeganiese meters is ook meer as di van digitale meters. Elektromeganiese meters het n verlies van ongeveer 0,7 Watt, in vergelying met die 0,5 Watt-verlies van digitale meters. Die voorkoms van die meter is ook n voordeel omdat mense wat nie opgelei is in die lees van n skaal-meter nie, n digitale meters makliker kan lees.
Let wel Alle wattmeters is ontwerp om die drywing in n kring teen n spesifieke frekwensie te meet. Indien dit gebruik word om drywing in n ander kring te meet, waar die frekwensie van die meetings verskil, sou die metings onakkuraat wees.
kWh-meter
n Elektrisiteitsmeter of energiemeter is n toestel wat die hoeveelheid elektriese energie meet wat deur n woning (huishouding), besigheid, of n elektriese toestel verbruik word.
30
Figuur 2.19: n Konvensionele kWH-meter en die elektroniese kWH-meter
Elektrisiteitmeters is tipies in faktureringseenhede gekalibreer, en die mees algemene is die kilowatt uur [kWH]. Periodieke lesings van elektriese meters vestig faktureringskringlope, asook energie wat gedurende n bepaalde tydperk gebruik is. http://www.youtube.com/watch?v=AsQwgagD7IU (skyfsnelhede)
Lyn Lyn Stator Spanning spoel
ISpoel
Permanente magneet (rem)
AL Skyf L A S VSpoel
Rotor (skyf ) Stroomspoel Las Las
Figuur 2.20: Hoofkomponente van die kWh-meter, en n vereenvoudigde weergawe.
Basies meet dit drywing, wat n produk van stroom en spanning is. Binne-in die kWh-meter sal n mens n stroomspoel, n spanningspoel en n roterende aluminiumskyf vind.
Die spanningspoel
Figuur 2.21: Die spannings-spoel met dun drade binne-in die kWh-meter
31
n Spanningspoel word in parallel aan die toevoerbron verbind (omdat voltmeters in parallel verbind word). Dit bestaan uit n spoel met baie fyn draadwikkelings en n gelamineerde kern. Hierdie spoel het n ho weerstand om seker te maak dat so min moontlik stroom deurvloei sodat dit nie die werking van die kring belemmer nie. Die spanningspoel is ontwerp om lugspleet magnetiese vloed voort te bring, wat eweredig is aan die toegepaste spanning.
Stroomspoel
Die stroomspoel is in serie met die lewendige draad verbind (Ammeters word in series verbind). Dit bestaan uit n spoel van enkele dik wikkelings en n gelamineerde montering. Hierdie spoel moet n lae weerstand h (vandaar die dik draad) om nie die werking van die kring te belemmer nie. (Die volle lasstroom vloei deur hierdie spoel.) Die stroomspoelmontering moet lugspleet magnetiese vloed voortbring, wat eweredig is aan die stroom wat deur die las getrek word.
Figuur 2.22: Die stroomspoel van dik drade in die kWh-meter
Aluminiumskyf
Rattestelsel na wyserplate
Spanningspoel Koper afskermring Stroomspoele Aluminiumskyf Figuur 2.23: Die aluminiumskyf wat roteer
Magnetiese rem Roterende aluminiumskyf
Die spanningspoel en kernmontering, en die stroomspoel en kernmontering is na aan mekaar gele. Die aluminiumskyf is presies in die lugspleet tussen die twee monterings gele.
32
Die twee magnetiese velde van die stroom, en spanning spoele induseer n werwelstroom in die skyf en skep wringkrag wat veroorsaak dat dit draai. Hoe meer drywing deur die verbruiker getrek word, hoe sterker is die magnetiese veld, en hoe vinniger sal die skyf roteer. Die skyf is aan n spil vas waarin dit roteer, en om die beurt dryf dit n geratte meganisme met ratte aan wat die drywingeenhede aandui wat verbruik word.
Meterregister
Vertoon of meetinstrumentwyserplaat Figuur 2.24: Meterregister
n Deel van die meter wat die omwentelings van die aluminiumskyf registreer. Dit dryf n rat trein wat aan die meters vas is (horlosiemeganisme) soos aangedui in die skets wat in kilowatt-uur (kWu) gekalibreer is. Dit s weer vir ons om die beurt hoeveel elektrisiteit ons oor n bepaalde tydperk gebruik.
Vooruitbetaalde elektrisiteitsmeter
n Vooruitbetaalde elektrisiteitsmeter is n meter wat KWh (kilowatt-uur) of elektrisiteitsverbruik meet. Hierdie KWh meter verskil daarin dat dit agteruit tel namate elektrisiteit verbruik words en n rel (n outomatiese skakelaar) het wat die krag afskakel as die meter se lesing op nul te staan kom. Dit bevat ook hardeware wat die PIN wat ingesleutel word kan ontsyfer en omreken na KWh. Alle vooruitbetaalde meters in Suid-Afrika voldoen aan die SO-spesifikasie (Eng: STS of Standard Transfer Specification), wat beteken dat hulle almal dieselfde kodestelsel gebruik. In SA is dit n enkripsiekode van 20 letters of nommers, wat verhoed dat fals koopbewyse geskep word.
Verskillende soorte vooruitbetaalde meters in Suid-Afrika in gebruik
Aangevoor deur Eskom Die ontwikkeling van die STS is deur Eskom aangevoor, omdat hulle talle vooruitbetaalde eenhede vir verskillende munisipaliteite by verskillende vervaardigers gekoop het, wat die aankoop van verskillende verkoopmasjiene vir die bedryf van hierdie eenhede genoodsaak het. STS was die enigste manier om te verseker dat die koopbewyse vir elektrisiteit wat deur een vervaardiger se verkoopmasjiene uitgereik is, ook in die vooruitbetaalde meters van n ander vervaardiger gebruik kon word. Die gevolg hiervan is dat alle voouitbetaalde eenhede, hoewel hulle in voorkoms mag verskil en deur verskillende vervaardigers gemaak is, almal dieselfde STS-enkripsiemetode gebruik vir hulle koopbewyse. Die STS-stelsel word vandag aanvaar as die enigste wreldwyd aanvaarbare standard vir vooruitbetaalstelsels. Dit het in 1997 vir die uitreik van koopbewyse vir vooruitbetaalde elektrisiteit gevestig geraak met die eerste bekendstelling daarvan in Suid-Afrika. Slotsom Die STS word vandag wyd aangewend. Nadat dit in Suid-Afrika geskep is, het dit na talle ontwikkelde en ontwikkelende lande versprei vandag word daar meer as tien miljoen STS-meters deur 400 diensverskaffers in 30 lande wreldwyd gebruik. http://www.prepaidelectric.co.za
33
Arbeidsfaktormeter vir wanneer instrumente in kringe verbind word
Figuur 2.25: Verskillende tipes arbeidsfaktormeters
Die arbeidsfaktormeter stel ons in staat om die arbeidsfaktor in kommersile installasies te bepaal, en hierdie kennis word dan gebruik om iets aan die las te probeer doen om die arbeidsfaktor tot so na as moontlik aan eenheid te verbeter. Soos in die vorige berekeninge gedoen, weet ons dat die arbeidsfaktor soos volg is: Cos = ____ Pakt Pskyn Arbeidsfaktor is eenvoudig die verhouding tussen die ware drywing (P) en skyndrywing (S). Arbeidsfaktormeters stel ons in staat om hierdie lesings sonder veel moeite te meet. Die arbeidsfaktormeter het in die afgelope paar jaar verskeie groot aanpassings en ontwikkelings ondergaan. Daar is drie basiese tipes arbeidsfaktormeters: bewegende spoeltipe vaste digitale tipe aankniptipe Die bewegende spoel-tipe (elektromeganies) Dit is n meter met n bewegende spoel. Hulle het twee reghoekige spoele op die bewegende deel van die instrument. Die spoele skep elektromagnetiese velde wanneer die stroom in die kring vloei. Die twee bewegende spoele is parallel met die kringlas verbind. Die eerste spoel sal deur n resistor verbind word en die tweede spoel deur n induktor. Die kring in die een spoel sal vertraag word met betrekking tot die stroom in die ander spoel (of daar sal n faseverskuiwing tussen die strome in die twee spoele wees). Teen eenheidsarbeidsfaktor is die stroom in albei spoele in fase met mekaar, en sal die naald 1 wys. Die oomblik wat daar n faseverskil tussen die twee strome is, veroorsaak dit dat die naald na die een kant deflekteer (indien dit voorlopend is) of die ander kant (indien dit nalopend is). Die hoek tussen die strome in die oorkruisde spoele is n funksie van frekwensie, en gevolglik is elke arbeidsfaktormeter vir n enkel frekwensie ontwerp, en sal dit by alle ander frekwensies foutief wees.
Digitale tipes
n Vaste tipe vir meer permanente gebruik, en n aankniptipe wat maklik beweeg en gebruik kan word. Die hoofvoordeel van die aanknip-arbeidsfaktormeters is hul vermo om arbeidsfaktor te meet sonder om die bedryf of diens van toerusting te onderbreek. Daar is n wye aanvraag daarvoor vanwe hulle meetvermo oor n wye stroombestek.
34
Meting van drywing in Drie-fase-stelsels

Die voorkeurmeter om drywing in enige stelsel te meet, is die wattmeter aangesien dit ware (of aktiewe) drywing in watt (W) of kilowatt (kW) meet. Enige wattmeter moet n spanningspoel (twee drade) h, asook n stroomspoel (twee drade) soos in die onderstaande skets getoon. Dit is vir die bewegende spoel-tipe. (Digitale meters gebruik n ander metode.) Die stroomspoel moet in serie aan die lewendige draad verbind word, en die spanningspoel in parallel tussen n lewendige en n neutrale draad.
Let wel Die voltmeter en ammetermetode neem nie die arbeidsfaktor in ag nie, en word in kVA gemeet.
L VSpoel N W
L ISpoel L
Figuur 2.26: Skets van wattmeter met sy vier terminale
Figuur 2.27: n Digitale wattmeter
Mens kan ongelukkig nie daarop reken om spanning met n voltmeter en stroom met n ammeter te meet nie, en hulle dan met mekaar te vermenigvuldig om die drywing te kry nie. Om hierdie metode te volg, sal tot gevolg h dat n mens die skyndrywing (S) kry wat in VA of kVA gemeet word. Dit moet met n wattmeter gemeet word omdat die wattmeter die arbeidsfaktor in ag neem, en gevolglik ware (aktiewe) drywing meet. Vir die doeleindes van ons sketse, word net analoogmeters getoon. Hoe die meter verbind word, sal afhang van: of dit n ster- of deltalas is of die las gebalanseerd of ongebalanseerd is of die terminale van die las geredelik toeganklik is Vir gebalanseerde steren deltalaste: n Enkele wattmeter kan gebruik word om die drywing in een fase te meet. Die totale drywing van die stelsel kan bepaal word deur PT = P1+ P2 + P3 OF PT = 3 P1.
P1 L1 L1 P1
Let wel n Wattmeter neem die arbeidsfaktor in ag, en dit word in W of kW gemeet.
N L2 L3 L2 L3
Figuur 2.28: n Enkele wattmeter wat gebruik word om die drywing in n gebalanseerde steren n deltalas te meet
35
Voorbeeld 1
Die wattmeter wat hierbo getoon word, is aan die gebalanseerde sterverbinde kring in figuur 2.28 verbind. Indien die naald tot presies tussen die 500- en 1 000-merk reflekteer, wat is die totale drywing van die stelsel? Antwoord 1: Meterlesing is P1 = 750 W Totale Drywing PT = 3P1 = 3(750) = 2,25 kW Voorbeeld 2 Die wattmeter is met die gebalanseerde deltaverbinde kring in figuur 2.28 verbind. a) Indien die naald na volskaal-defleksie (vsd) beweeg, wat is die totale drywing van die stelsel? b) Waarom word dit nie aanbeveel nie? Antwoord 2: a) Meterlesing is P1 = 1 500 W Totale Drywing PT = 3P1 = 3(1 500) = 4,5 kW b) Indien daar n spits in toevoerspanning of stroom is, sal dit die meter verby vsd forseer wat op skade kan uitloop. Die sterstelsel is relatief maklik, aangesien die drie lyne (L1, L2 en L3) maklik toeganklik is. Met die deltastelsel, word die eintlike spoele egter binne-in die motor of las geplaas, en die terminale is nie maklik beskikbaar om die wattmeter aan te verbind nie. Vir ongebalanseerde steren deltalaste: Om die totale drywing in n ongebalanseerde ster- of deltalas te meet, sal jy van een wattmeter gebruik moet maak en die proses drie maal moet herhaal, maar dit gee n onakkurate lesing. Die beter, dog duurder opsie, is om drie afsonderlike wattmeters te gebruik: een vir meting van die drywing in elke fase. Die totale drywing van die stelsel kan dan bepaal word deur PT = P1+ P2 + P3
L1 P1 L1 P2 N L2 P2 L2 L3 P3 P3 P1
L3
36
Figuur 2.29: Drie wattmeters gebruik om die totale drywing in n ongebalanseerde steren deltalas te meet
Voorbeeld 3: Drie digitale wattmeters word gebruik om die drywing in n ongebalanseerde las te meet. Hierdie drie meters het n maksimum aanslag van 2 000 W elk (sonder vermenigvuldigers). Die lesings is soos op die fotos van die drie meters hieronder. Wat is die totale drywing van die stelsel?
Antwoord 3: PT = P1+ P2 + P3 = 1 150 + 850 + 1 302 = 3,3 kW Twee-wattmetermetode: Die mees algemene metode van die meting van drywing in n drie-fasestelsel, is die twee-wattmeter-metode wees aangesien dit groot voordele het bo ander metodes.
P1 L1 L L2 L3 P2 Figuur 2.30: Die verbindings van die twee wattmeters wat tussen drie toevoerlyne verbind is A S
Die hoofvoordele van die twee-wattmetermetode is: Die totale drywing kan in n gebalanseerde of ongebalanseerde las gemeet word. Die totale drywing kan in n ster- of deltastelsel gemeet word. Die terminaal is maklik toeganklik, aangesien net die lewendige drade van die stelsel nodig is om die aansluitings te doen. Die arbeidsfaktor kan bepaal word. Nadele Die beskikbaarheid van twee wattmeters op enige tydstip Kan nie bepaal of die arbeidsfaktor voorlopend of nalopend is nie Die totale drywing in hierdie geval word eenvoudig bereken deur die lesings van die twee meters bymekaar te tel. Totale drywing PT = P1+ P2 Die berekening van die arbeidsfaktor is ook moontlik deur die volgende formules te gebruik. Kragfaktor
37
Die nadeel van hierdie tweede formule is dat dit na n hoek omgereken moet word, en dan terug na cos toe verwerk word. Voorbeeld 4: Die twee-wattmetermetode word gebruik om die drywing te bepaal wat aan n driefase-las gelewer word. Dit is nie bekend of die las gebalanseerd of ongebalanseerd is nie, of ster of delta is nie. Die lesing op wattmeter 1 word aangeteken as 215 W en die lesing of wattmeter 2 word aangeteken as 189 W. Dit word aan n 120 V lynspanning verbind. a) Maak dit saak of ons weet of die las gebalanseerd is of nie? b) Maak dit saak dat ons weet of dit n ster-of deltalas is? c) Bereken die totale drywing wat aan die las gelewer word. d) Bereken die arbeidsfaktor van die las. e) Bereken die lynspanning wat vanaf die bron getrek word. Antwoord 4: a) Nee, dit maak nie saak nie. Die twee-wattmetermetode meet albei sonder dat dit die lesings affekteer. b) Nee, dit maak nie saak nie. Die twee-wattmetermetode meet die ster sowel as die delta. c) PT = P1+ P2 = 215 + 189 = 404 W nalopend
OF
nalopend
38
Aktiwiteit 1
1. Wat word bedoel met n motor wat nie vanself aansit nie? 2. Noem die omgewingsvriendelike metodes van kragopwekking in Suid-Afrika. 3. Wat is die toevoerspanning wat in die gemiddelde Suid-Afrikaanse huishouding beskikbaar is? 4. Wat is die voordele van drie-fase-opwekking vir die gebruiker? 5. Verduidelik hoe n drie-fase-drywing opgewek kan word. 6. Teken n netjiese golfvoorstelling van hierdie opgewekte drie-fase. 7. Teken n netjiese skematiese voorstelling van n deltaverbinde stelsel. 8. Teken n netjiese diagrammatiese voorstelling van n sterverbinde stelsel. 9. In n sterstelsel word n 380 V-lynspanning en n lynstroom van 5 A deur n alternator opgewek. Bereken die stroom en spanning wat oor elke fase opgewek word, asook die impedansie per fase. 10. n Deltaverbinde alternator genereer 220 V per fase. Elke fase in hierdie gebalanseerde stelsel het n impedansie van 44 . Bereken die lynspannings en -strome. 11. n Sterverbinde generator wek 1,1 kW per fase op. Elke fase het n impedansie van 44 . Bereken: a) Die fasespanning b) Die lynspanning c) Die totale drywing van die stelsel d) Die lynstroom indien die generator n eenheidsarbeidsfaktor het. 12. n Drie-fase-deltaverbinde bron het n aanslag van 50 kW en lewer n lynspanning van 415 V teen n arbeidsfaktor van 0,85. Veronderstel die doeltreffendheid is 100%. a) Maak n voorstelling van die stelsel deur middel van n netjiese diagrammatiese skets. b) Bereken die lynstroom en die fasestroom. 13. Die drywing van die drie-fase-deltaverbinde motor is 60,5 kW met n arbeidsfaktor van 0,91. Die lynspanning is 415 V. Bereken: a) Teken n fasordiagram om hierdie inligting voor te stel. b) Die lynstroom van die motor. c) Die fasestroom van die motor. 14. n WS-sterverbinde alternator wek 15 kVA op teen n arbeidsfaktor van 0,87 nalopend. Die fasespanning is 240 V. Bereken die volgende: a) Lynspannings b) Lynstroom c) Aktiewe drywing (P) d) Reaktiewe drywing (Q) 15. Noem drie tipes verliese wat in generators/alternators voorkom. 16. Wat is die voordele van arbeidsfaktor-verbetering vir die verbruiker. 17. Noem drie tipes meters en noem die doel waarvoor hulle gebruik word. 18 Wys hoe n enkele wattmeter gebruik kan word om die totale drywing in n drie-fase-sterverbinde stelsel te meet indien die lesing op die meter 1 200 W toon. n Skets en berekenings word vereis. 19. Die twee-wattmetermetode word gebruik om die drywing te meet wat aan n drie-fase-las gelewer word. Dit is nie bekend of die las gebalanseerd of ongebalanseerd is nie, of ster of delta is nie. Die lesing op wattmeter 1 word aangeteken as 1 183 W, en die lesing op wattmeter 2 as 317 W. Dit is aan n 380 V-lynspanning verbind. a) Bereken die totale drywing wat aan die las gelewer word b) Bereken die arbeidsfaktor van die las c) Bereken die lynstroom wat uit die bron getrek word.
39
Praktiese Aktiwiteit 1
Om die verhouding tussen die lyn- en fasespannings in n driefasetoevoer te ondersoek. Toerusting: Multimeter en toepaslike spanningskaal. n Driefasetoevoer. Stappe: 1. Skakelaar die toevoer aan.
Neem die volgende lesings en teken die in tabel aan wat hier onder verskaf word: 2. Meet die spanning tussen L1 en L2. 3. Meet die spanning tussen L1 en L3. 4. Meet die spanning tussen L2 en L3. 5. . Meet die spanning tussen l1 en Neutraal. 6. Meet die spanning tussen L2 en Neutraal. 7. Meet die spanning tussen L3 en Neutraal. Verbinding Spanning tussen L1 en L2. Spanniong tussen L1 en L3. Spanning tussen L2 en L3. Spanning tussen L1 en Neutraal Spanning tussen L2 en Neutraal Spanning tussen L3 en Neutraal Slotsom: 1. Wat kan na aanleiding van die lesings tussen enige van die lyne waargeneem word? 2. Wat kan na aanleiding van die lesings tussen enige van die lyn- en neutrale waardes waargeneem word? 3. Wat kan die rede hiervoor wees? Meterlesings
40
Hoofstuk 3 Drie-fase transformators
Drie-fase transformators
B Tipes verbindings B
A Berekenings A Afkoelings Beskerming Konstruksie
Inleiding
In hierdie hoofstuk sal spesiale aandag aan drie-fase transformators gegee word. Vrae sal gestel word oor waarom die transformators nie 100% doeltreffend is nie en waaruit hierdie verliese bestaan. Basiese konstruksie, tipes verbindings en berekenings ten opsigte van windingsverhoudings, spanning, stroom, drywing en arbeidsfaktor sal aangespreek word. Belangrike faktore wat gedek sal word, is die toepassing van hierdie transformators, afkoelingsmetodes en veiligheid en beskerming, terwyl spesifiek gefokus sal word op die verspreidingsnetwerk wat in Suid-Afrika gebruik word.
Werkingsbeginsel en verbindings van drie-fase transformators. Voordat drie-fase transformators bespreek word, is dit belangrik om te weet waar dit by die nasionale verspreiding van elektrisiteit in Suid-Afrika inpas. Aan die een kant is die verskaffer (die opwekkingsowerheid in Suid-Afrika is Eskom) en dit wek driefase-elektrisiteit op. Aan die ander kant is die gebruikers, of verbruikers, en baie van hulle gebruik driefasemasjiene. Om die opgewekte elektrisiteit van die verskaffer na die verbruiker te gelei, is waar die drie-fase transformators inpas. Hierdie proses om elektrisiteit van die verskaffer na die verbruikers te gelei, word die transmissie en verspreiding van elektrisiteit genoem.
Substasie Verlagingstransformator
Hoogspanningslyne 275/400/765 kV 22 kV Opwekkingstasie
Subtransmissieklint 22 kV
Primre Klint 11 kV
Opwekkingsverhogingstransformator
Transmissieklint 132 kV
Sekondre Klint 380 V/240 V
Figuur 3.1: Algemene formaat van kragopwekking, transmissie en verspreiding na die klint in Suid-Afrika
Elektrisiteit word teen ho spannings(110kV of meer) versprei om die energie wat oor langafstandgeleiding verlore raak te verminder. Stroom word gewoonlik deur oorhoofse hoogspanningslyne gestuur. Daar is n aansienlike hor koste verbonde aan ondergrondse kragtransmissie, asook groter operasionele beperkings, maar dit word soms in stedelike gebiede of sensitiewe omgewings gebruik. n Sleutelbeperking as dit kom by die verspreiding van elektriese krag, is dat, met min uitsonderings, elektriese energie nie geberg kan word nie en derhalwe opgewek moet word namate die navraag toeneem. n Gesofistikeerde beheerstelsels is nodig om te verseker dat elektriese kragopwekking baie na aan die vereiste navraag gehou word. Indien die navraag na krag die voorsiening daarvan oorskry, kan opwekkingsaanlegte en transmissietoerusting afsluit, wat in die ergste gevalle tot groot streeksonderbrekings (verdonkering deur n hele streek) kan lei soos van tyd
42
tot tyd in Suid-Afrika gebeur. Om die moontlike risiko van sulke onderbreekings te verminder, word elektriese transmissienetwerke onderling verbind in streeks-, nasionale- of kontinentwye netwerke. Hierdeur word meervoudige, alternatiewe roetes daargestel waardeur die stroom kan vloei indien onderbrekings (weens die weer of defekte in toerusting) sou voorkom. Oorhoofse hospanningsgeleiers word nie deur isolasie bedek nie. Die geleidingsmateriaal is bykans altyd n aluminiumallooi, wat in verskeie stringe gemaak word en moontlik met staalstroke versterk word. Koper word soms vir oorhoofse hoogspanningsleiding gebruik, maar aluminium is ligter, lewer krag met minimale verminderde prestasie, en is veel goedkoper. Oorhoofse geleiers is n produk wat deur verskeie maatskappye wreldwyd verskaf word. Ten einde elektrisiteit veilig en doeltreffend te versprei, moet dit op n ho spanning (druk) sowel as n lae stroom wees. Die rede is dat, indien n stroom te hoog is, die kabel te warm kan word en selfs kan smelt en indien die spanning te laag is, sal kwalik enige energie oor gedra word. Die generators in die kragstasies wek elektrisiteit op teen 22 kV. Hierdie spanning word deur transformators verhoog voordat dit teen 275 kV, 400 kV of selfs 765 kV op die transmissienetwerk geplaas word. Die elektrisiteit word verminder tot 11 kV vir plaaslike verspreiding, en dan verder verminder volgens die behoefte byvoorbeeld, 380 V en 240 V vir huishoudelike gebruik. Die elektrisiteit wat jou huis teen 240 volts binnekom, het n merkwaardige reis agter die rug. Van die aanvanklike ho spanningsleidingsnetwerk tot n laer-spanning-verspreidingsnetwerk. Die elektrisiteit beweeg bo die grond en (waarskynlik) ondergronds oor baie kilometers, en dit word baie kere onderweg getransformeer. Jy het moontlik al toerusting gesien wat hierdie funksie verrig in jou plaaslike area. Dit is bekend as substasies, wat in verskeie groottes aangetref word klein transformators wat op houtpale gemonteer is, groter transformators wat agter ho heinings geplaas word, en groot ritse toestelle met snaakse fatsoene wat verskeie hektaar beslaan. Eskom is die eerste diensverskaffer ter wreld wat suksesvol hoogspanningsleiding teen 765 kV op ho hoogtes bo seespiel bedryf.
Enkelfase transformator
Enkel fasetransformators is in Graad 11 in groot detail behandel, maar dit is so n belangrike deel van die elektriese verspreidingsnetwerk dat n vinnige hersiening gedoen sal word voordat ons na drie-fase transformators aanbeweeg.
Ysterkern
Primre spoel Magnetiese vloed
Sekondre spoel
Let wel Michael Faraday het in 1831 ontdek dat magnete en bewegende draad n vreemde uitwerking op mekaar kan h wanneer hulle naby mekaar beweeg word. Trouens, Faraday het gevind dat die meganiese energie wat gebruik word om n magneet in n spoeldraad te beweeg in elektriese energie omgesit kan word. Dit is hierdie eenvoudige ontdekking wat tot die ontwikkeling van moderne kragsentrales gelei het.
Figuur 3.2: n Vereenvoudigde skets van n enkel-fasetransformator en die werklike transformator
43
Deur minder wikkelings op die sekondre as op die primre deel te h, kan spanning verminder word. Sulke transformators word verlagingstransformators genoem, en di wat hor spanning veroorsaak, word verhogingstransformators genoem. Die toepassing van hierdie konsep is uiters nuttig as dit kom by die verspreiding van krag op die nasionale net.
Let wel Lenz se wet s dat die genduseerde stroom altyd die toevoerstroom sal opponeer.
Drie-fase transformators is eintlik drie afsonderlike enkelfasetransformators wat op n sekere manier aanmekaar verbind is. Sodra hulle verbind is, en in n spesiale houer geplaas word, word dit n drie-fasetransformator genoem. Dit is van wesenlike belang dat die drie transformators wat gebruik word om n driefasetransformator te vorm, in alle opsigte identiese eienskappe moet h. Om identies bymekaar te pas, moet die transformators dieselfde eienskappe h: windingsverhoudings spanningsen stroomaanslag drywingaanslag arbeidsfaktor rendement grootte
Figuur 3.3: Drie enkel-fasetransformators in vergelyking met n enkele driefasetransformator
Hierdie drie-fase transformators het drie spoele, wat beteken dat daar ses drade aan die primre kant (twee van elke spoel), en dieselfde aan die sekondre kant is. Dit maak verbindings in ster en delta moontlik.
Figuur 3.4: Drie-fase transformatorkern
44
Hoe om n drie-fase transformator in ster of delta te verbind

L1 L1
L2
L2
L3 N
L3
Figuur 3.5: Drie enkel-fasetransformators wat in n ster-delta-konfigurasie verbind is
Figuur 3.5 toon hoe die primre kant in die sterverbinding verbind kan word, terwyl die sekondre kant die deltaverbinding toon. Dit sal die teken- en bedradingsproses heelwat vergemaklik indien jy hierdie stappe volg. Dit is soos om n resep in n kookboek te volg. Ster Verbind al die eindpunte met mekaar, en al die beginpunte gaan na L1, L2 en L3. Die eindpunte kan aan die neutraal verbind word. Delta Verbind die ent van spoel 1 aan die begin van spoel 2, die ent van spoel 2 aan die begin van spoel 3 en die ent van spoel 3 aan die begin van spoel 1. Al die beginpunte gaan na L1, L2 en L3. Die deltaverbinding het geen neutraal nie. Presies dieselfde ster-delta-transformator kan geteken word deur n ENKELE driefasetransformator te gebruik. Dit kan skematies of diagrammaties geteken word.
L1 N L2 L3 L1 N L2 L3 L2 L3 L2 L3 L1 L1 Let wel DRIE enkelfasetransformators beteken drie transformators moet in ster of delta verbind word . n ENKELE driefasetransformator is reeds bedraad en gebruiksklaar in sy houer geplaas.
Figuur 3.6: n Skematiese (bo) en diagrammatiese (onder) tekening van n ENKEL driefase transformator
Konsep en begrip van verliese

In die ideale transformator sal die insetdrywing 100% gelykstaande wees aan die uitsetdrywing. Geen transformator is egter 100% doeltreffend nie. Dit beteken eenvoudig dat die drywing by die uitset altyd minder is as by die inset. Indien n transformator byvoorbeeld n aanslag van 100 kW het, maar net 97 kW word by die uitset gemeet, dan het daardie transformator n rendement van 97%. Daar is n aantal redes hiervoor, maar ten einde dinge eenvoudig te hou, sal ons op die vanselfsprekende redes fokus.
45
Verliese: 1. Koperverliese Dit is verliese weens die weerstand van die koperdrade wat vir die wikkelings van die primre en sekondre spoele in die transformator gebruik word. 2. Ysterverliese (werwelstroom verliese) Dit is hitteverliese wat in die ysterkern voorkom vanwe histerese van die kernmateriale, en genduseerde werwelstrome in die gelamineerde plate. 3. Dilektriese verliese Die koperdraad wat vir die wikkelings van die primre en sekondre spoele gebruik word, word met n dun laag lakvernis bedek om hulle te isoleer en kortsluitings tussen spoele te voorkom. Indien hierdie lakvernis beskadig word, of nie voldoende is nie, sal n klein lekstroom uitvloei. 4. Swerfverliese Deel van die magnetiese veld vanaf die primre spoel sny die omliggende metaaldele van die transformatoromhulsel. Dit beteken dat n deel van die magnetiese veld nie die sekondre wikkeling sny om stroom daar te induseer nie, en dit word as verliese beskou. Dit is van die grootste belang om verliese in transformators so laag moontlik te hou, aangesien hulle hitte skep. Dit lei om die beurt tot meer verliese. Meeste transformators maak van verkoeling gebruik om hulle op die laagste moontlike temperature te laat werk.
Drie-fase transformators in vergelyking met enkelfasetransformators

Enkel fasetransformators Het een spoel op primr en een op sekondr Het twee drade op primr en twee op sekondr Het net een manier om die primre- en een manier om die sekondre dele te verbind Het n derde van die drywing Goedkoper Weeg minder Lewer minder belasting in vergeleke met driefase Minder vaardigheid benodig om te bedraad Verminderde arbeid om te installeer. Net lewendig en neutraal op primr Net een bedryfspanning op sekondr Goedkoper om te vervang Drie-fase transformators Het drie spoele op primr en drie op sekondr Het ses drade op primr en ses op sekondr Kan in twee formate (ster en delta) op primr en sekondr verbind word Het drie maal die drywing Duurder Weeg meer Gee beter belasting Moet ster en delta verstaan voordat dit bedraad kan word Moet eers in ster of delta bedraad word voordat dit aan die bron verbind word Twee bedryfspannings indien in ster verbind Indien een van die drie gebreek word, moet die hele transformator vervang word
Tipes drie-fase transformators Basiese tipes konstruksie

http://www.youtube.com/watch?v=FVuEI_G3KNM (2 min 15) Drie-fase transformators is basies drie enkelfasetransformators wat op n enkele kern gemonteer is.
46
Die tipes transformators verskil ten opsigte van die manier waarop die primre en sekondre spoele rondom die gelamineerde staalkern bedraad is. Volgens die ontwerp kan transformators in twee kategorie geklassifiseer word: 1. Kern-tipe transformator In n kern-tipe transformator word die wikkelings op n groot deel van die kern aangebring. Dit beteken dat jy hope wikkelings sien en minder van die kern sien. Die spoele wat vir hierdie transformator gebruik word, is in n silindriese vorm gewikkel. Hierdie tipe transformator kan vir klein en groot transformators gebruik word. Die silindriese spoele sal verskillende lae h, en elke laag sal met behulp van materiale soos lakvernis, papier, doek, om maar enkeles te noem van mekaar gesoleer word. Die algemene rangskikking van die kern-tipe transformator ten opsigte van die kern word hieronder getoon.
(a)
(b)
Figuur 3.7: Basiese sketse van twee van die transformator-tipes. Die kern-tipe word in (a) en die mantel-tipe in (b) getoon
Enkelfase
Driefase
Kern-tipe
Mantel-tipe
Figuur 3.8: Die verskil tussen n mantel- en kerntransformator
47
2. Manteltransformator In manteltransformators omring die kern n aansienlike gedeelte van die wikkelings. Dit beteken dat meer van die kern sigbaar is, vergeleke met di van die ander tipe. Die hele wikkeling bestaan uit skywe wat met isolasiespasies tussen die spoele gestapel is. So n transformator kan die vorm van n eenvoudige reghoek aanneem. Sterk meganiese steun moet aan die kerns en spoele van die manteltransformator gegee word. n Transformator met goeie steun (vas geklamp) sal nie enige brommende geraas maak terwyl dit werk nie, en sal ook vibrasie van die gelamineerde plate verminder. Gewoonlik word hierdie transformators in digpassende plaatmetaaltenks geplaas wat met spesiale insoleerolie gevul is. Die algemene rangskikking van die kern-tipe transformator ten opsigte van die kern, word in figuur 3.7 en 3.8 getoon.
Tipes drie-fase transformators: Meestal gekwoteer uit: http://www.trafoworld.com/en/transformers/different_ types_transformer/#DTH Daar is verskeie tipes drie-fase transformators op die wreldmark beskikbaar. Hulle word hoofsaaklik verdeel in drywing en spanning wat voorsien word, maar ook na gelang van toepassing. Klein distribusietransformators Distribusietransformators Gietharstransformators Dro tipe transformators Groot distribusietransformators Middelslag-drywing-transformators Groot-drywing-transformators
Klein distribusietransformators
Enkelfasetransformators, wat hoofsaaklik gemaak word met gewikkelde kernstelsel en langwerpige wikkelings. Kragomvang: 50 tot 200 kVA Hoofgebruik: Kragverspreiding in voorstedelike gebiede en die platteland Hoofvoordele: Lae produksiekoste met moontlikheid van goeie outomatisasie
48
Drie-fase transformators Distribusietransformators
Dit is gewoonlik drie-fase transformators, wat in vloeibare olie as dilektriese isolasie gedompel word en in n tenk met n koelstelsel gehuisves word. Dit is onlangs gemaak en hermeties versel vir verminderde instandhouding en beter gehalte. Kragomvang: 250 tot 2 500 kVA Hoofgebruik: Distribusie van energie in stede en komplekse met verskillende huise Hoofvoordele: Puik gebruiksuitbreiding in verskillende buitenshuise toepassings
GHT Gietharstransformators
Gewoonlik drie-fase transformators, maar pleks van in olie onderdompel te wees, word die ho spanningkant in n hars gegiet wat dien as sy dilektriese isolering. Kragomvang: 250 tot 4 000 kVA Hoofgebruik: Ondergrondse stelsels, myne en toringgeboue Hoofvoordele: Vuurvas en ontploffingsvas, veral vir binnenshuise gebruik aangepas
Dro-tipe transformators
Gewoonlik drie-fase transformators, maar pleks van in olie gedompel te wees, word die HS-kant in n isoleervernis gedoop wat saam met oop lug sal dien as sy delektriese isolasie.
49
Kragomvang: Hoofgebruik: Hoofvoordele: 250 tot 4 000 kVA Ondergrondse stelsels, myne en toringgeboue Brandvastheid en ontploffingsvastheid, veral vir binnenshuise gebruik aangepas
Groot distribusietransformators
Drie-fase transformators, gewoonlik in olie gedompel vir dilektriese isolasie en in n tenk met n koelstelsel gehuisves. Kragomvang: Hoofgebruik: Hoofvoordele: 2 500 tot 20 000 kVA Onderlinge netverbindings, nywerheidsgebruik, spesiale aanwending vir smeltoond of spoorweg Groot krag met die potensiaal van verspreiding 35 kV
Medium kragtransformators
Drie-fase transformators, aangepas vir onderlinge netverbindings vir kort afstand transmissielyne tot 220 kV. Kragomvang: 250 tot 4 000 kVA Hoofgebruik: Onderling verbinde netwerke Hoofvoordele: Groot drywing en hoogspanning
Groot kragtransformators
50
Drie-fase transformators, aangepas vir onderlinge netverbindings vir groot afstand hoogspanningsleiding bo 220 kV. Kragomvang: 250 tot 1 000 MVA Hoofgebruik: Onderling verbinde netwerke en hoofkragsentrale Hoofvoordele: Groot drywing en hoogspanning
Transformators (ster/ster, delta/delta, ster/delta, delta/ster) Ster-ster-transformator

L1 L2 L3
a1 a1
a2 a2
b1 b1
b2 b2
c1 c1
c2 c2
L1
L2
L3
Figuur 3.9: Diagrammatiese ster-ster deur middel van drie enkel fasetransformators L1 L1
L2 L3
L2 L3
Figuur 3.10: Skematiese ster-ster deur middel van n enkel drie-fase transformators
Kenmerke van n ster-ster-verbinding: Gebruik vir klein hoogspanningstoepassings. Dit gee n VL van 3 keer die VF . Mees ekonomies vanwee minimum isolasie wat nodig is. Kleinste aantal wikkelings nodig.. Laagste isolasie en kleinste getal wikkelings per fase. Geen faseverskuiwing tussen Vprim en Vsek nie. Moontlikheid van n sterpunt wat n neutraal aan sowel die primre as die sekondre kante vorm.
51
Elektriese Tegnologie Delta-delta-transformator

L1 L2 L3
a1 a1
a2 a2
b1 b1
b2 b2
c1 c1
c2 c2
L1
L2
L3
Figuur 3.11: Diagrammatiese delta-delta deur middel van drie enkel fasetransformators L1 L1
L2 L3
L2 L3
Kenmerke van n delta-delta-verbinding: Relatief groot, lae lynspanningstoepassings. Geen moontlikheid van n neutraal aan enige kant nie. Stelsel wat groot strome vir lae spannings dra. Fasestroom onder gebalanseerde toestande is net 57,7% van die lynspanning. Deurlopende diens selfs indien een fase verwyder word (Oop VEE-stelsel). Geen faseverskuiwing tussen Prim en Sek nie.
Ster-delta-transformator
L1 L2 L3
a1 a1
a2 a2
b1 b1
b2 b2
c1 c1
c2 c2
L1
L2
L3
Figuur 3.12: Diagrammatiese ster-delta deur middel van drie enkel fasetransformators
52
L1 L1
L2 L3
L2 L3
Kenmerke van n ster-delta of delta-sterverbinding: Kombineer albei voordele van ster sowel as delta in een transformator. Word in drywingdistribusiestelsels gebruik. (Waar spanning verhoog of verlaag moet word.) Geen neutrale verskuiwing onder ongebalanseerde laste nie. Die ster kant kan n neutraal verskaf. Polariteitsbewus vanwe n inherente elektriese 30-faseverskuiwing tussen primr en sekondr.
Delta-ster-transformator
L1 L2 L3
a1 a1
a2 a2
b1 b1
b2 b2
c1 c1
c2 c2
L1
L2
L3
Figuur 3.13: Diagrammatiese delta-ster deur middel van drie enkel fasetransformators L1 L1
L2 L3
L2 L3
53
Elektriese Tegnologie Berekenings: (Rendement 100%)

Dit is uiters nuttig om altyd n skets te maak van die inligting wat verskaf word. Vul jou eie berekende waardes in namate hulle bereken word. Dit help om tred te hou met waar jy in die proses is. Dit mag n drie-fase transformator wees, maar onthou dit bestaan uit drie enkel fase transformators wat teenoor mekaar geplaas word. ENIGE berekening wat derhalwe gedoen word, waar van transformatorformules gebruik gemaak word, moet gedoen word deur net fasewaardes te gebruik. Voorbeeld 1 n Driefase delta-ster-transformator het n wikkelingsverhouding van 1040:23. a) Bereken die waarde van die lynspanning aan die sekondre kant indien die primre kant aan n lynspanning van 11 kV verbind is. b) Bereken die lynstroom aan die sekondre kant indien die transformator n aanslag van 15 kVA het. Antwoord 1:
11kV 1040 : 23
a) Aan die toevoerkant VL = VF = 11 kV Die transformatorformule kan net met fasewaardes gebruik word
VPH
b) Voorbeeld 2: n 20 kVA star-delta transformator se primre en sekondre lynspannings is 6 kV en 400 V onderskeidelik. Ignoreer alle verliese en bereken: a) Die sekondre lynstroom van die transformator. b) Die primre lynstroom van die transformator. c) Die wikkelingsverhouding afgerond tot die naaste wikkeling. d) Indien die arbeidsfaktor 0,97 is, bereken die effektiewe (aktiewe) drywing van die transformator aan die sekondre kant.
54
Antwoord 2: a)
(Dit is skynkrag S)
Let wel Onthou dat 0,97 vervang word en nie cos 0,97 nie.
b) c) Die sekondre is in delta

(Prim)
d)
Voorbeeld 3 n 10 kW deltaverbinde las met n nalopende arbeidsfaktor van 0,8 word aan n delta-ster-transformator met n wikkelingsverhouding van 137:3 verbind. Die transformator word aan n 11 kV bron verbind. a) Teken n skematiese voorstelling van die stelsel Ignoreer alle verliese en bereken: b) Die sekondre lynspanning van die transformator c) Die sekondre lynstroom d) Die stroom vloei deur elke fase van die las e) Primre lynstroom f) Die skyndrywing wat die transformator moet lewer
55
Antwoord 3: a)
LAS
Let wel Wanneer n vraag na toevoerspanning verwys, beteken dit n lynwaarde.
b) Aan die primre kant VL = VF = 11 000 V (delta) (Onthoualle waardes moet fase wees)
c) Die las word as 10 kW en cos = 0,8 aangeslaan
d) Die las is in delta
e) Aan die sekondre ster kant van die transformator Onthou, berekenings met transformatorverhoudings moet net met FASEwaardes gedoen word.
f) Lewering beteken aan die sekondre kant
56
Samestelling van transformators

Hierdie is behandel in die afdeling onder tipes van transformators en konstruksie. Di is in die afdeling oor tipes transformators en samestelling voltooi.
Toepassing van transformators

1. Ster-Ster Gebruik vir klein hoogspanningstoepassings 2. Delta-Delta Relatief groot, laelyn-spanningstoepassings. Hulle hanteer groot stroom teen n lae spannings. n Stabiele neutraal word nie benodig nie. Isolasietransformators in drywingomsetters. Vir nywerheidsgebruik indien daar geen behoefte aan n neutraal is nie. 3. Delta-Ster en Delta-Ster Generator-verhogingstransformators (gewoonlik met die generator aan die delta verbind en die ster aan die sekondr verbind). Substasietransformators met die delta aan die netwerk verbind, en die ster aan die lassubstasie verbind. Gebruik in drywingdistribusiestelsels. (Waar spanning verhoog of verlaag moet word). Kom mees algemeen voor in kommersile en industrile Delta-Ster hospanningstransmissies.
Afkoelingsmetodes
n Transformator moet 100% van die tyd werk, wat beteken die stroom moet deurentyd vloei. Hierdie stroom wat vloei, veroorsaak hitte in die transformator en in kleiner transformators is die hitte meestal beheerbaar en aanvaarbaar. In groter transformators is dit egter nie die geval nie, en alternatiewe verkoelingsmetodes moet bygevoeg word om te verseker dat die transformator nie oorverhit en uitbrand of elders skade veroorsaak word nie. Oor die algemeen word die transformator se lewensverwagting met die helfte verminder vir elke 8 C toename in werkingstemperatuur. Die mees algemene verkoelingsmetodes is deur middel van: lugsirkulasie met olie gevul en selfverkoel met olie gevul en waterverkoel Lug-blaas-tipe (Of lugventilasie-tipe) Hierdie tipe word gebruik vir transformators wat spannings minder as 25 000 volt gebruik. Die transformator word in n dun plaatmetaalkas gehuisves wat aan albei kante oop is waardeur lug van bo af onder toe geblaas word. Dit kan natuurlike beweging van lug wees, of deur verkoelingswaaiers bewerkstellig word. Oliegevulde selfverkoelde tipe Di middelslag-grootte distribusietransformators is die oliegevulde tipes wat hulself afkoel. Die wikkelings en kern van hierdie transformators word in gesweiste, oliedigte staaltenks gemonteer wat van n staaldekstuk voorsien is. Die tenk word met gesuiwerde isoleerolie van ho gehalte gevul. Die olie help om die hitte van die kern en die wikkelings na die omringende kas weg te voer. Hiervandaan word dit na die omgewing uitgestraal. Die beweging van die olie in die tenk vind plaas weens konveksie.
57
Vir kleiner transformators het die tenks gewoonlik n gladde oppervlak, maar vir groot transformators is groter hitte-uitstraling nodig. Dit word bewerkstellig deur die aanwesigheid van riffels in die metaalkas, waarin hierdie transformators gehuisves word. Die groter transformators maak van uitstralingspype aan die buitekant van die tenk gebruik om die verkoelingsproses te versnel.
Let wel Die olie wat gebruik word, is hoogs geraffineerde mineraalolie wat die transformator en wikkelings help afkoel, en gevolglik die geleierisolasie beskerm.
Figuur 3.14: Aan die linkerkant getoon is n transformator met n gladde tenk en aan die regterkant een met riffels. Hierdie tenks word met spesiale transformatorolie gevul
2. Oliegevulde waterverkoelde-tipe Die selfverkoelde tipe is taamlik duur. Die waterverkoelde tipe bied n meer ekonomiese alternatief. Dieselfde metode word gebruik waar die wikkelings en die kern in olie gedompel word. Die enigste verskil is dat n verkoeling-pyp naby die oppervlak van die olie gemonteer is, waardeur koue water voortdurend sirkuleer. Hierdie water voer die hitte weg van die transformator na die buitekant. Dit word gewoonlik op transformators in hoogspanningstransmissilyne gebruik.
Figuur 3.15: n Olieverkoelde transformator wat verkoelerpype gebruik en afkoeling van die transformator versnel
Veiligheid en transformators
Die elektriese substasie verander die uiterste hoogspanning wat deur die langafstand-hoogspanningsleiding gedra word oor na n laedistribusie-spanning wat aan huise en besighede voorsien word. Ten einde hierdie taak te kan uitvoer, het die substasie n direkte toevoer van die hoogspanningsleiding na die substasiestruktuur nodig. Die toerusting in die substasie is altyd onder n elektriese hoogspanningslas. Substasietegnici, koperatiewe lynwerkers en instandhoudingspanne word opgelei om in hoogspanningsituasies te werk en moontlike gevare in die substasie te herken en te vermy.
58
Dit is belangrik om uiters versigtig te wees en alle voorsorgmaatrels moontlik te tref om veiligheid te verseker. Dit is gesonde verstand, maar mense kan soms dom dinge aanvang. Wanneer dit verbind word: n Goeie, permanente, lae impedensie aardingsverbinding moet met die tenk gemaak word deur die aardingspunte te gebruik wat verskaf word. Gedurende installering is die aanbevole verbindingsvolgorde om eers al die aardingsverbindings te maak, dan die laer spanningsverbindings en laaste die hoogspanningsverbindings. (Wanneer die transformator uit diens geneem word, moet die bovermelde verbindingsekwens in omgekeerde volgorde uitgevoer word.) Gaan die transformatornaamplaat vir sy aanslag na, asook die verbindings wat aan die transformator gemaak kan word. Maak seker dat die verbindingsterminale styf vas is, en dat n tweede moer op die sekondre tapbout beskikbaar is. Montering en omgewing Die transformators moet op n plat en gelyke-betonblad gemonteer word. Die betonblad moet sterk genoeg wees om die volle gewig van die transformator te kan dra. Die area moet veilig omhein word. Dit is om kinders, diere en nuuskierige mense op n afstand te hou. Toepaslike hoofspanningsgevaartekens moet duidelik ten toon gestel word. Die krag, stroomspanning en huidige aanslag moet op n naamplaat vertoon word.
Beskerming
Sien: http://itee.uq.edu.au/~elec4302/Document%20Folder/Lecture%20PDF%20 files/Transformer%20Protection%206%20slides%20per%20page.pdf Daar is n aantal beskermingstoestelle wat met transformators geassosieer word. Hulle hooffunksie is om te voorkom dat die transformator vanwe die ho strome wat daardeur vloei, oorverhit. Oormatige ho strome kan die isolasie tussen die wikkelings beskadig of verbrand en n kortsluiting veroorsaak of n brand laat ontstaan. Sommige van die beskermingstoestelle word hier onder gegee met n kort verduideliking van hulle doel. Die transformator gebruik nie al hierdie gelyste opsies as beskerming nie. Of meer gebruik sal word sal afhang van die toepassing van die transformator en die lastoestande. 1. Elektries sekerings oorstroombeskerming aardingsdefekbeperking differensile beskerming ooropwekkingsbeskerming 2. Meganies geakkumuleerde gasse (Bucholz-rel) drukvertragings 3. Termies warmkoltemperatuurbeskerming verhitting weens ooropwekking
59
Elektriese beskerming
Sekerings (Ook kragsekerings of drywingssekeringsgenoem) Dit word al baie jare lank gebruik om aan transformators foutbeskerming te bied. Hulle word gebruik in transformators tot 10 MVA en bied redelike beskerming teen lae koste. Indien die stroom die aanslag van die sekering oorskry, word die kring onderbreek en word die toevoer van die las afgesny. Oorstroom Dit word gebruik in transformators tot op n aanslag van 50 MVA. Tussen 10 MVA en 50 MVA is dit voldoende om as hoofbeskerming te dien, maar vir transformators met n aanslag van meer as 50 MVA dien dit net as ekstra beskerming. Hierdie toestelle het n hor sensitiwiteit en fouthersteltye vergeleke met sekerings. Hulle het nie dieselfde instandhoudings- en kostevoordele as kragsekerings nie. Aardingsdefekrel Hierdie rel bespeur f die stroom in die neutraal, f die som van lynstroom (wat die som totaal van lynstrome is). Of slegs aardingsdefekte opgespoor sal word, sal afhang van die ligging van die stroomtransformator. Differensiaalbeskerming Dit is die mees algemeen aanvaarde rels vir transformatorbeskerming. Dit vergelyk die huidige waardes wat in die transformator in- en uitvloei en laat toe vir n 15% wanaanpassing in waardes voordat dit aktiveer, waarna die toevoer van die transformator afgesny word. Hulle vinnige bedryfsnelhede wissel van 10 ms tot 40 ms. Ooropwekking Dit word geaktiveer wanneer n toename in die stelsel se spanning of n afname in frekwensie voorkom. Transformators kan n toename in spanning met n gepaardgaande toename in frekwensie (tot n punt) weerstaan, maar nie andersom nie.
Let wel Wanneer n effense defek in die transformator voorkom, beweeg die klein gasborreltjies opwaarts in die rigting van die olieopgaar wat in die Bucholz-relomhulsel vasgevang is, wat veroorsaak dat sy olievlak val. As gevolg hiervan daal die boonste vlot en aktiveer dit die eksterne alarmskakelaar. Indien gas steeds gegenereer word, skakel die tweede vlot die tweede skakelaar aan wat normaalweg gebruik word om die transformator te isoleer (uitklink).
Meganiese beskerming
Geakkumuleerde gasse (bucholz-rel) Hierdie stelsel maak voorsiening vir baie sensitiewe beskerming vir oliegevulde transformators. Hulle is egter net geskik vir transformators wat met n oliegevulde opgaartenk toegerus is. Die uitsettingstenk sal gas vasvang namate die gas deur die olie styg. Die geakkumuleerde gasse word veroorsaak as n neweproduk van die isolasie-olie-ontbinding, wat om die beurt geskep word deur die oormatige verhitting van die transformator. Die Bucholz-rel bied sensitiewe beskerming vir oliegevulde transformators. Dit bied baie goeie transformatorbeskerming vir interne defekte.
Opgaar
Bucholz-rel
Transformatortenk
Bedrading na Uitklinken Alarmkringe
Figuur 3.16: n Skets wat die Bucholz-rel toon, en ook hoe dit eintlik lyk
60
Drukrels Die drukrel is afhanklik van die transformators se interne drukstyging wat vanwe n defek voorkom. n Defek sal veroorsaak dat meer stroom vloei, wat op sy beurt die transformatorolie sal opwarm. Dit lei tot stygende borrels, wat interne druk in die tenk veroorsaak. Die rel akkommodeer drukveranderings vanwe buitetemperature.
Termiese beskerming
Warmkoltemperatuur In enige transformatorontwerp is daar n plek in die wikkeling wat die vervaardiger glo die warmste plek in die transformator is. n Sensor word daar geplaas en n kitsalarm- of afsnywaarde word vir daardie warmkolarea opgestel. Verhitting weens ooropwekking Wikkelingstemperatuur en warmkoltemperatuur is die vernaamste aspekte waaroor die mens besorg moet wees, maar transformatorolies (en watertemperatuur indien dit n oliegevulde waterverkoelde tipe is) word gewoonlik gemeet. Indien dit n vooraf ingestelde waarde oorskry, laat dit n alarm afgaan of aktiveer dit stroombrekers om die toevoer van die las te diskonnekteer. Temperatuurmeting word gedoen deur n Bourdonbuis te gebruik, wat gewoonlik die gepaardgaande styging in temperatuur as gevolg van die ho strome bespeur.
Naald Deursnee: Geen interne druk Bourdonbuis Dwarssnee met interne druk Bourdonbuis
Bourdonbuis Spil Kleinrat
Meganiese skakeling
Inlaatdruk
Figuur 3.17: n Skets van die Bourdonbuis en die meter soos ons dit ken
Let wel Die oorspanning van die buise se materiaal word vergroot deur die buis in n C-vorm of selfs n heliks te vorm, sodat die interne buis geneig is om elasties reguit te word of af te wen namate die druk daarin verhoog word. Eugene Bourdon het hierdie meter in 1849 in Frankryk gepatenteer, en dit is oor die algemeen in gebruik geneem vanwe die superieure sensitiwiteit, lineariteit en akkuraatheid daarvan.
61
Aktiwiteit 1
1. Wat is die doel van transformators? 2. Wat is die basiese werkingsbeginsel van n transformator? 3. Verduidelik die werking van die transformator. 4. Waarom kan n transformator nie op gs werk nie? 5. Wat word met n gelamineerde ysterkern bedoel en wat is die hooffunksie daarvan? 6. Wat weet ons van die drywingsaanslag van transformators? 7. Wys deur middel van netjiese sketse die verskil tussen n enkel drie-fase transformator en DRIE enkel fasetransformators (Diagramaties). 8. Noem VIER tipes verliese wat in transformators voorkom. 9. Noem drie voordele van drie-fase transformators vergeleke met enkel fasetransformators. 10. Noem twee kerntipes wat in die algemeen vir die vervaardiging van transformators gebruik word. 11. Noem die kenmerke van n ster-ster-verbinding. 12. n Boer gebruik n driefase-delta-ster-transformator met n wikkelingsverhouding van 150:3 om n lynspanning van 11 kV te verminder. Hy gebruik beide enkel- en driefasemotors op sy plaas. a) Maak n voorstelling van die stelsel deur middel van n netjiese skematiese skets. Gebruik EEN driefasemotor en EEN enkelfasemotor om die las op jou skets voor te stel. b) Indien die driefasemotor sterverbind is, bepaal die spanning oor elke fase van die motor. Hierdie driefasemotor het n aanslag van 12 kW teen n arbeidsfaktor van 0,8 nalopend. c) Bereken die lynstroom wat by die sekondr van die transformator verskaf word. d) Bereken die kVA-aanslag van die transformator (gestel rendement is 100%). Die transformator word aan die agterkant van n skuur op die plaas genstalleer. Eendag begin die transformators skielik baie warm word. e) Noem TWEE redes waarom dit warm word. f) Noem TWEE maniere waarop hierdie temperatuur verminder kan word. 13. n Gebalanseerde driefase-sterverbinde las trek 10 A van n ster-delta transformator met n 100% rendement. Die transformator het n transformatorverhouding van 15:1. Die primre wikkeling is met n toevoerspanning van 11 kV/50 Hz verbind. Die arbeidsfaktor van die las is 0,9. a) Maak n diagram van bovermelde kring met volledige byskrifte. b) Bereken die sekondre lynspanning. c) Bereken die totale kVA-aanslag van die transformator. d) Skryf die nadeel van lae arbeidsfaktor op n las neer. e) Waarom sal n transformator NOOIT 100% doeltreffend wees nie. Gee VIER redes. f) Noem enige TWEE metodes van hoe oorverhitting in transformators voorkom kan word. 14. Noem n aantal elektriese beskermingsmetodes wat op drywingstransformators toegepas word.
62
Om die verhouding tussen die spannings en strome in n driefase-Ster-Delta Transformator te ondersoek. Toerusting: n Klamp tipe ammeter Multimeter met toepaslike spanningskaal. n Ster-Delta-verbinde transformator wat 3 enkelfase transformater van dieselfde aanslag gebruik. Stappe: 1. Verbind die drie transformators in n ster-delta-konfigurasie soos hier onder getoon.
L1 L2 L3
L1
L2
L3
Ster-Delta-driefasetransformator Neem die volgende lesings en teken dit in onderstaande tabel aan: 2. Meet die lyn- en fasespanning aan die primre kant. 3. Meet die lyn- en fasespanning aan die sekondre kant. 4. Meet die lyn- en fasestrome aan die primre kant. (Gebruik die klamp tipe ammeter.) 5. Meet die lyn- en fasestrome aan die sekondre kant. (Gebruik die klamp tipe ammeter.) Verbinding 1. STR PRIMR 1. STR PRIMR 2. DELTA SEKONDR 3. STR PRIMR 3. STR PRIMR 4. DELTA SEKONDR 4. DELTA SEKONDR VLYN VFASE VLYN ILYN IFASE ILYN IFASE Meterlesings
2. DELTA SEKONDR VFASE
63
Slotsom: 1. Wat kan waargeneem word van die lyn- en fasespannings aan die primre kant? 2. Wat kan waargeneem word van die lyn- en fasespannings aan die sekondre kant? 3. Wat kan waargeneem word van die lyn- en fasestrome aan die primre kant? 4. Wat kan waargeneem word van die lyn- en fasestrome aan die sekondre kant?
64
Hoofstuk 4 Drie-fase motors en aansitters
A Driefase A Berekenings A Aansitmetodes Beskermings Toetsing Toepassings
Inleiding
In hierdie hoofstuk sal ons aan drie-fase motors aandag gee, en ook kyk hoe hierdie motors veilig aan die driefasetoevoer verbind kan word. Aspekte wat bespreek word, sal die voordele van n driefasemotor wees vergeleke met n enkelfasemotor. Basiese konstruksie sal gedek word, asook praktiese toepassings. Berekenings sal insluit die lyn- en fasespannings, drywing, arbeidsfaktor, sinchrone spoed, glip en rendement. Spesifieke aandag sal gegee word aan verliese wat in motors voorkom. Dit verwys na elektriese (foutsporing), asook meganiese verliese. Sodra die teorie gedek is, sal studente leer hoe om aansitterkringe (beheer- en hoofkringe) wat motors veilig vir spesifieke funksies aan die toevoer kan verbind, veilig te ontwerp.
Werkingsbeginsel van die driefase-kourotor induksiemotor
Figuur 4.1: Driefase-kourotor induksie motor
n Elektriese motor word gebruik om elektriese energie in meganiese energie om te skep, gewoonlik deur die roterende as wat n las aandryf. In hierdie hoofstuk sal die fokus wees op hoe die motor aanmekaar gesit word, die doel van die onderskeie onderdele, toepassing vir die motor en praktiese toepassing deur fisies n motor in verbinding met n toevoer te bedraad met al die beheer- en veiligheidsmeganismes wat daarmee saamgaan.
Samestelling
Enige motor bestaan uit baie verskillende onderdele. Daar is: die rotor self en soos die naam aandui, is dit die deel wat roteer. n as waarop die rotor draai. die metaalraam wat al die ander onderdele huisves (Genoem die stator, aangesien dit stilstaande is). entplate wat die laers in posisie hou en ook die motor afseel. die draadwikkelings in spesiale gleuwe wat op die metaalraam geplaas is die verkoelingswaaier. die beskermingsdekstuk vir die verkoelingswaaier. die aansluitkas wat die ses drade van die drie spoele huisves.
66
Drie-fase motore en aansitters

Dit word basies in drie hoofdele opgesom: 1. die rotor 2. die stator 3. die statorwikkelings
Hysoog Ghriesprop Verkoerwaaier Veldstatorwindinge Ghriesprop Geskermde roller As Aftapprop Gietysterraam en endstut Gelamineerde staalrotor Figuur 4.2: Wegsny-aansig van n motor waarin die meeste van die onderdele aangetoon word
Verkoelerfindeksel
Let wel Die ander soort driefasemotor wat gebruik word, word die gewikkelde rotor genoem omdat die rotorwikkelings koperdraad het wat om die rotorkern gedraai is. Dit staan ook bekend as die sleepringmotor.
Elkeen van die woorde in die naam van die Driefase-kourotor spel uit presies wat dit is. Driefase Kou Die motor benodig n driefase toevoer ten einde n roterende statorveld te kan skep. Verwys na die tipe rotor. n Kourotor het metaalstawe (of stroke) wat by die punte deur middel van n metaalring gekortsluit is.
Induksie Stroom word in die metaalstroke van die rotor genduseer.
Motor
n Motor word gebruik om elektriese energie in meganiese energie om te sit. Die genduseerde strome maak dat die as draai.
67
Die statorwikkelings en die roterende statorveld

Let wel Die generatorbeginsel beteken wat van die regterhandrel gebruik gemaak word. Hou die spoel met die regterhand vas, met die duim wat in die rigting van die stroomvloei wys, en omsirkelende vingers wat in die rigting van die magnetiese veld rondom daardie geleier wys.
Alhoewel die proses waarvolgens n roterende statorveld geskep word, baie meer kompleks is as wat dit hier klink, het ons dit so eenvoudig moontlik gemaak en van sketse gebruik gemaak om die basiese konsep oor te dra. Die statorwikkelings is die drie draadspoele wat in spesiale gleuwe aan die binnekant van die raam geplaas word. Hulle beginpunte is 120 van mekaar. Onthou dat n spoel n paar keer om n kern gewikkel word. Om die verduideliking eenvoudiger te maak, word net een lus van elke fase aangedui. Dit toon waar die beginpunt aan die een kant ingaan, en die eindpunt aan die ander kant uitkom. Ons sal by wyse van 30-intervalle toon hoe die resulterende veld verskuif en n roterende statorveld tot gevolg het.
Fase 1
Fase 2
Fase 3
68

R1 Y2 B2 R1 B2 R1 B2
B1 R2
Y1
B1 R2
Y1
B1 R2 Magnetiese veld by C
Y1
Figuur 4.3: Magnetiese veld by A
Magnetiese veld by B
By punt A aangedui op die golfvorm: Fase 1 sal n maksimumstroomvloei daardeur h (in n positiewe rigting). Fase 2 en 3 sal gelyke strome h, maar in die negatiewe rigting met betrekking tot fase 1 se stroom. Die resultaat van hierdie drie magnetiese velde is in figuur 4.3 aangetoon aan die linkerkant. By punt B aangedui op die golfvorm: Fase 1 sal minder as maksimumvloei h wat daardeur vloei, maar in die positiewe rigting. Fase 2 het geen stroom wat daardeur vloei nie en gevolglik geen magnetiese veld nie. Fase 3 sal meer stroom h wat daardeur vloei, maar in die negatiewe met betrekking tot fase 1 se stroom. Die resultaat van hierdie twee magnetiese velde is in figuur 4.3 in die middel aangetoon. Die 30-verskuiwing is reeds duidelik sigbaar. By punt C aangedui op die golfvorm: Fase 1 sal selfs minder stroom h wat daardeur vloei, maar steeds in die positiewe rigting. Fase 2 sal nou ook n stroom in die positiewe rigting h. Dus sal fase 1 en fase 2 se magnetiese veld in dieselfde rigting wees. Fase 3 sal n maksimumstroom h wat daardeur vloei, maar in die negatiewe rigting. Dit loop uit op n verdere 30-verskuiwing van die resulterende magnetiese veld soos in figuur 4.3 aan die regterkant getoon. Basies kan ons nie hierdie proses in sy geheel deurgaan wanneer ons wil verduidelik hoe n motor werk nie, maar die kern van die saak is dat wanneer n driefasetoevoer aan die statorwikkelings verbind is, dit n roterende statorveld tot gevolg het.
Het jy geweet? http://www.you tube.com/watch?v= TxUWXgqEvXo Uitstekende video op You Tube om die roterende statorveld te toon.
69
Om die rigting van rotasie te verander: Hierdie konsep kan ook gebruik word om te toon hoe die rigting van die roterende statorveld omgekeer kan word, waardeur die rotasierigting van die motor verander kan word.
Fase 1 (L1) Fase 1 Fase 1
Fase 3 (L3) 1.
Fase 3 Fase 2 (L3) 2.
Fase 3 Fase 2 3.
Fase 2
Let wel Om rotasierigting van die driefasemotor om te ruil, kan enige TWEE lewendige kontakpunte omgeruil word.
In skets 1 is die eerste fase op maksimum en het dit die sterkste magnetiese veld. In skets 2 sal die tweede fase op maksimum wees, alhoewel dit 120 later sal wees. Dit sal dan die sterkste magnetiese veld h. In skets 3 sal die derde fase op maksimum wees, maar 120 na die tweede fase. Dit toon n regsom rotasie (klokgewys) van die stator se magnetiese veld. Indien enige TWEE lyne omgeruil word, sal dit die rotasierigting van die statorveld verander en as gevolg daarvan, ook van die rotor self. Ons het lyn 2 en 3 omgeruil. Die swart kol roteer nou links om (anti-kloksgewys).
Fase 1 (L1) Fase 1 Fase 1
Fase 2 (L2) 1.
Fase 2 Fase 3 (L3) 2.
Fase 2 Fase 3
Fase 3
3.
Werking van die driefase-kourotormotor Wanneer die driefase-toevoer aan die motor verbind word, word n roterende statorveld (RSV) outomaties opgewek. Hierdie roterende statorveld sny die metaalstawe van die kourotor (wat op daardie oomblik doodstil staan), en induseer n groot stroom daarin. Hierdie genduseerde strome in die rotor skep hulle eie rotor-magnetiese veld. Die roterende statorveld en die rotor-magnetiese velde reageer met mekaar. n Krag word tussen die twee velde uitgeoefen (dit word wringkrag genoem) en die rotor begin in dieselfde rigting as die roterende statorveld draai. Namate die rotorspoed toeneem, word minder stroom in die metaalstawe van die rotor genduseer. (Die rede is dat die relatiewe spoed tussen die roterende statorveld en die rotorspoed verminder het namate die rotor se spoed toegeneem het). Die stroom wat in die rotor genduseer word wanneer dit aangesit word, is tipies 10 maal hor as volle spoed. In n ideale wreld waar daar geen verliese is nie, sou die spoed opgevang het met die spoed van die roterende statorveld, maar weens die volgende faktore gebeur dit nie: wrywing van die laers werwelstrome(in die gelamineerde plate genduseer) induksie weerstandsverliese windverliese weens die windweerstand in die waaier.
70

Voordele van die driefase-induksiemotor vergeleke met enkelfase motors Die kourotormotor is een van die gewildste motors ter wreld. Van die redes daarvoor is hulle eenvoudige samestelling en robuustheid. Dit het baie voordele vergeleke met di van ander motors: selfaansittend (dit het geen bykomende stroombane soos sommige ander motors nodig nie) robuust eenvoudige konstruksie lae instandhouding vanwe minder bewegende dele wat slytasie veroorsaak verminderde brandgevaar aangesien daar geen bewegende dele is wat vonke afgee nie verminderde loopkoste vanwe instandhouding ho aanvangswringkrag wye reeks gebruike maklik om die rigting van rotasie te verander kan in ster of delta verbind word hor rendement hor arbeidsfaktor wyer reeks drywingsaanslae
Verbindings van die motor in begin of delta

Een van die voordele van n driefasemotor is dat dit verbind kan word om in ster of in delta te loop. Die ses ente van die DRIE spoele van die statorwikkeling (twee per fase) word na die terminaalkas uitgebring en aan ses boute vasgeheg. Dit word altyd met dieselfde terminale verbind, sodat wanneer die verbindings vir ster of delta gemaak word, dit altyd dieselfde is. Ster Delta Om die sterverbinding te maak, word die onderste drie terminale met mekaar verbind. Om die deltaverbinding te maak, word die vertikaal teenoorstaande terminale met mekaar verbind.
Figuur 4.4: Terminaalkaste van elektriese motors wat n sterverbinding aan die linkerkant en n deltaverbinding aan die regterkant toon
Toepassings: Hierdie motor het baie toepassings in die alledaagse lewe. draaibanke voetstukboormasjiene motors wat die hysers in toringgeboue aandryf bankslypers (grinders) waaiers vir ventilasieskagte in die mynbou vervoerbande in fabrieke motormonteeraanlegte waterpompe op plase kommersile hystoestelle hyskrane
71
Elektriese Tegnologie Berekenings van sinchrone spoed, glip, drywing en rendement

Voor enige berekenings gedoen kan word, moet daar n duidelike begrip wees van wat die woorde beteken. Sinchrone spoed Dit is die spoed waarteen die roterende statorveld roteer Glip Die glip is n aanduiding van hoeveel die rotorspoed van die spoed van die roterende statorveld verskil. Hoe groter die las, hoe meer is die glip.
Volle-lasglip wissel van minder as 1%in ho wringkrag motors en wissel tussen 5% tot 6% in motors van n laer wringkrag.
Motorgrootte kW Tipiese Glip (%) 0,5 5 5 3 15 2,5 50 1,7 250 0,8
Figuur 4.5: n Tabel wat tipiese glip vir motors van verskillende aanslae toon
Sinchrone spoed
Let wel Wanneer die motor begin roteer, is die glip 100%. Dit is toe te skryf aan die feit dat die roterende stator-spoed onmiddelik op spoed is wanneer die motor aan die toevoer verbind word, terwyl die rotor nog stilstaan.
Diesinchrone spoed van n WS-motor is die spoed van die roterende magnetiese veld wat vanwe die toevoer deur die statorwikkelings geskep word. Die sinchrone spoed nsword aangegee deur: 60 f ns = _____ p n f p sinchrone spoed (in revolusie of omwentelings per minuut RPM) n is altyd n heeltallige breukdeel van die toevoerfrekwensie Frekwensie in herz (Hz) Die getal magnetiese poolpare per fase
Voorbeeld 1 n Klein drie-fase50 Hz-motor het ses magnetiese pole wat as drie teenoorstaande pare 120 van mekaar geplaas is, en waar elkeen deur een fase van die toevoerstroom aangedryf word. Daar is twee pole per fase (en dit beteken een paar pole per fase). Bereken die sinchrone spoed. f = 50 p = 1 (Dit beteken poolpare per fase) Sinchrone spoed ns = 60 f = 60 50 = 3 000 RPM p 1 n Tabel wat tipiese sinchrone spoed vir verskeie poolpare toon, word hieronder aangedui. Dit is nie realisties om die frekwensie te verander nie, aangesien dit is wat die diensverskaffer (ESKOM) aan die nasionale netwerk lewer, en ons kan dit nie maklik verander nie. Die spoed van die motor kan beheer word deur verskillende aantal poolpare te gebruik.
72

Getal pole/fases (Nie-poolpare) 2 (1 paar) 4 (2 pare) 6 (3 pare) 8 (4 pare) 10 (5 pare) 12 (6 pare) 16 (8 pare) 20 (10 pare) Spoed teen 50 Hz 3 000 1 500 1 000 750 600 500 375 300 Spoed teen 60 Hz 3 600 1 800 1 200 900 720 600 450 360
Let wel Die distribusiefrekwensie in SuidAfrika is 50 Hz, terwyl dit in Amerika 60 Hz is.
Figuur 4.6: Die tabel toon sinchrone spoed vir verskillende getalle van pole per fase wat gebruik word
Voorbeeld 2 Bereken die totale getal pole in n driefasemotor indien die toevoerfrekwensie 50 Hz en die sinchrone spoed van die motor 500 RPM is. Antwoord 2: f = 50 Hz ns = 500 RPM Poolpare per fase p = 60 f = 60 50 = 6 ns 500 Dit beteken 6 2 = 12 pole per fase en 12 3 = 36 pole in totaal Voorbeeld 3: Bereken die sinchrone spoed van n 50 Hz driefasemotor met 12 pole in totaal. f = 50Hz Pole per fase = 12 = 4 pole per fase = 2 paar (poolpare) 3 Sinchrone spoed ns = 60 f = 60 50 = 1 500 RPM p 2
Berekenings op glip
Die glip is n aanduiding van hoeveel die rotorspoed van die spoed van die roterende statorveld verskil. Hoe groter die las, hoe meer die glip. Dit kan met behulp van die volgende formule bereken word. ns nr Slip = _______ ns S glip as n persentasie ns sinchrone spoed in RPM nr rotorspoed in RPM
73
Voorbeeld 1 Bereken die glip van n motor met n sinchrone spoed van 3 000 RPM en n gepaardgaande rotorspoed van 2 800 RPM ns nr Slip = _______ ns 3 000 2 800 = ___________ = 6,67% 3 000
Let wel Die antwoord op die rekenaar lees 0,066666, maar dit moet na n persentasie omskryf word wat gelykstaande is aan 6,67%.
Voorbeeld 2: Bereken die spoed van die rotor indien die sinchrone spoed 3 000 RPM en die glip 5% is. Antwoord 2: Die formule moet wiskundig gemanipuleer word en dit gee Rotorspoed (nr) = ns(1-S)= 3 000 (1 0,05) = 2 850 RPM OF indien ons 5% verloor het, beteken dit dat die rotor op 95% van die sinchrone spoed loop Rotorspoed (nr) = ns 95% = 3 000 95 = 2 850 RPM 100
Berekenings op rendement
Geen motor is 100% doeltreffend nie, aangesien daar verliese betrokke is. Hierdie verliese kan soos volg opgesom word: Koperverliese vanwe die weerstand van die koperdrade in die rotor en die weerstand van die metaalstawe van die stator Ysterverliese vanwe die histerese van die kernmateriale asook die werwelstrome wat in die rotor genduseer word Meganiese verliese vanwe wrywing van die laers en die windweerstand van die verkoelwaaier Hierdie verliese kan as n drywingsverlies beskou word en behoort as faktor in ag geneem te word wanneer berekenings gedoen word om die aktiewe drywing (P) te bereken wat die motor by die as kan lewer.
Let wel Alle motors behoort n naamplaat op te h, en die drywingsaanslag op hierdie naamplaat is gewoonlik die volle las van beskikbare drywingsvermo van die motor.
Figuur 4.7: Naamplaat van n induksiemotor. Dit toon al die vereiste inligting betreffend fases, tipe verbinding, drywingspanning, stroom en spoed
74

Voorbeeld 1: n Driefase 415 V induksiemotor trek n stroom van 29 A teen n arbeidsfaktor van 0,87 en die motor het n rendement van 83%. Bepaal die maksimum drywing wat die motor by die as kan lewer. Pakt (P) = 3 (IL)(VL)(cos ) = 3 (29)(415)(0,87)(0.83) = 15,05 kW Dit beteken dat 17% van die krag weens verliese verlore gaan. Voorbeeld 2: Bepaal die rendement van n 20 kW aanslag motor indien die drywingsverlies as 3 kW bereken word. Rendement () 20 000 3 000 Pin verliese = ____________ = 85% = __________ Pin 20 000
Die naamplaat van n motor gee gewoonlik die aslewering wat in watts (of kW) bereken word. Soms wil n klint n motor installeer, maar die motor moet aan sekere standaarde van doeltreffendheidseise voldoen. Die tabel hieronder toon hierdie standaarde vir motors wat volgens die NEMA (n Amerikaanse Elektriese Motorkorporasie) gebou is.
Krag (kW) 14 59 10 19 20 49 50 99 100 124 > 125 Minimum Nominale Rendement (%) 78,8 84,0 85,5 88,5 90,2 91,7 92,4
Let wel Die antwoord op die rekenaar lees 0,85, maar dit moet na n persentasie omgereken word wat gelykstaande is aan 85%.
Figuur 4.8: Elektriese motors wat volgens NEMA gebou is, moet aan bonoemde rendementsvereistes voldoen
Elektriese en meganiese inspeksies/foutsporing

Na die vervaardiging van enige motor moet dit omvattend getoets word om te verseker dat dit werk soos dit bedoel is om te werk. Daar kan nie enige defekte wees wat gedurende die vervaardigingsproses ontstaan het nie. Wanneer die klint die motor koop, moet dit 100% operasioneel wees. Wanneer maatskappye n motor installeer, het hulle n gedetailleerde instandhoudingskedule wat gevolg word om n optimale lewensduur vir die motor te verseker. (Probeer om die motor so lank moontlik te laat hou.) Daar is sekere toetse wat gedurende hierdie geskeduleerde kontroles uitgevoer moet word. Soms raak n motor defektief, brand uit of raak nat of vol stof. Sulke motors sal, waar moontlik, herstel word. Na herstelwerk sal dit weer getoets moet word om te verseker dat alles in n behoorlike werkende toestand is voordat dit herinstalleer word. Kennis van hierdie toetse stel n mens in staat om foutsporing te doen indien n probleem sou kop uitsteek.
75
Elektriese Tegnologie Elektriese inspeksies

Die volgende word geklassifiseer as elektriese inspeksies wat uitgevoer moet word, voordat n elektriese motor in bedryf gestel word, gekategoriseer. Kontinuteits-/weerstandstoets. Isolasieweerstand tussen spoele (wikkelings). Isolasieweerstand tussen spoele en aarding. Soek/kyk vir vanselfsprekende oop/blootgestelde drade. Dit kan kabels wees wat die motor met die toevoer verbind. Mens moet maar lig loop vir enige oop kabel/draad wat elektrisiteit gelei. Kontroleer die elektriese verbindings in die terminallkas. Dit is belangrik dat die moere waar die toevoerleiding/kabels met die terminaalboks verbind word, styf vas is. Indien nie, kan dit vonke, ongewenste hitte en onstabiele toevoerspanning en stroom veroorsaak wat vir optimale prestasie nodig is.
Let wel Alhoewel 1 M oor die algemeen in n motortoetsing aanvaar word as die minimum isolasieweerstand vereis sommige maatskappye wat met presisiemotors werk 0,5 M of selfs laer.
Figuur 4.9: Die terminaalkas vir die driefasemotor toon die moere wat styf vas moet wees vir behoorlike elektriese verbinding
Kontroleer vir behoorlike aardingsverbinding. Na installering moet die motor aan die raam waarop dit gemonteer is, geaard word.
Meganiese inspeksies
Die volgende word geklassifiseer as meganiese inspeksies wat uitgevoer moet word voordat n elektriese motor in bedryf gestel word. Gaan die as na vir beweging. Aangesien laers uitslyt, begin dit n sekere speling op die as veroorsaak. Indien die speling oormatig word, veroorsaak dit ongewenste hitte en kan die rotor teen die binnekant van die stator begin skraap. (Dit is nie moontlik indien die motors regtig groot is nie). Gaan die laers na vir gladde rotasie. Wanneer die rotor met die hand gedraai word, behoort dit glad te draai (gewoonlik sonder dat die las verbind is). Enige growwe gevoel dui daarop dat die laers vervang moet word. Kontroleer die omhulsel vir krake. Kontroleer dat die motor op die raam vasgebout is. Kontroleer dat die boute waarmee die motor aan die raam/platform vasgebout is, styf vas is. Kragtige motors sal hulself eintlik van die raam afskeur indien hulle nie styf vas is nie. Kontroleer dat die entplate behoorlik vas is.
76

Soms veroorsaak die effense vibrasies terwyl die motor draai dat hierdie boute hulself loswikkel. Indien hulle nie vasgedraai word nie, kan die motor effens skuif en aan die binnekant van die stator skraap. Kontroleer koelwaaierlemme. Hulle moet ongeskonde wees en saam met die rotor draai. Enige deel van die waaier wat afgebreek het, kan maak dat die rotor ongebalanseerd is en oormatig vibreer (amper soos n kar met n ongebalanseerde wiel). Kontroleer die beskermingsdekstuk oor die waaier. Die dekstuk moet stewig op sy plek vasgebout wees en die waaier moenie teen die beskermingsdekstuk skraap nie.
Figuur 4.10: n Voorbeeld van n gebreekte waaier en die dekstuk in plek op die motor
Motortoetsing en foutsporing
Figuur 4.11: Meggers word gebruik om die kontinuteit en isolasie van elektriese motors te toets
Let wel Elektriese metings MOET met n megger of n isolasietoetser gedoen word en NIE met n multimeter nie. Meggers/Isolasietoetsers voer toetse teen veel hor spanning uit as die toevoer na die motor, en logika s vir jou dat indien dit in orde is op n hor waarde, dit definitief op die bedryfspanning aanvaarbaar sal wees.
Om te herhaal die drie-elektriese-toetse, die rede vir toetsing en ook die instelling op die megger, word hier onder uiteengesit.
Tipe van toets Kontinuteit/ weerstandstoets Rede vir toets Om te verseker dat die weerstand van die statorwikkelings realisties is (dit sal van die grootte van die motor afhang), en die drie spoel-lesings wat binne 10% van mekaar behoort te wees, reg is. Om te verseker dat daar geen elektriese verbinding tussen enige van die drie spoele is nie. Ideaal gesproke kan dit oneindig wees, maar enige waarde bo 1 M sal aanvaarbaar wees. Om te verseker dat daar geen elektriese verbinding tussen enige van die drie spoele en aard is nie. Ideaal gesproke kan dit oneindig wees, maar enige waarde bo 1 M sal aanvaarbaar wees. Meterinstellings Op die ohm-skaal gestel
Isolasieweerstand tussen spoele (wikkelings) Isolasie-weerstand tussen spoele en aard
Op die M-skaal gestel
Op die M-skaal gestel
77
Figuur 4.12: Die instellings van die megger om die -skale en die M-skale te toon
Die drie elektriese toetse moet op die terminaal van die motor uitgevoer word. Hierdie proses moet in drie stappe opgedeel word.
Figuur 4.13: Terminaal waar toetsing moet plaasvind
Stap 1 Om die metings tussen elk van die ses terminale te neem, en hulle in n tabel aan te teken. Stap 2 Om die lesings te interpreteer en hulle op n skets te plaas. Stap 3 n Omvattende verslag te skryf oor die toestand van die motor deur na elk van die elektriese toetse individueel te verwys. Stap 1: Aanteken van lesings Onthou om n Megger of n isolasietoetser te gebruik wanneer hierdie taak uitgevoer word. Multimeters werk van n 1,5 V of 9 V-battery af; om dit derhalwe te gebruik om 220 V/380 V-motors te toets, is heeltemal nutteloos. Die aantekenvorm sal help verseker dat die toetsing op n logiese manier tussen al die terminale gedoen is. Om net een lesing oor te slaan, maak die hele toets ongeldig.
Let wel Die Britse metode vir die nommering van die terminaalkas is om die letters A, B en C te gebruik.
Die Duitse metode vir die nommering van die terminaalkas sal in hierdie afdeling van die werk gebruik word (U, V en W). Alle lesings groter as 1 M kan eenvoudig as oneindig aangeteken word, aangesien dit as Ohm-waarde genterpreteer word wat groot genoeg is om geen effek op die uitkoms van die resultate te h nie.
78

Aantekenmaatplaatvir drie-fase motortoetsing U2 V2 U2 W2 U2 U1 U2 W1 U2 V1 U2 E V2 W2 V2 U1 V2 W1 V2 V1 V2 E W2 U1 W2 W1 W2 V1 W2 E U1 W1 U1 V1 U1 E W1 V1 W1 E V1 E
Stap 2: Die skets Gebruik al die aangetekende waardes en vul hulle in op die skets van die terminaalkas hieronder getoon. Deur dit te doen, word n mens in staat gestel om n beter idee (prentjie) te vorm van waar die lesings inpas, en maak dit die interpretasie van die verslag heelwat makliker. Om hierdie proses van waardes van die tabel na die skets oor te plaas, te vergemaklik, en om dom foute uit te skakel, kan dit help om dit in die volgende volgorde te doen: Vul eers die waardes van die spoele in. (Teken hulle as spoel). Alle kortsluitings (as daar is). Alle lae ohm-waardes. Alle ho ohm-waardes. Gebruik gesonde verstand. Byvoorbeeld, 20 plus 900 k gaan n meggerlesing van 900 k toon. Die 20 is so klein in vergeleke met 900 k dat dit nie n belangrike rol sal speel nie. Maar ons moet dit in gedagte hou wanneer ons die skets doen.
Aarding
Stap 3: Die verslag Deur die skets te gebruik om die verslag te skryf, sal jy dinge vir jouself aansienlik makliker maak. 1. Kontinuteit van die spoele:
Wikkeling Wikkeling U Wikkeling V Wikkeling W Lesing Aanvaar of nie Motiveer
79
2. Isolasie tussen wikkelings:
Wikkeling Wikkeling U V Wikkeling U W Wikkeling V W Lesing Aanvaar of nie Motiveer
3. Isolasie na aarde:
Wikkeling Wikkeling U E Wikkeling V E Wikkeling W E Lesing Aanvaar of nie Motiveer
Voorbeeld 1 Stap 1: Aantekening van lesings n Motor is getoets en die volgende lesings is aangeteken.
Aantekeningsmaatplaat vir driefasemotortoetsing U2 V2 U2 W2 U2 U1 U2 W1 U2 V1 U2 E V2 W2

1,5 k
V2 U1 V2 W1 V2 V1 V2 E W2 U1 W2 W1 W2 V1
85,3 82 85,3
W2 E U1 W1 U1 V1 U1 E W1 V1 W1 E V1 E
82

167,3 0 167,3

3,3
82 85,3
Stap 2: Die skets Spoelwaardes Kortsluitings Lae ohm Ho ohm U=1,5 k V = 82 W = 82 W1 E = 0 3,3 , 82 , 85,3 , 167,3 niks in hierdie bepaalde voorbeeld nie
Aarding
V1
80

Stap 3: Die verslag Deur die skets te gebruik om die verslag te skryf, sal jy dinge vir jouself aansienlik makliker maak. 1. Kontinuteit van die spoele
Wikkeling Wikkeling U Wikkeling V Wikkeling W Lesing 1,5 k 82 82 Aanvaar of nie Nee Ja Ja Motiveer Nie realisties en binne 10% van V en W nie Realisties en binne 10% van die waarde van winding W Realisties en binne 10% van die waarde van winding V
2. Isolasie tussen wikkelings

Wikkeling Wikkeling U V Wikkeling U W Wikkeling V W Lesing Aanvaar of nie Ja Ja Nee Motiveer Lesing bo 1 M Lesing bo 1 M Lesing bo 1M

3,3
3. Isolasie na aarde
Wikkeling Wikkeling U E Wikkeling V E Wikkeling W E Lesing Aanvaar of nie Ja Nee Nee Motiveer Lesing bo 1 M Lesing onder 1M Kortsluiting
85,3 0
Direk-aan-lyn-aansitter met oorbelasting

Ons het oor driefase-opwekking, driefase-transformators en driefase-motors geleer. Hierdie afdeling sal fokus op hoe om die motor op so n manier aan die toevoer te verbind dat alle veiligheidsvoorsorgmaatrels nagekom en alle veiligheidsmeganismes ingesluit word.
Funksie van komponente op diagramme

(Die meeste van die komponente wat op die fotos getoon word, is van spesiaal ontwerpte modules om die bedradingsproses vir leerders onder opleiding te versnel. Dit is nie hoe hulle in die industrie lyk nie.) Stopknoppie Dit is n normaalweg geslote (toe) (N/G) drukknop. Die doel hiervan is om die toevoer van die motor te diskonnekteer die sorda dit gedruk word. Hulle is rooi van kleur (byvoorbeeld, n rooi verkeerslig beteken stop). In hierdie foto is die boonste knoppie rooi, en terminal 1 en 3 vorm die N/C kontak. Die onderste knoppie is groen, so terminale 2 en 4 vorm die N/O kontak.
81
Aansitknoppie Dit is n normaalweg oop (N/O) drukknop. Die doel hiervan is om die toevoer aan die motor te verbind sodra dit gedruk word. Hulle is groen van kleur (soos n groen verkeerslig ry (go) beteken). (Die AANSIT- sowel as die STOP knoppie is geveer. Dit beteken hulle keer terug na hul normale toestand wanneer hulle nie meer gedruk word nie.) Oorbelasting Verskeie tipes wat van verskillende beginsels gebruik maak, is beskikbaar. Ons sal egter op die doel daarvan fokus. Die doel hiervan is om die toevoer van die motor te diskonnekteer sodra die stroom die waarde oorskry waarvoor die oorbelasting spesifiek ontwerp of vooraf daarvolgens ingestel is.
Hoofkontaktor Dit word gebruik om fisies die krag van die toevoer aan die motorterminale te verbind. Dit is ontwerp om veel groter strome as n normale aan/af -skakelaar te dra. Dit het ook hulpkontakte wat in die ontwerp van die beheerkring gebruik sal word.
Inhoukontakte of grendelkontak Sonder dat hierdie kontak op sy plek bedraad is, sal die operateur die hele tyd wat dit vir die motor nodig is om te loop, met sy/haar hand op die aansitknop moet staan. Die inhoukontakte stel die operateur in staat om die drukknop te druk en dit dan te los. Die inhoukontak wat in parallel is met die aansitknop, hou die hoofkontaktor geaktiveer. Nul Volt-spoel Dit is presies dieselfde as die grendelkontak, maar dit dien n verdere doel. In die geval van n kragonderbreking sal die stelsel afskakel, maar wanneer die krag weer herstel is, wat drie-uur in die oggend kan wees, sal die stelsel nie self weer aan die gang kom nie. Dit sal per hand deur die operateur weer aangesit moet word. Die verbinding verleen ook n klein mate van beskerming teen lae toevoerspanning en verlies van n fase. Aangesien kontaktorspoele die kring met so min as 80% van die normale spanning wat op die spoel toegepas word, gesluit sal hou, is dit nie n primre manier waarop motors teen lae spanningswerking beskerm behoort te word nie.
82
Werkingsbeginsel
Figuur 4.14: n Direk-op-lyn-aansitter gekoppel op n motor beheerbord
n Direk-op-lyn-aansitter (DOL) wend die volle lynspanning op die motorterminale aan. Dit is die eenvoudigste tipe motoraansitter. n DOL-motoraansitter bevat ook beskermingstoestelle en in sekere gevalle, toestandmonitering. Enige kringontwerp word gewoonlik in twee dele uitgevoer. Beheerkring: Hierdie deel werk normaalweg van n enkelfase-toevoer (enige Lyn en Neutraal). Dit is op n laer spanning en bevat al die dele wat beheer en beskerm. Dit bevat NOOIT enige laste/ ligte, ens. nie. Hoofkring: Dit bevat die oorbelasting, hoofkontaktor en las en niks anders nie. Verduidliking van die kringdiagram getoon in Figuur 4.15 en 4.16 Wanneer die aansitknoppie gedruk word, kan stroom van die lewendige toevoer deur al die geslote kontakpunte vloei. Dit is die oorbelasting (O/B), die stopknoppie (N/C), die aansitknoppie (gedruk en gesluit), die hoofkontaktor (MC) na neutraal. Dit aktiveer die MC 1 en sluit die inhoukontak MC 1 (N/O). Hierdie inhoukontak MC 1 is nou in parallel met die aansitknoppie. Die operateur haal sy/haar hand af van die aansitknoppie, en stroom loop om die beginpunt deur die inhoukontak MC 1 en hou die MC 1 self geaktiveer. Terselfdertyd word L1, L2 en L3 (in die hoofkring) verbind deur die oorbelasting (N/C) deur die drie kontakte van MC 1 en word die toevoer veilig met die motor verbind. Wanneer die operateur die stopknoppie druk, maak dit die kring oop, stroomvloei word onderbreek, die MC 1 deaktiveer en diskonnekteer L1, L2 en L3 van die motor. Bedradingsdiagram Die bedrading (kontrole asook hoof) vir die DOL word hieronder aangetoon.
Hou in (Grendal) Aansit
Figuur 4.15: Beheerbedradingsdiagram vir die DOL-aansitter
83
Let wel Maak asseblief seker dat die isolatorskakelaar af en die sleutel verwyder is voordat daar met enige bedrading begin word. Dit is om te verseker dat die operateur nie met lewendige drade op die stelsel werk en n moontlike skok veroorsaak word nie.
Figuur 4.16: Hoofbedrading vir die DAL-aansitter
Bedrading op n paneel Hierdie kring kan nou op die bedradingsborde gebou word. Daar word sterk aanbeveel dat die beheerkring eerste gebou en getoets word, voordat die hoofkring gebou word. Op hierdie manier kan vasgestel word of die beheerkring 100% werk. As dit nie gedoen word nie, is daar n besliste moontlikheid dat n defekte (of verkeerd bedrade) beheereenheid die toevoer met die motor verbind wat n mate van skade daaraan kan veroorsaak en die operateur in gevaar kan stel.
Let wel Die gebruik van die multimeter sal die leerders help om veel beter te verstaan wat hulle doen. Wanneer dit kom by n werklike probleem dat die motor nie in werking wil kom nie, sal hulle die kennis en die agtergrond h om dit te hanteer.
Figuur 4.17: Die isolatorskakelaar moet af en die sleutel verwyder wees voordat enige bedrading gedoen word
Foutsporing
Indien daar n probleem is met die kring, veral die beheerkring, skakel die toevoer AF en verwyder die sleutel. (LW: Dit moet afgeskakel word.) n Multimeter kan nou gebruik word om vir die volgende moontlikhede te toets. Trouens, indien tyd dit toelaat, sal dit n wonderlike en interessante aktiwiteit wees.
84

Kontroleer met die multimeter (op die laagste ohm-skaal gestel), dat: Die stopskakelaar Eintlik normaal toe is en van toestand verander wanneer dit gedruk word Die aansitknoppie Eintlik N/O is en dat van toestand verander wanneer dit gedruk word Die hoofkontaktor Die weerstandswaarde van die spoel self meet. (Altyd tussen A1 en A2.) Dit is gewoonlik n waarde tussen 180 en 600 , na gelang van die tipe kontaktor. Indien nie, is dit problematies. Die oorbelasting Die terminale moet gesluit wees MC Die 3 kontakte wat die drie lewendige drade aan die motor verbind, moet oop wees, maar wanneer die kontaktor met die hand ingedruk word, behoort dit te sluit. Kontakte is soms vuil en veroorsaak probleme. Aansit en stop Die kontrolebaan kan nou presies volgens die ontwerp gebou word. Sodra dit voltooi is, kan die toevoer aangeskakel word. Druk die aansitknoppie Die MC 1 behoort geaktiveer te word en geaktiveer te bly sodra die aansitknoppie gelos word. Indien die stop gedruk word, behoort die MC te deaktiveer. Skakel die toevoer weer AF. Die hoofkring kan nou bedraad word, weer streng volgens die diagram. Druk die aansitknoppie Die motor behoort te roteer. Skakel die toevoer af wanneer jy klaar is. Mens kan die rotasierigting van die motor verander deur eenvoudig enige twee lewendige toevoerdrade om te ruil. Dit kan f by die toevoer f by die motor gedoen word.
Prakties: Verbinding van die DOL-aansitter met n las

Hieronder volg nou tipiese instruksies vir n praktiese aktiwiteit vir n DOLmotoraansitkring. Dit word onder toegepaste teorie ingesluit, aangesien leerders eers die teoretiese kennis oor al die dele moet opdoen voordat hulle na die ontwerp en boustadium kan aanbeweeg. 1. Doel: Om n driefase-kourotor induksie motor deur middel van n direk-op-lynaansitmetode aan die toevoer te verbind. (Alle grendel-, oorbelastings- en veiligheidsmeganismes moet aangetoon word.) Indien die aansitknoppie gedruk word, moet die motor loop en aanhou loop. (Selfs nadat die aansitknoppie gelos is.) Indien die stopknoppie gedruk word, moet die motor tot stilstand kom. Indien n kragonderbreking voorkom, behoort die motor net met die hand aangesit te word sodra die krag herstel is. 2. Toerusting: 1 aansitknoppie 1 stopknoppie
85
1 hoofkontaktor met hulpkontakte 1 oorbelasting 1 driefase-kourotormotor verbindingsdrade 3. Beheerkringdiagram: Teken n netjiese beheerkringdiagram. Alle verbindingspunte moet duidelik aangetoon word. 4. Hoofkringdiagram: Teken n netjiese hoofkringdiagram om te wys hoe hoofbedrading verbind moet word. Alle verbindingspunte moet duidelik getoon word. 5. Konnekteer die kontrolebaan volgens jou diagram en roep die opvoeder wanneer jy seker is dat jou beheerkring korrek is. 6. Konnekteer die hoofkringdiagram volgens jou diagram en ontbied die opvoeder wanneer jy seker is jou kring is korrek. 7. Verduidelik hoe jy die rotasierigting van die motor sou verander. 8. Maak gebruik van n megger en meet die weerstandswaarde van die drie spoele van die motor: (Die toevoer moet af wees) Fase 1 _________ Fase 2 __________ Fase 3 ___________
Vorentoe-agtertoe-aansitter met oorbelasting

n Vorentoe agtertoe kring is ontwerp om die rotasierigting van n motor te verander sonder om enigiets in die kring oor te bedraad. Dit bespaar stilstaantyd (tyd wat in beslag geneem word om die kring te herbedraad), en verhoed dat die maatskappy geld verloor as gevolg van masjinerie wat stilstaan. Die kring moet twee aansitknoppies h. Die eerste een is om die motor in n vorentoe rotasierigting te laat loop en die tweede een is om rotasie van dieselfde motor om te draai. Die kring moet net een stopknoppie h. (Alle grendels, oorbelasting en veiligheidsmeganismes moet aangetoon word.)

1 Stopknoppie Die doel daarvan is om die toevoer van die motor te diskonnekteer sodra dit gedruk word. 2 Aansitknoppies Die eerste aansitknoppie is om die toevoer met die motor te verbind sodat dit in een rigting loop. Indien die ander aansitknoppie gedruk word, moet die rotasierigting verander word. 1 Oorbelasting Die doel daarvan is om die toevoer van die motor te diskonnekteer sodra die stroom die waarde oorskry waarvoor die oorlasbeveiliging spesifiek ontwerp is of vooraf op ingestel is.
86

2 Hoofkontaktors Die eerste kontaktor is om die krag van die toevoer met die motorterminale te verbind. Die tweede kontaktor is om enige twee van die lewendige drade om te ruil en so die rigtingverandering te bewerkstellig. Inhoukontakte of grendel Die inhoukontakte MC 1 (N/O) sal die MC 1 inhou (dit is in parallel met die aansit-voorwaartsknoppie), en MC 2 (N/O) sal MC 2 in hou. Dit hou die hoofkontaktors geaktiveer. Nul-Volt-spoel: MC 1 (N/O) en MC 2 (N/O) In die geval van n kragonderbreking sal die stelsel afskakel, maar wanneer die krag herstel word, sal die stelsel nie self aanskakel nie. Dit sal deur die operateur met die hand aangesit moet word. Di is MC 1 en 2 (N/O). Uithoukontakte: MC 1 (N/C) en MC 2 (N/C) Die doel van die uithoukontak is om te keer dat die agtertoekontaktor aktiveer terwyl die motor in n voorwaartse rigting loop. Die motor moet eers tot stilstand gebring word voordat die agtertoe knoppie gedruk kan word. Indien die agtertoeknoppie nou gedruk word (die agtertoeknoppie geaktiveer word), behoort die ander uithoukontak te keer dat die voorwaartse kontaktor aktiveer.
Werkingsbeginsel
Die bedrading (beheer asook hoof) vir die vorentoe-agtertoe aansitter word hier onder getoon.
Aansit vorentoe
Hou in
Aansit agtertoe
Hou in
MC2 (N/C)
vorentoe
agtertoe
Figuur 4.18: Beheerbedradingsdiagram vir die Vorentoe-Agtertoe-aansitter
Vorentoe
Agtertoe
Figuur 4.19: Hoofbedrading vir die voorentoe-agtertoe aansitter (MC 2 ruil L2 en L3 om)
87
Wanneer die eerste knoppie gedruk word, kan stroom van die lewendige punt deur die oorlasbeskerming (O/L), die stopknoppie (N/C), die aansitknoppie (gedruk en gesluit), MC 2 uithou (N/C), deur MC 1 na neutraal vloei. Dit aktiveer MC 1, wat n hele aantal kontakte aktiveer. Dit sluit die inhou van MC 1 (in parallel met die voorwaartsaansitknoppie) in, maak die uithou (MC 1) oop wat net bokant MC 2 gele is (wat nou enigiemand keer om MC 2 te aktiveer, selfs al word die aansitknoppie gedruk) en die drie kontakte van MC 1 sluit wat L1, L2 en L3 aan die motor verbind, waarna dit in een rigting loop. Die stelsel moet eers tot stilstand gebring word. Die agtertoeknop kan nou gedruk word. Wanneer die agtertoeknop gedruk word, vloei stroom van die lewendige punt deur die oorbelasting (O/L), die stopknoppie (N/C), die tweede aansitknoppie (gedruk en gesluit), MC 1 uithou (N/C) deur die MC 2 na neutraal. Dit aktiveer MC 2, wat n hele aantal kontakte aktiveer. Dit sluit die inhou MC 2 (in parallel met die agtertoe aansitknoppie), maak die uithou (MC 2) oop wat net bokant MC 1 gele is (wat nou keer dat enigiemand MC 1 aktiveer, selfs al word die aansitknoppie gedruk), en sluit die drie kontakte van MC 2 wat L2 en L3 omskakel, waarop die motor in die teenoorgestelde rigting draai.
Bedradingsdiagram
Bedrading op n paneel: Aansit en stop
Let wel Die isolatorskakelaar moet af en die sleutel verwyder wees voordat enige bedrading gedoen word.
Hierdie kring kan nou op die bedradingsborde gebou word. Daar word weer sterk aanbeveel dat die beheerkring eers gebou en getoets moet word voordat die hoofkring gebou word. Sodra alles in die beheerkring nagegaan is, kan die toevoer aangeskakel word, en die aansitknoppie (vorentoe) gedruk word. n Volgorde toets moet uitgevoer word om te verseker dat alle ontwerpvereistes nagekom is. Die volgorde toets vir vorentoe-agtertoe. Druk aansit 1 MC 1 behoort te aktiveer en geaktiveer te bly sodra die aansit 1 gelos word. Indien stop gedruk word, behoort MC 1 te deaktiveer. Druk aansit 2 MC 2 behoort te aktiveer en geaktiveer te bly sodra die aansit 2 gelos word. Indien stop gedruk word, behoort MC 2 gedeaktiveer te word. Druk aansit 1 Indien aansit 2 (agtertoe) nou gedruk word, moet niks gebeur nie. Druk stop om MC 1 te deaktiveer. Druk aansit 2 Indien aansit 1 (voorwaarts) nou gedruk word, moet niks gebeur nie. Druk stop om MC 2 te deaktiveer. Daar is vir alle moontlikhede getoets, en indien in orde, is die beheerkring 100% funksioneel.
Let wel n Volgordetoets is n aantal kontroles wat in n bepaalde volgorde gedoen word om te verseker dat alle ontwerpvereistes nagekom is.
88

NOU kan die hoofkring bedraad word. Onthou, net neutrale behoort met die onderkant van die MCs verbind te word, en nrens anders nie. Indien nagegaan en alles reg lyk, herverbind die toevoer. Druk aansit 1 (vorentoeknoppie) Druk stop Druk aansit 2 (agtertoeknoppie) Druk Stop Die motor sal in een rigting roteer. Die motor sal in die teenoorgestelde rigting draai. Die motor behoort tot stilstand te kom.
Outomatiese Ster-Delta-aansitter met oorbelasting (Nie handbeheer nie)

Die outomatiese ster-delta-motoraansitter is ontwerp om die motor in n sterverbinding aan te sit ten einde aansitstrome en spannings te verminder, en wanneer dit bykans op volle spoed draai, word die terminaalaansluitings na delta verander. Dit word outomaties gedoen. Nadat die aansitknoppie dus gedruk is, begin die motor onmiddellik in ster te loop en na n vooraf ingestelde tyd op n tydrelaar vind die verandering na delta outomaties plaas. Die kring moet een stop en een aansitknoppie h, (alle grendels, oorlasbeskermingsen veiligheidsmeganismes moet getoon word).

1 Stopknoppie Die doel hiervan is om die toevoer van die motor te diskonnekteer sodra dit gedruk word. 1 Aansitknoppie Die doel hiervan is om die toevoer met die motor te verbind. 1 Oorlasbeskerming Die doel hiervan is om die toevoer van die motor te diskonnekteer sodra die stroom die waarde oorskry waarvoor die oorlasbeskerming spesifiek gestel is of waarop dit vooraf ingestel is. 3 Hoofkontaktors Die eerste kontaktor moet L1, L2 en L3 vanaf die toevoer met die boonste drie terminale van die motor verbind. Die tweede kontaktor (ster) moet die drie onderste terminale van die terminaalkas met mekaar verbind. Die derde kontaktor (delta) moet die drie vertikaal teenoorstaande terminale van die terminaalkas met mekaar verbind. Inhoukontakte (MC 1 (N/O) of grendel) Die inhoukontakte MC 1 (N/O) sal MC 1 inhou nadat die aansitknoppie gelos is. (Dit is in parallel met die aansitknoppie.) Nul Volt-Spoel: (MC 1 (N/O)) In die geval van n kragonderbreking sal die stelsel afskakel, maar wanneer die krag herstel is, sal die stelsel nie self aanskakel nie. Dit sal weer deur die operateur met die hand aangesit moet word.
89
Uithoukontakte: MC 2 (N/C) en MC 3 (N/C) Die doel van die uithoukontakte is om te verseker dat, gedurende die breukdeel van n sekonde, oorskakeling van ster na delta, nie MC 2 sowel as MC 3 op dieselfde tyd in kan wees nie. As dit nie vir hierdie twee uithoukontakte was nie, sou n kortsluiting tussen L1, L2 en L3 ontstaan het wat definitief nie aanvaarbaar is nie. Uithoukontak: MC 1 (N/O) Die enigste doel wat hierdie kontak dien, is om te verseker dat, in die geval waar MC 1 defektief is, geen krag met die res van die kontaktors en tydrelaars verbind kan word nie.
Let wel Alternatief kan MC 1 (N/O) uitgelaat word (indien daar nie voldoende kontakte op MC 1 beskikbaar is nie), maar dan moet die tydrelaar eers gevoer word vanaf die onderkant van die aansitknoppie.
Tydrelaar: Aan vertraging

Hierdie tydrelaar het twee kontakte, een N/O en die ander N/C. Wanneer die tydrelaar geaktiveer word, word hierdie twee kontakte in hulle normale toestand gehou, en na n vooraf ingestelde tyd wat op die tydrelaar gestel is, sal hulle toestand gelyktydig verander word. Die funksie van die aan-vertraging is dan om die tydrelaar (N/C) kontak te gebruik om die ster-kontaktor op dieselfde tyd as MC 1 in te bring, en dan na n vooraf ingestelde tyd outomaties die ster te diskonnekteer en die delta-kontakte via die tydrelaar (N/O) in te bring.
Figuur 4.20: Die aan-vetraging-tydrelaar, en nabyskoot van die beskikbare tydbestek op hierdie bepaalde tydrelaar
Werkingsbeginsel
Die bedrading (beheer asook hoof) vir die Ster-Delta-aansitter word hieronder getoon.
Uithou
Aansit
Hou in
Figuur 4.21: Beheerkringdiagram vir die Star-Delta-aansitter
90
Figuur 4.22: Hoofkring vir die Ster-Delta-aansitter
Wanneer die aansitknoppie gedruk word, kan stroom vanaf die lewendige kontakpunt deur die oorbelasting (O/L), die stopknoppie (N/C), die aansitknop (gedruk en gesluit), en daarna deur drie takke vloei. Tak 1 MC 1, wat MC 1 aktiveer (N/O), en MC, (N/)) uithou Tak 2 Die tydrelaar, wat aktiveer Tak 3 Die tydrelaar (N/C), MC 3 (N/C) en MC 2 self wat MC 2 aktiveer Terselfdertyd sluit die drie kontakte van MC 1 (wat L1, L2 en L3 met die motor verbind), asook die drie kontakte van MC 2 (wat die sterpunt op die onderste drie terminale skep), en loop die motor in ster. Wanneer die vooraf ingestelde tyd op die tydrelaar uitloop, verander die kontakte wat aan die tydrelaar behoort van toestand, en deaktiveer MC 2 terwyl MC 3 aktiveer. Die verbindings het nou van ster na delta verander, en die motor hou aan in delta loop totdat die stopknoppie gedruk word.
Bedrading op n paneel: aansit en stop

Hierdie kring kan nou op die bedradingsborde gebou word. Daar word weer sterk aanbeveel dat die beheerkring eerste gebou en getoets word. Dit sal ook help om n stukkie maskeerband te gebruik en die drie hoofkontaktors as MC 1, MC 2 en MC 3 te merk. Dit sal heelwat verwarring gedurende die bedradingsproses voorkom. Sodra alles in die beheerkring nagegaan is, kan die toevoer aangeskakel en die aansitknoppie gedruk word. MC 1, MC 2 en die tydrelaar moet al drie tegelyk aktiveer. Na n sekere tyd moet MC 2 deaktiveer en MC 3 aktiveer. SLEGS nou kan die hoofkring bedraad word. Onthou, net neutrale behoort aan die onderkant van die MCs verbind te word, en nrens anders nie. Indien alles nagegaan is, en alles reg lyk, herverbind die toevoer.
Let wel Die isolatorskakelaar moet af wees en verwyder word voordat enige bedrading gedoen word.
91
Druk die aansitknoppie en die motor sal begin roteer. Na n sekere tyd, namate die oorskakeling plaasvind, behoort n mens n verandering in die motor te hoor, veral onder lastoestande. As alles goed en wel is, kan die stopknoppie gedruk word om die motor tot stilstand te bring.
U1
U2
V1
V2
W1
W2
Figuur 4.23: Hoe ses 240 V-lampe bedraad kan word om die fases van die drie-fase-las te simuleer
Agtereenvogende aansitter met oorbelasting (sonder tydrelaar): Prakties

1. Doel: Om n kring met die gegewe toerusting te ontwerp sodat wanneer aansit 1 gedruk word, n rooi liggie eers aangeskakel moet word voordat n driefasemotor aangeskakel kan word. Met ander woorde, indien n rooi liggie ni aangeskakel word nie, moet die motor ook nie aanskakel nie, selfs al word die aansitknoppie 2 gedruk. Die kring moet twee aansitknoppies en een stopknoppie h. Indien die stopknoppie gedruk word, moet sowel die lig as die motor onmiddellik afskakel. Alle grendels, oorlasbeskermingsen veiligheidsmeganismes moet aangetoon word. 2. Toerusting: 2 aansit/stopstasies 2 hoofkontaktors met hulpkontakte 1 ligstasie 1 drie-fasemotor verbindingsdrade 3. Verduidelik die volgende met betrekking tot die ontwerp: Funksie van komponente op diagramme Werkingsbeginsel
Let wel n Alternatief vir die gebruik van n motor is moontlik. Dit maak gebruik van twee 240 V-lampe per fase wat in serie verbind is. Wanneer die motor in ster loop, is daar effektief 240 V oor die twee lampe. Hulle sal flou brand. Na die oorskakeling is daar nou 380V oor die twee lampe, en sal hulle helder brand. Dit is n effektiewe manier om na die verandering te kyk wanneer die kring van die ster- na die deltaverbinding oorskakel. Die twee lampe MOET in serie gebruik word. As net die een gebruik word, sal daar in die deltaverbinding 380 V oor 240 V-lampe wees, en sal dit die lampe uitbrand.
92

4. Beheerkringdiagram: Teken n netjiese beheerkringdiagram. Alle verbindingspunte moet duidelik aangetoon word. 5. Hoofbaandiagram: Teken n netjiese hoofbaandiagram om te wys hoe die hoofbedrading verbind moet word. Alle verbindingspunte moet duidelik aangetoon word. 6. Die bou van die beheerbaan: Bedraad die baan presies volgens die ontwerp. Wanneer dit voltooi is, en alle kontroles uitgevoer is, verbind die toevoer en druk die aansitknoppie. Indien alles volgens die kriteria werk, druk die stopknoppie. 7. Bou van die hoofbaan: Bedraad die baan presies volgens die ontwerp. Sodra al die kontroles uitgevoer is, konnekteer die toevoer en druk die aansitknoppie. As alles volgens die kriteria werk, druk die stopknoppie.
STOP 1 O/L1
Aansit Hou in Aansit Uithou
O/L2
Hou in
(LIG)
(MOTOR)
MC2
Figuur 4.24: Beheerbaan vir die handbeheerde agtereenvolgende aanskakeling
O/L1
O/L2
Rooi Lig
Figuur 4.25: Hoofbaan vir die handbeheerde agtereenvolgende aanskakeling
93
Elektriese Tegnologie Agtereenvolgendemotor-aansitter met oorbelasting (met tydrelaar): Prakties

1. Doel: Om n kring te ontwerp met die gegewe toerusting sodat wanneer die aansitknoppie gedruk word, die eerste-drie fasemotor geaktiveer word. Na 10 sekondes behoort n tweede drie fasemotor outomaties geaktiveer te word en behoort albei motors te loop. Jou kring moet een aansitknoppie en een stopknoppie h. Alle grendels, oorbelastings- en veiligheidsmeganismes moet aangetoon word. 2. Toerusting: 1 aansit/stopstasie 2 hoofkontaktors met hulpkontakte 1 tydrelaar 2 drie-fase motors verbindingsdrade 3. Verduidelik die volgende met betrekking tot hierdie ontwerp Funksie van komponente op diagramme Werkingsbeginsel 4. Beheerkringdiagram: Teken n netjiese beheerkringdiagram. Alle verbindingspunte moet duidelik aangetoon word. 5. Hoofbaandiagram: Teken n netjiese hoofdiagram om te wys hoe die hoofbedrading gekonnekteer behoort te word. Alle verbindingspunte moet duidelik aangetoon word. 6. Bou van die beheerbaan: Bedraad die kring presies volgens die ontwerp. Wanneer dit afgehandel is en alle kontroles uitgevoer is, verbind die toevoer en druk die aansitknoppie. Indien alles volgens die kriteria werk, druk die stopknoppie. 7. Bou van die hoofbaan: Bedraad die kring presies volgens die ontwerp. Sodra alles afgehandel is, en alle kontroles uitgevoer is, konnekteer die toevoer en druk die aansitknoppie. Indien alles volgens die kriteria werk, druk die stopknoppie.
94
Uithou
Aansit
Hou in
O/L1 (MOTOR 1) (MOTOR 2)
O/L2
Figuur 4.26: Beheerbaan vir outomatiese agtereenvolgende aansitter
O/L1
O/L2
Figuur 4.27: Hoofbaan vir die outomatiese agtereenvolgende aansetter
95
Aktiwiteit 1
Wat is die funksie van die elektriese motor? Noem die drie hoofdele van die elektriese motor. Hoe kan die rotasierigting van die motor verander word? Verduidelik die werking van die kourotormotor. Noem n paar voordele van drie-fase motors vergeleke met enkelfasemotors. Noem twee verbindingsmetodes vir die drie-fasemotor, en wys deur middel van twee netjiese sketse hoe dit gedoen kan word. 7. Noem n paar toepassings in die industrie vir motors. 8. Bereken die volgende vir n 50 Hz 415 V drie-fasemotor met altesame 18 pole. a) Die sinchrone spoed in RPM b) Die persentasie glip as die spoed 955 RPM is. 9. Bereken die totale getal pole in n drie-fasemotor indien die toevoerfrekwensie 50 Hz is, en die sinchrone spoed van die motor se aanslag 600 RPM is. 10. Bereken die sinchrone spoed van n 50 Hz-drie-fasemotor met vier pole per fase. Bereken ook die glip indien die asspoed 1 450 RPM is. 11. Bereken die asspoed indien n 60 Hz-drie-fasemotor met altesame 36 pole met n 400 V-toevoer verbind word. Die glip is 4%. 12. n 90 kW drie-fase elektriese motor het altesame 12 pole, en het n nalopende arbeidsfaktor van 0,87. Dit word met n 400 V/50 Hz-toevoer verbind. Bereken: a) die skyndrywing (S) b) die lynstroom c) die fasehoek d) die sinchrone spoed van die motor e) die glip indien die asspoed van die rotor 1 400 RPM is. 13. n Drie-fase delta-gekoppelde kourotormotor het n insetdrywing van 58,8 kW, en n arbeidsfaktor van 0,87. Die lynspanning is 400 V. a) Bereken die fasestroom van die motor. b) Wat word bedoel wanneer van n kourotor gepraat word? c) Die motor wil nie aan die gang kom wanneer die aansitknoppie gedruk word nie. Noem drie moontlike oorsake waarom die motor nie aan die gang wil kom nie. 14. Nadat n motor genstalleer is, moet basiese elektriese en meganiese inspeksies uitgevoer word voordat die motor aangesit word. a) Noem TWEE basiese elektriese inspeksies. b) Noem TWEE meganiese inspeksies. c) Met verwysing na motortoetsing, wat sou die minimum aanvaarbare isolasiewaarde vir hierdie isolasietoets wees? 15. n Driefase deltaverbinde motor wat op n 415 V/50Hz-stelsel werk, ontwikkel 20kW en die arbeidsfaktor is 0,82. Bereken: a) Die lynstroom. b) Stroom wat in elke fase vloei. c) Die reaktiewe drywing (Q) d) Die rendement indien die drywing op die as 15kW is. 1. 2. 3. 4. 5. 6.
96
Ontwerpmodule motorbeheerkringe (outomatiese afskakeling) 1. Doel Om n stroombaan te ontwerp met die gegewe toerusting sodat lig 1 aangeskakel word. Na 10 sekondes hou die lig outomaties op met brand. Jou stroombaan moet 1 aansitknoppie en 1 stopknoppie h. Alle grendels, oorlasbeskerming en veiligheidsmeganisme moet getoon word. Gebruik n multimeter en maak seker dat jy weet hoe die af-vertraging werk. 2. Toerusting 1 aansit/stop stasie. 1 hoof kontaktor met hulpkontakte 1 tydrelaar (AF) 1 ligstasie verbindingsdrade 3. Beheerkringdiagram Teken n netjiese beheerkringdiagram. Alle verbindingspunte moet duidelik aangetoon word. 4. Hoofkringdiagram Teken n netjiese hoofdiagram om te toon hoe die hoofbedrading verbind behoort te word. Alle verbindingspunte moet duidelik aangetoon word. 5. Verbind die beheerkring volgens jou diagram, en roep jou onderwyser wanneer jy seker is jou kring is korrek. Korrek 1ste keer: 10 punte Korrek 2de keer: 5 punte Daarna: 3 punte 6. Verbind die hoofkringdiagram volgens jou diagram, en roep jou onderwyser wanneer jy seker is jou kring is korrek. Korrek 1ste keer: 10 punte Korrek 2de keer: 5 punte Daarna: 3 punte
97
3-Fase motortoetsing Simulasie 1 Toerusting: Driefasemotor Megger of isolasietoetser n Elektriese 3-fase-induksiemotor is met n isolasie/kontinuteitstoetser getoets, en die volgende lesings is verkry. U2 V2 U2 W2 U2 U1 U2 W1 U2 V1 U2 E V2 W2 1.1 82k 82k V2 U1 V2 W1 V2 V1 V2 E W2 U1 W2 W1 W2 V1 55,8 55,8 W2 E U1 W1 U1 V1 U1 E W1 V1 W1 E V1 E 0
Interpreteer die lesings en teken n moontlik elektriese kring (interne verbindings) van die defekte/gesimuleerde motor. Byskrifte 3 3 Nodes
V2 W2
U2
Aarde
V1
W1
U1
1.2 Skryf n kort verslag oor die elektriese toestand van die motor met verwysing na: 1.2.1 Kontinuteitstoets: Wikkeling Wikkeling U Wikkeling V Wikkeling W Lesing Aanvaar of nie Motiveer
98

1.2.2 Insolasie tussen Wikkelings: Wikkeling Wikkeling U en V Wikkeling U en W Wikkeling V en W 1.2.3 Insolasie na Aarde: Wikkeling Wikkeling U Wikkeling V Wikkeling W 1.2.4 Wat is die minimum aanvaarbare waarde vir die insolasietoets volgens regulasie? 3-Fase motortoetsing Simulasie 2 Toerusting: Driefasemotor Megger of isolasietoetser n Elektriese 3-fase-induksiemotor is getoets met n isolasie/ kontinuteitstoetser, en die volgende lesings is verkry. U2 V2 U2 W2 U2 U1 U2 W1 U2 V1 U2 E V2 W2 1.1 198k 3,3 V2 U1 V2 W1 V2 V1 V2 E W2 U1 W2 W1 W2 V1 42.3 39 39 42.3 W2 E U1 W1 U1 V1 U1 E W1 V1 W1 E V1 E 81,3 Lesing Aanvaar of nie Motiveer Lesing Aanvaar of nie Motiveer
(1)
Interpreteer die lesings en teken n moontlik elektriese kring (interne verbindings) van die defekte/gesoleerde motor. Byskrifte 4 Nodes 2
99
U2
V2
W2
Aarde
V1
W1
U1
1.2 Skryf n kort verslag oor die elektriese toestand van die motor met verwysing na: 1.2.1 Kontinuteitstoets: Wikkeling Wikkeling U Wikkeling V Wikkeling W 1.2.2 Insolasie tussen Wikkelings: Wikkeling Wikkeling U en V Wikkeling U en W Wikkeling V en W 1.2.3 Insolasie na Aarde: Wikkeling Wikkeling U Wikkeling V Wikkeling W 1.2.4 Wat is die minimum aanvaarbare waarde vir die insolasietoets volgens regulasie? Lesing Aanvaar of nie Motiveer Lesing Aanvaar of nie Motiveer Lesing Aanvaar of nie Motiveer
100

3-Fase motortoetsing Simulasie 3 Toerusting: Driefasemotor Megger of isolasietoetser n Elektriese 3-fase-induksiemotor is getoets met n isolasie/ kontinuteitstoetser, en die volgende lesings is verkry. U2 V2 U2 W2 U2 U1 U2 W1 U2 V1 U2 E V2 W2 1.1 1,5k 3,3 V2 U1 V2 W1 V2 V1 V2 E W2 U1 W2 W1 W2 V1 85,3 82 85,3 82 85,3 W2 E U1 W1 U1 V1 U1 E W1 V1 W1 E V1 E 82 167,3 0 167,3
Interpreteer die lesings en teken n moontlik elektriese kring (interne verbindings) van die defekte/gesimuleerde motor. Byskrifte 4 Nodes 3
1.2 Skryf n kort verslag oor die elektriese toestand van die motor met verwysing na: 1.2.1 Kontinuteitstoets: Wikkeling Wikkeling U Wikkeling V Wikkeling W 1.2.2 Insolasie tussen Wikkelings: Wikkeling Wikkeling U en V Wikkeling U en W Wikkeling V en W Lesing Aanvaar of nie Motiveer Lesing Aanvaar of nie Motiveer
101
1.2.3 Insolasie na Aarde: Wikkeling Wikkeling U Wikkeling V Wikkeling W 1.2.4 Wat is die minimum aanvaarbare waarde vir die insolasietoets volgens regulasie? Lesing Aanvaar of nie Motiveer
Outomatiese Ster-Delta-ondersoek Om die aansitstroom teenoor die loopstroom in n ster-delta-aansitter te ondersoek, onder aansit en daarna looptoestande: Die outomatiese ster-delta-aansitter is ontwerp om die motor in n sterverbinding aan te sit ten einde strome en spannings te verminder, en sodra dit teen bykans volle spoed roteer, die terminaalverbindings na delta te verander. Dit word outomaties gedoen; Nadat die aansitknoppie gedruk word, loop die motor dadelik in n aansitmodus, en na n vooraf ingestelde tyd op n tydrelaar gebeur die verandering na delta outomaties. Die kring moet een aansit- en een stopknoppie h. (Alle grendels, oorlasbeskerming en veiligheidsmeganismes moet getoon word.) Toerusting: Driefasemotor Een aansit- en een stopknoppie 3 hoofkontaktors 1 tydrelaar met N/O en N/C kontakte Verbindingsdrade Klamp-tipe ammeter Driefasetoevoer
102

Bedradingsdiagram 1. Bou die beheerkring vir die Ster-Delta-aansitter soos hieronder getoon.
STER-DELTA
AANSIT
HOU IN
2. Bou die Hoofkring vir die Ster-Delta-aansitter soos hier onder getoon.
3. 4. 5. 6.
Gebruik die klamp-tipe meter en verbind oor een van die lyne wat van die toevoer na die motor kom. Sit die motor aan en teken die stroom aan wanneer die STER-kontaktor in is. Teken die stroom aan wanneer die DELTA-kontaktor geaktiveer is. Wat neem jy waar?
103
104
Hoofstuk 5 RCL-stroombane
A Seriebane A Berekenings A
Parallelstroombane
B Fasordiagramme B Q-faktor
Resonante frekwensie
Inleiding
Die uitwerking van wisselstroom op R-, L- en C-komponente in serie en parallelkringe. In hierdie hoofstuk sal aandag gegee word aan resistors, spoele (induktors) en kapasitors wat in serie en parallel verbind word, en die verskil tussen die twee. Berekenings sal in detail gedoen word, en dit sal die volgende insluit: Induktiewe Reaktansie, Kapasitiewe Reaktansie, Impedansie, Drywing, Fasehoek, Arbeidsfaktor, Resonansie en Q-faktor. Hierdie boek sal die leerders die nodige leiding gee en deur die stappe neem van hoe om hierdie berekende waardes om te skakel na fasordiagramme en om te wys hoe die golfvoorstellings sal lyk. Daar is in die Graad 11-boek gekyk na die uitwerking van ws op n suiwer resistor, spoel of kapasitor. Die serie RL-, RC- en RCL-stroombane is ook voltooi, maar as inleiding sal dit as hersiening behandel word voor die oorgang na parallelle stroombane gemaak word.
Induktiewe reaktansie
Die waarde van n spoel word altyd in Henries gemeet. Die induktiewe reaktansie van die spoel is egter die ekwivalente ohm-waarde van n spoel teen n sekere frekwensie. Hierdie feit is dieselfde vir n serie- of n parallelstroombaan. Die enigste faktore wat n invloed het op die induktiewe reaktansie, is die frekwensie en die werklike waarde van die spoel (in Henries). Die formule vir die berekening van die induktiewe reaktansie word gegee deur: XL = 2 fL (en word in ohms gemeet)
Let wel In fisika en elektronika is henry (simbool H) die SI-afgeleide eenheid van induktansie. Dit is vernoem na Joseph Henry (17971878), die Amerikaanse wetenskaplike wat elektromagnetiese induksie onafhanklik van en op dieselfde tyd as Michael Faraday (17911867) in Engeland ontdek het.
Gevolglik sal n spoel met n induktansie van 36 mH by 5 kHz n induktiewe reaktansie h van: XL = 2 fL = 2 (5 000)(36 mH) = 1,13 k
Figuur 5.1: Tipiese induktors wat in elektroniese/elektriese kringe gebruik word
Kapasitiewe reaktansie
Dieselfde kan van n kapasitor ges word. Die waarde van n kapasitor word altyd in Farads gemeet. (Alhoewel die meeste kapasitors in F, nF of pF gemeet word.) Die kapasitiewe reaktansie van die kapasitor is die gelykstaande ohm-waarde van n kapasitor teen n sekere frekwensie. Hierdie feit is dieselfde vir n serie- of
106
RCL-stroombane
n parallelstroombaan. Die enigste faktore wat n invloed op die kapasitiewe reaktansie het, is die frekwensie en die eintlike waarde van die kapasitor. Die formule vir die berekening van hierdie kapasitiewe reaktansie word gegee deur: 1 XC = _____ 2 fC (en word in ohms gemeet)
Gevolglik het n kapasitor met n kapasitansie van 9 nF by 5 kHz n kapasitiewe reaktansie van: 1 1 = 3,54k XC = _____ = _____________ 2 fC 2 (5 000)(9 nF)
Let wel Die farad (simbool: F) is die SI-afgeleide eenheid van kapasitansie. Die eenheid is vernoem na die Engelse fisikus, Michael Faraday. Figuur 5.2: Die groottes van kapasitors wissel van uiters klein tot uiters groot. n Standaard 30 cm-liniaal word gebruik om die fisiese verskil in groottes van die kapasitors te illustreer
Onthou Kilo (k) Mega (M) Milli (m) Mikro () Nano (n) Pico (p)
= 103 = 106 = 10-3 = 10-6 = 10-9 = 10-12
Impedansie
Vir RCL-stroombane sal daar n kombinasie van resistors, kapasitors en induktors (spoele) wees. Impedansie is die totale weerstand wat n RCL-stroombaan sal bied teen die vloei van stroom in n baan. Die waarde van die impedansie word altyd in ohms gemeet. Hierdie feit is dieselfde vir n serie- of parallelstroombaan. Die faktore wat n invloed op die impedansie het, is frekwensie, die waardes van die resistors, spoele en die kapasitor. Die formule vir die berekening van hierdie impedansie word gegee deur: Z = R2 + (XL Xc)2 (en word in ohms gemeet) Gevolglik sou n resistor van 2 k, n spoel van 36 mH en n kapasitor van 9 nF by 5 kHz n impedansie h van: (Die waardes wat gebruik word, word uit bostaande berekenings geneem). Z = R2 + (XL Xc)2 = (2 000)2 + (1 130 3 540)2 = 3,13 k
Let wel Instellings moet gedoen word in dieselfde orde as die formule. Dit maak nie saak dat XC groter as XL is en daarvan afgetrek word nie. Aangesien die hakie gekwadreer is, beteken dit dat dit ongeag die teken die antwoord n positief maak ...
107
Drywing
Let wel Die watt (simbool: W) is n afgeleide drywingeenheid in die Internasionale Eenheidstelsel (SI) wat na die Skotse ingenieur James Watt (1736 1819) vernoem is.
Elektriese drywing is die omvang van energiegebruik of energie-oordrag in n elektriese stroombaan. Elektriese drywing word gemeet om hierdie drywingoordrag teweeg te bring, en word oor die algemeen in milliwatt (mW) uitgedruk in elektroniese stroombane en in megawatt (MW) wanneer daar oor die nasionale verspreiding van elektrisiteit in Suid-Afrika gepraat word. Die basiese formules vir die berekening van drywing word hieronder getoon:
2 P = V I of P = I 2 R of P = V R
Elektriese drywingsberekening
P is die elektriese drywing in watt (W). V is die spanning in volt (V). I is die stroom in amps (A). R is die weerstand in ohms (). Hierdie formules is net waar indien die stroom en spanning presies in fase met mekaar is. Induktors (spoele) en kapasitors veroorsaak egter n faseverskuiwing tussen spanning en stroom, en gevolglik kan die formules hierbo nie vir die berekening van drywing in n RCL-stroombaan gebruik word nie.
Drywing in ws-stroombane
Skyndrywing Die skyndrywing is die drywing wat aan die stroombaan gelewer word. Dit is die produk van die spanning en die stroom, sonder inagneming van die hoek tussen die twee. Dit word in VA of kVA gemeet, na gelang van die grootte van die waardes. Die formule wat gebruik word om skyndrywing te bereken, is: Papp = I V in (VA of kVA) gemeet Ware drywing (ook ware of aktiewe drywing genoem) Die ware drywing is die krag wat effektief deur die las of die stroombaan gebruik word, en dit kan die spanning en stroomwaardes wees wat presies in fase met mekaar is. Die formule wat gebruik word om hierdie ware drywing te bereken, is: Papp = I Vcos in watt (W) of kilowatt (kW) gemeet Reaktiewe drywing Reaktiewe drywing is die drywing wat vermors word en nie gebruik word om werk op die las te doen nie, gewoonlik in die vorm van hitte. Preak = I Vsin in VAr of kVAr gemeet Die verhouding tussen die drie drywings kan gegee word by wyse van die drywingdriehoek wat hieronder getoon word:
Skyndrywing (VA) Reaktiewe drywing VAR
Ware drywing (W)
108
RCL-stroombane
Fasehoek en Arbeidsfaktor Die verhouding van ware drywing tot skynkrag word die arbeidsfaktor genoem en is altyd tussen 0 en 1. (Dit beteken n maksimum van EEN.) Dit is eintlik suiwer trigonometrie waar cos = Aangrensend Skuinssny maar in hierdie geval is die ware drywing die aanliggende sy en die skyndrywing die skuinssy; derhalwe P cos = aktief Pskyn
PSKYN PREAK PAKTIEF
Aangesien dit n reghoekige driehoek is, speel Pythagoras ook n rol, en dit help met sommige berekenings. Die volgende formule kan egter ook gebruik word om die reaktiewe drywing te bereken. (PSKYN)2 = (PAKTIEF)2 + (PREAK)2 OR (PSKYN)2 = PAKTIEF2 + PREAK2 Onthou dat arbeidsfaktor altyd as 0,98 en NOOIT as 980 10-3 geskryf word nie. Fasor- en golfvoorstelling n Vektor is n pyl wat gebruik word om n meganiese voorwerp voor te stel wat rigting en spoed het, soos n kar wat in n sekere rigting teen 60 km/h beweeg.
60
Let wel Arbeidsfaktor word altyd as zero en dan komma geskryf Bv. 0,98
Figuur 5.3: n Vektordiagram wat die spoed en rigting van die motor aandui
Met elektriese hoeveelhede soos stroom, spanning, drywing en ohms, is daar n grootte-aspek, maar nie regtig n rigtingsaspek nie. Daar word eerder verwys na die faseverhouding tussen hierdie waardes. Die faseverhouding tussen spanningswaardes kan op n ossilloskoop waargeneem word. Die pyltjies wat hierdie elektriese waardes aantoon, sal grootte- en faseverhouding aandui en word n Fasordiagram genoem. Daar is baie definitiewe verskille tussen die fasordiagramme vir resistiewe (weerstand waardes), induktiewe en kapasitiewe komponente. Hierdie verskille tussen golwe en fasordiagramme word op volgende bladsy opgesom.
Let wel Dit is belangrik om te onthou dat die rotasierigting in alle fasordiagramme aangetoon moet word. Wat dit makliker maak, is dat dit altyd antiklokgewys is.
109
Die weerstandkring
VR I
Let wel Die stroom en spanning is altyd in fase met mekaar. VR I
Golwe en fasorvoorstelling vir n resistor-resistor (RR) stroombaan. Oor n weerstandkring is twee golwe altyd in fase is met mekaar, wat beteken dat die fasehoek tussen hulle 0 is. Dit beteken n eenheidsarbeidsfaktor van 1. Die induktiewe stroombaan
VL I
Let wel Dat die stroom altyd die spanning naloop. Met ander woorde, n stroom is altyd onder spanning.
Hoe die golfvorms wat waargeneem word, geteken sou word.

VL
Golwe en fasorvoorstelling vir n resistor-spoel- (RL) stroombaan Oor n induktor is die twee golwe altyd 90 uit fase met mekaar, en sal die stroom altyd die spanning naloop. Daarna word as n nalopende arbeidsfaktor verwys. Die kapasitiewe stroombaan
I V I Let wel Dat die stroom altyd the spanning lei. Die stroom is altyd bokant die spanning.
VC
110
RCL-stroombane
Golwe en fasorvoorstelling vir n resistor-kapasitor (RC) stroombaan. Oor n kapasitor is die twee golwe altyd 90 uit fase met mekaar en die stroom sal altyd die spanning lei. Daarna word as n voorlopende arbeidsfaktor verwys. Hoe om sin te maak van serie- en parallelstroombane (CIVIL) Vir enige seriestroombaan, is die stroom wat in die baan vloei, altyd oral dieselfde en gevolglik kan die stroom as n verwysing gebruik word. Vir enige parallelbaan sal die spanning oor al die takke dieselfde wees en gevolglik sal die spanning as verwysing gebruik word. Dit is ook bekend dat n resistor nie n faseverskuiwing tussen spanning en stroom veroorsaak nie, of dit nou in serie of parallel is, en VR altyd in fase met stroom (I) is. Daar word altyd na die arbeidsfaktor as leidend of nalopend verwys. Die vraag wat gevra word om dit vas te stel is waar is toevoerstroom met betrekking tot toevoerspanning? Die volgende hulpmiddel kan gebruik word om vas te stel wat waar op n fasordiagram pas, aangesien dit n bietjie moeilik raak wanneer die skuif van series na parallelkringe gemaak word. Die groot voordeel is dat dit vir serie- en parallelstroombane werk. So daar sal van iets wat CIVIL genoem word, gebruik gemaak word.
KAPASITOR (C) Stroom (I) lei spanning (V)
CIVIL
SPOEL (L) Spanning (V) lei stroom (l)
CIVIL
Hoe om fasordiagramme te teken Om n fasordiagram te teken, moet drie stappe gevolg word: Dit sal dit heelwat makliker maak om die fasordiagramme te teken. 1. Wat bly konstant? (in serie kan dit stroom en in parallel kan dit spanning wees 2. VR is altyd in fase met stroom 3. Waar is VT met betrekking tot VR ? Resonansie met sy kenmerkende kurwes Resonansie is n spesiale frekwensie in n RCL-kring waar sekere eienskappe net op daardie frekwensie waar is. Die fasordiagramme vir spanningswaardes en ohmwaardes, asook die golfvorms op die ossiloskoop, toon duidelik hierdie eienskappe.
VL XL
VT VR
Z R I
VC
XC
111
Figuur 5.4: Golwe op die ossilloskoop in fase met mekaar by resonansie VT VR
Figuur 5.5: Hoe die tekening van die twee golwe in fase met mekaar sal lyk by resonansie
Eienskappe van die serie-RCL-stroombaan teen resonansie XL = XC R = Z Z is min I is maks Cos = 1 = 0 VL = VC VR = VT VR presies in fase met VT Q-faktor Die Q-faktor van n resonante RCL-kring wat met n WS-toevoer verbind is, is die verhouding van die energie wat geberg word teenoor die energie wat verkwis word. Normaalweg verwys ons na Q as die Q-faktor of die versterkingsfaktor. Teen resonansie is die waarde van die resistor klein indien dit met die waardes van die induktiewe of kapasitiewe reaktansies vergelyk word. Gevolglik sal die spanning oor die spoel (VL= I.XL) en die kapasitor (VC= I.XC) groter as die toevoerspanning wees, en hoeveel keer VL of VC groter as VT is, word as die Q-faktor van die stroombaan verwys. Die kwaliteitsfaktor (Q) van n induktor kan ook die verhouding wees van sy induktiewe reaktansie teenoor sy weerstand op n gegewe frekwensie, en gee n aanduiding van sy doeltreffendheid. Hoe hor die Q-faktor van die induktor is, hoe nader is dit aan die gedrag van n ideale, verlieslose induktor.
112
RCL-stroombane
Die volgende formules kan gebruik word om Q-faktor te bereken. Q-faktor (deur gebruik te maak van ohm-waardes) = XL OF R XC R
Let wel Q-Faktor kan net by resonansie bereken word.
Q-faktor deur gebruik te maak van spanningwaardes =
VL V OF C VT VT
Wanneer n fasordiagram vir n serie-RCL-stroombaan geteken word, is daar DRIE moontlikhede. onder resonante frekwensie teen resonante frekwensie bo resonante frekwensie Vir die eerste moontlikheid waar die frekwensie onder resonansie val, is die voorwaarde dat XL < XC is en gevolglik is VL < VC (Hierdie kring sal meer kapasitief wees.)
VL
VR I
(VC VL)
VT VC
Die fasordiagram verteenwoordig al die spanningswaardes in n serie-RCLstroombaan op n lae frekwensie word hierbo getoon.
Figuur 5.6: Golfvorms op n ossilloskoop waar VR vir V T lei (VR begin in die middel links)
In hierdie geval is die toevoerstroom voorlopend met die toevoerspanning en is die arbeidsfaktor algeheel voorlopend.
113
Op resonante frekwensie Vir die tweede moontlikheid is die frekwensie by resonansie en net by hierdie frekwensie sal die volgende geld: XL = XC en VL = VC
VL VT VR VC
Die fasordiagram wat al die spanningswaardes in n serie-RCL-stroombaan verteenwoordig by resonansie.
Figuur 5.7: Golfvorms op n ossilloskoop waar V T en VR in fase is met mekaar
In hierdie geval is toevoerstroom en toevoerspanning presies in fase met mekaar, en is dit eenheidsarbeidsfaktor (met ander woorde, die arbeidsfaktor is 1). Bo resonante frekwensie Vir die derde moontlikheid val frekwensie bo resonansie die voorwaarde is dat: XL > XC, en gevolglik VL > VC (Dit sou meer induktief wees.)
VL VT (VL VC) VR VC
Die fasordiagram wat al die spanningswaardes in n serie-RCL-stroombaan teen n ho frekwensie voorstel.
114
RCL-stroombane
Figuur 5.8: Golfvorms op n ossilloskoop waar V T vir VR lei
In hierdie geval lei die toevoerstroom die toevoerspanning en is die arbeidsfaktor algeheel voorlopend.
Berekenings vir serie-RCL-stroombane

n Aantal voorbeelde sal bespreek word om hierdie aspekte in serie-RCLstroombane te kombineer. Hierdie voorbeelde sal gebruik word as hersiening om die manier waarop n mens oor RCL-stroombane dink, uit te brei. By voltooiing sal die oorgang na parallel-RCL-stroombane gemaak word. Vraag 1 n Serie-RL-stroombaan bestaan uit n resistor van 470 en n spoel van 47 mH wat aan n 0,6 V 2 kHz toevoer verbind is.
R
Figuur 5.9: n Serie-RL-kringdiagram
Bereken die volgende: a) Induktiewe reaktansie b) Impedansie c) Die stroom wat van die toevoer getrek word d) Die arbeidsfaktor e) Die spanningsval oor die spoel f) Wat sal met die stroom gebeur wat in die stroombaan vloei indien die frekwensie verhoog word? Antwoorde op vraag 1: a) XL = 2 (2 000)(47 mH) = 590 b) Z = R2 + Z2 = (470)2 + (590)2 = 754,81 VT = 0,6 = 794,91 A Z 754,81
c) IT =
115
d) Cos = R = 470 = 0,62 nalopend Z 754,81
e) VL = I.XL = (794,91 A)(590) = 469 mV (or 0,47 V) f) f XL Z I
Vraag 2 Beantwoord die volgende vrae met verwysing na die fasordiagram hieronder.
XL = 51,23
R = 20 I (XL XC)
Z XC = 73,66
Figuur 5.10: n Fasordiagram wat ohm-waardes toon
a) Teken n kingdiagram met alle byskrifte wat deur die bostaande fasordiagram voorgestel word. b) Is die baan meer kapasitief of meer induktief? Motiveer jou antwoord. c) Bereken die totale kringimpedansie. d) Bereken die arbeidsfaktor van die stroombaan. e) Noem DRIE dinge wat verander kan word om resonante frekwensie te verseker. f) Gee VIER eienskappe van die stroombaan by resonansie. g) Bereken die toevoerspanning indien die stroom by resonansie in die baan 5 mA is. Antwoorde vir vraag 2 a)
(4) (2) (3) (3) (3) (4) (3)
Figuur 5.11: n Serie-RCL-stroombaandiagram
b) Kapasitief, omdat XC > XL c) Z = R2 + (XL Xc)2 = (20)2 + (51,23 73,66)2 = 30,05
116
RCL-stroombane
20 d) cos = R = = 0,67 voorlopend Z 30,05 Z e) Verander die kapasitor, Spoel, of Verander toevoerfrekwensie f) XL = XC R=Z Z is min I is maks Cos = 1 = 0 VL = VC VR = V T g) VT = I Z = (5 mA)(20) = 100 mV (teen fr R = Z = 20 ) Vraag 3 Verwys na die stroombaandiagram hieronder en bereken die: a) totale stroom in die baan. b) weerstand van die 60 watt 110 volt-lamp. c) impedansie van die stroombaan. d) Bereken die induktansie van die spoel wat in serie met die 60 watt 110 volt gloeilamp verbind moet word sodat dit met n 220 volt 50 Hz WS kan werk (veronderstel die weerstand van die spoel is onbeduidend).
(3) (3) (3) (6)
[15] Antwoorde vir vraag 3: a) I = P = 60 = 0,55 A (545,45 mA) V 110 b) RLAMP = VLAMP = 110 = 201,67 0,55 ILAMP
VT 220 c) Z = ___ = ____ = 403,34 I 0,55 d) XL = Z2 R2 = 403,342 201,672 = 349,3 L = XL 2 f = 349,3 = 1,11 H 2 (50)
117
Parallell-RCL-stroombane
Let wel Kirchoff se stroomwet vir n seriebaan s dat die stroom oral dieselfde is. Kirchoff se spanningswet vir n parallelbaan s dat: die spanning oor al die takke gelyk is.
Bo en behalwe die verskil in stroombaankonstruksie tussen die serie- en parallelstroombane, is daar baie ander veranderings. Indien die basiese dinge egter eenvoudig gehou word, en deur gesonde verstand te gebruik, kan n mens sonder veel drama jou weg deur n parallelstroombaan navigeer. n Hooffaktor wat sal help is die vraag van verwysing. Met verwysing word bedoel: Wat bly konstant in n spesifieke kring. Kirchoff se spanningsen stroomwette help gelukkig in n groot mate om dit te vergemaklik. Tot nou toe was al die stroombane wat gebruik is, seriebane en dit is waarom die stroom altyd die verwysingsfasor was. Met die parallelbaan word spanning egter die verwysingsfasor. n Parallel RC-stroombaan In die parallel RC-stroombaan sal die spanning oor die komponente gelyk aan mekaar wees (VT = VR= VC) , maar die toevoerstroom (IT) sal tussen die twee takke verdeel. Dit sal IR en IC gee. In die parallel-RC-stroombaan hieronder getoon, is die waarde van die resistor 2 k en die kapasitor 10 nF. Die toevoer is 6 V/4 kHz WS-toevoer.
Let wel n Belangrike feit om te onthou is dat die parallelstroombaan: nie deur middel van n ossilloskoop gedemonstreer kan word nie, aangesien die ossilloskoop nie stroom kan meet nie. Kirchoff se stroomwet vir parallelstroombane die stroom wat by n sekere punt inkom, is dieselfde as die stroom wat by n sekere punt uitgaan.
Figuur 5.12: n Parallel RC-stroombaandiagram
Aangesien die twee komponentwaardes nie bymekaargetel kan word nie (aangesien hulle in ohm en farads is), sal die kapasitiewe reaktansie eers bereken moet word. XC = 1 1 = = 3,98 k 2 fC 2 (4 000)(10 nF)
Die toevoerstroom verdeel en vloei deur die twee takke voordat hulle weer bymekaar aansluit. VT = VR = VC = 6 V IR = IC = VR R = 6 = 3 mA 2 000
VC 6 = 1,51mA = XC 3 980
Daar moet in gedagte gehou word dat die kapasitor n faseverskuiwing tussen spanning en stroom veroorsaak.
118
RCL-stroombane
Om hierdie stroomwaardes op n fasordiagram aan te toon, moet besonder versigtig te werk gegaan word. Dit is belangrik dat die stroom- en spanningswaarde ingevul word, terwyl hulle faseverhouding tot mekaar in gedagte gehou word. Maak gebruik van CIVIL
KAPASITOR (C) Stroom (I) lei spanning (V)
CIVIL
IC = 1,51 mA IR = 3 mA IT
Let wel Wanneer n fasordiagram geteken word, onthou die volgende drie feite: VT is verwysing IR is altyd in fase met VT Teken IC of IL met verwysing tot VT
VT = 6 V
Soos op die fasordiagram gesien kan word, is dit nie moontlik om net IR en IC algebraes bymekaar te tel nie, aangesien hulle uit fase is met mekaar. Aangesien dit egter n reghoekige driehoek vorm, kan Pythagoras gebruik word om die toevoerstroom (IT) te bereken. IT = IR2 + IC2 = (3 mA)2 + (1,51 mA)2 = 3,36 mA Die impedansie van die stroombaan kan alleenlik op hierdie stadium bereken word, aangesien die toevoerspanning en die toevoerstroom beskikbaar is. Z = VT IT = 6 = 1,79 k 3,36 mA
Aan die hand van die fasordiagram kan die arbeidsfaktor ook bepaal word. Cos = IR IT = 3 mA 3,36 mA = 0,89 voorlopend
Onthou Waar is IT met betrekking tot VT? Dit is voorlopend aangesien IT bokant VT is. Gevolglik sal die fasehoek soos volg wees: = cos-1 0,89 = 26,77 voorlopend
Parallel-RL-stroombane
In die parallel-RL-stroombaan sal die spanning oor die komponente dieselfde wees (VT= VR= VL), maar sal die toevoerstroom (IT) tussen die twee takke verdeel. Dit sal IR en IL gee. In die parallel-RL-stroombaan hier onder aangetoon, is die resistor 2 k en die spoel (of induktor) 200 mH. Die toevoer is 6 V/4 kHz WS-toevoer.
119
Figuur 5.13: n Parallel RL-stroombaandiagram
Die induktiewe reaktansie sal eers bereken moet word. XL = 2 fL = 2 (4 000)(200 mH) = 5,03 k VT = VR = VL= 6 V (Spanning oor alle takke is gelyk)
Die toevoerstroom verdeel en vloei deur die twee takke voordat dit weer bymekaar aansluit. IR = IL = VR 6 = 3 mA = R 2 000 VL XL = 6 = 1,19 mA 5 030
Onthou, die induktor (spoel) veroorsaak n faseverskuiwing tussen spanning en stroom. Om hierdie stroomwaardes op n fasordiagram aan te toon, moet baie versigtig te werk gegaan word. Dit is belangrik dat die stroom- en spanningswaardes ingevul word terwyl hulle faseverhouding met betrekking tot mekaar in gedagte gehou word. Maak gebruik van CIVIL
SPOEL (L) Volt (V) lei stroom (I)
Let wel Wanneer n fasordiagram geteken word, onthou die volgende drie feite VT is verwysing IR altyd in fase met VT Teken IC of IL met verwysing na VT
CIVIL
IR = 3 mA IL = 1,19 mA IT VT = 6 V
Weer eens is dit nie moontlik om net IR en IL algebraes bymekaar te tel nie, aangesien hulle uit fase is met mekaar. Aangesien dit egter n reghoekige driehoek vorm, kan Pythagoras gebruik word om die toevoerstroom (IT) te bereken. IT = IR2 + IL2 = (3 mA)2 + (1,19 mA)2 = 3,23 mA
120
RCL-stroombane
Die impedansie van die baan kan alleenlik op hierdie stadium bereken word, aangesien die toevoerspanning en die toevoerstroom beskikbaar is. Z = VT IT = 6 = 1,86 k 3,23 mA
Aan die hand van die fasordiagram kan die arbeidsfaktor ook bepaal word. Cos = IR IT = 3 mA 3,23 mA = 0,93 nalopend
Onthou Waar is IT met betrekking tot VT? Dit is nalopend aangesien IT onder VT is. Gevolglik sal die fasehoek soos volg wees: = cos-1 0,93 = 21,75 nalopend
n Parallel-RCL-stroombaan
In die parallel-RCL-stroombaan sal die spanning oor die komponente gelyk aan mekaar wees (VT = VR = VC = VL), maar die toevoerstroom (IT) sal verdeel tussen die drie takke. Dit sal IR , IC en IL gee. In die parallel RCL-stroombaan hieronder getoon, is die resistor 3 k, die spoel (of induktor) is 100 mH en die kapasitor is 18 nF. Die toevoer is n 4 V/5 kHz WS-toevoer.
Figuur 5.14: n Parallel-RCL-stroombaandiagram
Die induktiewe en kapasitiewe reaktansies word eers bereken. XL = 2 fL = 2 (5 000)(100 mH) = 3,14 k XC = 1 = 2 fC 1 = 1,77 k 2 (5 000)(18 nF)
121
Die toevoerstroom verdeel en vloei deur die drie takke voordat hulle weer bymekaar aansluit. VT = VR = VL = VC = 4 V IR = IL = IC = VR 4 = 1,33 mA = R 3 000 VL 4 = 1,27 mA = XL 3 140 VC 4 = 2,26 mA = XC 1 770
IC = 2,26 mA IT (IC IL) IR = 1,33 mA IL = 1,27 mA VT = 4 V
Aangesien die strome almal uit fase is met mekaar, kan Pythagoras gebruik word om die totale stroom te bepaal (toevoerstroom) IT = IR2 + (IC IL)2 = (1,33 mA)2 + (2,26 mA 1,27 mA)2 = 1,66 mA Weer eens kan die impedansie van die stroombaan bereken word deur die toevoerspanning en toevoerstroom te gebruik. Z = VT IT = 4 = 2,41 k 1,66 mA
Aan die hand van die fasordiagram kan die arbeidsfaktor ook bepaal word. Cos = IR IT = 1,33 mA 1,66 mA = 0,801 voorlopend (Omdat IT bokant VT is)
Gevolglik sal die fasehoek soos volg wees: = cos-1 0,801 = 36,75 voorlopend Die fasordiagramme vir serie- en parallelstroombane kan verwarrend wees, aangesien die ohm-waarde van die spoel (XL) in serie bo is, terwyl vir die parallelstroombaan, die stroomwaarde vir die kapasitor (IC) bo is. Die enigste ding wat konstant bly is CIVIL, en n klomp foute kan uitgeskakel word deur CIVIL te gebruik.
122
RCL-stroombane
Resonante frekwensie vir die parallelstroombaan is identies met di van die seriestroombaan, aangesien die faktore wat resonante frekwensie bepaal, die waarde van die kapasitor en die waarde van die spoel is. fr = 1 1 = = 3,75 kHz 2 LC 2 (100 mH)(18 nF)
Weer eens kom n aantal interessante feite na vorby hierdie frekwensie . Eerstens sal dit by wyse van berekenings bewys word, gevolg deur n opsomming van die feite. XL = 2 fL = 2 (3 750)(100 mH) = 2,36 k XC = 1 1 = = 2,36 k 2 fC 2 (37 500)(18 nF)
VT = VR = VL = VC = 4 V IR = IL = IC = VR 4 = 1,33 mA = R 3 000 VL 4 = 1,69 mA = XL 2 360 VC XC = 4 = 1,69 mA 2 360
IC = 1,69 mA
IT VT = 4 V IR = 1,33 mA
IL = 1,69 mA
IT = IR2 + (IC IL)2 = (1,33 mA)2 + (1,69 mA 1,69 mA)2 = 1,33 mA Z = VT 4 = = 3,01 k IT 1,33 mA
Aan die hand van die fasordiagram kan die arbeidsfaktor ook bepaal word. Cos = IR IT = 1,33 mA 1,33 mA = 1 (eenheidsarbeidsfaktor)
Gevolglik sal die fasehoek soos volg wees: = cos-11 = 0
123
Opsomming van feite by resonantfrekwensie vir n parallelstroombaan. Eienskappe van die serie-RCL-stroombaan by resonansie: XL = XC Z is maks I is min Cos = 1 = 0 IL = IC IR = IT IT presies in fase met VT
Q-faktor
Die Q-faktor van n parallelresonante RCL-kring wat aan n WS-toevoer verbind is, is die verhouding van die energie wat opgeberg is teenoor die energie wat verkwis is. Normaalweg verwys ons na Q as die Q-faktor of die versterkingsfaktor. By resonansie is die waarde van die toevoerstroom klein wanneer dit vergelyk word met die waardes van die stroom wat deur die induktor of kapasitor vloei. Hoeveel keer ILof IC groter as IT is, word na verwys as die Q-faktor van die stroombaan. Die volgende formules kan gebruik word om die Q-faktor te bereken. (Onthou dat dit egter net by resonantefrekwensie gebruik kan word.) Q-faktor (met gebruikmaking van stroomwaardes) = Q-faktor vir die voorbeeld wat gebruik is, is = IL = IT IL = IT IC IT
1,69 mA = 1,27 1,33 mA
n Kurwe wat die stroom in die parallelstroombaan teen frekwensie voorstel, sal soos volg lyk. By resonansie sal die stroom op minimum wees. Die stroom sal toeneem namate frekwensie toeneem of afneem.
Berekenings vir parallelstroombane

n Aantal voorbeelde sal bespreek word om al hierdie aspekte in parallel RCLstroombane te kombineer. Hierdie voorbeelde sal gebruik word as hersiening om die manier waarop n mens oor RCL-stroombane dink, uit te brei. Vraag 1: n Parallel-RC-stroombaan wat bestaan uit n resistor van 10 en n kapasitor van 450 F word aan n 240 V 50 Hz toevoer verbind. Bereken die volgende: a) Kapasitiewe reaktansie b) Stroom deur die resistor en kapasitor c) Die stroom wat van die toevoer getrek word
124
RCL-stroombane
d) Die arbeidsfaktor e) Stel die stroomwaardes deur middel van n netjiese fasordiagram voor f) Wat sal met die stroom wat in die baan vloei gebeur indien die frekwensie verminder word? Antwoorde vir vraag 1: a) XC = 1 1 = 2 fC 2 (50)(450 F) = 7,07
b) VT = VR = VC = 240 V IR = IC = VR R = 240 10 240 7,07 = 24 A = 33,93 A
VC = XC
c) IT = IR2 + IC2 = 242 + 33,932 = 41,56 A d) Cos = IR IT e)

IC = 33,93 mA
24 = 0,58 voorlopend 41,56
IT = 41,56 A
IR = 24 A VT = 240 V
f) f
XC
IC
IT
Vraag 2 2. Die fasordiagram vir n RCL-stroombaan word getoon. Vertolk die inligting en beantwoord die vrae wat volg.
125
a) Teken die stroombaan wat deur die bostaande fasordiagram voorgestel word. b) Is die stroombaan meer induktief of kapasitief? Motiveer jou antwoord. c) Bereken die totale stroom in die kring. d) Bereken die arbeidsfaktor in die kring. e) Wat sal met die fasehoek gebeur indien die frekwensie verminder sou word? Verduidelik jou antwoord. Antwoorde vir vraag 2: a)
n Parallel-RCL-stroombaandiagram
b) Kapasitief omdat IL > IC en dit beteken dat XL < XC c) IT = I2R + (IL IC)2 IT = 102 + (10,61 4,72)2 IT = 11,61 A
IR d) Cos = ___ IT = 10 11,61
= 0,86 voorlopend e) sal toeneem omdat XC 1 indien F verminder, sal XC toeneem wat om F die beurt IC sal laat afneem. Gevolglik sal die verskil tussen IL en IC groter word, wat beteken dat IT meer na IL op die fasordiagram sal neig. Vraag 3 3. n Parallel RLC-netwerk het die volgende komponente wat oor n 230 V/50 Hz wisselstroomtoevoer verbind is: resistor = 12 , kapasitor = 70 F, induktor = 100 mH
Bepaal die: a) Induktiewe reaktansie van die spoel b) Kapasitiewe reaktansie van die kapasitor c) Stroom wat deur elk van die takke vloei d) Totale stroom wat in die netwerk vloei e) Fasehoek tussen die toevoerspanning en die stroom f) Impedansie van die netwerk g) Teken n fasordiagram met volledige byskrifte wat al die stroomwaardes- en spanning voorstel.
126
RCL-stroombane
Antwoorde vir vraag 3: a) XL = (2 fL) = 2 (50)(100 10-3) = 31,42 b) XC = 1 1 = = 45,47 2 fC 2 (50)(70 10-6) = 7,32 A = 19,17 A = 5,06 A
c) I = VT = 230 L XL 31,42 IR = IC = VT R VT XC = = 230 12 230 45,47
d) IT = IR2 + (IL IC)2 = 19,172 + (7,32 6,06))2 = 19,3 A e) Cos = f) Z = g) IR IT = 19,17 = 0,993 nalopend 19,3
VT = 230 = 11,92 IT 19,3

IC = 5,06 A
IR = 19,17
VT = 230 V
IT = 19,3 A
IL = 7,32 A
127
Prakties: Simuleer n RLC-stroombaan en vertoon golfvorm op n ossilloskoop Om die verhouding tussen die spanning oor die resistor, die spanning oor die kapasitor, die spanning oor die spoel en die toevoerspanning in n series rcl wisselstroombaan te ondersoek. Apparaat 1. 1,0 k resistor (R1) 2. 0,1 mikro-Farad kapasitor (C1) 3. 26 mH spoel 3. Matriksbord met verbindingsdrade 4. Oudioseingenerator (50 Hz 10 kHz) 5. Dubbelspoor ossilloskoop Metode 1. Teken n seriestroombaan met die resistor, spoel en kapasitor wat aan die seinopwekker verbind is. Toon op jou skets hoe die ossilloskoop aan die stroombaan verbind is om aan die volgende te voldoen: Kanaal 1 (of Y1) van die ossilloskoop moet oor die resistor verbind word om VR te meet, en Kanaal 2 (of Y2) oor die seingenerator om VT te meet. Die snellering van die ossilloskoop moet oor die resistor wees. (LW Maak seker dat al die aardingsverbindings aan die een kant van die resistor verbind is.) 2. Bou die stroombaan presies volgens die stroombaandiagram (LW Maak seker dat al die aardingsverbindings aan die een kant van die resistor verbind is. Met ander woorde, alle swart krokodilklemme moet bymekaar wees.) 3. Volg hierdie stappe. Stel die seinopwekker op 500 Hz. Gaan na kanaal 2 en stel die toevoerspanning op 0,6 V. Gaan na CH 1 en maak seker dat die golf links in die middel begin. (Die snellering moet CH 1 wees.) Bring die nodige verstellings op die ossilloskoop aan sodat een volledige siklus oor 10 cm op die skerm vertoon word. Stel die V/div-knoppie sodat die golf so hoog (groot) moontlik is. Kies die ALT of CHOP-mode sodat albei golwe tegelyk vertoon word. 4. Teken die ossillogramme soos op die skerm vertoon. Al die byskrifte moet duidelik aangedui word. (Onthou dat die skale van CH 1 en CH 2 op die ossilloskoop moontlik mag verskil.)
128
RCL-stroombane
Neem die volgende lesings: a) VR = V/div aantal blokke 0,707 = _______________________________ b) VT = V/div aantal blokke 0,707 = _______________________________ c) Die fasehoek = _______________________________ (Noem watter golf voorloop.) d) Die toevoerstroom = VR = _____________________________________ R e) Wat beteken dit indien die aktivering oor n sekere komponent gestel is?
5. Skakel die ossillogramme in stap 4 oor na fasors. (Dit moet op skaal geteken word). Volg hierdie stappe: Begin die fasordiagram in die middel van die bladsy Teken die verwysingsfasor Teken VR Teken VT met verwysing tot VR Trek VR grafies van VT af. (Dit sal die spanningsdaling bepaal wat die verskil tussen VL en VC verteenwoordig.) In hierdie stadium het n mens n goeie begrip van RL en RC -stroombane. Skat die groottes van VL en VC en dui hulle op jou fasediagram aan. Alle byskrifte (insluitend die skaal en fasehoeke) moet duidelik aangedui word. 6. Verander die frekwensie na 10 kHz en herhaal punte 3 tot 5 hierbo. 7. Sonder om ENIGE BEREKENINGS te maak, verstel die frekwensie na resonansie. Verduidelik waarom jy die bepaalde frekwensie gekies het. Teken die golfvorms: (Onthou dat die skale van CH1 en CH 2 op die ossilloskoop moontlik verskillend kan wees).
Neem die volgende lesings: VR = V/div aantal blokke 0,707 = _________________________________ VT = V/div aantal blokke 0,707 = _________________________________
129
c) Die fasehoek = ______________________________________________ (Noem watter golf voorloop.) d) Die toevoerstroom = VR = _____________________________________ R
e) Wat beteken dit indien die snellering oor n sekere komponent gestel is? 8. Teken n netjiese fasordiagram, nie op skaal nie, maar met al die spanningsvalle in die stroombaan so akkuraat as moontlik. Waarnemings: Beantwoord die vrae hieronder deur die fasordiagramme te vergelyk. Stel vas hoe n verandering in frekwensie die verhouding tussen VR en VT sal benvloed. 1. 2. Wat is die faseverhouding tussen VR en VT by 500 Hz? (Verwys na hoek, asook voorlopend of nalopend.) Wat is die faseverhouding tussen VR en VT by 10 kHz? (Verwys na hoek, asook voorlopend of nalopend.)
3. Het die verandering in frekwensie die faseverhouding (hoek) tussen die twee fasors VR en VT benvloed? 4. Watter uitwerking het die verandering in frekwensie op die grootte van VT, VR, VL en VC? 5. Watter invloed het die verandering in frekwensie op die stroom wat in die baan vloei en derhalwe op die impedansie van die stroombaan? Teken n netjiese kurwe wat frekwensie teen stroom voorstel. 6. Wat is die rede vir die veranderings wat voorgekom het as gevolg van die verandering in frekwensie (verhoging in frekwensie)?
130
RCL-stroombane
Aktiwiteit 1
1. Die skets hieronder beeld die reaktansie van n induktor en n kapasitor uit, en die weerstand van n resistor teen frekwensie. Vertolk die inligting en beantwoord die vrae wat volg.
a) Teken TWEE benaderde impedansiedriehoeke van n RLC-seriestroombaan langs mekaar, met die frekwensie by punt A en C onderskeidelik. b) Die stroombaan wat deur die bostaande grafiek voorgestel word, bestaan uit n 3 k-resistor, n 50 F-kapasitor en n 0,1 H-spoel. Bereken die frekwensie by punt B. 2. n Seriestroombaan bestaan uit n 250 F-kapasitor en n 120 mH-spoel en n resistor van 15 wat oor n 240 V/50 Hz-toevoer verbind. Bereken: a) Die totale impedansie in die stroombaan. b) Die spanningval oor die spoel. c) Die fasehoek. d) Is die stroombaan meer induktief of meer kapasitief? Motiveer jou antwoord. e) Moet die frekwensie toeneem of afneem sodat die stroombaan kan resoneer? Motiveer jou antwoord. 3. Noem DRIE lesing wat ons met die ossilloskoop kan neem.
131
4. Gebruik die ossillogramme hieronder om die vrae wat volg te beantwoord.
V2 V1
Bepaal die volgende indien beide V/div = 0,5 V en die T/div = 10 s
a) Frekwensie b) V1 (RMS) c) Sou die stroombaan induktief of kapasitief wees indien V1 die spanning oor n toevoer en V2 die resistorspanning is? Verduidelik jou antwoord. 5. n 15 V/10 kHz toevoer word verbind aan die volgende komponente, wat in serie verbind is. R = 2 k, L = 60 mH en C = 8 nF
a) Teken n netjiese diagrammatiese stroombaandiagram vir die kring. b) Bereken die induktiewe en kapasitiewe reaktansies, en dan die impedansie van die baan. c) Stel al die berekende ohm-waardes op n netjiese fasordiagram voor. (Nie op skaal nie, maar in goeie verhouding.) d) Wat sal met die kapasitansie gebeur indien die frekwensie verlaag word? Gee n rede vir jou antwoord. e) Watter faktore sal die resonante frekwensie bepaal? 6. VL = 8 V
IT = 2 mA VR = 3 V f = 7 kHz
VC = 12 V
Gebruik die fasordiagram om die volgende vrae te beantwoord: a) Bereken die toevoerspanning. b) Is die arbeidsfaktor voorlopend of nalopend? Verduidelik jou antwoord. c) Bereken die reaktiewe waarde van die spoel. d) Bereken die werklike waarde van die spoel in mH.
132
RCL-stroombane
e) f) 7. Noem vyf eienskappe van n serie-RCL-stroombaan indien dit op resonante frekwensie gestel is. Teken n netjiese kurwe wat die verhouding tussen stroom en frekwensie in n serie-RCL-baan toon. n Parallelstroombaan wat bestaan uit n kapasitor van 18 nF in parallel verbind met n resistor van 2 k. Die baan is aan n 5 V/8 kHz verbind. Bereken die volgende: a) Die kapasitiewe reaktansie b) Die takstrome c) Teken n netjiese fasordiagram om al die stroomwaardes voor te stel.
8. n Wisselstroomkring van n induktor van 200 mH, n kapasitor van 300 F en n resistor van 15 is in parallel met n 120 V/50 Hz toevoer verbind. Beantwoord die volgende vrae. a) Teken die kring met byskrifte. b) Bereken die kapasitiewe en induktiewe reaktansie onderskeidelik. c) Bereken die stroom deur elke komponent. d) Bereken die totale stroom wat van die toevoer getrek word. e) Indien die totale stroom deur die baan 5,63 A is, bereken die fasehoek vir die baan. f) Is die baan meer induktief of kapasitief. Motiveer jou antwoord. 9. n Parallel RCL-baan bestaan uit n resistor van 4 k, n spoel van 36 mH en n kapasitor van 9,1 nF. Die baan is aan n 12 V WStoevoerspanning verbind waarvan die frekwensie verander kan word. Al die vereiste berekenings is gedoen, en in onderstaande tabel aangeteken.
Frek 4 000 6 000 8 793 11 000 13 000 XL () 904,78 1 360 1 990 2 490 2 940 XC() 4 370 2 910 1 990 1 590 1 350 IR(mA) 3 3 3 3 3 IL(mA) 13,26 8,82 6,03 4,82 4,08 IC(mA) 2,75 4,12 6,03 7,55 8,89 IT(mA) 10,93 5,58 3 4,06 5,67 Cos 0,27 0,53 1 0,74 0,53 74,1 57,5 0 42,4 58,1
Gebruik die inligting wat in die tabel verskaf word om die volgende vrae te beantwoord: Watter waarneming kan gemaak word van die volgende namate frekwensie verhoog word? a) Induktiewe reaktansie (XL) b) Kapasitiewe reaktansie (XC) c) Weerstand d) Kapasitorstroom (IC) e) Resistorstroom (IR) f) Toevoerstroom (IT) g) Arbeidsfaktor
133
h) Fasehoek i) Wat is die verhouding tussen XL en IL? j) Wat is die verhouding tussen XC en IC? k) Wat is die verhouding tussen f en IR? l) Wat is opvallend aangaande die baan by 8 793 Hz? m) Wat is die eienskappe van die baan (soos op die tabel gesien) by hierdie frekwensie? n) Teken n grafiek om IT vs frekwensie en Z vs frekwensie voor te stel. o) Wat kan ons aflei van die grafieke wat hierbo geteken is?
Doelwit Hierdie module kan in die klaskamer gedoen word sonder enige toerusting, en sal as toets dien om te sien of die leerders die basiese begrippe bemeester het voordat hulle werklike eksperimente met regte toerusting aanpak Om die verhouding tussen die spanning oor die resistor, die spanning oor die kapasitor en die toevoerspanning in n serie-wisselstroom rk-stroombaan te toets. Apparaat: 1. 1,0 k/ohm resistor (R1) 2. 0,1 mikrofarad-kapasitor (C1) 3. Matriksbord met verbindingsdrade (tussenbord) 4. Audiosein-generator (50Hz 10kHz) 5. Dubbelspoor-ossilloskoop METODE 1. Teken n seriebaan deur gebruik te maak van die resistor en kapasitor wat verbind word aan n seingenerator. Toon aan hoe die ossilloskoop met die stroombaan verbind word. Die een inset (Y2) van die ossilloskoop is oor die seingenerator verbind en die ander inset (Y1) oor die weerstand. Die snellering moet oor Y1 (die resistor) ingestel word. Maak seker dat al die aardverbindings aan een kant van die resistor verbind is. 2. Neem aan dat hierdie stroombaan korrek gebou is. 3. Die nodige verstellings word op die ossilloskoop gedoen sodat een volledige siklus van die verwysingsein (Vr) oor 10 cm op die skerm vertoon word. Die V/div-instelling word verstel sodat die golwe so hoog (groot) moontlik is.
134
RCL-stroombane
T/div = 0,2ms V/div = 0,2V
4. Dit was die ossillogramme (golwe) wat op die ossilloskoop vertoon is. Vertolk die inligting en doen die nodige berekeninge vir die volgende: V = (V/div)(aantal blokke)(0,707) Vs = ________________________________________________________ Vr = ________________________________________________________ f = __________________________________________________________ Fasehoek = ___________________________________________________
Die toevoerstroom = Vr/R = _____________________________________ 5. Verander die ossillogramme na fasors deur die fasordiagram na skaal (1:10) op dieselfde bladsy te teken. Trek Vr grafies af van Vs om die spanningval oor die kapasitor te bepaal. Meet hierdie spanning. Alle byskrifte (ook die skale en fasehoeke) moet duidelik aangegee word.
135
6. Die frekwensie word nou verander.
T/div = 10s V/div = 0,2V Dit was die ossillogramme (golwe) wat op die ossilloskoop teen die nuwe frekwensie vertoon is. Vertolk die inligting en doen die nodige berekeninge vir die volgende: V = (V/div)(aantal blokke)(0,707) Vs = ________________________________________________________ Vr = ________________________________________________________ f = __________________________________________________________ Fasehoek = ___________________________________________________
Die toevoerstroom = Vr/R = _____________________________________ 7. Verander die ossillogramme na fasors deur die fasordiagram na skaal (1:10) op dieselfde bladsy te teken. Trek Vr grafies van Vs af om die spanningval oor die kapasitor te bepaal. Meet hierdie spanning (NB dit moet vir beide frekwensies gedoen word). Alle byskrifte (ook die skale en fasehoeke) moet duidelik aangedui word. 8. Waarnemings Beantwoord die vrae hieronder deur die fasordiagramme te vergelyk. Bepaal hoe n verandering in frekwensie die verhouding tussen Vr en Vs sal benvloed. 1. Wat is die faseverhouding tussen Vr en Vs teen frekwensie 1? (Verwys na die hoek asook die voorof naloop) 2. Wat is die faseverhouding tussen Vr en Vs teen frekwensie 2? (Verwys na die hoek asook die voorof naloop.
136
RCL-stroombane
3. Het n verandering in frekwensie die faseverhouding (hoek) tussen die Vr en Vs geaffekteer? 4. Watter uitwerking het die verandering in die frekwensie op die grootte van Vs, Vr en Vc gehad? 5. Watter uitwerking het die verandering in frekwensie op die vloei van stroom in die stroombaan en dus op die impedansie van die baan gehad? (GEEN berekeninge word toegelaat om hierdie vraag te beantwoord nie). 6. Wat is die rede vir al die veranderinge wat weens die verandering van die frekwensie plaasgevind het?
137
138
Hoofstuk 6 Logika
A PLBe A Boole-Algebra
Leerlogikadiagramme
B Logikastroombane
Inleiding
Hierdie hoofstuk handel oor n inleiding tot programmeerbare logiese beheertoestelle (PLBe). Aspekte wat in hierdie hoofstuk gedek sal word, wissel van die voordele van PLBe, inleiding tot leerlogika, omsetting van hardbedrade skematika tot leerlogika, tot die skryf van programme vir verskeie motorbeheerkringe soos intydse toepassing van die PLB. n PLB kan gedefinieer word as n gespesialiseerde rekenaarstelsel wat gebruik kan word om verskillende insette te monitor, n bepaalde funksie uit te voer, gebaseer op die toestande van sodanige insette (d.w.s. besluite neem bv. logika, ordening, tydreling, telwerk en rekeningkunde asook datahantering) en dan verskeie tipes masjiene of prosesse te beheer. PLBe kan gebruik word in veelvoudige industrie wat wissel van: vervaardiging/masjinering voedsel/drank metaal krag mynbou petrochemies/chemies PLBe kan wissel in grootte van baie klein tot baie groot. Die kleiner eenhede kan tot 128 Insette/Uitsette (I/Ue) h, asook n geheuevermo van ongeveer 2 K bis, en die groter eenhede kan tot 8192 I/Ue en n 750 K bis geheuevermo h.
Kort geskiedenis van PLBe

Die eerste programmeerbare logiese kontroleerder is deur n Amerikaanse motorvervaardiger (General Motors) ontwikkel wat in 1968 met die proses begin het. Hulle primre doel was om die ho koste van onbuigsame, relbeheerde stelsels uit te skakel. In 1969 is die eerste PLB vir nywerheidsgebruik genstalleer. Hierdie hardeware-SVE-kontroleerder het logiese instruksies gebruik, het n 1 K bis geheue en 128 I/U punte gehad. In die vroe sewentigerjare is PLBe gebruik om wisselende spannings te stuur en te ontvang wat hulle in staat gestel het om die analoogwreld te betree. Vanwe die sagtewareprogramme en gestandaardiseerde kommunikasie wat in die tagtigerjare ontwikkel is, het PLBe kleiner geword en kon selfs met gebruikmaking van n persoonlike rekenaar geprogrammeer word, pleks van n eenheid wat in die hand gehou word of n toegewyde programmeringsterminaal. Dit alles het n groot impak gehad op die koste van PLBe, wat dit vir baie nywerhede meer bekostigbaar gemaak het. Met verloop van tyd is internasionale standaarde ontwikkel om met PLBe te kommunikeer. Ons het nou rekenaars wat in funksionele blokke, instruksielyste, leerlogika, C (n programmeerbare taal) en gestruktureerde teks tegelyk geprogrammeer kan word.
Gebruiklike Handelsmerke van PLBe

Amerikaans: Texas Instruments en Allen Bradley Europees: Siemens, Klockner Moller en Telemechanique Japanees: Toshiba en Mitsubishi
140
Logika
Hoofkomponente van n gewone PLB

Kragtoevoer
Vanaf Sensors Drukknoppies, kontakte, perkskakelaars, ens.
Uitsetmodule
Insetmodule
Verwerker
Vanaf Sensors Drukknoppies, kontakte, perkskakelaars, ens.
Programmerings toestel
Figuur 6.1: Hoofkomponente van n PLB
Kragtoevoer
Die kraginset verskaf die spannings wat nodig is om al die PLB-komponente te laat werk. Die meeste PLB-kontroleerders werk teen f 24 V GS f 240 V WS. Sommige PLB-kontroleerders het n elektriese inset as afsonderlike module, terwyl die klein- en middelslagreeks reeds die insetmodule bevat.
Inset/Uitset-module
Insetmodules skakel seine van diskrete of analoog insetveldtoestelle om na logiese vlakke wat vir n PLB-verwerker aanvaarbaar is. Insette monitor veldtoestelle soos byvoorbeeld skakelaars en sensors. Insette word deur middel van n optosolator (fotodiodes en transistors) aan die verwerker verbind, d.w.s. die inset word deur middel van n optiese verbinding aan die verwerker verbind. Die doel is om spanningspieke, wat die verwerker kan beskadig te voorkom en ook die uitwerking van elektriese geraas te verminder. Uitsetmodules skakel seine om van die verwerker na vlakke wat in staat is om die verbinde diskrete of analoog uitsetveldtoestelle te dryf. Uitsette beheer ander toestelle, soos motors, pompe, solenoedkleppe en lampe. Ook aan die uitsetkant word die uitsettoestelle deur middel van n optosolator aan die verwerker verbind (fotodiodes en transistors). Die uitset word dus deur middel van n optiese verbinding aan die verwerker verbind. Dit is om te voorkom dat spanningspitse die verwerker beskadig en om ook die uitwerking van elektriese geraas te verminder.
Verwerker
Dit is die brein van die PLB. Die verwerker is die eenheid wat verantwoordelik is vir die verwerking van alle rekeningkundige werksaamhede, logika-operasies, berging van inligting, rekenaartussenvlakkoppeling, plaaslike areanetwerke, ens. Dit verskaf die intelligensie om alle aktiwiteite van die PLB te beheer en te lei.
141
Die vernaamste funksie van die verwerker is dus om data te analiseer wat van insetsensors deur insetmodules kom, besluite te neem wat op die gebruiker se gedefinieerde beheerprogram gegrond is en seine deur uitsetmodules na uitsettoestelle terug te stuur.
Programmeringstoestel
Die programmeringstoestel word gebruik om die nodige program in te voer wat die uitvoer van take in die geheue van die verwerker sal bepaal. Die program word in die programmeringstoestel ontwikkel en word dan na die geheue-eenheid van die PLB oorgeplaas. Voordele van PLB in vergelyking met hardbedrade logikabeheer Hardbedrade logikabeheer is in die verlede as die eerste stap na outomatisasie beskou. Die gebruik van kontaktors en rels in samewerking met tydreltoestelle en tellers het sy doel gedien, maar die stelsel het nadele gehad, bv. grootte, ingewikkeldheid van die bedrading, asook die tyd wat in beslag geneem word om veranderings te implementeer. Dit alles het gelei tot die ontwikkeling van die PLB. Die voordele van die PLB in vergelyking met hardbedrade logikabeheer is: Verminderde ruimte: PLBe is vastetoestand-toestelle (geen bewegende dele) en gevolglik baie kompak en klein in vergelyking met hardbedrade logika. Gebruik minder energie: n PLB gebruik gemiddeld ongeveer een tiende van die krag wat deur n gelykstaande rel-logika kontroleerder gebruik word. Minder instandhouding: PLBe het foutdiagnostiese eenhede, wat dit maklik maak om foutsporing te doen. Die modulre stelsel vergemaklik die vervanging van modules. Ekonomies: Koste van PLB word oor n kort tydperk verhaal. Dit is n eenmalige belegging. Meer betroubaar: Dit gebruik statiese toestelle, gevolglik is daar geen slytasie op bewegende dele nie. Bespaar baie tyd (waar die stelsel sonder enige onderbrekings werk), in vergelyking met hardbedrade logiese stelsels. Buigsaamheid: Dit is maklik om n program om te ruil. Die PLB kan meer komplekse funksies uitvoer. Vinniger reaksietyd: Dit kan duisende items per sekonde verwerk.
Vergelyking tussen Rellogika en die PLB

Rel Groot gekompliseerde stelsel wat hope ruimte in beslag neem Gebruik veel meer energie as PLB-stelsel Beperkte meganiese gebruiksduur en meer instandhouding Duurder as PLB-stelsel hoe meer rels daar is, hoe groter is die koste Meganiese onklaarrakings kan op enige tydstip plaasvind baie bewegende dele Moeilik om op te dateer of n bestaande program te verander Reaksietyd stadiger as di van die PLB PLB Baie belangrike vastetoestand-toestel wat relatief kompakte is Gebruik ongeveer een tiende van die hoeveelheid energie wat n relstelsel gebruik n Vastetoestandtoestel met n baie lang gebruiksduur en minder instandhouding Koste veel minder as met rellogikastelsel (n eenmalige belegging) Meer betroubaar vanwe minder bewegende dele Baie buigsaam omdat dit makliker is om n program te verander of te modifiseer Vinnige reaksietyd kan duisende items per sekonde verwerk
142
Logika
Basiese werking van n PLB

PLBe is toestelle wat programmeerbaar is, d.w.s. hulle moet geprogrammeer word om n spesifieke funksie te kan uitvoer. Programme vir PLBe kan wissel van die meer algemene leerlogika tot minder algemene funksionele blokke. n Program is n stel instruksies wat in n spesifieke programmeringstaal vir n PLB geskryf word om n spesifieke funksie uit te voer. Die uitvoering van elke instruksie verg drie basiese stappe. Dit is n deurlopende proses tot aan die einde van die program. Die drie stappe is: 1. Nagaan van die insette (INSET): Die PLB lees die insette deur die insettussenvlak. 2. Uitvoering van instruksies (PROSES): Die PLB sal eers na die eerste instruksie in die program kyk en dit uitvoer. 3. Opdatering van die uitsette (UITSET): Na uitvoering van die eerste instruksie sal alle uitsette dienooreenkomstig opgedateer (verander) word.
STAP 1 Nagaan van insette Figuur 6.2: PLB-skanderingsiklus
STAP 2 Uitvoer van instruksies
STAP 3 Opdatering van uitsette
Na die voltooiing van die derde stap, sal die PLB weer by stap 1 begin en die proses vir elke instruksie herhaal. Hierdie proses om die insette sekwensieel na te gaan, die program in geheue uit te voer en die uitsette op te dateer, staan as skandeering bekend.
Inleiding tot leerlogika

Soos vroer genoem is leerlogika n baie algemene en populre programmeringstaal wat gebruik word om programme vir PLBe te skryf. Die PLB maak gebruik van eenvoudige instruksies om n leerlogikaprogram te skryf. Hierdie instruksies is rekenaarkodes wat die insette en uitsette laat doen wat jy wil h, ten einde die gewenste resultaat te verkry. Alle PLBe het twee basiese tipes instruksies: kontakte spoele Kontakte: verwys na die inligting wat deur die insetveldtoestelle verskaf word. Verskillende kontakte sal die status van verskillende insetveldtoestelle monitor. Na gelang van die inligting wat van die veldtoestel verkry word, s die kontaktor vir die PLB wat om te doen. Insetveldtoestelle verwys na drukknoppies, perkskakelaars, verskeie sensors, ens. Spoele: verwys na wat elke bepaalde uitsetveldtoestel veronderstel is om in die stelsel te doen. Soos met kontakte, monitor elke spoel ook die status van n sekere uitsetveldtoestel, maar anders as met kontakte wat die status van die insetveldtoestelle beheer en dan vir die PLB s wat om te doen, s die spoele vir die veldtoestelle wat om te doen. Uitsetveldtoestel verwys na indikatorlampies, alarmtoeters, motoraansitters, ens.
143
Voorbeeld Kom ons kyk na wat sal gebeur as ons n aan/af-skakelaar en n enkelfasemotor met n PLB verbind. Indien die skakelaar veronderstel is om die motor aan te skakel, sal die PLB n kontak h wat die insetveldtoestel ondersoek (die aan/af-skakelaar) en n spoel wat die motor kontroleer. Sodra die skakelaar aangeskakel word, sal die kontak aktiveer, en dit word dan na die PLB herlei wat om die beurt hierdie inligting na die spoel herlei deur dit te aktiveer. Dit sal vir die spoel s dat dit vir die gekontroleerde uitsettoestel (die motor), moet s om te begin loop.
Insetmodule (kontakte) Uitsetmodule (spoel)
Aan/Af-skakelaar
Motor Kontaktor
PLB PLC
Figuur 6.3: Motor en skakelaar aan PLB gekoppel
Inset -en uitsetverbindings met die PLB

Insetveldtoestelle Insetmodule (kontakte) Uitsetmodule (spoele) Uitsetveldtoestelle
Aansitknoppie Stopknoppie Oorbelastingskontak
Lamp PLB
Motorkontaktor
Verskeie insetsensors, bv. perkskakelaar, drukskakelaar, tempskakelaar, ens.
Gemeenskaplike toevoer vir uitsette
Figuur 6.4: Insette en uitsette aan PLB verbind
Aan die hand van bostaande diagram kan ons duidelik sien dat alle inset- en uitsetveldtoestelle buite die PLB is en die kontakte en spoele binne-in die PLB is. Dit is belangrik dat wanneer mens n program skryf, alle insette en uitsette benoem word om dit makliker te maak om die program te skryf. Nog n belangrike punt om te onthou is dat die PLB net op die inset van die insetveldtoestel sal reageer, die inligting sal verwerk en die uitsetveldtoestel dienooreenkomstig sal laat reageer.
144
Logika
Basiese leerlogika-instruksies
Simbool Definisie Normaalweg oop kontak (inset) Die normaal oop kontak (NO) is waar wanneer die insetof uitsetstatisbis wat die kontak beheer 1 is Normaalweg geslote kontak (Inset) Die normaal geslote kontak (NG) is waar wanneer die inset of uitsetstatisbis wat die kontak beheer 0 is of Spoel (uitset)
Leerdiagramme bestaan uit twee vertikale lyne wat die kragspore voorstel. Kringe word as horisontale lyne tussen die twee vertikale elemente verbind. n Leerlogikaprogram bestaan uit n aantal eenhede wat sporte genoem word. n Sport kan as n aantal simbole (instruksies) beskou word wat saamgevoeg is. Die hoeveelheid simbole (instruksies) per sport sal van PLB tot PLB verskil. Daar is geen beperking op die aantal sporte in n program nie.
Sport 1
Sport 2
Figuur 6.5: Sporte in leerlogika
Sporte word sekwensieel benoem, en word ook in dieselfde volgorde uitgevoer. Elke sport moet n aantal insette en een uitset bevat. Sporte word uitgevoer volgens die volgende rels in enige enkele sport. 1. Indien die sport net serieverbindings tussen inset en uitset bevat, word die sport van links na regs uitgevoer.
1 2 3
Figuur 6.6: Sport met net serieverbindings
145
2. Indien die sport n vertikale verbinding (OF-funksie) bevat word, dan word die OF-funksie eerste uitgevoer.
1 2 3 4
Figuur 6.7: Sport met vertikale verbindings (OF-funksie)
3. Indien daar n tak is, word dit uitgevoer in die orde van boonste lyn na onderste lyn.
1 4 2 3 5
Figuur 6.8: Sport met n tak
Leerlogikadiagramme
Insette en uitsette
Soos vroer genoem, word elke sport tussen twee kragspore verbind (Lewendig en Neutraal), sodat indien stroom deur die kring vloei en die uitsetveldtoestel aktiveer, daar n deurlopende verbinding van lewendig na neutraal moet wees. Indien die verbinding gebreek word, sal die uitsetveldtoestel ophou werk. Kom ons oorweeg die volgende kringe. Figuur 6.9 (a) toon die verbinding van n lamp deur n oop kontak. Wanneer die skakelaar gesluit is, is kontak (XO) gesluit en sal spoel (QO) geaktiveer wees en derhalwe die lamp aanskakel. Figuur 6.9 (b) toon die lamp waar dit deur n geslote kontak verbind is en die lamp laat aanhou brand. Die lamp sal net afskakel wanneer die skakelaar geaktiveer word; derhalwe word die kontak (X1) oop en die spoel (Q1) gedeaktiveer.
L
XO Q0
Let wel Slegs die leerdiagramme word verteenwoordig. Die skakelaar en die lamp is nie deel van hierdie leerdiagram nie. Die skakelaar en lamp is buite die PLB en die leerdiagram is die program in die PLB. Verwys asseblief na figuur 6.4 hierbo.
L
X1 Q1
Binne die PLB
Binne die PLB
Figuur 6.9 (a): NO-kontak om een uitset te skakel
Figuur 6.9 (b): NG-kontak om een uitset te skakel
Uit Figuur 6.9 (a) en (b) is dit duidelik dat X0 en X1 die insette (kontakte) verteenwoordig en Q0 en Q1 die uitset (spoele). Onthou die leerdiagramme kan meer as een inset h om een uitset te aktiveer. Op die volgende bladsy is n voorbeeld van n leerdigram met twee insetkontakte in serie, wat een uitsetspoel aktiveer en om die beurt n lamp of motor kan aanskakel. In hierdie voorbeeld sal die lamp/motor net geaktiveer (aangeskakel) word wanneer die insetkontakte X0 sowel of X1 gesluit is en derhalwe die spoel (Q1) aktiveer wat sal maak dat die lamp/ motor aangeskakel word.
146
Logika
L
X0 X1 Q0
Figuur 6.10: Twee NO-kontakte om een uitset aan te skakel
Tydrelaar
Dit is belangrik om daarop te let dat die manier waarop tydrelaars werk van PLB tot PLB verskil, maar dat die basiese operasionele beginsels dieselfde is. n Tydrelaar kan gevolglik as n instruksie gesien word wat vir n sekere hoeveelheid tyd wag voordat dit iets doen. Tydrelaarinstruksies is uitsetinstruksies wat gebruik word om die tyd van intervalle te meet waarvoor hulle sporttoestande waar is (AAN-vertraging-tydrelaar, T-AAN), of onwaar (AF-Vertraging-tydrelaar, T-AF). Dit is sagtewaretydrelaars wat geprogrammeer moet word om n bepaalde funksie uit te voer. n Tweede belangrike invoer na n tydrelaar is die stel/herstelinset. Wanneer hierdie inset geaktiveer word, sal dit die tydrelaar na zero terugstel. Weer eens hang die werking van die stel/herstel af van die tipe PLB. Jy sal jouself vertroud moet maak met die werking van die PLB waarmee jy gaan werk en dit bestudeer. Aan-vertraging-tydrelaar: Hierdie tipe tydrelaarvertragings skakel die uitsetveldtoestel vir n sekere hoeveelheid klokimpulse aan. Nadat die insetveldsensor aanskakel, sal dit met ander woorde X-sekondes wag voordat dit die uitsetveldtoestel (n motor) aanskakel. Dit is die mees algemene tipe tydrelaars wat gebruik word. Af-vertraging-tydrelaar: Hierdie tydrelaar sal daarenteen na n sekere hoeveelheid klokpulse die tyd vertraag voordat die uitsetveldtoestel afgeskakel word. Die uitsetveldtoestel (n motor) kan aangeskakel wees en uiteindelik na X-sekondes afgeskakel word. Kom ons kyk na n voorbeeld Met verwysing na figuur 6.11, wanneer kontak X0 gesluit word, begin tydrelaar (T1) loop en na vyf sekondes (aangedui deur K5), sluit die tydrelaarkontak (T1) en skakel dit die spoel (Q0) na die motor aan. In hierdie voorbeeld, wanneer kontak X1 gesluit word, herstel dit die tydrelaar terug na zero. Let ook asseblief op dat figuur 6.11 n leerdiagram (in die PLB) is, en die skakelaars en motor ni in hierdie figuur getoon word nie. Hulle is eksterne toestelle buite die PLB.
X0 T1/k5
T1
Q0
X1
Reset T1
Figuur 6.11: Leerdiagram vir n tydrelaarkring
147
Elektriese Tegnologie Tellers

Weer eens is dit belangrik om te let op die manier waarop tellers werk, van PLB tot PLB verskil, maar dat die basiese bedryfsbeginsels dieselfde is. Tellers is instruksies om een ding te doen, en dit is tel. Ons kry basies twee tipes tellers, die een wat optel (bv. 1, 2, 3, 4, ens.), die op-teller en die ander een wat aftel (bv. 4, 3, 2, 1, ens.), die af-teller. Tellers bestaan nie fisies nie. Hulle is gesimuleerde tellers en hulle kan geprogrammeer word om impulse te tel. Hierdie impulse kan die getal bottels of bokse wees wat by n spesifieke punt verbygaan en deur n sensor opgevang word. Tellers sal ook n stel/herstel-inset h om die teller op sy begintelling te stel of om die teller na zero terug te inset. Kom ons kyk na n voorbeeld Figuur 6.12 verteenwoordig n leerdiagram vir n teller wat op 9 gestel is, en aftel. Elke tydkontak X0 is gesluit, die teller dekrement met 1 (tel af). Indien die kontak dus X0 herhaaldelik nege maal geopen en gesluit word, sluit die tellerkontak (C1) op die negende telling, en sal die spoel (Q0) wat n motor aktiveer, geaktiveer word. Wanneer kontak X1 gesluit word, stel dit die teller terug na sy oorspronklike staat (9).
L X0 C1/k9 N
C1
Q0
X1
Stel/herstel C1
Figuur 6.12: Leerdiagram vir n tellerkring
Wanneer ons daarenteen n op-teller gebruik, vermeerder die teller (tel op) met een elke keer wanneer die insetkontak X0 gesluit word. Op die negende puls sal die tellerkontak (C1) sluit en sal spoel (Q0) geaktiveer word wat om die beurt die motor sal aanskakel. Wanneer kontak X1 gesluit is, herstel dit die teller terug na sy oorspronklike staat (0). Ons kan byvoorbeeld n stelsel in n fabriek h waar nege items in n boks geplaas moet word. Die teller sal die items tel en na die negende telling, word die boks verwyder en n le boks in sy plek geplaas om weer gevul te word. Die teller sal ook na die optelling n herstelimpuls kry om dit na zero terug te stel.
Databerging (Merkers, interne rels of vlae)

Dit is eenvoudig registers in die geheue wat gebruik word om inligting of data te stoor. Inligting of data word net tydelik in hierdie registers gestoor. Hulle word ook somtyds gebruik vir behoudende/akkumulatiewe databerging. Indien byvoorbeeld die uitset van een sport as n inset na n ander sport (figuur 6.13) gebruik moet
148
Logika
word, sal ons n merker/interne rel/vlag as n tydelike bergingstoestel gebruik. Die inset na die tweede sport hang af van die toestand van die merker/interne rel/ vlag. Die merker word verteenwoordig deur spoel (M) en die merkkontak word deur kontak (M) verteenwoordig. Indien n merkerspoel (M) met ander woorde geaktiveer word, sal die merkerkontak (M) gesluit wees. Indien die merker nie geaktiveer word nie, sal die merkerkontak oop wees.
X0 X1 X2 M
X3
X4
Figuur 6.13: Gebruik van die merker
Houwipbane
Die gebruik van houwipbane gaan daaroor dat n denkbeeldige kontak gebruik word wat aan jou uitsettoestel (spoel) verbind is. Sodanige denkbeeldige kontak wat in jou program gebruik word, laat jou toe om jou houwipbaan of die een of ander soort geheue-element te skep. Kom ons kyk na n voorbeeld. In figuur 6.14 hieronder is die kontak wat Q0 benoem is, n denkbeeldige kontak wat verbind is aan die uitsetspoel (Q0). Die toestand van die uitsetspoel sal met ander woorde die toestand van die kontak bepaal wat daaraan verbind is. Wanneer kontak X0 gesluit word, sal die spoel (Q0) geaktiveer word en die denkbeeldige kontak wat Q0 genoem word, ook geaktiveer word, wat daarop sal uitloop dat die spoel (Q0) geaktiveer bly, selfs al word die insetkontak (X0) weer oopgemaak. Dit is soos in die geval van n DOL-motoraansitter waar die normaalweg oopskakelaar van die hoofkontaktor as die inhoukontak (n grendel) gebruik word om die hoofkontaktor geaktiveer te hou sodra die aansitknoppie gelos word.
X0 Q0
Q0
Figuur 6.14: n Wiphoukring
Logiese hekke en sy leer-ekwivalente

Die volgende afdeling van die werk handel daaroor dat die basiese logikahekke in sy ekwivalente leerdiagramme omgesit word. Deur hierdie eenvoudige logiese hekekwivalent te gebruik, sal jy in staat wees om meer gekompliseerde hekkombinasies in leerlogika te implementeer.
149
Wanneer daarenteen met Boole-uitdrukkings gewerk word, is dit belangrik dat die Boole-uitdrukking in sy eenvoudigste vorm is om die eenvoudigste leerdiagramme te kan verkry. Vereenvoudiging van Boole-uitdrukkings kan gedoen word f deur die basiese Boole-wette te gebruik f deur van Karnaugh-kaarte gebruik te maak. Albei metodes is relatief maklik indien jy weet waaroor dit gaan.
Logiese hek-ekwivalente
Logiese hekke Waarheidstabel Leerdiagram
EN-Hek
OF-Hek
NIE-Hek
NEN-Hek
NOF Hek
150
Logika
Omskakeling van Boole-uitdrukkings na leerdiagramme

Kom ons kyk nou na n paar voorbeelde van hoe om n eenvoudige Boole-uitdrukking na n leerdiagram om te skakel. Die tabel op baldsy 150 toon reeds hoe die vyf basiese logikafunksies van Boole-uitdrukkings in leerdiagramme omgesit word. Die volgende punte is baie nuttig om te onthou wanneer leerdiagramme aan die hand van Boole-uitdrukkings gemplementeer word: Die OF-funksie word deur parallelle kontakte verteenwoordig. Die EN-funksie word deur seriekontakte verteenwoordig. Die NIE-funksie word deur n normaal geslote kontak verteenwoordig.
Boole-uitdrukkings in Som-van-Produk (SVP) notasie

Boole-uitdrukkings in die SVP-notasie is eenvoudig n uitdrukking wat bestaan uit n aantal terme (EN-terme) wat deur n somteken (OF-teken) geskei word, bv. F = A.B + C.D. SVP-uitdrukkings leen hulle tot implementering as n stel EN-hekke (produkte) wat in n OF-hek (som) invoer. Die volgende voorbeelde is hoe n Boole-uitdrukking in die SVP-notasie in n leerdiagram omgesit kan word. F = A.B + C: hierdie uitdrukking bestaan uit een EN-term (A.B) OF deur n enkele term C.
A B F
Figuur 6.15: F = A.B + C
F = A.B + C.D: hierdie uitdrukking bestaan uit twee EN-terme (A.B) asook n (C.D) wat deur n OF-teken geskei word.
A B F
Figuur 6.16: F = A.B + C.D
F = A.B + A.B: hierdie uitdrukking bestaan uit twee EN-terme (A.B) asook (A.B) wat deur n OF-teken geskei word. Indien jy hierdie vergelyking van nader ondersoek, sal jy sien dat dit die uitdrukking die eksklusiewe OF-hek verteenwoordig.
A B F
Figuur 6.17: F = A.B. + A.B
151
F = A.B.C + A.B.C + A.B.C: hierdie uitdrukking bestaan uit drie EN-terme (A.B.C, A.B.C asook A.B.C) wat deur n OF-teken geskei word. Hierdie uitdrukking is egter nie in sy eenvoudigste vorm nie, en moet nog vereenvoudig word deur van Boole-algebra of Karnaugh-kaarte gebruik te maak. Die vereenvoudigde uitdrukking sal so lyk: F = B (A +C)
A B F
Figuur 6.18: F = A.B.C + A.B.C + A.B.C (nie vereenvoudig) F = B (A +C) (vereenvoudig)
Boole-uitdrukkings in Produk-van-Som (PVS)-notasie

Boole-uitdrukkings in die PVS-notering is eenvoudig n uitdrukking wat bestaan uit n aantal somterme (OF-terme) wat deur n produkteken (EN-teken) geskei word, bv. F = (A+B).(C+D). PVS-uitdrukkings leen hulself tot implementering as n stel OF-hekke (somme) wat in n enkele EN-hek (produk) invoer. Die volgende voorbeelde is hoe n Booleuitdrukking in die PVS-notering in n leerdiagram omgesit kan word. F = (A+B).C : hierdie uitdrukking bestaan uit een somterms (A+B) ge-EN met n enkele term C.
A C F
Figuur 6.19: F = (A+B). C
F = (A+B).(C+D): hierdie uitdrukking bestaan uit twee somterme (A+B) asook (C+D) deur n EN-teken geskei.
A C F
Figuur 6.20: F (A+B).(C+D)
152
Logika
F = (A+B+C) . (A+B+C): Hierdie uitdrukking bestaan uit twee sdomterme (A+B+C) asook (A+B+C) deur n EN-teken geskei.
A A F
Figuur 6.21: F (A+B+C) . (A+B+C)
Boole se wette
Boole-wette is logikawette wat help om lang en ingewikkelde Boole-uitdrukkings op n wiskundige manier te vereenvoudig en toe te laat dat ontwerpe eenvoudiger gemaak kan word.
Rels Rel 1 Rel 2 Rel 3 Rel 4 Rel 5 Rel 6 Rel 7 Rel 8 Rel 9 Rel 10 Kommutatiewe wet Verduideliking van rel A . 0 = 0 } n Veranderlike ge-EN met 0 is altyd gelyk aan 0. A . 1 = A } n Veranderlike ge-EN met 1 is altyd gelyk aan die veranderlike. A . A = A } n Veranderlike ge-OF met 1 is altyd gelyk aan 1. A . A = 0 } n Veranderlike ge-EN met sy komplement is altyd gelyk aan 0. A + 0 = A } n Veranderlike ge-OF met 0 is altyd gelyk aan die veranderlike. A + 1 = 1 } n Veranderlike ge-OF met 1 is altyd gelyk aan 1. A + A = A } n Veranderlike ge-OF met homself is altyd gelyk aan die veranderlike. A + A = 1 } n Veranderlike ge-OF met sy komplement is altyd gelyk aan 1. A = A } n Dubbelomgekeerde funksie = die funksie A + B = B + A } Die volgorde waarin twee veranderlikes ge-OF word, maak geen verskil nie. A.B = B.A } Die volgorde waarop twee veranderlikes ge-EN word, maak geen verskil nie. A + (B + C) = (A + B) +C } Vrye assosiasie (groepering) van enige twee terme A (B.C) = (A.B) C } Vrywe assosiasie (groepering) van enige twee terme A (B + C) = A.B + A.C } Vereenvoudiging deur verwydering van die hakies 1 A + B = A . B } Die komplement van die som is gelyk aan die produk van die komplemente. (Wanneer jy die lyn breek verander jy die teken) 2 A . B = A + B } Die komplement van die produk is gelyk aan die som van die komplemente. (Wanneer jy die lyn breek verander jy die teken)
Let wel Boole-wette word gebruik om ingewikkelde Booleuitdrukkings te vereenvoudig.
Rel 11 Assosiatiewe wet Rel 12 Distributiewe wet Rel 13 De Morgan se wet
153
Vereenvoudiging deur Karnaugh-kaarte te gebruik

Net soos met Boole-algebra, word Karnaugh-kaarte gebruik om Boole-uitdrukkings of waarheidstabelle te vereenvoudig. Dit is net n meer grafiese vorm van vereenvoudiging. n Karnaugh-kaart is eenvoudig n groot blok met n aantal kleiner selle waar elke sel n spesifieke ry in die ooreenstemmende waarheidstabel verteenwoordig, of n term in die Boole-uitdrukking. n Karnaugh-kaart kan van n Boole-uitdrukking of n waarheidstabel gevul word. Karnaugh-kaarte kom in verskillende groottes na gelang van die getal selle. Indien die Boole-uitdrukking of waarheidstabel twee veranderlikes het, sal die Karnaugh-kaart 22 = 4 selle h; indien daar 3 veranderlikes is, sal die Karnaugh-kaart 23= 8 selle h, en indien daar 4 veranderlikes is, sal die Karnaugh-kaart 24 = 16 selle h. Jy kan Karnaugh-kaarte met meer selle kry, maar ons sal by die 4 veranderlikes Karnaugh-kaart ophou. Dit is belangrik om daarop te let dat Karnaugh-kaarte op n spesifieke manier van byskrifte voorsien word en dit is belangrik dat jy dit onthou. Kyk van naderby na die Karnaugh-kaarte hier onder en leer hoe om hulle te teken en van byskrifte te voorsien. 2 Veranderlikes-kaart: A.B
3 Veranderlikes-kaart: A.B.C
OF
154
Logika
4 Veranderlikes-kaart: A.B.C.D
Figuur 6.22: Karnaugh-kaarte van verskillende groottes
Invul van die Karnaugh-kaart Noudat jy die Karnaugh-kaarte kan teken en van voorskrifte voorsien, kom ons vul die inligting uit die Boole-uitdrukking of waarheidstabel op die kaart in. Die stappe is dieselfde vir kaarte van alle groottes, maar ons gaan n voorbeeld van n 4-veranderlikes Karnaugh-kaart doen. Daar moet onthou word dat elke term van die Boole-uitdrukking deur n 1 in die Karnaugh-kaart voorgestel word, en dat al die ander selle van die kaart n 0 daarop sal h. Met verwysing na die waarheidstabelle, word die uitset van elke ry in die onderskeie posisies in die Karnaugh-kaart gestip. Vereenvoudig die Boole-uitdrukking en/of waarheidstabelle deur van Karnaugh-kaarte gebruik te maak Voorbeeld: F = A.B.C.D + A.B.C.D + A.B.C.D + A.B.C.D + A.B.C.D + A.B.C.D Onthou dat elke term van die Boole-uitdrukking n ooreenstemmende plek in die Karnaugh-kaart het soos in figuur 6.22 hier bo aangedui, bv. Term A.B.C.D word deur n posisie verteenwoordig waar A=1, B = 1, C= 1 en D=1 in die Karnaughkaart d.w.s. posisie (1111). Met verwysing na die waarheidstabel hier onder, word elke ry deur n spesifieke posisie op die Karnaugh-kaart verteenwoordig bv. ry 1111 word verteenwoordig deur die posisie waar A=1, B=1 , C=1 en D=1 in die Karnaugh-kaart d.w.s. posisie (1111). A 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 B 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 C 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 D 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 UIT 0 0 1 0 1 0 1 0 0 0 0 0 1 0 1 1
Figuur 6.23: Vier veranderlikes waarheidstabel
155
Kom ons verwys nou terug na ons voorbeeld soos hier bo uiteengesit. Stap 1 Teken die Karnaugh-kaart en voorsien dit van byskrifte.
Stap 2 Stip die inligting uit die Boole-uitdrukking/waarheidstabel op die kaart. (Let byvoorbeeld daarop dat die inligting vir die Boole-uitdrukking en waarheidstabel presies dieselfde is; gevolglik sal die Karnaugh-kaart ook dieselfde wees.)
Stap 3 Groepeer die 1e saam in spesifieke groepgroottes. Die rede waarom die 1e saam gegroepeer word, is om die grootste moontlike groep 1e bymekaar te kry, ten einde ons die eenvoudigste uitsetterm te gee. Hierdie groepe moet uit 1e bestaan wat aan mekaar grens. Dit beteken die 1e moet net bokant, onder en langs mekaar wees. n Groep kan nie uit 1e diagonaal teenoor mekaar bestaan nie. Alle groepe moet met n lus/sirkel gemerk word, soos hier onder aangedui sal word. Groepe kan oorvleuel d.w.s. n 1 kan deur twee of meer groepe gedeel word mits dit die ander groepe groter maak. Kom ons kyk na sommige voorbeelde om te toon waaroor groepering gaan voordat ons met hierdie voorbeeld voortgaan. Moontlike groepgroottes is soos volg: Die kleinste groep bestaan uit net 1 logika1 Die volgende groepgrootte is 2 1e Die volgende groepgrootte is 4 1e Die volgende groepgrootte is 8 1e En die grootste moontlike groepgrootte sal bestaan uit 16 1e.
Let wel Hoe groter die groep, hoe eenvoudiger die term.
156
Logika
Voorbeelde van Karnaugh-kaartgroeperings
Twee groepe van net 1
Twee groepe van 2 1e
Twee groepe van net 2 1e
Een groep van 4 1e verbind deur die sye van Karnaugh-kaart en 1 groep van 2 1e
Een groep van 4 1e en een groep van 2 1e
Een groep van 4 1e en een groep van 2 1e
Een groep van 8 1e
Twee groepe van 4 1e en een groep van 2 1e (Verbind deur boonste en onderste sye van Karnaugh-kaart)
157
Een groep van 8 1e (verbind deur die sye van die Karnaugh-kaart en een groep van 4 1e
Twee groepe van 4 1e en twee groepe van 2 1e
Figuur 6.24: Verskillende voorbeelde van groepering van Karnaugh-kaarte
Stap 4 Trek die vereenvoudigde Boole-uitdrukkings uit die Karnaugh-kaart. Elke groep in die Karnaugh-kaart verteenwoordig n term hoe groter die groep hoe eenvoudiger die term. Alle terme word deur n OR (+)-teken geskei. Die volgende voorbeeld sal die proses in n groter mater verduidelik. Voorbeeld 1 Vereenvoudig die volgende Boole-uitdrukking. F = A.B + A.B + A.B
Groep 1 = B
Groep 2 = A
Om die vereenvoudigde uitdrukking vir elke groep te kry, ondersoek elke groep afsonderlik. Onthou elke groep verteenwoordig n vereenvoudigde term. Hierdie Boole-uitdrukking sal twee vereenvoudigde terme h. Kom ons ondersoek eers groep 1. Vergelyk die toestand van A en B in albei selle waaruit groep 1 bestaan. Indien die toestand van n veranderlike van een sel na die volgende binne dieselfde groep verander (wanneer n veranderlike gekomplimenteer word), dan word daardie veranderlike weggedoen/gelimineer, en indien die toestand van n veranderlike dieselfde binne die groep bly, bly daardie veranderlike as deel van die vereenvoudigde antwoord. In groep 1 verander A van 0 tot n 1 en kan derhalwe gelimineer word. Veranderlike B bly konstant op 0 en sal deel van term 1 wees. Ons vereenvoudigde term vir groep 1 = B
158
Logika
Kom ons ondersoek nou groep 2. Veranderlike A bly konstant op 1 in albei selle, maar veranderlike B verander van 0 tot n 1. Ons vereenvoudigde term vir groep 2 = A Ons vereenvoudigde Boole-uitdrukking sal derhalwe F = B + A wees. Hierdie hele proses klink baie ingewikkeld, maar met n bietjie oefening sal dit heeltemal maklik raak. Die volgende basiese rels sal jou help om Karnaugh-kaartvereenvoudiging te doen. Bepaal die grootte van die Karnaugh-kaart. Voorsien die Karnaugh-kaart op n korrekte wyse van byskrifte. Teken die 1e en 0e op die Karnaugh-kaart aan. Groepeer die aangrensende 1e in korrekte groep grootes. Vereenvoudig deur veranderlikes te elimineer wat binne die groep verander (veranderlikes wat binne n groep gekomplimenteer word). Skryf die vereenvoudigde antwoord in som-van-produkte notasie. Kom ons doen nou nog n paar voorbeelde om Karnaugh-kaart-voorstellings te konsolideer. Voorbeeld 2 Vereenvoudig die volgende Boole-uitdrukking deur van Karnaugh-kaarte gebruik te maak. F = A.B.C + A.B.C + A.B.C + A.B.C
Groep 1 Groep 2
Groep 3
Groep 1 = B.C (A het van 0 1 verander) Groep 2 = A.B (C het van 0 1 verander) Groep 3 = A.C (B het van 0 1 verander) Vereenvoudigde vergelyking F = B.C + A. B + A.C Voorbeeld 3 Vereenvoudig die volgende Boole-uitdrukking deur van Karnaugh-kaarte gebruik te maak. F = A.B.C.D + A.B.C.D + A.B.C.D + A.B.C.D + A.B.C.D + A.B.C.D
Groep 1
Groep 2
Groep 1 = B.D (A & C het van 0 1 verander) Groep 2 = A.B.D (C het van 0 1 verander) Vereenvoudigde vergelyking F = B.D + A.B.D
159
Boole-algebra en Karnaugh-kaart vereenvoudigings

Soos voorheen genoem, moet enige Boole-uitdrukking in sy eenvoudigste vorm wees voordat dit in leerdiagramme omgesit kan word. Indien die vergelyking nie vereenvoudig word nie, kan dit tot n baie ingewikkelde en moeilike leerdiagram aanleiding gee. Hieronder toon ons hoe vereenvoudiging van Boole-uitdrukkings die leerdiagramme minder ingewikkeld kan maak. Voorbeeld 1 F = A.B.C + A.B.C + A.B.C: Hierdie uitdrukking is nie in sy eenvoudigste vorm nie en kan vereenvoudig word deur van Boole-algebra of Karnaugh-kaarte gebruik te maak.
Boole-algebra-vereenvoudiging F = A.B.C + A.B.C + A.B.C = A.B (C+C) + A.B.C = A.B (1) + A.B.C = A.B + A.B.C = B (A + A.C) = B (A + C) F = A.B + B.C Karnaugh-kaart-vereenvoudiging F = A.B.C + A.B.C + A.B.C
F = A.B + B.C OF F = A.B.C + A.B.C + A.B.C = (A.B.C + A.B.C) + (A.B.C) + (A.B.C) = A.B( C + C) + B.C (A +A) = A.B (1) + B.C (1) = A.B + B.C F = A.B + B.C OF
Nie-vereenvoudigde Boole-uitdrukking: F = A.B.C + A.B.C + A.B.C Nie-vereenvoudigde leerdiagram

A B C F
Figuur 6.25: Nie-vereenvoudigde leerdiagram
160
Logika
Vereenvoudigde Boole-uitdrukking: F = A.B + B.C = B(A + C) Vereenvoudigde leerdiagram
A B F
Figuur 6.26: Vereenvoudigde leerdiagram
Voorbeeld 2 F = A.B.C +A.B.C +A.B.C +A.B.C: Hierdie uitdrukking moet nou deur middel van Boole-algebra of Karnaugh-kaarte vereenvoudig word.
Boole-algebra-vereenvoudiging F = A.B.C + A.B.C + A.B.C + A.B.C = A.C (B+B) +A.C (B+B) = A.C + A.C = C (A+A) F=C
Karnaugh-kaart-vereenvoudiging F = A.B.C + A.B.C + A.B.C +A.B.C
F=C OF
F=C
Nie-vereenvoudigde Boole-uitdrukking: F = A.B.C + A.B.C + A.B.C + A.B.C Nie-vereenvoudigde leerdiagram

A A A A B B B B C C C C F
Figuur 6.27: Nie-vereenvoudigde leerdiagram
161
Vereenvoudigde Boole-uitdrukking: F = C Vereenvoudigde leerdiagram:
C F
Kombinasielogika-netwerk
Kombinasielogika word gebruik vir die bou van kringe waar ons sekere uitsette wil verkry met sekere gegewe insettoestande. Kombinasielogikakringe het geen terugvoer nie; gevolglik is die uitset te alle tye afhanklik van die kombinasie van sy insette. Kombinasielogikakringe kan gemaak word deur van basiese logikahekke (EN, OF, NIE, NEN, NOF, ens.) gebruik te maak. Hierdie kombinasielogikakringe kan baie eenvoudig of baie ingewikkeld wees. Hierdie gekombineerde logikanetwerke kan gemplementeer word deur van f Som-van-Produk- f Produk-van-Som-metodes gebruik te maak. Baie dikwels word logika-ontwerpe deur ontwerpers genisieer wat in woorde beskryf hoe n stelsel behoort te werk. Hierdie verbale inligting kan dan in n waarheidstabel omgesit word, aan die hand waarvan n persoon n Booleuitdrukking (SVP of PVS) kan ontwikkel. Die Boole-uitdrukking word dan vereenvoudig en as n vereenvoudigde kombinasie van logikahekke gemplementeer. Die vereenvoudigde uitdrukking kan ook as n eenvoudige leerdiagram gemplementeer word. Kom ons kyk na n paar voorbeelde om te sien hoe dit werk. Voorbeeld 1 Ontwerp n drie-bis-logikateller wat n logika 1 net by die afvoer moet voortbring wanneer dit n onewe getal tel. Implementeer hierdie ontwerp deur van leerlogika gebruik te maak. Stap 1: Stel n volledige waarheidstabel saam van al die insette- en uitsetbisse uit die inligting wat aan jou gegee word. Waarheidstabel A 0 0 0 0 1 1 1 1 B 0 0 1 1 0 0 1 1 C 0 1 0 1 0 1 0 1 Afvoer F 0 1 0 1 0 1 0 1
Insette
Uitset
162
Figuur 6.29: Waarheidstabel vir n drie-bis-teller
Logika
Stap 2: Ontwikkel nou die Boole-uitdrukking aan die hand van die waarheidstabel. Dit kan in SVP of PVS notasie wees. Die notasie wat gekies word sal afhang van watter notasie ons die eenvoudigste ontwerp sal gee. Vir hierdie voorbeeld gaan ons met die SVP notasie werk. Boole-uitdrukkings (SVP) F = A.B.C + A.B.C + A.B.C + A.B.C Hierdie uitdrukking is nie vereenvoudig nie, en kan gevolglik vereenvoudig word deur f Boole-algebra f Karnaugh-kaarte te gebruik. Vereenvoudiging met Boole-algebra F = A.B.C + A.B.C + A.B.C + A.B.C = B.C (A + A) + BC (A + A) = B.C (1) + BC (1) = C (B + B) =C OF
F=C Stap 3: Aan die hand van die vereenvoudigde Boole-uitdrukking kan ons nou die logikahekkombinasie implementeer. Hierdie logikahekstroombane is in sy eenvoudigste vorm en kan nie enigsins verder vereenvoudig word nie.
Figuur 6.30: Vereenvoudigde logikahekkombinasie
Stap 4: Die finale stadium is die implementering van die leerdiagram aan die hand van die vereenvoudigde logikastroombaan. Onthou altyd: Die OF-funksie word deur parallelle kontakte verteenwoordig Die EN-funksie word deur seriekontakte verteenwoordig Die NIE-funksie word deur n normaal geslote kontak verteenwoordig.
163
Leerdiagram
Figuur 6.31: Leerdiagram vir die teller
Voorbeeld 2 In die beheerkamer van n fabriek word drie motors gemonitor. Indien twee of meer van die motors n defek ontwikkel, moet n gonser in die beheerkamer afgaan wat die persoon in die beheerkamer in kennis stel. Ontwerp n logikakring wat hierdie funksie kan verrig terwyl jy van leerlogika gebruik maak. Stap 1: Stel n volledige waarheidstabel op vir al die inset-en uitsetbisse van die inligting wat aan jou gegee word. Waarheidstabel
Motor 1 (inset A) Motor 2 (inset B) Motor 3 (inset C) Gonser (uitset F)
Let wel 0 = geen defek 1 = defek

Uitset
Insette
Figuur 6.32: Waarheidstabel vir motormoniteringalarm
Stap 2: Ontwikkel nou aan die hand van bostaande tabel die Boole-uitdrukking. Dit kan in SVP- of POS-notasie wees. Die notasie wat gekies word, sal afhang van watter notasie ons die eenvoudigste ontwerp gaan gee. Vir hierdie voorbeeld gaan ons met die SVP-notasie werk. Die Boole-uitdrukking om ons logika-ontwerp te bevredig is: F = A.B.C + A.B.C + A.B.C + A.B.C In die lig van hierdie uitdrukking is dit duidelik dat die uitdrukking nie in sy vereenvoudigde vorm is nie. Die uitdrukking moet eers in sy eenvoudigde vorm wees voordat ons die logikakring of leerdiagram kan implementeer.
164
Logika
Vereenvoudiging van Boole-uitdrukking F = A.B.C + A.B.C + A.B.C + A.B.C = B.C (A +A) + A.B.C + A.B.C = B.C+ A.B.C + A.B.C = C (B + AB) +A.B.C = B.C + A.C + A.B.C = B.C + A (C + B.C) F = B.C + A.C + A.B (vereenvoudigde uitdrukking) OF
F = B.C + A.C + A.B Stap 3: Aan die hand van die vereenvoudigde Boole-uitdrukking kan ons nou die logikahekkombinasie implementeer. Hierdie logikahekkringe is in hulle eenvoudigste vorm en kan geensins verder vereenvoudig word nie. Logikahek-kombinasie Aan die hand van die vereenvoudigde Boole-uitdrukking kan die kombinasielogikahek nou gemplementeer word. Hierdie logikahekkring is in sy eenvoudigste vorm en kan geensins verder vereenvoudig word nie.
A B C
Figuur 6.33: Vereenvoudigde logikahekkombinasie
Stap 4: Leerdiagram Die finale stadium is die implementering van die leerdiagram aan die hand van die vereenvoudigde logikakring. Onthou altyd: Die OF-funksie word deur parallelkontakte verteenwoordig. Die EN-funksie word deur seriekontakte verteenwoordig. Die NIE-funksie word deur n normaal geslote kontak verteenwoordig.
B A C C F
165
Motoraansitterbeheer: n eenvoudige benadering

Voorbeeld 1 Instruksies: Met behulp van n persoonlike rekenaar (PR), ontwerp en skryf n eenvoudige leerlogikaprogram wat in staat sal wees om n driefasemotor te beheer (Direk aan lyn motoraansitter kontroleerder). Jou ontwerp moet een aansitknoppie h, een stopknoppie, asook n oorbelastingsrel. Sodra jy jou diagram voltooi het, laai dit af op die PLB en laat die program loop. (Simuleer eers die program op jou PR voordat dit afgelaai word)
STAP 1 Skakel die motor aan sonder enige grendeling L Aansit MC 1 X0 Q0
X0 Aansit Q0 Uitset na hoofspoel van motor
N Stap 2 Inbring van die grendel
Aansit X0 Aansit Q0 Uitset na hoofspoel van motor Q0 Inhou vir hoofspoel van motor
Stap 3 Inbring van n stopknoppie om die motor tot stilstand te bring.
Aansit
X0 Uitset X1 Stop Q0 Uitset na hoofspoel van motor Q0 Inhou vir hoofspoel van motor
166
Logika
Stap 4 Inbring van oorbelasting vir die kring.
Oorbelasting X2 = Oorbelasting X0 Aansit X1 Stop Q0 Uitset na hoofspoel van motor Q0 Inhou vir hoofspoel van motor Aansit
Voorbeeld 2 (Vorentoe-agtertoeaansitter) Met behulp van n persoonlike rekenaar (PR), ontwerp en skryf n eenvoudige traplogikaprogram wat in staat sal wees om n driefasemotor te beheer. Die ontwerp moet so wees dat wanneer die eerste aansitknoppie (voorwaarts) gedruk word, die motor in een rigting sal loop, en wanneer die tweede aansitknoppie (omstelling) gedruk word, die motor in die oorgestelde rigting sal loop. Die ontwerp moet so wees dat die rotasierigting nie verander terwyl die motor loop nie. Indien die stopknoppie gedruk word, moet die motor tot stilstand kom. Die ontwerp moet oorlasbeskerming insluit. Sodra jy jou program voltooi het, laai dit af op die PLB en laat die program dan loop. (Simuleer eers die program op jou PR voordat dit afgelaai word) Kom ons begin eers met die bedradingsdiagram van die beheerkring, en dan doen ons die leerlogikaprogram.
167
Bedradingsprogram (Beheereenheid)
Oorbelasting
Stop
Aansit/Vorentoe
Aansit/Agtertoe
Figuur 6.35: Bedradingsdiagram van n vorentoe/agtertoe-aansitter
Leerprogram vir n vorentoe/agtertoe-aansitter
Motor agtertoe
Aansit 1
Motor Vorentoe
Motor Vorentoe
Motor Vorentoe
Aansit 2
Motor agtertoe
Motor agtertoe
Figuur 6.36: Leerprogram van n vorentoe/agtertoe-aansitter
168
Voorbeeld 3 (Ster/Delta-aansitter) Met behulp van n persoonlike rekenaar (PR), ontwerp en teken n eenvoudige traplogikaprogram wat in staat sal wees om n driefasemotor te beheer. Die ontwerp moet so wees dat wanneer die aansitknoppie gedruk word, die motor as n sterverbinde motor aan die gang moet kom, en na ongeveer 5 sekondes moet dit die motorverbindings na delta oorskakel. Die ontwerp moet grendeling tussen die steren deltakontaktors h. Indien die stopknoppie gedruk word, moet die motor tot stilstand kom. Die ontwerp moet oorlasbeskerming insluit. Let op: n Ster-delta-aansitter word gebruik om die aansitstroom van n motor in die aansitstadium te verminder, en onnodige uitklinking te verminder.
Logika
Sodra jy jou program voltooi het, laai dit af op die PLB, en laat die program dan loop. (Simuleer eers die program op jou PR voordat dit afgelaai word) Kom ons begin eers met die bedradingsdiagram van die beheerkring, en doen dan die leerlogikaprogram. Bedradingsdiagram (Beheerkring)
Oorlasbeskerming
Aansit
Figuur 6.37: Bedradingsdiagram vir n ster/delta-aansitter
Leerprogram vir n ster/delta-aansitter
Aansit
Aansitter
Ster
Ster
Figuur 6.38: Leerprogram van n ster-delta-aansitter
Voorbeeld 4 (Agtereenvolgendeaansitter sonder n tydrelaar) Met behulp van n persoonlike rekenaar (PR), ontwerp en skryf n eenvoudige leerlogikaprogram wat in staat sal wees om n driefasemotor en n lamp te beheer. Die ontwerp moet so wees dat die lig eers aan moet wees voordat die motor aangesit kan word. Indien die stopknoppie gedruk word, moet beide die lamp en motor stop. Die ontwerp moet oorlasbeskerming insluit.
169
Sodra jy jou program voltooi het, laai dit af op die PLB en laat die program dan loop. (Simuleer eers die program op jou PR voordat dit afgelaai word). Kom ons begin eers met die bedradingsdiagram van die beheerkring, en doen dan die leerlogikaprogram. Bedradingsdiagram (Beheerkring)
Oorbelasting
Aansit
Aansit
Figuur 6.39: Bedradingsdiagram van n agtereenvolgende aansitter sonder n tydrelaar
Leerprogram vir agtereenvolgende aansitter sonder n tydrelaar
Aansit 1
Aansit
Figuur 6.40: Leerprogram van n agtereenvolgende aansitter sonder n tydrelaar
170
Logika
Voorbeeld 5 (Agtereenvolgende-aansitter met n tydrelaar) Met behulp van n persoonlike rekenaar (PR), ontwerp en skryf n eenvoudige traplogikaprogram wat in staat sal wees om n driefasemotor en n lamp te beheer. Die ontwerp moet so wees dat die lig eers vir 10 sekondes aan moet wees voordat die motor aangesit kan word. Indien die stopknoppie gedruk word, moet beide die lamp en motor stop. Die ontwerp moet oorlasbeskerming insluit. Sodra jy jou program voltooi het, laai dit af op die PLB en laat die program dan loop. (Simuleer eers die program op jou PR voordat dit afgelaai word) Kom ons begin eers met die bedradingsprogram van n beheerkring, en dan doen ons die leerlogikaprogram. Bedradingsprogram (Beheerkring)
Oorbelasting
Aansit
Figuur 6.41: Bedradingsdiagram van n agtereenvolgende aansitter met n tydrelaar
Leerprogram vir n agtereenvolgende aansitter met n tydrelaar

Aansit 1
Tydrelaar 1
Aansit
Figuur 6.42: Leerprogram van n agtereenvolgende aansitter n tydrelaar
171
Aktiwiteit 1
1. Skryf n eenvoudige definisie van n PLB neer. 2. Verduidelik waarvoor die afkorting PLB staan. 3. Baie industrie maak van PLBe gebruik noem twee industrie wat PLBe gebruik. 4. Wat was die hoofrede vir die instelling van PLBe in die vroe 1960s? 5. Skryf die hoofkomponente van n eenvoudige PLB neer. 6. Met behulp van n eenvoudige blokdiagram, verduidelik die hoofkomponente van n eenvoudige PLB. 7. Wat is die hoofvoordele van die gebruik van die PLB in vergelyking met hardbedrade logiese rels? 8. Met behulp van n eenvoudige blokdiagram, verduidelik hoe n PLB instruksie uitgevoer word. 9. Skryf in jou eie woorde die definisie vir n PLB-logikaprogram neer. 10. Noem die twee basiese tipes instruksies van n leerlogikadigramme en verduidelik ook die funksie van elke instruksie. 11. Teken die leerlogikasimbole vir die volgende: n Normaal geslote kontak n Spoel 12. Noem DRIE programmeringsmetodes wat in programmeerbare logikakontroleerders gebruik word. 13. Die volgende operande word gebruik in die programmering van programmeerbare logikakontroleerders. Skryf TWEE voorbeelde van elk neer. Insette Uitsette 14. Waarom is dit belangrik om al die komponente in n leerdiagram te noem? 15. Teken die logiese simbool, waarheidstabel asook n leerdiagram vir n NEN-hek. 16. Wat is die verskil tussen die Som-van-Produkte-notasie en die Produk-van-Som notasie? 17. Teken die leerdiagram vir elk van die volgende Boole-uitdrukkings. Q = A.B + A.C Q = (A + B) +C Q = A.B.C + A.B.C Q = B ( A + C) 18. Deur van Boole-algebra gebruik te maak, vereenvoudig die volgende Boole-uitdrukkings en implementeer die leerdiagram vir die vereenvoudigde uitdrukking. Q = A.B.C + A.B + C Q = (A + B) (A + C) Q = M.N.O + M.N.O Q = X.Y.Z + X.Y.Z + X.Y.Z + X.Y
172
Logika
19. Bepaal aan die hand van die waarheidstabel hieronder, die vereenvoudigde SVP Boole-uitdrukking en teken ook die leerdiagram vir hierdie uitdrukking.
Insette W 0 0 0 0 1 1 1 1 X 0 0 1 1 0 0 1 1 Y 0 1 0 1 0 1 0 1 Uitset (Q) 0 0 1 0 1 1 0 0
20. Skryf n leerlogikaprogram wat die funksie volgens onderstaande kring sal uitvoer.
Oorbelasting
Aansit
21. Watter logikahek word deur die onderstaande skakeldiagram verteenwoordig? Stel ook n waarheidstabel vir hierdie hek op.
Skakelaar A Toevoer Lamp Skakelaar B
173
22. Skryf die Boole-uitdrukking neer wat deur die leerdiagram hieronder verteenwoordig word.
23. Skryf n leerlogikaprogram wat n drie-fasemotor sal aanskakel, en na vyf sekondes n groen lampie sal aanskakel, wat aandui dat die motor loop. Jou ontwerp moet een stop-knoppie, een aansitknoppie en oorbelasting h. 24. 25. n Vrugteverpakkingsaanleg het n voerband met drie-posisieaanvoelingstoestelle. Elke aanvoelingstoestel bring n afvoer van 1 voort wanneer n boks vrugte in daardie posisie aangevoel word. Die bokse vrugte moet op n ander voerband gelaai word net wanneer twee of meer van die aanvoelingstoestelle seine van 1 voortbring. Daar word van jou vereis om n logikastelsel te ontwerp wat bovermelde taak sal uitvoer. Skryf ook n leerlogikaprogram wat hierdie funksie sal uitvoer. Jou ontwerp moet die volgende insluit: Waarheidstabel Boole-uitdrukking Karnaugh-kaarte Die heknetwerk Leerprogram Verduidelik die volgende terme met verwysing na PLBs: Ekonomies Verminderde instandhouding Traplogika
26. Gee voorbeelde en gebruike vir die volgende terme en toestelle met verwysing na die programmering van PLBs, bv. uitset (y) kan n lig of gonser wees om die bediener attent te maak op n defekte toestand in n aanleg. Merkers/interne rels of vlae Tydrelaars Tellers 27. Wat is die doel van die volgende toestelle van n PLB. Sentrale verwerkingseenheid 28. PLBs is baie veelsydig in hulle toepassings - gee sommige toepassings en verduidelik die impak wat hulle op produksie het.
174
Logika
Deel 1 Toon met behulp van n eenvoudige skets hoe jy die PLB wat vir jou beskikbaar is met n motorbeheerbord sal verbind. Maak asseblief seker dat jy alle insette en uitsette korrek benoem. Daar moet gelet word daarop dat al die skakelaars, kontaktors, motors en oorbelasting buite die PLB is en as sodanig op die skets ingeteken moet word. Jy moet minstens ses insette en twee uitsette aandui. Deel 2 Opeenvolgende motoraansitter (sonder n tydrelaar) Vorm van aktiwiteit: PLB-programmering Materiaal en toerusting: PLB-eenheid Verbindingsdrade Motorbeheerbord met die volgende komponente: 1 Stopknoppie 2 Aansitknoppies 1 Oorbelastingsrel 2 Kontaktors 1 Driefasemotor 1 Lamp Instruksies: Met behulp van n persoonlike rekenaar (PR), ontwerp en skryf n eenvoudige leerlogikaprogram wat in staat sal wees om n drie-fasemotor en n lamp te beheer. Die ontwerp moet sodanig wees dat die liggie eers aan moet wees voordat die motor aangesit kan word. Indien die stopknoppie gedruk word, moet die lamp en die motor stop. Die ontwerp moet oorbelasting insluit. Sodra jy jou diagram voltooi het, laai dit af op die PLB en laat die program loop. (Simuleer eers die program op jou PR voordat dit afgelaai word.) Deel 3 Opeenvolgende-motoraansitter (met n tydrelaar) Vorm van aktiwiteit: PLB-programmering Materiaal en toerusting: PLB-eenheid Verbindingsdrade Motorbeheerbord met die volgende komponente: 1 Stopknoppie 2 Aansitknoppies 2 Oorbelastingrels 2 Kontaktors 1 Driefasemotor 1 Lamp 1 Tydrelingseenheid (Aan-vertraging)
175
Instruksies: Met behulp van n persoonlike rekenaar (PR), ontwerp en skryf n eenvoudige leerlogikaprogram wat in staat sal wees om n drie-fasemotor en n lamp te beheer. Die ontwerp moet so wees dat die liggie vir 10 sekondes moet aan wees voordat die motor aangesit kan word. Indien die stopknoppie gedruk word, moet die lamp en die motor afskakel. Die ontwerp moet oorbelasting insluit. Sodra jy jou program voltooi het, laai dit af op die PLB en laat die program loop. (Simuleer eers die program op jou PR voordat dit afgelaai word.) Deel 4 Vorentoe-agtertoe motoraansitter Vorm van aktiwiteit: PLB-programmering Materiaal en toerusting: PLB-eenheid Verbindingsdrade Motorbeheerbord met die volgende komponente: 1 Stopknoppie 2 Aansitknoppies 2 Oorbelastingrels 2 Kontaktors 1 Driefasemotor Instruksies: Met behulp van n persoonlike rekenaar (PR), ontwerp en skryf n eenvoudige leerlogikaprogram wat in staat sal wees om n drie-fasemotor te beheer. Die ontwerp moet so wees dat wanneer die eerste aansitknoppie (vorentoe) gedruk word, die motor in een rigting sal loop en wanneer die tweede aansitknoppie (agtertoe) gedruk word, die motor in die teenoorgestelde rigting moet loop. Die ontwerp moet so wees dat die rotasierigting nie verander kan word terwyl die motor loop nie. Indien die stopknoppie gedruk word, moet die motor tot stilstand kom. Die ontwerp moet oorbelasting insluit. Sodra jy jou program voltooi het, laai dit af op die PLB en laat die program loop. (Simuleer eers die program op jou PR voordat dit afgelaai word.) Deel 5 Outomatiese ster-delta-motoraansitter Vorm van aktiwiteit: PLB-programmering Materiaal en toerusting: PLB-eenheid Verbindingsdrade Motorbeheerbord met die volgende komponente: 1 Stopknoppie 2 Aansitknoppies 2 Oorbelastingrels 2 Kontaktors 1 Driefasemotor 1 Tydreleenheid (Aan-vertraging)
176
Logika
Instruksies: Met behulp van n persoonlike rekenaar (PR), ontwerp en skryf n eenvoudige leerlogikaprogram wat in staat sal wees om n drie-fasemotor te beheer. Die ontwerp moet so wees dat wanneer die aansitknoppie gedruk word, die motor as n sterverbinde motor moet begin loop. Na vyf sekondes moet dit die motorverbindings na delta oorskakel. Die ontwerp moet grendeling h tussen die steren deltakontaktors. Wanneer die stopknoppie gedruk word, moet die motor tot stilstand kom. Die ontwerp moet oorbelasting insluit. Sodra jy jou program voltooi het, laai dit af op die PLB en laat die program loop. (Simuleer eers die program op jou PR voordat dit afgelaai word.)
Let wel n Ster-delta-aansitter word gebruik om die aansitstroom van n motor in die aansitstadium te verminder en onnodige uitklinking te verminder.
Deel 1 Vorm van aktiwiteit: PLB-programmering Materiaal en toerusting: PLB-eenheid Lessenaar /Skootrekenaar met PLB-sagteware Instruksies: Met behulp van n persoonlike rekenaar (PR), ontwerp en skryf n eenvoudige traplogikaprogram wat jou in staat sal stel om n guillotine te aktiveer net indien twee normaalweg oop (N/O) skakelaars terselfdertyd (tegelyk) gedruk word. Die guillotine moet deaktiveer (stop) wanneer enigeen van die twee skakelaars teruggestel word. Simuleer eers die program op jou PR voordat dit op die PLB afgelaai word. Deel 2 Vorm van aktiwiteit: PLB-programmering Materiaal en toerusting: PLB-eenheid Lessenaar /skootrekenaar met PLB-sagteware Instruksies: Met verwysing na bostaande ontwerp, voeg nou n tydrelaar by wat eers 10 sekondes moet laat verloop voordat die guillotine sal aktiveer nadat beide skakelaars gedruk is. Simuleer eers die program op jou PR voordat dit op die PLB afgelaai word. Deel 3 Vorm van aktiwiteit: PLB-programmering Materiaal en toerusting: PLB-eenheid Lessenaar/Skootrekenaar met PLB-sagteware Instruksies: Brei bostaande program uit deur n gonser by te voeg wat ook moet afgaan gedurende die periode van 10 sekondes voordat die guillotine geaktiveer word. Simuleer eers die program op jou PR voordat dit op die PLB afgelaai word.
177
Deel 4 Vorm van aktiwiteit: PLB-programmering Materiaal en toerusting: PLB-eenheid Lessenaar/Skootrekenaar met PLB-sagteware Instruksies: Voeg by jou program n tydrelaar wat in staat sal wees om die getal kere te tel wat die guillotine vir die dag geaktiveer word. Jy moet die teller aan die einde van die dag kan terugstel. Simuleer eers die program op jou PR voordat dit op die PLB afgelaai word. Deel 5 Vorm van aktiwiteit: PLB-programmering Materiaal en toerusting: PLB-eenheid Lessenaar/Skootrekenaar met PLB-sagteware Instruksies: Met behulp van n persoonlike rekenaar (PR), ontwerp en skryf n eenvoudige traplogikaprogram wat jou in staat sal stel om jou waterpomp aan te skakel wat water aan jou drie opwipsproeiers sal lewer. Die ontwerp moet oorlasbeskerming h om die motor te beskerm, asook n tydrelaar wat die stelsel vir 30 minute moet laat werk voordat dit outomaties afgeskakel word. Simuleer eers die program op jou PR voordat dit op die PLB afgelaai word.
178
Hoofstuk 7 Versterkers
A Terugvoer A Ossilators
Toepassings van operasionele versterkers
B Multivibrators
Inleiding
In Graad 11 het jy begin werk met die transistor wat as versterker gebruik word. In hierdie hoofstuk gaan ons weer eens na versterkers kyk, maar die fokus gaan op operasionele versterkers wees. Ons gaan op die verskillende toepassings van operasionele versterkers fokus, op die verskillende kringkonstruksies, op insetuitset-golfvorms, asook op die samestelling van hierdie kringe op n broodbord. Ons gaan ook kyk na die konsep van positiewe en negatiewe terugkoppeling, asook die gebruik van operasionele versterkers in verskillende ossillatorkringe. Operasionele versterkers is gentegreerde kringe (IKs) met n ho spanningswins wat aan n GS-spanningstoevoer verbind is. Dit het twee insette en gewoonlik n enkele uitset. Die operasionele versterkers bring n uitset voort wat honderde of duisende kere versterk word. Operasionele versterkers is een van die basiese boustene van analoog-elektroniese kringe. Hulle is linire toestelle, en kan derhalwe in n verskeidenheid verskillende kringtoepassings gebruik word. Eienskappe van n kring waarin van n operasionele versterker gebruik gemaak word, word deur eksterne komponente bepaal. Operasionele versterkers is eenvoudig om te vervaardig, en is baie veelsydige toestelle. Die ontwerp van operasionele versterkers is sodanig dat hulle probeer om so naby moontlik aan n ideale versterker te wees.
Eienskappe van die ideale operasionele versterker

Soos voorheen aangedui, is operasionele versterkers howins-versterkers wat in n aantal toepassings gebruik kan word, na gelang van die terugkoppeling en die komponente wat daarmee verbind is. Versterkers is selde ideaal, maar die operasionele versterker kom baie na aan n ideale versterker. Hieronder is n aantal oop-luseienskappe van n ideale versterker: Oneindige oop lus wins ( AV = ) Oneindige bandwydte (Versterk beide WS- en GS-seine sonder enige verlies aan wins) Oneindige insetsimpedansie (Zin = ). Zero stroom vloei van V+ na V Nul uitsetimpedansie (Zuit = 0) Oneindige gemeenskaplike modusverwerpingsverhouding (CMRR = ) Baie ho stabiliteit
Die differensile versterker

Die werkingsbeginsel van die operasionele versterker is gebaseer op die eenvoudige differensile versterker soos in Figuur 7.1 aangedui.
Figuur 7.1: Differensile versterker
180
Versterkers
Die kring word saamgestel deur twee identiese transistors te gebruik wat by dieselfde bedryfspunt voorgepan is, met die emittors wat saam deur die RE aan die negatiewe toevoer verbind is. Die waarde van albei kollektorresistors is ook identies. Die kring maak van n dubbele kragtoevoer gebruik (+VCC en VEE). Hierdie kring het twee insette (V1 en V2) en een uitset (Vuit). Die spanning wat by die uitset voorkom, Vuit van die versterker, is die verskil tussen die twee insetseine aangesien die twee basisinsette uit fase met mekaar is. Namate die meevoorspanning van die transistor, TR1 derhalwe verhoog word, word die meevoorspanning van transistor, TR2 verminder en omgekeerd. Indien die twee transistors dan perfek met mekaar geharmonieer word, sal die stroom wat deur die gemeenskaplike emittortransistor, Re vloei, konstant bly. Hierdie differensile versterker, soos die naam aandui, sal net die verskil tussen die twee insetseine versterk. Indien V1 en V2 gelyk is aanmekaar, sal Vuit nul wees.
Simbool vir n operasionele versterker

Figuur 7.2 toon die basiese simbool wat vir die operasionele versterker gebruik word. Aan die hand van die simbool kan n mens sien dat die operasionele versterker twee insette, een uitset en n dubbele kragtoevoer het. Daar word na die inset wat aan die ve-inset verbind is, as die omkeerinset verwys, en na die inset wat aan die +ve-inset verbind is, as die nie-omkeer-inset. Die figuur dui ook die dubbele kragtoevoer aan. Normaalweg word die toevoerinsette nie op die simbool aangedui nie, net die insette en uitset.
+V Omkeerinset +V uit Nie-omkeer-inset
toevoer
V toevoer
Figuur 7.2: Operasionele versterker
Figuur 7.3 toon die uitleg van die dubbel-in-lyn IKs-pakket van die mees algemene operasionele versterker-pakket, die LM 741.
voorspanning nul uitset +V geen verbinding
voorspanning nul Omkeerinset Nie-omkeer-inset V nie-omkeer-inset omkeerinset voorspanning nul -Vcc toevoer LM741
NG +Vcc toevoer Uitset Voorspanning nul
Figuur 7.3: Dubbel-in-lyn operasionele versterker IKs-pakket
181
Uitsette van ideale versterkers met verskillende insette

In die onderstaande voorbeelde kyk ons na hoe uitsette sal lyk vir n kombinasie van verskillende insetseine. V1 word aan die omkeerinset verbind, en V2 word aan die nie-omkeer-inset verbind. Voorbeeld 1 Insetsein word ingevoer op V1 (omkeerinset) en V2 (nieINSET: omkeer-inset) is met aarding verbind. UITSET: Nie-omkeerinset word versterk, maar is 180 uit fase met insetsein
Vuit
Voorbeeld 2 INSET: Insetsein word ingevoer op V2 (nie-omkeerinset) en V1(omkeerinset inset) is met aarding verbind. UITSET: Uitsetsein word versterk en is in fase met insetsein.
Vuit
Voorbeeld 3 Dieselfde insetsein word op sowel V1 as V2 ingevoer. INSET: UITSET: Uitsetsein is gelyk aan zero.
Vuit
Voorbeeld 4 Insetseine V1 en V2 het dieselfde amplitude, maar is 180 uit fase. INSET: UITSET: Uitsetsein sal tot ongeveer dubbel die insetsein versterk word, maar met dieselfde faseverhouding as inset V2 .
Vuit
182
Versterkers Beginsel van werking van negatiewe / positiewe terugvoer van operasionele versterkers
Met verwysing na operasionele versterkers is terugkoppeling die proses waarvolgens n klein gedeelte van die afvoersein na die inset teruggevoer word. Die gedeelte wat na die inset teruggevoer word, kan egter in fase wees met die insetsein (die terugkoppelsein word by die insetsein gevoeg), of is 180 uit fase met die insetsein (die terugkoppelsein word van die insetsein afgetrek). n Kring kan egter van positiewe terugkoppeling of negatiewe terugkoppeling gebruik maak, na gelang van die toepassing. Versterkerkringe kan oor die algemeen van negatiewe terugkoppel gebruik maak en ossillatorkringe sal van positiewe terugkoppeling gebruik maak. Ons gaan eers na negatiewe terugkoppeling kyk en dan later na positiewe terugkoppeling wanneer ons ossillators behandel. Negatiewe terugkoppeling: Dit is wanneer n gedeelte van die afvoersein na die inset teruggevoer word, maar dit is 180 uit fase met die insetsein. (Die terugkoppelsein word van die insetsein afgetrek.) n Negatiewe terugkoppelversterker is n stelsel wat uit drie dele bestaan (kyk Figuur 7.4): n versterker met wins Av, n terugkoppelnetwerk en n sommeerkring wat as n aftrekker optree (die sirkel in die figuur). Dit is belangrik om daarop te let dat die uitset (wins) van die kring met negatiewe terugkoppeling altyd minder sal wees as die wins van die kring sonder enige terugkoppeling.
Aftrekker Vin Versterker Vuit
Het jy geweet? Robert Widlar was verantwoordelik vir die ontwikkeling van die operasionele versterker met gentegreerde kring.
Terugkoppelnetwerk
Figuur 7.4: Negatiewe terugkoppeling
Voordele van negatiewe terugkoppeling: Die toename in bandwydte van die versterker, d.w.s. die frekwensierespons van die versterker, is grootliks verbeter. Die kring sal n konstante respons oor n wyer frekwensiebestek h. Verhoogde stabiliteit van die versterker. Die versterker kan n konstante waarde in kringwins handhaaf. Verminderde verwringing en geraas. Verbeterde inset- en uitsetsimpedansies. Stel ons in staat om vir spesifieke wins te ontwerp. Nadele van negatiewe terugkoppeling: Die enigste nadeel van negatiewe terugkoppeling is dat die wins/uitset van die kring verminder word.
Verskillende toepassings van operasionele versterkers

Soos vroer ges, is operasionele versterkers toestelle wat baie veelsydig is en maklik om te gebruik. Deur net n paar komponente te verander wat ekstern aan die operasionele versterkers verbind is, kan dit in n wye verskeidenheid toepassings gebruik word wat wissel van versterkers tot ossillators. Hieronder kyk ons na enkele van die basiese toepassings van operasionele versterkers in eenvoudige kringe.
183
Operasionele versterkers as vergelyker

n Spaningsvergelyker is n elektriese kring wat die insetspanning Vin met di van n verwysingspanning Vverwysing vergelyk. Wanneer jou insetspanning op die nie-omkeerinset van die kring ingevoer word, het ons n nie-omkeerspanningsvergelyker, en wanneer die insetsein op die omkeerinset ingevoer word, het ons n omkeerspannings-vergelyker soos in Figuur 7.5 (a) en 7.7 (a) aangedui. Dit is belangrik om daarop te let dat die vergelyker n voorbeeld is van waar geen terugkoppeling gebruik word nie. In die nie-omkeerspanningsvergelyker (Fig 7.5 (a)) indien Vin kleiner as Vverwysing is, sal die uitset na ongeveer -Vtoevoer geskakel word en wanneer Vin groter word as Vverwysing, sal die uitset na +Vtoevoer skakel. Toepassings van vergelykers Vergelykers is baie veelsydig en kan in n aantal toepassings gebruik word. Die stroombaankonfigurasie sal wissel na gelang van die toepassing. Kom ons kyk na sommige toepassings. Zero-vlak detektor: Dit is n vergelyker met sy verwysingsvlak wat op zero gestel is. Dit word gebruik vir die bespeuring van die zero kruising van WS-seine. Die afvoerspanning sal geskakel word tussen +Vcc en -Vcc na gelang van die konfigurasie van die detektorbaan. Drumpeldetektor: Dit is wanneer die toevoerspanning met die drumpelspanning vergelyk word wat in die algemeen gegenereer word met n spanningsverdelernetwerk wat met n nie-omkeertoevoer of omkeertoevoer verbind is. Nulpuntdetektors: n Nulpuntdetektor is n toestel met die funksie om te identifiseer wanneer n gegewe waarde zero is. Vergelykers kan n tipe versterker wees kenmerkend vir nulvergelykingsmetings. Vergelykers word ook in die algemeen gebruik in toestelle soos analoog-tot-digitale oorskakelaars, ontladingsossillators, staafgrafiekdrywers of grafiese effenaars.
Rin Vin Vuit Rverwysing Insetspanning Vin
Let wel Komparatore vergelyk die inset-spanning met n verge-lykende spanning en gee altyd n reghoekgolf as uitset.
Vverwysing
+Vtoevoer
Figuur 7.5 (a): Nie-omkeer-spanningsvergelyker

Vtoevoer
Uitsetspanning Vuit
Figuur 7.5 (b): Golfvorme vir die nie-omkeerspanningsvergelyker
184
Versterkers
Voorbeeld Met verwysing na figuur 7.5 (a) hierbo (nie-omkeerspanningsvergelyker), wat sal die uitset met die volgende insetstoestande wees: Vverw = 2 V Vin = 3 Vpiek WS Wanneer Vin kleiner is as Vverw, dan sal die uitset Vtoevoer wees, en wanneer Vin groter as Vverw is, sal die uitset +Vtoevoer wees.
Vin = 3 Vpiek
Insetspanning meer as 2 V
Vverwysing = 2 V
+Vtoevoer
Insetspanning minder as 2 V
Vierkantsgolfuitset Vtoevoer
Figuur 7.6: Nie-omkeer-vergelykeruitset
In die omkeer-spanningsvergelyker (Fig 7.7 (a) indien Vin kleiner is as Vverwysing, sal die uitset na ongeveer +Vtoevoer geskakel word, en wanneer Vin groter word as Vverwysing, sal die uitset na Vtoevoer geskakel word.
Rin Vuit
Vin
Vverwysing
Figuur 7.7 (a): Omkeer-spanningsvergelyker
185
Let wel Die insetspanning kan enige vorm of fatsoen aanneem en dan sal die uitsetspanning altyd tussen +Vtoevoer en Vtoevoer (n vierkantgolf) swaai
Vverwysing Insetspanning Vin
+Vtoevoer
Uitsetspanning Vuit Vtoevoer
Figuur 7.7 (b): Golfvorme vir die omkeer-spanningvergelyker
Voorbeeld Met verwysing na figuur 7.7 (a) hierbo (omkeerspanningsvergelyker), wat sal die uitset wees met die volgende insetstoestande: Vverw = 5 V Vin = 7 V piek WS Wanneer Vin kleiner is as Vverw, sal die inset +Vtoevoer wees, en wanneer Vin groter as Vverw is, sal die uitset Vtoevoer wees.
Vin = 7 Vpiek Insetspanning meer as 5 V
Vverwysing = 5 V
+Vtoevoer
Insetspanning minder as 5 V
Vierkantgolfuitset Vtoevoer
Figuur 7.8: Omkeer-vergelykeruitset
186
Versterkers Broodbordkonstruksie van omkeervergelyker

Vuit
Figuur 7.9: Omkeervergelyker
Golfvormvoorstelling op ossilloskoop en afmetings (Omkeervergelyker)

Ossilloskoopinstellings: Kanaal 1 = 5 V/ Div Tyd/div = 0,2 ms en R1 =10 k Rin= 10 k
Insetspanning
Uitsetspanning
Figuur 7.10 (a): Vin is minder as die verwysingspanning van 5 V, derhalwe Vuitset = + V toevoer = 5 V 3 Div = +15 V
Insetspanning
Uitsetspanning
Figuur 7.10 (b): Vin is gelykstaande aan die verwysingspanning van 5 V, derhalwe V uitset = 0 V
187
Insetspanning
Uitsetspanning
Figuur 7.10 (c): Vin is meer as die verwysingspanning van 5 V, derhalwe Vuitset = Vtoevoer = (5 V 3 Div) = 15 V
Operasionele versterkers as omkeerversterker

Met verwysing na die omkeerversterkerkring, word n gedeelte van die uitset na die inset teruggekoppel deur die terugkoppelingsresistor Rf maar 180 uit fase met die insetsein. Die uitset van hierdie tipe versterker is altyd versterk, maar is 180 uit fase met die inset. Die versterkeringsfaktor (spanningswins) word bepaal deur die verhouding van Rin en Rf . Die formule vir die berekening van die spanningswins is: Rf Vuit = ___ Av = ___ Vin Rin
Let wel V R uit Av = ___ = __f Vin Rin Rf Vout = ___ Vin Rin
en derhalwe word die formule waarvolgens die uitsetspanning bereken word, gegee as: R Vuit = __f Vin Rin Die negatiewe teken is n aanduiding dat die uitsetsein 180 uit fase met die insetsein is. Dit is belangrik om daarop te let dat die insetspanning altyd op die omkeerinset van die operasionele versterkers deur Rin ingevoer word. Toepassings van omkeer-op-versts Omkeer-versterker kan gebruik word in oudiotoepassings waar die sein omgekeer moet word. Ander toepassings is filters, ossillators, beheerders, ens.
Insetgolf
Vuit
Figuur 7.11 (a): Omkeerversterker
Uitsetgolf Versterk en 180 uit fase met die insetgolf
Figuur 7.11 (b): Golfvorme vir die omkeer-operasionele versterkers
188
Versterkers
Voorbeeld Bereken die uitsetspanning van die versterker wat in Figuur 7.11 (a) aangetoon word, indien die volgende inligting aan jou gegee word. Rf= 100 k Rin = 10 k Vin = 5 V Rf Vout = [ ___ Vin] Rin 100 103 = [________ 10 103 (5)] = [10 5] = 50 V
Let wel Die negatiewe teken in die voorkant van die 50V dui op n 180 faseverskuiwing tussen inset en uitset.
Broodbordkonstruksie van omkeerversterker

Vuit
GND/GEMEEN
Figuur 7.12: Omkeerversterker
Golfvormvoorstelling op ossilloskoop en afmetings

Ossilloskoopinstellings: Kanaal 1 = 1 V/Div Tyd/Div = 0,1 ms Kanaal 2 = 5 V/Div
1 Frekwensie = 1 = -3 T 0,1 10 nr Div 1 = = 1 000 Hz of 1 kHz 0,1 10-3 10 Rin = 10 k Rf = 10 k Kanaal 1 Insetsein = 1 V 1 Div = 1 V piek
Figuur 7.13 (a): Insetsein
189
Kanaal 2 Uitsetsein Uitsetsein

Figuur 7.13 (b): Uitsetsein
= 5 V 2,5 Div = 12,5 V piek = 180 uit fase met insetsein
Kombinasie van kanaal 1 en 2 Vuit Wins = ____ Vin = 12,5 V 1V = 12,5

Figuur 7.13 (c): Kombinasie van inset- en uitsetseine
Operasionele versterker as nie-omkeer-versterker

In die nie-omkeerversterkingskring word die insetsein nou op die nie-omkeer-inset van die operasionele versterker ingevoer. Terugkoppeling van hierdie kring is deur Rf terug na die omkeerinset, met resistor Rin wat gebruik word om die omkeerinset na aard te koppel. Die spanningswins vir hierdie kring kan soos volg bereken word (negatiewe terugvoer, want die punt waar hulle aansluit is hulle 180 uit. Rf Vuit , = 1 + ___ Av = ___ Vin Rin en derhalwe is die formule vir die berekening van die uitsetgolf: Rf Vout = [ 1 + ___ ] Vin Rin Dit is belangrik om daarop te let dat di inset- en uitsetgolf in fase is, en gevolglik is daar geen negatiewe teken voor die formule nie.
Let wel V 1 + Rf uit Av = ___ = _____ Vin Rin Rf Vuit = [1 + ___ ] Vin Rin
Toepassing van nie-omkeer-op-verst Die nie-omkeer-op-verst kan in verskeie oudiotoepassings gebruik word waar n faseverskuiwing nie vereis word nie, soos in oudioversterkers. Ander toepassings is filters, ossillators, beheerders, ens.
+
Vuit
Figuur 7.14 (a): Nie-omkeer-versterker
190
Versterkers
Figuur 7.14 (b) toon nog n manier waarop die nie-omkeerversterker soms geteken word. Let altyd daarop dat die insetspanning steeds aan die nie-omkeer-inset verbind is.
Vuit
Figuur 7.14 (b): Nie-omkeer-versterker (ander kringuitleg)
Insetgolf
Uitsetgolf Versterk en in fase met die insetgolf
Figuur 7.14 (c): Golfvorme vir die nie-omkeerversterker
Voorbeeld Bereken die wins van die versterker in Figuur 7.14 (a) en (b) getoon, indien die volgende inligting aan jou gegee word. Rf = 50 k Rin = 10 k Rf Vuit Av = ___ = 1 + ___ Vin Rin 50 103 = 1 + _______ 10 103 =1+5 =6
191
Elektriese Tegnologie Broodbordkonstruksie van nie-omkeerversterker

Vuit
GND/GEMEEN
Figuur 7.15: Nie-omkeerversterker-operasionele versterker
Golfvormingsvoorstelling op ossilloskoop en afmetings

Ossilloskoopinstellings: Kanaal 1 = 1 V/Div Tyd/Div = 0,1ms Kanaal 2 = 2 V/Div
1 Frekwensie = 1 = T 0,1 10-3 nr Div 1 = = 1 000 Hz or 1 kHz 0,1 10-3 10 Rf = 10 k Rin = 10 k
Kanaal 1 Insetsein = 1 V 1 Div = 1 V piek

Kanaal 2 Uitsetsein = 2 V 2 Div = 4 V piek Uitset is in fase met die inset

Kombinasie van kanaal 1 en 2 Vuit Wins = ____ Vin = 4V 1V = 4
192
Versterkers Operasionele versterker wat as sommeerversterker gebruik word

Die sommeerversterker is n omkeerversterker met meer as een inset wat by sy omkeerinset gevoeg word. Die sommeerversterker word gebruik om n aantal analoogseine bymekaar te tel (bv. insette uit verskillende musiekinstrumente) of verskillende spannings saam te tel. Hierdie kring word ook die algemeen as oudiomenger gebruik. Toepassing van sommeringsversterker Net soos met vergelykers het die sommeringsversterker ook n aantal betekenisvolle toepassings. Indien die insetweerstande van n sommeringsversterker met potensiometers verbind word, kan die individuele insetseine in wisselende hoeveelhede saamgemeng word. Byvoorbeeld, vir die meting van temperatuur kan jy n negatiewe verskuiwingspanning byvoeg om die vertoon 0 te laat lees by die vriespunt of n oudiomenger daarstel vir die byvoeging of menging van individuele golfvorms (klanke) uit verskillende audiokanale (vokale, instrumente, ens.) voordat dit na n oudioversterker gestuur word. Nog n nuttige toepassing van n Sommeringsversterker is as n geweegde som digitaal-na-analoog-omsetter. Hierdie toepassings sal n afvoer voortbring wat die geweegde som is van die digitale toevoere.
Toevoer V1
Toevoer V2
Vuit
Toevoer V3
Figuur 7.17 (a): Sommeerversterker
Uitsetgolf = die algebraese som van die insetgolwe, maar 180 uit fase met die insetgolwe
Figuur 7.17 (b): Golfvorms vir die sommerings-op-verst
Die formule om die uitsetspanning te bereken, kan soos volg geskryf word: Vuit
Indien Rf en die insetsresistors dieselfde waarde het, sal hulle mekaar uitkanselleer en kan die uitsetspanning as volg bereken word: Vuit = [V1 + V2 +V3]
193
n Kombinasie van verskillende spannings wat teenoorgestelde polariteite het, kan op die inset van n sommerings-op-verst toegepas word. Die volgende tabel toon die uitset van n sommeerder met verskillende insettoestande.
Insetspannings V1 +1 +1 +2 -3 +1 V2 +1 -1 -1 -1 +2 V3 +1 -1 -1 +3 -1 Algebraese som van uitsetspannings -3 +1 0 +1 -2
Voorbeeld Met verwysing na die sommeerversterker in Figuur 7.17, bereken die uitsetspanning indien die volgende inligting aan jou gegee word: R2 = 15 k R3 = 20 k R1 = 10 k V1 = 2 V V2 = 10 V Rf= 47 k V3 = 5 V Vuit
Broodbordkonstruksie van sommeer-op-versterker

Vuit
GND/GEMEEN
Figuur 7.18: Sommeer-op-versterker
Golfvormevoorstelling op ossilloskoop en afmetings

Ossilloskoopinstellings: Kanaal 1 = 1 V/Div Tyd/Div = 0,1 ms Kanaal 2 = 1 V/Div
1 Frekwensie = 1 = T 0,1 10-3 nr Div 1 = = 1 000 Hz of 1 kHz 0,1 10-3 10 LW: R1 = R2 = R3 = Rf = 10 k Die wins vir hierdie kring =1
194
Versterkers
Kanaal 1 Insetspanning Vin = 1 V 1 Div = 1 Vpiek LW!!! V1 = V2= 1 Vpiek
Figuur 7.19 (a): Insetspanning
Kanaal 2 Uitsetspanning Vuit = 1 V 1 Div = 1 Vpiek
Figuur 7.19 (b): Uitsetspanning
Uitset wat net V1 wys met betrekking tot die inset. Ons sien ook die uitset is 180 uit fase met inset. Vuit = 1 V 1 Div = 1 Vpiek
Figuur 7.19 (c): Uitset wat net V1 wys met betrekking tot die inset
Uitsetspanning wat V1 + V2 toon in verhouding tot die inset d.w.s., Vuit = 1 V 2 Div = 2 Vpiek
Figuur 7.19 (d): Uitsetspanning wat V1 + V2 toon in verhouding tot die inset
Uitsetspanning toonV1 + V2 +V3 in verhouding tot die inset d.w.s., Vuit = 1 V 3 Div = 3 Vpiek
Figuur 7.19 (e): Uitsetspanning toon V1 + V2 +V3 in verhouding tot die inset
195
Elektriese Tegnologie Operasionele versterker as integreerder gebruik

Met verwysing na Figuur 7.20 (a) kan gesien word dat die kring soos di van n omkeerversterker lyk, met die uitsondering dat die terugkoppelingselement n kapasitor is en nie n resistor nie. Die gebruik van n kapasitor as n terugkoppelingselement het op n spesiale manier n impak op die kring. Soos die naam aandui, is die integreerder die kring van n operasionele versterker wat die wiskundige bewerking van integrasie uitvoer, wat daarop neerkom dat die area onder n spesifieke kurwe tussen twee punte gevind word. Soos vroer genoem, voer integreerders die wiskundige werking van integrasie uit ten opsigte van tyd; d.w.s. sy uitsetspanning is eweredig aan die insetspanning met verloop van tyd. Laat ons kortliks oorweging skenk aan die basiese werking van die integreerder. Wanneer die insetspanning op die omkeerinset ingevoer word, het die kapasitor aanvanklik min weerstand en tree dit soos n kortsluiting op. Namate die terugkoppelingskapasitor begin laai, begin sy weerstand ook toeneem, wat die uitsetspanning laat toeneem totdat die kapasitor ten volle gelaai is. Nou tree die kapasitor as n oop kring op wat GS blokkeer. Die mate waartoe die uitsetspanning toeneem, word bepaal deur die waarde van die resistor en die kapasitor, die RC-tydkonstante. Deur hierdie RC-tydkonstante waarde te verander, deur f die waarde van die kapasitor, (C), f die resistor, (R), te verander, kan die tyd wat dit vir die uitsetspanning neem om versadiging te bereik, ook verander word. Deur n vierkantgolfinset op die integreerder toe te pas, kan dit na n saagtandgolfvorm by die uitset verander word. Toepassing van die integreerder Een toepassing vir hierdie toestel kan wees om n lopende totaal van bestralingsblootstelling of n dosis te hou, indien die toevoerspanning n proporsionele sein was wat deur n elektroniese bestralingsbespeurder verskaf is. Kernbestraling kan net so skadelik wees teen lae intensiteit vir n lang tydperk as dit is teen ho intensiteite vir kort tydperke. n Integreerderkring kan beide die intensiteit (toevoerspanningsomvang) en tyd in berekening bring, en n afvoerspanning genereer wat die totale bestralingsdosis verteenwoordig. Nog n toepassing kan wees om n sein te integreer wat watervloei verteenwoordig, deur n sein voort te bring wat die totale hoeveelheid water verteenwoordig wat deur die vloeimeter gevloei het. Hierdie toepassing van n integreerder word soms n totaliseerder in die nywerheidsinstrumentasiebedryf genoem. Differensieerder is essensieel laagdeurlaatfilters waar die reaktansie van die kapasitor hoog is teen ho frekwensie, en gevolglik lae frekwensies deurlaat. Dit kan ook as n saagtandgenerator gebruik word om n elektron in n CRT te deflekteer om n horisontale lyn oor die gesig van die KSB te trek.
Vuit
196
Figuur 7.20 (a): OP-versterker integreerderkring
Versterkers
Insetspanning Vin
Uitsetspanning Vuit
Figuur 7.20 (b): Golfvorme vir die op-versterker as integreerder
Broodbordkonstruksie van n integreerder

Vuit
GND/GEMEEN
Figuur 7.21: Integreerder
Golfvormingsvoorstelling op ossilloskoop en afmetings

Ossilloskoopinstellings: Kanaal 1 = 0,5 V/Div Tyd/Div = 50 s 1 Frekwensie = 1 = T 50 10-6 nr Div 1 = = 4 000 Hz of 4 kHz 50 10-6 5 C1 = 1 nF en Rin = 10 k Kanaal 2 = 5 V/Div
197
Kanaal 1 Insetsein = 0,5 V 3 Div (afhangende van die omvang kalibrasie) = 1,5 V piek
Kanaal 2 Uitsetsein Vuit = 5 V 3 Div (afhangende van die omvang kalibrasie) = 15 Vpiek
Die uitset toon kanaal 1 en 2 gekombineer
Operasionele versterker wat as differensieerder gebruik word

Terwyl ons na figuur 9.23 (a) kyk, kan ons weer eens sien dat die kring lyk soos die omkeer-versterkerkring, met die insetsresistor wat met n kapasitor vervang word. Hierdie kring voer die wiskundige funksie uit wat as differensiasie bekend is, d.w.s dit sal n uitsetspanning voortbring wat direk in verhouding is tot die veranderingstempo van die insetspanning met betrekking tot tyd. Die insetkapasitor blokkeer GS en laat net WS deur. Die reaktansie van die kapasitor sal wissel van laag vir n ho frekwensie tot hoog vir lae frekwensies. Met die ho insetfrekwensies, sal die wins van die op-versterker ook hoog wees, wat op n hor uitsetspanning sal uitloop. Die omgekeerde sal gebeur met laer frekwensies, d.w.s. die wins sal minder wees met n gevolglike laer uitsetspanning. Deur n saagtand op die inset van die differensieerder in te voer, sal dit op n vierkantgolfuitset uitloop.
198
Versterkers
Toepassing van die differensieerder Soos voorheen ges, is die differensieerder-op-versterker een tipe op-versterker waar die omvang van die uitset bepaal word deur die tempo waarteen die spanning op sy inset toegepas verander word. Hoe vinniger die insetspanning verander, hoe groter is die uitset. Een so n veranderingstempo-seintoepassing kan wees vir monitering (of beheer) van die tempo van temperatuurverandering in n hoogoond, waar n t ho of t lae temperatuurstyging nadelig kan wees. Die gelykstroomspanning wat deur die differensieerderkring voortgebring word, kan gebruik word om n vergelyker aan te dryf wat n alarm sal laat afgaan, of n kontrole sal aktiveer indien die veranderingstempo n vooraf gestelde vlak sou oorskry. Differensieerder is essensieel hoogdeurlaatfilters waar die reaktansie van die kapasitor hoog is teen lae frekwensies, en gevolglik net ho frekwensies deurlaat. Differensieerders kan gebruik word as vierkantgolfgenerators wanneer n reghoekige golf na die uitset gevoer word. Differensieerders is n belangrike deel van elektroniese analoogrekenaars en analoog-proporsionele-intergraal-afgeleide beheerders (PIA-beheerders). n PIA-beheerder bereken n fout-waarde as die verskil tussen n gemete prosesveranderlike en n verlangde gestelde punt, bv. die outomatiese stuur van n skip en leeskopposisionering van n skyfaandrywer. PID-beheerders word ook in die nywerheid gebruik vir die regulering van temperatuur, vloeitempo, druk en baie ander veranderlikes waarvoor metings nodig is.
Vuit
Figuur 7.23 (a): Operasionele versterker-differensieerderkring
Vin
Vuit
Figuur 7.23 (b): Golfvorms vir die op-versterker as differensieerder
199
Elektriese Tegnologie Broodbordkonstruksie van n differensieerder

Vuit
R1
GND/GEMEEN
Figuur 7.24: Die differensieerder

Ossilloskoopinstellings: Kanaal 1 = 0,5 V/Div Tyd/Div = 0,1 ms Kanaal 2 = 5 V/Div
1 Frekwensie = 1 = T 0,1 10-3 nr Div 1 = = 200 Hz 0,5 10-3 5 C = 100 nF en Rf = 10 k
Kanaal 1 Insetsein = 0,5 V 3 Div = 1,5 V piek
Kanaal 2 Uitsetsein Vuit = 5 V 3 Div = 15 V piek
200
Versterkers
Die uitset toon kanaal 1 en 2 gekombineer
Operasionele versterkers wat as multivibrators gebruik word

Bi-Stabiele Multivibrator Die Bi-stabiele multivibratorkring is n tydrelingskring met twee stabiele uitsette. Die uitset sal f +Vcc f Vcc, na gelang van die toestand van die insetsnellerimpuls wees. Indien die insetsnellerimpuls n positiewe impuls is, sal die uitset na Vcc gaan. Dit sal in hierdie toestand bly totdat n negatiewe snellerimpuls ontvang word. Met di dat dit gebeur, sal die uitset nou na +Vcc verander. Die terugkoppelingsresistor R1en R2 is daarvoor verantwoordelik dat die uitset in een stabiele toestand gehou word (+Vcc of Vcc) totdat dit deur n ander insetsimpuls geaktiveer word. Toepassing van die Bistabiele multivibrator n Tipiese toepassing van n bistabiele multivibrator is n konstante-wipelimineerder. Sodra die gestelde toevoer gedruk word, sal geen ander steurings n uitwerking op die uitset h nie omdat die uitset gegrendel sal wees. Die bistabiele multivibrator kan ook as n ontladingsossillator gebruik word met n deurlopende vierkantgolfuitset.
Sneller
Vuit
Figuur 7.26 (a): Bi-stabiele multivibratorkring
201
Inset-snellerpuls
Vuit
Figuur 7.26 (b): Golfvorms vir die op-versterker as bi-stabiele multivibrator
Broodbordkonstruksie van n bi-stabiele multivibrator

Vuit
GND/GEMEEN
Figuur 7.27: Bi-stabiele multivibrator

Ossilloskoopinstellings: Kanaal 1 = 5 V/Div Tyd/Div = 0,2 ms C = 10 nF en Rf = 10 k ohm
202
Versterkers
Kanaal 1 Uitset met negatiewe snellerpuls Uitsetspanning = 5 V 3 Div = +15 V
Figuur 7.28 (a): Uitset skakelaars tot +15 V
Kanaal 1 Uitset met positiewe snellerpuls Uitsetspanning = 5 V 3 Div = 15 V
Figuur 7.28 (b): Uitset skakelaars tot 15 V
Mono-stabiele multivibrator
Die monogesneller stabiele multivibrator is n tydrelkring wat van toestand verander sodra dit gesneller word, maar na n sekere tydsvertraging (t1) na die oorspronklike toestand terugkeer. Dit het sy naam gekry a.g.v. die feit dat net een van die uitsettoestande stabiel is. Dit is ook as n mono-stabiele multivibrator bekend. n Negatiewe snellerpuls by die inset dwing die uitset van die op-versterker na n logiese hoog. Dit laai tot C2 wat die nie-omkerende inset van die op-versterker tydelik hor as die omkeerpunt hou, en die uitset vir n sekere tydperk (t1) hoog hou. Uiteindelik ontlaai C2 na aarding en die op-versterker-uitset swaai terug na n laag. Die duur van die impuls word deur R2 en C2 bepaal. Toepassings van die monostabiele multivibrator Die pulsdetektor word as n monostabiele multivibrator geklassifiseer omdat dit net een stabiele toestand het. Met stabiel, bedoel ek n uitsettoestand waar die toestel in staat is om sonder eksterne porring te grendel of vir altyd vas te hou. Nog n toepassing vir n heraktiveerbare wipbaan is di van n enkele meganiese kontak-ruisvermydingstoestel. Dit is die afvoer wat hoog sal bly ongeag wipbeweging van die toevoersein vanaf n meganiese skakelaar.
203
Sneller
Vuit
Figuur 7.29 (a): Operasionele versterker-mono-stabiele multivibratorkring
Snellerpulse
Vuit
Figuur 7.29 (b): Golfvorme vir die op-versterker as mono-stabiele multivibratorkring
Broodbordverbinding van n mono-stabiele multivibrator

Vuit
GND/GEMEEN
Figuur 7.30: Mono-stabiele multivibrator
204
Versterkers Golfvormvoorstelling op ossilloskoop en afmetings

Ossilloskoop-instelling Kanaal 1 = 5 V/Div Kanaal 2 = 2 V/Div R3 = R2 = 1 k en C1 = C2 = 0,1 F
Inset Uitset (sonder enige snellerpuls) Inset
Uitset (duur van uitset hang af van R2 en C2
Figuur 2.31(a): Slegs die insetspanning met geen snellerpuls
Figuur 2.31(b): Insetspanning en uitset sein na die snellerpuls
A-stabiele multivibrator
n A-stabiele multivibrator, of vrylopende multivibrator is n tydrelkring wat sonder enige eksterne snellering, vierkantgolwe genereer. Daar is geen stabiele toestand nie, maar het net twee kwasi-stabiele (half-stabiele) toestande waartussen ossilasie spontaan aanhou plaasvind. Na gelang van die aanvanklike toestande, sal die opersionele versterker se uitset na f die positiewe f negatiewe toevoerspanning oor skakel (+Vccor Vcc). Wanneer dit gebeur, verander die kapasitor of ontlaai hy deur die resistor Rf, terwyl sy spanning stadig styg of val. Sodra die spanning by die operasionele versterker se omkeerterminaal di van die nie-omkeerterminaal bereik (die op-versterker se uitsetspanning gedeel deur R1 en R2), sal die uitset na die teenoorstaande spoor dryf, en sal hierdie proses homself herhaal met die kapasitor wat ontlaai indien dit voorheen gelaai was en omgekeerd. Die a-stabiele multivibrator skep dus n vierkantgolf sonder insette. Toepassings van die A-stabiele multivibrator Astabiele multivibrators word in amateurradiotoerusting gebruik om seine te ontvang en te stuur. Een radiotoepassing kan wees n kodepraktyk oudiofrekwensie-ossillator terwyl dit ook as n eenvoudige elektriese sleutelingstoestel vir die sleuteling van n sender gebruik kan word. Astabiele multivibrators word ook in morsekodegenerators, tydrelaars en stelsels gebruik wat n vierkantgolf verg, insluitend televisie-uitsendings en analoogstroombane. Regeneratiewe skakelingskringe soos Astabiele Multivibrators word ook gebruik as n tipe ontladingsossillator aangesien hulle n konstante vierkantgolf-uitsetgolfvorm voortbring, en ook vanwe hulle eenvoud, betroubaarheid en die feit dat hulle maklik gebou kan word. Nog n algemene toepassing is die eenvoudige LED-flitsligte van speelgoed, en dit kan selfs as n fopalarm gebruik word.
205
Vuit
Figuur 7.32 (a): Operasionele versterker-A-stabiele multivibratorkring
Golfvorm by die omkeerinset
Golfvorm by die nie-omkeer-inset
Golfvorm by die uitset
Figuur 7.32 (b): Golfvorme vir die op-versterker as n a-stabiele multivibrator
206
Versterkers Broodbordverbindings vir die a-stabiele multivibrator

Vuit
GND/GEMEEN
Figuur 7.33: A-stabiele multivibrator

Ossilloskoopinstellings: Kanaal 1 = 5 V/Div Tyd/Div = 1 ms Kanaal 2 = 5 V/Div
1 Frekwensie = 1 = T 0,1 10-3 nr Div 1 = = 2000 Hz of 2kHz 0,1 10-3 5 C1 = 100 nF, R1 = 10 k, R2 = 22 k en Rf = 22 k
Kanaal 1 Golfvorm by die omkeerinset Vin = 5 V 2 Div = 10 V
Figuur 7.34 (a): Golfvorm by die omkeerinset
207
Kanaal 2 Golfvorm by die uitset Vuit = 5 V 3 Div = 15 V
Figuur 7.34 (b): Golfvorm by die uitset
Kombinasie van Kanaal 1 en 2
Figuur 7.34 (c): Kombinasie van Kanaal 1 en 2
Die Schmitt-sneller
Die Schmitt-sneller is n tipe vergelyker met twee verskillende snellerspanningsvlakke. Wanneer al die insetspanning oor die boonste snelleringsvlak styg, is die uitset van die vergelyker HOOG (positiewe toevoerspanning; indien dit n nie-omkerende Schmitt-sneller is), of LAAG (negatiewe toevoerspanning, indien dit n omkeer Schmitt-sneller is). Die uitset sal in hierdie toestand bly, solank as wat die insetspanning bo die tweede snelleringsvlak, die laer snelleringsvlak is. Wanneer die insetspanning onder hierdie vlak daal, sal die uitset van die Schmitt-sneller skakel. Die Schmitt-sneller kan as n toestel gesien word wat stadig wisselende insetsein in n vierkantgolfuitsetsein sal verander. Wanneer die nie-omkeerinset (+) hor is as die omkeerinset (), skakel die vergelyker-uitset oor na die POSITIEWE spanningstoevoer, maar wanneer die nie-omkeerinset (+) laer is as die omkeerinset () is, skakel die uitset oor na die NEGATIEWE spanningstoevoer. Eienskappe van n Schmitt-sneller Spanningsensitiewe skakelaar Het twee vaste snellerwaardes (spannings) Verskaf n digitale afvoer Uitsetfrekwensie is dieselfde as insetfrekwensie Word as n golfvormer gebruik Toepassing van die Schmitt-sneller Schmitt-snellers word tipies gebruik in geslote lus konfigurasies om seingenerators te implementeer. n Schmitt-sneller is n bistabiele multivibrator en kan gebruik word om nog n tipe multivibrator te implementeer die ontladingsossilator met n deurlopende vierkantgolfuitset. Die Schmitt-sneller verander enige insetgolf in n vierkantgolfuitset. Dit kan ook gebruik word om raserige seine skoon te maak. Die Schmitt-sneller word ook gebruik wanneer n analoogsein met digitale stroombane van n koppelvlak voorsien word. Die Schmitt-sneller kan gebruik word om die frekwensie van n WS-sein te meet deur dit eers in vierkantgolwe om te sit voordat dit deur n digitale teller getel word.
Het jy geweet? Die Schmitt sneller is eerste deur Otto H. Schmitt in 1934 uitgevind. Die naam wat hy dit gegee het was termioniese sneller.
208
Versterkers
Vuit
Figuur 7.35 (a): Kring vir n omkeer-Schmittsneller
Boonste snelleringsvlak Insetseine Laer snelleringsvlak
Vierkantsgolfuitset
Figuur 7.35 (b): Uitsetgolfvorms vir n Schmitt-sneller
Broodbordverbindings van n Schmitt-sneller

Vuit
GND/GEMEEN
Figuur 7.36: Schmitt-sneller
209
Elektriese Tegnologie Golfvormvoorstelling op ossilloskoop en afmetings

Ossilloskoopinstellings: Kanaal 1 = 0,5 V/Div (GS-gekoppel) Kanaal 2 = 5 V/Div (GS-gekoppel) Tyd/Div = 20 s R1 = 10 k Rf = 100 k
Boonste snelleringsvlak = BSV Laer snelleringsvlak = LSV
Uitsetsein
V in = 0,5 V 1Div = 0,5 V (sinusgolf) Vuit +5 V 3Div = +15 V Die insetsein het nog nie die BAV bereik nie, gevolglik sal die uitset f +15 V f 15 V wees
Insetsein
Figuur 7.37 (a): Inset- en uitsetseine

Inset (sinusgolf )
Vin = 0,5 V 2,5Div = 1,25 V (sinusgolf) Vuit = +5 V 2,5Div = 12,5 V (vierkantgolf) Wanneer Vin> BAV dan is Vuit = 15 V en wanneer Vin < LAV dan is Vuit = +15 V
Uitsetsein (vierkantgolf )
Figuur 7.37 (b): Vierkantgolf-uitset en sinusgolf-insette gekombineer
As gevolg van die komponent toleransies en die kalibrasie van die omvang, die uitset is nie altyd n suiwer vierkantsgolf.
Inset (vierkantgolf )
Selfs met n driehoekige insetgolf is die uitset steeds n vierkantgolf

Uitset (vierkantgolf )
Figuur 7.37 (c): Vierkantgolf-uitset met n driehoekige insette
210
As gevolg van die komponent toleransies en die kalibrasie van die omvang, die uitset is nie altyd n suiwer vierkantsgolf.
Versterkers
Operasionele versterker-ossillators
Positiewe terugkoppeling Vroer in hierdie hoofstuk toe ons versterkers behandel het, het ons negatiewe terugkoppeling as n metode beskryf waardeur die uitset van die versterker gestabiliseer word. Wanneer ons ossillators behandel, maak ons egter van positiewe terugkoppeling gebruik. Positiewe terugkoppeling is waar n gedeelte van die uitsetgolf terug na die inset gevoer word, waar die terugkoppelsein in fase met die insetsein is. Die terugkoppelsein word by die insetsein gevoeg. Die resultaat hiervan is n meer onstabiele versterkte sein wat tot ossillasies aanleiding sal gee. n Stelsel met positiewe terugkoppeling bestaan uit drie elemente (kyk Figuur 7.38): n versterker met wins Av, n terugkoppelingsnetwerk met n konstante en n sommeerkring wat as n opteller optree (die sirkel in die figuur). Fig. 7.38 verteenwoordig die blokdiagram wat toon hoe positiewe terugkoppeling bewerkstellig word.
Versterker Opteller Vin Vuit
Positiewe terugvoer
Figuur 7.38: Positiewe terugvoer
Hartley/Colpitts-ossilleerder Ossilleerders kan hoofsaaklik in twee tipes verdeel word, die een wat n kombinasie van induktors en kapasitors tydens die terugkoppelingskring gebruik, en die ander een wat n kombinasie van resistors en kapasitors in die terugkoppelingskring gebruik. Die Hartley- en Colpitts-ossilleerders is ossilleerders wat albei van LCnetwerke in die terugkoppelingskringe gebruik maak en resonerende tenkkringe vorm. Die Hartley en Colpitts-ossilleerders word oor die algemeen gebruik waar frekwensies van 100 kHz en hor vereis word. Die Hartley-ossilleerder sal twee induktors en een kapasitor in die terugkoppelingstenkkring h, terwyl die Colpittsossilleerder twee kapasitors en een spoel in die terugkoppelingstenkkring het. Figuur 7.39 is die kring vir n Hartley-ossilleerder. In hierdie kring word die op-versterker as omkeerversterker gebruik, waar die wins van die kring deur Rf en R1 bepaal word. Die resonerende tenk wat deur L1, L2 en C1 gevorm word, is verantwoordelik vir die positiewe terugkoppeling, asook die 180 faseverskuiwing van die terugkoppelingsein om te verseker dat die terugvoer en uitset seine in fase met mekaar is. Daar word na die frekwensie waarteen hierdie kring resoneer as die resonerende frekwensie verwys en dit kan soos volg bereken word: r = 1 waar Lt = L1 + L2 2 LC
Toepassing van die Hartley-ossillator Hartley-ossilator kan oor n wye reeks frekwensies gebruik word wat dit n baie gewilde ossillator maak. Die Hartley-ossillator word wyd gebruik as plaaslike ossillators in radio-ontvangers. Hartley-ossilator is nie geskik vir lae frekwensie-werk nie omdat die waarde van die inkuktor benodig baie groot raak. Hartley-ossillator kan ook toepaslik vir die genereer van RF-seine gebruik word.
211
Vuit
Figuur 7.39: Die Hartley-ossilleerder
Voorbeeld Bereken die resoneringsfrekwensie van n Hartley-ossilleerder wat uit twee spoele van 45 mH elk bestaan, asook n kapasitor van 0,47 F. r = = 1 2 LC
1 2 (45 10-3 )(0,47 10-6 ) = 1 094,37 Hz = 1,094 kHz
Broodbordverbindings van n Hartley-ossilleerder

Vuit
GND/GEMEEN
Figuur 7.40: Die Hartley-ossilleerder

Ossilloskoopinstellings: Kanaal 1 = 5 V/Div Tyd/Div = 1 ms Frekwensie = 1 = T = 1 1 10-3 nr Div
1 = 200 Hz 1 10-3 5 C1= 0,47 F L1 = L2= 45 mH
212
R1 = 10 k
Rf = 10 k
Versterkers
Vanwe die sensitiewe aard van die ossilleerder, verander R1 na 10 k pot wanneer jy die kring bou om jou in staat te stel om R1 waarde te verander wat die ossillerings aan die gang sal sit. Kanaal 1 Uitsetgolfvorm Vuit = 5 V 2 Div = 10 V -piek
Figuur 7.41: Ossileerder uitset
RC-Faseverskuiwingsossilleerder
Soos vroer genoem, maak die RC-faseverskuiwingsossillator van resistors en kapasitors in sy terugkoppelingskring gebruik om n ossillator te skep. Die kring word hoofsaaklik gebruik om frekwensies in die laer bestek te genereer, d.w.s. frekwensies minder as 10 kHz. Die kring maak ook gebruik van n omkeerversterker met drie RC-netwerke wat verantwoordelik is vir die skep van die positiewe terugkoppeling asook die 180 faseverskuiwing om inset en terugkoppeling in fase te maak. Elk van die RC-netwerke genereer n 60 faseverskuiwing; so by punt 1 sal daar n 60 faseverskuiwing wees, by punt 2 n 120 faseverskuiwing en by punt 3 sal daar n 180 faseverskuiwing wees. Die faseverhouding tussen punt 3 en Vuit sal dieselfde wees. Die faseverskuiwing word net met een bepaalde frekwensie gedoen, en dit is die frekwensie van ossillasies, wat soos volg bereken kan word: = 1 2 6RC
Toepassing van die RC-fase-verskuiwingsossillator RC-Ossillators is stabiel en verskaf n sinusgolfuitset met n goeie vorm waar die frekwensie in verhouding is tot 1/RC, en gevolglik is n groter frekwensiebestek moontlik wanneer n verstelbare kapasitor gebruik word. RC-Ossillators is egter beperk tot frekwensietoepassings vanwe hulle bandwydtebeperkinge om die verlangde faseverskuiwing teen ho frekwensies voort te bring. Faseverskuiwingsossillators word dikwels gebruik by oudiofrekwensie as oudioossillators. Ander toepassings van hierdie tipe ossillator is: elektriese orrels en ander musiekinstrumente, stemsintese, GPS-eenhede en ander toerusting wat n biep afgee.
Terugkoppel
Vuit
Figuur 7.42 : Die RC-faseverskuiwingsossillator
213
Voorbeeld Bereken die ossilleringsfrekwensie vir n RC-ossilleerder met gebruik van drie RCnetwerke. Ons neem aan alle resistorwaardes is dieselfde, en alle kapasitorwaardes is dieselfde. Die waarde van die resistor is 10 k en di van die kapasitor 250 pF. = 1 2 6RC
1 2 6 (10 103)(250 10-12) = 41,09 Hz
Broodbordverbindings van n RC-Faseverskuiwingossillator

Vuit
GND/GEMEEN
Figuur 7.43: RC-faseverskuiwingossillator

Ossilloskoopinstellings: Kanaal 1 = 5 V/Div Tyd/Div = 20 s Kanaal 2 = 5 V/Div
1 Frekwensie = 1 = T 20 10-6 nr Div 1 = 20 10-6 6 = 8 333 Hz or 8,33 kHz C1 = C2 = C3 = 0,01 F, Rf = 50 k pot en R1 = R2 = R3 = 1,2 K Kanaal 2 Uitsetgolfvorm Vuit = 5 V 2,5 Div = 12,5 V
Figuur 7.44 (a): Kanaal 2
214
Versterkers
Kanaal 2 Kanaal 1
Kanaal 1 en Kanaal 2 Uitset by punt 1 (Kanaal 2) in vergeleke met finale uitset soos op figuur 7.42 gesien (60-faseverskuiwing tussen uitset en punt 1)
Figuur 7.44 (b): 60-fase-verskuiwing

Kanaal 2 Kanaal 1
Figuur 7.44 (c): 120-fase-verskuiwing

Kanaal 2 Kanaal 1
Figuur 7.44 (d): 180-fase-verskuiwing
215
Aktiwiteit 1
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Skryf minstens VYF eienskappe van n ideale operasionele versterker neer. Wat is die bedryfsbeginsel van die differensiaalversterker? Waarom is operasionele versterkers so gewild vir gebruik op die gebied van elektronika? Die ideale operasionele versterker het n oneindige bandwydte wat beteken dit? Is die operasionele versterker n spannings- of stroomversterkingstoestel? Motiveer jou antwoord. Teken n netjiese benoemde simbool vir n op versterker. Met verwysing na die volgende diagramme wat sal die afvoer van die volgende operasionele versterkerkringe sonder die volgende toevoeroestande wees?
a)
Vuit
b)
Vuit
8. Verduidelik kortliks die term negatiewe terugkoppeling en waarom dit in operasionele versterkerkringe gebruik word. 9. Wat is die belangrike verskil tussen n nie-omkeerversterker en omkeerversterker? 10. Met behulp van n eenvoudige skets, verduidelik die konsep negatiewe terugkoppeling. 11. Met verwysing na die figuur hieronder, wat sal die uitsetgolfvorme wees indien hierdie inset op die volgende op-versterkers ingevoer word? Teken die inset- sowel as die operasionele versterkers in jou boek. a) Nie-omkeer-op-versterker b) Integreerder
12. Bereken die wins van n nie-omkeerversterker indien Rin = 10 k en Rf = 100 k 13. Maak n netjiese benoemde kringdiagram van n sommeerversterker en bereken ook die uitsetspanning met die volgende toevoerspannings V1 = 3 Vpiek, V2= 1 Vpiek en V3= 5 Vpiek. Onthou dat alle resistors presies dieselfde waarde het (10 k).
216
Versterkers
14. 15. Watter tipe uitset sal n differensieerder h indien die toevoer n vierkantgolf is? Identifiseer onderstaande kring en bereken ook die uitsetspanning waar die volgende data gegee word. Rf = 100 kRin = 10 k en Vin = 10 V
Vuit
16. 17. 18. 19.
Wat is die verskil tussen n a-stabiele en n bi-stabiele multivibreerder? Maak n netjiese benoemde tekening van n bi-stabiele multivibreerder. Verduidelik kortliks die werking van die Schmitt-sneller. Hoe sal die uitsetgolfvorm van n Schmitt-sneller lyk as dit n insetsein soos di hieronder ontvang? Teken albei golfvorme om hulle verhouding tot mekaar aan te toon.
Boonste snelleringsvlak Insetseine Laer snelleringsvlak
20. Verduidelik kortliks wat positiewe terugkoppeling is en in watter soort kringe dit op groot skaal gebruik word. 21. Wat is die verskil tussen n Hartley-ossilleerder en n RC-faseverskuiwingsossilleerder? 22. Bereken die resonante frekwensie van n Hartley-ossilleerder met n LC-netwerk wat uit twee spoele van 45 mH elk en n kapasitor van 0,47 F bestaan. 23. Met verwysing na die nie-omkeer-op-versterker, wat moet die terugkoppelings-resistor vir die versterker wees om n wins van 10 en 100 onderskeidelik te h? 24. Beskryf die TWEE vereistes vir ossillasie om in alle ossillators voor te kom. 25. Operasionele versterkers word in die algemeen in komplekse stroombane gebruik (tussen stadia) om die stadia met mekaar te verbind. Meld, met n rede, die toepassing (funksie) van die bedryfsversterker wanneer dit tussen stadia benut word.
217
26. Vergelykers word gebruik vir die vergelyking van twee seine. Meld, met n rede, wat die afvoer sal wees indien die nie-omkeer-inset aan aarding verbind is en n sein op die omkeer-inset aangel word. Beskryf een praktiese toepassing van die vergelyker. 27. Gee twee toepassings van integreerders 28. Negatiewe terugkoppeling verminder die wins van n versterkerkring. Is negatiewe terugkoppeling in of uit fase met die inset van die kring? Motiveer jou antwoord. 29. Met verwysing na onderstaande diagram, beantwoord die volgende vrae: Identifiseer onderstaande stroombaan Indien Rf verhoog word, hoe sal dit die wins van die stroombaan benvloed? Verduidelik die funksie van Rin.
Rf If
Iin
Rin
Vi
Vin
218
Versterkers
Omkeervergelyker Vorm van aktiwiteit: Ondersoek Materiaal en toerusting: Broodbord 0.5 mm soliede verbindingsdraad 2 10k resistors 1 741 Op verst IC Multimeter Relbare dubbele kragtoevoer (+-15V ) Relbare GS toevoer Vaste 5V toevoer Dubbelspoorossilloskoop Penverbindings van die 741 op verst IC
Insetvoorspanning Omkeer-inset Nie-omkeer-inset -Vcc-toevoer
NG +Vcc-toevoer Uitset Insetvoorspanning
Instruksies: Verbind die kring van die omkeervergelyker soos in die diagram hier onder aangedui op die broodbord.
Vin Rin
Vuit & Kanaal 1 van ossilloskoop
Vverwysing
Verbind die ossilloskoop aan die uitset van die OP- versterker en aarde. Verstel Vverwysing na 5V GS
219
Verstel die relbare GS-toevoer (Vin) na die spannings soos in die tabel hier onder aangedui en neem die inset op die ossilloskoop waar. Teken die uitsetspanning in die tabel hier onder aan:
Vin 4V 4.5V 5V 5.5V 6V Vvewys 5V 5V 5V 5V 5V Vuit
Uit die inligting in bostaande tabel, verduidelik kortliks die werking van hierdie stroombaan. Sal die vorm van die toevoerspanning enige invloed op die uitset h?
Omkeer-op-verst Vorm van aktiwiteit: Ondersoek Materiaal en toerusting: Broodbord 0.5 mm soliede verbindingsdraad 2 10k resistors 1 741 Op verst IC Multimeter Relbare dubbelekragtoer (+-15V ) Relbare GS- toevoer Dubbelspoorossilloskoop Seingenerator Penverbindings van die 741 OP-verst IC
Instruksies: Verbind die stroombaan van die omkeer-OP-versterker soos in die diagram hier onder aangedui op die broodbord.
220
Versterkers
Rf
Rin Vin (van seingenerator) Ossilloskoop kanaal 1 + Vuit Ossilloskoop kanaal 2
Verbind kanaal 1 & 2 van die ossilloskoop soos in die bostaande kring aangedui. Stel die seingenerator om n sinusgolf-uitset te gee. Verstel die seingenerator na 1000Hz (1kHz) teen n spanning van 1V piek en verbind soos op die kring hier bo aangedui. Skakel die toevoer na die stroombaan aan en neem die inset- en uitsetgolfvorms waar soos op die ossilloskoop vertoon. Maak tekeninge met netjiese byskrifte van die golfvorms in jou boek. Bereken die amplitude en frekwensie van die uitsetgolfvorm. Vervang nou Rf met n 100k resistor en neem die uitsetgolfvorm waar. Deur Rf na 100k, te verhoog, hoe het dit die stroombaan benvloed? Wat is die faseverhouding tussen die inset- en uitsetgolfvorms in hierdie aktiwiteit?
Nie-Omkeer-Op-Verst Vorm van Aktiwiteit: Ondersoek Materiaal en toerusting: Broodbord 0.5 mm soliede verbindingsdraad 2 10k resistors 1 741 Op verst IC Multimeter Relbare dubbelekragtoevoer (+-15V ) Relbare GS-toevoer Dubbelspoorossilloskoop Seingenerator Penverbindings van die 741 op verst IC
221
Instruksies: Verbind die kring van die nie-omkeer-opversterker soos in die onderstaande diagram aangedui op die broodbord.
Rf
Rin
Vin (van seingenerator) & ossilloskoop kanaal 1
Vuit ossilloskoop kanaal 2
Verbind kanaal 1 & 2 van die ossilloskoop soos in die bostaande kring aangedui. Stel die seingenerator om n sinusgolf-uitset te gee. Verstel die seingenerator na 1000Hz (1kHz) teen n spanning van 1Vpiek en verbind soos in bostaande kring aangedui. Skakel die toevoer na die kring aan en neem die inset- en uitsetgolfvorms waar soos op die ossilloskoop vertoon. Maak netjiese tekeninge met byskrifte van die golfvorms in jou boek. Bereken die amplitude en frekwensie van die uitsetgolfvorm.. Vervang nou Rf met 100k resistor en neem die uitsetgolfvorm waar. Deur Rf na 100k, te verhoog, hoe het dit die kring benvloed? Wat is die faseverhouding tussen die inset- en uitsetgolfvorms in hierdie aktiwiteit? Uit jou waarnemings van die inset- en uitsetgolfvorms, bereken die wins van die versterker.
Sommeringsversterker Vorm van aktiwiteit: Ondersoek Materiaal en toerusting: Broodbord 0.5 mm soliede verbindingsdraad 4 10k resistors 1 741 Op verst IC Multimeter Relbare dubbele kragtoevoer (+-15V ) Relbare GS toevoer Dubbelspoorossilloskoop Seingenerator
222
Versterkers
Penverbindings van die 741 op verst IC
Instruksies: Verbind die kring van die sommering-op-verst soos in die onderstaande diagram aangedui op die broodbord.
V1 V2 V3 R1 R2 R3 Rf
Vin (van seingenerator) & ossilloskoop kanaal 1
Vuit ossilloskoop kanaal 2
Verbind kanaal 1 & 2 van die ossilloskoop soos in die kring hier bo aangedui. Stel die seingenerator om n sinusgolf-uitset te gee. Verstel die seingenerator op 1000Hz (1kHz) teen n spanning van 1V piek en verbind met toevoer V1 soos op bostaande kring aangedui Skakel die toevoer na die kring aan en neem die inset- en uitsetgolfvorms waar soos op die ossilloskoop vertoon. Maak netjiese tekeninge met byskrifte van die golfvorms in jou boek. Tot watter slotsom kan jy kom aangaande bostaande golfvorms? Skakel die kring af en verbind nou die seingenerator met al drie toevoere tegelyk (almal saam). Neem die inset- en uitsetgolfvorms waar soos op die ossilloskoop vertoon. Maak netjiese tekeninge met byskrifte van die golfvorms in jou boek. Tot watter slotsom kan jy kom algaande die tweede stel golfvorms? Wat is die faseverhouding tussen die inset- en uitsetgolfvorms in hierdie aktiwiteit? Uit jou waarnemings, wat is die hoof funksie van hierdie operasionele versterkerkring?
223
Op-versterker-integreerder Vorm van aktiwiteit: Ondersoek Materiaal en toerusting: Broodbord 0.5 mm soliede verbindingsdraad 100nF, 10nF Kapasitor 10k, 100k Resistor 1 741 Op verst IC Multimeter Relbare dubbele kragtoevoer (+-15V) Relbare GS toevoer Dubbelspoorossilloskoop Seingenerator Penverbindings van die 741 op verst IC
Instruksies: Verbind die kring van die OP-versterker-integreerder soos in die onderstaande diagram hier onder aangedui op die broodbord.
C
Rin Vin (van seingenerator) & ossilloskoop kanaal 1 Vuit ossilloskoop kanaal 2
Verbind kanaal 1 & 2 van die ossilloskoop soos in die kring hier bo aangedui. Stel die seingenerator om n vierkantgolf-uitset te gee. Verstel die seingenerator op 2000Hz (2kHz) teen n spanning van 1.5V piek en verbind met toevoer V1 soos op bostaande kring aangedui. Skakel die toevoer na die kring aan en neem die inset- en uitsetgolfvorms waar soos op die ossilloskoop vertoon.
224
Versterkers
Maak netjiese tekeninge met byskrifte van die golfvorms in jou boek. Bereken die amplitude en frekwensie van die golfvorm. Skakel die kring af en vervang nou die 1nF kapasitor met n 10nF kapasitor. Skakel die toevoer weer aan en neem waar hoe dit die uitset van die kring benvloed. Skakel die kring af en vervang nou die 10k resistor met n 100k resistor. Plaas ook die 1nF kapasitor terug. Skakel die toevoer weer aan en neem waar hoe dit die uitset van die kring benvloed. Bereken die tydkarstante vir elk van die drie kombinasies van resistor- en kapasitorwaardes.
Op-versterker-Differensieerder Vorm van aktiwiteit: Ondersoek Materiaal en toerusting: Broodbord 0.5 mm soliede verbindingsdraad 1nF Kapasitor 10k Resistor 1 741 Op verst IC Multimeter Relbare dubbele kragtoevoer (+-15V ) Relbare GS-toevoer Dubbelspoorossilloskoop Seingenerator Penverbindings van die 741 op-verst IC
225
Instruksies: Verbind die kring van die OP-versterker-differensieerder soos in die diagram hier onder aangedui op die broodbord.
Rf
C Vin (van seingenerator) & ossilloskoop kanaal 1 Vuit ossilloskoop kanaal 2
Verbind kanaal 1 & 2 van die ossilloskoop soos in die kring hier bo aangedui. Stel die seingenerator om n saagtandgolfvorm te gee. Verstel die seingenerator op 1000Hz (1kHz) teen n spanning van 1V piek en verbind die toevoer Vin soos op die kring hier bo aangedui. Skakel die toevoer na die kring aan en neem die inset- en uitsetgolfvorms waar soos op die ossilloskoop vertoon. Maak netjiese tekeninge met byskrifte van die golfvorms in jou boek. Bereken die amplitude en frekwensie van hierdie golfvorm., Skakel die kring af en verhoog die toevoerfrekwensie na 4000Hz (4kHz) Skakel die toevoer weer aan en neem waar hoe dit die afvoer van die kring benvloed het. Bereken die tydkonstante vir hierdie kring.
Op-verst Bistabiele multivibrator Vorm van aktiwiteit: Ondersoek Materiaal en toerusting: Broodbord 0.5 mm soliede verbindingsdraad 0.1F Kapasitor 2 10k (R1 &R2) 1k (R3) Resistors 1 741 Op-verst IC Multimeter Relbare dubbele kragtoevoer (+-15V ) Relbare GS-toevoer Dubbelspoorossilloskoop
226
Versterkers
Penverbindings van die 741 op-verst IC
Instruksies: Verbind die kring van die bistabiele multivibrator soos in die diagram hier onder aangedui op die broodbord.
C Sneller + R3 Vcc +Vcc
R1 Vuit Kanaal 2 van Ossilloskoop R2
Skakel die toevoer na die kring aan en neem die uitsetgolfvorm waar soos op die ossilloskoop vertoon. Pas n positiewe snellerpuls op die snellerinset toe en neem die uitset waar. (Maak seker dat die positiewe snellerpulse groot genoeg is om die kring te sneller). Maak netjiese tekeninge met byskrifte van die golfvorms in jou boek. Pas nou n groot genoeg negatiewe snellerpuls op die snellerinset toe en neem die uitsetgolfvorm waar wat op die ossilloskoop vertoon word. Maak netjiese tekeninge met byskrifte van die golfvorms in jou boek.
Op-verst Monostabiele multivibrator Vorm van aktiwiteit: Ondersoek Materiaal en toerusting: Broodbord 0.5 mm soliede verbindingsdraad 0.1F (C1), 0.01F (C2) Kapasitor 22k (R1), 10k & 100k (R2), Resistors 1 741 Op verst IC Multimeter
227
Relbare dubbele kragtoevoer (+-15V ) Relbare GS-toevoer Dubbelspoorossilloskoop Penverbindings van die 741 op verst IC
LW: Die toleransies van komponente en kalibrering van die instrumente is van kritieke belang vir die korrekte werking van hierdie eksperiment. Instruksies: Verbind die kring van die monostabiele multivibrator soos in onderstaande diagram aangedui op die broodbord.
C1 Sneller + R3 Vcc R2 +Vcc
C2 Vuit Kanaal 1 van Ossilloskoop
+Vref
Skakel die toevoer na die kring aan en neem die uitsetgolfvorm waar soos op die ossilloskoop vertoon. Pas n groot genoeg snellerspanning op die snellertoevoer toe en neem waar wat by die uitset gebeur. Maak netjiese tekeninge met byskrifte van die golfvorms in jou boek. Skakel die toevoer na die kring af en verander die waarde van R2 na100k. Skakel die toevoer weer aan en neem die uitsetgolfvorm waar soos op die ossilloskoop vertoon. Watter invloed het die toename in resistorwaarde op die werking van die kring gehad? Motiveer jou antwoord.
228
Versterkers
Op-verst Astabiele multivibrator Vorm van aktiwiteit: Ondersoek Materiaal en toerusting: Broodbord 0.5 mm soliede verbindingsdraad 100nF Kapasitor 10k (R1), 22k(R2) & 22k, 47k(Rf), Resistors 1 741 Op-verst IC Multimeter Relbare dubbele kragtoevoer (+-15V ) Relbare GS-toevoer Dubbelspoorossilloskoop Penverbindings van die 741 op-verst IC
LW: Die toleransie van komponente en kalibrering van die instrumente is van kritieke belang vir die korrekte werking van hierdie eksperiment. Instruksies: Verbind die kring van die astabiele multivibrator soos in die diagram hier onder aangedui op die broodbord.
Rf
C +
+Vcc
Vcc
R1 Vuit & Kanaal 1 van ossilloskoop R2
229
Skakel die toevoer na die kring aan en neem die uitsetgolfvorm waar soos op die ossilloskoop vertoon. Maak netjiese tekeninge met byskrifte van die golfvorms in jou boek. Bereken die amplitude en frekwensie van hierdie golf. Skakel die toevoer af en vervang Rf met n 47k resistor. Skakel die toevoer weer aan en neem die uitsetgolfvorm waar wat op die ossilloskoop vertoon word. Maak netjiese tekeninge met byskrifte van die golfvorms in jou boek. Bereken nou die amplitude en frekwensie van hierdie golf. Watter tipe golfvorm het jy op die uitset waargeneem? Hoe verskil die astabiele multivibrator van die bistabiele multivibrator?
Op-verst Schmitt-sneller Vorm van aktiwiteit: Ondersoek Materiaal en toerusting: Broodbord 0.5 mm soliede verbindingsdraad 100nF Kapasitor 10k (R1), 100k(Rf), Resistors 1 741 Op-verst IC Multimeter Relbare dubbele kragtoevoer (+-15V ) Relbare GS-toevoer Dubbelspoorossilloskoop Seingenerator Penverbindings van die 741 op-verst IC
LW: Die toleransie van komponente en kalibrering van die instrumente is van kritieke belang vir die korrekte werking van hierdie eksperiment.
230
Versterkers
Instruksies: Verbind die kring van die Schmitt-sneller soos in die diagram hier onder aangedui op die broodbord.
Vin van die seingenerator kanaal 1 van die ossilloskoop +Vcc + Vcc R1 Vuit & Kanaal 2 van die ossilloskoop Rf
Stel die seingenerator om die sinusgolf-uitset te gee. Verstel die seingenerator op 500Hz en amplitude op zero en verbind met toevoer Vin soos in die kring hier bo aangedui. Skakel die toevoer na die kring aan en neem die uitsetgolfvorm waar soos op die ossilloskoop vertoon. Vermeerder die amplitude van die seingenerator stadig tot sy maksimum. Neem die uitsetgolfvorm waar soos op die ossilloskoop vertoon. Maak n netjiese tekening met byskrifte van hierdie golfvorm in jou boek. Skakel die toevoer af en stel die seingenerator op n reghoekige golf, hou die amplitude op maksimum. Skakel die krag weer aan en neem die uitsetgolfvorm waar soos op die ossilloskoop vertoon. Wat neem jy waar aangaande die twee golfvorms? Bereken die frekwensie en amplitude van albei golfvorms.
Op-verst Hartley-Ossilator Vorm van aktiwiteit: Ondersoek Materiaal en toerusting: Broodbord 0.5 mm soliede verbindingsdraad 0.47F Kapasitor 10k (R1), 10k Pot(Rf), Resistors L1=L2 =45mH Induktors 1 741 Op-verst IC Multimeter Relbare dubbele kragtoevoer (+-15V ) Relbare GS-toevoer Dubbelspoorossilloskoop
231
Penverbindings van die 741 op-verst IC
LW: Die toleransies van komponente en kalibrering van die instrumente is van kritieke belang vir die korrekte werking van hierdie eksperiment. Vanwe die sensitiewe aard van die ossilator, verander die R1 tot n 10k pot wanneer jy die kring bou om jou in staat te stel om R1 tot n waarde te verstel wat ossilisasies aan die gang kan sit. Instruksies: Verbind die kring van die Hartley-Ossilator soos in die diagram hier onder aangedui op die broodbord.
Rf
R1 + Vuit & Kanaal 1 van die ossilloskoop
R2 L1 L2
Skakel die toevoer na die kring aan en neem die uitsetgolfvorm waar soos op die ossilloskoop vertoon. Indien geen afvoer vertoon word nie, stel die 100k pot tot minimum en verstel stadig totdat die ossilasies aan die gang kom. Teken die golfvorm netjies in jou boek. Bereken die amplitude asook die frekwensie van die vertoonde golfvorm.
232
Versterkers
Die RC Faseverskuiwingsossilator Vorm van aktiwiteit: Ondersoek Materiaal en toerusting: Broodbord 0.5 mm soliede verbindingsdraad 3 1.2k resistors 3 0.01F Kapasitor 1 47k Relbare resistor 1 741 Op-verst IC Multimeter Relbare dubbele kragtoevoer (+-15V ) Dubbelspoorossilloskoop Penverbindings van die 741 op-verst IC
Instruksies: Verbind die kring van die RC-faseverskuiwingsossillator soos in die diagram hier onder aangetoon op die broodbord.
Terugvoering Rf
C1
C2
C3 A +
+V Vuit & Kanaal 1 van die ossilloskoop
R1
R2
R3
V Ov
Verbind kanaal 1 van die ossilloskoop oor die uitset van die kring hier bo. Skakel die toevoer na die kring aan en neem die uitsetgolfvorm waar soos op die ossilloskoop vertoon. Maak netjiese tekeninge met byskrifte van die uitsetgolfvorms in jou boek. Bereken die amplitude en frekwensie van die uitsetgolfvorm. Wat is die faseverhouding tussen die uitset en die sein oor R2?
233
Woordelys van formules Hoofstuk 2

Enkel Fase DELTA
3 Fase STER
Drywing
Twee-wattmetermetode
234
Bylae

Ster
Vermo
235

1-Fase Vermo
3-Fase Ster
Sinchrone spoed:
Poolpare per fase: Rendement: Glip Rendement
236
Bylae

RCL-Serie en parallel XL = 2 fL 1 2 fC 1 fr = 2 LC Serie IT=IR=IC=IL Z = R2 + (XL XC)2 VL = I.XL VC = I.XC VT = I.Z VT = Vr2 + (VL VC)2 IT = VT Z Cos = R Z Cos = VR VT Parallel VT=VR=VC=VL IR = VR R IC = VC XC IL = VL XL IT = Ir2 + (IL IC)2 IT = VT IT Cos = IR IT XC =
237

Gain Av = Gain Av = Omkeer operasionele versterkers Nie-omkeer operasionele versterkers Hartley ossillator RC faseverskuiwingossillator
Bylae Voorkeur SI-voorvoegsels

Faktor 1 000 000 000 000 000 000 1 000 000 000 000 000 1 000 000 000 000 1 000 000 000 1 000 000 1 000 0,001 0,000 001 0,000 000 001 0,000 000 000 001 0,000 000 000 000 001 0,000 000 000 000 000 001 Faktor in woorde or 1018 or 1015 or 1012 or 109 or 106 or 103 or 10-3 or 10-6 or 10-9 or 10-12 or 10-15 or 10-18 SIvoorsetsel trillion billiard billion milliard million thousand thousandth millionth millardth billionth billiardth trillionth SI-simbool exapetateragigamegakilomillimicronanopicofemtoattoE P T G M k m n p f a
238
Bylae
Bibliografie
Driefase-opwekking http://www.science.smith.edu/~jcardell/Courses/EGR220/ElecPwr_HSW.html http://en.wikipedia.org/wiki/Three-phase_electric_power http://www.google.co.za/imgres?imgurl=http://www.rfcafe.com/references/ electrical/Electricity%2 http://www.google.co.za/imgres?start=183&um=1&hl=en&biw=1280&bih=685&tb m=isch&tbnid https://www.google.co.za/search?hl=en&q=single-phase+generation+and+supply& aq=2K&aqi http://2.bp.blogspot.com/_U3umjVzCXTA/S913w4wb9FI/AAAAAAAAAE8/ dapdc3qeaQ8/s1600/Transformer-1ph-assembly-3ph.jpg http://3.bp.blogspot.com/-NfCBQuHN-eQ/TejLIekXFJI/AAAAAAAAAHw/ ZXYW4uE2yA0/s1600/Reversible+Star+Delta+Motor+Control+CKT+2.jpg http://www.electricneutron.com/wp-content/uploads/2011/02/rotation-changecopy.jpg http://2.bp.blogspot.com/-wGGvTEX9L_k/Tc1igx6thQI/AAAAAAAAAFA/ MG4wCe7yh8c/s1600/Star+Delta+Relay+Control.jpg http://answers.yahoo.com/question/index?qid=20081207135123AA3xtX0 http://www.powerelectricalblog.com/2007/03/generator-losses-copperhysteresiseddy.html http://www.powerelectricalblog.com/2007/03/generator-losses-copperhysteresiseddy.html Meetinstrumente http://en.wikipedia.org/wiki/Electricity_meter http://hackedgadgets.com/2009/10/15/inside-an-electric-power-usage-meter/ http://en.wikipedia.org/wiki/Power_factor http://www.answers.com/topic/power-factor-meter http://wiki.answers.com/Q/How_the_power_factor_meter_work&src=ansTT http://www.answers.com/topic/power-factor-meter#ixzz1z0UD59SK http://wiki.answers.com/Q/What_is_the_advantage_of_a_digital_wattmeter_over_ analog_wattmeter#ixzz1z0xrcgOZ http://wiki.answers.com/Q/What_is_the_advantage_of_a_digital_watt... http://cr4.globalspec.com/thread/58398 Driefasige transformators http://en.wikipedia.org/wiki/Electric_power_transmission http://www.eskom.co.za/content/TD_0003TxDxelecRev4~1.pdf http://www.google.co.za/imgres?imgurl=http://www.fullmarks.org.za/Members/ wllhea002/ http://answers.yahoo.com/question/index?qid=20080209233311AAYnlcv http://en.wikipedia.org/wiki/Transformer_types http://www.brucelectric.com/three_phase.html http://www.trafoworld.com/en/transformers/different_types_transformer/#DTH http://itee.uq.edu.au/~elec4302/Document%20Folder/Lecture%20PDF%20files/ Transformer%20Protection%206%20slides%20per%20page.pdf
239
Drie-fasige motore http://www.youtube.com/watch?v=TXUWXgqEvXo http://www.engineeringtoolbox.com/synchronous-motor-frequency-speed-d_649. html http://www.engineeringtoolbox.com/electrical-motor-slip-d_652.html http://www.engineeringtoolbox.com/electrical-motor-efficiency-d_655.html http://www.google.co.za/search?q=motor+terminal+box+star&um=1&hl=en&biw= 1280&bih=685&tbm=isch&ei=UuHuT7OyE4LRhAf48pWBDQ&start=40&sa=N RCL-stroombane http://en.wikipedia.org/wiki/File:Electronic_component_inductors.jpg http://en.wikipedia.org/wiki/Henry_(unit) http://en.wikipedia.org/wiki/Farad http://en.wikipedia.org/wiki/File:Capacitors_Various.jpg http://en.wikipedia.org/wiki/Watt http://en.wikipedia.org/wiki/Electric_power http://en.wikipedia.org/wiki/File:Power_Triangle_01.svg http://whatis.techtarget.com/definition/electric-power http://www.rapidtables.com/electric/electric_power.htm Logika en versterkers http://en.wikipedia.org/wiki/Negative_feedback http://ocw.mit.edu/courses/electrical-engineering-and-computer-science/6071j-introduction-to-electronics-signals-and-measurement-spring-2006/lecturenotes/24_op_amps3.pdf HYPERLINK "http://www.coolcircuits.com" www.coolcircuits.com http://www.technologystudent.com/elec1/opamp3.htm HYPERLINK "http://www.elecfree.com" www.elecfree.com http://www.bristolwatch.com/ele/vc.htm http://zebu.uoregon.edu/~rayfrey/431/notes10.pdf http://www.wisc-online.com/objects/ViewObject.aspx?ID=SSE7906 http://www.wisc-online.com/objects/ViewObject.aspx?ID=SSE3003 http://www.ecircuitcenter.com/Circuits/opint/opint.htm http://www.calvin.edu/~pribeiro/courses/engr332/Handouts/oscillators.pdf http://www.radio-electronics.com/info/circuits/opamp_schmitt_trigger/op_amp_ schmitt_trigger.php HYPERLINK "http://www.101science.com" www.101science.com http://ptuece.loremate.com/pulse-and-digital-switch-circuits/node/5 http://www.engineersgarage.com/tutorials/understanding-op-amp-3 HYPERLINK "http://www.kpsec.freeuk.com" www.kpsec.freeuk.com HYPERLINK "http://www.howstuffworks.com" www.howstuffworks.com http://www.learnabout-electronics.org HYPERLINK "http://www.williamson-lab.com" www.williamson-lab.com http://mycircuits9.blogspot.com HYPERLINK "http://www.aaroncake.com" www.aaroncake.com HYPERLINK "http://www.daviddarling.info/ensyclopedia" www.daviddarling.info/ ensyclopedia HYPERLINK "http://www.doctronics.co.uk" www.doctronics.co.uk http://hyperphysics.phy-astro.gsu.edu HYPERLINK "http://www.ecelab.com/circuit" www.ecelab.com/circuit HYPERLINK "http://www.practicalphysics.org" www.practicalphysics.org http://www.play-hookey.com http://www.sci.brooklyn.cuny.edu/~goetz/projects/logic/test.html HYPERLINK "http://www.circuitdb.com" www.circuitdb.com http://www.silver-fox.ca/index.html http://www.electronics-tutorials.ws/opamp/opamp_4.html
240
Bylae
http://www.allaboutcircuits.com/vol_3/chpt_8/11.html Digital Electronics (Third Edition), Roger L Tokheim, McGraw-Hill publishing Company, 1990 Electronics Fundamentals N2 N3, C Nel, McGraw-Hill publishing Company, 1981 Huges Electrical Technology (sixth edition), Edward Huges, Longman Scientific & Technical,1987 Introductory Digital systems for Engineering, Mahomed Rafi Bera, Juta & Co, Ltd, 1990 Electronics for today and tomorrow, Tom Duncan,John Murray publishers, 1985 First steps in Electronics (book 3), E Glasspoole, Shades Technical Publications, 1993 Electrical Technology, Jan Randewijk & Raimund Swart, Guidelines, 2007
Woordelys van terme

Aanslag Aarding Aarding (1) Die aanslag van n afleier f dienssiklus f MCOV-aanslag. n Term wat gebruik word om elektriese aarding aan te dui. Ook bekend as aarde word in die algemeen gebruik om die onderstel en ander materiale te beskryf wat n terugleibaan vir kragtoevoer en seine binne enige elektroniese toestel verskaf. Ook bekend as aarde n beskermende verbinding van muuruitgang tot toerustingsonderstel om foutstrome weg van menslike kontak te gelei. n Geleidende verbinding, hetsy opsetlik of per ongeluk, tussen n elektriese stroombaan of toerusting en die aarding, of na een of ander geleidende liggaam wat in die plek van die aarde as aarding dien. Die omgekeerde van impedansie en is die verhouding van stroom tot impedansie en word as Y gekwantifiseer en die eenheid is Siemens. Die terug deurlaat hek-bronspanning wat die kanaalstroom van n VET na n bykans-0-vlak sal verminder. Die zero-stroom-toestand of punt van n transistor of soortgelyke toestel. Normaalweg gedefinieer as die frekwensie waar die afvoer van n filter met 3dB van die maksimumvlak wat deur die filter gehaal kan word, geval het. Word ook n battery genoem. Gebruik by die vervaardiging van halfgeleiers en is n onsuiwerheidselement wat drie elektrone (Trivalent) in sy buitenste skil bevat. Die aktiewe (ware) vermo is die vermo wat effektief deur die las of die kring gebruik word, en dit kan die spanningsen stroomwaardes meet wat presies in fase met mekaar is. n Komponent wat in staat is tot stroom- of spanningswins, d.w.s. transistor. n Toestel wat in staat is om spanning of stroom voort te bring wat deur n ander bron geaktiveer word, sonder dat n eksterne bron van elektriese energie verskaf word. Kyk Ware Vermo Die verhouding van kollektorstroom tot emittorstroom in n bipolre transistor, waarna ook as hfb verwys word. Die frekwensie waarop alfa tot 0,707 van sy lae-frekwensiewaarde daal, en waarna ook as f of f hfb verwys word.
Aarding (2) Aarding (Draad)
Admittansie Afknypspanning Afsny Afsnyfrekwensie Akkumulator Akseptoronsuiwerheid Aktief
Aktiewe komponent Aktiewe oordraer
Aktiewe vermo Alfa ( ) wins Alfa-afsnyfrekwensie
241
Algoritme n Stel matematiese rels wat op n toevoer toegepas word. Gewoonlik gebruik om n deel van n rekenaarkode te beskryf wat n spesifieke funksie verrig. n Elektriese generator wat ontwerp is om wisselstroom voort te bring. Bestaan gewoonlik uit roterende dele wat die veranderende magnetiese veld geskep het om die wisselstroom voort te bring. Die basiese eenheid van stroomvloei. Die stroom, in ampre, wat n geleier deurlopend onder gebruikstoestande kan dra sonder om sy temperatuuraanslag te oorskry. n Tipe elektriese stroom wat voortgebring word deur een volt wat oor n weerstand van een ohm toegepas word. Dit is ook gelykstaande aan die vloei van een coulomb per sekonde. Vernoem na Franse fisikus Andre M. Ampre 1836. n Meting van die vermo van n opbergingsmedium (n enkele sel of n battery). Van n sel wat 1 Amp vir 1 uur kan lewer voordat dit tot n gespesifiseerde minimumvlak ontlaai word, word ges dat dit n vermo van 1 Amp uur het. Die luidheid van klankgolwe en elektriese seine. Amplitude word in desibels (dB) of volt gemeet. n Stelsel van modulering waarin die amplitude van die dragolf verander word in simpatie met die modulerende sein. n Meting of vertoonmetodologie wat deurlopend wisselende fisiese parameters gebruik. In teenstelling verteenwoordig digitaal inligting in diskrete binre vorm waar net van zeros en ene gebruik gemaak word. n Toestel wat die oneindige reeks van n analoogsein in diskrete trappe omsit. Normaalweg sal n goeie oudio-ADO verskillende trappe gebruik om die kleinste musikale besonderhede te ontbind. Vir CD is dit n 16-bis omsetter, wat 65 536 diskrete vlakke het wat die mees negatiewe seinvlak tot die mees positiewe dek. Die positiewe elektrode van verskillende elektroniese komponente, d.w.s. diode. Die elektrode sonder enige elektrone, wat dus n positiewe lading besit. n Ossilatorkring wat n transformator inspan om deel van die afvoer van die kring terug na die toevoer te voer. Die sentrale deel van n motor waaromheen die motor draai. Die as word gewoonlik op laers gemonteer om wrywing te verminder. Om by n bestaande stroombaan te voeg ten einde n bykomende kragbron te verskaf. Daardie reeks frekwensies wat tussen die boonste halfkrag- en onderste halfkrag- (3dB) punte op die frekwensierespons van n stelsel l. Die meting van n reeks frekwensies wat n boonste en laer perk bevat. Verwys ook na die spoed van internet- of digitale verbinding. Hoe hor die bandwydte, hoe meer spektrum word gebruik, en hoe meer data word per sekonde oorgedra. n Geleier wat hoegenaamd geen bedekking of elektriese isolasie het nie. n Groep van twee of meer selle wat met mekaar verbind word om n elektriese stroom voort te bring. Word soms ook gebruik om n enkele sel te beskryf wat chemiese energie in elektriese stroom omsit. n Span van individuele selle wat met mekaar verbind is om die vereiste spanning te verskaf.
Alternator
Amp / Ampre Ampasiteit Ampre
Ampre Uur (Amp uur, Ah)
Amplitude amplitudemodulasie (AM) Analoog
Analoog na Digitale Omsetter (ADO)
Anode Armstrong-ossilator As Baanverlengings Bandwydte
Bare Battery
242
Bylae
Baud Bedrading Beklee Beskermende Toestel Beta Binr n Eenheid van spoed in datatransmissie gelykstaande aan een bis per sekonde. Baudtempo of bistempo is gelykstaande aan die hoeveelheid bis per sekonde. n Verspreidingsnetwerk van draad wat elektrisiteit na kontaksokke, skakelaars en toestelle gelei deur n gebou/huis om, waar nodig, elektrisiteit te verskaf. n Geleier wat omhul is deur n materiaal van n samestelling en digtheid wat NIE deur hierdie Kode as elektriese isolasie erken word nie. n Bepaalde tipe toerusting wat gebruik word in elektriese kragstelsels om abnormale toestande te bespeur en toepaslike regstellende aksie te inisieer. Die verhouding van kollektorstroom tot basisstroom in n bipolre transistor en waarna ook as hfe verwys word. Die basiese telstelsel wat in rekenaarlogika gebruik word. Twee waardes is beskikbaar 0 en 1. n Zero word normaalweg deur n 0-voltsein verteenwoordig, en n 1 deur n spanning van ongeveer 5 Volt hierdie vlakke is afhanklik van die tipe logika wat gebruik word. Die getallestelsel tot die basis 2. n Koderingskema wat inligting kommunikeer deur n reeks 1e en 0e te gebruik wat onderskeidelik deur die digitale AAN- en AF-toestande verteenwoordig word. Is n PNP- of n NPN-transistor wat uit twee PN-aansluitings bestaan, en wat werk met gebruikmaking van positiewe- of negatiewelading-draers vir die vloei van stroom. n Eenheid van die binre kode wat bestaan uit n enkele 1 of 0. (In die algemeen 5V of 0V onderskeidelik.) Die biskoers, of vloei van inligting, tussen n sender en ontvanger in digitale kommunikasie. Ook Digitale Bisstroom genoem. n Stelsel van formele logika wat gebruik word vir die minimalisering van komplekse digitale stelsels kapasitor n komponent wat in elektroniese stroombane gebruik word, en wat die eienskappe van kapasitansiegeleier toon n materiaal waardeur n elektriese stroom relatief maklik kan vloei gerieflike stroom elektriese stroom wat beskou kan word dat dit van positief na negatief vloei. n Ossilatorkring wat n faseverskuiwingsnetwerk inspan wat bestaan uit n induktor en twee kapasitors om deel van die afvoer van die kring terug na die toevoer te voer. Die tyd wat nodig is vir n hoeveelheid om te val van 90 % tot 10 % van sy spits of maksimumwaarde. Twee bipolre transistors wat op so n manier verbind is met die emittor van die eerste transistor, dat die basis van die tweede transistor gevoer word en die twee kollektors van die transistors wat met mekaar verbind word.
Binre getal Binre Kode
Bipolre transistor
Bis Bisstroom Boole-algebra
Colpitts-ossilator
Daaltyd Darlington-verbinding
243
dB Desibel (0.1 Bel) Gedefinieer (min of meer) as die kleinste variasie van volume wat deur die oor waarneembaar is (onder laboratoriumtoestande). Dit word op n logaritmiese skaal gemeet gevolglik is n verandering van 3dB van 1 Watt gelykstaande aan 0.5 Watt of 2 Watt. n Verandering van 10dB van 1 Watt is gelykstaande aan 100mW of 10 Watt. In elektronika is 0dBm n verwysingswaarde wat ooreenstem met 1mW by 600 Ohms dit is gelykstaande aan ongeveer 775mV. Die klankdrumpel is 0dB SPL, en die tipiese klanke kan 140dB SPL of meer bereik. Enige langdurige klank bokant 90dB SPL sal gehoorskade veroorsaak. n Logaritmiese meting van die verhouding van twee hoeveelhede. Verkort as dB. Vir elektriese krag, 1 dB = 10 x log10P1/P2. Vir elektriese spanning of stroom, 1 dB = 20 x log10E1/E2. n Kortsluiting in n elektriese stelselfout. Die herwinning van n moduleringsein van n gemoduleerde draer Die proses waardeur bewerkstellig word dat n ossilloskoop tot rus kom of waar dit tot zero verminder word. n Las waar die maksimumstroom na verwagting vir 3 uur of meer sal voortduur. n Twee-terminaal, halfgeleiertoestel of komponent wat by n spesifieke deurslagspanning in voorwaartse of agterwaartse voorspanning sal gelei. n Tweerigtingoorbreekdiode; dikwels gebruik vir die aktivering van n triac. n Versterker wat op so n manier saamgestel is dat n afvoer verskaf sal word wat die verskil is tussen twee toevoerseine. n P-N-voeg wat gevorm word deur diffusie wanneer ladingdraers van n streek van ho digtheid na n streek van lae digtheid beweeg. Die tak van die elektronika wat betrokke is by die verwerking van digitale stelsels, gewoonlik in binr. n Toestel wat gebruik word om n replika van die oorspronklike analoogsein te genereer wat in binre data gekodeer is, wat dan as n digitale sein oorgesend word. n Dubbel inlyn pakket wat normaalweg met gentegreerde stroombane geassosieer word. Dit is die verhouding van n verandering in spanning tot n verandering in stroom teenoor statiese weerstand. n Elektroniese halfgeleiertoestel wat hoofsaaklik stroom in net een rigting laat vloei. n Komponent, f halfgeleier f termionies, wat stroom toelaat om daardeur net in een rigting te vloei. n Seinbaan tussen twee versterkerstadia deur middel van n geleier, resistor of n battery. Digitale-Multimeter met die vermo om stroom, spanning en weerstand te meet. Proses waarvolgens onsuiwerhede ( Tri- of Pentavalent ) by suiwer of intrinsieke halfgeleiermateriaal gevoeg word om dan n onsuiwer of intrinsieke materiaal ( N of P tipe ) te verkry. Gebruik in die vervaardiging van halfgeleiers, en is n onsuiwerheidselement wat vyf elektrone bevat (Pentavalent) in sy buitenste skil Digitale Voltmeter.
Defek Demodulasie Demp Deurlopende las DIAC
Differensiaal Diffusievoeg Digitale Elektronika Digitale/Analoogomsetter (DAO) DIL Dinamiese Weerstand Diode
Direkte Koppeling DMM Dokter
Donor-onsuiwerheid DVM
244
Bylae
Eksklusiewe OF-hek Ekstrinsieke halfgeleier (N of P tipe) Elektriese Weerstandsverhitting n Eksklusiewe OF-hek is n logiese hek wat n afvoer sal h wanneer net een van die toevoere by logika 1 is. n Halfgeleiermateriaal wat gedokter is en waarvan die geleidingseienskappe verander is. n Tipe verhittingstelsel wat hitte opwek deur krag deur n geleier te laat vloei, wat maak dat dit warm word. Hierdie stelsels gebruik gewoonlik monteerplankverwarmers, dikwels met individuele kontroles. Hulle is ondoeltreffend en word ten beste gebruik as rugsteunoplossing vir meer doeltreffende opsies, soos sonkragverwarming of n hittepomp. n Transmissiemedium wat radiogolwe en liggolwe insluit. n Ongewenste (moontlik steurende) sein wat deur enige elektroniese apparaat afgegee word. Die uitstraal van EMI word in sommige lande swaar gereguleer. Die gebruik van aktiewe elektroniese komponente (gentegreerde stroombane, transistors, kleppe, ens.) wat kragtoevoer nodig het om te kan funksioneer. Sodanige aktiewe komponente sal altyd tesame met passiewe komponente gebruik word. Elektromotoriese krag wat in volt gemeet word, en is daardie waarde wat gemeet word wanneer die bron geen las dra nie. n EN-hek is n logiese hek wat n afvoer sal h wanneer en alleenlik wanneer al die insette op logika 1 is. Fokus op huishoudelike, industrile opwekkings- en transmissiedienste. Die vermo vir, en die vermo om n meganiese werk te doen. Elektriese energie word in kilowatt-uur vir faktureringsdoeleindes gemeet. Toestelle wat gebruik word binne n woning wat ontwerp is om meer doeltreffend gebruik te maak van energiebronne terwyl dit verhitting, verkoeling en lig verskaf. Elektries verbind met n bron van potensile verskil. n Persoon wat n nuttige idee uitvind en identifiseer, en dan n besigheid oprig om daardie idee te gebruik. n Beskermende toestel wat n kring op oorstroom oopmaak en vir die beskerming van stelsels gebruik word. Enkel Sybandonderdrukte Draermodulasie. Modulasie waarby die onderdrukking van die dragolf betrokke is ten einde bandwydte te beperk, en om die doeltreffendheid van die senderbaan te verbeter. Bosyband (BSB) en Ondersyband (OSB) verwys na die gedeelte van die syband wat gebruik word vir die doeleindes van voortplanting van die RF-sein. Die basiese eenheid van kapasitansie gelykstaande aan die kapasitansie van n kapasitor wat n gelyke of teenoorgestelde lading het van 1 coulomb op elke plaat, en n potensiale verskil van 1 volt tussen die plate (Afkorting F). Die Farad is n baie groot waarde en daar word meer in die algemeen daarna as die pikofarad (pF, 1 x 10-12Farad), nanofarad (nF, 1 x 10-9Farad), mikrofarad (uF, 1 x 10-6Farad), en (minder algemeen) millifarad (mF, 1 x 10-3Farad) verwys. Die spanning wat tussen enige twee lyne gemeet word.
Elektromagnetiese Bestraling (EMB) Elektromagnetiese Interferensie (EMI) Elektronies
EMK EN-hek Energie
Energiebesparende Toestelle: Energisering Entrepreneur (-skap)
ESB
Farad
Fase (1)
245
Fase (2) Die tydsverhouding van een golfvorm ten opsigte van n ander van dieselfde frekwensie wat uitgedruk word in grade of radiale, met 360 wat een volle kringloop verteenwoordig. Fase word in grade van rotasie gemeet. Klassifikasie van n WS-kring, gewoonlik enkelfase, twee drade of drie drade; tweefase, driedraad of vierdraad, of driefase, driedraad of vierdraad. Die verteenwoordiging van spanningswaardes in n RC, RL, of RCLkring, terwyl die grootte van die spannings in ag geneem word, asook die faseverhouding tussen hulle. Die patroon wat verkry word op die skerm van n ossilloskoop wanneer twee sinusgolwe van verwante frekwensies toegepas word op die vertikale en horisontale defleksiestelsels onderskeidelik hierdie figuur kan in die vorm van n lyn, n ellips, n 8-figuur of n meer komplekse reeks lusse wees. n Stroombaan wat frekwensieafhanklik is. Die deurlaatband is die reeks frekwensies wat deurgelaat word, en die sperband is daardie reeks frekwensies wat geblokkeer word. Filtering:n proses wat gebruik word om spesifieke frekwensies of frekwensiestrekke van n sein te verwyder of aksentueer. Fluoresseerlampe bring lig voort deur elektrisiteit deur n gas te laat vloei wat maak dat dit gloei. Die gas bring ultravioletlig voort; n fosfordeklaag aan die binnekant van die lamp absorbeer die ultravioletlig, en bring n sigbare lig voort. Fluoresseerlampe wek veel minder hitte op as gloeilampe en is meer energiedoeltreffend. Linire fluoresseerlampe word in lang, nou vaste toebehore gebruik wat vir sulke lampe ontwerp is. Kompakte fluoresseerliggloeilampe is ontwerp om gloeilampe in tafellampe, vloedligte en ander toebehore te vervang. Ook bekend as n LAR (ligafhanklike resistor), n resistor waarvan die waarde afhang van die hoeveelheid lig wat daarop val. n Komponent wat spanning sal genereer wanneer dit aan n ligbron onderwerp word. n Komponent wat weerstand sal verander wanneer dit aan n ligbron onderwerp word. In wisselstroom, die tempo waarin die stroom van rigting verander. Een volledige kringloop is n eenheid van 1 Hertz, vernoem na die fisikus wat WS (Wisselstroom) nagevors het. Die standaardfrekwensie in Suid-Afrika is 50 Hz. n Modulasietegniek wat veranderinge in n inligtingsein opneem deur die frekwensie van die drasein te modifiseer volgens veranderinge in die amplitude van die inligtingsein. n Klein verstelbare kapasitor of resistor wat vir instellingsdoeleindes gebruik word. Gedrukte Baanbord. n Veselglassubstraatbord wat gelamineer/geplateer is met koper wat gebruik word vir die vervaardiging van baanborde vir elektroniese toestelle. n Vellaag GBB bevat meervoudige lae koper. n Alkant-GBB het koperspore aan albei kante, en gebruik DGP (Deurloopgatplatering) om die verskillende lae aanmekaar te verbind. Aan aarding of een of ander geleidende liggaam verbind wat die plek van die aarde vir aardingsdoeleindes inneem.
Fasordiagram
Figuur van Lissajous
Filter
Filtering Fluoresseerlampe
Fotoresistor ook bekend as n LAR (ligafhanklike resistor) Fotovoltaes Fotoweerstandbiedend Frekwensie
Frekwensiemodulasie (FM) Fynsteller / Trimpot GBB
Geaard
246
Bylae
Gebalanseerde laste n Driefaselas waarin al drie takke presies dieselfde impedansie het, en elke tak dieselfde spanning daaroor het. n Versameling aktiewe en passiewe toestelle (bv. transistors en resistors) wat op n enkele silikonskyf gemonteer is en as n enkele komponent verpak is. Voorbeelde sluit in operasionele versterkers, Sentrale Verwerkingseenhede (KVEs), ewetoeganklike geheue (ETG), ens. n Elektriese stelsel, of deel van n stelsel, wat op n silikonskyfie geproduseer word, en wat mikro-elektroniese tegnieke gebruik. n Geleier wat omhul is in materiaal van n samestelling en dikte wat deur sy Kode as elektriese isolasie erken word. Verskeie lae dun metaalplate wat aanmekaar vasgebout is. A baan wat toestelle met mekaar verbind, en hulle in staat stel om te kommunikeer. Kan digitaal of analoog wees, insluitend krag en aarding (aarde). n Stroomvloei wat met verloop van tyd standhoudend is, en net in een rigting vloei. Konvensionele Stroom vloei van positief na negatief. Elektronvloei is van negatief na positief. n Roterende masjien wat meganiese energie in elektriese energie omsit. In die motorbedryf se tradisionele terminologie word die woord generator gebruik om net na daardie masjiene te verwys wat ontwerp is om gelykstroom deur borsels en n kommutator voort te bring (teenoor n alternator). Verskaf met n vermo om sirkulasie van lug toe te laat wat voldoende is om oormatige hitte, walms en dampe te verwyder. Die glip is n aanduiding van hoeveel die rotorspoed van die spoed van die roterende statorveld verskil. Hoe groter die las, hoe meer die glip. Gloeilampe bring lig voort deur elektrisiteit deur n dun filament te laat vloei wat warm word en helder brand. Gloeilampe is minder energiedoeltreffend as fluoresseerlampe omdat baie van die elektriese energie in hitte pleks van lig omgeskep word. Die hitte wat deur hierdie lampe voortgebring word, verkwis nie net energie nie, maar laat ook n gebou se lugversorgingstelsel harder werk, en laat dit meer energie verbruik. Gemeenskaplike-Modus-Sperverhouding is die verhouding van versterkerwins vir differensiaal toegepaste seine tot sy wins vir seine wat gemeenskaplik is tussen twee insette wat in n stelsel toegepas word, en word normaalweg met operasionele versterkers geassosieer. Die lengte van een siklus van n WS-sein. Bepaal deur Golflengte = c / fwaar c die snelheid en f die frekwensie is. Die golflengte van n 345Hz oudiosein in lug is een meter. n Eenheid van die binre kode wat uit agt bisse bestaan. Een greep is nodig om n alfabetiese of numeriese karakter te kodeer, met gebruikmaking van n agt-bis karakterstelkode. Halfgeleier: Silikon (of verskeie ander materiale) wat spesifiek behandel word ten einde diodes, transistors, MOSVETte, ligemissiediodes (LEDs) ens. te vorm. Die basis van alle modern elektronika. Die ontwikkeling van n spanning oor n metaal of halfgeleiermateriaal wat in n magnetiese veld geplaas word.
Gentegreerde Kring (IC)
Gesoleer Gelamineerde kern Geleisdtam
Gelykstroom (GS)
Generator
Geventileer Glip Gloeilampe
GMSV
Golflengte
Greep
Halfgeleier
Halleffek
247
Hars Hartley-ossilator Henry n Deurskynende vloeistof wat n aanwending stol en elektriese isolasie verskaf. n Ossilatorkring wat n getapte induktortoevoerdeel van die afvoer van die stroombaan terug na die toevoer inspan. Die basiese eenheid van induktansie waarin die genduseerde elektromotoriese krag van een volt voortgebring word wanneer die stroom teen n koers van een ampre per sekonde gewissel word (Afkorting H). Die frekwensie-eenheid (nie net elektrisiteit nie, maar ook, byvoorbeeld, klankgolwe). Hertz verteenwoordig die getal siklusse van n elektriese sein wat in een sekonde gemeet word. n Holte in die geleiband van n halfgeleiermateriaal en wat as n positiewe ladingdraer beskou word. n Filter wat ho frekwensies deurlaat terwyl dit laer frekwensies blokkeer. Verwys na toevoer / afvoer van n toestel en/of stelsel. Internasionale Elektro Tegniese Kommissie wat vir wreldwye standaarde verantwoordelik is. Die totale ohms-waarde van n RL, RC of RCL-kring. Hierdie ohm-waarde opponeer die vloei van stroom wanneer dit met n ws-toevoer verbind word. Impedansie: n Las wat op n versterker (of ander bron) toegepas word wat ni n suiwer weerstand is nie. Met ander woorde, dit is belastingseienskappe wat frekwensie-afhanklik is. Impedansie bestaan uit een of ander waarde van weerstand tesame met kapasitansie en/of induktansie. Die ekwivalente kringe kan van twee komponente tot honderde wissel. Die vektorsom of kombinasie van weerstand en reaktansie word gekwantifiseer as Z en in ohms gemeet. Die verhouding van die spanning wat op n die stroom wat in die stroombaan vloei, toegepas word; soortgelyk aan weerstand, maar van toepassing op wisselstrome en -spannings. Die totale uitwerking van n stroombaan wat die vloei van WS-kring teenstaan, bestaande uit induktansie, kapasitansie en weerstand. Dit kan in eenhede van ohms gekwantifiseer word. n Stroomstuwing. Die totale ohms-waarde van n spoel in n ws-kring. Hierdie ohm-waarde opponeer die vloei van stroom wanneer dit met n ws-toevoer verbind word. n Spoel draad wat n weerstand toon teen enige verandering van amplitude of rigting van stroomvloei deur homself. Induktansie is inherent in enige geleier, maar word deur wikkeling in die vorm van n spoel gekonsentreer. n Induktor is geneig om lae frekwensies meer geredelik as ho frekwensies deur te laat. Elektries is dit die teenoorgestelde van n kapasitor. Die basiese metingseenheid is die Henry (H) in oorgangsnette sal dit tipies in millihenrys (mH = 1 x 10-3H) gemeet word, en vir RF is mikro-henrys (H) gebruiklik. Energiekontrakteurs gebruik infrarooi-kameras om te kyk na hitte wat in of uit jou huis lek. Die infrarooi-kamera sien die hitte en kan warm kolle toon waar baie energie verlore gaan. Dit help om die plekke te identifiseer waar jou huis se energiedoeltreffendheid verbeter kan word. n Suiwer halfgeleiermateriaal wat nie gedokter is nie.
Hertz (Hz):
Holte Hoogdeurlaat I/PO/P IEK Impedansie Impedansie
Impuls Induktiewe reaktansie Induktor
Infrarooi-kameras
Intrinsieke Halfgeleier
248
Bylae
Isoleerskakelaar n Skakelaar wat gedraai word, en tegelyk die lewendige en neutrale punte diskonnekteer (in geval van n enkelfase) of al 3 lewendige drade (in die geval van driefase) Die totale ohms-waarde van n kapasitor in n ws-kring. Hierdie ohm-waarde opponeer die vloei van stroom wanneer dit met n ws-toevoer verbind word. n Ioon is n atoom of molekule met n positiewe of negatiewe lading. Gentegreerde stroombaan. n Materiaal wat n ho weerstand het teen die vloei van elektriese stroom; isolasie oor n ondergronde geleier word van f EPR f XLPE-materiaal gemaak. n Materiaal wat die deurvloei van elektrisiteit, hitte of klank voorkom. Die plastieklaag op drade is n isolator, wat voorkom dat drade in elektriese kontak met mekaar kom. Isolators word omvattend gebruik in die elektronika. Meeste goeie elektriese isolators is goeie termiese isolators. Enige materiaal wat nie toelaat dat elektrons daardeur vloei nie. n Eenheid van werk of energie gelykstaande aan 1 watt vir een sekonde. Een kilowatt-uur is gelykstaande aan 3,600,000 Joule. Vernoem na James P. Joule, n Engelse fisikus 1889. Definieer die verhouding tussen die stroom in n draad en die termiese energie wat voortgebring word. In 1841 het n Engelse fisikus, James P. Joule, eksperimenteel getoon dat W = I2x R x t waar I die stroom in die draad in ampre is, R die weerstand van die draad in ohms, t die tydsverloop waarin die stroom in sekondes vloei en W die energie wat in Joule voortgebring word. n Tipe linire transmissiemedium. Sommige van die algemene tipe kabels sluit in: bedrading, koaksiale (afgeskermde) kabels, lamp- en kragnetkabel, figuur 8 (zip) kabel en veseloptika. Die eienskap van n kapasitor om n elektriese lading te berg wat in Farad gemeet word. Leading Load. n Paar parallelle plate wat deur n isolator (nie-geleidend) geskei word. Berg n elektriese lading, en is geneig om hor frekwensies meer geredelik as laer frekwensies deur te laat. Laat nie direkte gelykstroom deur nie, en tree op as n isolator. Elektries is dit die teenoorgestelde van n induktor. Basiese metingseenheid is die Farad, maar dit word tipies in mikro-farad (F = 1 x 106 F) of nano-farad (nF 1 x 10-9F) gemeet. n Toestel wat elektriese lading opberg, gewoonlik deur middel van geleierplate of foelie wat deur n dun isoleerlaag dilektriese materiaal geskei word. Die effektiwiteit van die toestel, of sy kapasitansie, word in Farad gemeet. n Term wat gebruik word om n aantal stelsels wat in serie verbind is, te beskryf. Die negatiewe elektrode van verskillende elektroniese komponente, d.w.s. diode n Eenheid van elektriese potensiaal gelykstaande aan 1,000 volt. Afgekort kV of KV. Ware vermor gelewer aan n las (W x 1,000 VA).
Kapasitiewe reasktansie
Ioon IS Isolasie
Isolator
Joule
Joule se Wet
Kabel
Kapasitansie Kapasitiewe Las Kapasitor
Kaskade Katode Kilovolt Kilowatt (kW)
249
Kilowatt-uur n Eenheid van energie of werk gelykstaande aan een kilowatt vir een uur. Afgekort as kwh of KWH. Dit is die normale hoeveelheid wat gebruik word vir die bepaling van elektrisiteitsgebruik met behulp met meters, en fakturering van elektrisiteit vir klinte. Die prys vir n kwh wissel van ongeveer 4 sent tot 15 sent. Teen n 100% omsettingsdoeltreffendheid is een kwh gelykstaande aan ongeveer 4 vloei-onse petrol, 3/16 pond LP, 3 kubieke voet natuurlike gas, of 1/4 pond steenkool. Kirchhoff se spanningswet bepaal dat die algebraese som van die spanningsvalle in n geslote netwerk gelykstaande is aan die algebraese som van die toegepaste spanning en/of spannings. Kirchhoff se stroomwet bepaal dat dat die algebraese som van die stroom en/ of strome wat n punt binnegaan gelykstaande is aan die algebraese som van die stroom en/of strome wat daardie punt verlaat. n Versterker waarin die kollektorstroom vir 360o van die toevoergolfvorm sal vloei. n Versterker waarin die kollektorstroomn vir 180 van die toevoergolfvorm sal vloei. n Versterker waarin die kollektorstroomn vir minder as 180 van die toevoergolfvorm sal vloei. Gebruik om resistors en sommige kapasitors te identifiseer, asook drade in telefonie. Vir telefoonkabels is die basiese kleurkode vir die eerste groep pare Blou, Oranje, Groen, Bruin, Leikleur (grys) en wit Maat. Die Maat is die mees positiewe koord, en is die puntverbinding. Komplementre Metaaloksiedhalfgeleier wat veldeffektransistors gebruik. n Familie van digitale logiese toestelle. Sommige KMOH-toestelle kan met kragtoevoer van 3 Volt tot 15 Volt werk ander is beperk tot die tradisionele logiese 5 Volt kragtoevoer. n Metaalkabel wat op so n manier saamgestel is dat die binneste geleier afgeskerm is van EMS (elektromagnetiese straling) interferensie deur die buitegeleier. Koaksiale kabel is minder vatbaar vir meer transmissiegebreke as vlegpaarkabel, en dit het n veel groter bandwydte; gevolglik word koaksiale kabel deur meeste analoog- en digitale stelsels vir die transmissie van laevlakseine gebruik. KOdeerder / DEKodeerder die komponent van enige digitale substelsel wat analoog tot digitale en digitale tot analoog-omsettings uitvoer. Ook kapasitor genoem. Die omgekeerde van weerstand wat die verhouding is van stroom tot spanning en as G gekwantifiseer word die eenheid is Siemens. n Toestel of groep toestelle wat dien om op een of ander voorafbepaalde manier te rel wat betref die elektriese krag wat deur die apparaat waaraan dit verbind is, gelewer word. n Kort puls of ossillasie van stroom en/of spanning pleks van n bestendige of standhoudende toestand. n Puls met n ho amplitude van korte duur wat op n normale spanning gesuperponeer word. Verwys na die tipe rotor. n Kourotor het metaalstange (of stroke) wat aan die punte deur middel van n metaalring geskortsluit word.
Kirchhoff se spanningswet (KSPW) Kirchhoff se stroomwet (KSTW ) Klas A versterker Klas B versterker Klas C versterker Kleurkode
KMOH
Koaksiale Kabel
KODEK Kondensor Konduktansie Kontroleerder
Kortstondig
Kou
250
Bylae
Krag Die tempo waarin werk uitgevoer word of waarteen energie oorgedra word. Elektriese krag word in die algemeen in watt of kilowatt gemeet. n Krag van 746 watt is gelykstaande aan 1 perdekrag. Die verhouding tussen die ware vermo vergeleke met die skynvermo. n Onderbreking van krag. n Omslote samestel wat sokke, kringbrekers, sekeringhouers, sekeringskakelaars, geleistamme en watt-uur-meter monteermiddels kan insluit; bedoel om krag aan mobiele huise, ontspanningsvoertuie, woonwaens of bote te verskaf en beheer; of om te dien as n middel vir die verspreiding van krag wat nodig is om mobiele of tydelik genstalleerde toerusting te bedryf. Bron van elektriese energie. n Versterker wat ontwerp is om luidsprekers of ander relatief lae impedansie laste aan te dryf. Kombineer gewoonlik spanning en stroomversterking. Kan met die voorversterker gentegreer word (kyk hier onder) Katodestraalbuis is n vertoontoestel wat in n KSO gebruik word. Katodestraalossilloskoop wat gebruik word vir die grafiese studie van golfvorms. In n sekere mate, of op een of ander manier, wat lyk na, byvoorbeeld, n kwasi-komplimentre-simmetrie-afvoer-stadium in n versterker is ni in werklikheid komplimentr-simmetries nie, maar lyk asof dit is, en tree op n soortgelyke manier op. n Filter wat lae frekwensies deurlaat terwyl dit ho frekwensies blokkeer. n Bedradingstelsel wat krag aan sommige elektroniese toestelle voorsien wat op n spanningsvlak werk wat veel laer is as die standaard 110 volt. Sulke toestelle kan deurklokkies en termostate wees. n Geslote sirkelvormige metaalhouer met koellaers wat draai. Dit is om wrywing en gepaardgaande hitte te verminder. Die toestel of komponent wat die afvoer van n seinbron ontvang. Die las van n transformator is die drywing, in kVA of volt-ampre, wat deur die transformator verskaf word. Die vermo van n skakelingstoestel om n lasstroom sonder beskadiging te diskonnekteer. Ligamplifikasie (Ligversterking) by wyse van Gestimuleerde Emissie van Radiasie (Straling). Lasers is f gas f edelsteen (bv. robyn), maar word nou gemaak met gebruikmaking van halfgeleiers. Laserlig is koherent, wat beteken dat die gemitteerde liggolwe in fase is, wat die lig n vreemde voorkoms gee aangesien ons o nooit ontwerp was om koherente lig waar te neem nie. Verteenwoordig hoe doeltreffend die elektriese stelsel se kapasiteit benut word. Hoe hor die lasfaktor, hoe hor die rendement. Oorplasing van die las van een bron na n ander. Kyk Fotoresistor Ligemissiediode is n halfgeleier wat lig uitstraal wanneer dit deur n geskikte spanningsbron geaktiveer word.
Kragfaktor Kragonderbreking Kragpunt
Kragtoevoer Kragversterker
KSB KSO Kwasi
Laagdeurlaat Lae Spanning
Laers Las Las Lasbreek Laser
Lasfaktor Laswisseling LDR LED
251
Logika Die basiese beginsels en toepassings van waarheidstabelle, tussenverbindings en aan/af-stroombaanelemente, en ander faktore wat betrokke is by matematiese berekening in n rekenaar; ook gebruik as n algemene term vir verskeie tipes hekke, wipbane en ander aan/af-stroombane wat gebruik word om probleemoplossingsfunksies in n digitale rekenaar uit te voer. Linire Wisselbare Differensiaal Transformator geklassifiseer as n oordraer en is n posisioneringsmetingstoestel wat ws-opwekking benut. Die spanning wat tussen enige lyn en neutraal gemeet word. Geklassifiseer as elektrone in n N-tipe intrinsieke halfgeleiermateriaal en gate in n P-tipe halfgeleier ekstrinsieke materiaal. n Meetinstrument wat lae ohm-waardes of ho ohm-waardes teen n ho bedryfspanning kan meet. Omslote deur n metaalhulsel, gewoonlik met aarding. Variasie van die frekwensie, fase of omvang van n ho frekwensiegolfvorm in ooreenstemming met n golfvorm van n laer frekwensie. Metaaloksiedhalfgeleier is n tegnologie wat gebruik word vir die produksie van transistors en gentegreerde stroombane met gebruikmaking van veldeffektransistors waarvan die hek deur middel van oksied of silikon van die kanaal gesoleer is. Metaaloksiedhafgeleier-veldeffektransistor. Elektriese toestel wat gebruik word om een of meer van die stelsels in n woning te beweeg, skakel of verstel. n Meerdoelige meetinstrument, gewoonlik in staat om weerstand, stroom en spanning te meet. Iets wat lateraan gebeur. Induktiewe tipe las. n NEN-hek is n logikahek wat n afvoer sal h wanneer een of al die toevoere by logika 0 is. Terugkoppeling wat op so n manier op n sisteem toegepas word dat dit geneig is om die toevoersein te verminder wat op die terugkoppeling uitloop. In n elektriese stelsel, n term wat gebruik word om te verwys na die elektrisiteitsverspreidingsnetwerk. Die aansluitpunt van die bene in n Wye-stroombaan. (Ster) n NIE-hek is n logikahek waar die afvoer altyd die teenoorgestelde van die invoer sal wees n NOF-hek is n logikahek wat n afvoer sal h wanneer, en net wanneer, al die toevoere by logika 0 is. Norton se stelling s dat n komplekse netwerk bestaande uit impedansies en spanning deur n konstantestroomgenerator met n parallelle impedansie vervang kan word. Die meeteenheid vir weerstand.
LWDT Lyn Meerderheidsdraers Megger Metaalomslote Modulasie MOH
MOSFET Motore Multimeter Nalopend Nalopende las NEN-hek Negatiewe Terugkoppeling Net Neutraal NIE-hek NOF-hek Norton se stelling
Ohm
252
Bylae
Ohm se wet Ohm se wet bepaal dat die stroom direk eweredig is aan die toegepaste spanning, en indirek eweredig is aan die weerstand van daardie netwerk. (Net van toepassing op gelykstroomnetwerke) Die stroom is direk eweredig aan die toegepaste spanning, en omgekeerd eweredig aan die weerstand van daardie netwerk, wanneer die temperatuur konstant gehou word (net van toepassing op gelykstroomnetwerke). Die omgewingstemperatuur van n area. Die kas of omhulsel van n apparaat, heining, of mure wat voorkom dat mense per ongeluk in kontak kom met energiserende dele kom, of om die toerusting teen moontlike fisiese skade te beskerm. n Toestel wat n konstante gereguleerde spanningsafvoer verskaf ten spyte van onderbrekings van die normale kragtoevoer. Dit sluit in filtreringstroombane en word gewoonlik gebruik om rekenaars of verwante toerusting te voer wat andersins afsluit wanneer daar kort kragonderbrekings is. Afkorting OKT n Filterproses wat ongewenste seine elimineer wat tussen twee stadia van n stelsel vloei, en normaalweg induktors en kapasitors vir sodanige werking gebruik. n Toestel wat in staat is om een vorm van energie in n ander vorm van energie om te sit, d.w.s. meganiese tot elektriese, elektriese tot meganiese, ens. n Filternetwerk wat frekwensies in bande skei wat pas by die vermons van die luidsprekeraandrywers binne n omsluiting. n Beskermingstoestel wat die toevoer van die las diskonnekteer, gewoonlik wanneer stroom n vooraf bepaalde waarde oorskry. Werking van toerusting in n mate meer as die normale, vollelas-aanslag, of van n geleier in n mate meer as die aangeslane ampasiteit wat, wanneer dit vir n voldoende tydperk voortduur, skade of ernstige oorverhitting kan veroorsaak. n Defek, soos n kortsluiting of aardingsfout, is nie n oorlas nie. n Spanning bo die normale aangeslane spanning, of die maksimum bedryfspanning van n toestel of stroombaan. n Direkte toets vir oorspanning is n spanning bokant die spits- of the lyn-wisselspanning. n Hoogs stabiele, wins-, gelykstroomversterker, wat gewoonlik daargestel word as n enkele gentegreerde stroombaan van opto-elektronika elektroniese stelsels of toestelle waarby die gebruik van lig betrokke is. n Elektriese stelsel wat n gereelde periodieke afvoer voortbring. n Elektroniese metingswerktuig wat n mens in staat stel om n golfvorm te besigtig. Die vertikale as toon amplitude en die horisontale as toon tyd. n Instrument vir die vertoon van elektriese golfvorms op n katodestraalbuis of VKV- of LED-skerm. Die meetbare eienskappe van veranderlikes van n stroombaan, stelsel of komponent. Passief:Bevattende geen toestelle wat n kragtoevoer benodig nie. Passiewe toestelle sluit in resistors, kapasitors en induktors. n Komponent wat nie in staat is om te versterk of te skakel nie, d.w.s. resistors, induktors en kapasitors. n Toebehoorsel soos n sluitmoer, bus of ander deel van n bedradingstelsel wat hoofsaaklik bedoel is om n meganiese eerder as elektriese funksie te verrig. n Eenheid van krag gelykstaande aan 746 watt.
Omgewingstemperatuur Omhulsel
Onderbrekinglose Kragtoevoer
Ontkoppeling
Oordraer Oorgangsnet Oorlas Oorlas
Oorspanning
Operasionele Versterker
Ossillator Ossilloskoop
Parameter Passief Passiewe komponent Passtuk Perdekrag
253
Perkskakelaar n Skakelaar wat deur n sekere deel of beweging van n kragaangedrewe masjien of toerusting in werking gestel word om die elektriese stroombaan wat met die masjien of toerusting verband hou, te wysig. Vind plaas in n kwartskristal wanneer dit aan n meganiese druk onderwerp word sal spanning opwek en sal dimensionele veranderinge ondergaan wanneer dit aan n ws-spanning onderwerp word. n Reeks baie ho metaalstrukture wat gebruik word om die elektriese kabels hoog bokant die grond te hou en te dra. n Halfgeleier gevorm deur n P-tipe ekstrinsieke materiaal, n intrinsieke materiaal en n N-tipe ekstrinsieke materiaal. Terugkoppeling wat op so n manier op n stelsel toegepas word dat die terugkoppeling geneig is om die toevoersein te verhoog wat die terugkoppeling veroorsaak. Afkorting vir n potensiometer wat n drieterminaal verstelbare resistor is. n Elektromotoriese krag van spanning wat gemeet word wanneer n las ingevoeg word. n Potensiometer wat n drieterminaal verstelbare resistor is. Bestem die toevoerstroombaanspanning waarvoor die primre wikkeling ontwerp is. n Kontroletoestel, normaalweg gebruik in industrile kontroletoepassings, wat die hardeware-argitektuur van n rekenaar asook n reltrapdiagramtaal benut n Vroe proses vir diode- en transistorvervaardiging. Daarna word verwys as die versterkingsfaktor van n resonante RCL-kring wat met n ws-toevoer verbind is, en dit is die verhouding van die energie tot die energie wat verkwis word. Die waarde van teenstand wat gebied word deur n induktor en/of n kapasitor teen n ws-kwantiteit waarin die spanning en stroom nie in fase is nie, en in n verhouding van spanning tot stroom is. Reaktiewe vermo is die vermo wat verkwis word en nie gebruik word om werk op die las te doen nie. Die matematiese produk van spanning en stroom wat deur reaktiewe laste verbruik word. Voorbeelde van reaktiewe laste sluit in kapasitors en induktors. Hierdie tipes laste, wanneer dit met n ws-spanningsbron verbind word, sal stroom trek, maar aangesien die stroom 90 uit fase met die toegepaste spanning is, sal hulle gewoonlik geen ware vermo in die ideale sin van die woord verbruik nie. n Toestel vir die invoer van induktiewe reaktansie in n stroombaan vir die aansit van n motor, werktransformators in parallel en die beheer van stroom. n Weerstandige element wat in staat is om sy weerstand te verander wanneer dit aan meganiese spanning onderwerp word. Die proses of omsetting van n wisselstroom in n eenrigtingstroomrel n elektromeganiese toestel waarin n elektriese stroom n skakelaarweerstand sluit die eienskap van n materiaal wat die vloei van elektriese stroom weerstaan. n Twee-terminaal hospanningdraende wisselbare resistor
Pisolektriese effek
Pilone PIN-diode Positiewe terugkoppeling
Pot Potensiaalverskil Potensiometer Primre Spanningsaanslag Programmeerbare Logiese Beheerder (PLB) Puntkontak Q-faktor
Reaktansie
Reaktief Reaktiewe drywing
Reaktor Rekstrokie Rektifikasie
Reostaat
254
Bylae
Resistor n Elektriese toestel wat stroomvloei strem (weerstaan) ongeag frekwensie. Basiese meeteenheid is die Ohm. Enige toestel of materiaal wat die vloei van stroom beperk wanneer spanning toegepas word. n Toestand wat sal bestaan in n netwerk wat n induktor en n kapasitor bevat wanneer die twee reaktansies gelyk is aan mekaar. Die natuurlike frekwensie waarteen n fisiese liggaam sal ossilleer. n Voorbeeld is wanneer jy saggies oor die bopunt van n bottel blaas die ingeslote lug resoneer teen n frekwensie wat deur die interne volume bepaal word. Verwys ook na die natuurlike resonansie van luidsprekeraandrywers, -kabinette en poorte, of die frekwensie waar induktansie en kapasitansie dieselfde impedansie het (dit veroorsaak maksimumimpedansie met n parallelstroombaan en minimumimpedansie vir seriestroombane). Die wortel van die gemiddelde van die kwadraatwaarde van n wisselende hoeveelheid wat gebruik word om die gs-ekwivalent van n ws-gehalte uit die oogpunt van krag te bepaal leweringsvermons. Geld vir spanning en stroom, maar word in die algemeen (alhoewel verkeerdelik) op krag van toepassing gemaak. Gedefinieer as n wisselspanning (of stroom) wat presies dieselfde energie inhoud (krag) as dieselfde waarde van gelykstroom het. In n rustende toestand wanneer geen sein toegepas word soos op elektroniese stroombane toegepas nie, en is ook bekend as die Q-punt. Synde stil of rustend, in n onaktiewe toestand. Die rustende stroom in n versterker is daardie stroom wat getrek word wanneer die versterker rustend is, d.w.s. ni n sein versterk nie, maar waar dit van krag voorsien word. Silikonbeheerde gelykrigter wat n drie-terminaal-toestel is wat net sal gelei wanneer die hek op n spesifieke waarde geaktiveer word, mits die toestel in meevoorspanning is. n Beskermingstoestel wat n stroombaan oopmaak wanneer n oorstroom daardeur vloei en vir die beskerming van stelsels gebruik word. n Enkele toestel wat chemiese energie in elektriese stroom omsit. Soms word daarna as n battery verwys. Sel:een afdeling van n battery. Byvoorbeeld die gewone koolstof- of alkaliselle wat gebruik word in toestelle wat deur batterye aangedryf word. n Uitwerking waarvolgens n veerbelaste skakelaar (N/C) wat op die as van n elektriese motor geplaas word, oopmaak wanneer die as n sekere spoed bereik. Servomotors is geratte gelykstroommotore met n posisionele terugkoppelingsbeheer wat die rotor toelaat om akkuraat geposisioneer te kan word. n Toestel wat gebruik word om n hoekposisie te dupliseer ongeag die afstand. Dit is die spoed waarteen die roterende statorveld roteer. n Veranderende hoeveelheid in die vorm van n sinusgolf ongeag sy fase. Kringonderbrekingstoestelle wat gebruik word om die vloei van elektrisiteit na ligte, toestelle en uitgange te beheer. n Groot, enkele paneel, raam of samestel van panele waarop, aan die voorof agterkant of albei, skakelaars, oorlas- en ander beskermende toestelle, geleistamme, en gewoonlik instrumente gemonteer is. Skakelborde is in die algemeen toeganklik van die agterkant asook van die voorkant en is nie bedoel om op kabinette genstalleer te word nie.
Resonansie
RMS
Rustend
SBG
Sekering Sel
Sentrifugale skakelaar Servomotor
Sinchro Sinchrone spoed Sinusvormig Skakelaars Skakelbord
255
Skakelperk n Skakelaar wat deur n deel of beweging van n kragaangedrewe masjien in werking gestel word, of toerusting om die elektriese kring wat met die masjien of toerusting verband hou, te wysig. Die skynvermo is die krag wat aan die kring gelewer word. Dit is die produk van die spanning en die stroom, terwyl die hoek tussen die twee gegnoreer word. Dit word in VA of kVA gemeet, na gelang van die grootte van die waardes. n Komponent wat in staat is om n ws-hoeveelheid bo n gespesifiseerde frekwensie te blokkeer, en waarna ook as n induktor of spoel verwys word. n Proses waarvolgens die terminale spanning binne vereiste perke gehandhaaf word, ongeag wisselings in toevoerspanning of las. Waarna ook as die sperlaag verwys word, en is daardie gedeelte naby die aansluiting van n P-N-voeg wat sonder ladingdraers is. Die maksimum gentegreerde aanvraag gedurende n tydperk. n Stappermotor (of stapmotor) is n borsellose GS-elektriese motor wat n volle rotasie in n groot aantal stappe kan opdeel. Die motor se posisie kan presies beheer word sonder enige terugkoppelingsmeganisme (n oop lus beheerder), solank die grootte van die motor sorgvuldig volgens die toepassing bepaal word. Stappermotors word gebruik in die hardeskywe van rekenaars, aandrywers, robotika, DVD- en CD-spelers en die vervaardigingsbedryf. n Geraasaantasting wanneer n sein van een paar drade, aanliggende drade affekteer, of een kanaal die aanliggende kanaal affekteer. Die vloei van elektrisiteit wat gewoonweg in ampre gemeet word. n Toestel wat ontwerp is om n kring op n nie-outomatiese wyse oop te maak of te sluit, en om die kring outomaties op n vooraf bepaalde oorstroom te open sonder om homself te beskadig wanneer dit behoorlik binne sy aanslag toegepas word. Die tyd wat nodig is vir n hoeveelheid om van 10% tot 90% van sy spits of maksimum waarde te styg. Die superponeringstelling bepaal dat alle huidige omvange en rigtings bepaal kan word deur elke toevoer op sy eie in ag te neem. Die negatiewe omgekeerde van reaktansie wat as $ gekwantifiseer word en in Siemens gemeet word. n Weerligimpuls-klassifiserende stroomkategorie vir verspreidingsklasafleiers gedefinieer deur ANSI/IEEE C62.11. n Afleier met swaardiensaanslag het n 10,000 stroomsterkte impulswaardespits (verwys na normale diens). n Verbinding wat uitgebring word uit die wikkeling op een of ander punt tussen sy uiterste ente, gewoonlik om n verandering van die spanning of spannings- of stroomverhouding toe te laat. Word ook na verwys as n tonneldiode met n lae spitstonnelstroom wat as n laespanningsgelykrigter gebruik word waarvan die teenvoorspanning agterwaarts is.
Skynvermo
Smoorder Spanningsregulering Spersone Spitsaanvraag Stappermotor
Steurspraak Stroom: Stroombreker
Stygtyd Superponeringstelling Susseptansie Swaardiens
Tap
Teendiode
256
Bylae
Termiese Koffisint (1) Uitsettingskoffisint, beskryf die hoeveelheid wat n materiaal uitsit wanneer dit verhit word. Dit word in die algemeen uitgedruk as n persentasie per graad celsius; die presiese grootte by verskillende temperature kan derhalwe bereken word. Kennis van die uitbreidingseienskappe van verskillende materiale is belangrik in hokrag-halfgeleiervervaardiging, aangesien verskillende uitsettingskoerse kan veroorsaak dat toestelle onklaar raak vanwe temperatuursiklusbreuke. Weerstandskoffisint beskryf die verandering in weerstand by verskillende temperature. Meeste metale het n positiewe temperatuurweerstandskoffisint, wat beteken dat die weerstand na gelang van stygende temperatuur toeneem. Koolstof en sommige allooie het n negatiewe temperatuurweerstandskoffisint; met die gevolg dat wanneer temperatuur verhoog word, weerstand verminder. Die weerstand van verskillende materiale teen die deurgang van hitte-energie. Meeste elektriese geleiers is ook termiese geleiers met die hor elektriese geleibaarheidsmateriale wat gewoonlik deur n hor termiese geleibaarheid gekenmerk word. Belangrik in die ontwerp van hokrag-elektronika, koelplate, halfgeleierhulsels, ens. n Toestand wat in n halfgeleiertransistor mag voorkom wanneer n toename in stroom lei tot n toename in temperatuur wat lei tot n afname in weerstand, wat om die beurt lei tot n toename in stroom wat eindig in n spiraal van versadiging of selfvernietiging van die transistor. n Laespanning- elektroniese skakelingstoestel wat temperature in die huis moniteer en die verhitting- of verkoelingstelsel in die huis aan- of afskakel. Thevenin se stelling bepaal dat n komplekse netwerk, bestaande uit impedansies en spanningsbronne, deur n konstante spanningsbron vervang kan word met n serie-impedansie. Die familie halfgeleierskakelingstoestelle en sluit in SBGs, diakte, triakte en kwadrakte. n Komponent soortgelyk aan n halfgeleierdiode, maar het daarbenewens n hekverbinding waardeur die komponent, normaalweg niegeleidend, tot geleiding geaktiveer kan word. n Algemene term vir onder andere materiale, toebehore, toestelle, vaste toebehore, apparate en desgelyks wat gebruik word as deel van n elektriese installasie of in verband daarmee. Benuttingstoerusting, in die algemeen buiten industrieel wat normaalweg in gestandaardiseerde groottes of tipes gebou word en as n eenheid genstalleer of verbind word om een of meer funksies te verrig, soos klere was, lugversorging, voedselmenging, diepbraaiwerk, ens. n Eenheid van n elektriese stelsel wat bedoel is om elektriese energie te dra. n Halfgeleiertoestel wat n negatiewe weerstand tussen die waardes van 0,2 volt en 0,4 volt sal toon wanneer daar meevoorspanning is en word ook n tonneldiode genoem. n Patroon van posisies op n relmatige ruitnet van lyne beskrywe die atoomstruktuur van intrinsieke of ekstrinsieke halfgeleidingsmateriale. n Stuk elektriese toerusting wat een spanningswaarde na n laer of hor spanningswaarde verander. n Statiese elektriese toestel wat by wyse van elektromagnetiese induksie elektriese energie oorplaas van een stroombaan na n ander stroombaan, gewoonlik met veranderde waardes van spanning en stroom in die proses.
Termiese Koffisint (2)
Termiese Weerstand
Termiese Weghol
Termostaat Thevenin se Stelling
Tiristor
Toerusting
Toestel
Toestel Tonneldiode
Traliestruktuur Transformator Transformator
257
Transistor Transmissielyne TRIAC TSS Tydrelaar op vertraging Afgelei van TRANSfer resISTOR en is n aktiewe halfgeleiertoestel wat drie terminale het, naamlik n basis, n kollektor en n emittor. n Proses waarvolgens energie of krag van een plek na n ander gestuur word. n Drie-terminaal halfgeleiertoestel soortgelyk aan die SBG, maar wat in staat is om in albei rigtings te gelei wanneer die hek geaktiveer word. Die maksimum Teenspitsspanning waaraan n diode onderwerp mag word, en word ook die Teentopspanning (TTS) genoem. Hierdie tydrelaar het n aantal kontakte, sommige N/O en ander N/C. Wanneer die tydrelaar geaktiveer word, sal hierdie kontakte in hulle normale toestand bly, en na n vooraf ingestelde tyd wat op die tydrelaar gestel word, sal die toestand tegelyk verander. n Punt op n bedradingstelsel waar stroom geneem word om benuttingstoerusting te voer. n Halfgeleierdiode wat soos n kapasitor werk aangesien sy kapasitansie sal afneem met n toename in teenvoorspanning, en ook bekend is as n wisselkap, spanningswisselbare kapasitansiediode. n Elektroniese kring wat gebruik word om n gs-vlak op n ws-golfvorm te vestig. n Gesoleerde hek Veldeffektransistor wat niegeleiend is by n zerohek-bronspanning en skakel aan met hek-meevoorspanning. Die aanslag van die stroom leweringsvermo van n battery, en word in ampre-uur ( Ah ) gemeet. Die punt waarteen n inkrement in een hoeveelheid nie meer sal lei tot n toename in die ander hoeveelheid nie, en in die algemeen op die basis toegepas word stroom vs kollektor stroom van n versterker. n Toestel wat ontwerp is om elektrisiteit aan meervoudige verbindings te lewer. n Toestel wat so ontwerp is dat dit wins in stroom en/of spanning verskaf, en kan ook in sommige gevalle gebruik word om impedansies te paar. n Metode vir die verhoging van die amplitude (of luidheid) van elektriese seine. Die afname van n sein se amplitudevlak oor enige afstand gedurende transmissie of deur doelgemaakte verswakkers. Verswakking meet seinverlies in desibels (dB). n Hittebron (gas of elektries) wat gebruik word om die temperatuur in n woning van n koue na n warm toestand te verander. Enige modifikasie aan n sein wat uitloop op die opwekking van frekwensies wat ni in die oorspronklike aanwesig was nie. Van fase, enige modifikasie van die faseverhouding tussen twee of meer seine wat veroorsaak dat die golfvorm wat waargeneem word van die oorspronklike verskil. Veldeffektransistor is n halfgeleierversterkende of -skakelende toestel waarin die stroom deur n enkele polariteitskanaal vloei wat beheer word deur die stroom wat op n omkeerbasis-hek-elektrode toegepas word en waarvan ho toevoerimpedansie sy hoofeienskap is.
Uitgang Varaktor / Wisselkap
Vaspenner Verbeteringsmodus VET Vermo Versadiging
Verspreidingstoerusting Versterker Versterking Verswakking
Verwarmer Vervorming (1) Vervorming (2)
VET
258
Bylae
Volt Die elektriese potensiaalverskil of druk oor n een ohm-weerstand wat n stroom van een ampre dra. Vernoem na Italiaanse fisikus Graaf Alessandro Volta 1745-1827. Volt:Die basiese eenheid van elektromotoriese krag. Een volt wat op weerstand van een Ohm toegepas word, sal maak dat n stroom van een ampre vloei. (Afkorting V). n Eenheid van skynvermo gelykstaande aan die matematiese produk van n kringspanning en ampre. Hier is die skynvermo in teenstelling met ware vermo. Op ws-stelsels sal die spanning en stroom ni in fase wees nie indien reaktiewe krag oorgebring word. Gewoonlik as VA afgekort. Volt-Ohm-Meter of Volt-Ohm-Milliammeter. Water vroer in tyd gebeur. Spannings en/of strome wat deur elektroniese komponente benodig word om behoorlike werking te verseker, en n gs-voorspanning, voorwaartse of terugwaartse of ws-voorspanning kan wees. Voorversterker:Meervoudige betekenisse, maar in hotrou verwys dit in die algemeen na n afsonderlike afdeling van stroombane wat bronskakeling insluit, asook volume- en balanskontroles (asook toonkontroles in baie gevalle). Gebruik om die vlak van kassetdekke, draaitafels, CD-spelers en ander musiekbronne tot n vlak te verhoog wat geskik is vir die kragversterker. Die koers waarin werk uitgevoer of energie oorgedra word. Elektriese krag word in die algemeen in watt of kilowatt gemeet. Die term waardevermo word dikwels gebruik in die plek van die term n krag alleenlik om dit van reaktiewe krag te onderskei. Ook aktiewe vermo genoem. n Eenheid van krag gelykstaande aan die werkkoers wat verteenwoordig word deur n stroom van een ampre onder n druk van een volt. Vernoem na die Skotse ingenieur James Watt, 1819. Die waarde van die teenstand wat gebied word teen die vloei van n ws- of gsin-fase stroom, en is die verhouding van spanning tot stroom. n Kombinasie van stroom en spanning waarteen n transistor voorspanning het wanneer dit deur n seinbron gevoer word. n Stroom wat teen die hoofstroom in n bepaalde patroon beweeg. (Gewoonlik die stroom wat in elk van die gelamineerde plate van die kern genduseer word). Die verhouding van die getal wikkelings in die hospanningswikkeling teenoor di in die laespanningswikkeling. Kyk Wisselkap n Elektriese toestel wat ontwerp is om direkte gelykstroom in wisselstroom om te sit. Dit is oorspronklik gedoen met roterende masjiene wat egte sinusgolf-ws-afvoer voortgebring het. Meer onlangs is hierdie omsetting meer ekonomies en doeltreffend uitgevoer deur van vastetoestandelektronika gebruik te maak. Behalwe vir duurder modelle, bring hierdie toestelle gewoonlik nie perfekte sinusgolfafvoer voort nie. Dit kan somtyds in elektromagnetiese interferensie uitloop met ander sensitiewe elektroniese toestelle.
volt-ampre
VOM Voorlopend Voorspanning
Voorversterker
Waardevermo
Watt
Weerstand Werkpunt Warrelstrome
Windingsverhouding Wisselbare Kapasitansiediode Wisselrigter
259
Wisselstroom (WS) n Stroom waarvan die polariteit met verloop van tyd van positief na negatief wissel. The tempo van sulke wisselings word in siklusse per sekonde gemeet meer algemeen bekend as Hertz (Hz). n Krag wat veroorsaak dat iets rondom n sentrale punt draai. n Gas wat in die algemeen in flitsbuise gebruik word, HID (High Intensity Discharge) motorkoplampe en bioskoopprojeksielampe wat n intense wit lig lewer met n kleurtemperatuur naby di van daglig. n Diode wat gebruik word in teenvoorspanningsmodus as n spanningsbeheertoestel. Kyk Spanningsrelaar.
Wringkrag Xenon
Zenerdiode
260
0005

Elektriese Tegnologie Graad 12

Uploaded by

Copyright:

You might also like

Elektriese Tegnologie Graad 12

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Elektriese Tegnologie Graad 12

Uploaded by

Copyright:

LEERDERBOEK

Hoofstuk 1 Beroepsgesondheid en -veiligheid

Menseregte in die werkplek

Wonde by die werkplek

Hoofstuk 2 Drie-fase WS-Opwekking

A Golfvorme A Drywing Instumente Fasordiagramme

Inleiding: Drie-fase WS-Opwekking

Beginsels van Drie-fase WS-Opwekking

Voordele en nadele van enkel-fase in vergelyking met drie-fase-stelsels

Kommersile en industrile gebruikers

Ondergrondse dienslyn Kussinggemonteerde transformator

3. Die 3-fase las

Drie-fase laste 400 V

Figuur 2.1 (a): n Drie-fasemotor

Golfvorm van enkel- en drie-fasestelsels

Spanning en stroom opgewek

Figuur 2.2: n Generator is eintlik n draad wat in n magnetiese veld beweeg

Sinusodale golfvorm in die tydsdomein

C Figuur 2.4: Vereenvoudigde weergawe van die opgewekte enkelfase

Blou Fase Moontlike 4de draad (Neutraal)

Drie-fase WS-Opwekking Verduideliking van hoe drie-fase opgewek word

Fasediagram van enkel- en drie-fasestelsels

Fasediagram vir n enkelfasestelsel

Fasediagram vir n drie-fasestelsel

3-fasestelsels; Ster vs. Delta (Delta vs. Ster)

Figuur 2.9: Diagrammatiese teenoor skematiese voorstellings vir n sterverbinding

Figuur 2.10: Diagrammatiese teenoor skematiese voorstellings vir n deltaverbinding

Net gebalanseerde laste

3-Fase Generator (toevoer)

Let wel VFASE 1 + VFASE 3 VLYN

Drywing in drie-fase-stelsels en berekenings.

Drie-fase WS-Opwekking Drywing in 3-fase ws-kringe

3-fase-berekenings (ster en delta)

PSkyn = 300 kVA

Doeltreffendheid: (Vir berekenings: = 100%)

Konsep van arbeidsfaktorverbetering geen berekenings vir eksamendoeleindes nie

VT = 380 V Cos = 0,75

Voordele van arbeidsfaktorverbetering

Doel van die wattmeter

Figuur 2.17: n Voltmeter en n ammeter aan n las verbind

Figuur 2.18: n Verskeidenheid ou en moderne wattmeters

Figuur 2.19: n Konvensionele kWH-meter en die elektroniese kWH-meter

Rotor (skyf ) Stroomspoel Las Las

Figuur 2.20: Hoofkomponente van die kWh-meter, en n vereenvoudigde weergawe.

Figuur 2.22: Die stroomspoel van dik drade in die kWh-meter

Magnetiese rem Roterende aluminiumskyf

Vertoon of meetinstrumentwyserplaat Figuur 2.24: Meterregister

Verskillende soorte vooruitbetaalde meters in Suid-Afrika in gebruik

Arbeidsfaktormeter vir wanneer instrumente in kringe verbind word

Figuur 2.25: Verskillende tipes arbeidsfaktormeters

Meting van drywing in Drie-fase-stelsels

Figuur 2.26: Skets van wattmeter met sy vier terminale

Figuur 2.27: n Digitale wattmeter

Hoofstuk 3 Drie-fase transformators

A Berekenings A Afkoelings Beskerming Konstruksie

Hoogspanningslyne 275/400/765 kV 22 kV Opwekkingstasie

Sekondre Klint 380 V/240 V

Primre spoel Magnetiese vloed

Figuur 3.2: n Vereenvoudigde skets van n enkel-fasetransformator en die werklike transformator

Figuur 3.3: Drie enkel-fasetransformators in vergelyking met n enkele driefasetransformator

Figuur 3.4: Drie-fase transformatorkern

Hoe om n drie-fase transformator in ster of delta te verbind

Figuur 3.5: Drie enkel-fasetransformators wat in n ster-delta-konfigurasie verbind is