I.

Tehnologija primjenjena naunotehnika disciplina, koja se bavi pruavanjem i razvojem sredstava i metoda proizvodnje u svim oblastima materijalne i nematerijalne djelatnosti, uzimajui u obzir ekonomske, organizacione i druge prirodne zakonitosti. Osnovna podjela i klasifikacij proizvodnih tehnologija;-tehnologija obrade rezanjem -tehnologija plastinosti -nekonvencionalne tehnologi -kompijuterske tehnologije -nano tehnologije Sistem, -predstavlja skup meu-sobno povezanih jedinki u jednu cjelinu po odreenim zakonitostima. Djelimo ga na:proizvodni,-tehnoloki, -sistem za oblikovanje,obradni sistem. Proces je transformacija informacija, energije i mate-rijala od sirovine ili polufab-rikata do gotovog dijela. Obradni proces sastoji se od: -operacija,-zahvata,pomonih aktivnosti. Materijal se definie kao: -pripremak,-obradak,izradak Podjela proizvo. tehnologija: 1)primarno oblikovanjelivenje je postupak proizvodnje nekog vrstog tijela iz materije proizvoljnog oblika putem stvaranja zajednikog sadraj 2)deformisanje jepostupak plas-tine izmjene oblika vrstog tije-la uz zadravanje iste mase i o-uvanju kompaktnosti obratka. 3)razdvajanje postupak izmjene oblika iz sirovine, polufabrikata uz redukciju zapremine obratka tokom obrade.

4)spajanje je postupak trajnog povezivanja dva ili vie eleme-nata u novu cjelinu 5)zatita je nanoenje trajnog zatitnog sloja na materijal. 6)izmjena svojstva materije-promjena karakteristika mater-ijala. (arenje,kaljenje) U osnovne elemente proizvodnj spada:-ljudski rad,predmet rada,-sredstva za rad,-energija, -informacije. Proces proizvodnje:tehnoloki, -proces kontrole,unutranjeg transporta,odravanja,-snadbjevanje energijom i vodom,zatita na radu. S-tehnika je kompijuterska integracija proizvodnih sistema u proizvodnoj tehnologiji. Skraenice u S-tehnici: -SAD,SAI -SAM,-SAQ,-SAE,-PPS,SIM,-SAO Najuticajniji faktori na ekono-mski isplativo izvoenje proizv-odnje u jednom preduzeu su: -koliinski optimalna proizvodnj -humana proizvodnja,kvalitet, -ekoloka proizvodnja,vrijeme, -fleksibilnost II.Osnovni ekonomski principi: -produktivnost,ekonominost -rentabilnost. Produktivnost definie zahtjev da se ostvari to vea proizv-odnja sa minimalnim utrokom radne snage.Mjeri se odnosom ostvarenog obima proizvodnje i broja radnika angaovanih. Ekonominost se odnosi na razumno i tedljivo,tj.postizanje proizvodnje sa to manje tro-enja sredstava i angaovanja radne snage. Rentabilnost izraava zahtjev da se ostvari to vei dohodak.

Kriterijumi kod izbora tehno-loke metode:kriterijum proizvoda,tehnoloke metode, -ekonomski kriterijumi,tehnika zatita okoline,socijalni kriteriji. Trokovi proizvodnje:cjenovno finansijski iskazani trokovi vrijednosti svih fizikih utroaka. Dijele se na :-trokovi predmeta rada,-sredstava za rad,-trokovi radne snage.Kao i pojedinane i zajednike.Pojedinani su:-trokovi osnovnog i pomonog materijala,trokovi radne snage na poslovima neposredne proiz-vodnje.Zajedniki su:-raiskog materijala,sredstava za rad,-trokovi radne snage na reij-skim poslovima.Prema obimu proizvodnje djele se na:fiksne i varjebilne trokove.Fiksni su:administrativne plate,trokovi prostora,amortizacija. Varjabilni su:-proizvodne plate,-proizvodni materijal,-energija,odravanje. III.Tehnologija primarnog oblikovanja sadri 9 podgrupa:-iz tenog stanja, -iz plastinog,-iz kaastog,-iz zrnastog ili prakastog,-iz treskastog ili faznog,-iz gasnog ili tenog,-iz jonizirajueg stanja. Grupe metala koje se koriste u primarnom obliku su:-eljezni materijali i neeljezni materijali. eljezni su:-elici i liveno gvoe Neeljezni;-laki i teki metali Livenje:je proces kod koga se obrazuje jedno kompaktno vr-sto tijelo postupkom rastapanja materijala i popunjavanja kalupa Hlaenjem materijal ovrsne i dobije oblik kalupa koji odgova-ra obliku zadatog odlivka(izratka

Za dobijanje odlivka postupci su:-livenje u kalupu,-precizno liv -livenje pod pritiskom,livenje istiskivanjem. Livenje-osnovne operacije: -izrada kalupa i jezgra, montaa -topljenje metala,-ulivanje istopljenog metala u kalup,-hlaenje i ovravanje,-vaenje odlivka iz kalupa,odstranjivanje ulivka od odlivka,-ienje Precizno livenje:ili fino livenje je postupak gdje se rastopina matala lije u kalupe dobijene pomou votanih ili plastinih modela.Primjena:raunarske sisteme,vazduhoplovnu industriju,-el.motore i sklopke,elektr-onske sisteme,prehrambenu, procesnu i optiku industriju,-gasne turbine,alatne maine i pribor,medicinsku opremu. Prednosti preciznog livenja: -primjenjiv za sve metale koji se mogu topiti i liti,mala dorada odlivaka,izrada veih serija djelova sloenih oblika,-precizna izrada sloenih oblika,odlivci visokih mehanikih osobina. LIvenje pod pritiskom:je postupak koji se izvodi potiskivanjem rastopljenog metala iz komore maine kroz ulivne kanale u udubljenje alata pod dejstvom klipa visokog pritiska od 50 do 1200 bar.Razlikujemo -tkz.hladnom komorom,sa toplom komorom.Prednosti izrade ma.djelova pod pritisko: -odlivci sa tankim zidovima, izdancima i prepustima,odlivci koji se drugim postupcima ne mogu uraditi,-tanost dimenzija, bolji kvalitet povrine,smanjena debljina zidova radi manje tein -povoljnija struktura materijala

Livenje istiskivanjem:je postup-ak kontinuiranog ili diskontinui-ranog livenja poluproizvoda punih i upljih profila i blokova prenika od 12 do 500mm. Metalurgija praha je primarna tehnologija oblikovanja metala. To su sitni djelovi prenika manjeg od 1mm.Proizvodi se od eljeza,bronze i legirajuih elemenata.Proizvodne faze u tehnologiji metalurgije praha su: -proizvodnja praha matalnih komponenti,mjeanje praha,presovanje i oblikovanje,sinterovanje(peenje),testi-ranje i eventualna naknadna obrada.Postupci dobijanja praha su:-mehaniko drobljenje,-elektroliza,mokra redukcija veza metala,-gasna redukcija,termohemijske reakcije, hem-ijsko taloenje. SINTEROVANJE: je proces oblikovanja prakastih mater-ijala na povienoj temperaturi u zatitnoj atmosferi s ciljem dobijanja kompaktnog tijela. Izvodi se na temperaturi od 6002000C u vremenu od 5min do nekoliko asova. TVRDI METALI se proizvode tehnologijom metalurgije praha i to tvrdih estica metala i vezivnih sredstava od karbida i nitrida sa eljeznim metalima. Proizvode se WC-Co i WCTiC-Co za alatae za obradu skidanjem strugotine i alate za obradu deformisanjem. IV.Tehnologija obrade metala deformisanjem obuhvata podruje zapreminskog deformisanja i deformisanje lima.Osnovna karakteristika je : -nepovratna promjena oblika tijela pri plastinom defor-misanju u datim uslovima deformacije i zadravanje kontinuiteta tijela u

cjelini, bez pojave naprslina i pukotina. Obrada metala plastinim deformisanjem djeli se u 5 oblasti:1)namjena proizvoda (primarna ili sekundarna) 2) naponskodeformaciono stanje (zapreminsko, deformisanje lima,nekonvencionalno,povrinsko plastino deformisanje),3) temperatura obrade (hladno, polutoplo,toplo deformisanje),4)brzina deform-acije (superplastino, kvazistatiko,visokobrzinsko),5)t eenje materijala i zahvat alata (slobodno i ogranieno teenje materijala) Nastanak plastinog deformisa nastaje kada na neki metal u obliku pripremka djeluju vanjske sile koje izazivaju promjene njegovih dimenzija i oblika.Promjen mogu biti elastine i plastine. Elastine su one kada tijelo zadrava prvobitni oblik, a plastine su trajne i nastaju kao posl-edica izvrenog deformisanja. DEFORMISANJE podrazumjeva proces plastinog deformisanja DEFORMACIJA je pokazatelj stepena izvrenog plastinog deformisanja.PLASTINOS T je sposobnost materijala da se trajno promjeni u obliku i dimenzijibez nastanka pukotina i bez naruavanja kontinuiteta tjela u cjelini.TRIBOLOGIJA je nauna disciplina koja se bavi problemima trenja, habanja i podmazivanja, kako mainskih elemenata tako i obradnih procesa.Vrste trenja:-suvo,-granino,mjeano,-hidrodinamiko.TRENJE-pojava koja prati svaki proces obrade plastinim deformisanjem i nastaje na dodirnim povrinama

izmeu alata i obratka i naziva se kontaktno trenje. ZAPREMINSKO deformisanje: tehnoloke metode:valjanje,-vuenje,sabijanje,-kovanje,istiskivanje,-utiskivanje,tiho deformisanje. VALJANJE: (uzduno,popreno i koso).Uzduno je pravolinijsko kretanje materijala.Popreno se izvodi obrtnim kretanjem mate-rijala.Koso je ono gdje se mate-rijal kree uzduno,ali i oko svoje ose.To je kombinacija uzdunog i poprenog. Proces valjanja se radi u toplom (od 900-1250C)i hladnom sta-nju.Vrsta valjaoninih proizvoda:-valjanje polupro-izvoda,-valjanje gotovih proizvoda,valjanje mainskih djelova.KORISTI SE :u proizvodnji mainskih elemen-ata za valjanje navoja,ozubljenja i naljebljenja. VUENJE:tehnoloka metoda koja obuhvata redukciju poprenog presjeka ulaznog polufabrikata na manje preciznije presjeke u vidu ice,ipke,cjevi.Proizvodni procesi su:-pomou matrica,-pomou valjka. SABIJANJE:je operacija gdje se pod dejstvom deformacione sile izmeu gornjeg i donjeg alata izvodi smanjenje polazne visine pripremka na raun poveanja njegovog poprenog presjeka. Dijeli se na: -slobodno sabijanje -sabijanje u kalupu.Najvie je zastupljeno sabijanje u hladnom stanju. KOVANJE:je najstarija tehnoloka metoda i postalo je dominantno u proizvodnji velik-og broja izradaka kako opte namjene tako i konstrukcionih elemenata maina, vozila,aviona i pojedinanog alata.

Razlikujemo:-slobodno kovanje, -kovanje u zatvorenom i otvor-enom kalupu.Obje vrste se izvode u toplom stanju, dok u hladnom izvodi se oblikovanje manjih izradaka.Slobodno se izvodi sa univerzalnim alati-ma,iji oblik odgovara obliku izratka.Dok oblikovanje u kalupu se izvodi sa profilisanim gornjim i donjim djelom alata koji se nazivaju kalupima za kovanje. Za kovanje u kalupu koriste se: -ekii i prese,horizontalne kovake maine,-specijalna maina za kovanje. Sastoji se iz:-pripremno kovanj-zavrno kovanje,odvajanje. ISTISKIVANJE:je proces gdje se pod dejstvom deformacione sile materijal istiskuje kroz otvor matrice ili meuprostor izmeu iga i matrice.Izvodi se u hladnom,polutoplom i toplom stanju, mada je u hladnom najvie zastupljeno.U zavisnosti od pravca i smjera kretanja iga u odnosu na teenje materijala i matricu alata razlikujemo: -istosmjerno,suprotnosmjerno,kombinovano,radijalno,hi drostatiko,-istiskivanje ipki, cjevi i profila. UTISKIVANJE:-pod pritiskom iga odreenog oblika i dimen-zija utiskuje upljina,tj.glavura, koja predstavlja negativ iga.Izvodi se u hladnom, polutoplom i toplom stanju. Najvie u hladnom.Primjena za procese:-alata za izradu vijane robe ,kalupa za kovanje,-alata za plitka utiskivanja(novac),glavura alata za livenje pod pritiskom i presovanje plastinih masa,-glavura alata za gumu,staklo i keramiku.

TIHO DEFORMISANJE:je oblikovanje metala unutar Solidus/Liquidus intervala. Postupci:-tiho-sabijanje,tiho-istiskivanje,-tihokovanje,-tiho-livenje. ehnologija OBRADE LIMA: Promjena oblika i dimenzija ostvaruje se oblikovanjem prema formi alata ili razdvoj-enim deformisanjem po otvorenoj ili zatvorenoj konturi, ili kombinacijom ova dva principa Podruje:-savijanje,duboko izvlaenje,rotaciono tiskanje,razdvajanje deformisanjem Presjecanje i probijanje:-izvode se na mehanikim presama. Prosjeeni dio predstavlja izradak, a ostatak otpadak,dok kod probijanja otpadak je probijeni dio a ostatak izadak. Koriste se alati:-bez voice,-sa vodeom ploom,-sa voicama,-alat kompletnog reza,postepe-nog reza, -alat za fino razdvajanj Fino razdvajanje:odlikuje se trostrukim dejstvom prese gdje se materijal pritiskuje i sa vanj-ske i unutranje strane a utiskiv-anjem konturnog zuba u lim postie se dobar kvalitet reza. Savijanje:-postupak obrade kojim se obrauju limovi,trake, cijevi,ipkasti materijali, elem-enti od ice.Razlikujemo:elastino i plastino savijanje Savijanje cijevi i profila:-izvodi se preko stezaa sa valjkom prenika koji odgovara vanjs-kom radijusu savijene cijevi. Kombinovane tehnoloke operacije: je kombinacija vie postupaka ili operacija obrade kao presjecanje i probijanje sa savijanjem i izvlaenjem.

Duboko izvlaenje:potupak kojim se od pripremka koji moe biti krunog,kvadratnog oblika izvlae elementi razliitog oblikau jednoj ili vie operacija. Razlikujemo:-duboko izvlaenje bez redukcije debljine materijala -duboko izvlaenje sa redukcijom debljine materijala. MOe se izvoditi:-pomou alata, -pod dejstvom medija,pod dejstvom energije Duboko izvlaenje tiskanjem: proces se zasniva na tiskanju obrtnim valjiem na pripremak koji je privren na oblika koji izvodi obrtno kretanje. Tehnologija TAILORED BLANKS predstavlja limove koji su iskrojeni i laserski zavareni prije procesa oblikovanja.Ovom tehnologijom postie se: -smanjenje broja alata,smanj-enje teine uz poveanje krutosti konstrukcije,-poveanje antikorozione sposobnosti. KOd primjene Tailored blanks mora se obratiti panja kod dizajniranja alata zbog razliitih deformacija u pojedinim zonama oblikovanog proizvoda.