T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LETM BLMLER ANABLM DALI RADYO TV BLM DALI

BRECHT ESTET VE TRK SNEMASINDAK RNEKLER Doktora Tezi

Asya ALAR ZTRK

stanbul, 2007

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LETM BLMLER ANABLM DALI RADYO TV BLM DALI

BRECHT ESTET VE TRK SNEMASINDAK RNEKLER Doktora Tezi

Asya ALAR ZTRK

Tez Danman: Prof. Dr. kran ESEN

stanbul, 2007

nsann tarihi, insann yabanclamasnn tarihi olarak da yazlabilir. Erich Kahler

NDEKLER

NSZ ...........................................................................................................................6 KISALTMALAR ..............................................................................................................8 GR ..............................................................................................................................9 1.

1.1. 1.2.

BLM: ESTETK KAVRAMI ..............................................................................13

Estetik zerine....................................................................................................................... 13 Estetiin Tarihsel Geliimi........................................................................................................ 15

2.
2.1. 2.2. 2.3.

BLM: ARSTOTELES ESTET ....................................................................30

Aristoteles: Hayat ve Dneminin Toplumsal Yaps ............................................................ 30 Bir Estetik Doktrin Olarak Aristoteles Estetii ...................................................................... 35 Aristotelesin iir ve Tragedya Kuram................................................................................... 44

3.

BLM: BRECHT ESTET...............................................................................52

3.1. Bertolt Brecht: Yaam ve Dneminin Toplumsal Yaps .................................................. 52 3.1.1. lk iirler, ilk oyunlar, ilk giriimler (1898-1930) .................................................................. 55 3.1.2. Didaktik Oyunlar ve lk Srgn Yllar (1930)....................................................................... 60 3.1.3. Byk Oyunlar, Amerika Srgn, Dn ve Berliner Ensemblenin Kuruluu (1938-1956)... 64 3.2. Brecht Estetii: Brechtin Epik / Diyalektik Tiyatro Anlay ............................................... 70 3.2.1. Epik Tiyatroda Yabanclatrma, Dramatik Yap, Sahneye Koyma ve Sahne Dzeni, Mzik, Yeni Oynay Biimi............................................................................................................................. 86 3.2.1.1. Epik Tiyatroda Yabanclatrma .............................................................................. 86 3.2.1.2. Epik Tiyatroda Dramatik Yap ...................................................................................... 90 3.2.1.3. Dilde Yabanclatrma................................................................................................... 92 3.2.1.4. Sahneye Koyma ve Sahne Dzeni................................................................................. 94 3.2.1.5. Yabanclatrmay Salayan Bir Baka e: Mzik ..................................................... 95 3.2.1.6. Yeni Bir Oynay Biimi............................................................................................... 95

4. BLM: BRECHTN SNEMAYLA LKS VE BRECHT ESTETNN DNYA SNEMASINDAK UYGULAMALARINA KISA BR BAKI .......................................101
4.1. Brechtin Sinema Pratikleri.................................................................................................... 101 4.1.1. Kuhle Wampe zerine...................................................................................................... 106 4.2. Brecht Estetiinin Dnya Sinemadaki Uygulamalarna Ksa Bir Bak............................. 109

5.
5.1. 5.2.

BLM: BRECHT ESTET VE TRK SNEMASINDAK RNEKLER ........119

Anlat: Geleneksel (Klasik) Anlat, Modern (ada) Anlat .............................................. 119 Trk Sinemasnda Anlat ........................................................................................................ 124

5.3. Yabanclatrma Tiyatrosu ve Trk Tiyatrosundaki Brechtiyen Uygulamalarn Trk Sinemasna Etkisi, 1960, 1970, 1980 ve 1990lardaki Brechtiyen rneklere Ksa Bir Bak ...... 140 5.4. 2000li Yllar Trk Sinemasndan Brechtiyen rnekler: .................................................... 162 5.4.1. 2000li Yllarda Trk Sinemas ve Dneminin Toplumsal Yaps.................................... 162 5.4.2. mit nal 9 ....................................................................................................................... 171 5.4.3. Reis elik nat Hikayeleri.................................................................................................. 180 5.4.4. Ezel Akay - Neredesin Firuze............................................................................................... 188 5.4.5. Ezel Akay Hacivat ve Karagz Neden ldrld ............................................................. 199 5.4.6. Reha Erdem Korkuyorum Anne ........................................................................................ 209 5.4.7. Reha Erdem - Be Vakit ....................................................................................................... 220

SONU .......................................................................................................................227
EKLER:.................................................................................................................................................. 260 1-) Kronoloji: Bertolt Brecht ................................................................................................................ 260 2-) MT NAL LE BRECHT ESTET VE TRK SNEMASINDAK RNEKLER ZERNE YAPILAN GRME (stanbul - Cihangir, 27 Nisan 2007)........................................ 261 3-) BAAR SABUNCU LE BRECHT ESTET VE TRK SNEMASINDAK RNEKLER ZERNE YAPILAN GRME (stanbulGmsuyu, 3 Mays 2007) ...................................... 263 4-) RES ELK LE BRECHT ESTET VE TRK SNEMASINDAK RNEKLER ZERNE YAPILAN GRME (stanbul Taksim, 4 Mays 2007)............................................ 266 5-) EZEL AKAY LE BRECHT ESTET VE TRK SNEMASINDAK RNEKLER ZERNE YAPILAN GRME (stanbul Kadir Has niversitesi 18 Mays 2007)............... 270

KAYNAKA................................................................................................................274

NSZ
Lumiere Kardelerin Paristeki bir kafede gsterdii ksa filmden beri insan ve toplum yaamnn btn inceliklerini konu alan sinema, tm sanat dallar arasnda, etkinliiyle apayr bir neme sahiptir. Yzyl akn bir sredir, gndelik yaam, kayglar, hayaller, toplumsal olaylar sinema araclyla anlatlagelmitir. Bu anlatma durumlar bu doktora tezi kapsamnda binlerce yldr var olan Aristoteles estetii ile 1950lerde ortaya kan Brecht estetii erevesinde ele alnd. Lukacsn belirttii gibi, Estetik, sanat yaptnn gereklii veri dzeyinin yetkinliini ortaya koyar. Bu noktada, biim ile z arasndaki iliki ortaya kar. Estetik dzeyde yetkin bir sanat yapt biimle z arasndaki oransal ilikiyi yetkin olarak kurabilmi bir yapt olmak durumundadr. nk biim, toplumsal adan gerekli olan ierii, yine toplumsal bir gereksinim oluturan somut ve genel uyandrc nitelikte bir etkinin domasn salayacak biimde anlatmann arac olarak ortaya kar. 1950lerde ncelikle tiyatroda etkisini gsteren Brecht estetii, daha sonra sinemada da varln hissettirmitir. Dnya Sinemasnda Joseph Losey, Jean-Luc Godard, Theo Angelopoulos, Alain Renais gibi ynetmenler bu estetii kullanrken, Trk Sinemasnda da rnekleri grlmtr. Oyunculuk bakmndan Brechtiyen zellikler tayan Baar Sabuncu imzal Zengin Mutfa, tarihselletirme zellii tayan Ylmaz Gneyin Umut filmi, Trk Sinemasndaki Brechtiyen filmlerden sadece ikisidir. Bu balamda, Brecht Estetii ve Trk Sinemasndaki rnekleri konulu bu almada, 1960lardan itibaren Trk sinemasnda grlmeye balanan Brechtiyen rneklerden 2000li yllarda ekilen filmlerden mit nal, Reis elik, Ezel Akay, Reha Erdemin filmleri Brecht estetii asndan irdelenmitir. Bu doktora tezinde, genel olarak ktphane aratrmas, mlakat, gzlem metotlar kullanld; kitap, makale, rapor, gazeteler, dergiler, seminerler, yaymlanmam tezler gibi birok kaynak zerinden de almalar yrtld. Brechtiyen filmleri belirleyebilmek iin ok sayda Trk filmi izlendi. Seilen filmler, zmleme yapabilmek iin tekrar tekrar gzden geirilerek zerinde alld. ncelikle bu tezin balangcndan sonuna dek tm aamalarnda bilgisi ve deneyimleriyle beni ynlendiren danmanm Prof. Dr. kran Esene teekkr ederim.

Ayrca nerileri ve destekleriyle almamda yanmda olan deerli hocalarm Prof. Dr. Mutlu Parkana ve Prof. Dr. Nuray Trkoluna teekkr ederim. Kendileriyle yaptm grmeler dorultusunda bilgilerini benimle paylaan mit nala, Ezel Akaya, rfan Tzme, Reis elike ve Baar Sabuncuya teekkr ederim. Son olarak, yazabilmem iin gereken alma ortamn hazrlayan ve yanmda olan eim Mustafa ztrk ve aileme sonsuz teekkrlerimle

Asya alar ztrk stanbul 2007

KISALTMALAR
akt. : Aktaran C. : Cilt ev. : eviren der. : Derleyen ed. : Editr haz. : Hazrlayan yay. haz. : Yayna hazrlayan s. : Sayfa ss. : Sayfalar ASOD: ada Sinema Oyuncular Dernei FIPRESCI: Uluslararas Eletirmenler Birlii SYAD: Sinema Yazarlar Dernei A.g.e.: Ad geen eser A.g.m.: Ad geen makale A.g.y.: Ad geen yayn

GR
Her taraf delik deik bir gemiye benzetirim sinemamz. Ynetmen bu geminin kaptandr. Sonucu belli olmayacak bir yolculua kacak bir kaptan... Btn gvencesi, inanl, alkan tayfalardr... Her filmin, yani her yolculuun balangcnda bir korkudur sarar iimi. Elimden geldii kadar hareket gnn geciktirmeye urarm. Sonunda, zorunlu saat gelir atar. Yola klacaktr. Her an batmas mmkn olan bu delik deik gemiyi, olaanst bir hzla, hibir arza kmadan ve gvenle belli bir limana gtrmeni isterler senden. stnze yklenen sorumluluu dnebiliyor musunuz? Ve gemi, biraz rtarla da olsa yola kar. stenilen limana nadiren varr, ama batt da pek grlmemitir. Ya karaya oturur bir yerde ya mit edilmeyen bir sahile ya bir baka bir limana varr. Gemidekiler, bu kez de canmz kurtardk, diye rahat bir soluk alrlar. Sonra yeni bir film, yeni bir yolculuk balar, ayn delik deik olmu gemiyle. Gemimizi kzaa ekip, yle iyice bir onarmay kimse akl etmez.
1

Sinematografi 19. yzylda mekanik bilimlerin statik anlamdan kurtulup, dinamizme kavumasyla icat edilmitir.2 Sinema srekli gelimektedir. Bazin, sinema henz gelimitir, der.3 Sinema, teknik bir bulu olarak dodu, ancak bir sanat dal olarak hzl bir gelime gsterdi, insanln zengin kltrel mirasnn sanatsal eleriyle btnleti. Sinema sanatnn byk boyutlarda gelime gsterdii ve rnler verdii her lkede, insanln evrensel, kltrel birikimini o lkenin yerel gemii zerinde ykselebildii ve yaamn alglann estetik yaratyla sunabildii llerde baarya ulaabildii muhakkaktr. Sinema, anlat ynnden edebiyat, tiyatro ve resim sanatlarndan ncelikle yararlanmtr. Ayrca karma bir sanat olarak, gzel sanatlarn dallar olan ritmik sanatlar (tiyatro, pandomim, seyirlik oyunlar), fonetik sanatlar (iir, mzik) ve plastik sanatlar (mimari, heykel, kabartma, resim, minyatr ssler) iinde tamaktadr.4 Andre
1 2

Atf Ylmaz, Hayallerim, Akm ve Sen, Hrriyet Gazetesi, 2 Nisan 1991, s. 2. Sezer Tansu, Sanatn Grsel Dili, stanbul: Remzi Kitabevi, 1993, ss. 97-98. 3 Andre Bazin, Sinema Nedir, ev: brahim ener, stanbul: Sistem Yaynclk, 1993, s.21. 4 Seluk Mlayim, Sanata Giri, stanbul: Sanat Tarihi Aratrmalar Dernei Yaynlar, 1989, s. 21.

Malraux, sinemay plastik gerekliin ileri evrimi olarak tanmlam ve balang noktas olarak da Barok resmi ve Rnesans dnemini almtr.5 Kapsaml bir sanat olan sinema, inceleme konusu olarak olduka verimlidir. inde bulundurduu, mirass olduu anlatm tarzlarnn ya da kaynaklarnn ok uzun gemileri bulunmaktadr. Sinemann ortaya kt toplum yapsnda tiyatro ve edebiyat gelenei olduka kkldr. Yani, sinema yazl, szl ve grsel bir kltrn rndr. Filmin kurgulama biimiyse, yazl bir kltrn (tiyatro, roman, yk) rndr.6 Sinemann tarihi tm sanatlarn evriminin belirleyicilerinin bir finali grnmndedir.
7

Sinema ve geleneksel sanatlar birbiri iine girmi durumdadr.

Tiyatro gibi grsel ve szldr; bale gibi harekete ve mzie dayanr; roman gibi ilikiler ve amazlar anlatr; resim gibi boyut, k, glge ve renkten oluur. Sinema gerekte bu sanatlardan farkllatnda sanat olabilmitir. 8 Sinema grsel bir sanattr, hareketli resimlerden oluan bir sanattr. Hareketli resmin ortaya k uzun bir teknik gelimeye baldr. Bu sinemann teknik yandr. Sanat yan ise teknik olarak ortaya kt Batda, Bat sanatnn dinamiklerine bal olarak gelimitir. Estetik, felsefi, ekonomik ve sosyal dzeylerde incelendiinde toplumla olan balantlar grlebilmektedir. Bu dnce ile yola kldnda bir lke sinemasnn kkenine inilmesi ve onu oluturan paralarn ortaya karlmas mmkn olabilir. Toplumun ekonomik temeli (gemii), sosyal yaps ve sanat gelenekleri, sinemasnn anlatmn kurmada etkindir. Bat toplumunun retici ekonomisi, snflara dayanan yaps ve sanat gelenekleri ile ortaya kan sinemasal anlatm ve ykleri ile sanayi devrimini yaamam, belirgin snflar olumam ve iki boyutlu sanatyla Trk toplumunun sinemasnn yaps farkllklar gsterecektir.9

Trk Sinemas, 1914te dnya byk bir savan iindeyken bir gelime gstermeye balam ve rnler sunmutur. Sinema, kltrel, siyasal ve sosyal alardan
Bazin, a.g.e. s. 16. Ouz Adanr, Trk Sinemasnda ya da Trk Toplumsal Yaamnda erik Sorunu-II, Defter, NisanMays 1989, say: 9, s.118. 7 Bazin, a.g.e. s. 45. 8 Gner ztuna, Sinema: Geleneksel Sanatlarn ada Yorumu, Ankara, Akademi Matbaas, 1985, s.16. 9 Mehmet Arslantepe, Trk Sinemasnn Anlat Yaps ve Kkeni, stanbul 2001, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, yaymlanmam doktora tezi, Danman: Do. Dr. kran Esen, s. 77.
6 5

10

toplumun aynasysa, bu aynada o toplumun yaps gzler nne serilir. Bu almada bu aynadan baklarak 2000li yllarn bandan itibaren Trk Sinemasnda grlenler yanstlmaya alld. Sinemaya estetik bir adan bakma fikri zerine kurulu bu tez almasnda seilen ynetmenler, mit nal, Reis elik, Reha Erdem ve Ezel Akaydr. nal, elik, Erdem ve Akayn 2000li yllarda ektikleri filmler Brechtiyen estetik zerinden incelendi. Bu fikir, Prof. Dr. Mutlu Parkann Brecht Estetii ve Trk Sinemas ve Godard Estetii ve Sinemas kitaplarnda filmlere getirdii Brechtiyen yaklam sonucu belirginlik kazand. Trk filmlerine de Brechtiyen adan bakldnda, bu estetiin izlerine rastlanld bu doktora tez almasyla sunulmaya alld. Bu almann hazrlk aamasnda, estetiin tanm, tarihsel yaps, Aristoteles Estetii ve Brecht Estetiiyle ilgili kaynaklar incelendi. Burak Evren, Giovanni Scognamillo ve bu teze konu alan ynetmenlerle birlikte Baar Sabuncu, rfan Tzmle grmeler yapld. Doktora tez almas olarak hazrlanan bu almann birinci blmnde estetiin tanm, eitli toplumbilimlerce yorumu ve tarihsel geliimi zerinde arlkl olarak duruldu. kinci blmnde ise, Aristoteles estetii, zellikleri, Aristonun yaam ve yaad dnemin toplumsal yapsn ele aldk. Tezin nc blmnde Brecht estetiinin pratikleri, Brechtin eserleri, yaam, yaad dnemin toplumsal yaps anlatldktan sonra drdnc blmde Brechtin sinemayla olan ilikisi zerinde durularak, kendi estetiine uygun olarak ekilen tek filmi olarak kabul ettii Kuhle Wampe filminin analizi yapld. Dnya Sinemasna Brechtiyen adan ksa bir bak gerekletirildikten sonra bu blmde Godard, Angelopoulos, Renais gibi filmlerinde Brechtiyen eler bulunan ynetmenlerden ve filmlerinden bahsedildi. Son blmde de klasik anlat ve modern anlat kavramlar zerinde durulduktan sonra, Trk Sinemasnda anlat yaps anlatld. Trk tiyatrosundaki Brechtiyen elerin Trk sinemasnda etkileri alt balnda Asiye Nasl Kurtulur, Zengin Mutfan ele alnd. Haldun Taner ve Vasf Ziya ngrenden bahsedildikten sonra 2000li yllarda Trk Sinemas ve Brechtiyen ynetmenlerin analizi gerekletirildi. Son olarak da yaplan grmeler ayr bir blm olarak tezin sonuna eklendi.

11

Gzellik; "ou zaman kusurlar gizleyen bir rt" (Balzac), "Deerli bir insann erdemini ortaya karc" (F. Bacon) "Mthi kudret" (Charles Reade) "Aynada kendini seyreden sonsuzluk" (Halil Cibran) "Ksa sreli bir saltanat" (V.Hugo) Bu hayata deer verdiren tek ey de sonsuz gzelliin grlmesidir, (Eflatun)

12

1.

BLM: ESTETK KAVRAMI

1.1.

Estetik zerine

Gndelik yaam, iki u etkinlikte kendini somutlamaktadr. Bir baka deyile, gndelik yaamn insan etmeninde yansmas, sradan insan zihninde iki trl bilgi ile soyutlanarak var olmaktadr. Bunlardan biri bilim, dieri sanattr.10 nsanolu, varoluunun balarnda, bilme ve dleme etkinlikleri arasnda ayrm yapmasnn gerekli olmad bir retim srecinde yaamaktayd. Bilgi ve d arasnda, bu yzden ok byk bir farkllk sz konusu deildir. Bir anlamda mitoloji (efsaneler) bu iki bilgi srecinin farkllamaya baladn gsteren ilk bilgisel kayttr. Toplumsal iblmnn giderek karmaklamasyla gndelik yaam birbirinden farkl olarak gzlemlenebilen fakat ayr toplumsal eylemden yansyan iki farkl bilgi srecine ayrld. Bilme eyleminin bu iki kart ucu, insanda bilisel etkinliin, gnlk yaamla ilgili iki ayr soyutlama yetenei gelitirmesine kout olarak karmak evrelere ulat.11 Bilim ve sanat beraberce, genotipin kendisini ieren tam bir evreni simgeleyebilir. Her biri tek bana deil, somut yaama sreci iinde doa ile mcadelesi iinde geip yaylarak, bir btn meydana getirir. 12 Kltrel biimlenme ya da yaam diyebileceimiz insanlk etkinlii bu iki bilimin dolaymlarla yeniden gndelik yaama, yani kltre dnnn bir sonucudur. Bu yzden kltrel yaam, sanat ve bilimde soyutlanan, gndelik yaamn kendisinde somutlanan bir etkinlikler btndr. Kltr oluturan bu iki bilme sreci, sanatta estetik, bilimde epistemoloji yoluyla zmlenebilir. Konumuz olan estetik, ite bu yzden, gndelik yaam biimlerinin ok karmak bilisel sreler iinden geerek, st dzeylerde (zihinsel / bilisel olarak) soyutlanmlndan baka bir ey deildir. Bu yzdendir ki, kltrel yaam ve entelektel yarat rnleri, sanat yaptlar olarak dnlrler, kltr yanl ve eksik bir biimde, sanatla bir bakma zdeletirilir.
10 11

George Lukacs, Estetik 1, ev: Ahmet Cemal, stanbul: Payel Yaynlar, 1978, s. 314. Veysel Batmaz, Medya Popler Kltr Gizler, Popler Kltrn Estetii ya da Estetiin Poplerlemesi, stanbul: Karakutu Yaynlar, 2006, s. 69. 12 Batmaz, a.g.e. s. 70.

13

(ronik olarak), bilim ise yzyllardr, kltrel (gndelik) yaamdan iyice ayrlm gibi grnmektedir. 13 Nesnel gerekliin bilimsel ve estetik yanstlmas, tarihsel geliim sreci ierisinde belirginleen, ince ayrntlar giderek daha ok ortaya kan iki yanstma biimidir; bu biimler, temelini de, son gerekletirme noktasn da yaamn kendisinde bulur. Bu nedenle bu yanstma biimleri, olduka ge gereklemi olan bilimsel ya da estetik genelliklerin temelini yaratan katkszlklar ierisinde, nesnel gerekliin yanstlmasnn iki u noktasdr. Gndelik yaamn gereklii ise bu iki ucun verimli ortasdr Eer her yanstma trn, baka deyile gnlk yaamdaki, bilimdeki ve sanattaki yanstmay farkllklar asndan aratrmak istiyorsak, o zaman her nn de ayn gereklii yansttn srekli olarak gz nnde bulundurmak zorunda olduumuzu unutmamalyz. 14 Estetik gerekliin nceden kurgulanm bir yanstma biimi bilgisi olduuna gre, kltrel yaam paracklarna (kltr gelerine) estetik bir lt uygulayarak, yaamn gerekliini ortaya kartmak olasdr. Dolaysyla, ele alacamz her trl kltrel yaant parac estetik ltlere sahip olup olmadklarna baklarak snflandrabilir. 15 Konuya Marksist adan eilenler, her toplumsal biimlenmenin bir estetik biimlenmeyle aktn varsaymaktadr. Yani, her retim biiminin sanatsal soyutlamas belirli sanatsal biimler araclyla gerekletirilmektedir. rnein, bir edebiyat tr olarak roman, burjuva snfnn o retim biiminin ideolojik ve teknolojik snrlar iinde varolan yn (kitle) retimine dnt bir teknoloji ile akr. Tragedya ve komedya (tiyatro) antik Yunanda kleci retim biiminin estetik soyutlamasdr. Btn bu biimler, kendi balarna belirli estetik ltler iinde var olurlar. Biimin yaygnlamasn salayan rnler kukusuz estetik adan en baarl olanlardr. Bu da gereklii yanstp yanstmadklarnn da bir lt olur. Estetik, sanat yaptnn gereklii veri dzeyinin yetkinliini ortaya koyar. Bu noktada, biim ile z
13 14

Batmaz, a.g.e. s.70 Lukacs, a.g.e. ss. 314-315. 15 Batmaz, a.g.e. s. 71.

14

arasndaki iliki ortaya kar. Estetik dzeyde yetkin bir sanat yapt biimle z arasndaki oransal ilikiyi yetkin olarak kurabilmi bir yapt olmak durumundadr. nk biim, toplumsal adan gerekli olan ierii, yine toplumsal bir gereksinim oluturan somut ve genel uyandrc nitelikte bir etkinin domasn salayacak biimde anlatmann arac olarak ortaya kar. 16

1.2.

Estetiin Tarihsel Geliimi

Sanat konu alan bilimlerin sayca ok olmas, sanatn iinde barndrd saysz kavram ve inceliklerin zenginliine balanabilir. Her bir alan, bunlardan bir veya birkan esas alarak almalarn srdrr. Bu alanlar arasnda ilk akla geleni, sanat felsefesi veya estetik olarak bilinenidir. Afar Timuin Gzeli Yaratmak iin yle demektedir: Gzeli farkl sanat dallarnda deiik grnmler altnda buluyoruz. Her sanat dal gzeli kendine gre, kendi olanaklarna, kendi yntemlerine, kendi teknik olaslklarna gre belirlemekte ya da biimlemektedir. Her sanat dal, gzeli olutururken baka biimler kullanr, kimi tahtay yontar, kimi boyalar kartrr, kimi szlerle, szcklerle oynar, ancak ama ortaktr.17 Sanatdan kopan ve topluma karan sanat eseri; yani iir, roman, tiyatro, film, heykel, resim, kendisini okuyan, dinleyeni ya da seyredeni bekler. Sanat eserinin bunlardan biri ile karlamas, estetik durumu meydana getirir. Bertolt Brecht, Sanat zerine Yazlar kitabnda bu konu hakkndaki dncelerini u ekilde belirtir: Bugn pozitif bilimlerin bile bir estetii yazlabilirdi. Galile, belli formllerin zarafetinden ve deneylerin esprisinden sz aar; Einstein, gzellik duygusunu bulgulayc bir ilevle donatlm grr; atom fizikisi R. Oppenheimer ise, kendine zg bir gzellii ieren ve insann yeryzndeki konumuna uygun grnen bir bilimsel tutumu ver Tiyatroyu estetiin bizden bekledii gibi bir

16 17

Lukacs, a.g.e. s. 302. Afar Timuin, Estetik, Bulut Yaynlar, stanbul, 2002, s. 5.

15

elence yeri olarak grecek ve hangi elencenin bize uygun deceini inceleyip aratracaz.18 z itibariyle aslnda gzelin ve gzel sanatlarn doasn inceleyen, irdeleyen bir felsefe daldr estetik ve estetik szc, konunun karmak ve zengin olmasndan tr, akla pek ok eyi getirir. Bu kelime kken olarak Eski Yunana kadar iner. "Aisthetices"; duyum, duyulan, alg, duyu ile alglamak gibi anlamlar vermekteydi. Estetik, bu anlamda duyulur algnn, duyusalln salad bilgi ile ilgili bir bilim olarak dnlyor. Estetik terimi ilk kez, hem duyusal hem de dnsel bir dnya grn adlandrmak zere, 18. yzyldaki anlamndan farkl olarak Klasik Yunan yazarlarnn yaptlarnda ortaya kmtr19 Platon ve Aristoteles, simgelemede olabildiince sadelik, inandrclk, canl bir varlk gibi, organik, eksiksiz ve btnyle iyilik kuralnn zorunlu olduunda fikir birlii iindedir. Kiilerin gerekte olduundan daha gzel, gerekte olabilmek iin fazla gzel olmasna almlar, sanat; ideal, mutlak, zorunlu ve evrensel bir gzellik iinde ele almlardr. Platona gre sanat, fikirlere katlm ile nceden renilmi bilgilerin anmsanarak kefedilmesidir. Aristoteles iinse; sanat tam aksine, yeni formlarn yaratlarak retilmesidir.20 Aesthetic, ngilizcede ilk olarak 19. yzylda grld; 19. yzyln ilk yarsnda yaygn deildi. Yunanca biimine ramen, Almancada eletirilerle dolu ve tartmal bir gelimeden sonra, bu dilden alnan bir dnlemeydi aslnda. lkin iki ciltlik bir kitabn ad olarak Latince biimiyle, Aesthetica (17501758), Alexander Baumgarten (17141762) tarafndan kullanlmtr. Baumgarten gzellii grngsel (phenomenal) kusursuzluk olarak tanmlyordu ve sanat stne dnrken, bunun nemi, duyularla kavraya baat bir vurgu yklemesindeydi. Baumgartenn Yunanca kk szck aisthesisden tremi yeni szcn byk lde aklamaktadr bu duyu algs. Yunancada temel anlam; maddesel olan veya yalnzca dnlebilen eylerden farkl
18 19

Bertolt Brecht, Sanat zerine Yazlar, Trkesi: Kmuran ipal, stanbul: Cem Yaynlar, 1990, s. 8. Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, stanbul: Remzi Kitabevi, 1999, ss. 347-348. 20 Denis Huisman, Estetik, ev: Cem Muhtarolu, stanbul: letiim Yaynlar, 1992, s.2.

16

olarak, maddi eylere, yani duyularla alglanabilen eylere gnderme yapard. 1750 1758 yllarnda yaynlad Aesthetica adl yaptyla, ilk kez byle bir bilimi temellendirir, onun konusunu belirler ve bu bilimin snrlarn izer. Kitab evrilmemi ve kstl olarak dolama girmi olsa da, Baumgartenin yeni kullanm; znel duyu etkinliine ve bu alanlarda egemen olan ve de kendisinin balkta kulland szc devralan insann zellemi sanat yaynclna yaplan vurgunun bir parasyd. 21 1735 ylnda yaynlad Meditationes philosophicae de nonnulis ad poema pertinentibus (iir zerine Baz Felsefi Dncler) adl doktora tezinde byle bir bilimin olanandan sz eder. Bu yaptnda anlam ieriklerinin duyusal bir biim ierisinde iletildii somut bir bilgi alann belirtmek iin estetik szcne bavurmu ve gzellie ilikin yaplarda duyularn belirli bir rol oynadn belirtmitir. Estetik szc, ilk kez byle zel bir bilimin ad olarak bu kitapta kullanlr. Ama byle bir bilimin belirlenmesi ise Aestheticann yaynlanmas ile gerekleir.22 Bylece, felsefeden kesinlikle ayrlan yeni bir disiplin domutur. Bu sebeple, estetiin bir ad da sanat felsefesidir. Baumgartenten nce estetik kavramn mzik, iir, mimarlk ve tiyatroyu toplumun temel kurumlar grme bak asyla Platon ve Aristoteles kullanmtr. 23 Baumgarten byle bir bilimi nasl belirler ve byle bir bilime neden estetik adn verir? Baumgarten, bir Wolff rencisi idi. Bilimsel almalarnda hocasnn sisteminden hareket etmesi doaldr. Burada da Baumgarten ayn yolu izler. Wolff, sisteminde, bir eksiklik, bir gedik brakmt. Logicasnda doru dnmenin yollarn ve kurallarn, Ethicasnda doru sistemin yollarn ve kurallarn belirlemiti. Ama Wolff, duyu bilgisini de almamt. Bu da, genel sisteminde bir boluk yaratmt. te, Baumgarten, bu boluk ve gedii kapatmak amacyla ie koyulur ve duyu bilgisini aratrr. Bu aratrma ve almadan da estetik dediimiz bilim doar. Aestheticann daha ilk szlerinde Baumgarten, estetiki yle tanmlar: Aesthetica, zgr sanatlar teorisi, aa bilgi teorisi, gzel zerine dnme ve akla benzer bir yeti bilimi. 24
Raymond Williams, Anahtar Szckler, Kltr ve Toplumun Szvarl, ev: Sava Kl, stanbul: letiim Yaynlar, 2005, ss. 39-40. 22 smail Tunal, Estetik, 3. Basm, stanbul: Remzi Kitabevi, 1989, s.13. 23 Williams, a.g.e. ss. 39-40. 24 Tunal, Estetik, s. 14.
21

17

Baumgartenin zmlemelerinden kt gibi, estetik, bu yeni felsefe bilimi, mantn kz kardei olarak kuruluyor. Mantn, yukar (dnsel) bilginin yetkinliini, doruluu (hakikat) aratrmasna paralel olarak; estetik de, aa (duysal) bilginin doruluunu, yani gzellii aratrr. Buna gre, gzellik, duyulur bilginin doruluu olduu gibi, estetik de, duyulur bilginin mant olarak dnlyor. O halde, estetik dediimiz bilime, Baumgarten, estetik adn bir rastlant olarak vermi deildir. Tersine, estetik fenomenin, insann duyusallna dayandn grd iin bu bilime estetik adn vermitir.25 Kanta gre, estetik yarg, eylerin biimlerini, onlardan haz duygusunu elde edecek tarzda ele alan yargdr. Estetik yargnn eletirisi ise, gzel ve yce zerine olan kuramdr. Estetik, Kanta gre genellikle insanda bir eyin gzel olduu duygusunun neyin uyandrdn belirlemeye alan felsefi bir teoridir. Kantta da gzellik byk lde ve ncelikle duyusal bir grngdr, ancak o Baumgartenn kullanmna kar km ve aestheticsi Yunancadaki gibi duyusal algnn koullarna ilikin bilim eklinde daha geni ve zgn anlamyla tanmlamtr. Her iki kullanm da, daha sonra, 19. yzyl balarna ait az sayda metinde grlr; ama 19. yzyln ortalarndan itibaren gzel anlam arlk kazanr ve szcn sanatla srekli gl bir ba vardr. Lewes, 1879da, szcn deiik bir biimini kulland: Aesthetics, duyumun soyut bilimi tanmyla. Yine de, anaesthesia (anestezi), fiziksel duyum yoksunluu anlamyla, 18. yzyln balarndan beri kullanlagelmiti ve de 19. yzyln ortalarndan itibaren, tptaki ilerlemelerle birlikte, anaesthetics gitgide popler olan sfatn olumsuz biimi- duyumdan yoksun ya da bu yoksunluun aracs anlamna gelmek zere, zgn geni anlamyla yaygn biimde kullanlyordu. Bu dorudan olumsuz biimin kullanl, en sonunda, gzellik ve sanata gndermede bulunan baat kullanma bal olarak, unaesthetics veya nonaesthetic gibi olumsuz biimlere yol at.
26

25 26

Tunal, Estetik, s. 15. Williams, a.g.e. ss. 39-40.

18

1821de Coleridge keke Taste ve Criticism yaptlar iin Aestheticsten daha tandk bir szck bulabilseydim, diyordu ve 1842 gibi ge bir tarihte aesthetics iin a silly pedantical term (sama, ukala bir terim) deniliyordu. 1859da Sir William Hamilton, estetii Beeni Felsefesi, Gzel Sanatlar kuram, Gzelliin bilimi, vb olarak anlyor ve yalnzca Almanyada deil, dier Avrupa lkelerinde de genel kabul grdn sylyor, ancak yine de apolausticin daha uygun olacan dnyordu. Fakat szck tutunmutu ve sanata gnderimle daha genel bir anlamda gzellie gnderim arasnda (szcn tretilmesine neden olan kuramda rtk olarak) varln koruyan bir belirsizlik olmakla birlikte, her geen gn yaygnlayordu. 1880 itibariyle aesthete (estet) ad yaygn olarak, ounlukla aalayc anlamda kullanlyordu. Walter Pater evresindeki estetik hareketin ilke ve uygulamalar, hem saldrya uram hem de kmsenmiti (en iyi anmsanan rnei Gilbertin Patiencendadr (1880)). Mathew Arnold ve dierlerinin culture (kltr) kullanm evresinde gelien benzer duyguyla dnemdetir bu. Aesthete bu kullanmdan kurtulamad, biimsel bir alma olarak estetikle ilgili yansz (neutral) szck, daha nceki (19. yzyln ortalar) aestheticiandr (estetisyen). Aesthetic sfat, sanat ve edebiyat tartmasndaki zellemi kullanmlar bir yana, grsel grnt ve etki sorunlarn anlatmak iin yaygn biimde kullanlmaktadr. 27 Bu tariheden anlalmaktadr ki, sanata, grsel grntye ve gzel olann kategorisine zellemi gnderimleriyle aesthetic, znel duyu etkinliini szgelimi toplumsal ve kltrel yorumlardan ayr olarak, sanat ve gzelliin temeli olacak biimde hem vurgulayan hem de yaltlayan bir dizi anlam iinde kilit rol oynam bir oluumdur. Sanat ve topluma ilikin blnm modern bilinte yer alan bir edir bu: Society (toplum) szcnn baat biiminin dlad, tpk kltrn zel bir anlamnda olduu gibi, insan boyutunu anlatmaya meyilli olan toplumsal kullanm ve toplumsal deer bimenin tesinde bir gndermedir bu. Vurgu anlalabilir, ama yaltlama zararl olabilir, nk u anda yaygn ve snrlayc olan estetik deerlendirmeler sznde kar konulmaz biimde srgn edilmi ve marjinal bir ey

27

Williams, a.g.e. ss. 40-41.

19

vardr, zellikle de ayn temel blnmenin eleri olan pratik ve yararl (Utilitarian) deerlendirmelerle karlatrldnda. 28 19. yzylda Hegelin etkisiyle, estetik daha ok sanatsal gzellii ve sanatn anlamn aratran bir disiplin haline gelmitir. Estetik reti, etkin bir bak asn seerek sanatla yaam uzlatrmaya alan bir retidir. Estetik, iki temel eyi gz nnde tutmaktadr. Ayrca, Yrd. Do Dr. Ahmet manerin Fotoraf Sanat likisi balkl yazsndan estetikle ilgili blmlere gz atalm.29 Estetiin tarihine baktmzda 3 ana dnem karmza kar. 1.Kant ncesi dnem, 2. Kant sonras dnem ve 3. Pozitif dnem. Estetik ilk olarak speklatif ve dogmatik bir dneme sahiptir. Bu dnem Sokratesten Baumgartene dein srmtr. Daha sonra eletirel ya da bilimsel diyebileceimiz, Kant ve sonras filozoflarnn oluturduu bir dneme tanklk ediyoruz (1750- 1850 yllar aras). Teknolojinin devreye girdii pozitivist dnemde ise gittike artan bir krizle karlayoruz; bu dnem sanatlarn deerleri zerine dnsel planda yaplan tartmalarn, pragmatik hesaplarla piyasa ekonomisinin elinde oyuncak olduu bir dnemdir. Sanat felsefesinin ve estetiinin bir bileimi olan felsefi estetik ise genelde, estetik-geerlik alann konu edinir. Bir varlk alan olarak estetik fenomenler alan da kabul edilir. Estetik fenomenin ontik btnlnde 4 temel yap bulunmu olur ki bunlar 4 blmleme erevesinde incelenir.30 1) Estetik haz duyan suje (estetik tavrn ve estetik alglamann sz konusu olduu subjektivist estetik) 2) Estetik obje ( Sanat yaptndan yola klan objektivist estetik) Estetik deerler alan (gzel, deer, idea, eidas, orant, simetri, dzen gibi deerlerin incelendii aksiyolojist estetik). 3) Estetik deer 4) Gzel ve estetik. Ahmet maner, ayn makalesinde belirttii gibi, sanat konusundaki modern dncenin Baumgartendan ok daha nce baladn syleyebiliriz. 15. yzyldan balayarak sanatlar, Platona zg ve dogmatik aa ait, sanat bir yknme olarak
Williams, a.g.e. s. 41 Ahmet maner, Fotoraf Sanat likisi http://www.fotografya.gen.tr/issue-15/a_imancer15.htm#2 (eriim tarihi: 14.06.2005) 30 smail Tunal, fade Bilimi ve Linguistik Olarak Estetik, stanbul: Remzi Kitabevi, 1982, ss. 17-18.
29 28

20

belirginletiren rnek kayglarn da, ortaan dinsel simgeciliini de bir kenara braktlar. Leonardo da Vinci, Leon Battista, Alberti, Albrecht Durer, doal ve yapay perspektif konusundaki ve insan bedeninin anatomisi zerindeki aratrmalarla bir sanat bilimi kurma yolunda ilk admlar attlar. Bir biimsel eler matrisinden balayarak doada var olan gzel ve irkinin nasl yeniden yaratlacan aratrdlar 19. yzyln ikinci yarsnda ortaya kan Olgucu estetik ile sanat yaptlarnn yaratlmasndaki ruhbilimsel (Fechner) ve toplumbilimsel (Taine, Comte) belirlenimcilikleri aratrmlardr. 18. yzylda Kantn, 19. yzylda Hegelin ve 20. yzyln balarnda da Crocenin katklaryla gelien estetik kuram yine ayn an banda Marksizmde de ifadesini bulmutur. Bu balamda Marksizmin tarih ve toplum anlayn burjuva ideolojisinin eletirisiyle birletirmeye, tarih ve evreni zmleme ve deerlendirme ilkelerini saptayarak, devrimin teori ve pratii iinde sanatn yerini gstermeye ynelik kuramlar ne srlmtr. Marksizm akmn devam ettirenler ngilterede William Morris, Rusyada Georgy V. Plekhanov, Walter Benjamin ve Georg Lukacs, B. Brecht ve Theodor Adornodur. te yandan 20. yzyl estetikileri, felsefi estetiin byk sorunlarn bir yana brakarak, evre, sanatsal biim ve yaratc ya da almlayc zne arasndaki ilikileri incelemeye ynelmilerdir. eitli estetik akmlar bu dnemde genellikle olgucu estetik (Sanat toplumbilimi, yaplarn zmlenmesi, deneysel estetik vb) ile zneci estetik (sanat psikolojisi fenomonolojik estetik ya da sanat fenomonolojisi) olmak zere ikiye ayrlmtr. Yaratmann ve sanatsal yargnn estetii gnmzde duyarlln tarihi ynnde gelimekte, oysa bu anlay yzyl balarnda estetik iletiimin z zerine aratrmalarla yeniden sanat yaptnn kendisini incelenmeye ynelmek gerektiini savunan grler arasnda blnyordu. 20. yzylda estetik ile gstergebilimin ilikisi, sanatsal yaptlarn biimsel adan incelenmesi giriimini beraberinde getirmitir. Bir mimari btnl, bir mzik parasn, bir tabloyu oluturan elerin yapsal zmlemesine de yneltmitir. Grsel sanatlar estetii, yazn gstergebilimin etkisiyle sanat rn ve anlam arasndaki ilikiye ynelmitir.31

31

Gkberk, a.g.e. s. 34.

21

Estetik, insann d dnyaya ilikin ve irkin szckleriyle dile getirdii tepkileriyle ilgilidir. Ancak, gzel, znel ve grelidir. Estetik almlayc sanat yaptndan ya da bir doa grnmnden haz duyan estetik tat alan varlktr. Fakat Kanta gre almlama bir yetidir. Estetik nesne (sanat yapt) terimine iki anlam yklenir; maddi nesne (znenin zihninden bamsz nesne) ve ereksel nesne (nesneye insann yk1edii). Estetik, doa ile sanat yaptnn arasndaki benzerlikleri ve farkllklar ortaya koymal ve farkl sanat trlerinin farkllklarnn hakkn vermelidir. Gzellik yargs her zaman belirli bir kavramsal boyut ierir, bir nesneyi zel olarak tanmlayabilmek iin hangi snfa girdiini bilmek gerekir. rnein bir atn vcut yapsnda gzel bulunan zellikler bir insanda irkin olur. Romanda iirsellik genelde bir zaaf olarak grlr. Bir mimarlk yapt, heykeldeki ifade gcn kazanmaya altnda ar ssl ve baya bulunabilir. Hegele gre sanatta insan eken grn ya da duyusal biimdir. Her sanat yaptna zelliini kazandran, onu tekilerden ayran budur. Sanat yapt insann duyularna seslendii iin somuttur. Akl yrtme (mantk) yoluyla deil, duyusal alg yoluyla kavranr. Ama sanat yaptnn kavrannda zihinsel bir boyut da vardr. (kavramsal, zihinsel bir ierik) ou eletirmen bir sanat yaptnn rnein bir iirin zetlenemeyeceini baat szcklere evrilemeyeceini savunur. Benedetto Croceye gre, bir iirin anlam, baka bir dile evrilmesi olanaksz zelliklerinde gizlidir. Anlam, seilmi ve belli bir dzene gre sralanm szcklerde, iirin ritminde, ksaca duyusal zelliklerinde yatmaktadr. Bunlar zetlenmeye kalkldnda iir uar gider. te yandan bir eletirmen de okura iir hakknda bir eyler syleyebilmeli, o iirin neden gzel ve ilgiye deer olduunu, baka iirlerle farkllnn nereden kaynaklandn anlatabilmelidir. Bu ise hem zmleyici, hem de birleimci yntemin kullanmn gerektirir. Sanat yaptndaki anlam yalnzca okurun ya da seyircinin ona ykledii bir anlam deildir. Sanat yaptnn kendisi anlamldr: bir insan rn olduu iin, belli bir amallk tad iin anlamldr. Bir da grntsnden farkl olarak, bir da resmi iin her zaman bu resim unu ifade ediyor denebilir, resmin dzenlenii, renklerin ve perspektifin seilii, ksaca insan mdahalesi ve katks, resme belirli bir anlam

22

kazandrmaktadr. Ama resim unu ifade ediyor dendiinde, onun gene de ifade edilemeyen darda kalan, yorumlanamayan bir yan vardr. Sanatn doay andran sze gelmeyen dilsiz yandr bu. Sanat hem bir gereklii temsil eder, canlandrr hem de insan duygularn dile getirir, da vurur. Croceye gre sanatn asl ilevi davurum ya da anlatmdr.32 Sanatn asl ilevinin temsil olduunu savunanlar, sanatn tpk dil gibi, belirli bir eyi anlattna, bir ey hakknda olduuna dikkati ekerler. Bu edebiyat iin dorudur, n resim iin de geerli olabilir: rnein bir portre, modelini temsil eder. Ama mzik ve mimarlk sorunu karmaklatrr. Bir senfoni, bir ev, bir okul binas neyi temsil etmektedir? Temsil ve davurum gibi ierik elerinden baka sanatn anlalmay, yorumlanmay bekleyen bir de biimi vardr. Bir sanat yaptn tekilerden ayrt edebilecek bir duyusal yaant nesnesi haline getiren ona zgnl, bireysellii, i btnl kazandran btn eler biimseldir. Sanatta kavranmas g olan da ou zaman biimdir. Bir yapt anlama ve ondan tat alma yaptta belirli birimlerin ya da btnlklerin alglanmasna ve bunlarn birbirini izleme srasnn somut olarak kavranmasna baldr. rnein mzikte yapt ortaya karan birimler notalar, bunlarn birlemesiyle oluan temalar ve bu notalarda temalarn yinelenmesi ve deitirilmesidir. Sanat yaptnn estetik olarak kavranmasn salayan etken biimdir. Yaptta her birim tekilerle ve yaptn btnyle belirli bir iliki iindedir. Yaptn estetik ilgi uyandrmasna da bu ilikiler yol aar. Estetik yaantda, zne ile nesnenin, almlayc ile yaptn dolaysz ilikisi temeldir, yaptn zmlenmesi ikinci planda gelir. Romantizmin etkisini yitirmesiyle birlikte, gzel-yce ayrmnda, estetik ve eletiri kuramlarndaki yerini daha teknik, daha betimsel kavramlara brakmtr. ada estetik bir yandan tarih, sosyoloji, psikoloji gibi somut ve deneysel disiplinlerin, te yandan da Marksizm, yapsalclk ve fenomonoloji gibi farkl dnce akmlarnn etkisi altnda, felsefeye olan bamllndan kurtulmu grnmektedir. Grnmeyeni anlayabilmek iin grnene bavurmak zorunda kalan sanat, kendi doasna kar yaratt ikinci bir doa olarak
32

Huisman, a.g.e. ss. 41-49.

23

sanat her eyden nce insann var olana bir kar k, varla bir meydan okumasdr. Gerei ama ya da baka bir gereklik yaratma demek olan sanat, dle gerek arasnda kurulan bir kprdr; ussal ile usd, dlem ile gerek, imgeler ile nesneler arasnda bir ba kurma etkinliidir. Baka bir deyile sanat, insann kendini tanmasnn servenidir. Sanat da yaamn ve insann gizini bysn, nem ve deerini yanstabilen kimsedir. nsann kendini tanma gereksinimi srdke sanat da srecektir.33 Estetik heyecann ilk art, phesiz duyumdur. Fakat bu duyum, imgeleri uyandrmazsa, onlar duygulandrmazsa, estetik heyecan bir anlk ve geici kalr. Bir tablodan, bir iirden, bir senfoniden beklediimiz ey, yalnzca izgilerin, renklerin, szcklerin ya da seslerin soyut dzenlemesi deil, bu dzenle sanatnn bir ruh ann sonsuzlatrmasdr. Bu bakmdan, eksiksiz estetik heyecan, duyusal hazzn, biimsel ve duygusal hazlarla birleimidir. Duyum, sanatn balang noktasdr. Fakat duyularn hammaddeleri olan duyumlar, imgeleri uyarmadka, akln deerlendirmesinden geirmedike, tam estetik heyecan uyanmaz. Estetik, salt bir gzellik bilimi olarak temellendirilemez. Ancak, gzellik ile insan arasnda belli bir ilgi vardr. nsan gzelden holanr, ondan haz duyar. Gzelliin amac insana haz vermektir. Buna gre, aratrlacak ey, gzellik olmayp, haz fenomenidir. Olaya byle psikolojik adan bakan Fechner, hazdan acya kadar olan duygu ilgilerini incelemesi gereken byle bir bilime hedonik (Grekede haz demektir) adn vermitir.34 Fakat btn bu yeni neriler, belirli bir beeni ve kabul grmemiler, bunlarn hibiri benimsenmemi ve zellikle de Kantn ve Schillerin estetik szcne arlklarn koymalaryla estetik ad, bugn estetik dediimiz bilimin ad olarak yerlemi ve artk bu konudaki tartmalar da sona ermitir. Estetik: sanatn doas, amac, sanatnn kim olduu, yaratc sre ve sanatn deerine ynelik aratrmalar kapsayan bir bilim daldr. 35
33 34

Ernst Fischer, Sanatn Gereklilii, ev: Cevat apan, stanbul: Payel Yaynevi, 1995, ss.149-152. Fischer, a.g.e. ss. 149-152. 35 Fischer, a.g.e. ss. 149-152.

24

imdi de antik dnem yazarlarn estetik anlaylarna bakalm. lk defa "gzel nedir?" sorusunu Efltun (427348) sorar. Efltun'un, evresindeki sanat eserlerine kar kaytsz kalmas beklenemezdi. nk onun yaad yllarda, balca Yunan tapnaklar ayaktayd, nl heykeltralarn eserleri ehirleri sslyordu. nl tragedyalar ise srekli olarak anfi-tiyatrolarda oynanyordu. Efltun, deiik eserlerinde gzelliin, iyilik, fayda ve uyum gibi kavramlarla olan ilikisini tartmtr. Onun rencisi olan Aristo (384322), gzelliin kurallarn maddi yapda, yani bu dnyada arar. Bu dnre gre, gzellik, sanat nesnesi zerinde incelenirse baz belirtilere sahip olduu grlr. Bunlar; gzel, simetri ve snrllktr. Bu yaklam, olduka matematikseldir. Gzel olan ey, para ve btn ilikilerinin zelliine bal olarak gzeldir Platinos (205270) adl bir Romal felsefeci, gzellii psikolojik ve metafizik ynleriyle ele alr. Her varlk, bir madde ve biimden oluur. O, "eyay gzelletiren ey nedir?" sorusunu baka ekilde cevaplar; "uyum ayn kald halde, ayn yzn kimi zaman gzel, kimi zaman pek gzel grnmeyii, gzel'in uyum'dan farkl bir ey olduunu gsterir." Ona gre "gzel", uyum deil; fakat uyumda parldayan eydir. Madde ruhun suretidir, biimidir Ortaa Avrupa'snda sanat zerine dnme ii pek nemsenmez; asl anlatlan ey sanatn ele ald konudur. Sonradan Hristiyanl kabul etmi olan Aurelius Augustinus (354430) adl dnr, yer yer antik felsefenin izlerini tarken, bir Hristiyan estetiinin havasn da tar. Augustinus'a gre eksiksiz uyum; birliktir. Btn sanatlarda hoa giden ey, orantdr. Orant ve uyum ise birlii arar. Grlen eyler, birlie yneldikleri iin gzeldirler ve gzelliin ls de bu birliin ne derece gerekletirildiine baldr36 Uzun dnce ve felsefe tarihi iinde estetie deinen daha pek ok dnr vardr. Bunlardan biri Friedrich Hegel fazlasyla dikkat ekicidir. Ona gre sanat, tabiatn taklidi deil, fakat bir idealdir. Bir ruh tarihinin sanata dntn kabul eden dnr, yalnz gzellik felsefesi kurmakla kalmam, gzellik idealini tarihsel geliimi iinde gzden geirmitir. Buraya kadar saylan isimlerin dnda, T. Lipps, N. Hartmann, B. Croce, G. Lucas, ernievski ve Plehanov gibi dnrler, estetik
Sanat nceleyen Bilim Dallarhttp://www.geocities.com/enveryolcu/sanat/dal.html(eriim tarihi:14.06.2005)
36

25

bilimine katkda bulunan nemli isimler olmulardr. Bunlardan Theodor Lipps, psikolojik estetiin kurucusudur. Theodor Lipps, estetii u ekilde temellendirmektedir: Estetik, gzelliin bilimidir; bu, irkinin bilimini de kapsar. Bir obje, bende zel bir duygu, gzellik duygusu diyebileceimiz bir duygu uyandrd ya da uyandrmaya etkili olduu iin gzeldir. Estetik, bu etkinin zn tespit etmek, zmlemek, nitelendirmek ve snrlamak ister. Bu grev, bir psikoloji devidir. Buna gre, estetik de bir psikoloji disiplinidir.37 Ama ne var ki, bu duyusallk ok geni bir alan kaplar. Estetik de bu alan tmyle deil de yalnzca bu geni alanda meydana gelen gzellik fenomenini inceler. Estetike bu adan bakan baz dnrler, estetik szcnn bu bilim iin uygun dmediini, bu bilim, gzellii incelediine, konusunun gzellik olduuna gre, adnn da gzellik bilimi ya da gzellik teorisi gibi bir ad olmas gerektiini ne srmlerdir. Szgelimi, 18. yzyln tarih ve kltr filozofu Johann Gottfried Herder, bu bilime kalligone (kallos, Greke gzel demektir) kalliologie adn vermitir.38 Estetikin yalnz gzellik dediimiz deeri inceleyen bir bilim, bir gzellik felsefesi olmas, daha en batan estetik dediimiz bilimin aratrma alann ok dar olarak snrlam olacaktr. nk estetik, dar anlamnda yalnz bir deer felsefesi, bir deer bilimi olarak anlalsa bile, bu bilimin snrlar iine gzellik deeri baka deerler de, szgelimi, yce, trajik, komik, zarif, ilgin, ocuksu (naif) ve hatta irkin deeri de girer. Btn bu deerlerin, en az gzellik kadar estetik ile ilgisi olduu gibi, onlarn estetik birer anlam da vardr. Gerek byle iken, estetiki yalnz gzel deerine balayp aklamak, estetikin sorun alann gereksiz yere snrlamak olacaktr. 39 Wittgeinsteina gre, estetiki yanl anlamalara gtren neden, geni bir alannn olmas gereken estetik gibi bir bilimin yalnzca gzele balanp snrlanmasdr. Wittgeinsteina gre, byle bir belirleme doru deildir. Estetik, gzelin ne olduunu bize anlatan bir bilim olarak dnlebilirdi; ama bunu dile

37 38

Tunal, Estetik, s. 13.

Sanat nceleyen Bilim Dallarhttp://www.geocities.com/enveryolcu/sanat/dal.html(eriim tarihi:14.06.2005) 39 Tunal, Estetik, ss. 15-16.

26

getirmek tmyle glntr. Umuyorum ki, o zaman estetikin, hangi kahve trnn bize daha ok tat verdiini de sylemesi gerekir. nk Wittgeinsteina gre, gzel, estetik gibi geni bir alan bulunan bir bilimin tek bana konusunu oluturamaz. Ona gre, gzel, byle bir bilimin objesi olma deerinden bile yoksundur. Gzel, diyor Wittgeinstein, bir sfattr ve bunun belli bir nitelii vardr; yani gzel olma nitelii. 40 Btn bu aklamalardan anlald gibi, estetik yeni ve modern bir bilimdir. Geri byle bir yarg doru da saylr. Ama bu bilimin iine ald problemlere bakacak olursak, bu problemlerin oktan beri var olduu u ya da bu biimde aratrlm olduu da sylenebilir. Buna gre, bir bilim olarak estetik tarihi ile estetik problemler tarihi birbiriyle rtmezler. Bilim olarak estetik yeni bir bilim olduu halde, estetik problemler genelde ok eskidir, insan dnmesi kadar eskidir. Bu bakmdan, estetikin konusunu belirlemek, bir anlamda bu problemlerin ne tr problemler olduunu ortaya koymak anlamna gelir. O halde, buradan sormamz gereken yeni bir soru ortaya kyor: Estetik problemler ne tr problemlerdir? Estetik problemler, geni bir varlk alan olutururlar ve heterojen nitelikte problemlerdir. Bu heterojen problemler, bir noktada klasik geleneksel estetik ile gnmz estetikini de birbirinden ayrrlar. Baumgarten, Kant ve Hegelden kaynaklanan geleneksel estetik, estetikin aratrma alann ya gzellikte ya da sanatta bulur. Bu anlamda da estetik, ya gzellik dedii zamanda, doa ve teknik gzelliini, baml gzellik diyerek zgr gzellik dedii sanat gzelliinin dnda brakr. Sanat da, yalnzca gzel sanatlar kavramna balar ve gzel sanatlar inceler. 41 19. yzyla gelindiinde ise, Hegelin de tesiriyle estetik kavram daha ziyade sanatn anlamn ve sanatsal gzellikleri aratrma ynnde bir disiplin olarak ele alnmtr. Bu konuda, "Estetik bir yapt neyi ifade eder; sanatnn duygularn m, evrensel bir idea'y m, yoksa sadece kendisini mi?" sorusu zellikle Kant'tan, romantiklerden Croce'ye kadar uzanan bir izgideki geleneksel estetik kuramclarnca sorgulanmtr. Varlan netice olarak, estetik; evrensel bir idea'y ifade etmekle birlikte, sanatnn ahsi duyarlln da ifade eden bir deerdir. Yine 19. yzyln son eyreinde de, gzellik iin gzelliki savunan bir akm olarak 'estetikilik' kavram
40 41

Tunal, Estetik, s. 16. Tunal, Estetik, s. 17.

27

ekillenmitir;

yararc

ve

toplumcu

akmlara

bir

tepki

olarak...42

Trk ve slm tarihinde ise Estetik kavramnn felsef yaklamlarndan ziyade, pratik almalarn grrz. Mimarideki, sanat ve zanaat adna yaplan almalarda; Hak rzas erevesinde ve Rabbin esmasnn cilvelerini ortaya koyma anlamnda eserler ortaya konulmutur. Bunda da toplumsal faydac bir gye gz nnde bulundurulmutur...43

Kerpeten, R, Estetik Araymzn Bilinalt ve Mutlak Gzellik Aray http://www.yagmurdergisi.com.tr/konu.php?konu_id=656&yagmur=bolum2&kat=katid (eriim tarihi: 14.06.2005)
43

42

Kerpeten, a.g.m. http://www.yagmurdergisi.com.tr

28

nsanlar, bilim ve sanata deney araclyla ularlar. Deney sanat, deneysizlik ise rastlanty yaratmtr. Aristoteles, Metafizik, 981 a5

29

2.
2.1.

BLM: ARSTOTELES ESTET

Aristoteles: Hayat ve Dneminin Toplumsal Yaps44

Platon ile birlikte Bat dncesinin en nemli iki filozofundan biri olarak anlan Antik Yunanl filozof Aristoteles, M 384 7 Mart, M 322 yllar arasnda yaamtr. Fizik, iir, zooloji, mantk, politika ve biyoloji gibi konularda pek ok eser vermitir. Platon ve Aristoteles'in eserleri Antik Felsefenin temelini oluturur. Aristoteles dneminde politik yap deimi ve Yunan dnyas yava yava Makedonyallarn hkimiyetine girmeye balamtr. Makedonya blgesinin kuzeyi Teselya, dousu llirya ve bats ise Trakya ile evrilidir ama bu snrlar sabit deildir; zaman zaman daralm veya genilemitir. Belirli bir Makedonyal tipi de yoktur; bunlar lliryallarla Traklarn karmndan olumulardr. Yunanca konumazlar; kendilerine zg bir dilleri vardr ve bu dil Hint-Avrupa dilleri iinde yer alr. Makedonya Kral II. Philip dneminde Makedonya deiik bir grnm kazanmaya balamt. Makedonya krallar Yunanl olmalarna karn, yerli kadnlarla evlenmiler ve bu uygulama giderek yaygnlat iin, ksa bir sre iinde Yunanllar baka kavimlerle kaynamlardr. Hatta sylendiine gre, tam bir Yunanl olarak yetitirilmi olan II. Philip'in annesi Yunanca'y olduka ileri yalarnda renmiti. II. Philip baa getiinde toplum tam bir kargaa iindeydi ve gl bir yneticiye gereksinme duyuluyordu. II. Philip, Thebes'te kald sre ierisinde, yeni asker yntemleri gzlemlemi ve bunlar uygulamakla kalmayarak daha da mkemmel bir duruma getirmitir. Bir sre sonra, piyade ve svarilerden oluan mzrakl bir birlik kurmay baarmtr. Makedonyallarn bu asker dzeni, yzyllar boyunca en iyi sava teknii olarak benimsenmitir.
Aristotelesin hayatyla ilgili temel kaynak, Diogenes Laertiustur (S III. yzyln ba). Halikarnassoslu Dionysiosun (olgunluk dnemi 30-8) Ammaiosa yazd Birinci Mektupta da biraz bilgi vardr. teki eski biyografileri yeni Platoncu veya Bizans dneminden kalmadr. Diogenesin kronolojisi byk lde Atinal Apollodorosun ( 144) otoritesine dayanmaktadr. Nejat Bozkurt, Sanat ve Estetik Kuramlar, Geniletilmi kinci Basm, stanbul: Sarmal Yaynevi, Ekim 1995, s. 42101den derlenerek yazlmtr.
44

30

II. Philip'in baa gemesiyle Atinallar iki gl dman arasnda kalmlardr; bunlardan birisi Persler ve dieri ise Makedonyallardr. Ancak II. Philip kendisini daima bir fatih gibi deil, bir kurtarc olarak grm ve sonradan uygarlk tarihini ok etkileyecek bir i baarmtr: Sparta dnda kalan btn Yunan dnyasn tek bir ynetim altnda toplam ve Kk Asya'da bulunan Yunan kolonilerini de Perslerin elinden kurtarmaya balamtr. Ancak onun bu uralar, henz 47 yandayken ldrlmesiyle son bulmutur (M.. 336). II. Philip 24 yl boyunca lkesini ynetmi ve olu Byk skender'e ok aydnlk ve parlak bir yol amtr. Makedonya Krall'nn glenmeye balad dnemde yaayan Aristoteles, Ege Denizi'nin kuzeyinde bulunan Stageria'da domutur (M.. 384). O dnemde, Stageria'da yon kltr egemendir ve Makedonyallarn buralar istila etmeleri bile bu durumu deitirmemitir. Bu nedenle Aristoteles'e yonya filozofu denilebilir. Annesi hakknda adndan baka hibir ey bilinmemektedir; babas

Nicomachios, hekimdir ve Makedonya Krallarndan Amyntus'un (M..393370) hekimliine getirildiinde, ailesi ile birlikte Stageria'dan Makedonya'nn bakentine tanmtr. Aristoteles burada renim grm ve sava yaamna ilikin ayrntl bilgiler ve deneyimler edinmitir; bir taraftan Yunan ve dier taraftan Makedonya etkileriyle biimlenmi ve genliinde, ilgisini daha ok tp zerinde younlatrmtr. 17 yana geldiinde renimini tamamlamas iin Atina'ya gnderilen Aristoteles, hayatnn 20 yln (M.. 367347) burada geirmitir. Atina'ya gelir gelmez, Platon'un rencisi olarak Akademi'ye girmi ve hocasnn lmne kadar burada kalmtr. Platon, srekli olarak ekitii bu deerli rencisinin zeksna ve enerjisine hayran kalm ve ona Yunanca'da akl anlamna gelen Nous adn vermitir. Atina'da kald sre ierisinde Aristoteles, baka hocalar da izlemi ve Agora'da politik dersler almtr. Bir sarraf olarak i hayatna atlm ve daha sonra ok varlkl olmu Hermenias, ksa bir sre iinde ok geni topraklar mlk edinmi ve Aterneus'un yneticiliine gelmiti. Akademi'nin rencisi ve hocas Platon'un hayranyd. Onun devlet ynetimine ilikin nerilerini ok olumlu karlyor ve Platon'un nderliinde daha iyi bir ynetim oluturmak istiyordu. Bu amala Assos'ta Akademi'nin kolu olan bir okul

31

kurmutu. Platon'un lmnden sonra, Aristoteles bu okulda grev ald ve yl boyunca burada alt. Hermenias'n yeeni Pythias ile evlendi. Aristoteles, Assos'ta kald sre ierisinde, zaman zaman dostu Teofrastos'un memleketi olan Mytilen'e gitmitir. Bu seyahatler, Aristoteles'in gzlemler yapmas ve kendisini yetitirmesi asndan yararl olmutur. Bu sralarda II. Philip, olu skender iin iyi bir retmen aramaktayd ve Assos'taki okulun yneticisi olan Aristoteles, yava yava dikkatini ekmeye balamt. Grev, Aristoteles'e nerildi ve o da bu neriyi seve seve kabul ederek, II. Philip'in oturmakta olduu Pella'ya gitti. Aristoteles'in retmenlii, 343 ylndan 340 ylna dek srd. skender, 336'da babas lnce, onun yerine geti ve eski retmeni Aristoteles'i danman olarak atad. Daha sonra skender, Yunan'daki ve Balkanlar'daki ayaklanmalar bastrmak zere harekete geince, Aristoteles onu brakarak, byk idealini gerekletirmek amacyla, yani yeni bir okul kurmak amacyla Atina'ya dnd. Aristoteles, skender'i brakarak Atina'ya dndnde, oradaki dostlaryla bulumutu; ama aradan 20 yl gemi olduu iin, artk eski okuluna dnemezdi. Baka bir okul kurmaya karar verdi ve bu maksatla kentin batsnda bulunan ve Apollon Lyceios'un (Kurt Tanr) ansna ayrlm olan ormanlk alan seti. te bugn de kullanmakta olduumuz Lise ad, bu Lyceios'tan gelmektedir. Lise'de eitim ve retimin nasl yapldna ilikin kesin bir bilgiye sahip deiliz; ancak baz kaynaklarn bildirdiine gre, sabahlar yeni balayanlara, akamlar ise geni halk kitlelerine dersler verilmekteymi. Akademi ve Lise, aslnda felsefe retimi veren okullard. Ancak Akademi, daha ok metafizie ve bu arada ahlak ve siyaset gibi konulara ynelmiti. Lise'de ise aratrmalar, Aristoteles'in daha ok mantk ve bilimlerle ilgilenmesi nedeniyle, bu alanlarda younlamt. skender'in M.. 323 ylnda lmesi, Aristoteles'i ok g bir durumda brakmt; nk Lise'nin kurulmas srasnda skender'in yapm olduu yardmlar ve Hermenias iin yazm olduu zafer trks, Atina'daki dmanlar tarafndan

32

hatrlanmt. Aristoteles, dinsizlikle sulanmt ve Atinallarn, Sokrates'i lme mahkm etmekle ilemi olduklar suu yinelememeleri iin Chalcis'e kat ve orada yakalanm olduu bir hastalk sonucunda M.. 322 ylnda ld. Aristoteles 13 yl boyunca Lise'nin yneticiliini yapt ve lmnden sonra yerine arkada Teofrastos geti. Teofrastos, 37 yl bu okulun yneticiliini stlendi ve yapm olduu yeni dzenlemelerle Lise'yi kurumsallatrmay baard; ancak Lise, Akademi kadar uzun mrl olamad. Aristoteles'in hibir resmi kalmamtr. Diogenes'e gre, ince bacakl ve kk gzlyd. Viyana'daki Sanat Tarihi Mzesi'nde sergilenmekte olan mermer ban Aristoteles'e ait olduu iddia edilmekteyse de, bunu kantlayacak herhangi bir ipucu yoktur. Aristoteles felsefeyi zler zerinden, 'varolann evrensel znn bilimi' olarak tanmlar. Platon ise felsefeyi 'idea'larn bilimi' olarak tanmlamtr. Platon'a gre idea'lar varolann temelidir. Hem Platon hem de rencisi Aristoteles, felsefeyi evrensel (tmel) olann bilgisi olarak grrler, ancak Aristoteles evrensel olan (tmel) varolanlar (tikel) iinde bulup buna z derken, Platon evrenseli varolan nesnelerin dndaki 'idea'larda grmtr. Aristoteles iin felsefi metot, varolan tikel fenomenlerden karak, onlar ap, zlerin bilgisine varmak olarak tanmlanabilir. Platon iin ise felsefi metot, evrensel idea'larn bilgisinden yola karak bu idea'larn dnyadaki kusurlu taklitlerini yorumlamak olarak grlr. Aristoteles'in terminolojisinde doa felsefesi terimi doal fenomenlerin (Hareket, k, fizik kurallar) incelenmesi iin kullanlr. Yzyllar sonra bu konular bilimsel yntemle incelenerek modern bilimin temelini oluturacaktr. Aristoteles, felsefeyi metafizikten ayr bir alan olarak grr. Daha geni bir anlamda, Aristoteles felsefeyi akl yrtme ve bilim ile bir grr. Ancak Aristoteles bilim derken bunu bugn bizim anladmzdan farkl anlamda kullanr. "Btn bilimler (dianoia) ya pratik, ya poetik ya da teoriktir," derken pratik

33

bilim olarak etik ve politikay, poetik olarak iir ve gzel sanatlarn incelenmesini, teorik bilimlerle de fizik, matematik ve metafizii kasteder. Aristoteles'in matematik bilgisi, aratrmalarna yeterli olacak dzeydeydi; bilimleri matematik, fizik ve metafizik olarak blme ayrrken, Platon gibi, matematie -yani aritmetik, geometri, astronomi ve mzik bilimlerine- bir ncelik tanmt; ancak uygulamal matematikle ilgilenmiyordu. Aristoteles'in oluturduu bu fizik ve evren gr kendisinden sonra az ok deiime uramsa da uzun yllar egemen olmu ve Galileo'nun yapt almalarla geersiz hale getirilmitir. Aristoteles'ten nce de hayvanlar zerinde aratrmalar yapan bilginler vard, ama zoolojinin, yani hayvanlar biliminin kurucusu Aristoteles olmutur. Aristoteles, hayvanlar zerinde yapm olduu gzlemlerden karm olduu bulgular, Historia Animalium, (Hayvan ncelemeleri) De Partibus Animalium (Hayvanlarn Blmleri zerine) ve De Generatione Animalium (Hayvanlarn Treyii zerine) adl yaptlarnda toplamtr; bu yapt, birbirleriyle balantldr; ancak birincisi hayvanlarn tasviri, ikincisi morfolojisi ve ncs ise remesi ile ilgilidir. Aristoteles, almalar srasnda karlatrma yntemini izlemi ve bulgular belirlerken benzerliklerden ve farkllklardan yararlanmtr. Hayvanlar, yaam olduklar evre ierisinde inceleyen Aristoteles, Plinius'tan olduka farkl bir tutum ierisindedir; sadece gzlem sonularndan yararlanm ve nceki yaptlardan derlemi olduu bulgular, kendi gzlemleri ile denetlemeyi ihmal etmemitir. Rivayetlere gvenmemi ve fil gibi, ok iyi tanmad hayvanlardan asla sz etmemitir. Temel Eserleri: Organon (Mantk zerine btn yazdklar): Kategoriler (Categoriae), Yorum zerine (De Interpretatione), Prior Analitik (Analytica Priora), Posterior Analitik (Analytica Posteriora). Bilimsel Eserleri: Fizik (Physica), Ruh zerine (De Anima), Hayvanlarn tarihi (Historia Animalium), Evrim Skalas, Evrim Basamaklar, Doa Cetveli (Scala Naturae), Hayvanlarn Ksmlar (De Partibus Animalium), Hayvanlarn Geliimi (De Incessu Animalium), Kk Doal eyler (Parva Naturalia), Hayvanlarn Hareketi (De Motu Animalium), Hayvanlarn Oluumu (De Generatione Animalium), Mekanik (Mechanica). Metafizik: Metafizik (or Metaphysica). Etik zerine: Nicomakos'a Etik (Ethica Nicomachea), Eudemos'a Etik

34

(Ethica Eudemia), Politika (Politica). Estetik: Retorik (Ars Rhetorica), Poetika (Ars Poetica).

2.2.

Bir Estetik Doktrin Olarak Aristoteles Estetii

Eflatunun rencisi olmakla birlikte ona iddetle kar kan Aristo, Eflatun gibi duyumlar dnyasn kmsemez, tersine incelemek istedii asl dnyann o olduunu belirtir. Aristonun eserlerinden, zellikle Metafizik ve Poetikasndan, bir estetik sistemin baz nemli sorunlarn ortaya karmak mmkndr. Ancak kukusuz onun sanat felsefesi bu konuda tek ve en etkili yapt olan Poetika (Estetik) ile gn na kmtr Aristoteles, Poetikasnda, genel bir poetika ile deil de, daha ok edebiyat sanat ayrca da dil sorunlaryla uramtr.45 Platonun sanat felsefesini idealist bir sanat felsefesi olarak kabul edersek, Aristotelesinki de rasyonalist bir sanat felsefesi olarak benimsenebilir. Bir baka deyile, Aristotelesi estetik, Platoncu estetiin sistemli bir hale getirilmesinden baka bir ey deildir. Poetika, Aristotelesin sanat dncesinin tamamlanmam bir resmini vermi olmasna karn, filozofun, sanatn tanm, sanat ve doa, gzellik, sanatsal iyilik gibi konularda teki yaptlarnda syledii pek ok eyi ierir. Bunlarn hepsini dikkate aldmzda onun sanat felsefesinin ne olduunu anlayabiliriz. Poetikann genel grnm Aristoteles felsefesinin pek ok problemlerinden yalnzca temel tek tk bir tekhneye (vnmeci tre) yer verdii izlenimini brakr. te bu nedenle Aristotelesin sanat felsefesi onun eitli kitaplarndan derlenen ok saydaki pasajlardan ve bunlarn temel problemlerle uygunluk iinde dzenlenmesinden oluturulabilir. rnein, Sanat nedir? sorusuna verilecek yant, sanat doadan ve yapp etmeden (eylemden) ayrmamz salar. Sanat, akl tarafndan belirlenen amalarn, ereklerin gereklemesini, varla gelmesini salayan bir yapma-yaratma yetisidir. Sanatsal yapmada ise, doa ve sanat araclyla, zihinde canlandrma, imgelem gibi edimler zerinde durulur ve bunlarn gereklik alanna sokulmas yollar aratrlr ve gsterilir. 46
45

46

Bozkurt, a.g.e. s. 97. Bozkurt, a.g.e. s. 97.

35

Aristo, idealarn kendi kendine var olduuna inanmaz. Ona gre bunlar soyutlayan kendi dnme gcmzdr. nemli olan u iinde bulunduumuz dnyadr; realite sadece budur. Bu realiteyi tanmak istiyorsak, onun nedenlerine inmemiz gerekir. Nedensel aratrma, gerek bilimdir. Bu anlayla hareket eden Aristo, gzelin hem nesne hem zne ynnden incelenebileceini ve bylece iki yoldan gidilerek gzellii ve onunla ilikili sorunlar daha tam olarak aydnlatmann mmkn olacan belirtir. 47 Poetikasnn VII. blmnde bu konuya bir aklk getirir:
eitli paralardan bilemi olan bir varlk veya bir ey, ancak belli bir dzen ierisinde yerlemi olduklar lde gzel olabilir... Ayrca bunlarn keyfe bal olmayan bir boyutu da olmas gerekir. nk gzel, dzene ve bykle dayanr. Bundan kan sonu udur ki gzel bir varlk arca kk olamaz. nk grnm bir anda olup bittii iin onu ancak bellisizce grebiliriz. Gzel bir varlk ar bir byklkte de olamaz. nk bu defa da onu toplu olarak kavrayamayz.
48

Aristotelesde gzel, dzen ve l (ordo-taxis) demektir; bu da canl bir varlk dzeni gibi anlalabilir. Dzen, iine ald paralarn bir btndr. Byklkte de bir snr vardr, kklkte de. Gzelde ise, normal byklk ve kklk sz konusudur. Gzel nesne, ne ok byk, ne de ok kk olmaldr. Doaldr ki bu durum insann psikolojik alglama gcyle ilgilidir, onun kavrama gcyle bantldr. nk kavranamayan byklkler karsnda eziklik duyan insanolu, bir baa yetisi ile zihin gcyle bu byklklere, zihninin yaratt bir kavramla kar kar. Bu da sonsuzluk ya da yce kavramdr. Yce duygusu, biri ac duymadan, teki de zafer ve mutluluk duygusundan kaynaklanr. 49

47
48

Suut Kemal Yetkin, Estetik Doktrinler, Ankara: Bilgi Yaynevi, Deneme-an Dizisi 26, 1972, s. 20. Aristoteles, Poetika, ev: smail Tunal, 11. Basm, stanbul: Remzi Kitabevi, 2004, s. 21. 49 Bozkurt, a.g.e. s. 101.

36

Aristo, iirin gzelliini de ayn temeller zerine oturtur ve Bir iirin gzel olmas iin, btn ksmlarn hatrlanabilmesi, btnyle kavranabilmesi gerekir, der. Tragedyann btnl bakmndan da ayn gr savunur: Tragedyann ksmlar yle dzenlenmi olmal ki eserin btnl deimeden ve altst olmadan tek bir paray yerinden etmek veya karmak mmkn olmasn. Bu gr dier sanatlara da uygulanabilir. Bylece tragedyann veya bir resmin bu d ve i balants, sanat eserine btnln yani gzelliini salar. 50 Aristo: Duyumlarmz seviyoruz, nk onlarla reniyoruz ve en ok sevdiimiz duyumlar da grme duyumlarmzdr. nk bize en ok bilgi veren onlardr, der.51 Aristo taklit konusuna da deinir ve Hayvanlarn en taklitisi insandr. der. nk taklit, zevk vererek rettii iin, insan taklit edilmi eyleri sever. Estetik davran bir bilgi olayna bundan daha keskin olarak evirmek mmkn deildir. nsanlar renmeyi, bilmeyi tabii olarak sevdikleri iin gzeli seviyorlar. Demek oluyor ki, gzel eylerin algs, esasnda bilgi edinmekten farkl bir ilem deildir. Yani, insann taklide olan doal eilimi ona hem bilgi hem zevk veriyor. Bylece kendiliinden sanatta yarat sorununa gelmi oluyoruz. Aristoya gre, insan, tabiat taklit eder; yalnzca bu taklit grnle yetinmez. Sanat eyay ya olduklar gibi ya da olmalar gerektii gibi gsterebilir, tabiatn eksik brakt yerleri, tabiatn izledii ynde ne kadar iyi tamamlayabilirse eser o oranda gzeldir. Dzen, birlik taklit ve zellikle idalisation, estetiin balca zihni unsurlardr. Bununla birlikte duygunluk da ihmal edilmi deildir. Tragedyann en karanlk sahnelerini bile alacak olsak, gzel her eyden nce hoa gitmelidir. 52 Sanatn, daha byk bir grevi vardr. Ruhu ezici zntlerden, eitli i basklardan kurtarmak gibi byk bir grevi daha vardr. Buna Katharsis yani tutkulardan arnma diyor Aristo. nsan iddetli heyecanlar duymak ihtiyacndadr. Oysa sosyal hayat normal olarak bu heyecanlar duymamz iin yeterli vesileler vermez.

50 51

Yetkin, a.g.e. s. 23. Aristo, Poetika IX, s. 31. 52 Yetkin, a.g.e. s. 24.

37

Verse de tehlikeli olabilir. te tragedya bu iddetli heyecanlar duymak ihtiyacn tehlikesiz imgelerle salar ve bizde korku, merhamet ve ak gibi duygular uyandrr. 53 Sanatsal iyiliin lt de, Aristotelese gre, tekhnedeki yetkinliin belirlenmesine baldr. yi yaplm bir sanat eseri, form yetkinliine ve kullanlan yntemin gvenirliine sahiptir; bunlardan ikincisi sanat yaptnn kendinde bir btnl olmasn ve yaptn kendi iinde bir etkinliinin bulunmasn salar. Bylece gzel sanat yaptnn olumasn salayan temel eler arasnda simetri, armoni ve orantnn bulunduunu grrz. Tekhne (zanaat) ile ilgili tm bu koullar Poetikada yer alan yknmeci sanatla ilikili olarak tartlmtr; bu yaptta yalnz bir tr taklit sanat olan iir, onun da bir dal olan trajik iir (tragedya) ele alnmtr. Trajik drama ile ilgili pek ok baka yaz Aristotelesin teki yaptlarnda bulunmaktadr. rnein Retorikada acma ve korku betimlenmi, Poetikada ise katharsis ele alnmtr. Nikomakhosa Ahlak adl yaptta ise, eylem ve trajik kusur ya da eksiklik (hamartia) konusunda nemli malzemeler bulmak mmkndr. Bilindii gibi Aristoteles sanat deerlendirmede Platondan ayrlr. Platona gre sanatsal taklit (mimesis), zellikle de tragedya sanat, tutkular besler, hatta krkler ve hakikati arayan yanltt gibi onu yanl ynlere de srkler. Aristotelese gre ise, sanatlar genelde deerlidirler; nk onlar doadaki eksiklikleri giderirler, toplumdaki kusurlar onarrlar; bu yzden de zellikle trajik drama hakl ve doru gsterilebilir, nk ahlaksal bir katks sz konusudur tragedyann. Aristotelese gre, tragedya sanat, felsefi hakikatleri sunarken bilgi elde etmenin bir arac da olur ve btn insanlarda ortak olan cokusal duygulanmlar yinelemenin de bir yoludur. Aristoteles de platon gibi sanatdaki esriklik, uukluk (mania) ya da delicoluk ile ilgilenmi olmasna karn, Platonda sanatlar stne tartmada merkezi bir yere sahip olan gzellik ve erotik sevgi (ak), Aristotelesde neminden ok ey yitirmitir. Platonun metafizik idealizmini yadsyan Aristoteles, gzellii, sanat yaptnn ya da doa nesnesinin bir zellii olarak ele alr ve Platonda sanatn biricik ve kendine zg tek erei olarak grlen ve esinlenmi bir aratrmayla ortaya karld savunulan gzellik anlayn eletirir. Aristotelese gre tragedya, moral bir yarar salanmasndan dolay nem tar. 54

53 54

Yetkin, a.g.e. ss. 24-25. Bozkurt, a.g.e. s. 97.

38

Platonun sanat felsefesinin pek ok noktasnda izleyen Aristoteles yine de ondan bu temel konularda ayrlr. Aristotelese gre de sanat bir tr tehkne, bir tr zanaattr, bu tehknenin yerine getirilmesi, ilenmesi, yaplmas iin de uygun bir l ve ara sz konusudur. Mzik, resim, heykel, yazn gibi en nemli sanatlar insanlarn ruhlarnn, bedenlerinin ve eylemlerinin taklididirler. Aristoteles Poetikasnda, Platonun taklit sanatlarn eletirisine ksmen yant verirken, onun bu samalarn haksz bulmu, yknmeci sanatlarn, insanlara zg renme aralar olduklarn ve almlayclarn ok yararna etkileri bulunduunu savunmutur. Bu soruna ilikin dncelerini Aristotelesin btn yazlarnda bulmak mmknse de, Poetikada bu savunusunu en iyi biimde serimleyerek yaratc yann gstermitir. Buna ek olarak Aristoteles, insanln daha sonraki doal gelimesinin bir rn saylan dinsel etkinliinin kkeninde bulunan yknmeci bir sanat olarak tragedyay hakl gstermek ve onun doruluunu savunmak iin kendisine yne veren tarihsel ve antropolojik ilgilere de sahip kmtr. Bylece tragedya bundan sonra kendine zg formunu elde etmi, yapsn ve ieriini gelitirmitir.55 Arisotelese gre tragedyann alt esi vardr: yk, karakterler, dil, dnceler, dekorasyon ve mzik. Tragedyann ieriini meydana getiren yky, karakterler ve dncelerden (tez-tema) daha nde tutmutur. Bu eler arasnda en nemlisi, olaylarn (uygun bir ekilde) birbirleriyle balanmasdr. nk tragedya, kiilerin deil, tersine onlarn eylemlerinin, mutluluk ve felaketi iinde geen bir hayatn taklididir.56 Aristotelese gre, olaylar dizisi kark ve bahtn gidii ise iyiden ktye olmaldr.57 Aristotelesin tragedya elerinden yola karak filmin dramatik yapsn olaylar dizisi (yk), karakterler, dramatik atma (dnce) ve sinemasal anlatmlar (dil, dekorasyon) eklinde aklayabiliriz. Aristotelesde sanat, taklit (mimesis) ile balar, arnma (katharsis) ile son bulur; mimemisde sanat ve nesne, katharsisde ise almlayc ve sanat yapt arasnda bir iletiim ve etkileim sz konusudur. Bu balamda da form gzellii, nesne gzelliinden baka bir eydir. Dier bir deyile doa ve sanat yasalar farkllk
55 56

Bozkurt, a.g.e. s. 99. Aristo, Poetika VI, ss. 23-24. 57 Aristo, Poetika X, ss. 33-34

39

gsterirler; nesnedeki ve sanattaki gzel farkldr. Sanat tinsel alandan (nous) duyusal alana uzanr. Aristotelese gre felsefe, noesise dayanrken, sanat da estetie veya aisthesise dayanr. Bu bakmdan estetik haz, holanma, bilgi, zihin ile ilgilidir. Aristotelesin sanat anlay zihinle ba kurma asndan rasyonalisttir. Mimesis, gereklik ve tinsellik alannda sz konusudur; realite alannda, tekil olan ve duyusal olarak kavranabilen varken, idealite alannda olmas beklenebilen, mmkn olan sz konusudur; hayal gcyle kavranabilen bu alan, olanak kategorisi ile ilgilidir. Zorunluluun egemen olduu realite kategorisi ile olasln egemen olduu olanak kategorisi Mimesisde birleirler. Bu bakmdan sanat, gereklikten daha fazla bir eydir, onun almasdr; realitenin ve idealitenin sentezidir. Sanattaki zellik kategorisi, bireysellik (tek sanat yapt) ve genellik (soyutlanm yan) kategorilerinin bir birleimidir. Daha sonra Lukacsda da rastlayacamz sanat yaptndaki bu bireysellik ve genellik kategorilerinden Aristoteles unu anlar: Sanat hibir zaman yalnzca gerekliin yansd bir ekran deildir; sanat yapt kaba bir taklit rn de deildir, nk mimesis kavram gereklii de ieren geni bir kapsama sahiptir. Doada ve sanatta karmza kan gzelliklerden sanat gzellii, gereklikten baka bir eydir. Aristotelesde geen sanat kategorileri unlardr: 1) Gereklik, 2) Olanak (olmas gereken), 3) Kamu anlay (bir kez sylenmi olup byle kabul edilmi olandr; bir defada olmu bitmiliktir.) 4) Olanakszlk (inanlabilir olanaksz, inanlamayan olanaktan daha kapsamldr), 5) Sama.58 Aristotelesde sanat varl snrldr ama bir dzene sahiptir; o, bir btndr, paralarn uyumlu kompositumudur. Sanat yaptnda zorunlu bir birlik vardr: Unitas in multituduno (Birlik, uyum). Paralarn zorunlu balants ve dzen (ordo) gzeli oluturur. Sanat ile yapt arasnda mimetik bir iliki, yapt ile almlayc arasnda da katartik bir iliki bulunmaktadr. Aristotelese gre, tragedya sanat eposdan (destan) stndr; tragedyann devi, ruhu tutkulardan arndrmaktr, bunu da izleyicide korku ve acma duygusu uyandrarak yapar. Burada psikolojik belirlemeler sz konusudur. nsandaki psikolojik duygular, ereksel duygular deil, arac duygulardr. Tragedya, ethosa dayanan bir sanattr; insanda ahlaksal bir etki brakr. te tragedyann z de ahlaksal bir sanat oluundadr ve bu bakmdan yce ile ilgilidir; gzellik kategorisi
58

Bozkurt, a.g.e. ss. 99-100.

40

bu balamda yetersiz kalmaktadr; oysa yce deerinde, estetik-psikolojik deerin tesinde etik bir deer de sz konusudur. nsan eylemleriyle ilgili olan tragedyada yer alan bu eylemler soylu, ciddi, arbal, moral nitelikli eylemlerdir. Davran ve eyleme sk skya bal olan tragedyada, ortalamann stnde olan eylemler sz konusudur. 59 Aristo dzeni her yerde hem tabiatta hem toplumda buluyor. Ona gre iyi dzenlenmi bir evde olduu gibi, evrende de her ey yle dzenlidir. Tabiatta dzensiz hibir ey yoktur. Kanun, toplumdaki dzendir. yi bir kurum iyi bir dzendir. Dzensizlik ve karklk zarardan baka bir ey vermez. Hastalklar, tabiatn dzene uygun olmayan vcut hareketleridir. Grlyor ki dzen hem matematik hem yaam ve toplum ynlerinden de ayn dnce ile aklanmaktadr. 60 Dzen ve lden kaynaklanan Yunan sanat anlay sonunda uyum (harmonia) varr. Renaissance sanat da temele uyumu almt. Sanat yaptn eer bir sentez olarak kabul edecek olursak burada thesis, ierik, materyal olan ey, Antithesis de form ya da zihinsel olan ey olarak anlalmaldr. Mimemis kavram ile zdeleyim kavram arasnda da bir benzerlikten sz edebiliriz. Theodor Lipps ve Volkeltde geen zdeleyim kavram, almlaycnn estetik obje karsndaki bir kavray biimidir; zdeleyim edimi bir etkinliin balangcdr, onunla bir etkinlik balar ve sonunda da estetik doygunluk gelir. Mimesis ise bir nesnenin kavrandr, bunun sonunda da katharsis gerekleir. Bu balamda sanat tarihi, sanat nesnelerini kavrama tarihi olup bir bakma da felsefe tarihine kouttur, onunla ayn eydir. Aristotelesin de dedii gibi iir, tarihten daha genitir: tragedya epostan daha stndr.61 Aristoteles estetiinde temel sorun, gzelin, iyi ya da yararl ile olan ilikilerinin aratrlmasdr. nk ona gre ahlaksal gzel, iyinin bir estetiidir. yi, kozmik (ereksel nedence belirlenmi, ayalt ve ayst dnyasnda geerli), pratik (insan eylemi, istenci, abas ve etkinlii ile belirlenir) ve yarara dayal olmak zere trdr. Metafizikinde de belirttii gibi, doada ve sanatta retilen her eyin tek erei iyidir. nk iyi, btn deviminlerin sayesinde gerekletii son nedendir. Doa da
59 60

Bozkurt, a.g.e. ss. 100-101. Yetkin, a.g.e. s. 24. 61 Bozkurt, a.g.e. s. 101.

41

sanatn ta kendisi olan kendi ereini izler. te bu kendine iyi, kozmik iyi kavram ilk halka olup evrenin kurucu paralarnn hepsi ona balanmlardr; evren de bu nedenle iyi ilenmi bir dram, bir uyum ve bir kosmos olarak kavranabilir. Aristoya gre, eylemde kendi gerekleniini bulan ey pratik iyidir: Arzulanm olan, baka ey iin deil, kendi iindir. Bir egoist, iyi ve gzel iin deil, yalnzca yarar iin davranan kimsedir; nk yarar kii iin iyidir, oysa gzel, kendinde iyidir (Retorik). Moral eylem gerekten anlama yetisini kararna baldr ve bizim moral etkinliimiz yarar alan iinde ykanr durur. Grlecei gibi bireysellik ve haz, Aristotelesin etiine estetii yeniden kurarlar. karsz bir eylem olarak erdem, iyi ve gzeldir; erdem bireylerde kendini kiiletirir; bu balamda da bireyler ahlakldrlar; kendinde eylemleri de gzeldirler. yi, estetik olabilir; o zaman da iyinin ve gzelin ierii zde olur; fakat formlar, bak alar farkldr. Bu balamda gzel temaa edilendir, seyredilir; iyi, davranlr. nk iyi, temel olarak, kkl bir erektir, gzel ise sonu olmayan bir erekliliktir.62 Aristoteles, Metafizikinde formel gzel iin unlar syler: Gzelin en stn formlar yasalara uygunluk, simetri ve belirlenimdir, matematiklerde de bulunan bu formlar pek ok nesnenin nedeni gibi grndkleri iin, matematikler de gzelliin kendisi olan bir nedeni bir lde izlerler. Aristoteles devamla kendinde bykln, gzelliin u matematik kategorisiyle ortaya ktn syler: 1) Yasalara uygunluk (taxis); burada bir yasallk sz konusudur; gzellik, keyfe bal, ihtiyari (arbitraire), zorunsuz (contingent) ve usd (irrationel) deildir. Gzellik, yasalardaki ustur. Estetik duygu ise, Aristotelese gre, soyut, mantksal, ussal ve matematiksel yasalara uygunluk olup, nceden grlemeyen (imprvisibile), mantk d (alogique), gizil (mystrieux) ve usd (irrationel) olamaz. 2) Simetri, l (metron) ve uygunluun bileimidir, yetkin olann simgesidir. Aristoteles, Fiziinde yle der: Erkek, kadndan daha gzeldir, nk o daha fazla bir bykle sahiptir... Simetrik olmayan akl vefaszdr. 3) Dzen (Belirlenim): Matematik gzel, temelden sonlu bir gzeldir, pozitif bir gzeldir. yi ereklerle, gzel, ereksel olmayanla ilgilidir. Platonda gzel, uyum ve lnn; Aristotelesde gzel ise, dzen ve bykln bir bileimidir. Gzel, en yetkin, en iyi grnm iinde tasarlanan bir dnyann yapsal
62

Bozkurt, a.g.e. s. 102.

42

dzenlemesidir. Bu dzenlemede de belirlenim, simetri ve birlik nde gelir.63 Farkl ksmlardan bir araya gelen bir eyin ya da bir varln, bu farkl ksmlar belli bir dzende bulunmadka ve keyfi olmayan bir boyuta sahip olmadka, gzelliinden sz edilemez; nk gzel, dzen ve byklk iinde bulunur.
64

; Tragedya, ortalama,

sradan olandan daha byk ya da daha iyi varln taklididir.65 Aristotelese gre sanat her zaman doann altnda ya da stndedir; tam da doann iinde sanat hibir zaman gremeyiz. Sanatn kendine zg nitelii, doann yapsn bozmak, doay doallktan karmaktr (dnaturer); insan alaltmak ya da yceltmektir; bu ise dzeltici bir taklit (une imitation correctrice) baka bir balam ya da nitelie oturtma, tama (transposition) demektir.66 Tragedya ve komedya arasndaki bir ayrlk yine bu noktada bulunur; nk komedya, ortalamadan daha kt karakterleri, tragedya ise ortalamadan daha iyi karakterleri taklit etmek isterler.67 Grlecei gibi Aristoteles de Plato gibi evrensel ve zorunlu saltk ve ideal Gzel iinde sanatn bir modelini aramtr. Aristoteles, kendinde Gzel Idesi iinde, objesinin yani konusunun kendi dmzda aranmad, insan zihninde ikin bir tipini grmtr. Ona gre insann dnda ya da dnyann tesinde ideal olan bir ey yoktur; her ey bizim iimizdedir. deal olan, Idea trnden olan ey insanda vardr: Yararly ve zorunluyu, gzel amacyla ararz.68 Fakat bu gzel, insan usulla bir olur. Sanat, hakiki akl tarafndan ynlendirilen, bir tr retme yetisidir. Aristotelesde sanat, yeni formlarn yaratc bir biimde retimidir; yle ki daha nce hi kimse bu yeni formu ve yaratann tanmam ve bilmemitir. te bu dnce Rnesansn zellikle de Baconn hmanizminin Aristotelesci dncede nceden grlmesinden baka bir ey deildir. 69 Peki, bir sanat modelini nerede aramamz gerekiyor? Aristotelese gre bunu aktel gereklik iinde ya da ncesiz-sonrasz imdi ve buradann zorunsuzluu iinde
smail Tunal, Grek Estetiki Gzellik Felsefesi, Sanat Felsefesi, stanbul: Remzi Kitabevi, 1983, ss. 102-103. 64 Aristo, Poetika VII, ss. 27-28. 65 Aristo, Poetika XV, s. 44. 66 Tunal, Estetik, s. 97. 67 Aristo, Poetika II, s. 14. 68 Aristo, Poetika II, s. 27. 69 Tunal, Estetik, s. 104.
63

43

bulamayz. nk gzel, gereklikten stndr; bu yzden de iir, tarihten daha hakikidir. airin dorudan ve sezgisel derinlemesine anlay, dizenin doru dzgn, kurala uygun, dzenli, dolu gzellii iiri, bilgilerin ilk srada geleni, birincisi yaparlar; iir sanatnn tek birlikte dou (co-naissance) sanat olduunu Aristotelesin Poetikasndan tam 24 yzyl sonra Paul Claudel, iir Sanatnda (LArt potique) yineleyecektir. te bu balamda dramatik sanat, korku ve acma duygular uyandrarak iimizdeki tutkulardan arnmamz (katharsis) salar, bize bir i dzeni, isel bir dzen kazandrr. Yine iir insanlarn ussallamalarna da yardmc olur. Felsefe de, yetkin bir dzenliliin egemen olmasn salayan kendi dncelerinden balayarak her eyi dzene geri gtrmek zorundadr. Mzikal uyumu seviyoruz, nk o belli baz ilinti ve oranlara (rapports) gre aralarnda iletiim ve uyarllk kuran kart elerin bir karmdr; baka deyile, ilinti ve oranlar dzenden kaynaklanrlar ve dzen de gerekten bizim somut olarak houmuza gider. mdi dzen, ritm, armoni, l ve simetrinin bir toplamdr Aristotelese gre.
70

Platonun sanat eletirisinin temelde

dinamik bir grnm sunduunu, Aristotelesin dncesinin ise bu konuda statik kategoriler kurmu olduunu syleyebiliriz. Platon yntemsiz bir biimde neredeyse Gzelin sonsuzluuna doru uzaklam, Aristoteles ise bo ve formel kalplar iinde bilgece oturup kalmtr. Aristotelesin estetii, bir gzellik metafizii ynnde deil, bir estetik obje, bir sanat yapt aratrmas, bir sanat felsefesi ynnde gelimitir. Gzel, ona gre, matematik olarak belirlenebilen bir kavramdr, bir orantdr. Gzelin temel formlar dzen ve snrllktr. Bu balamda yce st-orta Gzel orta, Zarif alt-orta olarak sralanmlardr.71

2.3.

Aristotelesin iir ve Tragedya Kuram

Aristoteles, Metafizikinde, insan dncesinde tr temel etkinliin bulunduunu syler, bunlar: 1) Bilme (theoretike-theoria); bunu prote philosophia (ilk felsefe) ya da Metaphysika ele alr. 2) Eyleme yapp etmek (praktike-praxis), bu konuyu da etiinde iler. 3) mal etme, bir eyi yapp ortaya karma (poetikapoiesis), bu konuyu da Poetika adl yaptnda ilemitir; balca taklit (mimemis),
70 71

Tunal, Estetik, s. 104. Tunal, Estetik, ss. 104-105.

44

nesnelerin ve olaylarn tasarlanmas burada ele alnmtr. Aristoteles, taklit etme (yknme, imitation) sanatn ikiye ayrr: 1) Renk ve izim araclyla grsel grnlerin taklidinin sanat, 2) iir, ark ve dans araclyla insan eyleminin (praxis) taklidi; iir sanat. Tragedya (ya da iir) sanatnn yaps, doas nedir? Bu sorunun yant, Aristotelese gre, tragedyann drt temel nedene (ieriksel, biimsel, etkin, ereksel nedenlere) gre aklanmasyla olanakldr. Aristoteles, u soru zerinde de durur: Sanatsal yetkinlik ya da yetkin olmayn nedenleri nelerdir? Sanat, belli trde elenceli bir deneyimdir ve kendine zg bir haz verir. Bu hazzn yaps ak bir biimde belirebilirse, ite o zaman, bir kimsenin herhangi bir tragedyann brnden daha iyi olduunu syleyebilmesinin ltlerini temellendirerek hakl karmak mmkn olacaktr. Bunun yannda tragedya sanat, insanda uyandrd, ona yeniden yaatt korku ve acma duygularyla onu tutkularndan arndrr, isel bir temizlemeyi salar. Bylece iir sanat, insanlarn ussal varlklar olmalarna yardm eder. 72 Dramatik Tiyatro (Aristotelesi Tiyatro) seyircisi yle der: Evet, bunu ben de yaadm. Bence de yrekler acs, zavall iin kar bir yol yok. Sanat buna derler ite: Her ey ne kadar da doal! Alayanla alyor, glenle glyor insan!73 Aristotelesin mimesis kuram, sanatlarn taklit iin kullandklar ara ynnden, taklit tarzlar bakmndan ve taklidin yneldii obje bakmndan olmak zere noktada ele alnmtr. Taklit arac bakmndan sanatlar, figratif sanatlar (renk, izgi ve figr sanatlar), mzik (armoni, ritm, sz sanatlar) ve dans (ritmik hareket sanat) olmak zere e ayrlr. Taklit tarz bakmndan sanatlar, ykleme biimi ile hareket halinde ve eylem iinde gsterme (tiyatro sanatlar: tragedya, drama, komedya) olmak zere iki trldr. Taklidin yneldii obje, yani mimetik obje bakmndan da sanatlar, etik adan olmak zere, ya iyice ya geree uygunluu (ortalama) ya da ktye ynelir ve bu deerleri ilerler. 74 Aristotelesin Tragedya Kuram, hakikate benzerlik (doruluu andrrlk) (la vraisemblance), birlik kural ile korku (phobes) ve arnma (katharsis) kuramndan

72 73

Tunal, Estetik, s.105. Bertolt Brecht, Epik Tiyatro, ev: Kamuran ipal, stanbul: Cem Yaynlar, 1997, ss. 30-31. 74 Alexandre Nicev, LEnigme de la Catharsis Tragique dans Aristote, ABS, Sofia, 1970, s. 30.dan aktaran Tunal, Estetik, s. 106.

45

meydana gelmitir. Onun tragedyas, hayvan masallarn (fable), dnceyi, karakterleri, iyi konumay, arky ve izleyiciyi kendi iinde toplar, bir araya getirir. Ona gre sanat, doann tamamlamaya ne zaman ne de beenisi olmad eyi tamamlar, sonuna erdirir. Bu bakmdan sanat, doayla yarr, onunla rekabet halindedir. Ama btn sanatlar taklitten kaynaklanrlar, birer taklit sanatdrlar. Tragedya sanat, snrl bir bykl olan tam ve sona ermi bir eylemin taklididir; o, balangc, ortas ve sonu olan bir btndr. Hakiki bir btnde ise, ksmlar deitirildiinde, btn de ortadan kalkar ve o zellikle tragedya iin geerlidir. Tragedyann en son ve hakiki amac katharsis olup, seyirci izledii oyunda yeniden korku ve acma duygular yaayarak, kendini saflatrm, temizlemi yani isel bakmdan arnmasn gerekletirmi olur. Dorunun, hakikatin disiplini olan Tarihin tersine, Tragedya, hakikatimsi, dorumsu (vraisemblabe) olann yanlsamasdr (illusion). Bilindii gibi Aristoteles, Tarih ve iir arasnda nemli bir ayrm yapmtr. Olanak (possibilitas), iirin tek nesnesidir, ama bunu zorunlulua (necessitas) ya da dorumsulua (vraisemblance) gre kullanmak gerekir; iire bal olarak, iirle bantl olarak olanaksz dorumsuluk, olanakl dorumsu olmamadan daha iyidir. uras da kuku gtrmez ki baz eyler dorumsulua kar ortaya karlar. iirin, tarihteki gereklikle hibir ilgisi yoktur, ondan hibir ey talep etmez; iirin alan, dorumsunun, gerekiliin alandr. Tragedya da bu geree benzerliin, olanaklln getii bir yap olarak, zaman, yer ve konu birliinin getii birlik kuraln uygular. Aristotelese gre, Tragedyada esiz, alacak olan, gerekstn ve hayranlk uyandran gsterebilmelidir, Tragedyaya bu eler sokulmaldr. 75 Platona gre tragedya ve mzik, tutkularn tehlikeli bir biimde uygulamaya konulmasdr; bu bakmdan sanatlarn site devletinin dna karlmalar gerekir. Aristotelese gre ise tragedya olsun, teki sanatlar olsun bir tr ilatr, hastalklarmza are, deva ya da derman olarak dnebilirler. Sanatlar da tam orta yolun iileridirler. Btn sanat trlerinin mimesis olduklarn ne sren Aristoteles, bu sanatlar ynden birbirinden ayrmtr: 1) Deiik aralarla taklit etmeleri ynnden, (resim, iir, mzik, dans), 2) Deiik eyleri taklit etmeleri ynnden, yani konuya gre taklit etmeleri bakmndan (tragedya, komedya), 3) Deiik biimde taklit etmeleri ynnden,
75

Raymond Bayer, Histoire de LEsthtique, s.30dan aktaran Tunal, Grek Estetiki, s.107.

46

(destan, tragedya). Her sanat tr ayr bir arala taklit edilir, bu aralar, dil, uyum ve ritmdir. Aralar hibir zaman taklidin kendisiyle kartrlmamaldr. rnein Homeros ve Empedokles ve Parmenides dizeyi kullanmlardr, ama ilki bir ozan, son ikisi de birer doa bilginidirler.
76

Sanatlar insanlar eylemleriyle taklit ederken soylu ya da

kt davranlar gz nnde bulundururlar. Tragedya, ortalamadan daha iyi kiileri taklit ederken, komedya daha kt, daha aa kiileri taklit eder. Sanatlar arasnda konunun taklit edili biimine gre de ayrmlanma vardr: Anlat ya da oyunlatrma (dramatizayon). nsan taklit eden bir varlktr; taklit yoluyla renme insana zevk verir. nsanda taklide yatknlk gibi doal bir eilimden baka, dille, uyumla ve ritmle taklit etme eilimi de vardr; bunlarla taklide bakalarndan daha yatkn olanlar giderek yetkinleip iirin domasn salamlardr. Doann sanatla beslenmesi gereklilii de bylece ortaya kmtr; doa, dzensizlik ve karkllktr; oysa sanat, yntem, kuram ve kurallar topluluudur; dzenli bir kaostur.77 Tragedya, balca konu (mythos), karakter, dil dnce, sahnede temsil ve mziksel dzenleme olmak zere alt eden oluur; bunlardan en nemlisi de konudur. Kiilerin deil, yapp etmelerin ve yaamn taklidi olan tragedya, eylem ve hareket halindeki insanlar taklit eder. Tam bir btnle sahip bir hareketin taklidi olan tragedya, ba ortas ve sonu olan bir btnl yanstr.78 Gzel de ister blmlerden oluan bir nesne, ister bir canl varlk olsun, ksmlar iinde belirli dzene sahip olmas gerektii gibi, kendine zg bir bykle de sahip olmak zorundadr. nk gzellik, byklk ve dzenden meydana gelmitir. ok kk ve ok byk nesneler alglanmadklar gibi kavranamazlar da; kendi btnlkleri iinde seilemezler. Belirli bir byklk canllar iin olduu gibi tragedya iin de sz konusudur. Tragedyann konusunun da belirli bir uzunlukta olmas ve bu uzunluun btnl iinde akl tarafndan kolayca kavranmas gereklidir. Tragedyann konusunun gzel olabilmesi iin de bandan sonuna dek bir bakta kucaklanabilecek snrda olmas, uzunluunun da bir

76 77

Aristo, Poetika I, s. 11. Tunal, Estetik, s. 107. 78 Aristo, Poetika VI, s. 23.

47

dizi olayn geree uygunluk ve zorunluluk yasalarna gre birbirini izleyerek geliebilecek biimde olmas gerekir.79 Aristotelese gre airin grevi, yukarda da deindiimiz gibi, gerekten olmu bitmi eyleri deil, belirli koullarda olabilecekleri, yani geree uygunluk ve zorunluluk yasalarna gre olmas beklenenleri, olanaklar betimlemektir. air ve tarihi arasndaki fark da, birinin dizelerle brnn dzyazyla yazmasndan ileri gelmez. rnein, Homeros tarihi iirletirmi; Herodotos tarihi de pekl dizelerle ve lluyakl olarak yazlabilir. Ama l ve uyak ile yazlsa yine de tarihtir. Tarihi olmu olan olaylar, air ise olmas mmkn olan olaylar, olabilirlikleri betimler. Bu bakmdan iir, tarihe gre daha geni bir aya, daha kavramsal ve daha stn bir nitelie sahiptir. Bu balamda iir, tmeli, tarih ise tikeli vermeye ynelir. mdi herhangi bir kimse, geree uygunluk ya da zorunluluk yasalarna uyacak biimde, u ya da bu nitelikte eyler sylyor ya da yapyorsa, bu tmellikten baka bir ey deildir ve kiilerine zel adlar verse de iirin amac budur. Oysa rnein Alkibiades ya da Sokratesin ne yaptn ya da bana neler geldiini sylediimizde tikeli elde ederiz. Ne var ki air, gerekten olmu olaylar da taklit edebilir, nk gerekten olmu olaylar arasnda, olmas geree uygun ve mmkn olarak dnebilenler de vardr. te olaylar olabilirlikleri, doruya benzerlikleri ve geree uygunluklar asndan ele alp ileyen kimse, olaylarn tarihisi deil, ama airidir.80 Aristotelese gre airlik, doal olarak cokun bir yaradla sahip bulunan kiilere zgdr. Destan da tpk tragedya gibi, ba, ortas ve sonu bulunan, kendi iinde btnle sahip, tutarl bir yapdan oluan tek bir hareketten meydana gelmelidir. Ressam gibi air de taklitidir. Bu taklit biimde gerekleir: 1) eyler nasl olmularsa ya da naslsalar, 2) Nasl olduklar ya da olmu olduklar syleniyorsa veya sanlyorsa, 3) Nasl olmalar gerekirse. Kendine zg kurallar bulunan iir sanat iin siyaset sanatnda olduu gibi tek bir doruluk kural geerli olamaz. iir sanatna ilikin mmkn iki tr yanlgdan biri, dorudan iir sanatnn zyle, teki dolayl olarak iir sanatyla ilgilidir. lkinde air, canlandrmay amalad nesneyi canlandrma yeteneinden yoksun ve yanlg o zaman dorudan iir sanatna aittir; ikinci tr
79 80

Aristo, Poetika VI, ss. 25-26. Aristo, Poetika VII, s. 28.

48

yanlgda ise, air, bir at iki sa ayan birden ne atarken resmeden kimse gibi, canlandrmay amalad nesne hakknda yanl bir bilgiye sahipse, o zaman yanlg, iir sanatn dorudan ilgilendirmez; nk kimi zel bilgilerin eksikliinden ileri gelmektedir.81 Aristotelesde iir, resim, tragedya, komedya, destan gibi btn sanatlar mimesisden kaynaklanrlar, ama birbirlerinden araca, konuya ve mimesisin taklit biimine gre ayrrlar. iir, szcklerden ve ritmden; resim, izim ve renklerden; tragedya ve destan stn kiileri taklitten, komedya ise ortann altndaki kiileri taklitten yararlanr; ama burada gerekliin taklidini temele alabiliriz: Doadaki grnleriyle tiksinmeden bakamayacamz eylerden, onlar sanatsal kopyalarnda grdmz zaman, hele mmkn olduunca gereki bir biimde betimlenmilerse, holanrz.82 rnein, resmin, heykel ve iir sanatnn yapt gibi taklit etmek ve iyi taklit edilen her ey, taklit edilen nesnenin kendisi ho deilse bile, bize haz verir. nk hazzn nedeni nesne deildir. Taklidin, bu nesneyi tam olarak yanstt dnld iin haz duyulur. Demek ki taklit zevkini douran ey, taklitle taklit edilen ey arasnda tam bir akma olduunun ayrmna varlmasdr. Ne var ki burada Aristoteles, gerekliin almasn, modelin stne klmasn, eylerin olduklar gibi deil de olmalar gerektii gibi taklit edilmeleri gereini de gzden uzak tutmamtr.83 Aristoteles iin ideal iir biimi dramatik iirdir, salt hareket olarak gerekleen iirdir. O halde mimesis, airin, bir yaam srecini btn dirilii ve somutluuyla grebilmesi ve bu sreci ifade edebilmesidir. Mimesisin konusu, geree uygunluk ve zorunluluk yasasna gre gerekliktir, yani gerekleme halindeki gerekliktir. Olmu bir olay, olmu olduu iin, geree uygunluk ve zorunluluk yasasnn dna kmtr artk, yani tarihin alanna girmitir. Bir olay, ancak gerekleme annda, olu annda bu yasada yer alr. Ama bu, gerekten olmu bir olayn, iire konu olamayaca anlamna gelmez. Ne var ki, gerekten olmu bir olay, gerekten olmu gibi deil de, geree uygunluk ve zorunluluk yasasna gre olmas mmkn olarak dnld zaman iire girer. mdi nemli olan gerek olan deil, geree uygun olandr; olmu olan deil,
81 82

Aristo, Poetika XXIV, s. 72. Aristo, Poetika IV, s. 17. 83 Tunal, Estetik, s. 110.

49

olabilen, olabilecek olandr. Bunun iin de mimesis, sanatnn yaratc etkinlii, yani hem taklit hem yaratmadr. Mimesis, yaratlan eye uyan, onunla zdeleen, yaamn ak iinde onunla tek bir ey olan yaratma eyleminin kendisidir. Geree uygunluk ve zorunluluk yasas da, sanatsal yaraty oluturan elerin kendi aralarnda isel bir baa sahip olmalarndan baka, kendi dlarnda herhangi nesnel bir modele bal kalmamalar anlamna gelmektedir.84 Aristotelesde mimesis, gerekliin olduu gibi taklidi deildir. Sanatnn znelliini, kiiselliini de dikkate alan bir ilem olmas bakmndan bu kavram basit bir anlamda taklitten kurtulmaktadr. nk tarihi de taklit ediyor; hatta tam anlamyla taklit ediyor tarihi, olan eyleri olduu gibi kaydediyor. Oysa airin taklit edii bylesine edilgin deildir; o, geree uygunluk ve zorunluluk yasasna gre retir, yaratr: Tragedya airi konularn dzenlerken ve zellikle her kahramana, ona uygun dilsel ifadesini verirken, olay, elinden geldiince gzlerinin nnde canlandrmal ve yaatmaldr. airin gereklii taklit edii, kopya deil, yarattr. Taklitte nemli olan da taklit edebilme yeteneidir (canlandrma). air, tarihi gibi, olmu bitmi bir olayla snrlanmamtr; iir, olmas mmkn olann genelliine sahiptir. Ksaca olmu olandan syrlmak, olmu olan, olmas mmknm gibi yaamak, gerekliin somut verilerini hayal gcnde boyutlandrmak, iire herkes iin geerli olma niteliini yklyor. En zor yaratlar, hayal gcn gerek dnyann olgularndan, yaamn somut srecinden ayrmamak kouluyla ortaya konabilen yaratlardr. 85

84 85

Tunal, Estetik, s. 110. Tunal, Estetik, s. 111.

50

Asl sorun katharsis yoluyla seyirciyi arndrmak deil, ama onu deimi bir insana doru ynlendirmektir: daha dorusu, tiyatronun dnda da kendisini tamamlamasn gerektiren deiimlerin tohumlarn onun iine ekmektir. Brechtten Tretyakova Mektup 86

86

Bozkurt, a.g.e. s. 227.

51

3.
3.1.

BLM: BRECHT ESTET

Bertolt Brecht: Yaam ve Dneminin Toplumsal Yaps87

Bertolt Brecht, 18981956 yllar arasnda yaam, tiyatronun ilevini politize eden bir estetiin, epik tiyatronun kurucusu, oyun yazar, ynetmen ve air. Herhangi bir tiyatro ansiklopedisinde Brecht hakknda karmza kabilecek bilgiler bu ekilde zetlenebilir. Brecht anldnda akla ilk gelen Epik Tiyatro kavram ve bu kavramla ilikili bir takm tanmlamalardr. Bilimsel atlmlardaki almalar, Brechtin doumundan hemen hemen 34 yzyl kadar nce Kopernik-Brach-Kepler Evren Teoremleri ile balamtr ve Brechte kadar snai-toplumbilim gibi dallarda kullanlmsa da, sanatlarda ya hi kullanlmam ya da ok az kullanlmtr. Brecht bilimsel sanat ilk var edenlerdendir ve onun bykl temel olarak buradan kaynaklanmaktadr. Brecht, Marksist estetikle temellenmi bir dram kuram gelitiren ve bylelikle toplumda olmasa bile modern tiyatroda devrim yapan Alman yazar ve ynetmendir.88 Brechtin komnist eilimleri ve II. Dnya Sava sonrasnn Dou Berlininde geirdii yaam, onu dnya genelinde Marksistler iin kltrel bir ikon haline getirmitir. 89 Brecht'in Marksizmle ilikisi son derece nemli ve ileri derecede karmaktr. 1920lerden, ld 1956 ylna kadar kendisini Marksist olarak tanmlad, II. Dnya Savann ardndan Almanyaya dndnde Demokratik Almanya tarafn tercih etti, burada aktris ei Helene Weigel ile birlikte nl Berliner Ensemble tiyatrosunu kurdu ve sonunda kendisine bir devlet tiyatrosunun ynetimi verildi. Yine de Brechtin Ortodoks Marksist yetkililer ve doktrinle ilikisi genellikle bir atma barndrd ve
Nutku zdemir, Trkiye'de Brecht: zdemir Nutku'nun Trkiye'de oynanan tm Brecht oyunlar stne eletirmeleri ve Brecht'in oyunlarndan ezgiler, stanbul: Mitos Boyut Yaynlar, 1999, ss. 12-43den derlenerek yazlmtr. 88 Elizabeth Wright, Postmodern Brecht, Ankara: Dost Yaynlar, Ankara, 1998, s. 19. 89 Wright, a.g.e. s. 9.
87

52

eserleri ve ii de ileri derecede kendisine zgyd. Genliinden beri gelen anti-burjuva bir yapya sahip olan Brecht, gen bir adamken Bolevizmi de reddediyordu. 1918 Almanya Devrimine kararszlkla yaklam ve cumhuriyetin frtnal ilk yllarnda kendisini edebiyata ve politik olmayan faaliyetlere adamt. rnein, Gnlklerinde, 1920 ylnda Sovyetler Birliinde tartldn duyduu sosyalist dzen konseptiyle ilgili olarak duyduu tepkiyi dile getirmitir. Bolevizme kar negatif izlenimlerini ifade ederek sosyalizmdense yeni bir otomobili tercih edeceini sylyordu! 90 1920lerin ortalarnda, Berlinde, Brecht Marksizme ilgi duymaya balad. Sekin solcu arkadalar ve sanatlardan oluan geni bir evre ile iliki kurdu ve Leon Feuchtwanger, Fritz Sternberg, John Heartfield, Wieland Herzfelde, Alfred Doblin, Hans Eisler, ve Erwin Piscator gibi arkada ve katlmclarla yapt tartmalarla Marksizm hakknda bilgi sahibi oldu. Kendi szlerine gre, Piscador ile birlikte 19261927 sezonunda oynanmasn planlad, Chicago tahil piyasasna dair bir oyunla ilgili olarak iktisat bilgisine ihtiyac vard. Bitmeyen oyun Wheat Buday, budayn sat ve datm ile ilgili bilgiye ihtiya duyuyordu. Brecht, tahl komisyoncular ile fazlasyla konumu olmasna ramen,onlarn kendisine buday piyasasnn nasl ilediini ve tahl piyasasnn standart ekonomi ve i dnyas diliyle halen anlalmaz kaldn sylyordu.91 Toplumsal kavgalarn ve dnmlerin ok ani yaand, gndelik hayata da, sanata da dorudan etkide bulunduu bir dnemde yaam ve yazm olan Brecht; tiyatro anlayn srekli gzden geirmek zorunda kalmtr. Tiyatro yapma koullar srekli deiir. Onun farkl tarihlerde yazlm iki yazsn okuduunda, insan iki ayr yazarn polemiiyle karlayor hissine kaplr. Yani, Brecht, Brecht'i yadsyacaktr. Dolaysyla; Brecht'in oyun yazarl ve tiyatro anlay zerine allrken referans alnmas gereken nokta, onun teorik yazlarndan ok oyunlar olmaldr. Oyunlarndaki araylar zerinden Brecht'i dnemselletirmek istersek,

Brechtiyen bir tiyatronun geliimi yle aamalandrlabilir:

90

Douglas Kellner, Brechtin Marksist Estetii, http://www.uta.edu/huma/illuminations/kell3.html (eriim tarihi: 8.03.2005). 91 Kellner, a.g.m. s. 3.

53

1-lk iirler, lk Oyunlar, lk Giriimler - 1898-1930 2-Didaktik Oyunlar ve lk Srgn Yllar - 1930-1938 3-Byk Oyunlar, Amerika Srgn, Srgnden Dn ve Berliner Ensemble'nin Kuruluu - 1938-1956 Elizabeth Wright da Brechti dnemlere u ekilde ayrr:
Kanaln her iki tarafnda da hl yaygn olan bir gre gre ise Brechtin evreden getii kabul edilir: Baal ile birlikte erken bir znelci anarist ya da nihilist bir evreden (dnyay ben oluturuyorum); orta-dnem aklc, davran ya da mekanik bir evreye (dnya beni oluturuyor); oradan da nc ve daha olgun bir evreyi balatt varsaylan daha ge oyunlarnda birinci ve ikinci evrenin ikilemelerinin szde diyalektik zmlerine (kendisi ve dnya arasndaki diyalektik) geer... evre kuramlarnn tmnde ortak olan bir kan, nihai devamllk fikridir. Brechtin geliiminde bir dnm noktas olarak grlen 1920lerin ortasnda Marksizmle karlamas ve bunun sonrasnda ilk znelci evreyi ikinci nesnelci evreye evirmesi, kaba bir diyalektik dnceye zensizce uydurulmutur.
92

zdemir Nutku ise Brechti 3 evreye ayrrken, ayrm u erevede yapar:

Yazar diyalektik tiyatro aamasna getiren yol, daha dorusu onun gelimesi basamakldr. lk basamakta, karamsar, anarist ve nihilist bir gen yazar, ikincide kendini disipline sokmak iin maddeci dnya grn kabul etmi bir deneyci ve ncde de gl, etkin bir kuramc, uygulayc ve yazar Ancak bu evre kesin dnemler iinde ele alnmaz, baka deyile bunlar kesinkes birbirinden ayrabileceimiz evreler deildir. Bu evrelerdeki zellikler oyunlarnda azala oala srer gelir.
93

92

93

Wright, a.g.e. s. 24. Nutku zdemir, Trkiyede Brecht, ss. 12-13.

54

3.1.1.

lk iirler, ilk oyunlar, ilk giriimler (1898-1930)

Ksaca Bert Brecht, asl ad Eugen Berthold Friedrich Brecht; (10 ubat 1898 Augsburg-14 Austos 1956 Berlin). Brecht, Almanya'nn tara kentlerinden Augsburg'ta bir kt fabrikas mdrnn olu olarak dnyaya gelir. Genlik yllarnda iinde yaad kent-soylu dnyann aktrel ltlerine bakaldrmak ister.94 Ortarenimini Almanya'nn savaa hazrland yllarda yapar. Lise yllarnda anarist iirler yazar ve kentin radikal dergilerinde yaynlanr. Bu ilk edebi giriimi, Alman milliyetiliini kk dren bir denemedir ve karl bir knama cezasdr. Edebiyata ve tiyatroya byk ilgi duymasna karn 1917'de Mnih'te tp fakltesine kaydolur. Sava srasnda cephe gerisindedir, bir hastanede grev yapar. Bu srada edebiyatla ilgilenmeye devam eder. Ayn yl "l Askerin yks" adl bir iir yazd. Bu iiri, yllar sonra Nazilerce sulanarak Alman yurttalndan atlmasna neden oldu. 1919 iir almalar asndan verimli bir yld. iirlerini Die Hauspostille'de (Dua Kitab) toplar. Bu dnem ykm yllarn yaayan Almanya'da ekspresyonist anlatmn, sanatn her alannda doruk noktasnda olduu bir dnemdir. Grotesk bir duygusalla yer veren oyunlar tiyatro piyasasn allak bullak eder. Prof. Dr. Esra Biryldzn, Sinemada Akmlar adl eserinde Almanyayla ilgili tespitleri yledir:
Almanyada yzyllar sren feodal yap, baarsz Alman Cumhuriyeti, ardndan gelen Hitler, ksacas uzun sren totaliter yap bireylerin bilinlerini, benliklerini derinden kuatm ve onlarn yaadklar reel-yaam yanl alglar duruma dmelerine neden olmutur. nsanlararas dorudan ilikilerin bulunmad, gitgide eylemi bir toplumda her insann sosyal bir atom durumuna geldii bir yapda hi yakalayamadklar zgrleim mitlerini de yitirmitir. Kapitalizmin kat kurallar iinde youn otoritenin yaand durumlarda insanlararas nasl yaam alglayacak ve zgrleecektir.
95

94
95

Bertolt Brechtin 102. Doum Yl Kutland (eriim tarihi: 25.12. 2005) Esra Biryldz, Sinemada Akmlar 3. Bask, stanbul: Beta Yaynlar, 2002, s. 38.

http://www.nadir.org/nadir/initiativ/rev_linke/dck%FClt%FCrvesanat/dck%FClt%FCr2.htm

55

Dnya anlalmaz, karanlk ve lmcl bir dnyadr. Realite aldatcdr ve bu aldatc grnmn altndaki gereklii ancak ykm ortaya karabilir. Hayatn asaleti ancak ykntlar arasndan gn na kabilir. Bu ifadeler, ekspresyonist anlatmn kabul grd ifadelerdir. Ykclk sanatta kendisini formsuzluk, uyumsuzluk ve irrasyonalite olarak gsterir. Klasik teknikler terkedilir. Grotesk bir oyunculuk tarz, plastik kullanm -mask, makyaj vb.- n plana kar ve olay rgs kesinlikle tutarl, rasyonel bir bak izlemez. Brecht'in ilk oyunu Baal (1918) ite bu dnemde yazlr. iirsel bir oyundur. Doal igdlere ve anarik bir cinsellie vg nitelii tar. Baal, atk maddeleri, yeni bir trn yetimesi iin gerekli gbreyi ierdii iin, srekli yok olmak zorunda olan bir n-insan trn dramatik biyografisiydi. Bronnen, Baalin yalnzca yazn tarihi asndan bir deeri olacan hemen anlad; ancak bu yapt okuyunca, yazma yetenei olan gen adamn prltsn ve bykln de kavrad. Artk ona tamamen balanmt.96 1922 ylnda ikinci oyunu Gece alan Davullar yazar. Bu, klasik oyun tekniine ok aykr dmeyen bir oyundur. Serim, dm ve zm blmleri vardr. Bildik bir temay ierir: ayrlk ve askerin dn. Bir kk burjuva ailesi kzlarn gelecek vaat eden bir delikanlyla evlendirme hazrlndadr. Derken kzn savata ldn sand eski sevgilisi yara bere ierisinde yaayan bir l gibi kagelir, damat aday ile geirilmesi beklenen keyifli dakikalar suya der. Oyun buraya kadar klasik bir oyun tekniinin ok uzanda deildir. Ancak, bu yk ondan bamsz ikinci bir olay tarafndan kuatldnda klasik erevenin dna klr. Geceyi tehdit eden bir baka olay da, kentteki politik bir ayaklanmadr. Bu ayaklanma kendisini, oyunun akna elik eden davul sesleriyle ifade eder. Gece alan Davullar'n asl arpcl sahnelenmesindedir. Plastik bir kullanm hakimdir. Eski sevgili korkutucu bir makyaj ierisinde sergilenir. Salonun giriinde, sahne nndeki pankartlarda Buras bir sahne ve siz de izleyicisiniz yazs vardr. Bu oyundan sonra Brecht, faizmin siyasal bir ikna arac olarak duyusal kkrtmaya yneldii dnemde, sanatn bunun tersini yapmas gerektiini syleyerek; duru, zihni kkrtan bir oyun teknii arayna koyulur. Spor Tiyatrosu kavramn gelitirir ve bir boks ma metaforuna bavurur. ki boksr ve bir seyirci bir araya gelir.
96

Arnolt Bronnen, Brechtli Gnler, ev: Aye Selen, stanbul: Mitos Yaynlar, 1994, s. 23.

56

Seyirci btn kurallar, teknikleri, stilleri bilir. Bu metafor, Brecht'in yeni tiyatro modelidir. Bu modelin ilk ve tek oyunu bir laboratuar almas olan Kentlerin Fundalndadr (1923). Oyunda iki gangster arsndaki mcadele sergilenir. Bu mcadelenin geliimi sergilenirken, mcadelenin nedeni zerinde durulmaz. Brecht, sonraki yllarnda bu tarz bir oyuna pek yer vermeyecektir. 1924de kendisinin olmayan bir oyun zerinde alr. Araylar onu Elizabethyen Tiyatro'nun temsilcilerinden Marlow'a yneltir. Marlow'un tarihi oyunlarndan Edward IIyi uyarlar. Her sahnenin bal bir projektr ya da tabelayla seyircilere iletilir. Artk seyirci ne olduunu deil, nasl olduunu merak edecektir ve pasif bir seyirciden aktif bir seyirci konumuna gelebilecektir. Bu srada tiyatroya olan ilgisi de devam eder. 1924te Berline gider. Burada Carl Zuckmayer, Max Reinhardt ve Helena Weigel gibi dnemin nl sanatlaryla tanr ve birlikte alma olana bulur. Bir sre sonra yetenekli bir oyuncu olan Helena Weigel'le evlenir ve bu evlilik mrnn sonuna kadar srer. Brecht'in oyunlarn pek ounda Weigel barolde oynamtr. 1925'de Politik Tiyatro'nun kurucusu Erwin Piscator ile ilikileri geliir. Kadrosunda dramaturg olarak alr. Besteci Kurt Weill97 ile tantktan sonra Brecht tiyatro yaamnda yeni bir adm atmtr. Sosyalizan bir kimlie brnr. Piscator'la birlikte Jaroslav Hasekin nl roman Aslan Asker vayk' sahneye uyarladktan sonra yazd Adam Adamdr (1926) adl oyunu "epik tiyatro" anlaynn ilk denemesiydi. Bu retici bir tiyatro tr olup, olaylar geleneksel tiyatrodakinin aksine, dramatik bir biimde canlandrlacak yerde, izleyiciye anlatlr. zleyici sahnede olup biteni bir gzlemci gibi izler. Epik Tiyatro'da ama dndrmek, izleyicinin akln kullanarak bir karara varmasn, harekete gemesini salamaktr. Brecht dnyann deimesinden; insanlarn frsat eitliine, dnce zgrlne sahip olduu, adaletli bir dzenin kurulmasndan yanayd. Benimsemi olduu Marksist

Kurt Weill (1900-1950): Keskin bir toplumsal eletiri getiren devrimci bir mzik ve opera biimi kurmay amalayan Alman bestecisi. nce davurumcu yolda gelien verimi, Brechtle tantktan ve ibirliine getikten sonra en baarl rnlerini verdi. 1927de Mahagonny Kentinin Ykselii ve k ile balayan bu ibirlii, Kuruluk Opera ile doruuna kt. Weill, dier birok Alman sanats gibi, Nazilerin iktidara gelii ile lkesini terketti, Amerikada baarl bir opera ve mzikal bestecisi olarak yaad. Mzii, kinci Dnya Savann bitimine dek Almanyada yasakland. (Bertolt Brecht, Sinema Yazlar ve Brecht, Sinema, Sanat likileri stne Yazlar, ev: Bertan Onaran, Yurdanur Salman, stanbul: Grsel Yaynlar, 1977, s. 286.)

97

57

dnya gr dorultusunda, bylesine bir dnmn gerekleeceine inanyordu. Tiyatronun bu amaca ulamak iin etkili aralardan biri olduu kansndayd. Brecht'in Piscator Tiyatrosu ile en ciddi deneyimi, sonrasnda yol ayrlklarnn gerekletii Aslan Asker vayk (1927) yapmdr. Bu oyun sonrasnda Brecht, "Tiyatro, edindii teknik olanaklarla, ya btn artistik amalardan kendisini arndracak ve politikann hizmetine girecektir, ya da kendisini yaad an toplumsal sorunlarn derinlemesine tartmaktan alkoyacak ve btnyle artistik amalara ynelecektir," diye dnmektedir. Yani tiyatro artk elendirici ve retici amalarnn ikilemindedir. Brecht, nasl bir oyun estetii tiyatronun ilevini arttrr diye dnr ve nerdii ilk biim: Montaj Teknii'dir. Bu teknik, retici eler ile elendirici elerin atmas tr bir yap ierir. Bu teknikle yazlm iki oyun Kuruluk Opera (1928) ve Mahagonny Kentinin Ykselii ve D Operasdr (1930). Brecht bu iki oyunu Yabanclatrma Teknii ile yazlm ve sergilenmi ilk oyunlar olarak tantr ve artk Epik Tiyatro kavramn gelitirir. Brechtin biimcilii aklamaya alrken sk sk faizme gndermede bulunmas, biimciliin Brechtin tasavvurunda ne kadar olumsuz bir anlama sahip olduunu anlamamz asndan bize nemli bir ipucu salar. Brechte gre biimcilik, z yerine biime nem verme hali deildir; nk bu kavray, biim ve z ikiliine dayanan ilkel ve metafizik bir ayrm ifade eder.98 Halbuki, Arslann deyiiyle, z ve biim arasnda tarihsel olarak kurulmu karmak ve dinamik bir iliki vardr.
99

Dolaysyla Brechtin anlam haritasnda biimcilik, z yerine biime nem vermek olarak deil, biimin ze dsal kalmas olarak ortaya kar. Brechte gre, Bir sanatn biimi, ieriinin (znn) dzenlenmesinden baka bir ey deildir. Biim bir d e, sanatnn ierie kazandrd bir ey deildir; tersine ylesine ierie aittir ki, sanatnn kendisi bile ona bir ierik gzyle bakar.100 Sonu olarak biim, zden

Bertolt Brecht, Sosyalist Gerekilik ve Toplum, ev: Ahmet Cemal Kayahan Gven, stanbul: Altn Yaynlar, 180, s. 72. 99 Emre Arslan, Yaama Sanatna Brechtin Katks: Diyalektik, Hegemonya ve Yabanclatrma Kuram, Praksis 1, s. 69. 100 Brecht, Sosyalist Gerekilik ve Toplum, ss. 224-233.

98

58

bamsz olarak, kendinden menkul bir anlayla ekillendiriliyorsa biimci bir yorum ortaya kar. Bu anlamda ze dsal kalan biim, biimcilie yol aar.101 Brecht, Mahagonny szcn bulur. Bu szck, ellerinde yanl boyanm, delikli krmz bayrak tayan kahverengi gmlekli kk burjuva kitlelerini grd zaman aklna gelmiti. Kavram bu szckten karak geliti, szckle birlikte deiti; ancak o yaz bu kavram, yalnzca dar kafallarn topyas anlamna geliyor ve bu topya Avrupann o gne kadar grd en tehlikeli cad kazannda anari ve alkol kaynatyordu.
102

Bu iki oyunundan sonra Brecht'in araylar farkllaacaktr. Buraya

kadar olan, ilkel bir Epik Tiyatro'nun geliimidir. imdilik Brecht'in hanesinde sadece zdeleme yerine, yabanclatrma teknii slogan vardr. Bu teknik oyun yazmndaki btn deiikliklerin anahtardr. Sahnelemede ise, klarn, dekor deiikliklerinin gizlenmemesi, sahne balklarnn kullanlmas, mziin yadrgatc etkisi gibi bulular yabanclatrmaya hizmet eder. Dier dnemlerinde yabanclatrma farkl tanmlanmaya balanr. Oyun yazmnda opera formundan, montaj tekniinden grece uzaklalr. Sahneleme bulular kadar oyuncunun tutumu zerinde de durulur. zdemir Nutku ise evrelere ayrd Brechtin yaamndaki ilk evrenin zelliklerini yle dile getirir:
lk evresinde duygusallk onun tm yaptlarna egemendir. Onun temel yaantlarndan biri: insanln aresizlii, evresindeki dnyaya ilgisiz kalmas... Brechtin kendini belli bir disipline almadan nce de olaanst bir dnce yntemi vardr. Ama bu dnce yntemi, olgunluk evresinde kesin izgilerle ve salam bir diyalektik dourganlk iinde karmza kar Onun bu ilk evresinde, onun karakterlerini iki blmde ele alabiliriz: aktif karakterler, yani vaheti yaratanlar, smrenler, kurban edenler, vb; pasif karakterler, baka deyile vahetten korunamayanlar, srklenenler, kurban edilenler, smrlenler, vb. Ancak bunlar aktif de olsalar igdlerinin rndrler. Brechtin hemen her

Sezai Kotu, Brechtle yabanclamadan Brechtte yabanclatrmay anlamak -2, Sahne Dergisi, 2004, say: 6, s. 46. 102 Selen, a.g.e. s. 100.

101

59

oyununda bir mahkeme sahnesi vardr; yazar, insanlarn hemcinsleri iin adaletli olabilecekleri dncesini kabul etmez.
103

3.1.2.

Didaktik Oyunlar ve lk Srgn Yllar (1930)

Nazilerin ynetime gelmesiyle birlikte Brecht'in Almanya'da alma olana ortadan kalkar. 1933'te Almanya'y terk etti. nce svire'ye, oradan Danimarka'ya gitti. 1939'a kadar kald Danimarka'da Tak-tik, Hitler Rejiminin Korku ve Sefaleti, Galileo'nun Yaam, Cesaret Ana ve ocuklar gibi her biri bayapt olan oyunlar yazd. Sezuann yi nsann da burada yazmaya balad. 1930'larda Brecht artc bir giriimde bulunur. Faizan eilimlerin glendii, insanlarn hayatna dorudan etkide bulunduu bir dnemde sanatsal olma kaygsndan ok politik olma kaygsnn savunulmas gerektiini iddia eder. Estetik araylar, politik bir tiyatronun nn tkamaktadr, yleyse, estetik, tiyatrodan kap dar edilecektir. Liselerde, fabrikalarda, sendikalarda insanlarn oynayp sergileyebilecekleri didaktik oyunlar yazar. Bunlar iyilik, vatanseverlik, dindarlk temalar ieren ksa oyunlardr. (Baden Baden, Evet Diyen Adam, nlemler, Kuralla Kurald gibi) Birey kavram yerine, toplumsal bir mcadelenin rn olan yn-insan kavramn eksen alr. Oyuncular srekli rol deitirerek oynar; oyuncular olayn tan, seyirciler ise yargya varacak insanlardr. Brecht sonradan, bu oyunlar politika ile tiyatronun arasndaki ilikinin nasl olabileceine ilikin birtakm egzersizler olarak deerlendirir. Brecht'in didaktisizmi ilk kez estetik bir form iinde kurgulamaya alt oyun, Mezbahalarn Johannasdr (1932). O dneme kadar yazd en uzun oyundur. Dramatik bir nitelik tar. 1929 Chicago'sunda, yoksul kesimlerle ynetici kesimin mcadelesi konu edilir. Oyunda, Johanna adl, iyiliksever, dindar bir kadn tasvir edilir. Yoksul kesimlerden yanadr, ne var ki, hibir zaman onlar yoksullatran insanlarn karsnda yer almaz. nk dindarln, tanr sevgisinin ve ahiret inancnn insanlar drstle tevik edebileceine inanr. Yoksullarn iddet ieren eylemlerine kar,
103

Nutku, ss. 13-14 ve ss. 19-20.

60

Hristiyanlk inancn, yumuakl ve insan sevgisini nerir. Son nefesini verirken, bu tavryla aslnda yneticilerin yoksullar zerindeki hakimiyetini srdrmesine katkda bulunduunu farkeder. Vicdan azab iinde lrken iddeti savunur. Dini bir iyilie, drstle ve inana kar taknlan bu siyasal tavr, Brecht'in dier oyunlarnda da ska yer alr, ama hibir oyunda bu oyundaki gibi balbana konu edilmez. 1932'de Brecht benzer bir oyun giriiminde daha bulunur; Ana. Bir Gorki uyarlamasdr. Bir devrimci annesinin snf bilinci kazanmasn konu edinir. Annenin iindeki Johanna oyun boyunca dnr ve bir devrimci haline gelir. Oyunun gsterimi yasaklanr. nk Naziler iktidara gelir ve bylece Brecht'in ilk srgn yllar balar. Amerika'ya gidene kadar iki nemli denemede daha bulunur. Birincisi; anti-faist oyunlar, ikincisi; Aristotelesi bir oyun: Carrar Anann Tfekleri(1937). Ancak 1936'da Danimarka'da sahnelenebilen Yuvarlak Kafalar, Sivri Kafalar Brecht'in ilk anti-faist oyunudur. Oyun, Shakespeare'in Ksasa Ksas oyunundan uyarlanma, faizmin uygulamalarnn hicvedildii bir gldrdr. Hitler benzeri rk bir dk insanlar yuvarlak ve sivri kafalar olarak ikiye ayrr. Bu oyun ile birlikte, popler bir anlatm teknii olarak mizaha bavurulmas tekrar gndeme gelir. 1938'de yazlan 3. Reichin Korku ve Sefaleti ise propagandist bir yn ierir; mizahn yerini politik saldr alr. 1941'de tamamlayaca, ama faizm kart oyunlar arasnda deerlendirilebilecek olan Arturo UI'nin Engellenebilir Ykselii ise bu oyunlarn en niteliklisidir. Dramatik bir kurgu oluturulur ve faizan eilimin ykselii kanlmaz bir durum olarak deil, tarihsel olarak engellenebilir bir geliim olarak gsterilir. Yukarda da belirtildii gibi, 1973'te yazlan Carrar Anann Tfekleri, Aristotelesi bir yap ierir. Brecht, bu oyunda Aristotelesi Tiyatro'nun olanaklar zerinde politik bir denemede bulunur. Aristotelesi bir oyunun gerekli toplumsal koullar ierisinde provoke edici bir nitelie brnebileceini dnr. Carrar Ana'nn Tfekleri zerindeki almalarndan sonra Brecht'in byk oyunlarna giriecek olmas, bu oyunun ilgin bir deney olduunu gsterir.

61

zdemir Nutku ise bu evreyi u ekilde belirtir:

Bir sre sonra yazar disiplin sorunu ilgilendirmeye balad; duygusal yannn, bilimsel ilkelere gre, bilinli bir denetime alnp alnamayaca zerinde durdu. lk evredeki olumsuz ve karamsar tutumuyla ortaya kan nihilizmini boabilmek iin, onun bir disipline ve olumlu sonulara gtrecek bir inanca gereksinmesi vardr. Bunun iin de, politik balanmay seti. Bu politik grn de Marxn retilerinde buldu. Maddeci dnya gr ona kendini denetleme, disiplin ve aklc yntemi retecekti. Ayrca, bu balanma, her trl ar duygululuu yadsyor ve bilimsel bir yol seiyordu. Maddeci dnya grndeki kesin disiplin ve zgeillik onun anarist yanndan bir kurtulu demekti; stelik nihilist Brechtin ayakta durabilmek iin bir inanca gereksinmesi vard. Bunun da bilimsel diyalektiin dnce ynteminde buldu.
104

Brecht ile uzun bir sre birlikte alm olan Lion Feuchtwanger, roman biiminde yazd Brechtin biyografisinde, O, kendi kiiliinden gerekten ac ekerdi ve hep kendinden kamak isterdi, dedikten sonra da, toplumsal sezgi ynnden de yoksundu, (Feuchtwanger, Success, London 1930, 500.) diye ekler. Byle kendi iinde paralanm ve hibir eye inanmayan biri iin maddeci dnya gr iyiletirici bir yoldu. nk Brecht gibi, toplumd kiileri toplumla ilgilendiren ve gerek toplum umudu veren bir dnce dzeyiydi bu. Sonra kiinin kendinden fedakrlk etmesini gerektiren ve ayn zamanda (ilk Hristiyanlk dneminden bu yana) da ilk kez en ok bencil olmayan, zgeillii savunan bir disiplini getiriyordu bu gr. Robert Brustein, Brechtin Marks retiyi kabulnde hemen hemen dinsel bir balan var, (Brustein, The Theatre of Revolt, Boston/Toronto, 1964, 250.) Gerekten de yazar, Marksl kabul ettii ilk dnemde dar ve kat bir gr iindeydi. Yllar getike, bu disiplini zmsedike geni ve yaratc yann da yaptlarna getirdi. Bylece, maddeci dnya grnn dnce sistemi iinde, Brecht, artk delilii deil, delilie son vermeyi, karmaay deil, karmaaya son verecek yeni bir dzenin savunucusu olmay benimsedi. (Brecht, Ana oyununda Delilii deil, delilie son vermeyi, karmaay deil, karmaay yok etmeyi belirtir.)

104

Nutku, a.g.e. s. 21.

62

Artk igdsel ve duygusal klar yerine, bilinli denetim onun varmak istedii noktadr.
105

Yazarn ikinci evresinde yazd oyunlarda, kiiler ilk evrenin kahramanlarnn tam karsndaym, yani tamamen aktiflermi gibi grnrler. Oysa dikkat edilince, ilk evrenin yumuak ve ikinci evrenin sert karakterleri arasnda pek de ayrcalk yoktur. nk bu sert karakterler de, kartym gibi grnen yumuak karakterler gibi pasiftirler. Aralarndaki tek ayrcalk; ilk evrenin yumuak karakterleri sulularyla srklenirken, bu evrenin sert karakterleri bakalar tarafndan ldrlrler Brecht, Marxn nc yanndan ok, eletirel yanndan etkilenmitir Ancak bu evrenin btn oyunlarnda varlan sonu udur: insan iyi, ama sistem ktdr; sistemin dzeltilmesi gerekir. Marksln eletirel yann vurgulayan Brecht, bir tiyatro ozan olarak da, kalc bir baar salamtr; nk o bilimsel diyalektik yoluyla senteze ynelmitir. Bilimsel dncenin temelinde de, dondurulmu, kalplam, ilerlemeyen, deimeyen sloganlar deil, kukuyla gelitirilen ve daha ileriye gtrlen dnce birimleri ve bu birimlerin bireimi vardr. Ona gre, toplumsal dzeni yenilemek, deitirmek ve gelitirmek iin kuku asal tavrdr. Ancak byle toplum renebilir ve denetlenebilir. Galilenin, Antigonenin ve daha birok Brecht karakterinin zelliklerinden biri de budur.
106

Brecht, dnyaya bakndaki nihilizmi, bu diyalektik ynteminin yardm ile atm ve olumsuz karamsarlndan da bu evrede kurtulmutur. Martin Esslin, Bertolt Brecht kitabnda unlar syler O, bu dnyann deimesi gerektiini seyirciye anlatmak istedi. Bu abas onu ar karamsarlktan kurtard; toplumcu olduu kadar, kiisel yaratlara da gtrd.107 Bu balamda i ie giden iki yneli olduu izlenir. O, bir yandan kapitalizme, i hayatnn sularna, ticari toplumun adaletsizliine ve zorbala kar karken, bir yandan da bu bozuk dzen iindeki insann kiisel tragedyasna derinlemesine uzanr. Bu genilemesine ve derinlemesine olan ikili yneli de onun oyunlar asndan nemli bir zelliktir. lk balardaki, yani ilk evresindeki bakaldrmasnda iilere adeta bohem bir anlayla ynelen yazar, bu evreden itibaren emeki snfnn tmne ilgi duymu, onlarn sorunlaryla yakndan ilgilenmitir. Bunun
105 106

Nutku, a.g.e. ss. 21-22. Nutku, a.g.e. s. 24. 107 Martin Esslin, Bertolt Brecht, New York &London: Columbia University Press, 1969, s.13.

63

iin de kiileri reticiler, emekilerdir, konular da retim ilikilerini ve kiisel ilikileri kapsar. 108

3.1.3. Byk Oyunlar, Amerika Srgn, Dn ve Berliner Ensemblenin Kuruluu (1938-1956) Brecht'in Avrupa'daki son yllar, epik bir tiyatronun olanaklarn arttrmaya ynelik abalarla geer. Epik bir tiyatronun sahnelemede gelitirilecek teknik yntemlerin zenginletirilmesi sorunu olduu dncesinin dna kar ve politik konjonktr ile dorudan ilikisi olmayan ama araylarnn yolunu aan byk oyunlarn yazmaya balar. lki, Galilenin Yaamdr (1938). Oyunda, Galile bilimsel almalarn devam ettirebilmek iin taktik bir davranta bulunan bir kahramandr. Brecht, Galile'nin kahramanln epik bir tutum olarak niteler. nk duygusal bir kar kn yerini akll bir bakaldr almtr. Galile adalar tarafndan korkak olarak nitelenir, ama yaamay semesi bile bal bana devrimci bir tutumdur. "yaayarak aslnda ortaan kuyusunu kazar." Epik Tiyatro artk sadece anlatan ya da sergileyen tiyatro deildir. Epik Tiyatro'nun sorumluluu epik insann oluumuna katkdr. yle bir oyun sergilemeli ki, "tiyatro yine tiyatro" olsun insanlar elenmeye gelsin ama bu elence bal bana bir renme olsun. Mizaha bavurulduunda, yabanclatrma bal bana bir elencedir. an insan da en ok bu elenceden yoksundur, tiyatroda estetik sorunu artk alternatif bir elence tarznn kefedilmesidir. Bylece, yabanclatrma yeniden tanmlanr: nsanlara toplumsal ilikilerin deiebilirliini ima eden bir yaklamdr, oyunun yapsna nfuz etmediinde btn abalar bounadr. Oyunun yapsna nasl nfuz eder? Konu ettii yky kendi izofrenisi iinde kurgulayarak.Brecht, bunu kendi oyunlarnda iki yoldan gerekletirir. Birincisi, merkeze alnan bir karakteri blnmlk iinde sergileyerek: Puntilla ve Matti (1941), Sezuann yi nsan (1941). Sarhoken prlanta gibi bir insan olan Puntilla, aykken zalim bir toprak aasdr. Hangi durum onun iin zararl bir tutumdur? ya da

108

Nutku, a.g.e. s. 25.

64

Hangi yn onun iin hayrldr?" Yant belirsiz braklr. Sarhoken, iyilikseverdir. Yoksullara, acizlere yardm eder. Ne var ki, aykken de, dnyann en kt insandr. evresindekilere zarar verir, uan, iilerini zalimane altrr. Brecht, yle bir dnyay ima eder ki, insani deerlerden yoksunluk bir giriimciliktir, ama insani deerlere bireysel bir dn, bir tr Johanna olma arzusu bu giriimcilik karsnda alternatif deildir. nk iyilikte bulunulacak insanlar bu dnyaya muhalif deildir ve iyilikten yararlanma eilimleri bir tr yamalamadr. Ayn tema daha belirgin bir ekilde, Sezuan'n yi nsan'nda Shen Te'de de ilenir. yi insan ile kt ama tccar insan Shen Te'de bir blnmlk ierir. Hibir zaman i ie geemeyen bu blnmlk, Brecht'in yaad a soyutlama yoluyla bir eletirisidir. izofreni, karsna yine bir izofreni karlarak eletirilir. Seyirci, olay hakknda nesnel yargya varabilecek yaad hayatn izofrenisinden arndrlm bir insan deil, kendi izofrenisine tank olan bir Puntilla ya da Shen Te'dir. Artk, yabanclatrma olumsuzun olumsuzlanmas olamaz, nk bir yanlsamay da gereksinir. Bu yanlsama karakterin hangi yndr; Johanna'l m, tccarl m? Yoksa ikisi birden mi? Yant oyun boyunca deiir. Brecht'in yararland ikinci yol, olayn kendisinin bir tr izofreni ierdii oyunlar kurgulamaktr: Cesaret Ana ve ocuklar (1939), Simone Machardn Dleri (1942), Kafkas Tebeir Dairesi (1944). Cesaret Ana ve ocuklar ise, bu dnemin en ustalkl oyunlarndandr. Brecht, bu oyununda otuz yl savalarnda seyyar tccarlk yapan ve askerler tarafndan cesaret ana lakab taklan biri kz, ocuk sahibi bir kadnn heyecan dolu maceralarndan yararlanr. Anne'yi ocuklarn ve yknn arka planndaki otuz yl savalarn alr, kendi yksne uyarlayarak, farkl bir tarihsel koulda kendi dneminin bir modelini oluturur. Kk bir insann savatan kar etme arzusu hikaye edilir. Cesaret Ana ocuklarn kaptrmadan savatan payna deni ister. Ama ocuklarn teker teker yitirir. "Felaketler hibir zaman retici olmamtr ve kk insanlar asla byklerin orbasndan iememitir." Bir savatan kp, kotura kotura dierine giden cesaret analarn bir eletirisidir bu oyun. Cesaret Ana yanlsama iinde davrandka, onun yanlsamasna tank olan seyircinin farkl bir davran tasarlayabilmesi beklenir. Kanlmaz olarak, empatiden de yararlanlr. nk seyirci, oturduu koltukta dahi, ayn yanlsamay paylamaktadr. Ancak, tank olmann verdii konumsal farkllk sayesinde empatisi yer yer bir kzgnla, cesaret ana ile beraber

65

davranmaya deil, ama onu yola getirmeye tahrik eden bir ortakla dnebilir. Tank olmann verdii konumsal farkllk yine bir duygu ortaklndan yola kar, ancak etkileri farkllar, tiyatro yine bir tiyatrodur ama etkileri farkllar. Artk Brecht, zdeleme yerine yabanclatrma sloganyla aklanamaz. zdeleme yerini oyundaki karakterlerin ve onlar seyredenlerin ideolojik ortaklna brakr. Yabanclatrma ise, bu ortaklk ierisinden hareket eder ve ortaklardan birinin dieri ile yzlemesine olanak vererek, bu karsna izofrenik bir suret karmakla gerekleir, zc bir etki oluturmaya alr. Kafkas Tebeir Dairesine gelince Brecht oyunu Broadway canll ile sergilenen ama Broadway kart bir dramaturji anlay ieren bir oyun olarak niteler. Revlerden, mzikallerden, stilizasyonlardan yararlanlabileceini, zaten oyunun da bu havada yazldn, ancak asla bir Broadway prodksiyonuna dnmemesi gerektiini savunur. Kafkas Tebeir Dairesi, Brecht'in en uzun oyunudur ve asl ykden bamsz birok yky ierir. Oyun, Cesaret Ana'dan ve dier oyunlarndan ok farkl bir yap ierir. Yine farkl bir tarihsel dnemde model oluturma abas vardr. Ancak, bu model evrensel bir nitelik tar; iyilik, drstlk, zveri, mlkiyet gibi "insanlk deerlerinin", ok farkl karlklar bulabildii bir "masal"dan hareket ederek birliksiz, btnlksz, episodik bir dnya sergilenir. elikileriyle yaayabilen ama bir katlanma ya da zdrap durumu yerine mcadeleyi kiilik edinen bir insan tipi ima edilir. Grusha, ocuun hayatn kurtarma derdine dtke kendisininkini riske atar; retkenlii onu kendi ykmna srkler. Adalet onda hem bir suluyu, hem bir kurtarcy grr. Fukaral ocuk iin bir tehlikedir ve ocuk bu fukaral kkrtr. ocuk iin zorunlu bir evlilik yapar ama bu evlilik sevgilisi iin bir ihanet olabilir. Azdak, yky dinleyenleri hayal krklna srklemeyen bir karar verebilir. Yine de, karar bakalar iin bir hayal krkldr (yasal adalet, asl anne). Azdak ocuu yetitiren anneyi gerek anne ilan eder ama erdeminden deil. ocuun karlaryla, Grushann karlar artk bir olduu iin Mutlu son yoktur. Oyun, n-oyunda ortaya atlan bir erdemin, tarihsel ve imgesel bir dzenleme (setting) ierisinde olabilirliini (practicibility) hatta evrimini sergiler. Hibir ey kantlama derdinde deildir. Seyirciler ykde geen herhangi bir insan olabilirler. Btnlkl dnyalar, deerlerinin eliik karlklar bulduu episodik bir dnyada zlmeye terkedilir. Artik, ne, epik tiyatro tanmndan

66

bahsedilebilir, ne de, bilim a tiyatrosu tanmndan: tiyatro, diyalektik olmak zorundadr. 1939'da Danimarka'nn da Nazi tehdidi altna girmesi zerine nce Finlandiya'ya, oradan da 1941de ABD'ye gitti. Brecht'in oyunlarndan bazlar bu dnemde ngilizce'ye evrildi ve ABD de sahnelendi. Ne var ki, bu lkede izleyici Brecht'in oyunlarndan tedirgin oldu ve ilgi gstermedi. 1947'de ABD'de esen Souk Sava rzgr, Brecht'in Amerika'ya Kar Etkinlikleri Soruturma Komisyonu'nca sorguya ekilmesine yol at. Dnya grne ilikin sulamalara kar kt. ABD'de barnmayacan anlamt. Brecht, 1949'da Dou Berlin'e yerleir ve ei Helena Weigel birlikte, sosyalist ynetimin finanse ettii kendi tiyatrosunu aar: Berliner Ensemble. Al, Puntilla ve Matti ile gerekleir. Berliner Ensemble, srasyla Ana, Shakespeareden Corilanus (1951), Kafkas Tebeir Dairesi, Cesaret Ana oyunlarn sergiler ve turnelere kar. 14 Austos 1956'da, hem iki yeni oyun projesi hem de ngiltere turnesi iin Cesaret Ana reprodksiyonu zerinde alrken, Brecht bir kalp krizi geirir ve lr. Ancak geriye koca bir miras brakr; siyasal bir tiyatro. zdemir Nutku, Brechtin 3. evresi iin de unlar sylyor:109
Bilin-alt gdleri ile kendi kendini aklc denetim arasndaki srtme ve atma Brechtin asl temalarndan biridir. Onun bu tutumu, bazan insann igdsel yanna kar youn bir biimde belirir, bazan da Schweikn arkada Balounda olduu gibi, yumuak bir ruh durumu iinde ortaya kar. Nasl olursa olsun insann bu iki yan onun oyunlarnda srekli bir atma durumundadr. Sz gelimi Kuralla Kural Dnda (1930), hamal, onu dven, ezen ve sonra da susayan tccara matrasn karp su vermek ister. Nefret edildiinin bilincinde olan tccar hamaln matrasn ta gibi grr ve hamaln ona byk bir tala saldrdn sanarak tabancasyla onu ldrr. Yarg, mahkemede nefret ettii birine su vermenin akl d oluunu kabul ederek tccar beraat ettirir. yleyse, hamaln yapt hareket ne kadar insancl olursa olsun, duygularyla hareket ettii iin lm haketmitir.

109

Nutku, a.g.e. ss. 26, 28, 29, 32, 33.

67

Brecht, igdsel ve duygusal kaynaklarn nlemede byk bir g sarfetmitir. Bu tr davran, yani kendi kendini denetleme, ite bir atma yaratt iin, yazar duru ve soukkanl d grn ardnda, ite hep iddet gsterme drtsne boyun emitir. Yeni bir dzenin gelmesi iin eylem ve zora bavurmak gerektiini dnen Brecht, oyunlarnda da bu tutumunu srdrr. Yazara gre, iddet ve zor kullanma hem yanl, hem de dorudur. Kuruluk Operada gangsterlerin, Mahagonnyde altn arayclarnn, Chicagodaki et toptanclarnn kral Pierpont Maulerin iddet kullanmalar yanl ve kt; ama yeni bir dzenin savunucularnn amalarna ulamak iin kullandklar iddet doru ve iyidir. (Brechti izleyen, ayn dnya grne sahip gen kuak sanatlar ise iddet kullanmaya kardrlar. Deneylerine dayanarak uzun bir gelenei olan burjuvazinin iddete kar, daha byk etkili bir iddetle kar koyduklarn ve iddet silahlarn emekilerden daha iyi bildiklerini savunurlar. Egemen glere kar, onlarn bilmedii silahlarla savamann doruluuna inanrlar. Bu silah da sanatsal eylemdir.) Ona gre, bugne dek smrmek ve ktlk etmek iin kullanlan iddet ve bask, niin iyi bir ama iin kullanlmasn? kinci evrede duygusalln yanllndan sz eden yazar, bu son evresinde oyunlarndaki diyalektiinin anahtarn verir. Duygusallk ou kez ykma gtrd halde, temelde insann iyi yann yanslar. br yanda, aklc tutum, bir insan kt yapabildii halde, bozuk dzende, toplum iinde ayakta kalabilmesinin bir kouludur. Yazar, doru bir dzenin gelmesiyle bu akl-duygu atmasnn yok edileceine ve her ikisinin de dengeli bir yolda birbirini destekleyeceine inanr. Azdak duygularnn tutsa olduu iin yanl yapar, ama saduyusunu kullandndan ve insanlar tandndan doru karar verir. Brecht, bu karakterde sanki kendi portresini izmitir: karmak ve paradokslarla dolu bir karakter; sklgan ve saldrgan, zeki ve saf, esprili ve ciddi, alakgnll ve kendini beenmi, iten ve uzak... Ve bir deha. Azdak akl (saduyu) ve duygu atmasnn sava alan gibidir. Sonunda saduyu kazanr. Kahraman-sulu, Brecht karakterlerinin bir zelliidir, belki de en nemlisi...

68

Mahagonnyde kapitalist sistemi bir randevuevi dzeni olarak gsterir. Sevgi bile ticaretin kurallarna baldr Tiyatroda srekli olarak duygudan deil, ama duygusallktan kamasnn... Tiyatro sahnesi olarak bir boks ringini, bir konferans salonunu ye tutuyordu Cinsel haz bizde evlilik grevine, sanat sevgisi hemen bir eitim hizmetine dnverir. renmekten anladmz, aratrma zevki ya da bir eyler arayp bulma tutkusu deildir.

Douglas Kellner, Brechtin Marksist Estetii balkl makalesinde unlar ekler:

kinci Dnya Savandan sonra Brechtin ABDdeki srgn yaam sona erdi ve Dou Berlinde bir tiyatro grubunu Berliner Ensemble kurmak zere davet edildi, nihayetinde kendisine bir tiyatro verildi ve Demokratik Almanyada ba dramatist olarak grev yapt. Brecht her zaman bir tr Ortodoks komnist olarak kalmasna ramen, Karl Korschun kendine zg Marksizm anlayndan derinden etkilenmi ve yaynlanmayan yazlarnda Staline sert eletiriler yneltmitir. 1953te Dou Berlindeki Stalinist rejime kar ii ayaklanmasnda Brecht iilerin tutumunu savunduu sylenebilecek st kapal aklamalarda bulunmu ama Berliner Ensembledaki pozisyonunu korumay baarmtr. Ancak Marksizmin etkisinin en ak biimde ve nemli olduu esas eserinde, eletirel tabiatna ramen, Marksizmden etkilenen estetik teori ve pratiin nemli bir rneidir. Aslnda, Brechtin Sovyetler Birliinde sosyalizmin inasna olan inancnn yerine Korschun Stalinizm eletirisi gemitir ve Sovyet blounda sosyalizmin deformasyonu somut bir hal almtr. Artk Brechtin kendi estetik teorisi ve retiminin kilit motivlerini salayan Marks teorinin Korsch yorumu ok deerliydi ve birok lkede komnizmin yklmasna ramen, Marks grler bugn halen yararl olmaya devam ediyor. Son yllarda Sovyet sosyalist blounun btnnn yklmas gz nnde tutulduunda, Marks teorinin Marks politikadan daha deerli olduunu kantlamas ironiktir. Yine de Bertolt Brecht Marksizmi eserleri anlamak ve sanat devrimciletirmek iin retici bir fikir kayna olarak deerlendirmitir.

69

Bu nedenle Marksizmin teori ve kltrel pratik alanlarnda gerek politikada olduundan daha verimli sonular vermi olmas, ironiktir.
110

3.2.

Brecht Estetii: Brechtin Epik / Diyalektik Tiyatro Anlay

Brecht, estetik kuramn 1920lerden balayarak, 1956daki erken lmne kadar kesintisiz srdrd pratik almalar iinde oluturmutur. Brechtin estetik kuram bugn epik tiyatro ya da diyalektik tiyatro deyileriyle anlmaktadr. Kukusuz, diyalektik tiyatro kavram, Brechtin estetik kuramn anlatma bakmndan, epik tiyatro kavramndan daha yetkin ve verimlidir. Temelinde diyalektik tarihi materyalizmin yasalarnn yer ald dnlrse, diyalektik tiyatro olarak adlandrlmas en uygun olacaktr. Ancak, epik tiyatro kavramn tmyle terk etmek mmkn deildir. nk onun nerdii tiyatronun biimi, ancak epik tr iinde vcut bulabilmektedir. Denebilir ki, Brechtin estetik kuramnn ruhunu diyalektik ve tarihi materyalist felsefe, bedenini ise epik tiyatro oluturmaktadr.111 Brechtin estetik sunumu tarihten yola kan bir tasarmlaymn (imaginatin) rndr. Tarihe farkl adan bakabilmek iin, tarihin srecinin farkl deerlendirilmesi gerekirdi, Brecht bunun da ancak trajedi / trajik olann eletirisiyle olanakl olacan gsterdi. Ona gre ve W. Benjamine tarih gemiteki gibi byk kararlarla, dramatik davranlarla deil; nemsiz gibi grnen, tek tek kalm gibi grnen kararlarla, davranlarla deitirilebilecektir gnmzde.112 Platon, tragedyay sona erdirmiti, Brecht, Platonun yaptlarndan yola karak epik tiyatro dncesini oluturduunda, sadece sanatya siyasal bir rol kazandrmakla kalmaz, sanaty toplumdan dlanm biri olma durumundan kurtarr. Dou ieriinin yasland anlatm tekniini bulan sanatn grevi, sanaty olduu kadar toplum hayatn da

Kellner, a.g.m. s. 4. Mutlu Parkan, Brecht Estetii ve Sinema, 3.basm, stanbul: Don Kiot Yaynlar, 1963, s.47. 112 nsal Oskay, Kahraman ve Tragedya asndan Lukacs, Brecht ve Benjamin, Yazko eviri, MartNisan 1984, say: 18, s. 96.
111

110

70

zgrletirmeye yardmc olmas, hayatn olgular arasndaki grlemeyen siyasal balantlar ortaya karmasdr.113 Brecht, kendi tiyatro trn 1920li yllarda Epik Tiyatro diye adlandrd; bu tr tiyatro yapmann k noktas oyuncunun oyunuyla izleyiciyi de anlatya dntren ykler anlatmasyd. Daha anlatnn, yani yknn, tiyatronun yrei olduuydu. Bu noktada Brecht, Aristoteles ile uzlar. Daha sonralar 1950li yllarda, Almanyann dousunda gerekleen toplumcu dnmlere ynelik iirsel bir biim bulmak amacyla ura verdiinde Diyalektik Tiyatrodan sz etti Brecht. Tiyatro almalarnn son yllarnda dnsel izlenimlerle temel hazlar (yani saflk) birletirmeyi denedi, Diyalektik Tiyatro tanmlamas da dndkleriyle tam bir rtme salamyordu. Son olarak Brecht, -her halkarda byk bir zenle- Dnsel Halk Tiyatrosundan sz ediyordu.114 Brecht tiyatrosu, ister alkanlktan gelsin, ister gndelik yaamdan, rutin ve ideolojiden olsun, duraan olan her eyi devinime geirme denemesidir. Devingenlik ilkesi, Brechtin son olarak konumay sevdii konulardan biri de, diyalektize etmekti aslnda onun tiyatroda ve tiyatroya ilikin tm abalarnn temel oda bu olmutur. Oyuncunun rolne yaklarken yaad o merakl bak, izleyicinin sahneyi incelerken merakl bak, gsterilen her eyi bir olay gibi gsterebilir, yani devinime geirebilir. Hatta duraanl bile 115 Bu gelime, bir adan, Roland Barthesn ifade ettii gibi, Temel olarak Brechtin bykl, esizlii, Marksizmi gelitirmesidir. dncesine varlmasna yol aacaktr. Belki bu nedenle Marks (diyalektik materyalizmle tanm) bir dnya gr, felsefi donanm olmayan izleyici asndan, Brecht oyunlarnn anlalmas da zor olmutur. Marx, bugne dek tam benim oyunlarmn seyircisi diye nitelendirebileceim tek kiiydi, sz bu zorluun gerisindeki sorunsal yanstr. Ancak belirtmeli ki, sanatsal grntde, tmyle kar olduu kavramn Katharsis olduu ok ak olmasna karn, Einfuhlung (duygu temeli zerinde yaant birlii) bata olmak zere geleneksel tiyatronun tad estetik deer / kavramlara tmyle kar kmam

113 114

Oskay, a.g.y, s. 101. Werkferd, a.g.e. s. 45. 115 Werkferd, a.g.e. s. 43.

71

retkenlii elencenin temel kayna klan bir tiyatronun, onu ayn zamanda kendine konu yapmasn onaylamtr.116 Kald ki, Brechtin estetik kuram, temelinde yabanclatrma iermekle birlikte, epizotik anlatm, gestus, tarihselletirme anlatmc yap, gstermeci oyunculuk gibi sralanabilecek temel zellikleriyle diyalektik bir btnlk oluturur. O izleyiciden toplumdaki ve tarihteki roln anlamak iin, sanat yaptn bir ara olarak kullanmasn bekler.117 Brecht Tiyatro iin Kk Bilgi Arac adn verdii ve Aristotelesin Poetikasna paralel olarak 77 paragrafta btnledii ve dncelerini ilettii kitabn 1948 ylnda bitirdi. Bu kitabn nsznde, o, yaplan savan, tiyatronun bilimsel aa uygun yolda ele alnmas iin gerekli olduunu belirtir. Tiyatroyu, estetik bir tartma asndan uygun olduu oranda, bir elence yeri olarak kabul edelim, ama ne eit bir elencenin bize en uygun olduunu kefedelim. 1950 ylndan sonra Epik terimini Diyalektik olarak deitirmenin daha doru olacana inanan Brecht, hangi eit elencenin doru olacan da yle belirtir: Bu, dnyann deikenliini gsterecek olan bir elencedir; ksacas diyalektik tiyatrosunun kesin belirgin bir erei olacak ve zellikleri bilinli bir yolda, -diyalektik birimler olarak- tiyatronun ilk biimlerinden gelitirerek yeni batan varetmek ve onlar elenceli bir duruma getirmek gerekecektir. Bylece, Bilim ann tiyatrosu diyalektii holanlr bir duruma getirecektir nk btn sanatlar en stn sanat olan yaama sanatna hizmet eder.118 Bu 77 paragraflk almasnn 4.snde unlar sylyor: Bunun gibi eskiler, Aristotelese gre, tiyatrolarndan insanlar elendirmesini beklemilerdir yalnz, ona bundan ne daha yce, ne daha alak bir ilev yklemilerdir. Tiyatro dinsel trenlerden kmtr denmekle, tiyatro niteliini dinsel trenlerden ayrlp kmakla kazand belirtilmektedir; bu ayrlp k srasnda tiyatronun dinsel trenlerin ilevini deil, salt bunlardan duyulan hazz beraberinde gtrd kukusuzdur. Aristotelesin katharsisi, yani korku ve acma duygusuyla ya da korku ve acma duygusundan arnmak da, yalnz elenceli
116 117

Bertolt Brecht, Sanat zerine Yazlar, ev: Kamuran ipal,,stanbul: Cem Yaynevi, 1987, s. 17. Ouz Makal, Brechte gzlerini kapamak, Radikal 2, 25 Mart 2007 Pazar, s. 14. 118 zdemir Nutku, Epik Tiyatro zerine, 19 Haziran 3 ve 17 Temmuz 1976 tarihli Cumhuriyet Gazetesi yazlarndan aktaran Nutku, s. 12.

72

biimde yaplmayp daha ok elendirme amacna ynelik olarak gerekletirilen bir ykanp arnmadr. Tiyatrodan bundan fazlasn istemek ya da ona bundan fazlasn balamak, tiyatronun amacn hayli dk dzeyde saptamak demektir.119 Ayrca, 9. paragrafa da gz atmakta yarar gryoruz. uras da gz nnde tutulmaldr ki, hayli deiik trdeki grntlerden duyulan haz, asla grntlenene benzerlik derecesine bal olmamtr. Gerekle uyumazlklar, hatta gereke dpedz aykrlk, yeter ki uyumazlklar belli bir tutarllk gstersin ve aykrlk ayn trdenliini korusun, seyircileri pek, hatta hi rahatsz etmemitir. Bin bir edebi ve tiyatral arala salanan olayn aknn bir zorunluluk yanlsamasn seyircide uyandrmas yeterli saylmtr. yklenen olaydaki bakiilerin gzelim ve yce duygularn kendimize maletmeye alarak, Sophoklesin ruhsal arndrmalarn, Racinenin zveri ve Shakespearein cin arpmlk taan sahnelerinin bir asalak bir zevkini karmaya alrken bizlerin de yapt sz konusu uyumsuzluklar seve seve grmezden gelmektir.120 zdemir Nutku, Galileonin Yaam balkl makalesinde Brechtin Epik teriminin yerine Diyalektik teriminin kullanm ile ilgili unlar syler: Brechtin Epik Tiyatro kavramn Diyalektik Tiyatro olarak deitirme istei 1950 ylnda balar. Diyalektik Tiyatro, anlatm esini yine kullanacak, ama kesin ve belirgin bir erei olacakt. zellikleri bilinli bir yolda diyalektik birimler olarak- tiyatronun ilk biimlerinde gelitirilerek yeni batan ortaya kartmak ve onlar elenceli bir duruma getirmek zorunluydu; gelitirme ilemi, sosyalizm klasiklerinin diyalektii ile yaplacak ve bylece dnyann deikenlii elenceli bir yolda gsterilecekti, Bunun iin de, insanlara ve eylemlere ilikin elikiler anlalr ve kesin bir yolda gsterilmeliydi. nk yabanclatrma teknikleri ile insanlarn birlikte yaamalarndaki elikiler ve gelimeler belirtilecek ve diyalektik, renmenin, elencenin bir kayna durumuna getirilecekti. Brecht, bu konuda Kk Bilgi Aracna bir Ek yazmtr: Bilim ann tiyatrosu diyalektii holanlr bir duruma getirecektir. Btn sanatlar en stn sanata hizmet eder. Bu en stn sanat da yaama sanatdr. Yazarn, sonradan Diyalektik Tiyatro olarak zerinde almaya balad
119 120

Brecht, Sanat zerine Yazlar, s. 10. Brecht, Sanat zerine Yazlar, ss. 11-12.

73

trn baz dnceleri daha onun 1931de yazd Diyalektik Dram Sanat zerine Notlar balkl denemesinde ve 1939-1941 yllar arasnda yazd Diyalektik ve Yabanclatrma adn verdii tezinde vardr. Bu yazlarda ada tiyatronun ada gerekleri yanstmas ynnden diyalektiin zorunlu olduu zerinde durulur.121 Epik Tiyatronun snrlar en belirsiz, en kaba tanmyla yledir: nsanlarn toplu eylemlerinin -sava, kar kavgalar, tarihsel olaylar, ada sorunlarrneklendirildii ve tartld tiyatro. Bu tiyatro anlaynda Yabanclatrma biricik kouldur ve tiyatronun oyunculuk, reji, dekor, mzik gibi btn elerine nfuz etmelidir. Brecht, tiyatroda bir sluplatrmaya gidilmesi dncesinden Tiyatro in Kk Bilgi Arac adn verdii denemesinin 73. paragrafnda sz eder: Koreografiyi de yeni tiyatroda gereki nitelikte grevler beklemektedir. nsanlarn gerekteki gibi yanstlmasnda koreografinin hibir rol oynamayaca gr, son zamanlarda iine dlen bir yanlgdr. Yaam yanstan sanat, bunu zel birtakm aynalarla yapar. Oranlar deitiren deil, sahnedeki grntlerden pratikte bir bilgi ve uyar kayna olarak yararlanan seyircilerin gerek yaamda baarszla uramasna yol aacak gibi bunlar deitiren sanat gereki saylmaz. Ancak, stilizasyonun doall yoketmeyip, tersine bunu glendirmesi gerekir. Her eyi gestustan alan bir tiyatronun koreografisiz yapamayaca kukusuzdur. Deviminlerdeki zarafet ve gruplandrmalardaki arpclk, tek bana bir oyunu yabanclatrabilir, pantomim konusundaki bulular ise yknn sergilenmesine hayli yardm eder.122 Baka bir deyile, eer sanat, yaam yanstyorsa, bunu zel aynalarla yapar. Sanat, boyutlar deise bile, gerek d olmamak; bu deiimi yle yapmal ki, seyirci bunu gerek yaants ile karlayabilsin. uras kesin ki, sluplatrma doal eyi yok etmemeli, tersine younlatrmaldr. Jestik olan (Gestus) diyor Eisler, Brechtin dahiyane bulularndan biridir. Tpk Einsteinin nl forml gibi bir bulu yapmtr o. Tiyatronun dili Gestustur, (ayrca bu sz de Brecht bulmutur). Gestus, bir insann belirli bir durumda dier bir insan karsnda ald ve o insann tm anlatm aralarn belirledii bir durutur bu:
121
122

zdemir Nutku, Galileonin Yaam, Tiyatro 76, say:31, ubat 1976den aktaran Nutku, s. 111. Brecht, Sanat zerine Yazlar, s. 43.

74

Bedenin duruunu, sesin tonunu, yapt el kol hareketleri ve yz ifadesini, yani her eyi belirleyen bir duru. Ancak bylelikle, altna belirli bir gestus, yani somut bir duruma uygun den bir gestus yerletirildiinde, dil sahne zerinde etkisini gstermeye balar: kavga edilir, ikna edici olunur, aalanr, rica edilir, talep edilir, reddedilir, davet edilir, karlr, uyarlr, emredilir, yaclk yaplr, yarglanlr, gleryzl olunur.123 Oyuncunun sahne tekniinin, dramaturginin, sahne mziinin, film kurgusunun ayrntl bir yolda ele alnmas zorunludur, ona gre, nk Epik Tiyatronun temel dncesi seyircinin duygusundan ok usuna ynelmesi ile ortaya kabilir... Ama byle bir tiyatro tr iinde duyguyu tmden yadsmak da ok yanl bir tutumdur. (Schwiergkeiten des epischen Theaters Frankfurter Zeitung, 27 Kasm 1927).124 Brechtin epik kavramyla anlatmak istedii udur: biimsel olaylar dizisi dncesiyle zaman, yer ve konu birlii gibi yapay snrlamalar olmadan olaylarn dizisel kurguda anlatlmas. O, henz kuramlarn ortaya koymadan nce, epik tiyatro kavram anti-Reinhardt ya da anti-ekspresyonist gibi dar anlamdaki baz eilimleri kapsayan belirsiz bir deyimdi. Brecht asndan bu kavramn aklk ve kesinlik kazanmas ancak 1930 ylndan sonra olabildi. Brecht, o tarihlerde Piscatordan ayrlm, Kuruluk Operadan sonra ilk retici musikili yaptlarn yazarken bu kavram kesin temeller zerine oturtabilmitir Epik Tiyatro kavramnn temelinde, seyirciyi, sahnede gsterilecek olanlardan eletirisel sonular karma yoluna gtrme dncesi vardr. Duygular, bu yargsal ileme ancak yardmcdrlar. Brechtin en iten erei, toplumsal gerei somut bir biimde, yaayan tablolar halinde canlandrmak, seyredeni bu gerekler zerine dnmeye ve yarg vermeye ekmek yozlam toplum dzenini deitirme dorusuna eritirmekti.125 Epik Tiyatro kavramn Brecht asndan gelitiren nemli tiyatro anlay izleriz: Bunlar, Gerekilik, Davurumculuk akmlar ve in Tiyatrosudur. Bunlarn ilki, yani Gerekilik, Epik Tiyatronun z-biim alanna etkin olmutur. Davurumculuk, biim ve syleyi ynnden bu tiyatroyu etkilemitir. in Tiyatrosu ise kavram ve teknik ynnden fikir vermitir. zde gerekilik ayn
123 124

Werkferd, a.g.e. s. 46. Nutku, Epik Tiyatro, s. 39. 125 Nutku, a.g.m., ss. 40-41.

75

zamanda dekor ve sahne eyalarnda biimsel btn getirmitir. Episodik yap, projeksiyon ve sinema, yararc olma dncesi davurumcu anlaytan alnm ve gelitirilmitir. Yabanclatrma Etmeni, baka deyile, duygulandrmak deil dndrmek, illzyon deil, bir davay savunmak iin gerekli kavram ve teknikler iin in Tiyatrosu rneklik etmitir. in Tiyatrosunda oyuncu, bir karakteri canlandrmaz, anlatr. Kendisiyle rol arasna bir uzaklk koyar.126 Epik kavramnn tanmlamasna, Aristotelesin Epik aklamas ile girmek doru olur. Ona gre, Epik iirin zelliklerinden biri istendii kadar uzatlmaldr; br yanda, tragedya ayn anda geen birok olay yanslayamaz, yalnzca sahnede oyuncular tarafndan canlandrlan tek olay verebilir. Epik, bir anlatm olduu iin, ayn anda ortaya kan birok olay hep birden gsterilebilir, ama bu olaylarn tm konuyla ilintilidir. Bu olaylarn ve durumlarn bir araya gelii iiri uzatr. Bylece, epik, konuyu zenginletirir, dinleyiciyi eitli yerlere gtrr ve iir, birbirinden ayr episodlarla ssler.127 Epik, Goetheye gre, her eyden nce hareketi (faaliyeti) kapsar; tragedya ise ac ekmeyi (duyguyu). Epik iir insanlar kendi dnda ve tesinde verir (yabanclatrma): sz gelimi, savalar, yolculuklar, fiziksel yoldan yaplan herhangi bir faaliyet gsterilir. Tragedya ise insann kendi iine braklmln verir; bunun iin de tragedyann aksiyonu daha dar bir ereve iine sdrlabilir.128 Episodlardan kurulu olan Epik Tiyatro, genel olarak anlatlan bir hikayeyi ele alr; ama ayrntlar da dramatiktir. Her episod kendi iinde srekli bir akm yaratr. Hareketler ve davranlar n dzeydedir; kiinin i yaamna ancak bu dtaki davranlar yoluyla gidilir. Oysa dramatik tiyatroda batan sona btnlenen srekli bir psikolojik geliim grlr. lk bakta dramatik olan bu trde, iten da doru bir geliim vardr. Kiilerin psikolojilerinden dtaki davranlarna gidilebilir.129

126 127

Nutku, Galileonun Yaam, s. 42. Aristo, Poetika IV, iirin Nedenleri ve Geliimi, ss. 16-19. 128 Nutku, Galileonun Yaam, s. 45. 129 Nutku, Galileonun Yaam, s. 46.

76

Brechtin, Aristotelesin dncelerinin karsna k katharsis kavramndan dolaydr. Katharsis (szlk anlam tedavidir), seyircinin duygularn arayan ve damtan bir estetik etkendir. Brecht, Aristotelesin katharsis dncesini salksz bulur; nk katharsis tek bana, seyircinin durumuna en ufak bir ey ekleyemez: Katharsis ancak, pratik bilgi aracl, nesnel ve yargya dayanan bir aklama ile anlam kazanabilir. Aristoteles ile Brechtin dram sanat anlayn ayran temel dncenin nda, Brechtin seyircinin salt duygu yneliini yeterli bulmay, hatta bunun seyirciye zarar verdiine olan inancdr. Brechtin, usu n dzeye alan tutumu baz n yargl eletirmenler tarafndan balarda yanl yorumlanmtr. Bunlar, Aristotelesin temel yneliini duygusal ekime balarken, Brechtin usu n dzeye aln sourulmu, kuru mantk olarak nitelendirmilerdir. Ancak bu temelden yanl bir dncedir; nk Epik oyun byle kuru mantk ile ortaya karlmaya elverili deildir. Baka deyile, Epik Tiyatro yazarnn kuru mantk kullanmas hem dnya grne, hem de ereine aykrdr. Brechtin Aristotelese kar kmasnn bir nedeni, tiyatroda olaylara kar n yarglarla ve nceden saptanm deerlerle kan dramatik teknii kullanmak yerine, seyirciyi olaydan uzaklatrarak ve deerleri inceleme konusu yaparak, ona usunu kullanacak yetenei, nesnellii vermeyi ye tutmasdr. Ayrca, epik tiyatro kurallar, yle duygusal ve mantksal dnce diye bir kategoriletirmeye gitmez (byle bir dnce sistemi ancak metafizik burjuva anlaynda vardr). Epik Tiyatro, ancak geni dnce ile kapal dnce (duygularn ardnda gizlenen dnce) arasnda bir ba bulmaya alr.130 yleyse, Epik Tiyatro, dram sanatnda psikolojinin temeli deitirmektedir. Bylece, dramatik tiyatronun karakter gr de deiir. Sz gelimi, Stanislavski, kiilerin kendi i ve d durumlarna bal olduunu belirtir ve bir oyuncuya rol verirken, bu karaktere gemiini de ekle, der. Bu yntem, Brechte gre, dural (statik) olma tehlikesiyle kar karyadr; nk oyuncularn kendilerini hazrlaylar, davranlarla ve hareketlerle deil, dncelerdir. Bu yntemde nesnel olandan deil, znel olandan hareket edilir. Oysa Epik Tiyatro kurallarna gre, insan psikolojisi ancak taktik (tavr getiren hareket) ile doru olarak anlalabilir; nk duygular, dnceler ve ruh durumlar ancak bilinaltnda kalm insan psikolojisini verir; oysa taktik
130

Nutku, Galileonun Yaam, s. 47.

77

kafann ve gvdenin eree uygun olarak aktif almasn salar. rnein, bir yryen erit zerinde alan fabrika iilerini ele alan dramatik tiyatro, bu iilerin birbirlerine olan psikolojik, kiisel ilikilerini ve bunalmlarn verir (n dzeyde kiiler). br yanda, Epik Tiyatro n dzeyde iilerin psikolojilerini deil, yryen eridi koyar (n dzeyde sorunu yaratan olay). Bu yryen erit yoluyla, iilerin en nemli psikolojik noktalarn ortaya karr. (Chaplinin Asri Zamanlar adl filmi) Epik Tiyatro, Alman saduyusunu uyandrmak iin dar anlamdaki ahlakn deil, dorunun nemli olduunu ileri srer.131 Brecht (kendi dnemindeki birok sanat gibi) snflar aras ilikileri ve elikileri aklamaya alt, bunu da diyalektik ile baarabileceini dnd ve uygulamalarna yanstt. Fakat Brechtin tiyatroya asl katks, yaklamnn politik ya da anti-kapitalist olmas deil, Yabanclatrma-etkisine dayal diyalektik/epik tiyatro anlaydr. Yabanclatrma-etkisi kuram tiyatroda anlam retimi uzaynn etkinliinin bir kantdr. Sonuta, Brechtin tiyatroya getirdii ey, biimsel yenilikler olmutur; Brechtle birlikte reji, gestus ya da sahne dzenini vurgulayan karakterlerin toplumsal balantlarn grsel hale getirmeyi salamtr: Oyunculukta ve sahne kullanmnda yeni yollar bulmaya alm; eskiye ait btn mesajlar ve grler, anlam, ilev, gsteri vb. kavramlar sorgulanmtr. Berliner Ensemblein banda Brechtin kendisinin olduu dnemde bile, biimsel adan Brechtiyen olduu halde Brechtin ideolojisine tmyle yabanc baz oyunlar sahnelenmitir. Bunun en tipik rnei de Cesaret Anadr. Oyunun eksen kiisi olan Cesaret Ana, Brechtin arzulad lde aalk bir karakter olarak yorumlanmamtr. Yani Brechtin kendisinin bile Brechtiyen bir sonuca ulap ulamad sorusu hatta baz konularda ulamad- sz konusudur. Bu soru hl yantn bulmu deildir.132 Postyapsalc yazar/eletirmen ile ortak bir ekilde Brecht, zgn yaratcsnn yazar olmadn; fakat yazarn, tarihin materyallerinden reten kii olduunu iddia eder. Hem sahnelenmesi hem de yazlmas bakmndan Brecht, deneysel metinlerin yaratcsdr... Onun epik tiyatrosu, izleyiciye mdahalenin gerek bir olaslk olduunu fark ettirmek iin tasarlanmtr ve bu amaca hizmet edebilmek iin hem oyuncular hem
131 132

Nutku, Galileonun Yaam, s. 48. Wright, a.g.e. ss. 10-11.

78

izleyiciler tarihin bugne kadar almlanan yorumunun sunduunun dnda bir anlatnn yaplandrlmasnda rollerini oynamaya davet edilir Postyapsalc kuram diliyle konuacak olursak, nl Yabanclatrma-etkisi (Verfremdungseffekt), jest tarz, izleyiciye sesleni, reten ile metin, oyuncu ile rol, izleyici ile sahne arasndaki hayali birlii bozmak iin tasarlanm sembolik aralar olarak grlebilir.133 Elizabeth Wright, Postmodern Brecht kitabndaki Brecht Anlamazl: Eletirel Tablo balkl yazsnda unlar syler:
Brecht eletirilerine onu bir postmodern olarak tayin etme konusundaki kendi projem balamnda eletirel bir bak getirmek istiyorum.
134

Lehrstck,

1929-1930 yllar arasnda yazlan ve nlem (Die Massnahme, 1930) gibi ayn dnemde yazlan baka oyunlardan ayrt etmek iin Brecht tarafndan byle adlandrlan ve dokuz oyundan oluan bir gruptur. Kanaln ve Duvarn her iki yanndaki sretir. eletirel Bu almlama, genelde
135

bu

oyunlar

Marksist

retinin

pazarlayclar olarak grmtr. Marx iin diyalektik, temelde tarihsel bir srecin dinamii ekonomik sistemlerin yaplanmasndan kaynaklanan ve bu sistemlerin kanlmaz olarak yeniden dzenlenmesine ve yerini baka bir sisteme brakmasna varan elikilerdir. O ve Engels diyalektiin mantk ve dil problemlerinde de ortaya ktn kabul etseler bile, bunlar diyalektiin evrenselliine ilikin kantlar olarak grdler. Fakat diyalektik, insan iletiiminin doasna onlar kabul ettiinden daha dorudan bir ekilde atfedilebilir: Diyalektik, referans kaynann yeni bir ilgi balamna, yeni bir perspektife yerletirilmesinden kaynaklanan herhangi bir kavram ya da anlam deiikliinin ablonudur. O halde diyalektiin zorunlu olarak ilerlediini karsayamayz.
136

Brechtin tiyatrosu bedendeki ahenksizlii aa karr, nk gestus araclyla bedenin hareketlerinin daima baka nedenlerle olan ilikisini de kapsadn grr; tpk Artaudnun tiyatrosu gibi Brecht de Yasadan yola karak bedene uygulanan iddet zerinde durur. Her iki durumda da beden
133 134

Wright, a.g.e. s. 20. Wright, a.g.e. s. 23. 135 Wright, a.g.e. s. 31. 136 Wright, a.g.e. s. 33.

79

kendisini, kendi iinde btnl salam bir ey olarak sunamaz, fakat sahip olduu kimlik ona toplumsal ilikiler kodundaki yerini veren bir sistemden doar.137Bir diyalektik okulu olduu iin Lehrstk, Stephen Heath gibi sinema kuramclar tarafndan toplumsal ve politik uygulama rnei olarak benimsenmitir... Brecht, izleyiciyi aktif olarak altrmak iin zel teknikleri ve stratejileriyle bir topluluk tarafndan tasarlanan, yazlan ve retilen filmi Kuhle Wampe ile devrimci bir sinema uygulamasna katkda bulunduu halde sinema kuramclarn ilgilendiren aslnda bu deildir. Heathin dikkat ektii gibi, bunun yerine Brecht, sinema hakkndaki zellikle sanatsal uygulamalarn yapaca mdahaleler konusuyla daha yakn ilikileri olan sorulara yol amtr. Brechtin mdahaleci dnme (eingreifendes Denken) olarak adlandrd sreci tevik eden bu uygulamalar, ideolojide rettii temsillere kar genel bir mcadelenin bir paras olarak grlmektedir. Sinemada Brechtiyen bir uygulama, sinemann kurucu ideolojisi olan, izleyiciye her eyi alglayan bir gz yanlsamasn bahetmeye ve bylelikle Lacann ayna evresindeki gibi imgesel bir ego oluturmaya dorudan kar kacaktr.
138

Prof. Dr. Mutlu Parkan, Brecht Estetii ve Sinema adl kitabnda Brechtin estetik kuramnn temelinde naivite bulunduunu ve eksenini de yabanclatrmann oluturduu, birbiriyle ayr kategoride olmayan, ancak diyalektik bir btnlk tayan sekiz temel kavramdan olutuunu belirtir. Bu sekiz temel kavram, Naivite, Mesel Meselesi, Epizodik Anlatm, Gestus, Yabanclatrma, Tarihselletirme, Anlatmc Yap ve Gsterimci Oyunculuktur.
139

Yine Prof. Dr. Mutlu Parkann ayn almasndan

bu temel kavramlar inceleyelim.140 1) Naivete: Brechtin estetik kuramnn temelini bu kavram oluturmaktadr. Newton, elmann yere dme olayn, yabanc bir olay olarak gzlemlemi ve neden dyor?, nasl dyor? sorularn kendi kendine sormutur. Apak bir gerek olan elmann yere d olgusunun, aslnda gerein sadece bir yz olduu, daha dorusu, grnen yz olduu ortaya kmtr. Brechtin estetik kuramnn temeline oturttuu bu tutum, Newtonun, bilimsel naivete olarak adlandrlabilecek tutumdur.
137 138

Wright, a.g.e. s. 36. Wright, a.g.e. s. 37. 139 Parkan, a.g.e. ss. 49-50. 140 Parkan, a.g.e. s. 50-68.

80

Eyll 2006da Alman Kltr Merkezinin konuu olarak gelen Brechtin asistan Manfred Werkferdin Brechtle Havanada kitabndaki naivite ilgili blme yer verelim imdi.141
Brecht, abuk verilen yantlardan nefret ederdi. Bir yant bulmu olsa da, bu houna gidiyor olsa da, yant hep kukuyla karlard, zellikle houna gittii zamanlarda. Bu tavr, eletirel duru diye adlandrrd; yalnzca onun dnce ve davranlarnn anahtar deildi bu, ayn zamanda tiyatrosunun da. Kuku duymas, insan trnn temel sorunsal olarak grrd, buydu ilk nce, insan olmay olas klan ve bugne dek de olsa klan. Kukuya vg olgusuna Brecht, en gzel iirlerinden bazlarn ithaf etmiti. Ancak, genellikle doabilimsel bir tartma olarak grlen Galileo Galile oyununda Brecht, ok seyrek yapt bir eyi yapyor; dnyay alglama ve deitirmeye ilikin, kendisinin son derece zel olan yntemi zerine dolaysz bilgiler veriyor. Bu, Engizisyonun koyduu yasaa karn Galilenin aratrmalarn srdrd 9. Sahnedir. Gnein durduunu dnyann dndn kantlayabilecek olan, yeni kefettikleri gneteki lekelere ilikin acele gr bildirmesi iin rencilerinin basksyla karlaan Galilei yle yantlar onlar:

Niyetim, bugne dein hakl olduumu kantlamak deil, acaba. Diyorum ki: Btn umutlar serbest brakn, gzlem yapmaya yeni balayan sizler. Onlar belki kan dumanlar, belki lekelerdir, ama leke olduklarn kabul etmeden nce, ki iimize gelen de budur, gelin onlarn balk kuyruklar olduundan yola kalm.

Evet, her eyi bir kez daha kuku szgecinden geiriyoruz. Ve bize yedi mil yaptran izmelerle ilerlemeyeceiz, tersine salyangoz hzyla gideceiz. Ve bugn bulduumuzu yarn tahtadan sileceiz, ancak bir kez daha ayn eyi bulursak tahtaya o zaman yazacaz. Eer bulmay arzu ettiimiz eyi bulduumuzda, bunu baaracaz da, zel bir kukuyla bakacaz ona. yleyse gnei gzlemleme iine acmasz bir kararla yaklaacaz, yani dnyan durduu
Manfred Werkwerth, Brechtle Havanada, Trkesi: Yaln Baykul, stanbul: Mitos-Boyut Yaynlar, Tiyatro/Kltr Dizisi 69, 2006, ss. 28-29.
141

81

tezini kantlamakla. Ve nce baarszla uradmz zaman, tmyle ve umutsuz bir biimde, yaralarmz yalayarak ve son derece kederli, ite o zaman sormaya balayacaz, acaba gerekten de hakl olamaz mydk, dnyann dnd konusunda diye! Ancak bu kabul ettiimizin dnda her gr ellerimizden birer birer kayarsa, ite o zaman aratrmadklar halde ok konuanlara insaf etmeyin.. Teleskopun zerindeki rty kaldrn ve gnee doru evirin!

2) Mesel Meselesi: Brecht, mesel almasn burjuva tiyatrosunda yorumlama olarak ele alnan srecin karl olarak grlmektedir. Mesel, oyuncular, dekoratrler, masklar, kostmcler, mzikiler ve koreograflar dahil, tiyatronun tm tarafndan anlatlacak, aa karlacak ve sergilenecektir. Meselin ortaya konmas ve uygun yabanclatrmalarla aktarlmas, tiyatronun ana ilevidir. Brecht, meseli tiyatronun ana ilevi olarak ele almaktadr. Mesel olmakszn ne yabanclatrma ne gestus ne de Brechtin estetik kuramnn teki eleri olabilir. zetle, mesel, bir yaptn ilk bakta ve dz bir okumayla bulgulanmas mmkn olmayan toplumsal anlamdr. Mesel almas boyunca srdrlen naiv tutum araclyla toplumlar ve insanlar aras ilikileri yneten yasalar tannr klnr. 3) Episotik anlatm: Epik, konuyu zenginletirir, dinleyiciyi eitli yerlere gtrr ve iiri birbirinden ayr episotlarla ssler. Aristoteles, epik tr aklarken episot ve anlatm kavramlarnn her ikisini birden kullanmaktadr. Brechtin modern epik tiyatro sistematiinin sahnesel kuruluu ise epizotik anlatm kavramyla tanmlanabilir. zdelemeye dayal dramatik anlatma karlk, epizotik anlatmda zdeleme denetim altna alnmtr; seyirci, zdelemeye tutsak edilmez. zdeleme, seyirciyi katharsise gtrecek boyutlara vardrlmaz. Seyirci, yapay olarak iine girdii gerilimden kurtulduktan sonra (katharsis) yaamna, brakt yerden ayn doru zerinden Y1 noktasndan aynen devam edecektir. Gestuslar, yabanclatrma ve tarihselletirme efektleri de epizotik bir yap iinde ilev kazanabilirler. 4) Gestus: Naiv tutumun oyunculuk dzeyindeki ifadesi olarak tanmlanabilir. Brechtin estetik kuramnda, anlatlacak olaylarn toplumsal anlam demek olan meselin seyirciye aktarlmasnda k noktas sz deil, daima toplumsal bir anlam ifade eden

82

davrantr. Sz ifade edecek davran (mimemis, taklit) yerine, szn arkasndaki grnmeyen anlam gsterecek davran gestustur. Gerek yaamda gzle grlr durumda olmayan jest, dil ilikisi ve elikiler, yaamn yeniden retimi olan estetik uygulamada oyuncu tarafndan aa karlarak, gzle grlr duruma getirilmelidir. Dille jest arasndaki ilikide ifadesini bulan bu karmak sreci oyuncunun aa kartarak grlebilir klmasnn estetik arac gestustur. Basit bir taklidin tesinde, bir davran uygulamasn gerektiren gestus, oyuncunun rol iinde erimeksizin, mesele dayal aratrmalara girmesini gerektirmektedir. Epik tiyatro, tanm asndan gestusa dayal bir tiyatrodur. Brecht ise Sanat zerine Yazlar almasnda gestus hakknda unlar sylyor:
Gestus deyince, birbirinden alabildiince deiik jestlerle szl anlatmlardan oluan bir insann bakalar tarafndan yarglanmas, bir danp grme, bir sava gibi tekilerden ayrlabilir bir olayn temelinde sakl yatan ve olayda rol sahibi btn kiilerin toplu tavr ve tutumlarn belirleyen btn bir yapy ya da Hamletin duraksayan tavr, Galilenin itiraf gibi tek tek insanlarda grlp kimi olaylara yol aan bir jest ve szler btnn ya da memnunluk gibi, bekleme gibi bir insann temel tutumunu anlarz. Gestus, insanlarn birbiriyle olan ilikilerini aa vurur. rnein, yaplacak bir i, bir smr ya da ibirlii gibi toplumsal bir ilikiyi iermiyorsa, gestus saylamaz. Bir oyunun toplu olarak gestusu ancak silik bir biimde belirlenebilir, bir gestusu belirlemek iin ne gibi sorularn sorulaca sylenemez. Bir kez oyun yazarnn seyirci karsndaki tutumu vardr ortada. Oyun yazar, seyirciye bir eyler mi retmeye almaktadr. Onu tevik edici bir tutum iinde midir? Seyirciyi kkrtc bir rol m stlenmitir? Onu uyarmak m istemektedir? Nesnel olmay m amalyor? znel bir tutumu mu sergiliyor? Seyirciyi bir honutluk ya da honutsuzluk havasna srklemeyi mi planlyor? Yoksa onun byle bir havaya yalnzca katlmasn m diliyor? gdlerine mi yneliyor seyircinin, usuna m? Yoksa her ikisine birden mi ynelmekte? Ve daha bilmem neler? kincisi, bir dnemin tutumu vardr ortada, yazarn yaad dnemin ve yazlan oyunun ierisine yerletirildii dnemin tutumu vardr. rnein yazar, kendi dnemini temsil roln stleniyor mu? Oyundaki kiilere byle bir rol

83

verilmi midir? ncs, olaylarla aradaki uzaklk sorunudur. Oyun, ilgili dnemin bir portresini mi sunmaktadr, yoksa i dnyay m sergilemektedir? Drdncs, olaylarla aradaki her iki uzaklkta da belli bir oyun tr sz konusudur. Oyun belli bir eyi kantlayan bir mesel midir? Bunlarn tm sorulacak sorulardr, ama bir gestusu belirlemek iin daha baka sorularn da sorulmas gerekir kukusuz. Bu arada nemli olan, soru sorulacak kiinin birbiriyle elien yantlar almaktan korkmamasdr, nk bir oyunu canl klan ierdii elikilerdir. Beri yandan, soru soran bu elikileri akla kavuturmak, hesapta nasl olsa bir yanllk var diyerek iin kolayna kap silik ve belirsiz izgilerle almaktan kanmak zorundadr.
142

5) Yabanclatrma: ada toplumlar tanmlayan kavram, meta fetiizmidir. Meta fetiizmi kavram, Marxn ilk dnem yapmlarnda kulland yabanclama kavramnn, meta retimi, dolam ve tketimi srecini inceledii Kapitalde, bilimsel bir temel zerinde ifade edilmesinden baka bir ey deildir. Marx, yabanclama olgusunun, toplumlar yneten ekonomi-politiin yasalaryla dorudan balantsn somut olarak gsterebilecek meta fetiizmi kavramna btn insanlk tarihinin en byk bilimsel bulgusundan birini ieren devasa yapt Kapital ile varmtr. te, Brechtin yabanclatrma kuramnn bilimsel temeli buradadr. Yabanclatrmann naivete ile balants da bu temel zerinde kurulabilir. Modern toplumlarda yabanclama, insancl anlamlarn yitirilmiliidir. Brecht ise insancl anlamlar bulmak iin yabanclatrma kavramna ynelir. Brecht, Oyunlarm Marxn Kapitalini okuduumda anladm, Marx, bugne dek tam benim oyunlarmn seyircisi diye nitelendirebileceim kiiydi. der. Oyunlarnda belirgin bir kavray gc deil, fakat Marxn kavray gcyd. Kavray gc, gerek kendi oyunlarnn ve estetik kuramnn gerek Marxn Kapitalinin, gerekse daha nce szn ettiimiz Newtonun bilimsel abalarnn temelinde bulunan naiv tutumdan baka bir ey deildir. Ve Brechtin yabanclatrma efektleri de bu tutumun sanatsal ifadeleridir. Brechte gre, yabanclatrma ilemi naivetenin bir anlatmdr. Bir olay ya da karakteri yabanclatrmak demek, onu ncelikle kendiliinden anlalrlndan, tannrlndan, grnr eklinden uzaklatrp, aknlk ve merak uyandracak bir
142

Brecht, Sanat zerine Yazlar, ss. 138-139.

84

duruma sokmaktr. Sonsuz sayda yabanclatrma efekti vardr ve epik ya da diyalektik tiyatroya zenginliini veren de budur. 6) Tarihselletirme: Tarihsel olsun olmasn btn olaylar tarihsel olarak ele almak demektir. zdelemenin zel olaylar olaan klmas gibi, yabanclatrma da olaanlar zel klar. Tarihselletirme efektleri, yabanclatrma efektleriyle ortaya karlrlar. Tarihselletirmeyle gncel olann, gncel olmaktan karlarak, belirli bir tarihi momentin rn olduu sergilenebilir. Tarihselletirme, mesel almasyla elde edilmi toplumsal anlamn, tarihsel boyutunu vermenin sanatsal arac olarak da tanmlanabilir. 7) Anlatmc yap: Betimlemeyi tmyle reddetmeksizin, anlatma (narration) eilimine arlk verdii, anlalmaktadr. Brecht iin gereki sanat ideolojilere kar realitenin ynlendirdii gereki duygular, dnceleri ve eylemleri mmkn klan bir sanatt. te, Brechtin estetik kuramnda ok nemli bir yer tutan anlatmc yap, Brechtin bu dncesinden kaynaklanmaktadr. Yaamn realitesi, sanatn realitesini ynlendirmelidir. Anlatmc yap, estetik ifadesini epizotik anlatmda bulur. 8) Gsterimci oyunculuk: Gsterimci oyunculuk anlay, Brecht ncesi in tiyatrosu olmak zere, Uzakdou tiyatrosunda da vard. Oyuncuyla seyirci arasndaki balant telkinle deil, bir baka yoldan gerekletirilecektir. Seyirci, hipnoz durumundan alnp, esenlie karlacak ve oyuncu bir tmdeiim geirecek yanslayaca kiilie dnme ykmllnden kurtulacaktr. Bylece, in tiyatrosundaki gsterimci oyunculuk anlay vardr. Ancak, Brecht gsterimci oyunculuk anlayn, eskisinden farkl bir dzeyde kavryor ve zdelemeyi tmyle reddetmeyip, sadece denetim altna almay salayacak diyalektik bir oyunculuk anlay dzeyine ykseltmeyi hedefliyordu.

85

3.2.1. 3.2.1.1.

Epik Tiyatroda Yabanclatrma, Dramatik Yap, Sahneye Koyma ve Sahne Dzeni, Mzik, Yeni Oynay Biimi143 Epik Tiyatroda Yabanclatrma

nsan dikkatini alkanlklardan tr azaltan bylesi doallklar karsnda ve tekilliin vahetine kar, yani her trl balam hie sayan ayrntlara kar, ksaca ylece duran dnyaya kar Brecht, Aristotelesi olmayan diye adlandrd kendi tiyatrosunu gelitirdi. Doal olarak Arisoteles, Poetikasnda tragedyann etkisinin bir eylemi taklit ederek izleyicileri korku ve merhamet yoluyla arndrma amacyla izleyicide korku ve merhamet duygusu uyandrmasnda yattn dnr. Buna ynelik olarak oyuncu, canlandrd figrle tepeden trnaa zdeleir; izleyicinin de ayn eyi yapmasn, kahramann yaamn kendi yaamym gibi yaamasn salard; bylelikle birlikte ac ekme yoluyla zamanla korku ve znt yoluyla arnma hedefi gdlrd.144 Anlatldna gre, Galileo, gnlerden bir gn Pisadaki katedralde salnm durumuna geen bir avizeyi gzlemlemitir. Galilenin byle bir eyi beklemezmi gibi, bunu akl almazm gibi avizenin salnmlarn izleyen nl bakn, Brecht, yabanclatrmann kkeni grr. Bilim ann bakdr bu. Bacon ile onun seyisliini yapan olann donmu tavuk zerine ynelttikleri baktr, uyarc, aratrc, pek doal grlp herkese benimsenen dorular sarsc bir baktr. Byle bir bak sayesinde salnm yasalarn ele geirmitir Galile. retken olduu kadar edinilmesi g bu bak, insanlarn toplu yaamalarna ilikin grntlerin uyarc (provoke edici) gcyle seyircilere benimsetilmesi gerekir. Ancak o zaman seyirciler toplum yasalarn ele geirebilecektir. Daha sonra u tanmlamada bulunur Brecht: Yabanclatrma oyunlatrma, oyunlatrlan nesnenin tannmasna olanak vermekle birlikte, ayn zamanda onu yabanc gsterir. Bunun da anlam udur: Sahneye karlan olay ve kiiler greceletirilmekte, pek doal, herkese bilinen, anlalmayacak yan bulunmayan zelliklerinden soyulup alnmaktadr. Bunun sonucu olarak, ama hep byle miydi bakalm? diye ister istemez soracaktr seyirci. Ama hep byle mi kalacaktr? Koullar deiirse, olay ve kiiler de deiemez mi peki? Sorularn yneltecektir. Yabanclatrma bir tarihselletirmedir diye srdrr aklamalarn Brecht, olay ve
143 144

Brecht, Sanat zerine Yazlar, ss. 216-240. Werkferd, s. 40-41.

86

kiileri tarihsel, yani kalclktan uzak bir adan sahneye karmaktr. Ayn ilem ada kiiler zerinde de uygulanabilir kukusuz, onlarn da tutum ve davranlar zamana bal, tarihsel, yani kalclktan uzak bir adan sunulabilir seyirciye. Tiyatroya uygulanacak yabanclatrma efektleriyle soru sorar duruma getirilen seyirci, doa ve toplumbilimlerin ortak tutumunu benimser; ki bu da eletirel tutumudur. Bu esriklie kaplp sahnede karsna karlan kiilerle zdelemeyi, bu kiilerin ruh dnyalarna gmlp gitmeyi brakr, onlardan geride tutar kendini. Geleneksel tiyatrodaki gibi adeta zincire vurulmaya yanamaz, gerginliklerden uzak durumda bulunur. Adeta ne doru eilmi durumda oturmaz, arkasna yaslanr, gzlerini dikip sahneye bakmaz ve kulak kabartarak konuulanlar dinlemez, dikkatli bir biimde konumalar izler, merak ve hayretle sahnede olup bitenleri gzlemler. Bylece grp iittiklerinin leh ve aleyhinde kafasnda uyanan dnceleri sakin sakin tartya vurur ve sonunda serinkanllkla kararn verir. Yabanclatrma efektlerinin yer almad oyunlarda ise oyunu sanki bir bayltlmlk durumundan uyanp kendine gelir sonunda, bir sersemlik iinde saa sola tutunarak sralar arasndan geip kapya ynelir. Epik tiyatrodaki o almad konumu kolay edinebilmesi iin, Brecht, yar aka, yar ciddi, sigara ve puro gibi eyler tttrlmesini salk verir kendisine. 145 Bu balamda modern toplumlarda yabanclama insancl anlamlarn

yitirilmiliidir. Brecht ise, insancl anlamlar bulmak iin yabanclatrma kavramna ynelir; nk benimsedii dnya grnde insan bilinen bir deer deil, bir inceleme konusudur. O, sanatsal gereklii iletebilmek iin bir yabanclatrma estetii yaratrken ada dnyay tiyatroda gstermek olanann olup olmadn aratrmtr. Bu aratrmalarn sonucunda u dnceye erimitir: ada dnya, ancak deimeye zorunlu, yani reddedilmesi gereken bir olumsuzluk dnyas olarak tanmland takdirde doru bir biimde gsterilmi olur. ada dnyann ideolojik ve maddi kl ardndaki gerei retmek iin tiyatro, her eyden nce, seyircilerin sahnedeki olayla zdeliklerini koparmak zorundadr. Seyirciden beklenilen gznn nne getirilen olay dnmek, onu yarglamak ve bir karara varmaktr. Brechtin yabanclatrma etmeni, seyirciyi olaydan uzaklatrarak onun sahnedeki olay nesnel bir yolda izleyip yargya varmasn salar.
145

Brecht, Sanat zerine Yazlar, ss. 216-217.

87

Brecht nl Yabanclatrma-etkisi yntemiyle insanlarn olaylar, durumlar ve eyler karsndaki duyu, dn ve davran biimlerinde kkleen alkanlklarn krmay hedeflemiti.146 Brecht Yabanclatrma kavramn ilk kez 1936'da yazd "in Oyununda Yabanclatrma Etkileri" adl yazsnda kullanmtr. Getirdii tanmlama ise yledir: "Anlalmas amalanan olgunun, alldk bildik olandan soyutlanarak, artc, beklenilmedik olana dntrlmesi." Bylece seyirci oyunu izledii bilincini yitirmeden sahnede gsterilenler zerine dnme olanan bulur.147 Brecht, dnyay o gne dein gsterilmemi grn ile tantmak ister. O, bir karakteri psikolojik olmayan bir kii olarak kabul eder. Karakterleri, davranlar, ilgileri, karmak dnceleri ile ele alr, tpk bugnn dnyasnn insanlarnda olduu gibi; nk yazara gre, bugnn dnyasnn insanlar hibir psikolojik kurala gre kesin udur ya da budur diye deerlendirilemez. Byle bir deerlendirme de ancak havada kalm, znel bir deerlendirmeden ileri gidemez.148 Brecht, tiyatroda yabanclatrma etmenini yalnzca estetik kayglarla ele aldn belirtir. Bu yabanclatrma yoluyla seyirci nesnel bir uzaklk kazanr ve oyun kiilerinde kendini grmez. Yabanclatrma u ynden nemli: Bir kimse bir oyuncuyla kendini zde klarsa, neler olup bittiini tam olarak gremez. Oysa olayn iinde deil de, olay dardan seyreden biri durumunda olursa salkl bir karara gitmesi olanakldr. Bylece, seyirci her an tiyatro binasnn iinde olduunu ve bir tiyatro seyrettiinin bilincinde olmaldr. Bunun iin de, duygunun desteinde, n dzeyde us olmaldr. Szgelimi Fieling bata syledii arky syler. Savata ocuunu da yitirdii iin durumu ynnden bu nokta ililik tar. Brecht, bu ililii geri dzeye atmak iin Annann arksn grltl sava borularyla keser. Oyunun sonunda duygululuk nlenemezse Anna Fierlingin oyun iindeki anlam da yok olur. nk o bir tragedya kahraman deil, ocuunu da yitirdii halde, savan egemen snflar yararna

146 147

Wright, a.g.e. s. 10 Nutku, Galileonun Yaam, ss. 52-53. 148 Nutku, Galileonun Yaam, s. 53.

88

yoksul halkn srtndan srdrldn hl anlamam olan bir kk tccardr; acnmas deil, eletirilmesi ve sulanmas gereken bir karakterdir.149 ki bin yl kadar nce Longinus, nemli olan seyirciyi inandrmak deil, kendilerinden teye gtrmektir, demitir. Brecht de, nemli olan seyirciye karar vermesini retmektir, der. Baka deyile, seyirciyi cokular ve duygularyla krletirmeden, ama onlarn da yardm ile usunu kullanarak bir yargy getirecektir. nemli olan nokta, Epik Tiyatronun didaktizme kar olmasdr; nk seyirciyi dnmeye, eletirmeye ve karar vermeye altrmak ister.150 Kiiler, oyunun banda kendilerini mzik eliinde tantrlar. Ortaoyununda olduu gibi, karikatrletirilmi, kurmaca figrlerdir. Halk tiyatrosuna zg olan bu zellikler ada tiyatroyu belirleyen trl yabanclatrma etkileriyle, rnein bir sonraki sahnenin zetini veren ve yazarn bu sahneye ilikin yorumunu ieren koro ve oyun oynama olgusunu vurgulayan bir dekorla btnletirilmitir. Trl Yabanclatrma vardr: Yabanclatrma nasl aa vurur kendini ve nerede sesini duyurur? Brecht Kk Organonda, Keba Sahnesinde ve Oyunculuk Sanatnn Yeni Tekniinde ve daha birok kuramsal yazsnda birbirinden deiik szck ve rneklerle anlatmtr bunu. 1939 Maysnda sveli rencilerin nnde ve ertesi yl Helsinkide yapp lmnden sonra yaynlanan kk konumasnda yabanclatrmayla ne demek istediini belki hepsinden ak ve yaln bir dille aa vurmutur.151 yle grnyor ki Brecht, Deneysel Tiyatro baln tayan bu konumasyla, yabanclatrma efektinin kuramcs olarak ilk kez sanat dnyasna ayak basmtr.152 lgili yazda hepsi eit yabanclatrma tekniinin varolabileceini belirtir Brecht. Bunlardan biri oyun metninin yapsnda, ikincisi sahne dzeninde, ncs de oyunculuktadr. Sahne dzeniyle mzik, koreografi ve klandrma da iinde olmak zere oyunun tmyle sahneye konmasnn anlatlmak istendii aktr. Bir baka deyile oyun yazar uygular yabanclatrma tekniini, ynetmen ve dekoratr

149 150

Nutku, Galileonun Yaam, s. 53. Nutku, Galileonun Yaam, s. 54. 151 Brecht, Sanat zerine Yazlar, s. 217. 152 Brecht, Sanat zerine Yazlar, s. 217.

89

uygular, oyuncular uygular. Her biri kendince ve kendi aralaryla gerekletirir bunu. Bazen Brechtin aklamalarnn, yabanclatrma tmyle ya da en azndan byk blmyle ynetmen ve oyuncularn iiymi gibi bir izlenim uyandrmas bizi artmamaldr. 153 nk nedeni aktr bunun: Brecht hem yazar hem de ynetmendi; yllar yl hatta denebilir ki daha Augsburgdaki rencilik yllarndan beri en yakn dostlarndan biri saylan Caspar Neherle alabildiine verimli bir almay gerekletirmiti; ayrca, savunduu tezler, Brecht iin gerekte tek balarna bir nem tamyordu her zaman, uygulamada deerlendirilebilirlik asndan kaleme alnmlard. Yazd ve pek sk olarak sonradan sahne iin deitirdii oyunlarda yeni tekniin kullanlmas Brecht iin doal bir eydi.154

3.2.1.2.

Epik Tiyatroda Dramatik Yap

Yabanclatrmann deiik biimlerini birbiri zerine binen jeolojik katmanlar gibi tasarlayabiliriz. Her katman, kendi altndaki baka katmanlarn varln gerektirir. Bylece ilgili katmanlar deiik kalnlkta olmak zere kayalar, talar iinde uzanp gider, kimi birbirinden belirgin olarak ayrlr, kimi birbirinin iine geer, gei yerleri ise belli olmaz, bazen de aralarndan biri tmyle yitip gider gzden, ama sonradan daha bir grkemli yeniden ortaya kar. Dramatik yap, bu katmandan en alttakidir, tekileri tar zerinde. Oyun metni yeni tekniin kurallarna uygun bir yan gstermedi mi, yabanclatrma tekniiyle sahneye konmas ya da oyuncular tarafndan oynanmasnn, oyunun rzna gemekten kalr yeri yoktur. rnein, Racine ya da Schillerin oyunlar, yabanclatrma tekniiyle sergilenemez, oyunlarn dramatik yaps izin vermez buna. Neden mi? nk ilgili oyunlar, Aristotelesin koyduu ilkelere gre kaleme alnmtr. Brecht, Aristotelesin Poetikasn pek el stnde tutmasa da, yky oyunun fkrd kaynak ve can damar olarak nitelemesine hak verir onun yalnz, geri kalan btn konularda Aristotelesten ayrlr. zdeleme olarak arnmay (katharsis) srt evirir, paralar ilevsel adan birbirine bal, kendi iinde btn ve
153 154

Brecht, Sanat zerine Yazlar, s. 217. Brecht, Sanat zerine Yazlar, s. 218.

90

eksiksiz olay atarak yerine birbirini izleyen epik sahneleri geirir; kendi iinde tutarl karakterler paralayp elikili zelliklerine ayrr. Brechtin olaylar, Aristotelesin rettii gibi bir zorunlulukla birbirinden kmaz, kendi yasalarna uygun olarak birbirini izler. Dolaysyla, Brechtin oyunlarndan baz paralar karp atabilir ya da baka yerlere yerletirebiliriz, oyun iin byk bir saknca dourmaz bu; ne var ki, Aristotelese gre bundan saknlmas gerekir. Brecht, yeni dramatik yapy Aristotelesi olmayan oyun yaps diye nitelemekte yerden ge kadar hakldr.155 zdeleme tiyatrosunun doruk noktas kukusuz, byk Rus tiyatro reformcusu K.S. Stanislavskinin sistemidir. Stanislavski, sahnede, duyumsamalarn gerekliine olan talebiyle zamannn saray tiyatrosunun kemiklemi kalplarna kar isyan etmi ve byk gereki etkileri hedeflemiti. O bile Rusyadaki devrimci byk altst olulardan sonra, yeni toplumsal kartlklar canlandrmada salt zdelemenin yetersiz kalacan saptamakta gecikmemiti. Daha sonraki sahnelemelerinde Stanislavski, oyuncudan zdelemenin yan sra canlandrlan figre eletirel yaklamay, zdelemeden nce ise, figrn duygu dnyasn ilk olarak aratrabilmek iin fiziksel eylemleri istedi.156 Brecht, oyunun dramatik yapsn ilgilendiren bu ayrmlar, birok kez tezler halinde zetlemitir. 1930da yazlan Mahagonny Kentinin Ykselii ve D operasyla ilgili olarak kaleme ald nl notlarda, geleneksel oyun biimi konusunda yle der: Eylemlerle alr seyircinin ilgisi oyunun son zerinde toplanr organik byme- olaylar dz bir izgi zerinde geliir olaylarn ak evrimsel bir zorunluu ierir. Yeni oyun biimiyle ilgili olarak da yle syler: Anlatya bavurur seyircinin ilgisi oyunun yry zerine ekilir, her sahne kendisi iin vardr montaj teknii olaylar eriler izer olaylar sramaldr. Oyunda btn olup bitenleri nceden bilir anlatc, zgr bir davran iinde dnp tanarak ve usavurarak ramp na, sahnedeki olayla seyirci salonu arasna gelip dikilir (Kafkas Tebeir Dairesi). Oyuncular hi ekinmeden seyircilerle syleilerde bulunabildii iin, bir yanlsama (illzyon) durumu kalkar ortadan, oyunun ak kesilmelere urar (Sezuann yi nsan). ndeyiler (prolog) ve balklar, olayn nasl sonlanacan nceden seyirciye bildirir
155 156

Brecht, Sanat zerine Yazlar, ss. 217-218. Werkferd, a.g.e. ss. 41-42.

91

(Cesaret Ana ve ocuklar). Kart iki karakter zellii birbirine zorla monte edilir, dolaysyla bireydeki atlaklar bir dikkati ekicilikle donatlr (Bay Puntila ve Ua Matti) ya da ilgili zellikler adeta izofrenik bir blnme sonucu kar karya getirilir (Sezuann yi nsan ve Yedi Byk Gnah). Kimi oyunlar, tmyle oyun iinde oyun ve oyun iinde mahkeme modeline gre kurulmutur (nlem ve Lukullusun Yarglanmas), kimi de balad modeline gre kurulup atlmtr (Baal). Ksacas, yabanclatran dramatik yap, ak oyun biiminden baka bir ey deildir; ilgili oyun biimi, estetik kabul etse de etmese de, yzyllardr klasik-klasistik kapal oyun biiminin yan sra onunla ayn hakk paylaarak, varln srdrmtr. Bu biimi geriye doru izlersek, Kuruluk Operadaki gibi, kkeninde elindeki denekle resimli levhalardaki tyler rpertici olaylar gsteren moritat (Bir levha zerindeki resimlerle anlatlan ackl ya da korkun bir olay konu alp laterna eliinde monoton bir sesle sylenen ark.) arkclarn buluruz.157

3.2.1.3.

Dilde Yabanclatrma

Yabanclatrma temeline dayal dramatik bir yapya salanan olanak nedir? Byle bir yntemle d gerilim azaltlmakta, seyircinin dikkati oyunun sonundan oyunun akna, olayn kendisinden durumlara ekilmektedir; oyun yer yer duraklamakta, gzlem ve aklamalarda bulunmaktadr. Yabanclatran oyun yaps, oyundaki nesne, kii ve olaylara dikkati ekerlik damgasn vurmakta, dnya bu yoldan bir tuhaflk, bir sorunsallk zelliiyle donatlmaktadr. Tpk bu yeni dramatik yap gibi, dil de ayn ilevi grr. Dil de yabanclatrmann en alttaki ilk katmannn bir parasdr, nk o da oyunun yaps gibi yazarn etkinlik alannn iinde kalr. Brecht, dilde pek ok sayda yabanclatrma efektinden yararlanr. Ne var ki, hepsinin de dayand ilke ayndr ve srekli zm bekleyen i elikilerin retilmesi diye tanmlanabilir. 158 Bir rnek verelim:
Ve byle srp gitti mi?
157 158

Brecht, Sanat zerine Yazlar, ss. 219-220. Brecht, Sanat zerine Yazlar, s. 220.

92

Tilki gibi kimin ne yaptnn izlendii u sra Yzn tutar m bu yoksulluktan Payna den eti kesip almaya?

Soruyu soran, ikagonun et kral Pierpont Maulerdir (Mezbahalar Kutsal Jandark), kirli bir borsa oyunu evirmeyi tasarlamakta, ama bunu gizlemeye almaktadr. Ne var ki, azdan kan elikili szler kendisini ele verir, szm ona insancl cmledeki kofluu aa karr. Kimi durumlarda da yabanclatrmann, dildeki o kat kitabilikten kaynakland grlr. Mahagonny Kentinin Ykselii ve D operasnda savcnn iddianamesinde yer alan u szlere kulak verelim rnein:
lenmedi imdiye dek Byle bir cinayet asla ncitti duygularn Tm insanlarn rezilce. Ayaklar altnda adalet Haykryor: Suluya ceza!

Bu fke taan konuma, eski bir revolveri denemek bahanesiyle adam ldrd ileri srlen Tobby Higgins adnda bir adam hedef almaktadr. Higgins aklanr. Bunun hemen ardndan ayn iddianame, hibir szc deitirilmeksizin, ormanda odun kesen Paul Ackermanna yneltilir; adam sadece iki borcunu demedii ve lokaldeki bir perdeye hasar verdii iin yarg nne karlmtr ve muhakemesinin sonunda lme mahkum edilir. Bu ve benzer biimde kontrastlarla bavurarak, ifte bak as uygulayarak, beklentileri d krklklarna uratp mantk kurallarn tepe taklak ederek, Brecht, dili yabanclatrmann hizmetinde kullanr. Belki de Hasek, Valentin, ncil Almancas ve anglisizmlerden (ngiliz diline zg bir zelliin bir baka dile aktarm) beslenen zerinde parodi klarnn akp snd Brechtin dilini bylesine esiz ve yknlmez klan, yabanclatrmadaki bu gstericilik zellii ve eliki havasdr. 159

159

Brecht, Sanat zerine Yazlar, ss. 221-222.

93

3.2.1.4.

Sahneye Koyma ve Sahne Dzeni

Denebilir ki, Brechtte oyunun dramatik yaps yumuad lde cmlelerin gerilim yk artar. te yzeyde kalan biri iin iki olay ne denli birbirine kart grnrse grnsn, yabanclatrma kapsam iinde yer alr. Dilin biimi de aktr. Brechtte adeta atlaklar ve krk yerleri ierir ve bu yoldan, tpk oyunun dramatik yaps gibi, seyirciye verecei yarglarla olaylara mdahale frsatn salar. Oyunun sahneye konu biimi de ilgili olaya younluk kazandrr, geniletir boyutlarn. Bylece yabanclatrmann ikinci (ve genel olarak en gl ve zengin) katmanna gelmi oluyoruz. Daha nce belirtildii gibi, ilgili katmann kapsam iinde yalnz oyunun ynetimi ve sahne dzeni deil, mzik, klandrma ve koreografi de yer alr. rnein, gerek devlerden kalr yeri olmayan askerler-ayaklklar zerinde yrr, ii doldurulmu devcileyin omuzlar vardr, canl silah deposundan farkszdrlar karlr sahneye, o nee dolu savalk meslei yabanclatrlr ve gerekteki kimliiyle sergilenir (Adam Adamdr). Uzak Matti alabildiine uzun bir al sprgesini avluya diker ve Viborgun yce mahkemesi diye hitap eder ona; bylece ilgili mekan yabanclatrlarak insanda son derece kuku uyandracak biimde somutlatrlr. Puntula sahneye ktnda geride bir perde asldr, zerine timsah, kaplan ve kpekbal resimleri izilmitir, onlarn yan banda da Puntulann hi de pek sevimli denemeyecek portresi grlr ve altnda yle yazar: Tarih ncesi alardan kalma bir hayvan, estatium possessor, Almanca: Malikane sahibi (Bay Puntula ve Ua Matti). Daha baka oyunlarda, Brecht ve alma arkadalar, daha baka yabanclatrma yollarna bavururlar sahnelemede. Her ne kadar az buuk belirli bir ema gzetilirse de, bu konudaki esin kayna tketilecek gibi deildir. rnein, klar ve orkestra gereken yerlere herkesin grebilecei bir konumda yerletirilir (Cesaret Ana ve ocuklar). Caspar Neherin kurduu sahne iki paradan oluur, nde bir oda, bir avlu ve bir alma yeri vardr; arkada ise projeksiyonla perde zerine yanstlm ya da perde zerine izilmi bir baka evre seilir. Sahnede olup bitenler iin evrenin nemi vurgulanr bu yoldan; hele belgeler sergilenmek istendi mi, tmyle bu yola gidilir.160

160

Brecht, Sanat zerine Yazlar, ss. 222-223.

94

3.2.1.5.

Yabanclatrmay Salayan Bir Baka e: Mzik

Brecht, elerin birbirinden ayrlmas diye niteler; mzik oyunun yan bandaki yerini alr, hatta karsna geip kurulur onun, oyuncu hi kukuya yer brakmayacak gibi aktan aa ark syleyen birine dnr. Oyun sanatna karde sanatlar, oyun sanatyla kaynaarak kabarp dalgalanan bir toplu yapt oluturmaz, her biri tekilerden bamsz, her biri kendileyin ortak grevin yerine getirilmesine alr ve birbirleriyle olan btn ilikileri birbirlerini yabanclatrmaktr. Romal bakomutann cenaze alay, lye vgler denenlerin, lnn anl zaferlerini cokuyla anmsayanlarn eliinde sahneden geerken, nefesli sazlarn sesi duyulur gerilerden, bir mar mziinden kopup gelen dank tema paralar sanki uluyan bir boru sesiyle arptlr; beri yanda orkestradan gelen bouk sesler, slk gibi ten zil vurular, tam tam sesleri, marimba angrts, tom tom grlts iitilir.

3.2.1.6.

Yeni Bir Oynay Biimi

Yabanclatrma ilkesini benimseyen oyunculuk, yabanclatrmann en stteki, yani nc katmann oluturur. Jeolojik katmanlar rneimize bal kalrsak diyebiliriz ki, adeta srekli gz nndedir bu katman, dolaysyla hepsinden daha iyi tanmlanabilir. Brechtin yabanclatrmaya ilikin kuramsal yazlarnda, yabanclatrma srecinin kendisinde noktaland oyuncudan hepsinden sk ve ayrntl biimde sz edilir. Kt sigaralarn tiryakisi olan Brecht, Kk Organonunda pek sevdii bir rnee el atar: Bir adam sigara iiyor, derken sigarasn bir kenara brakp ayaa kalkyor ve oyundaki bir kiinin belli davranlarn oradakilere gsteriyor, arkadan yine oturuyor yerine, sigarasn imeye devam ediyor. Keba Sahnesinde yabanclatran oynay biimi, gnlk yaamn kendisinden karlr: Bir trafik kazasnn grg tan, kaza yerinde toplanan kalabala kazann nasl olduunu gsterir. Yine bir baka yerde Brecht, provay belli bir yerinde kesen, sahneye gelip oyuncuya rolnn nasl oynanacan gsteren bir ynetmen rneine bavurur. Keba Sahnesindeki gsterici-grg tan iin sz konusu olan ey, ynetmen ve Kuruluk Operadaki sigara ierek oyunu izleyen seyircinin bir eit gzyle baklabilecek sigara ien gsterici iin de sz konusudur: Oyuncu gsterilen kii deil,

95

gsteren kii olduunu asla unutmaz ve unutulmasna izin vermez. Bir baka yerde ise yle der Brecht: Keba Sahnesindeki gstericinin sunumu bir tekrar nitelii tar. Yabanclatran oynay biimi, ilke olarak Keba Sahnesindekilerden baka eleri iermediinden, oyuncu sahnede biri gsterilen, br gsteren olmak zere her zaman iki ayr kimlikle karsna kar seyircinin. Dolaysyla, oynad kii, geleneksel tiyatrodaki gibi kenar izgileri silinip kaybolarak olumu elikisiz bir nc kii deil, yaayan byk bir elikidir. Bu noktada, Brecht, Stanislawskiden kesinlikle ayrlr. Oyuncu, der, oynad kiinin varlnda eriyip yok olmayacak, onu yalnzca gsterecek ve bunu o trl yapacaktr ki seyirci sahnede olup bitenler konusunda bir yargya varabilsin. Galilenin duygularyla Galileyi oynayan Charles Laughtonun duygular zde deildir rnein; gsteren ile gsterilen arasnda zmlenmemi bir yn sorun vardr. Yeni oyunculukta genellikle nemli olan duygular deil, bilgidir. Yani tek kelimeyle, yabanclatran oynay biimi eletirel nitelik tar; gerek kendisini gerek bizi olup bitenlerin gerisinde tutar. Bu yzden, eski tiyatrodaki yanlsama esi daha batan kap dar edilir: Oyundaki prova esi dpedz aa vurur kendini, ezber esi, btn mekanizma, btn hazrlk seyircinin gzleri nne serilir. Benim tiyatrom, diye szn balar Brecht, uras bilinmelidir ki, dorudan doruya ilevsel bir deiiklii gerekletirir.161 yle grlyor ki, yabanclatrma saysna kar gizli bir yaknl iermektedir. basamakl bir sre kimliinde kendini aa vuruyor nk birbirinden farkl katman halinde boy gsteriyor, oluumu da epik tiyatro, yabanclatrma ve diyalektletirme kavramlaryla nitelenebilecek adm biiminde gerekleiyor. Yabanclatrmann kuram ve pratiini douran koullar aratrldnda, bunlarda da yine saysna rastlarz. Birincisi: Brecht, Ibsenden bu yana btn oyun yazarlar gibi, alabildiine geni kapsaml toplumsal ilikileri seyirci nne karmak zorunda olduuna inanyordu. Ne var ki, o karmakl iinde ada dnyann geleneksel biimde yazlp kaleme alnm oyunlarla artk sergilenemeyeceini anlam, buradan geleneksel oyun, dnyann bugnk durumuna uygun dmemektedir sonucuna varmtr. Brechtin 1926da sylenmi bu szn bize ulatran Elisabeth Hauptmann yle der: Bu konuya ilikin incelemeler srasnda
161

Brecht, Sanat zerine Yazlar, ss. 223-224

96

Brecht epik oyun kuramn ortaya atmt. kincisi: Brecht, kendi tiyatrosunda dnyann yalnz toplumsal temellere dayanan, daha yerinde bir syleyile Marksist bir grntsn yanstmay deil, ayn zamanda bunu retmeyi amalamaktayd. Tiyatroya ykledii, hmanizm dneminin okul oyunlaryla reformasyon ve Cizvit tiyatrolar dnlrse yeniden ykledii retici ilev, tiyatroda kapsaml deiiklikleri gidilmesini gerektirmekteydi. ncs: Brecht, hayal gcne, oyun igdsne ve gerek sanatsala eski dnemlerdeki nemini yeniden kazandrmak, bylece oyun yazarl ve oyunculuun kalplam retkenliini yitirmi biimini yeniden o balangtaki gerek tiyatro kimliine kavuturmak istiyordu. Buna karn, daha dorusu zellikle bu yzden, tiyatrosu yksek dzeyde bir artistik gc iermekte, aslnda Kuruluk Operayla ilgili notlarda itiraf ettii gibi uzmanlar iin bir kurum niteliini tamaktayd. Nietzschenin bir szyle, Brechtin tutumu sanat yapt karsnda taknlan estetik bir tutum, bir yaratc sanatnn tutumu idi. Yine Nietzscheye gre, byle bir tutumla halkn salt konuya ynelik ilgisini badatrmak, belki de yerine getirilmesi olanaksz byk bir istekti.162 Yabanclatrmann estetik temel ilkesi, ideolojiye dayal bir sanat retisinin hayli tesine taar. Toplumsal gerekilik denen sanat akmyla dorudan pek bir alp verecei yoktur (bu yzden deil midir ki, Brecht, kurnazca bir ifadeyle, gerekiliini biimden kalkarak snrlandrma eilimine birok kez kar kmtr.) Ne var ki, yabanclatrma ilkesi, zorunlu olarak ideolojinin snrlarn ap geer. yle ya, yabanclatrmann nedir anlam? Tarihselletirme demektir, olay ve kiileri tarihsellii iinde, yani geici nesneler dolaysyla deitirilebilir nesneler gibi anlatmaktadr. Bu hem gemi hem de imdiki zaman iin geerli bir kuraldr: imdiki zaman da zamana baml, tarihsel, geici bir bak asndan sergilenebilir nk. Bilimin eletirel tutumuna ve diyalektiin yntemine dayanan yabanclatrma, elikileri yakalayp gz nne serer ve bylece grp iittiklerini bir bamszlk iinde dnmeye arr seyirciyi, mdahalede bulunmaya yneltir. Yani retken kuku ve diyalektik tutum, yabanclatrmann felsefi temel ilkesini oluturur. Buradan kan sonu ise ortadadr: Brechtin yabanclatrmal Marksist tiyatrosu, hibir zaman kat ideolojik-dogmatik nitelik tayamaz. Byle olmaya kalkt m, bir blm ya da
162

Brecht, Sanat zerine Yazlar, ss. 236-237.

97

tmyle yabanclatrmadan el ekmek ya da yabanclatrmann kendine kar ynelmesini, bir bakma kendi kendini yabanclatrmasn sineye ekmek zorundadr. Brechtin kesinlikle zdelemeli oyun diye niteledii tek perdelik Carrar Anann Silahlar bunlardan birincisine, retici oyun nlem ise ikincisine rnektir. Son olarak, Brechtin Modern Tiyatro Epik Tiyatrodur yazsndaki bilinen karlatrmas yerine, onun dncelerinden zmlediimiz diyalektik tiyatronun, iluzyon tiyatrosu ile karlatrmasn yapalm. Brecht, iluzyonist ve bireyci estetik eilimler (ayna olma) yerine, eletirisel ve diyalektik estetik eilimleri (dinamo olma) kabul eder. Bu dncelerle yle bir izelgede bu karlatrmay zetleyebiliriz:163 LUZYONST VE BREYC ESTETK (ayna olma) 1) Gerek (realite) grnr ve hesaplanabilir ticaret eyasnn bir toplamdr (insan da iinde) 2) Doa insan huyu dahil- evrensel, sonsuz ve deimez bir deerdir; yzeydeki ayrlklar yresel renklerden gelir. 3) Mimesis, tek gerek olarak doay taklit eder; sanat (tiyatro) artlm doa, yar-doa ile yanstlr. Deimeyen doa. 4) Sanat yapt, bilinen nesnelerin varln alar. 5) Sanat (tiyatro), esinlenmeyi znel bir yolda yanstlan nesnel gereklerle iletir. nceden dondurulmu deerler vardr: artlandrma 6) dealar ve ideoloji estetik varoluun temelidir: felsefi idealizm 7) Evren tekilci ve determinist adan ele alnr: tek ynl gr. Evrende her ey nedensonu yasas ile denetim altndadr dncesi egemendir. 8) En byk ideal: Sonsuzluk (nirvana); soylu bir biimde lebilmek. 9) Ataerkil, otorite gc ELETRSEL VE DYALEKTK ESTETK (dinamo olma) 1) Gerek (realite) ac dolu bir insanlatrma eyleminin elikili ilemiyle gsterilir. 2) Doa insan huyu dahil- tarihsel geliimle ilikilidir, deikendir; eitli davran biimleri insanlatrma olasl ile belli toplumsal yabanclatrmann arasndaki gerilimle ortaya kar. 3) Mimesis, belli bir gerei ortaya srer; sanat (tiyatro) doann paralelindedir, bir deien doadr. 4) Sanat yapt, kendi varln yaratc bir imge ve nesne olarak kantlar. 5) Sanat (tiyatro) esinlenmeyi olasl gereklerin znel-nesnel ilikileri ile var eder. Deerler incelemeye gtrlr: yarglama 6) Tarihsel gerek estetik varoluun temelidir: felsefi materyalizm. 7) Evren oulcu adan ve olaslklar gz nnde bulundurularak ele alnr: Evrenin temeli birbiri arasnda etkileimi olan eitli nedenler dayanr. lerdeki olaslklar gemiteki deneylerle anlalabilir. 8) En yksek ideal: zgrlk (snfsz toplum); yararl bir biimde yaamak. 9) Anaerkil, dourganlk ve zgrletiren esneklik

163

Nutku, Galileonun Yaam, s. 49-52.

98

10) nsan yaantsnn olaslklarn ve toplumsal kstlamalarn anlamak iin eletirisel bir estetik gsterilir. 11) yi Kurulu Oyunun ak biim iinde, eitli dzeylere datlm ve doruk noktas seyircinin usunda ortaya kan bir ilemin saptanm noktalar ile kurulur. 12) Zorunlu yarg zellik tayan oyun kiilerinin ilikileri (olaylar) ile elde edilir. 13) nsan, eitli olaslklarn ve niceliklerin iinde birbirlerine kar davranlarda elikili olarak verilir; byle kiilerin btnl toplumsal eylemin verileriyle belirlenir. 14) Oyunun ideal bak noktas: ba oyun 14) Oyunun ideal bak noktas: btn oyun kiilerinin (kahraman) gzleriyle baklr kiilerine dardan baklr (yabanclatrma). (zdeleme). Oyunun demek istedii seyirciye Oyunda demek istenilenler snanr. kabul ettirilir. 15) deal seyirci: yakndan tanmad eylere 15) deal seyirci: btn tandk eylere tandk tandkm gibi bakan kimse; nk sonsuzluk deilmi gibi bakan kimse; nk insan kavramn yzeydeki grnleriyle kabul geliiminin her evresindeki fark edilmemi eder. gleri anlamak ister.

10) nsann sonsuzluu uzanan yaantsna inebilmek iin ssleyici bir estetik; ilzyonu duyurmak. 11) yi Kurulu Oyunun kapal biimi iinde, determinist nedenlerle gelierek doruk noktaya ayn dzeyde varan zincirleme durumlardan ortaya kar 12) Zorunlu yarg ba oyun kiisi ile elde edilir. 13) Karakterler psikolojik olup evreleri ile atma durumundadrlar; bylece karakterlerin btnl metafizik belitlerle ortaya kar.

99

Oyunlarm Marx okuduktan sonra anladm. Marx, bugne dek tam benim oyunlarmn seyircisi diye nitelendirebileceim tek kiiydi. Bertolt Brecht

100

4. BLM: BRECHTN SNEMAYLA LKS VE BRECHT ESTETNN DNYA SNEMASINDAK UYGULAMALARINA KISA BR BAKI
4.1. Brechtin Sinema Pratikleri

En nl oyun yazarlar ve sahneye koyucular arasnda saylan Brecht, sinema adam olarak ok daha az tannmtr. 1956da lmnden sonra ise, tiyatroya getirdii yenilikler, duygular gdklama yerine akl harekete getirme, dramatik yerine epik, arnma (katharsis) yerine uzaklama (distanciation) veya yabanclatrma, sinemada da tartlr, uygulanabilme olanaklar aratrlr Brechtin 1922-1933 yllar arasnda kaleme ald sinemaya ilikin yazlar, Gnlknn 1940lar sonras blmlerinden derlenen Film Mzii zerine Notlarda yer alyor.164 Brecht, tiyatroya ynelik dncesini sinema iin de kabul eder: Sinema, Aristocu olmayan bir dram sanatnn (yani bir zdeleme grngsne, mimesise, yknmeye dayanmayan dram sanatnn) ilkelerini olduu gibi kabul edebilir. Ama, oyuna ve oyuncunun nceliine fazla dikkat eden ve film yksnn yepyeni bir biimde yazlmas gerektiini, endstri zelliini gz ard eden Brecht, 1930 ylnda Kuruluk Operann sinemaya aktarlmasndan sonra dava amak zorunda kalacaktr.165 Bertolt Brechtin Nazilerin iktidara gelmesinden sonra, yurdundan uzaklamak zorunda olduu ve Amerikada bulunduu yllarda Hollywooddaki sinema serveni iin sylenebilecek ok az ey vardr. O yllarda yazd Hollywood balkl iiri, orada yaadklarnn bir zeti gibidir:
Her sabah ekmek param kazanmaya Giderim yalan pazarna. Umutla, Dizilirim satclarn arasna.
164 165

Brecht, Sinema Yazlar ve Brecht, Sinema, Sanat likileri stne Yazlar, s. 11. Makal, Brechte gzlerini kapamak, s. 14.

101

1941den 1947ye kadar olan dnemde, Brechtin Hollywood yazarl dmenini evirerek senaryolarn satmay denedii dnemdi, kendisi buna ac ve akszl bir biimde yalan satclar arasnda yerini almak adn veriyordu.166 1941-1947 yllar arasnda (bu kez Naziler yerine McCarthy zulmnn olduu gnlerdi) ekmek paras kazanmak iin szn ettii yalan pazarnda film senaryolar satt gnleri neredeyse unutmay diler, hangi filmler iin katkda bulunduunu belirtmek istemez gnlklerinde. Sessizlik iine gmmedii tek nemli film, kendisi gibi benzer nedenle Almanyay terk eden yurtta Fritz Langin Hangmen Also Die / Cellatlar da lr (1943) adl yaptdr. Ama honutlukla sz edi deildir bu, yapmcs iin dava am, film jeneriinde sadece Brechtin bir dncesi zerine yazs kalmtr. Ad pek az filmle anlsa da, Marcel Martinin szleriyle Etkinliinin azmsanmayacak bir blmn sinematografik yaratmaya ya da en azndan sinemay ilgilendiren tasarlarn ilenmesine adanm167 Brecht, 28 yllk sinema ile ilikili bu serveni iin yle demitir: Yaptlarmn perdeye aktarlnda, her keresinde yapmclara kar dava amak zorunda kaldm. 1955 ylnda ekilen Cavalcanti gibi izgi d bir usta sinemacnn Bay Puntilla ile Ua Matti uyarlamasn beenmeyecektir. Demokratik Almanya Cumhuriyetinde ynetmen Wolfgang Staudte tarafndan balanan Cesaret Ana almasn da durdurur (1956). Yine de Brechtin sinemadaki baars snrl kabul edilse de, lmnden sonraki etkilerinin tiyatroda olduundan daha byk olduu saptanr. 168 Brechtin sinemayla (sinema endstrisiyle demek gerekirdi) ilikileri tuhaf bir bylenme-irenme karmaas stne kurulmua benziyor... Hemen hemen herkes pazar ekonomisinin aykr isteklerine ya da Hollywood senaryo yaznnn, yal bir orospunun btn deneyine sahip bir dramaturjinin dayanlmaz kalntlarna takld. 169

Brecht, Sinema Yazlar s. 143. Marcel Martin, Arkadalar Mlkiyet likilerinden Szedelim Bertolt Brecht, Sinema Yazlar, stanbul: Grsel Yaynlar, 1977, s. 142. 168 Makal, Brechte gzlerini kapamak, s. 14 169 Brecht, Sinema Yazlar s. 144.
167

166

102

Brechtin tutkulu bir sinema seyircisi olmasna karlk, bir senarist olarak baarszla uramas, esas olarak sinemann bir sanat olduu kadar, ticari ynnn ar bast bir endstri sektr iinde yer almasyla yakndan ilgilidir. Srgn ncesinde Almanyada, nl mzikal oyunu Be Paralk Operay G. W. Pabstn ynetiminde sinemalatran yapmclarla mahkemelik oldu. Daha sonralar, ABDde Hangmen Also Die Cellatlar da lr adl filmin senaryosunu yazd. Bu filmi, kendisi gibi Almanyadan kam olan Fritz Lang ynetmi olmakla beraber, filmde Brechtin katksn grebilmek gtr. Ekspresyonist sinemann ustas olan Fritz Langin bu filminde ekoslovak yeralt savalarnn Nazilere kar sava ileniyordu. Ancak film iyilerle, ktler savan anlatan klasik Hollywood yapt olmaktan teye gidemedi. Nihayet sava sonrasnda yurda dnnden sonra talyan ynetmeni Cavalcantinin ynettii Puntila (Herr Puntila und sein Knecht Matti) bir felaket oldu. 170 1930larn banda, sinemayla ilikiler, Kuruluk Opera ve Kuhle Wampe gibi ok deiik iki servenle sonuland... lki, Brechtin istedii gibi bir film olmaktan ok uzakt. Yukarda da belirtildii gibi Brecht bu giriimi bir dava konusu haline getirdi ve bu dava vesilesiyle, kapitalist toplumda sanatn ve sanatnn durumunu, sinema yaptnn da, herhangi bir sanat eseri gibi bir tecimsel mal olma ilevi grdn ortaya sermek, burjuva ideolojisinin eitli kavramlarn, sunumlarn (representation) altst etmek istiyordu. Brecht, Kuruluk Opera davasn, nl deyimiyle bir toplumbilimsel deney haline getirdi.171 Kuruluk Opera, tam bir militan ii sinemas rneidir. nk topluma kar eletirel bir tutum taknmakta, ayn zamanda seyircisinin, kendisi (film) karsnda eletirel bir tavr almasn da salamaktadr. Brecht didaktizminin tipik bir rneidir, ancak glmece duygusundan da yoksun deildir ve seyirciye, hem sanatsal bir yan (sanat eserinin dirimsellii) hem de aydnca bir yan (gerek karsnda eletirel bir tavr) olan bir tad (zevk) verebilmektedir.172

170 171

Parkan, Brecht Estetii ve Sinema, ss. 73-74. Sinema Yazlar ss. 7-8 172 Brecht, Sinema Yazlar ss. s. 166.
Brecht,

103

Yaptlarmn perdeye her aktarlnda, ayrksz her keresinde yapmclara kar dava amak zorunda kaldm. Davalarn hepsini de kaybettim. Bu noktay anlarnda aktaran Vladimir Poznere Brecht bir gn byle der. Bu sz, kukusuz abartlm olsa da Brecht dncesinin iki ana noktasn ne karr: yaptnn btnl iin sonuna kadar savama istei ve bunu kapitalist toplumda baarmann olanaksz olduu gzlemi.173 Brechtin sahip kt tek film, kendi ekibiyle alt, senaryosunu yazd ve ynetimine yer yer kendisinin de katld Kuhle Wampe adl filmdir. Btn film boyunca gestuslar ve yabanclatrma efektleri, ailenin bana gelenlerin doal bir felaket olmayp, byle bir sosyo-ekonomik yapnn zorunlu toplumsal sonucu olduunun seyirci tarafndan bilince karlmasna hizmet ederler. 174 Brecht, eski sanat anlaynn geersiz olduunu, bir filmin ortaklaa (collective) bir rn olmas gerektiini nk sanat yaptnn kiiliin ifadesi olduunu syleyen tasarmn, sz konusu film olunca artk para etmediini ileri sryor. Kapitalist dzende sanatn btn artk bir meta olmutur, bu nedenle retim aralarnn toplumsallatrlmas kanlmaz bir eydir.175 Brecht iin estetik ve dramaturjik kategoriler siyasal ve toplumsal erevelerinin, snfsal koullanmalarnn dnda yer almyor.176 Brecht, burjuva romanna zg, kiilerle zdeletirme tekniinin yerini yabanclatrmaya brakmas gerektiini dnyordu: insann alnyazsnn insann kendisi olduu, snf mcadelesinin egemen nedensel dm olduu aa kt lde eski burjuva teknii zdeletirme kullanlmaz oluyor.177 Brecht gerekiliin geici bir tanmlamasn neriyor: Gerekiliin bilimsel olarak kurulmu tanm elimizde bulunmad srece, gerek, yazarlardan ve onlarn gerekiliin sadk bir biimde yeniden retilmesi yoluyla ayn gerekilik stne etkime yntemlerinden sz etmek belki daha iyi, yani uygulamay kolaylatrc, yeni bir gereki edebiyat iin daha uyarc olurdu. Bu durumda, zellikle bu yntemlerin saysn azaltmaya deil, arttrmaya alacaz. Hegelin, Marxist klasiklerin byk nem verdikleri ve bakalarnn da ilgisini ektikleri bir sz vardr; gerek (vrit)
173 174

Brecht, Sinema Yazlar, s. 142. Parkan, Brecht Estetii ve Sinema, s. 74. 175 Brecht, Sinema Yazlar, s. 145. 176 Brecht, Sinema Yazlar, s. 145. 177 Brecht, Sinema Yazlar, s. 146.

104

somuttur. Sunum (temsil) filmlerinin rnei Hogrszlke (Amerikal ynetmen Griffithin 1916 yapm filmi) Brecht gerekiliinin eksiksiz bir rnei olarak baklabilir. Toplumcu gerekiliin, 1940l yllarn sonuna doru Andr Wurmser tarafndan yaplan bir tanmn anmsatyor: toplumcu gerekilik bir aac k mevsiminde sunduu zaman onu, doalcln yapt gibi l, ssz, kara bir ktk olarak deil, gerekten, btnlyle, diyalektik olarak naslsa yle, yani geleceine gebe, uyuuk ama yapraklar, iekleri, ku seslerini uyandrmak iin saatini bekleyen bir zsuyuyla ykl olarak gsterir.178 Tezimizin nceki blmlerinde de bahsettiimiz gibi, geleneksel sinema, binlerce yl nce Aristoteles tarafndan tanm yaplm olan katharsis kavramna hizmet eden estetik geyi bnyesinde barndrr: Atmosfer, zdeleme ve gerilim. Yaamn taklidine dayal olarak oluturulan bu estetik geler sinema tarihi boyunca sadece bir kez reddedilmitir. Sinema-dram halk iin afyondur179 diyen Vertov geleneksel sinemann yapsal geleri olan, senaryoyu, oyunculuu, dekor, kostm ve makyaj dnda brakarak, seyirciyi zihinsel atalete srkleyen sinematografik yapy bertaraf etmitir. Gerekten, geleneksel sinema seyircisi, olaylarn akna kendini kaptrarak, olaylar ve karakterlerle zdeleir. Zihinsel faaliyeti bir kenara brakarak, karakterlerle, duygusal bir temel zerinde kurulan bir yaant birliine girer. Seyirci dorua ykselen bir gerilimle, baka bir hayatn iinde yer alarak (fiction), doruk noktas ile balayan son blmde, olaylarn zlmesiyle, yapay olarak iine sokulduu gerilimden kurtarlarak rahatlatlr (katharsis).180 Vertov, atmosfer, zdeleme ve gerilim elerini denetim altna almak zere formel bir yaklamla sinemay sinema yapan geleri terketmi ve sadece kurguya ok byk grevler yklemitir. Bu yaklamn sonucunda ortaya kan sinema belge sinemas olarak adlandrlabilecek bir sinemadr. Vertovun sinema-gz ve sinemagerek diye adlandrd bu akm, uzun mrl olamam ve geleneksel sinemaya alternatif olabilecek bir estetik izginin oluumunu salayamamtr. nk binlerce

178 179

Brecht, Sinema Yazlar, s. 152. Vertov, D., Sinema-Gz Topluluklar in Geici Direktifler, Gerek Sinema, say: 7, s.13. 180 Parkan, Brecht Estetii ve Sinema, Dost Kitabevi, Ankara, 1983, s. 16.

105

yllk alkanlklara dayal seyirci beklentileri, Vertovun sinemas tarafndan cevaplandrlamamtr. 181

4.1.1.

Kuhle Wampe zerine

35mm / 73' 00" / Siyah-Beyaz 1932 / Almanya Ynetmen: Slatan Dudow, Senaryo Yazar: Bertolt Brecht, Ernst Ottwald, Grnt Ynetmeni: Gnther Krampf, Mzik: Hans Eisler, Oyuncular: Herta Thiele, Ernst Busch, Martha Wolter, Adolf Fischer, Yapm: Praesens Films Konusu: Bertolt Brechtin yazd ve ekimlerinde de grev ald Kuhle Wampe, 1932 ylnda Almanya'da Bonike ailesinin Berlin yaknlarnda Kuhle Wampe adl yerdeki Alman kampnda bandan geenleri anlatyor. Almanya'daki ekonomik bunalm ve isizliin had safhada olduu bir dnemde, ellerinden evleri alnan Bonike ailesi Kuhle Wampeye gnderilirler. Baba uzun sre isizdir, Filmde iki ocuklu Bonike ailesinin erkek ocuu bouna i aramakta ve annesinin sulayc szleri altnda ezilmektedir, sonunda intihar eder. Kz ocuu ise sonradan siyasi eylemci olan bir ofrle evlenir. Brecht'in oyunlarndaki duygusal younluk filmin sansre taklmasna da yol amtr. Nazilerin ortaya k ve adm adm iktidara yry devletin gvenlii iin bir tehlike oluturmazken, film Almanya'da tehlikeli grlyor ve baz yerleri sansre urayarak makaslanyor. Faizmin ayak seslerinin hissedildii Almanya'da filmin kesilen ksm iin mahkeme karar bile alnmt. Bir yl sonra filmin ynetmeni Dudow ve senaristi Brecht; iki komnist srgne gnderilirler. Senaryosu Bertolt Brecht ve Ernst Ottwald tarafndan yazlan, Bulgar kkenli Alman sinemac Slatan Dudow'un ynettii Kuhle Wampe, 1932 ylnda byk glklerle ekilmi, uzun yllar yasakl kalm bir film. Brecht'in senaryo yazmlaryla ekimlerine bizzat katld; hibir mdahaleye uramadan tmyle kendi isteklerine gre sonulandrabildii ve Weimar Cumhuriyeti'nde yaplm, komnist bak asn
Ayrntl bilgi iin bkz. Mutlu Parkan, Godard Estetii ve Sinema, zmir: leri Kitabevi, 1993, ss. 4292.
181

106

aka dile getiren tek film olarak bilinen Kuhle Wampenin mzikleri de Hans Eisler'a ait. Militan ii sinemasnn kusursuz bir rnei olarak nitelendirilen Kuhle Wampe, bir Alman ailesinin isizlik ve yoksulluk iindeki dramn anlatr. Filmin Analizi Bireysel zmler aramak yerine snfsal bilin devreye girer, Anni kaderine raz olmaktan vazgeerek kendi snfyla birlikte ileriye doru yrme karar verir. Drtte biri, iki gnde ekilen Kuhle Wampede bir soru atlyor ortaya: "Dnya kimindir?" Yant da hemen peinden geliyor: Elbette bugnk durumlarndan honut olmadklar iin onu deitirecek olanlarn. Slatan Dudow'un Brecht'le birlikte alt iin Almanya'dan srldn, sava sonrasnda Dou Almanya'da antifaist filmler yaparak sinema almalarn srdrdn ve 1963 ylnda ldn de belirtelim. Kuhle Wampe, Brechtin hem senaryosunda hem de filme uygulanmasnda alt tek filmdir. Filmde, bir Alman ailesi, isizlik ve yoksulluun dramn simgeler. Bu nedenle, Kuhle Wampe, Brechtin kendi isteklerine gre sonulandrabildii tek filmdir: Brechtin tand, byk ileyim (sanayi) tarafndan ellenip kartrlmam olan ve ayn zamanda onun tiyatro etkinliine de yakan tek filmdir.182 Film, Brechtin kurmu olduu sistematie uygun bir yapya sahiptir. Filmin drt ana blmden oluan epizotik bir yaps vardr. Evlenme ana gelmi kzlar hari, btn fertlerinin isiz olduu bir aile evresinde gelien olaylarn, olu intihara, aileyi evden atlmaya gtrmesi sonucunda, kzn devrimci kitleler iinde yer almaya ynelmesiyle noktalanr film. Birinci epizot, kk ilanlardan ve bisikletle koarak i arayanlar; ikinci epizot, oul Bonickenin intiharndan (bir isiz eksildi); nc epizot, ailenin alacakllar tarafndan evden atlmas ve Kuhle Wampe kampna yerlemesinden; drdnc epizot, ii spor elenceleri ve metroda burjuvalarla siyasal tartmadan olumaktadr.183

182 183

Brecht, Sinema Yazlar, s. 160. Martin Marcel, Kusursuz Bir Militan i Sinemas rnei, B.Brecht, Sinema Yazlar, ev. B. Onaran, Y. Salman, stanbul: Grsel Yaynlar, 1977, s. 163.

107

Her eye karn aileyi ayakta tutan isizlik sigortas da hkmet tarafndan kaldrlnca ailenin erkek ocuu kendini ldrr. Bylece bir isiz daha eksilmitir (One unemployed less). Geride kalanlar, Berlin banliysndeki isizler kamp Kuhle Wampe'ye g etmek zorunda kalr. Ailenin gen kz, batan beri yoksulluun ve kadn olmann tm aclarn tayan Anni, yava yava olumlu kahraman niteliine brnmeye balar. Her epizot, yine kendi iinde baka epizotlara blnerek, seyircinin, olaylarn geliimini serinkanl bir ekilde izleme ve eletirme olanan getirmektedir. Film boyunca gestuslar ve yabanclatrma efektleri, ailenin bana gelenlerin doal bir felaket olmayp, byle bir sosyo-ekonomik yapnn zorunlu toplumsal sonucu olduunun seyirci tarafndan bilince karlmasna hizmet ederler. Yabanclatrma efetlerini u ekilde sralayabiliriz:184
Filmin banda, gruplar halinde, bisikletleriyle oradan oraya koturarak i arayan genler grlr. Bu i arama eylemi, her sabah belirli bir saatte balayp, her akam belirli bir saatte biten toplu bir alma eylemine benzemektedir. Artk i aramak, bal bana bir i haline gelmitir. Evin reisi isizdir. Kendisi i bulamad halde, i bulamayan oluna kzmaktadr. bulamayan ocuk, saatini karp pencereden atlayarak intihar eder. Saat, para etmektedir ve kurtulmaldr, insan ise para etmez. Evin reisi, mutfak masraflarn hesaplayan karsna gazeteden Mata Hari tefrikasn okumaktadr. Evin kz, bir ite almaktadr. Eve para getirdii halde, sevgilisiyle ilikisi yznden, eve hibir katkda bulunmayan tketici babas tarafndan azarlanr. Kz, fabrikada Dikkat lm tehlikesi var tabelas ardnda altrlmaktadr. bulabilenler, ancak lm tehlikesini gze alarak alabilmektedir.

184

Parkan, Brecht Estetii ve Sinema, ss. 76-77.

108

Aile, evden atlmtr. Kamptaki adrlardan birine tanrlar. Evsiz barksz olmalarna ramen, adrda nian yapmaktan vazgemezler. Olan, kamptaki adrnda nian treni dzenler. Kendi niannda garsonluk yapmaktadr.

Prof. Dr Mutlu Parkann, Kuhle Wampe filmindeki tespit edebildii btn bu yabanclatrma efektleri ve gestuslar (nian yemeindeki konuklarn tknmas) ile sramalar bir ekilde gelien epizodik yap, seyirciyi, toplumun kkl bir eletirisine ynlendirir. Naiv bir tutum zerine kurulu, tutarl, kolektif bir mesel almas sonucunda oluan film, Brechtin estetik kuramnn sinemadaki mkemmel bir rnei olarak seyirci karsna kmtr. Gerekte, bu naiv tutum ok nemlidir. Brechtin estetik kuramyla ilgisi olmayan bu ynetmenlerin baz filmlerinin temelinde bu naiv tutum, bu filmlerin Brechti bir sinemann rnei olarak grlmesine neden olabilmektedir.185

4.2.

Brecht Estetiinin Dnya Sinemadaki Uygulamalarna Ksa Bir Bak

Lovellin deal Brecht, gnmzn kktenci film kuramnda ortaya kar szleri ok anlamldr, gerekten de sinema alannda Godard, Straub, Jansco ve zellikle Angelopoulos gibi sanatlar filmleriyle bu sav dorulayacaktr.186 Brechtin Sinema Yazlar eserinde Marcel Martinin Arkadalar, Mlkiyet likilerinden Sz Edelim. makalesindeki u satrlar dikkat eker:187 Brechtin epik anlayn, yabanclatrma esiyle birlikte sinemaya getirmeyi deneyen ve bunda belli baarlara ulaan gnmz ynetmenlerinin en ilgin : 1) Jean-Marie Starub (zaten bir Brecht metninden yola karak yapt Tarih Dersleri 2) Jean-Luc Godardn ki Numara
185 186

Parkan, Brecht Estetii ve Sinema, s. 78. Makal, Brechte gzlerini kapamak, s. 14. 187 Marcel Martin, Arkadalar, Mlkiyet likilerinden Sz Edelim.

109

3) Tho Anglopousun Oyuncularn Yolculuu filmleridir. Brechtiyen bir eilimi srdrmekte olan Alman kkenli ynetmen Jean-Marie Straubun en nemli filmi Nicht Versohnt (Barmamlar) ile ilgili olarak unlar sylemektedir: Nazizmden nce, sava srasnda ve savatan sonra Klnde yaayan bir burjuvazi ailesinin hikayesini anlatan Blln bir eserinden yararlanarak yaptm bu filmi; Brechti anlamda epik kiiler yarattm.188 Hiroima Sevgilimin kadn kahraman gibi Brecht de kukulu bir ahlak anlayna sahipti: ylece kabul edilmi dnceler szln neeyle inerken Bakasnn ahlakndan kukulanyordu. Egemen ideoloji tarafndan iirilip, efsaneletirilen ve balar stnde gezinen kavramlara, hadi cesaret edip syleyeyim, ayaklar stne oturmak iin gzel bir elme takyor: darbe biraz sert ama kurtarc oluyor. Bundan da Me-Tinin ykc zdeyileriyle yaptlarnn diyalektik sz oyunlarn ylesine iyi belirten, ayaklar stne evirme anlay kyor. Gel u yahniyi yapmama yardm et der tavana avc diye dalga geer Cesaret Ana. Bay Julius Caesarn lerinde liberalizmin byk ilkesi stne u yorumda bulunur: Yap ve brak yapsn, evet ama yapan inek, yapsn diye brakanlar da st ienler!189 Sunum (temsil) filmlerinin rnei Hogrszlke (Amerikal ynetmen Griffithin 1916 yapm filmi) Brecht gerekiliinin eksiksiz bir rnei olarak baklabilir.190 Toplumcu gerekiliin, 40l yllarn sonuna doru Andr Wurmser tarafndan yaplan bir tanmn anmsatyor: toplumcu gerekilik bir aac k mevsiminde sunduu zaman onu, doalcln yapt gibi l, ssz, kara bir ktk olarak deil, gerekten, btnlyle, diyalektik olarak naslsa yle, yani geleceine gebe, uyuuk ama yapraklar, iekleri, ku seslerini uyandrmak iin saatini bekleyen bir zsuyuyla ykl olarak gsterir.191

188 189

Parkan, Brecht Estetii ve Sinema, s. 88. Marcel Martin Arkadalar, Mlkiyet likilerinden Sz Edelim. s. 147. 190 Marcel Martin, Arkadalar, Mlkiyet likilerinden Sz Edelim. s. 153. 191 Marcel Martin, Arkadalar, Mlkiyet likilerinden Sz Edelim. s. 157.

110

Prof. Dr. Mutlu Parkan, Brecht Estetii ve Sinema adl eserinde, Brechtiyen filmlerle ilgili unlar sylyor:192
imdiye dek bilebildiim, Brechti grsel stile en fazla yaklaabilen sayg duyulabilecek rnek Bergmann Kaynakdr. Bergmann grsel stili, seme tarz, tarihinin dondurulmua benzedii dnem ve anlarn hepsi Brechti unsurlardr. Biim-ierik olmakszn Brechtidir. Kukusuz, sonraki yllarda gerekletirdii, The Servant (Uak / Gen Hizmetiler), The Accident (Kaza Gecesi), The Go-between (Arabulucu) ve zellikle Mr Klein (Kaderi Arayan Adam) adl filmleriyle, retiden kopmakszn, bireysel-toplumsal, bireysel-snfsal iliki ve elikilerini zme ulatracak Brechti alegoriyi ortaya koyan bir stile varan Loseyin bu eilimi bilinli ve anlalr bir abadr. Ancak, btn yaptlarnda ncilden yola kan ve sevgiyi, Tanry arayan Bergmann Brechtle ilgisi yoktur. Loseyin bu yaklam, Brechtin estetik kuramna uygun bir grsel stili arama abasndan gelmekte ve sonralar elde ettii stilin, Bergmann stiliyle benzer baz zelliklere sahip olmas da bunu kantlamaktadr. Denebilir ki, Losey, ierii olmakszn Brechti bulduu Bergmann biimini ierik olarak doldurarak, Brechti bir estetik uygulamaya ok yaklamtr. Brechtten etkilenmese bile, ondan esinlenen ve sinema tarihinin en nemli ynetmenleri iinde yer alaca imdiden kesinlemi gibi grnen bir baka sinemac da Alain Resnaisdir. Az film yapmakla beraber, sinema sanatna ok nemli katklarda bulunan Resnais, Brechtin estetik kuramndan yola kmamakta, ancak baz noktalarda onun estetik izgisini artrmaktadr. Resnais, Brecht ile ilikilerini u ekilde aklyor: Brechtin tiyatrosunu derinlemesine tanyp tanmadm bilmiyorum Ama uras kesindir ki, Brechtin btn oyunlarnda hissettiim u zgrln edeerini sinemada biraz buluyorum. Daha ok bir edeerlik aramadaym.

192

Parkan, Brecht Estetii ve Sinema, ss. 81-84.

111

Resnais, Brechtin yaptlarn filme ekmeyi dnmedii gibi, kuramsal bir yaklamda da bulunmamakta, daha ok sinemann belirli koullar iinde, Brechtin oyunlar iinde bulduunu syledii zgrl aramaktadr. Bu aray, onun geleneksel sinemadan kopmasna ve son derece kendine zg bir estetik izgi oluturmasna neden olacaktr. Hiroshima Mon Amourla (Hiroima Sevgilim) balayan bu kopma, Je Taime, Je Taimede (Seni Seviyorum) doruuna ulamaktadr. Ancak, Loseyin sinemasnn her zaman mkemmel bir mesele sahip olmasna, bata figrler olmak zere, btn plastik malzemenin toplumsal ve snfsal kkenlerine gndermelerde bulunan alegorik deerler tamalarna ramen, geleneksel sinemann dnda bir estetik izgiyi temsil ettii iddia edilemez. Gestuslar ve yabanclatrma efektlerinden yoksun ya da en azndan bu adan yoksun olan Loseyin sinemas, yapsal olarak dramatik anlatmla, epizotik anlatm arasnda yer almaktadr.

Lars Von Trier, 1995 ylnda Thomas Vinterberg, Kristian Levring, Soren Kragh Jacobsen ile birlikte Dogma 95 manifestosuna imza atan ynetmenlerden biridir. Teknolojik gelimeler sonucunda sinema kltrne hakim olan sinema bir yanlsamadr anlay bata olmak zere, burjuva ideolojisine dayal olan bireysel, auteur ve tr sinemasna, yldz oyunculara, yapay k, mekan tasarmlarna ve de yzeysel aksiyon sahnelerine dayal gnmz sinemasna hakim olan eilime bir kar duru sergileyen, bu anlamda anti-Amerikan bir izgide duran Dogma 95, doal mekan, doal k ve doal ses, el kameras ve 35mm film format kullanmak gibi, film yapmyla ilgili kat kurallar kapsyor. 2002 yapm Lars Von Trier imzal Dogville, bir prolog ve dokuz blmden oluan ve toplamda yaklak saat sren bir filmdir ve birbirine ounlukla sramal kesim ile balanan ksa planlardan olumutur. Her bir blmn banda, o blmn kanc blm olduunu ve baln ifade eden, bir nevi o blmn gestus cmlesi saylabilecek bir cmle ekranda yazl olarak karnza kyor. Bir de dzenli aralklarla duyulan anlatc sesi, filmdeki gelimeleri seyirciye yorumluyor / anlatyor. Filmdeki

112

gstermeci dekor kullanm, epizodik yap, gestus cmleleri, sramal kesim, titreyen el kameras gibi zellikler gz nnde alndnda, ilk bakta, Brechtin epik-diyalektik tiyatro anlaynn sinemaya uyarland dnlebilir. Bir rportajnda Trier, Dogvillei ekmenizdeki ilham kayna nedir? sorusuna u yant verir: Hi phesiz Brecht. Annem, Brecht konusunda ok tutkuluydu ve ben Brechti ancak annemin lmnden sonra kefettim.193 Dogville, biimsel adan, Brechtiyen tiyatro anlayndan etkilenmi olabilir. Ama bu biimsel benzerlik, bu filmi Brechtiyen olarak nitelendirmek iin yeterli midir? Bir baka deyile, Brechtin epik-diyalektik tiyatrosu ve bu tiyatronun merkezinde duran Yabanclatrma Etkisi, sadece oyunun aknda kesintiler yaratlarak izlenilenin bir oyun olduunun dzenli olarak seyirciye hatrlatlmas mdr? Bu kesintilerin ve hatrlatmalarn belli bir tarzda, belli bir niyetle, seyircide belli aktivasyonlar yaratmak amacyla yaplmamas, izlenilen oyunun/filmin Brechtiyenliini sorunlu klmaz m? Grdmz her gstermeci bieme Brechtiyen diyeceksek, Brechtin tiyatro sanatna ve onun araclyla yaama sanatna sunduu estetik-politik katky yok saym olmaz myz? Diyalektik bir yapya sahip olmayan ve ideoloji eletirisi yapmayan herhangi bir Yabanclatrma Etkisini ve bu etki ile alan bir oyunu / filmi Brechtiyen olarak nitelendirmek zordur. Brecht enflasyonunun yaand gnmzde, Fredric Jamesonn sorduu soruda hakl olsa gerek: Biraz gnmzn Brechtini, biraz Brechtte yaayan ve len eyleri, biraz postmodern Brechti ya da gelecein Brechtini, bir post-Sosyalist ya da kimlik siyasetinin Brechtini, Deleuzec ya da Derridac Brechti ya da belki de piyasann ve kresellemenin Brechtini, bir Amerikan kitle kltr Brechtini, bir finans kapital Brechtini yeniden kefetme ve canlandrma abalarnn kendisinde aslnda tam da Brechtiyenlik-d bir eyler yok mudur?194 Trierin Brechti de, bu Brechtiyenlik-d Brechtler listesine eklenebilir. Zira, Trier, gelitirdii sylenen Brechtiyen biime ramen, Dogvillede anti-humanist
Kotu, Dogville, s. 56 Emre Arslan, Yaama Sanatna Brechtin Katks: Diyalektik, Hegemonya ve Yabanclatrma Kuram, ss. 60-61
194 193

113

bir tutum taknmakta ve insana dair ktmser ve karanlk bir bak as sunmaktadr. Halbuki Brecht iyimser bir yaklamla, verili toplumsal formasyonun ve insann deiebilirliine inanr. Epik-diyalektik tiyatroda seyirci, u cmleleri kurmaya sevk edilir: Bak, bunu dnmemitim ite! Ama yle de yapar m insan! Adamn durumu yrekler acs, bir kar yol var gremiyor. Sanat buna derler ite: her ey ne kadar da artc! Alayann durumuna glyor, glenin durumuna alyor insan.195 Ne var ki, bu gstermeci film boyunca seyirci, oyunculuklarn doalc olmasnn da etkisiyle, Grace ile zdelemeye zorlanyor ve filmin sonunda Gracein Dogville ahalisini katletmesine onay verir hale geliyor. Halbuki Brechtin Yabanclatrma Etkisi araclyla paralamaya alt ey, en olmayacak eyi bile insana kabul ettirebilen bu zdeleme deil midir? Godard, belirli bir yol izleyen krk akn filmiyle sinema estetiinin geleneksel izgisini terkederek, tamamen yeni bir estetik izgi oluturmutur. Godardn sinemas, geleneksel sinemann btn formel elerini bnyesinde barndrmaya devam etmektedir. Senaryo, oyunculuk, dekor, kostm, makyaj ve en nemlisi ortalama doksan dakikalk sre, tragedya geleneinden devralnd gibi varln srdrmektedir. Buna karlk geleneksel sinemann seyirciyi katharsise ulatran estetik geleri Godard tarafndan ilk kez denetim altna alnmtr. Bylece Roy Armesin de belirttii gibi Godard, bir filmin sadece bir film olduunu, oyuncularn sadece oynadn ve vcutlarn kanla deil, domates salasyla kaplandn ve hl seyirciyi etkileyip, heyecanlandrdn kabul etmenin mmkn olduunu gstermitir.196 Ancak burada sz edilen heyecanlanma, olaylar ve karakterlerle zdeleme gerilim iinde duyulan bir heyecanlanma olmayp, bir sanat yapt karsnda duyulan heyecandr. Gerilim gesine en ak konular ele ald filmlerinde bile Godard, bu geyi sistemli bir ekilde denetim altna almtr. rnein A Bout de Souffle, Bande Part ve Pierrot le Fou gibi polisiye filmlerinde Alphaville gibi bilim-kurgu filmlerinde bile zdeleme denetim altna alnarak gerilim neredeyse ortadan kaldrlmtr. 197

Brecht, Epik Tiyatro, s. 31. Roy Armes, Film and Reality, London: Penguin, 1974, s. 221. 197 Ayrntl bilgi iin bkz. Mutlu Parkan, Godard Estetii ve Sinema, zmir: leri Kitabevi, 1993, ss. 4292.
196

195

114

Estetik uygulama asndan Godardn sinemas, kronolojik adan izlendiinde, eskiden yeniye doru yol almaktadr. Genellikle anlatlabilir bir yks olan ilk filmlerden, giderek yksz filmlere doru bir gelime gzlenmektedir. Ancak ilk filmler de dahil, klasik dramatik yapmn dnda, elerle bezenmilerdir. Btn filmler epizotik bir yapya sahip olmakla birlikte bu bakmdan en belirgin rnek, Hayatn Yaamaktr. Burada, bloklar halinde gelien filmin epizotik balklar ara-yazlarla tekrar verilmitir. Yine btn filmlerle naif bir tutum ne kmakta ve bylece olaan olaylar yabanclatrma etkileriyle olaan dlatrlmaktadr: Oyunculuk klasik oyunculuun dnda olup, bata Her ey Yolunda olmak zere btn filmlerde gestuslara rastlanmaktadr. Btn bunlar Godardn estetik uygulamada, Brechtin estetik kuramna yakn bir izgiyi, alternatif ve yeni bir sinema aray iinde getirmeye altn gstermektedir.198 Prof. Dr. Mutlu Parkan, Brechtin estetik kuramnn btn elerinin, Godardn yaptlarnda birebir uygulandn sylemek kukusuz mmkn olmadn belirtir. Parkan, Brechtin arkada, Amerikal ynetmen Joseph Loseyin belirttii gibi, Brechtin zorunlu kld ve yaplmasn istedii denetimin elde edilmesi sinemada ok daha g olduunu nk bu arac kullanabilmek daha g, ekonomik sistem daha kat olduundan, stilistik bir karl henz bulunamadn belirtir.199 rnein uzun bir mesel almas srecini sinemada gerekletirmek mmkn olmamaktadr. Hereye ramen, Godardn olgunluk dnemi filmlerinden zellikle Her ey Yolundann Brechtin estetik kuramna ada sinemann koullarnda olduka baarl bir rnek oluturduu sylenebilir. Brecht Estetii ve Sinema adl eserinde Prof. Dr. Mutlu Parkan, geleneksel sinemann nl yay eklindeki dramatik erisine tam bir uygunluk gstermemesine ramen bu eriyi belirli bir sistematik iinde paralayan sinemasal anlatm, filmde seyirciye byk bir zihinsel faaliyet alan amadn belirtir ve ekler:

198 199

Mutlu Brecht Estetii ve Sinema, s. 291. Joseph Losey , Loeil du Maitre, Cahiers du Cinema, No: 114, Aralk 1960, s.31den aktaran Mutlu Parkan, Godard Estetii ve Sinema.

115

Godardn sinemas iki dzlemde getirdii yeniliklerle, sinemada iki dnm noktasn oluturmaktadr. Birinci dzlem gerekilik anlaynda ifadesini bulur. Burada anahtar dnce udur: Fotoraf realitenin yansmas deil, fakat yansmann realitesidir. Yani bir grn (apparence) olan yaamn taklidine dayal bir sinema yaam realitesini ya da yaam ynlendiren kanuniyetleri sunmaz, sunamaz. Bu nedenle Godard, sinemada taklide dayal gerekilik anlay yerine, eletiriye ve sorgulamaya dayal bir gerekilik anlayn getirir. Bu noktayla diyalektik bir balant iinde olan ikinci dzlem, estetik uygulamada belirir. Griffithten beri yerlemi olan klasik sinemann estetik geleri Godard tarafndan tersyz edilmitir. Godardn sinemasndaki estetik uygulama dzleminde beliren dnmler u ekilde zetlenebilir: yk ou zaman kesintiye uratlr. Bu, kimi zaman Hayatn Yaamakta olduu gibi ara-yazlarla, kimi zaman da Jandarmalarda, inli Kzda, Her ey Yolundada ya da Evli Bir Kadnda olduu gibi ykyle dolayl ilikisi olan bir sekansn araya sokulmasyla gerekletirilir. Kimi zaman yk hi yoktur. rnein, Bilmenin Tadnda iki oyuncu siyah bir fon zerinde bir buuk saat boyunca tartrlar. Belirli bir yknn pek fazla kesintiye uramadan anlatld filmler ise genellikle tr parodisidir. rnein, Serseri Aklar ve ete Dnda Amerikan kara filmler trnn birer parodisidirler. Estetik uygulama dzleminde bir dier nemli e olan oyunculuk da Godard sinemasnda klasik sinemadan farkldr. Godard filmlerinin oyuncular, rollerini canlandrmaktan daha ok gsterirler. Yani rollerini oynarken, sk sk kendileri olarak da seyirciyle iletiim kurarlar.200 Yunanl ynetmen Theo Angelopoulos da Brechtiyen ynetmen olarak anlr. Onun kendine has bir imzas olduunu gsterdii gibi, auteur dnemini geride braktn dnen dnya sinema evrelerine de yeni bir auteurn geliini mjdeliyordu. Bu filmlerinde, tutarl bir biimde Yunan yakn tarihine eilen ve bu tarihin kollektif bilinaltnda brakt izleri mercek altna alan Angelopoulos, hem bir
200

Mutlu Brecht Estetii ve Sinema, s. 91.

116

bellek almas yapyor, hem de rahatsz edici bir didaktizme kaymadan bu tarihten karlabilecek derslerin ne olmas gerektiine iaret ediyordu. Asl ilgin olan, bu tematik zgnln biimsel alanda da karln buluuydu: Modern sinemann ykseliini grm izleyicilere bile tandk gelmeyen bir plan-sekans mant zerinde ekilleniyordu Angelopoulos'un sinemas. Kamera sanki hep ayn lekte ekim yapyor, kurgu darda braklyordu. te yandan, bu ayn lekten alnm planlarn iinde, en usta kurgucularn bile bir araya getiremeyecekleri eitlilikte eyler oluyor; tam bir mizansen ustas olan ynetmen, izleyicinin gzlerinin nnde, Yunan tarihine kendi bak asyla geit treni yaptryordu. Yerlemi kurgu mantn yerle bir eden bu sinema, balangta yadrgatc olsa da, Angelopoulos filmlerine ainalnz arttka, onun sinemasnn erdemlerini de bir bir fark etmeye balanyor: Sinemada dramatik anlatm farkl bir kanaldan oluturmay baaran, Brecht tiyatrosunun yeni bir yorumu gibi duran tm yabanclatrma efektlerine kar, duru bir anlatm yaratabilen bir sinemayd bu. 201

Onaran,Gzde, Gemite imdiyi Aramaya Devam Ediyor, (http://www.sinemafanatik.com/yabbse/index.php?board=8;action=display;threadid=9913#bot) (eriim tarihi: 9.12.2006)

201

117

rndan km imgeler dnyasnda gerekilik tehdittir. Yldrm Trker

118

5. BLM: BRECHT ESTET VE TRK SNEMASINDAK RNEKLER

5.1.

Anlat: Geleneksel (Klasik) Anlat, Modern (ada) Anlat Anlat, en geni ekliyle, Bir olayn yeniden sunumu ve biimi eklinde

aklanabilmektedir.

Olayn

yeniden

sunulmas,

aktarlmasyla

bir

anlat

olumaktadr.202 Sinema da olaylar yeniden sunarak bir biim oluturmaktadr. Anlat asndan bakldnda, filmleri geleneksel (klasik) ve modern (ada) anlat yapsna sahip filmler olarak ayrmak mmkndr. Klasik, popler veya Hollywood tarz anlat olarak deiik biimlerde ifade edilebilen geleneksel anlat, Meliese ve Aristotelese dek uzanan bir yapya sahiptir. Sinemada 1950lere dek egemen olmu bu anlat biiminin dramatik yaps Miller tarafndan ykselen dramatik eri adlandrmasyla emalatrlmtr. Geleneksel anlat filminin dramatik yaps, giri (balang), gelime ve sonu blmlerinden oluan tek bir yky anlatr. Geleneksel anlat filmi iinde olaylar sebep-sonu zinciri ierisinde gerekleir. Bu geliim iinde, sahneler ykdeki olay rgsnn gerektirdii biimde seyircide merak uyandracak biimde sralanr. Filmin banda ortaya konan sorun, olaylarn geliimi erevesinde sona kadar gtrlr. Geleneksel anlatda olaylar kendiliinden oluyormu gibidir, herhangi bir mdahale sz konusu deildir.203 Bu anlatda olay rgs, filmsel zaman iinde yknn kronolojik dzenini gl biimde sebep-sonu zinciriyle sunar. Bylece izleyici anlatnn mantk yaps ierisinde olaylar, nedenleri ve sonularn anlamlandrarak, olayn iine girip karakterlerle zdeleebilir. Geleneksel anlat yapsna sahip filmlerin zellikle de klasik Hollywood filmlerinde zdeleme, izleyici ekme ve dolaysyla sistemin devamn salama asndan nemlidir. Geleneksel anlat filminde her sahnenin bir
Aye Kran Zeynep Kran, Yaznsal Okuma Sreleri, Ankara: Sekin Yaynlar, 2000, ss. 53-54. Aslhan Doan Topu, Sinema ve Zaman: Geleneksel (klasik) anlat ve ada anlat filmlerinde zamann kullanm ve anlatsal yap ile ilikileri, Fatma Dalay Kkkurt ve Ahmet Grata (ed.), Sinemada Anlat ve Trler Ankara: Vadi Yaynlar, 2004, s. 58.
203 202

119

sebebi-motivasyonu vardr. Anlatdaki sebep-sonu zinciri ve aksiyon-motivasyon ilikileri, bir sahne iine, o sahnede olmas gereken bilgi salayc unsurlar yerletirmeyi gerektirir. Geleneksel anlat filmlerinde yer alan ok az eyin anlatda bir rol, sebebi yoktur. Bu nedenle geleneksel anlat filmleri kapal deildir. Anlatda belirsizlikler yoktur ve anlat berraktr.204 Geleneksel anlat filmlerinde olay rgs ierisinde yky ve aksiyon izgisini ileri doru tayacak unsurlardan ikisi istein kullanm ve atma yaratmaktadr. Olay rgs ierisinde bir karakterin bir istei bir ama olarak belirlenir ve anlatnn geliim izgisi bu amac gerekletirebilmek iin ileri doru hareket eder. 205 Geleneksel anlatda olay rgs ierisinde bir de kar g vardr. Bu kahramann szn ettiimiz amacna ulamasn engelleyebilecek atma yaratacak bir kartlktr. Kahraman bir karakterle karlar, ikisinin amalar ve istekleri birbirinden farkldr ve karttr. Kahraman gelien olaylar iinde o karakterin amacna ulaamamas iin durumu deitirmeye abalar. Ksaca, geleneksel anlat filmlerinde dramatik yapda sebep-sonu zincirinin iyi kurulmas, ykdeki zamansal ilikilerin izleyiciler tarafndan anlalacak biimde dzenlenmesi, olay rgsnde bir boluk olmamasn salar. Geleneksel anlat izleyicinin zihninde sorular olumasna izin vermeyen bir yapya sahiptir. 206 Sinemada ada anlat, kkeni Vertov (1896-1954) ve Brechte (1898-1956) uzanan ve geleneksel anlat filmlerinin karsnda duran bir anlat biimidir. ada anlat yapsna sahip filmler, geleneksel sinema anlatsnn aksine zdelemeyi denetim altna almak ve izleyiciyi izlediine yabanclatrmak zerine kuruludur. ada anlat filmleri, soyut sorunlar ve kavramlar ele alr. ada anlat filminde kahramann kendisi ve iinde bulunduu durum bir sorun olarak ortaya konur. Kahramann eyleminin nedeni soyut bir sorunu ortaya karmaktadr, somut bir sorunu zmek deil. Geleneksel anlat filmi adaletin gerekleip gereklemedii gibi somut bir sorunu

204 205

Topu, a.g.e. s.59. Topu, a.g.e. s. 59. 206 Topu, a.g.e. s. 59.

120

tartr. rnein bir polisiye filmde sulu yakalanr ve cezasn bulur. Bylece adalet geeklemi olur. Oysa ada anlat filmi adalet kavramn tartr. 207 Geleneksel anlatnn tersine ada anlat filmleri olaylarn zme kavutuu kapal sona sahip deildirler. Bu nedenle ak yapt zellii tarlar. Geleneksel anlatda olduu gibi ne kan bir olay rgs yoktur, yk yoktur. ada anlat filminde kahraman olaylarn akna savrulmaz. Bir anlamda olay rgsndeki yerini bir birey olarak kendisi izmeye balar. Dncelerini eylemleriyle, szleriyle ortaya koyar. Kahramann kendisi de bir sorun olarak ortaya kabilir. Dolaysyla iinde bulunduu dnya veya durum da bir sorun haline gelebilir. ada anlat filminde somut bir sorun verilse bile bu, soyut bir sorunun tartlmas iin208 kullanlr. ada anlat filmlerinde dramatik sreklilii salayan neden-sonu ve aksiyon-motivasyon zincirleri geleneksel anlatda olduu gibi kurulmaz. ada anlat filmlerindeki olaylar dorudan olay rgsne katkda bulunmayabilirler. Olaylar arasnda bir balant kurulmakszn olay sadece gsterilmekle kalabilir. Geleneksel anlatda izleyicinin ilgisi yaptn sonu zerine ekilirken ada anlat yapsna sahip filmlerin klasik anlamda kapal bir sonu yoktur, dramatik yapnn atlamal, sramal zellii nedeniyle izleyicinin ilgisi olaylarn geliimi stndedir. ada anlatda doruk noktas da yoktur. Geleneksel anlatdaki dm, yaptn kendisidir ve ada anlatnn dramatik yaps iindeki blmlerden deildir.209 ada anlatda ncelik ykde deil, anlatma ilemindedir ve nedensellik zinciriyle bal olay rgs yerine serbest armlarla oluan bir anlat yelenir. 210 ada anlat yapsna sahip filmler, filmsel zaman kronolojik bir srada oluturmazlar. Anlat yapsnn farkl olmas gibi filmsel zaman da geleneksel yapdan farkldr. Filmsel zaman ve mekan kavramlar ak ve net olarak belirlenmemi olabilir. zleyici filmi izlerken dnmek ve filmin kendine sunduklarn birletirerek anlam oluturmak zorundadr. ada anlat filmlerinde zamann kuruluu Bergson usul
Seil Bker, Sinema Dili zerine Yazlar, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar, 1985, ss. 101-102. Nazl Bayram Krmz, Geleneksel Anlatlar ve Sylem: Trk Gldr Filmleri zerine Yapsalc Bir zmleme, Doktora Tezi, Eskiehir, Anadolu niversitesi Yaynlar, 1990, s. 77. 209 Topu, a.g.e. s. 61. 210 Krmz, a.g.e. s. 157.
208 207

121

zaman kavram olarak da adlandrlan ve temel esi e zamanllk olan yeni zaman anlayna uygun grnmektedir. Gemi, imdi ve gelecek kronolojik bir sra olmakszn i ie gemi gibidir. zleyici farkl zaman sekanslarn birbirinden kopuk olarak alglamaz, zihinsel bir aba gstererek onlar bilincinde birletirir. Geleneksel sinema, ileyii ve anlat zelliklerinden dolay filmsel zaman olutururken izleyicinin alglayamayaca zaman deiimlerine ok fazla ye vermez. ada anlat filmlerinde ise zamann dorusal geliimine nem verilmez. Bu filmlerde geleneksel anlat filmlerinin aksine youn bir biimde zaman iinde ileri ve geri atlamalar gerekletirilir.211 Yirminci yzyln banda, Edwin S. Portern 1903 ylnda The Great Train Robery - Byk Tren Soygunu adl filmi gibi yapmlarla biimlenen, ana hatlar ise sessiz dnem sinemasnda belirlenen klasik Hollywood anlats, btnlkl bir zaman ve mekan kurgusuna dayanr. Dorusal bir izgide ilerleyen zaman, paralel kurgu gibi tekniklerle ayrntlandrlr. Standart bir kural durumuna gelen klasik anlat yaps, anlatsal zaman ve mekan dzenleyen kimi teknikler araclyla, kamera hareketleri, kurgu vb anlat elerini adeta grnmez klar, izleyiciyi kurgusal/dsel dnyasna alr. Yapm aamasnda belirli bir iblm sonucu ina edilen devamllk, ekim-kar ekim, 180 derece kural, bak uyumu gibi ilkelere dayanr. Anlatda zamansal ve mekansal ilikilerin btnl nem tar. 212 Klasik Hollywood sinemasnn devamllk ilkelerinin ounluu halen sklkla kullanlmaktadr. Ancak, zellikle 1940larn sonundan itibaren Hollywood sinemasnda yeni bir estetik anlaytan ska sz edilir olmutur. rnein, nl sinema yazar Andre Bazin 1951de yaynlanan Sinema Dilinin Evrimi makalesinde bu yeni estetik anlayn Hollywoodun 1930lardaki klasik yapsnn yerini aldn syler. Bazine gre, klasik dnem sonras Hollywood, birbiriyle eliik farkl estetik stratejilerin (klasik kurgu, davurumculuk, gerekilik vb) bir arada yer ald daha esnek bir sinema anlayna karlk gelmektedir.213 Bazini izleyen pek ok yorumcu da farkl

Topu, a.g.e. s. 62. Fatma Dalay Kkkurt ve Ahmet Grata znel Zamann zinde: Sinemada Postmodern Zamanlar ve Gr Noktas, Ahmet Grata ed.: Sinemada Anlat ve Trler, Ankara: Vadi Yaynlar, 2004, ss. 96-97 213 Andre Bazin, ada Sinemann Sorunlar, ev: Nijat zn, Bilgi Yaynevi, 1971, ss. 155-156.
212

211

122

dnemler iin Yeni Hollywood tanmn kullanmaktadrlar. Bu anlamda Yeni Hollywood tanm, kinci Dnya Sava sonrasn kapsayan son 50 yllk srete, 19661975 arasnda sinemaya giren okullu sinemaclarn filmlerinden, 1975 sonrasndaki byk bteli yapmlara kadar, pek ok farkl dnem iin kullanlmaktadr. Son 20 yllk dnemde ise, sinemadaki yeni ynelimler arlkl olarak modernizm/postmodernizm tartmalarna referansla deerlendirilmektedir. zellikle postmodernizm kavram balamnda ele alnan eklektizm, metinleraraslk, trleraras uzlamclk, z-dnmsellik (self-reflexivity), yknm (simlasyon), nostalji, yanslama (parodi), ince alay (ironi) vb kavramlar ada anlaty belirleyen eler olarak ortaya kmaktadr. Yine bunlara ek olarak, gerek ile gerekd olan arasndaki ayrm, bilgisayar teknolojisinin sinemadaki uygulamalaryla ele alnan sanallk, nemli tartmalar arasnda yer almaktadr. 214 zetleyecek olursak, yeni ya da post-klasik Hollywood tanmlamalar erevesinde iki farkl zellii ayrtrabiliriz: Bir tarafta, biimsel ve tematik yenilikler; dier tarafta ise, gie baars hedefleyen byk yapmlar, ok farkl kanallardan (multimedya) yrtlen datm ve pazarlama yntemleri ve yeni film izleme biimleriyle belirlenen yeni bir medya stratejisi. Bu anlamda Hollywood sinemasn trde bir btn olarak deerlendirmek de bir baka yanla yol aabilir. Noel Carroll, Amerikan sinemas iin, izleyicinin bir kesimine aksiyon/drama/fantezi ykl mesaj gnderirken, dier kesimine ise daha rtk, gizemli ve yorumbilgisel mesaj ileten iki ynl bir iletiim sisteminden sz ediyor (1982, 56). Byk yapm irketleriyle bamszlar arasndaki balantlar da bu sistemin bilinli bir stratejinin paras olduunu dndrtyor. zellikle son 40 yllk dnemde, Hollywoodda Avrupa sinemasnn da etkisiyle oluan belli bal dnmleri David Bordwell u ekilde zetliyor: 1) Amasz kahraman figrnn yaygnlamas; 2) Anlatsal olaylar arasndaki nedensellik balarnn zayflamas; 3) Biemsel elerin n plana karlmas ve bu yolla ynetmenin sanatsal varlnn ve niyetlerinin gsterilmesi; 4) Anlatnn mulak bir biimde sonlandrlmas ve bu yolla izleyicilerin filmin anlam konusunda speklasyonda bulunmasnn salanmas. 215

214 215

Grata, a.g.e. s. 97 Grata, a.g.e. s. 98.

123

5.2.

Trk Sinemasnda Anlat

Metin Erksan, Radikal gazetesindeki yazsnda, Trk Sinemasnn kaynan yle belirler:
1895 ylndan bu yana oluan Trk Sinemasnn; Trajedi / Dram kknn, kaynann Dede Korkut Masallar / Trk masallar, Dram / Komedi / Traji-Komik kknn, kaynann Trk Karagz / Hacivat oyunu olduu, bilimsel bilgi/bilimsel dnce / yntembilimsel dnce kapsamnda kantlanm ve tantlanm olduu; bilimsel bilgim ve bilimsel dncedir. Kk / kayna / nolumas / ilkrnekler, .. 1766 ylndan bu yana Orta Asya Trk aman dncesi iinde varolan, olumasn / gelimesini 13. / 14. yzylda Anadoluda varolan Trk / aman Tasavvuf dncesi iinde tamamlayan, Trk Karagz / Hacivat oyunu, Trk Sinemasnn iki kk / temel kaynandan biridir.
216

Nijat zn, Yeilam sinemasnn slubunu kalp tipler, durumlar ve ykler, adal melodram,
217

entrikalar

ve

rastlantlar,

kitab

konumalar

eklinde

tanmlamaktadr.

Bu yorum, 1960larn ba 1970lerin ilk yars baz alnarak daha iyi

anlalabilir. Bu dnem kukusuz, Trk sinemasnn Anadolu insan ve kltryle btnletii bir dnemdir. Bu durumu irdeleme ve bu sorulara bir nebze de olsa cevap verme abasn ise; biimin tematik yapyla birleerek zdelemeyi salamak amacyla kurulmasnn niteliini ele alarak bir sonuca ulatrabiliriz.218 zdeleme, bireyin kendisini bir iletiim arac karakterinin yerine koyup, o karakter gibi duyumsamas, bylelikle o karakterin hissettii varsaylan duygularn aynsn yaayp ayn olaylar deneyimleyebilmesidir.219 Popler Yeilam sinemas klasik anlat zellikleri gsteren bir sinema olmutur. Serim-Dm-zm ya da Giri-Gelime-Sonu geliimine gre, her olayn bir dierinin sebebini oluturarak nedensellik ilkesine gre ilerleyen kapal ulu bir anlat
Ezel Akayn Hacivat ve Karagz Neden ldrld adl filmi zerine, Metin Erksann yazs, http://www.sinemahaber.com/goster.asp?id=1388 (eriim tarihi: 13.04.2007) 217 Nijat zn, Karagzden Sinemaya, 1. Cilt, s. 32 218 Yamur Nazik 1960-1975 Dneminde Yeilam Sinemasnda zdeleme, Fatma Dalay Kkkurt ve Ahmet Grata (ed.), Sinemada Anlat ve Trler, Ankara: Vadi Yaynlar, 2004, s. 302. 219 Erol Mutlu, letiim Szl, Ankara: Ark Yaynlar, 1985, s.271.
216

124

yapsna sahiptir. Toplumdaki kiilere biilen roller dorultusunda tematik yap kurulurken, olaylar nedensellik ilkesine dayal olarak gelimektedir. g sreci yaayan bir toplumun mutlu son gereksinimine ynelik tematik yapdaki aldatma bylece, sinemann biimsel adan yanlsamaya dayal doasyla da birleerek, -ki burada u an iin biimden kastedilen anlat btnldr- seyircide bir nevi narsistik bir zdelemeyi, kendisinde ideolojinin izdii ereve iinde de olsa fakat kltrel olarak grlen bir g hissetmesini ya da rahatlama ve gereksinimlerinin giderilmesi duygusunu yani katharsisi salamaktadr. 220 Anadolu Trklerinin dramatik sanatnn be nemli etken sonucunda gelitii iddia edilmektedir: Yer, Soy, mparatorluk, Batllama ve slam. 1) Anadoluda eski uygarlklar Trk kltrnn olumasnda etkin olmulardr. Anadolu danslar, kukla ve eitli seyirlik oyunlar bu etkinin kalntlar olarak grlmektedir. 2) Orta Asyann ve amanln da Anadolu danslar ve seyirlik oyunlarnda etkisi bulunmaktadr. 3) mparatorlukta yaananlarla kltr alverii yaplmtr. 4) Tanzimat ile balayan seyirlik oyunlarmz etkilemitir. Avrupa kkenli aznlklarn da seyirlik oyunlarmz zerinde etkisi bulunmaktadr. 5) Dram sanatmzn gelimesinde en byk etkiyi slamn yapt ileri srlmektedir. Dram sanatndan uzak duran slam dncesi, bir dram sanatnn olumasna olanak vermemektedir.221 slam grnn etkisiyle doay-insan konu almayan bir sanatn gelimesi soyut sanat rnlerinin ortaya konulmasn zorlatrmtr. Doay taklitten kanan bu sanat, Bat sanatnn gelimesinden olduka farkldr. nsan ele almayan ve soyut bir sanat olan slam sanatnda klasik dramaya yer olmad grlmektedir. Bu gelenek Trk toplumunda yzlerce yl srmtr. Salam bir anlat ynteminin gelimesi mmkn olamamtr. Osmanlnn duraan i dinamii bir ideoloji ya da toplumsal ilevli bir sanat ortaya karamamaktadr. Kapitalistleme srecini yaamayan Osmanl toplumunda Batl kurumlar geliememitir. Durgunluk d dinamik tarafndan zorlannca sanat ve toplum zerinde dnlmeye balanmtr. Bu da Osmanlnn son dnemlerinde yani olduka ge bir dnemde grlmektedir. Bat romannn ve tiyatrosunun da Trk insanna ulamas bu dnemdedir. Sze dayanan geleneksel
220 221

Nazik, s. 314. Metin And, Geleneksel Trk Tiyatrosu, I.Blm, Ankara: Bilgi Yaynevi, s. 11-17.

125

sanatlarmz ise insan ele almayan zaten bunda da yeterli olamayan bir niteliktedir. lk dnem Trk romanlarnn toplumsal konularla ilgilendii fakat bu konuda baarl olmad grlmektedir. rnein bir kadn sorunu ele alnm fakat iyi-kt insan tipleri ya da ahlaksal tlerle ele ald sorunu toplumsallatramamtr. Bu eilim daha ok masaln ilevine yakndr. Bunun benzeri daha sonralar Trk Sinemasnda da yaanmtr.222 Melodram, cokulu, sansasyon dkn seyirci kitlesinin isteklerine uygun bir ekilde varolmutur. Melodram, toplumsal dzeni iyi ve hakl gstermektedir. nsanlar pimanlk duyarak yola gelirler. Susuzluk ile ktlk arasndaki gerilime, iyi olan ile kt olan arasndaki atmaya dayanr. Melodram, iyi ve kt olan arasndaki etik atmay temel alr. Olaylar dizisi, kalplamtr. Masum kz ile kt adam tipleri, gerilimi azaltan komik tip ve saygn baba tipi balca kiilerdir. Kiiler kendinden iyi veya ktdrler. Melodram, yer ve zaman d, soyut-kalpsal bir ortamda, dzlemde geiyormu izlenimi uyandrr. Baht dnleriyle (ya da tesadflerle) izleyicinin arma hali canl tutulur. Grsel eler de buna hizmet ederler. Gerilim abartyla salanrken, dil de ar duygusal olarak kullanlr. 223 Meldram ustas Pixercour, Ben okumasn bilmeyenler iin yazyorum, demitir. Sinema yolundan gidenler iin olduka uygun bir aratr. Melodramn iki byk tehlikesinin olduu grlmektedir. Gerekleri yanstrken karlalan zorluklar karsnda melodrama snma sz olabilir. Seyircinin seviyesini ise aalarda tutar. 224 Trkiyede retilmi filmlerin ouna hakim olan yaratc duygular melodram yaratan duyulardr. Melodramda ar ulara ait duygular yanstlmaktadr. Genelde lmne sevgiden, lmne nefrete giden bir dramatik izgiye sahiptirler. Bu durum toplumuzun sahip olduu ar ular mantna dayanmaktadr.225 Yeilam sinemas gerilimleri, atmalar sergileyen an ve durumlar seyirciye gstermeye arlk vermitir. Abartl davranlar, duygusal konumalar ve adal oyunculuk ile yakn plan ekimlerde bunu salamtr. Duygularn aktarlmas dorudan oyunculara ve szlere

222 223

Arslantepe, Trk Sinemasnn Anlat Yaps ve Kkeni, s. 25 Aziz allar, Tiyatronun ABCsi, stanbul: Simavi Yaynlar, 1993, ss. 49-50. 224 Adnan Ufuk, Sinemamz ve Melodram, Ankara: Dost Yaynlar, say: 17, ubat 1959, ss 36 ve 39. 225 Adanr, Ouz, Gereklerden Kaamayz Trk Sinemas zerine Dnceler, s. 12.

126

dayandrlmtr. Kamera hareketleri ise snrl kullanlrken zooma sk bavurulmu, kalabalk sahnelerde izleme, karakterler arasndaki gerginlii gstermek iin de ounlukla ereveleme kullanlmtr.226 Do. Dr. Serpil Krel, Yeilam sinemasnn tipik zelliklerini oluturan bileenlerden birinin de film yklerinin neredeyse gelenekselleen anlat yaps olduunu ayrca, karakterler, diyaloglar, ok tutulan film konular ve temalarnn da Yeilam Yeilam yapan anlatsal zellikler arasnda saylabileceini belirtir.227 Yeilam filmlerinin anlatsn oluturan zelliklerin bu filmlerin seyircinden bamsz dnldnde tam olarak anlalamayacan belirten Krel, Trk sinemasndaki anlat formuyla ilgili unlar syler:228
Anlatnn zellikleri sorgulandnda grlr ki, filmlerin daha ok diyalog arlkl olarak ilerlemesinin ardnda radyo dinleme alkanlnn gnlk yaam iinde nemli yeri olmas yatar. Altml yllarda hareketli grnty tayan ara sadece sinemadr. Televizyon henz bir kitle iletiim arac olarak yaygnlamamtr. Ksacas ana hatlaryla grntden ok szn egemen olduu bir dnem yaanr. Dier yanda, ortaoyunu, meddah ve Karagz gibi elence kltrne ait dier szl kltr rnlerinin eylemden ok sze dayal bir yapda olmalar da anlaty etkiler.

Bat sanatnn, geleneksel sanatlarmzdan farknn dramatik oluu olarak aklanabilir. Dou sanatnn ise epik-lirik bir yapya sahip olduu grlmektedir. Batda burjuva devrimiyle birlikte birey ve birey psikolojisinin olumasyla Bat sanat insan ele almay baarmtr. Bireysel anlat tr olan roman da bu gelimelerin bir sonucudur.229 Trk sanat anlatmda Batdan farkllk gstermektedir. Batl anlamda dram sanat kltrmzde ok eskilere gitmemektedir. Bizim sahip olduumuz anlatm, mizansen tekrarlarna dayanmaktadr. Bu tekrarlamalar sinemamzda da grlmektedir. Batnn temsil oluturmasnda nemli olan konu btnl, karakterlerin gelitirilmesi,
226 227

Nilgn Abise, Bir Dnya Nasl Kurtulur? 25. Kare, say: 9, Ekim-Aralk 1994, s. 25. Serpil Krel, Yeilam yk Sinemas, stanbul: Babil Yaynevi, 2005, s. 175. 228 Krel, a.g.e. s. 176. 229 Arslantepe, a.g.e. s: 25.

127

psikolojilerinin izilmesi, toplumsal bir kesit karma iddiasnn yapay titizlii, Yeilam filmlerinde yoktur.230 Trk Sinemas dramatik sreci kullanmtr, fakat bu para para birbirine ilimi olaycklarn hayret verici etkileimidir. Sinemamzn kulland yzeysel ve klie tavr ve davranlar, Trk toplumunun bir kesiminin kabul edebilecei anlamlar iermektedir. Bu nedenle de evrenselleememitir. Davranlar ahsi snrlar iinde kalmtr. rnein, ak sorunu ya da kadn sorunu evrensel boyutlarda ele alnamamtr. Kiilerin yaam sorunlar anlatlmtr. Klie ve soyut motifler nc boyutu engellemitir. Filmlerdeki olay okluu da zetlemeyi zorunlu klmtr. Filmlerimizde dramatik bir yapdan ok epik bir yapnn olduu sylenebilir.231 Dramatik atma, bir eserin derininde bulunmaktadr. Dramatik atma, nemli ideolojik ve toplumsal bir ierie sahip olmaldr. Bir etki iin keskin ve gerilimli ekilde verilmelidir. Dramatik atma insan veya evresiyle ilgili bir olay sz konusudur. Bu olay veya durumla uzlamadan veya uzlaamadan bir atma domaktadr. Bylece insan dndrecek bir durum ortaya kmaktadr. Dramatik yapy gl klan ya da deerli klan dramatik atma olarak belirmektedir. Bir filmdeki olaylar baaryla birbiri ardna sralanp ekilse de dramatik bir atma ya da olaydan- yoksunsa ortaya kan ii bo bir filmdir.232 Trk sinemasnn anlat yapsn oluturan farkl etkenlerin varlndan sz edilebilir. Sinema bir kitle sanat olduu iin toplumun bilinaltnn perdeye yansmas kanlmazdr. Trk toplumunun sanat beenisi, estetik tutumu Trk filmlerinin anlat yapsnn kurulmasnda bir etken olarak grlebilir. Trk sinemasnn anlat yapsnn olumasnda baka lke sinemalarnn ve sansrn de etkili olduu iddia edilebilir. Bunlardan baka star sisteminin, film btesinin ve yaratclarn sanatsal glerinin de etkili olduu dnlebilir.233
230

Z. Tl Akbal Salp, Allegori Temsil Taklit yknme Trkiyeli Sinemaya likin Sorular ve nermeler, 25. Kare, say: 27, Nisan-Haziran 1999, s.20. 231 Sleym Murat Diner, (haz.), Trk Sinemas zerine Dnceler, Doruk Yaynclk, Ankara, 1996, Kezban Gleryz, Trk Sinemasnda slubun Kkeni, ss. 51, 55-56. 232 Arslantepe, a.g.e. s. 28. 233 Arslantepe, a.g.e. s. 29.

128

Trk toplumunun sanatsal beenisi, estetik tutumu hakknda bilgi edinmek iin geleneksel sanatlarmzdan yola karak bir sonu elde edilebilir. Meddah, Ortaoyunu ve Karagz oyunlarnn konular ve dramatik yaplarnn ilenii incelenerek Trk toplumunun bilinalt ve alkanlklar ortaya karlabilir. Bu oyunlar kendi zamanlarnn kitleen sanatlar olduu iin bilinaltnn bu oyunlara yansd dnlebilir. Geleneksel grsel sanatlarmz szel kltr rnleridir. Bu sanatlarmz metne dayanmamaktadr.234 Karagz ve Ortaoyunu gstermeci tiyatroyken (Sahneden benzetilerek verilmesi ya da yaamn bir yanlsamasnn yaratlmas yerine, yaamn gsterilmesine dayanr.235), Meddah yanlsamac tiyatroya (zleyicinin tm tiyatro deneyimini, mekan tasarmn, sahne dzeni, sahneleme ve oyunculuu sahiden ve gerek olarak, gerekliin yknsel benzeri olarak ald tiyatrodur.) yakn bulunmaktadr. Meddah, anlatsn merak uyandracak ekilde kurabilmektedir. Seyircide coku, znt, merak, acma uyandrabilmektedir. Ayrca Karagz ve Ortaoyunundan daha gl bir ekilde kiilerle zdeleme salayabilmektedir. 236 Glge oyununun nce Cava, Hindistan ya da inden dnyaya yayldna dair iddia bulunmaktadr.237 Trkiyeye ise baz benzerliklerden dolay 16. yzylda Msrdan geldii dnlmektedir. Kken olarak yabancdr.238 slam dnyasnda 11. yzyldan balayarak kelamc ve tasavvufularn eserlerinde hayal perdesi evrene, insanlar ve btn varlklar perdedeki hayallere benzetilmitir. Perdedeki hayaller gibi evrendeki varlklar da bir yaratc tarafndan hareket ettirilmektedirler. bret perdesi olma zellii Trk dnyasnda da devam etmitir.
239

Sinemadan nceki dnemlerde

halkn en nemli elence aracdr. Geleneksel Trk halk oyunlarnn en ok sevilen koludur. Karagz, halk masallarndan, efsanelerden, hikayelerden (Ferhad ile irin, Kerem ile Asl, Arzu ile Kamber, Leyla ile Mecnun, apur elebi) romanlardan
Arslantepe, a.g.e. s: 29. Aziz allar, Tiyatro Kavramlar Szl, stanbul: Boyut Yaynlar, 1992, s. 81 236 Metin And, Geleneksel Trk Tiyatrosu, Kyl ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri, stanbul: nklap Kitabevi, 1985, ss. 68-69. 237 And, a.g.e., ss. 107-108 238 And, a,g,e. s. 11. 239 Cevdet Kudret, Karagz, 2. basm, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1992, ss. 8-9.
235 234

129

(Hseyin Fellah, Hasan Mellah) ve tiyatrodan (Molire) yararlanlmtr.240 yklerin byk bir ksm yabanc kaynakldr.241 Dier bir tr olan Ortaoyunu, drt yan seyircilerle evrili bir meydanda metinsiz, domaca olarak oynanmaktadr. Mzik, domaca, muhavere, temsil (fasl) ve taklit elerinden olumaktadr. ki kii arasndaki sz yar olan muhavere, taklit ve temsil eski ve bamsz birer sanat olarak gemiten gelmektedirler.242 Kalp tipleri, mantk d szleri ile soyut bir tiyatro zellii gstermektedir. Kiilerin kendi giyimleri ve gelenekleriyle oyunlarda yer almas ise ona gereki bir zellik vermektedir.243 Avrupada Ortaa biterken yeni bir snf olan burjuvazi ortaya kmtr. Avrupadaki dengeler bu nedenle yeniden kurulmaya balar. ktisadi gelime yeni bir snf ve yeni bir dnya anlay oluturur. Bu snf, hayattan zevk almay bilen ve nceki dnemin karanlndan uzaklaan bir snftr. Rnesans, bireyi ne karmtr. Bu deiimde iktisadi gelimenin (kapitalizm) pay vardr. Yeni snf, skc ahlak ve din kurallarna uymak istememitir.244 Bireyin nem kazanmasyla bireyin psikolojisi sanatn konusu olabilmitir. Bireysellemenin yaanmad toplumsal gemiimizde bireyin psikolojik almlar da yaplmamtr. Toplumumuzda ya da Dou toplumlarnda bireysel psikolojiden deil, toplumsal psikolojiden sz edilebilir; bireysel hareketlerden deil, ortak ve kalplam hareketlerden sz edilebilir. Kapitalizm yeni bir toplum getirmitir. Kapitalist toplumda sradan insanlarn hayatn dzenleyen d faktrlerdir. Kii, kendisine gsterilen ilevi yerine getirmektedir. Yabanclamann en belirgin zellii insanlarn toplumsal ilikilerine egemen olmaktan kmalardr.245 Bat toplumunda insan, Dou insanndan farkllamtr. ki insann sorunlar farkllk gstermektedir. Bu insanlarn sinemada anlatmlar da farkl olmak zorundadr.

240 241

Yener, a.g.e, s. 247. Arslantepe, a.g.e. s. 36. 242 Cevdet Kudret, Ortaoyunu I, 2. basm, stanbul: nklap Kitabevi, 1994, ss.15-16. 243 Kudret, a.g.e., ss. 8-12. 244 Server Tanilli, Uygarlk Tarihi, stanbul: Adam Yaynlar, 1999, ss. 94, 81-82. 245 Dieter Duhm, Kapitalizmde Korku, Ankara: Ayra Yaynlar, 2002, ss. 72, 85.

130

Bat burjuvazisinin akla nem veren tutumunun tersine Trk toplumunun kaderci (tesadf), ataerkil ve g yaam artlar iki farkl kendini ifade etme tarzn ortaya koymutur. Bat burjuvazisi ekonomik gcyle kendi yolunu izmeyi renmitir. Kaderciliin ya da kendine acmann bitii de burada olmaldr. Burjuvazi ile bir kltr deiimi yaanm ve halk sanatndan yksek sanata gei balamtr. Trk yaamnda hibir zaman byle bir snfn varlndan bahsedilmemektedir. Bu nedenle de sanatlarmzn halk sanat dzeyinde kald iddia edilebilir. Geleneksel grsel sanatlarmz halk sanatdr. 20. yzylda da geerlilikleri kalmamtr. Cumhuriyetin ilanndan sonra sahne sanatlar maddi destek grm fakat sinemamz kendi haline braklmtr. Ticari ilikiler iinde var olmaya almtr. Geliimi de daha ok bir halk sanat olma eklindedir. Toplumun ortak bilinci sinemamza yansmtr. Trk sanatsal faaliyetlerde de bu grlebilir. Bu yararlanma bilinli ya da bilinsiz olmu olabilir. Sahip olduumuz grsel-iitsel gemiimizin zellikleri incelendiinde sinemamzla olan balantlar kantlanabilir.246 Yeilam filmleri bir bakma da fotoroman yapsndadr. Filmlerin bu zellii masallar, destanlar, halk hikayeleri ve Karagz gibi seyirlik oyunlarmzn gze deil kulaa hitap ediyor olmasyla aklanabilir. Sradan bir Trk seyircisinin iitme duyusu, grerek alglama duyusuna gre daha gelimi olmaldr. Bu durum ise ortak bir bellein etkili oluuyla aklanabilir.247 Sinemamz balangta tiyatronun etkisindeydi. Sinema lkemizde tiyatronun ve Karagzn devam olarak grlmekteydi. Yeilamda uzun yllar bu durum srmtr. Filmler, grntlerden ok diyaloglara dayandrlm, ayn durumlara, sz tekrarlarna bavurulmutur. Konu ynnden de halkn hassas olduu hikayeler seilerek bir ksr dngye girilmitir.248 Sinemada konumalar son derece ll, doal, geree ok yakn olarak kullanlmaldr. Tiyatroda oyunun olgusu konumalarla geliir, filmdeki olgu grntlerle geliir.249 Sinemamzda uzun yllar konu araylar sz konusu olmamtr. nce, oyuncu gelmitir. Karakter oyuncular da tamamlandktan sonra konu aranmaya balanmtr. Konu, oyuncuya gre zaten formle edilmitir. Konular, yabanc roman ve hikayelerden

246 247

Arslantepe, a.g.e. s. 37. Atf Ylmaz, Hayallerim, Akm ve Ben, stanbul: Simavi Yaynlar, 1991, s. 126. 248 Salih Gkmen, Trk Sinemas, stanbul: Fetih Yaynlar, 1973, s. 15. 249 Nijat zn, 100 Soruda Sinema Sanat, stanbul: Gerek Yaynlar, 1972, s. 111.

131

de alnmtr. Yerli edebiyatmz da sinemamz iin nemli bir kaynaktr. Fakat ounlukla bulvar romanlar ya da nc snf piyasa romanlar kullanlmtr.250 Karagz, Ortaoyunu, Meddah, Kukla ve Masal ile Trk sinemasnn anlat yaps arasnda baz benzerlikler dikkat ekmektedir. Karagz, Ortaoyunu, Meddah ve Kuklann kimi zellikleri Trk sinemasnda grlebilmektedir. Fakat bazlar hi kullanlmamtr. Bundan sansrn de etkisinin olduu sylenebilir. ncelikle geleneksel sanatlarmz sze dayal bir zellik gstermektedir. Trk sinemas da grntl anlatmdan ok szl anlatma dayanmaktadr. Bu tr filmler iin geerli olmamakla beraber seyircinin sze dayal Trk filmlerine artlandrlm olduu ya da bunun gemiten kalan bir alkanlk olduu iddia edilebilir. Oyunlarda konumalar olduka uzun tutulmutur. Bu konumalar psikolojik durumu yanstmakta ok baarl deildir. ki kii arasndaki sz yardr. Karagzdeki abartlar, filmlerde zellikle duygularn szle anlatmnda izlenebilmektedir. Karagz Ortaoyununun tipleri ve mekanlar gibi Trk filmlerindeki tipler ve mekanlar da kalplamtr. Seyirci ayn oyuncularn, ayn tipleri oynamasna alk olduundan o tipin nasl davranacan, ne syleyeceini hatta nasl giyinmesi gerektiini nceden bilmektedir. Sinemamzn Cilal bo, Adanal Tayfur ve Turist mer kiilikleri Karagzn kiiliine benzemektedir. Bu kiilikler nkteleri sz ile yaparlar, ktler onlar entrikalara ekseler de onlar kurtulmay baarrlar; zayftrlar ama ktlklerle savarlar; saf grnldrler.251 Daha sonraki yllarda Kemal Sunaln oynad tiplerde de bu zellikler grlmektedir. Karagzn karsn da Yeilam komedilerinde grebiliyoruz rnein, Aalk oyununda Karagzn eline para geince karsnn davranlar birdenbire deiir. Bu, Yeilam komedilerinde zellikle Kemal Sunal filmlerinde oka kullanlmtr. Popler filmlerimizde de btn mekanlar ilevsel olarak deerlendirilmitir. rnein, Dolmabahe saat kulesi buluma yeri simgesidir.252 Hulusi Kentmen, tatl
250 251

lhan Engin, Trk Sinemasnda Konu, Sinema 65, say: 1, Ocak 1965, ss. 4-5 Ersin Pertan, Karagz ve Trk Sinemas, Yeni Dergi, say: 79, Nisan 1971, s. 249. 252 Nilgn Abisel, Bir Dnya Nasl Kurtulur, s. 25.

132

sert, otoriter ama sevecen, yeri geldiinde merhametli btn babalar iin vardr. Zengin evi, pavyon ya da arabayla gezilen mekanlar hep ayndr. Hep ayn mantn iinde dekore edilirler. Oyuncular ve starlar da yle.253 Sinemamzdaki senaryo sorununu gemiten gelen alkanlklar olduu iddia edilebilir. nk yazl metin gelenei Trk geleneksel tiyatrosunda bulunmamaktadr. Karagz ve Ortaoyunu altm kadar konunun evresinde dnp durmutur. Bu konularda da kesin bir belirginlik ve metin bulunmamaktadr. Seyircinin, oynatcnn ya da oyuncunun isteine gre deiiklikler yaplmtr. Karagz ve Ortaoyunu domacadr. Uzun yllar sinemamzda senaryo gz ard edilmitir. Bir dnem Trk sinemasnn domaca yapld sylenebilir. Karagz ve Ortaoyununda olduu gibi Yeilam sinemasnda da ykler belirlidir ve nceden izleyici tarafndan bilinmektedir; mizansen tekrarlar fazladr. Her filmde yaplan kk deiiklikler ve oyuncularn ekicilikleri filmi srklemektedir. Ortaoyunu ve Karagzde de hikayeler deitirilmektedir; oyunlarn yk ynnden srkleyiciliinden ok anlatcnn yetenei ndedir. rnein sinemada, kk kzn ne yapp edip ailesini tekrar birletirecei belliydi ama hangi badirelerin atlatlaca, hangi g durumlara ve aclara nasl katlanaca, ne gibi yeni numaralarla karlaaca merak konusuydu.254 Mizansen tekrarlar geleneksel kltrle iliki iindedir. Bu anlatmda yaratcnn izi silinmektedir.255 Szl kltrde hikaye anlatcs dinleyicinin ilgisini ekebilmek iin her seferinde hikayesine yeni bir eyler katmak zorundadr. Anlatc her seferinde eski ykye yenilikler katar. Szl gelenekte bir efsanenin eitli versiyonlar bulunmaktadr. Szl kltrn bir zellii de kalplam, biimlenmi yolla dnmesidir. Yaz yardmyla dnceler hatrlanabilir. Kalplar olmasayd szl kltrde hatrlanma da olmazd. Szl kltrn kendine zg zihin ileyiinin bir baka sonucu da stn nitelikli tiplere yer veriyor olmasdr. Kahramann ansnn iyice yer

Z. Tl Akbal Salp, Allegori Temsil Taklit yknme Trkiyeli Sinemaya likin Sorular ve nermeler, s.20. 254 Abisel, Bir Dnya Nasl Kurtulur, s. 20. 255 Salp, a.g.e. s. 20

253

133

etmesi iin hemen btn kahramanlar birer tip oluturmaktadrlar.256 Szl kltrn zellikleri Yeilam sinemasna da gemitir. Anadolu halknn geleneksel szl kltr Asyal zellikler tamaktadr, Bat sistematiinden farkldr.257 Yeilam dneminden nce 1940l yllarda film retimi durmak zereyken Ferdi Tayfur yabanc filmlere yapt seslendirmeyle aslnda filmleri seyircilere gre yeniden anlatmtr. Yabanc filmlerin Trkeletirme ilemi Yeilam uyarlamalarnda da devam etmitir. Yabanc filmler ve romanlar yerli filmlere dntrlmtr. Seslendirmeciler meddah olarak kentli seyircilere filmleri anlatrken; Yeilam, krsal arlkl seyircilere gre masalcya dnerek masallar dnyasn filmlere tamtr.258 Ferdi Tayfur, Trke seslendirmesini yapt Lorel-Hardy filmlerine bizden espriler katmtr.259 Ferdi Tayfur, seslendirdii komik karakterlere yeni kiilikler ve konumalar yazmtr. Bu bir anlamda adaptasyondur. Stan Laurel ve Oliver Hardy, Amerikan espriler Trk seyircisinin houna gitmemitir ve Ferdi Tayfur onlar Trkeletirmitir. Bir filmde Galata Kulesinin glgesini satn alrlar; bir dierinde de Hardy Anam olasn mer arksn mrldanr, Lorel de Bayan Safiyeye rekabet mi edeceksin? diye sorar. 260 Karagz Hacivat ile Trk Sinemas arasndaki bir baka benzerlik de oyunlardaki ibret dersleridir. bret perdesi yerine ibret filmlerine brakmtr. Karagzde aka grlen ders verme eylemleri ya da ahlaksal sonular sinemamzn da ald ve onu olmaktan karabilecek bir zaaf olduu grlmektedir. Sinemamzn zellikle Karagzn ele almad ynleri de bulunmaktadr. Sinema geni kitleler tarafndan izlenebildii iin Karagz kadar rahat olamamtr. Karagz, sinema gibi geni bir donanma ve bteye ihtiya duymamaktadr. Bu onun iin bir avantaj olmutur. Fakat Karagzn sonunu hazrlayan nedenlerden biri de cesurluu ve bunun sonucunda grd bask olmutur. kisi arasnda bulunabilecek son benzerlik ve sonu ikisinin de sansrle sorunlar yaad ve bu sansrn engellediidir.
J. Walter Ong, Szl Kltr ve Yazl Kltr, ev. Sema Postacolu Banon, stanbul: Metis Yaynlar, 1995, ss. 51, 58, 88. 257 Engin Aya, Trk Sinemas Seyirci likileri, Grnt, say:1, 1993, s.55. 258 Engin Aya, Sinemamz Yerlidir, Cumhuriyetin Renkleri Biimleri, stanbul, Trk Tarih Vakf Yaynlar, 1996, s. 126. 259 Erman ener, Yeilam ve Trk Sinemas, stanbul: Kamera Yaynlar, 1970, s. 66 260 Gkhan Akura, Aile Boyu Sinema, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1995, ss. 169-170.
256

134

Trk sinemasnn slubu iki boyutlu yzeysellik, klielerin ortaya koyduu bilinen anlamlar ve abartl alglar, eksik ve zet anlatmlarla getirilen, yabanclama olarak aklanrsa bunlar Karagzn srdn gsterir.261 Metin Erksan, Trk Sinemasnn kayna ve kkeni olarak Trk Karagz Oyununu gstermektedir.
Arkadan beyaz perdeye doru yanstlan gl k (strong white light). Karagz oyunu yneticisinin ubuklarndan tutarak beyaz perdeye dayad ve oynatt (movement) renkli saydam suretlerin iinden geen n perdeye yanstt renkli devingen (motion-moving) grntler (pictures). Karagz oyunu yneticisinin bu suretlerin konumalarn (dublajlarn-dubing) yapmas. Karagz oyunu yneticisi yardmcsnn ald def (musical enstrument) ya da birka mzik aleti alan kiilerin eliinde, yneticisinin ve yardmcsnn syledii arklar (songs).
262

Bir Trk buluu olan Karagz Oyunu bir Motion Picturesdr. Karagz oyununa, Sinegz, Cinema Eye ya da El ii Sinema (hand made moving pictures) da denebilir. Karagz Oyunu Trk Sinema Tarihinin nsz, balangc, girizgah ve mukaddemesidir.263 Meddah gelenei, Trk Sinemasnn Yeilam dnemini aklamakla anahtar konumundadr. Msr ve Hollywood filmleri 1940larda seslendirmeyle yerletirilmitir. Seslendirme, seyircinin beklentisine ve kltr yapsna uygun yaplmtr; daha sonra Yeilam dneminde bu filmleri kopyalar yaplrken de yerliletirme devam etmitir. Seslendirmede kalp, prototip seslere ynelinmitir. Meddah ve Ortaoyunu tipleri arasndaki hiyerari vardr ve bu hiyerari dublajda seslere yanstlmtr. Yani, barollerin belli sesleri olmaldr. Batnn karakterlere dayanan ve belli bir ses tipolojisi
Kezban Gleryz, Trk Sinemasnda slubun Kkeni, Trk Sinemas zerine Dnceler, ss. 5556. 262 Metin Erksan, Trk Sinema Tarihinin Oluumu ve Dnemleri, Klaket, say: 7, Ekim-Kasm-Aralk 1997, ss. 3-4. 263 Erksan, a.g.m. s. 4.
261

135

bulunmayan filmleri Trke seslendirmeye sesler dzeyinde tiplere dntrlmeye balanmtr. 1950 ncesinde zellikle Ferdi Tayfurun dublajyla yabanc filmler yerletirilmitir. Oyuncular karakter-tiplere indirgenmitir.264 Tiyatrocular dneminde dublajda seyircinin filmi anlamasna yardmc olmak iin diyaloglarn zerinde oynand da olmutur. rnein, gramofona konulan bir plak, Bat mzii alacakken alaturka bir para almaya balyordu. Msr filmlerindeki arklarn szlerinin tekrar yazld, bestelendii ve Trk arkclarca seslendirildii bilinmektedir. Tm bunlar yerliletirme abalardr. Daha dublajda yerliletirme yaplrken, film yapmnda bize benzetme abalar daha artacaktr.265 Geleneksel sanatlardan kukla oyunlar da tiplere dayanmaktadr. Tipleri Karagz ve Ortaoyunundaki tiplerden farkl deildir. Sadece isimleri deimektedir. Ba tipler bi ve htiyardr. bi (Karagz-Kavuklu), kukla oyunlarnn kurnaz, hazr cevap ve kaba dilli tipidir. Yanl anlamalara ve ift anlaml kelimelere dayanan diyaloglar vardr. bi sevgilileri birletiren komik erkek tipidir. Oyunlarn sonunda hizmeti kz Fatma ile evlenir. Oyunlar Arap, Yahudi, Laz gibi ok sayda taklitleri de iermektedir.266 Yeilam filmlerindeki bakiilerin arketipleri kukla tiyatrosunda grlmektedir. Kadn kahraman, erkek kahraman ve komik erkek kahraman Yeilam sinemasnn ba tipidir. Glge oyununda ve Ortaoyununda bu tipler bulunmamaktadr.267 Masallar belirsiz tiplere, belirsiz zaman ve mekanlara sahiptir. Popler yerli filmlerimizin ounda anlatmn zaman belirsizlikler zerine kurulmutur. Birka sz kullanm dnda baka bir ipucu verilmedii iin olaylarn bir ksm arasndaki zamansal iliki net biimde kurulamamaktadr. rnein yllar geer salar beyazlar ama evre deimez ayn kalr.
268

Masallarn kendine zg bir mant vardr ve bu mantk

iinde her ey olabilir. lkel bir psikolojiye sahiptirler. Bakahramanlar mistik tiplerdir.
264

Engin Aya, Yeilama Bak Trk Sinemas zerine Dnceler, haz. Sleym Murat Diner, ss. 133-134, 138. 265 Engin Aya, Trk Sinemasnn Periyodizasyonu, Grnt, say: 2, Mart 1993, s. 45. 266 Arslantepe, a.g.e. s. 86. 267 Engin Aya, Trk Sinemasnn Periyodizasyonu, s.139. 268 Abisel, Bir Dnya Nasl Kurulur, s.25.

136

Dier anlat trlerimizden farkl olarak masallarmzda kadn bakiiler de bulunmaktadr. Masallarmzda iyi kalpli, uysal, alkan ve gzel kadn tipi rnektir. Kadn tipler iyi gnlere abuk ulamazlar; nce zorluk ekerler. Sabrlarnn dln zengin bir erkekle evlenerek alrlar. Gen kz baba iin bir maldr; gen erkek iin urunda lnecek sevgilidir. Bu anlatm Yeilam filmlerinin klielerindendir. Yeilam filmlerinde kadn tipleri nce ac ekerler sonra mutlu olabilirler. Bu kadn tipi masum ve iyi kalplidir. Karsnda lmcl kadn tipi bulunur. Bu kadn tipinin cinsel yan vardr. Masum kzn ise yoktur. Yeilam sinemasnda kadn kahramanlar kendi arzu, istek ve karlarndan, paradan bazen de yaamdan bile vazgeebilirler. Kadn kahraman zenginse fakir sevdii iin rahat hayatndan vazgeer; onun farkl evresine bile uyar.269 Kahramanlarn tek boyutluluu duraan, geleneksel toplum yapsna uygun dmektedir. Toplumun olumlu eleri ve zlemlerini yedi kat gkyzndeki iyilerde, olumsuz elerini ve korkularn da yedi kat yerin dibindeki ktlerde kiiletiren feodal kltrn insana bak byledir. Bu bak masal, destan, efsane gibi geleneksel anlatlarn tmne damgasn vurmutur.270 Komedi filmlerimizde en ok Kelolan tipinden yararlanlmtr. Kelolan dier masal kahramanlarndan farkllklar gstermektedir. Sevimli, soylu, stn nitelikleri olan geleneksel bir masal kahraman deildir. Hakszlklara kar mcadele eder; padiah bile ondan korunmaz. Sert, acmasz ve kabadr. Olaylarn zmlerinde pek de soylu yntemler kullanlmamaktadr. Treye ve genel ahlaka kar geldii de olur. Yeilam komedi filmlerinde Kelolan tipinin eitlemelerini grebiliriz. Bu kahraman, geleneksel masal kahramanndan farkl kaba ve bazen acmaszdr. Trk masallarnda kadn bakiiler varken Glge Oyunu ve Ortaoyununda kadn bakiiler bulunmamaktadr. Yeilam sinemas bu iki ucu birletirmitir. Yeilam gldrleri de Ortaoyunu ve Glge oyunundan ok Kelolan masallarnn bir devamdr.271

Arslantepe, a.g.m. ss. 23-24. Burak Evren, Trk Sinemasnda Yeni Konumlar, brahim Altnsay, Sinemamzn Son Dnem zerine Notlar, stanbul: Broy Yaynclk, 1990, s. 21 271 Engin Aya, Yeilama Bak, Trk Sinemas zerine Dnceler, s. 138.
270

269

137

Trk Halk Hikayelerinde ilk dikkati eken, akn-sevginin idealize edilmi olmasdr. Bir romans dnyas kurulmutur. dealize edilmi kahramanlarla gerek d bir dnyada aklar yaanr. Erkek ve kz birbirlerini ilk grte severler ve aklar ne olursa olsun bitmez. Hikayelerdeki kahramanlar yceltilmitir. Sadece ak konulu hikayelerde deil kahramanlk hikayelerinde de kahramanlar yceltilmitir. Hikayelerde belli kalplar tekrarlanmtr. Sevgililer ayr derler, servenler yaarlar fakat birbirlerine olan ballklarn kaybetmezler; sonunda ya kavuurlar ya da lrler. Sevgilileri ayran ounlukla ana-babalardr. Ktler hikayelerin sonunda cezalarn bulurlar. yi-kt ayrm son derece kesindir. Yeilam sinemasnn ak filmlerindeki romans dnyas ile halk hikayelerinin dnyas birbirine benzemektedir. Bakahraman halk hikayeleri kahramanlar gibi idealize edilmilerdir. Aklar ilk grte balar ve bitmez. iftler ayrlrlar; balarndan birok olay geer fakat sonunda birleirler ya da birlemeden lrler. Popler yerli filmlerimizin olay rglerinin ounun, kadnla erkein sonunda kavumalarna ya da kavumamalarna neden olacak ekilde kurulduunu grmekteyiz.272 Roman konusuna gelince ilk dikkat eken, baba rolndeki yazarn tezini kantlamak ya da ders vermek amacyla roman kahramanlarn kukla gibi kullanmas ve onlar karakter dzeyine karamam olmasdr. yi-kt tip ayrm ok kesindir. Yazar metin iinde kendi sesini de katarak (meddah gelenei ile) kahramanlarn yarglam, yorumlar yapmtr. Tanzimat yazarnn benimsedii sunucu anlatm tarz nesnel deildir; okuyucunun yorumuna olanak tanmaktadr. Yazar olay rgsne ve kiilere snrsz egemendir. bret dersi vermeyi amalar. Yeilam filmleri de nesnel tutumla olaylara yaklamamaktadr. Romanlardaki kurban kadn tipi melodram kalplarndadr ve rnek kadn tipinin zelliklerini tamaktadr. Masallarmzdaki ve halk hikayelerimizdeki rnek kadn tipine benzemektedir. Sz konusu romanlardaki sevgilileri ayran ana-bana temas da masallarmz ve halk hikayelerimizle benzemektedir. Ackl konular ve sorular, ilk grte ak, bol sayda tesadfler, tek ynl kiiler ilk romanlarmzn ortak zelliklerindendir. Bu saylanlar Yeilam sinemasnn da yntemi olmutur. Sinemamzdaki klielemi tiplerin toplumumuzdaki
272

Abisel, Bir Dnya Nasl Kurtulur, s. 24.

138

varolan snflararas elikilerin kavranmasn nledii iddia edilmektedir. Bu iddiaya gre, bu filmler Trk halkna burjuva dnyasn ktlerin ve iyilerin bir arada bulunduu ve sonunda iyilerin stn geldii bir sistem olarak gstermektedir.273 Dr. l Sivasn Giovanni Scognamilloyla yapt syleide 1990l yllardan gnmze Trk sinemasn deien anlat kalplar asndan aklar msnz? sorusuna Scognamillonun cevabyla bu blm kapatalm.274
Yeilamn geleneksel anlat yaps gnmzde televizyon dizileriyle devam ediyor. Baz nostaljik sinema filmlerinde de bu yapya ara sra rastlyoruz. Elbette Yeilam tmden silmek mmkn deil. Yeilam, Trk sinemasnn ok nemli bir ksmn oluturuyor. Yeilam, Trk sinemasn ayaklandran ve besleyen bir temeldir, onu silemezsiniz. Bugn benim ok beendiim bir ynetmen olan Yavuz Turgul, aslnda anlat kalplar asndan Yeilam sinemas yapyor. Bir bakma Sinan etin de yle. Az saydaki auteurlerden saydmz mer Kavur da Yeilamdan kmtr. Yeilam gelenei baz rneklerle devam ediyor, ancak 90l yllarla oluan Trk sinemas z ve biim asndan ok deiik bir sinemadr. Zaten deiik bir sinema olmak zorundayd, nk Yeilamn yllarca kulland kalplar artk geerli deildi. O kalplar kendilerini tkettiler. Ayrca Yeilam, daha ok 30lu, 40l ve 50li yllarn Amerikan sinemasn rnek almtr. Hem yaplan uyarlamalar asndan hem de klasik anlat izgisindeki filmler asndan bunu grebiliriz. Yeilamda ynetmenler klasik sinema yapyorlard. Tabii klasik olann dna kanlar da vard, rnein Metin Erksan. Trk sinemas zerine ok fazla yaz yazld, ama eksikler var. rnein, Trk sinemasnn estetii neydi? Bugn nedir? Bunlar kapsaml bir ekilde yazlmad. Bu kuramlar, temeller yazlmad srece u an sylediimiz eyler havada kalr. altyaplarla devam ediyor. 90larda Trk sinemas aray iindeydi ve 2000li yllarda da bu aray deiik motiflerle ve

273 274

Ali Gevgilili, Trk Sinemas, Yeni Dergi, say: 16, Ekim 1969, s. 362. l Sivasn Giovanni Scognamilloyla yapt grme, 17 Nisan 2007.

139

5.3. Yabanclatrma Tiyatrosu ve Trk Tiyatrosundaki Brechtiyen Uygulamalarn Trk Sinemasna Etkisi, 1960, 1970, 1980 ve 1990lardaki Brechtiyen rneklere Ksa Bir Bak275

Blent Tanr, Trkiye Tarihi adl almann Siyasal Tarih blmnde276 sadece Trkiye tarihine deil, dnya tarihine baktmzda, 1960tan 1980li yllara kadar insanlar dnya grlerinin biraraya getirdiini syler. Trk topraklar dahil, dnyann her yerinde oluan birlikte hareket etme ve gelecek iin alma, kiisel abann dzeni deitirip daha iyisini oluturma fikri ve bunun iin aba gsterme, yaygn bir dnce olarak yerleik durumdayd. 1968 kua denilen bu dnya gr, nce 1970 sonra da en kesin haliyle 1980 Askeri darbesi ile Trkiyede kesintiye urad. Sadece Trkiyede deil, Avrupada da zgrlk hareketleri ve politik sylem, insanlar birbirine balamakta ve birey-toplum arasndaki iletiimini salamaktayd. Ksacas, 1980lere kadar doktorlar, savclar, retmenler, renciler ksacas herkes politize idi. Kii, tekil abalarnn bile iyi bir toplumsal yaam koulu oluturmada yeterli olacana inanrken 1990larda elimden ne gelir ki gibi bir szle kendinden ve yaad toplumdan acmaszca yabanclatrlmtr. yi bir gelecek kurma amacyla oluan bu dnya grnn aksine 1990larda, 1980lerin sonucu olarak insanlar dnya mal peinde koan apolitik bir varlk haline gelmilerdir. Bu da 1980lerle balayan srecin bir sonucundan baka bir ey deildir. 60l yllarda politik tiyatroya duyulan ilgiyle birlikte Trk tiyatrosuna giren Bertolt Brechtin tiyatromuza etkisi nedir? Brechtin oyunlar lkemizde nasl sahnelenip oynanmtr? Yabanclatrma tiyatrosu, anlama ve doru yorumlama asndan karlalan balca glkler nelerdir? Bunlar ne derecede alabilmitir? 1960larda Brecht, Trk tiyatrosuna girdiinde, devrimci tiyatro anlay modayd. 1960lardan bu yana politik tiyatro yava yava eski nemini yitirmi, toplumsal sorunlar ele alan yerli yabanc birok oyun unutulmu ama Brechte duyulan

Bu blm, pirolu, Zehra pirolu Tiyatroda Devrim, ada Yaynlar, 2. Basm, 1995, stanbul, s.52-75ten derlenerek yazlmtr. 276 Blent Tanr, Siyasal Tarih (1980-1995) Trkiye Tarihi 5, Bugnk Trkiye 1980-1995, Yayn Ynetmeni: Sina Akin, Cem Yaynevi, 2. Basm, Mart 1997, sayfa: 26.

275

140

ilgi azalmamtr. nk Brecht onca yldr benimsenmeye allan dramatik tiyatro anlaynn sarslmasna yol amtr. Brecht oyunlarn tarihsel bir kiiliin yaamndan dramatik bir kesiti canlandrmak iin deil, onun araclyla yaad dnemle hesaplamak iin yazmt. Ancak Brechtin Trkiyede sahneleniinde yaplan nemli bir yanl, retici yannn ar derecede vurgulanmasyd. Yaplan baka bir yanl da Brechtin tm oyunlarnda egemen olan ince gldr anlaynn btnyle gzard edilmi olunmasyd. Brechtin zellikle sahneleme alannda getirdii yenilik, Bat tiyatrolarnda bir r amtr. Bugn klasik oyunlarn sahnelenmesinde bile, ynetmenden dramatik tiyatro anlaynn snrlarn aan yeni bir yorum, yeni bir bak bekleniyor. Trk tiyatrosunda daha ok konuya nem verildiinden, konunun nasl biimlendirilecei zerinde pek durulmamtr. Trk tiyatrosu, Alman tiyatrosuyla karlatrldnda iki yzyl geridedir. Batda Aydnlanmay izleyen Klasik, Romantik, Gerekilik gibi akmlar, tiyatro anlayna, diline, anlatmna yeni yeni boyutlar kazandrmlardr. 20. yzyln banda Davurumcularla bu geliimin son aamasna varldktan sonra, benzetmeci tiyatro gelenei tkenmi, yerini yeni araylara, yeni denemelere brakmt. Trk tiyatrosuysa Batda dramatik tiyatro geleneinin zlmeye balad bir dnemde bu gelenei zmsemeye alyordu. Muhsin Erturul 1920lerde kan Tiyatro Adab yazsnda tiyatronun belli kurallar dorultusunda nasl izlenilmesi gerektiini bir bir aklarken, Bertolt Brecht, ayn yllarda tm kurallara kar karak yeni bir izleyici-sahne diyalogundan sz ediyordu. Dramatik tiyatronun snrlarnn duyulmaya balamas ancak 1960larda politik tiyatroya duyulan ilgiyle balyor. Bu dnemde Trk toplumunu yakndan ilgilendiren toplumsal sorunlarla tiyatro araclyla hesaplaan bir anlayn domasyla, ada tiyatronun ilk adm atlmtr. Brechtin yaptlarnn bir blmnn Trkeye evrilmesi bu yllara rastlar. Oyunlarndan ilk kez Carrar Anann Silahlar (Die Gewehre der Frau Carrar) 1960da amatr bir grup tarafndan sahnelenir. Bu oyunu, yine amatr gruplarca oynanan Kural ve Kurald (Die Ausnahme und die Regel), Kk Burjuva Dn gibi ksa oyunlar izler. 1962de ilk kez profesyonel bir

141

tiyatronun, ehir Tiyatrosunun Sezuann yi nsann sahnelemesiyle Brecht, Trk tiyatrosuna girer. Benzetmeci tiyatro geleneinin Trk tiyatrosunda yaklak olarak 150 yllk bir gemii vardr. Bu gelenek ylesine kk salmtr ki, dnden bugne ondan kopmak ok kolay olmuyor. Geri politik tiyatroya duyulan ilgi tiyatroya yeni bir soluk getiriyor, ne var ki kknden bir deiiklie yol aamyor. Brechtin ok ynll, yaptlarnn retici, elendirici, deneysel zellikleri, iletmek istedii dncenin hizmetinde birbirini tamamlayan bir btn olarak alglanamyor, bu da Brechtin yorumlayann dnya grne gre kolaylkla tek bir yne ekilmesine yol ayor. Brechtin oyunlarnn dramatik bir anlayla sahnelenmesi yaplan yanllarn banda gelir. zellikle tek bir kiinin evresinde odaklaan oyunlarnda bu durumla karlalr. Bu balamda Brechtin dnsel yann vurgulayarak dramatik anlayn snrlarn amay baaran ve baaramayan iki deiik Galilei yorumunu rnek olarak verebiliriz. Oyun, 1983te Dostlar Tiyatrosu (Ynetmen: Genco Erkal) ve Ankara Sanat Tiyatrosu (Ynetmen: Rutkay Aziz) tarafndan sahnelenmiti. Her iki topluluun da Galileii semelerinin balca nedeni, o dnemin en nemli, en can alc sorununa parmak basmasyd. O da dnce zgrl. Dostlar Tiyatrosunda oyunun sosyal boyutu vurgulanarak, aydn sorumluluu sorunu n plana alnmt. Bu nedenle Galileiyle egemen gler arasndaki atma ok belirgin izgilerle gsteriliyordu. Galileinin evresindekilerle olan ilikisi, bu ilikilerin zaman sresi iinde gsterdii deiim, yobazlar, karclar ve din adamlaryla olan savam en ufak ayrntlarna da deinildii belirtilmiti. yle ki izleyici Galileiyi her an, kendisini ona en yakn duyduu anlarda bile, iinde bulunduu ortam ve koullara gre deerlendirme olanan buluyordu. Buna karlk Ankara Sanat Tiyatrosu, tm dikkatleri Galileinin olaanst kiiliinde odaklatrarak dramatik bir yoruma kaymt. Ama arpc bir Galilei tipi canlandrmakt. Ne var ki Brecht bu oyunu tarihsel bir kiiliin yaamndan dramatik bir kesiti canlandrmak iin deil, onun araclyla yaad dnemle hesaplamak iin yazmt. Bu hesaplamay kartabilmek, yani oyunun dnsel yann vurgulayabilmek iin, oyunculuktan mzie, dekordan maskelere dein oyunda

142

kullanlan her enin dnsel ilevini belirtmek gerekiyordu. Bunlar bu yorumda hesaba katlmadndan, bu oyunda Brecht, Brecht olmaktan kmt. Brechtin sahneleniinde yaplan baka nemli bir yanl, retici yannn ar derecede vurgulanmasdr. 1960larda Brecht, tiyatro yaammza girdiinde, devrimci tiyatro anlay modayd. Byle olduu iin oyunlarn retici ilevi zerinde nemle duruluyordu. Brechti yer yer slogan tiyatrosuna dntren bu tr almalarn iinde sz edilmeye deer Ankara Sanat Tiyatrosunun 1976da sergiledii Ana verir (Ynetmen: Rutkay Aziz). Anada o dnemin bunalml ortamnda her an comaya hazr bir izleyiciye akl dzeyinde sesleniliyordu. Anann kiiliinin yorumlannda epik tiyatro anlay dorultusunda oyun oynama ilevini vurgulayan, altn izerek oynayan bilinli bir oyun sunuluyordu. Ancak bilinli oynama yetersiz kalyordu, nk Anann yaad eliki ve geirdii deiim belirlenmemiti. Bir baka nemli nokta da yukarda da deindiimiz gibi, Brechtin tm oyunlarnda egemen olan ince gldr anlaynn btnyle gzard edilmi olunmasyd. Sonuta bu oyunla, elikileri, incelikleri karamayan Brechtin yalnzca retici yann tekdze bir biimde vurgulayan ask yzl bir Brecht kmt ortaya. Bu yorumun tam tersine, Brechtin politik yann yan izerek gldrye arlk veren, bir Brechtle karlatmz olmuyor deil. Buna rnek olarak 1984te Sade Vatanda vayk ad altnda sahnelenen Schweyk II. Dnya Savanda oyununu vermek yerinde olur (Ynetmen: Baar Sabuncu). Baz ksaltmalar ve Hasekden alnm baz eklemelerin dnda belkemiini Brechtin yaptnn oluturduu bu oyunda, faizm eletirisi hafif bir mzikale dnmt. Mziin kullanm, atmosfer yaratmaya ynelik bir sahne dzenine gidilmesi, oyunun sosyal boyutunu veren ara oyunlaryla ana oyun arasndaki ilikinin belirlenmemi olmas ve sonunda Hasekin mutlu son finaline bal kalnmas bunun balca nedenleriydi. Brechtin oyununda ek ve Alman halk arklarndan esinlenerek Hanns Eisslerin besteledii arklar, olaylarn akn yer yer keserek, izleyiciyi gsterilenler zerinde dndrmenin tesinde oyuna iirsel bir btnlk de kazandrr. Burada bu mzik, arklarn ieriini anlalmazla boan playbacklerle duygusal bir hafif mzie dntrlmt. Brechtin tiyatro anlayna ters den baka bir nokta da atmosfer

143

yaratlm olunmasyd, zellikle oyunun ikinci yarsnda Rus topraklarnda yol alan askerler kar ya, silah sesleri gibi trl grsel ve iitsel etkilerle canlandrlyordu. Oyunun bu blmnde d ve gerek birbirine kartndan, bu tr etkilerden belki yararlanlabilirdi, ama bunlar oyuna sindirmek, btnn bir paras haline getirmek gerekiyordu. Oysa tpk izleyicinin kulaklarnda nlayan arklar gibi teknik etkiler de ekleme olarak kalmt. Gene Brechtde Schweykn bandan geenlerin anlatld ana oyunla, grotesk kuklalar andran Hitler ve yandalarnn kk adamn savataki ilevi zerinde tartt ara oyunlar arasnda yakn bir balant vardr. Bu yorumda bu balant da salanamamt. Ara oyunlar oyunun btn iinde hibir ilevsellii olmayan gldr sahnelerine dnmt. Hasekin mutlu sonu da bu sulandrlm Brecht yorumunu pekitirmiti. Hasekte Schweyk lkesine dner, sevdiklerine kavuur, bylece aclar biter herkes mutlulua erer. Oysa Brechtin Schweyk tipinin direni dncesini simgeleyen kurmaca bir figr olduunu vurgulayan ak finali, oyunun en nemli zelliklerinden biridir. Sonuta oyundan geriye yalnzca bir askerin bandan geen mzikli, dansl bir dizi ilgin serven kalmt. stanbul Deneme Sahnesinde 1977de sahnelenen Cesaret Ana ve ocuklar (Ynetmen: Beklan Algan) buna tipik bir rnek verir. Bu yorumun en belirgin zellii izleyiciyle bir diyalog kuramamasyd. Atmosfer yaratmaya ynelik arpc bir sahne dzeni ve playbacklerle ilevini yitiren ucuz bir mzik, oyunu anlalmaz klyordu. Yaratc, zgn bir sahne yorumunun en arpc rneini 1980de Dostlar Tiyatrosunda sahnelenen Kafkas Tebeir Dairesi verir (Ynetmen: Mehmet Ulusoy). Trl sahne bulularyla grsel bir dzeye aktarlan oyunun ilk blmn, metrelerce uzun bir rtnn iinde, altnda, stnde, kenarnda geiyordu. Sras geldike rtnn iinden kan, sonra gene grnmez olan oyuncularn kimi kez yalnzca bir yz, bir kol, bir bacak gibi bedenlerinin bir ksmn seebiliyorduk. rt sahneye srekli bir devinim getirmiti, her ey kpr kprd. Kucanda bebeiyle rtnn kh iinde, kh dnda beliren Gruschein askerlerden ka, gerginlii, cokusu hep bu dekorun iinde belirginleiyordu. Srasna gre bir ev ya da kapal bir kap oluyordu rt, bir tepe, bir da ya da bir dere... Kimi kez de belli bir atmosfer yaratlmasn salyordu: Valinin evi basldnda, delice dalgalanan rtnn rpnan insanlarn aresizliini, aknln dile getirmesi ya da sava sonrasnda Grusche ile Simon karlatklarnda, aralarnda

144

alkalanan rtnn hem ikisi arasndaki dereyi, hem de ilerindeki cokuyu ve kaynamay anlatmas gibi. Bu yorumda dikkati eken nemli bir nokta, tip iziminde belli bir kalplamaya kanlmam olunmasdr. rnein smrenlerin szcs olan vali, yzndeki o bn, akn ifadeyle ast astk kestii kestik bir canavardan ok, zavall bir yaratkt. elimsiz bedenini saran ikin araba lastiklerinin iinde zavalll bsbtn vurgulanmt. Valinin bu bn yz oyun boyunca zavalll ve ktl temsil eden baka rollerde de ortaya kt. Gruscheya kazk atmak isteyen st rolnde, birden dirilen koca rolnde gibi. Al simgeleyen atal bakl maskelerle valinin evresinde dolaan uaklarn efendileri iin didinmeleriyse lastik pompalamayla belirtilmiti. nemli bir nokta da maskelerin oyundaki ilevidir. Tek tek kiiler deil de gruplar gsterildiinde, kullanlan teneke maskeler bozuk bir dzenin insanlarnn ilkelliini vurguluyordu. Sahnede ilk bakta hurda yn izlenimi uyandran askya dizilmi bir dizi maske, oyunun ikinci yarsnda sahnenin n ksmna getirildiinde aslm olan kiileri dile getiriyordu. Maskenin dnda bir de kaplumbaa kabuu biiminde zrh tayan askerler, askerlerin dans sahnesinde kabuklar nl arkal kullanarak, hayvanms, tuhaf yaratklara dnyorlard. Dikkatlerimiz tek tek kiiler zerinde odaklatnda, maske kullanlmyor, ancak donuk bir yz, belli bir davran simgeleyen bir devinim ya da bir gsterge olarak bu tip, en somut biimde anlatyordu: Valinin hastalkl yz; valinin karsnn boynundaki tasmann stnden tepeden bakan donuk baklar ve elindeki atal (yiyici maskesi; tembellii), uyuukluu dile getiren kat yrekli yengenin araba lastiinin iine gmlm hantal bedeni; at bakcsn batan karan kzn Breugelin tiplerini anmsatan karikatrms grnm gibi. Grselliin bylesine ar bast bu oyunun grsel olmayan ne varsa ikinci plana itmi olmas eletirilebilir. Bu nedenle mzik belli belirsiz kald gibi, anlatc da ilevini yitirmiti. Brechtde iki blm birbirine balayarak btnlk salayan anlatc, burada sadece ilk blmde oyuna katlmt. Oyunun kh iinde, kh dnda srekli bir devinim iinde dansederek, aklabanlk yaparak, kimi kez ark syleyerek olaylar dile getiriyordu, tam rtnn bir kesinden kveren yzn gryor ya da sesini

145

duyuyorduk ki, gzden yitiveriyordu. kinci blmde anlatc bsbtn ortadan kalkm, bu kez anlatcnn grevini tm oyuncular stlenmiti. Mehmet Ulusoyun bu yorumu, Trkiyede izlediimiz Brecht oyunlarnn iinde kukusuz en ilgincidir. Ulusoyun Kafkas Tebeir Dairesini dil duvarlarnn tesinde bir dile, grsel bir dile aktarmas, oyunu tandk, bildik bir yapt olarak deil de, yaratcla olanak salayan esnek bir dnce modeli olarak deerlendirdiini gsteriyor. Bu bakmdan anlatcnn ilevini yitirmesi rnei, oyunun btnln bozan baz aksamalara karn, bu yorumun gene de Brechtin dncesi dorultusunda, Brechte zg bir yorum olduunu syleyebiliriz. Brechtin yabanclatrma tiyatrosu Trkiyede nasl almlandn temel nokta zerinde durarak irdeleyebiliriz: l-) Brechtin oyunlarnn sahneye koyma asndan deerlendirilmesi, 2-) eviri ve uyarlama almalar asndan deerlendirilmesi, 3-) zgn yaptlarda Brechtin etkisi: ada tiyatro anlayn ilk olarak benimsemeye alan Haldun Taner ve Vasf ngrenden bahsetmek yerinde olur. Brechtin dili ilk bakta kolaym izlenimi uyandran ak seik, aydnlk bir dildir. Ancak bu ak seikliin ardndaki incelikleri tam olarak kavrayabilmek iin, Bat kltr tarihini iyi bilmek gerekir. nk Brecht gemie eletirel adan yaklar, bunu yaparken de ncilden, klasik Bat yaznndan alntlar kullanr. Alldk kalplar, deyimler, szcklerle srekli oynar, yerlerini deitirir, tersyz eder, yeni bir anlam katar. Ksaca dil, yer yer parodiye dnerek sahnede gsterilenleri yabanclatran bir ilev kazanr. Trk tiyatrosunda zellikle sahne iin hazrlanan evirilerde, Bat kltrnden yoksun olan izleyicinin anlayamayaca kaygs ar bastndan, dilin bu incelikleri zerinde pek durulmamtr. Serbest evirilerin iinde aslna en yakn olma asndan en nitelikli rnekleri, Bertolt Brechtin Trkiyede tantlmasnda byk katks olan Adalet Cimcozun evirileri verir. 1960larda Almanca aslndan yaynlanan ilk Brecht evirileri Puntila ve Ua Matti (Herr Puntila und sein Knecht Matti), Galilei ve Sezuann yi nsan Adalet Cimcozundur. Daha ilk anda sahne diline yaknlyla dikkati eken bu evirilerin en belirgin zellii, Brechtin uzun tmcelerini ksa tmcelere blerek,

146

ksaltmalar ya da eklemelerle replikler zerinde oynayarak ya da yerlerini deitirerek, kolay anlalrla arlk vermesidir. Adalet Cimcozun evirilerinde aslna bal, szc szcne bir eviriden ok, Brechtin dnyasn Trkenin olanaklar iinde dilimize kazandrma abas ar basar. Trk yazarlar tarafndan yaplan evirilerin iinde en dikkat ekeni Can Ycelinkidir. Bu eviriler iin, eviriden ok yeniden yazma szcn kullanmak yerinde olabilir. nk serbest eviri yapt halde Brechtin dnyasna sadk kalan Adalet Cimcozun tersine burada Brechtden btnyle bir kopu sz konusudur. zellikle Schweyk evirisi buna tipik bir rnek verir. nceki blmlerde aklamaya altm gibi Brechtin oyunlarnda halk gldrs azmsanamayacak bir yer tutar. Kk adamn Hitler ynetimine direniini ieren Schweyk II. Dnya Savanda gldrye dayanan bir oyundur. Ancak Brecht gldr elerinden oyunun dnsel dengesini bozmayacak bir biimde yararlanmtr. Amac izleyiciyi kahkahalara bomak deil, onun direni dncesi zerine gldr araclyla dnmesini salamaktr. Ksaca Brecht bu oyunda gldrye arlk vermesine, yerel motifleri kullanmasna ve tarihin belli bir dnemini canlandrmasna karn, izleyiciyi dnsel bir etkinlie ynelten bir soyutlama ve genellemeye gitmitir. Bu balamda Schweyk direnii simgeleyen kurmaca bir figrdr, kulland dil de her ne denli yerel motiflerle bezenmise de, gene de stilize bir dildir. Oysa Can Ycelin evirisinde dikkati ilk eken Schweykn bir Tophane serserisi gibi konumasdr. Azna s............. vb. gibi metinde olmayan svgler Schweykn azndan her nedense hi dmez. Kimi kez evirmen Hitlerin Hay itlere dnmesi rnei metinde olmayan bir deyi tretir, sonra trl szck oyunlar, kaba saba deyiler, svglerle bu szckle uzun uzun oynar. Gene metinde olmayan szcklerle gnmz Trkiyesine yaplan gndermeler de Brechtden uzaklamann baka rnekleridir. Oyun boyu yinelenen it motifi ve Hitlerin yer yer Babua dnmesi gibi. Sonuta Brechtin incelmi gldr anlay bol bol argo szckler, belden aa svgler ya da gndermelerle dolu kaba saba bir halk gldrsne dnmtr.

147

kinci dilden yaplan evirilere de deinmekte yarar var. zellikle yaznsal metin bir dilden tekine aktarlrken, aslna ne denli sadk kalnrsa kalnsn, gene de ok ey yitirir. Araya ikinci bir dil girdii anda, ana metinden doal olarak bsbtn uzaklalm olunacaktr. Bunun en ilgin rneklerinden birini Kk Burjuva Dn evirisi verir. evirinin Franszcadan yaplm olduu daha ilk anda, zel adlarda yaplan deiikliklerden belli olmaktadr. evirmenin metnin aslna bakmadan bu deiiklikleri olduu gibi Trkeye aktarm olmas dikkat ekicidir. Brecht, Trk tiyatrosuna girdikten sonra Tanzimattan bu yana benimsemeye allan tiyatro geleneinin Trk tiyatrosuna ok yabanc olduu, buna karlk Brechtin tiyatro anlayyla halk tiyatrosunun zn oluturan gstermelik tiyatro arasnda baz ortak noktalar olduu sav ortaya atlmtr. Bu alanda zellikle Metin Andn bir almasnda Trk tiyatrosunun daha stn olduu sonucuna varlyor. Ne var ki halk tiyatrosundaki soyutlama eilimi epik tiyatrodaki soyutlamadan apayrdr. Bertolt Brechtin yaptlar bize bu alanda en gzel rnekleri veriyor. Trk kltr birikimine, ada bir anlayla yaklaan oyunlarn iinde dorudan Brechtin yaptlarna ynelen oyunlara da rastlyoruz. Mehmet Akan Kafkas Tebeir Dairesinden uyarlad Analk Davasnda oyunun konusunu Osmanl tarihinde bir dneme yerletirerek, eitli halk motiflerinden, snnet treni, ky dn gibi yerel motiflerden, halk danslarndan, ky oyunlarndan, algl sazl bir mzikten esinlenen, ama temelinde oyunun ieriine ve kurgusuna olduka bal kalan bir oyun yazmtr. Daha serbest bir uyar rneini Ferhan ensoy, Brechtin bir bale oyunundan uyarlad Annann Yedi lmcl Gnahnda verir. Kadnn smrlmesi temasnn ele alnd bu bale oyunu, kyden kente g eden iki kz kardein (Annalar) yaamndan eitli aamalar sergileyen zetimsi bir koreografi metninden oluur. Ferhan ensoy bu arklardan esinlenerek mzikli dansl bir oyunu yazmtr. Brechtin balesindeki kz kardeler, bu oyunda smrme-smrlme, aklclk-duygusallk gibi kart davranlarn att tek bir insana dnr. Oyundaki en ilgin motif oyunun btnn salayan ve Brechtin oyunlarndaki anlatcy anmsatan Parantez tipidir. Ancak Brechtde anlatcnn ilevi yazarn grlerini dile getirmektir. Parantezin oyundaki konumuysa farkldr, trl sz oyunlar, aklabanlklar, cambazlklarla yazarn elinden frlayp bana buyruk hareket eden bir ocuk gibidir. Olaylara aklk

148

kazandran ya da daha deiik alardan bakmamz salayan bir anlatcdan ok, halk tiyatrosu geleneini srdren kurmaca bir figrdr. Halk gldrsnn etkisi yalnz Parantez figrnde deil, yazarn dili kullannda, sz oyunlarnda, tekerlemelerde, ters deyilerde de belirginleir. Ortaoyununda olduu gibi burada da szcklerle srekli olarak oynanr, denenir, yeni szckler tretilir. Brechtde anlatcsndan dekora dilinden oynay biimine dein oyundaki her enin belli bir dnceyi aydnlatmaya yarayan bir ilevi vardr. Ferhan ensoyun oyunundaysa bu ilevsellik zaman zaman yiter, oyun kendi bana bir gldrye dnr. Bu iki uyarlama rnei, iki ayr gr ieriyor. Mehmet Akan geleneksel motifleri Brechtin tiyatro anlaynn dorultusunda ve konunun hizmetinde bir illstrasyon gibi kullanyor. Baka bir deyile geleneklerden yararlanarak, Brechti izleyicinin kolayca benimseyebilecei Doulu bir klfa sokuyor. Ferhan ensoy ise tersine Brecht araclyla bir halk gldrs yazyor: Her iki uyarlamann da ilgin olduu ve Trk tiyatro yaamna renk katt tartma gtrmez. Ancak yol ac bir nitelii olduu da sylenemez. nk her iki yazarn da geleneklere yaklamlar, geleneksel tiyatromuza yeni boyutlar kazandracak bir hesaplama deildir. Gelenekleri olduu gibi ele alarak onlardan yararlanmlardr. 1960lardan bu yana yerli oyun yazarlarmzn da dramatik tiyatro anlaynn dar snrlarn aan yeni yeni araylara yneldiklerini gryoruz. Bu balamda lkemizde gsterilen ilk epik tiyatro denemeleri olarak Vasf ngrenin 1960l yllarda byk bir baarya ulaan Asiye Nasl Kurtuluru ve Haldun Tanerin yurt iinde ve dnda defalarca sahnelenen Keanl Ali Destan zerinde durmak yerinde olacaktr. Vasf ngren, 1960larn deien Trkiyesinde tiyatroyla urar. renci olaylarnn olduu dnemlerde, gelimeleri s bir yaklamn dar kalplarna sokmakszn bir bilimadam titizliiyle incelemeye koyulur. rnein Almanyaya katar katar emeki tayan trenlere bakar. Almanya Defteri oyununda kp gitmekte olan elinde hibir eyi kalmayan bir sosyal snfn srkleniinin trajik yksn anlatr. Sradan, masa banda ylesine aklna gelip yazd bir oyun deildir Almanya Defteri. Bazen Trkiyeden bazen de Almanya yanndan baklarak yazlmtr.

149

Emekilerle hair neir olmu bir yaantnn zengin yla yazlmtr. ngren, Brecht tiyatrosunu renmek iin Nuran Oktarla birlikte Almanyaya gider. Orada trl ilerde alarak, bir yanda Brecht tiyatrosunu renirken te yandan da oraya gelen iilerin servenlerini yakndan inceler. te o gnlerde srf Almanya Defterinin Recep Ustas ve aile efrad deil Asiye Nasl Kurtulurun Asiyeleri, Zehralar da kar karsna. Son oyunu Zengin Mutfa uzun bir yolculuun sonunda yazlr. 1960l yllardan bu yana sorgulad sistem eletirisi zerinedir oyun. 1976da kurduu stanbul Birlik Sahnesinde sahnelenen Faizmin Korku ve Sefaleti oyununun hazrlk gnlerinde lkede ve topluluk iinde younlaan faizm tartmalarnda zgn tahliller reten ngren, 1977 seimleri fonunda, o dnemde zengin mutfaklarnda kimlerin nasl beslendiini sorgulayan bu oyunu kaleme alr. Zengin Mutfann konusu ksaca yledir: Genlik yllarndaki pehlivanl ile vnen Ltf Usta (ener en), zengin iadam Kerim Beyin evinde adr. Bir sabah kalktnda evde kimsenin olmadn farkeder. Yannda alan kzn (Nilfer Akaln), o gn nian vardr. Ama szls Selim de ortalkta grnmez. O srada gelen ofr Seyfinin aabeyinden, iilerin grev ve yry yaptn, patronun - ne olur ne olmaz- diye Avrupaya gittiini renir. Selimle gen kz nianlanr. Ortam sakinleir, Kerim Bey dner. Ltf Usta, gelirken getirdii eitimli kurt kpeine zel yemek piirdii iin sinirlenir. siz nianl Selim, evlenebilmek iin ihtiyac olan paray bulma amacyla kargaa karanlar ihbar eder. Bunlardan biri Selimi tanr. ldrlmekten korkan Selim, Ltf Ustaya snr. Ltf Ustann konutuu Kerim Bey, bu muhbir vatanda genci zel bir kampa yollar. Selim dndnde deimi, haval ve agresif biri olup kmtr. Saldrgan ve huysuz kurt kpeini ise Ltf Usta zehirler. Bunu ancak anaristlerin yapacan dnen Selim aratrma yapar, nianlsndan phelenir. Kerim Bey iki kpek daha getirir. Gen kz ise Seyfiden phelenildiini sanr, ancak kendisi olduunu anlar ve Selimden ayrlr. Ahmet ve Seyfi gsteri yrylerine katlr. Ltf Usta bir gn gazetede Selimle eski nianlsnn kavga ederken resmini grr. Eski pehlivanl depreir. Bir kz kadar yrekli olmadn dnr. Kkten ayrlsn m, yoksa kalsn m? Bu ikilemde ylece kalakalr.

150

Baar Sabuncuyla 3 Mays 2007de Gmsuyundaki evinde yaptmz syleide, kendisi Zengin Mutfandaki Brechtiyen durular yle zetler:
Zaten Vasf Ziya ngrenin yazd metnin kendisi

Brechtiyendi. Ben de buna uydum. Asiye Nasl Kurtuldunun metni ve tiyatro oyunu da Brechtiyendir ama Atf Beyin filmi iin bunu syleyemem. Zengin Mutfa filmindeki a srekli sorular sorar. Her trden sorulardr bunlar. Az nce de belirttiim gibi bu sorular izleyicinin sorabilecei muhtemel sorulardr. Brechtte en nemli nokta oyuncululuktur. Oyunculukta Brechti uygulamak gerekir. Biz bu oyunla ilgili zamannda eletiriler de aldk. Neden film srekli mutfakta ekilmi, kpekler neden hi gsterilmedi, diye. Ama tek bir mekanla yaptk ve bu mekan da dekordu. Gerek bir mutfak kullanlmad mutfakta. Ama takvimin sk sk gsterilmesi, kpek havlamalaryla da o dnemi anlattk diye dnyorum. Bence Trk sinemasnda Brecht estetiini kullanan tek film Zengin Mutfadr. Umut filminde de Brechtin tarihselletirme pratii mevcuttur ama bunu Ylmaz Gneyin bilinli bir ekilde yaptn dnmyorum. Filmin anlatt konu itibariyle kullanlmtr. Aklma da baka bir film gelmiyor.

Reis elikle 4 Mays 2007 tarihinde yaptmz syleide, Brecht, 1930lu yllarda geleneksel yani klasik modelin alternatifi bir model ortaya karmtr. Bir takm kurallar ykan, yapaylklara engel olan yeni bir tarz. Bunun temelinde Marks estetik vardr. Ylmaz Gneyin Umut filminde de bu yapy grebiliriz. diyordu. Yazar Vasf ngren oyunlaryla Trk tiyatrosuna byk bir hazine brakrken ynetmen ve kuramc Vasf ngrene ilikin daha az malzeme bulunmaktadr. Onunla alan bir dolu tiyatrocunun anlatt para para aktarmlar ve yazl notlarda bugn sahnelerde rneine rastlayamadmz bir tiyatro insan, bir ynetmen modelini gryoruz. Vasf ngrenin kuram pratii ile i iedir. ngren, kimi kuramsal szleri alntlayp yinelemek yerine kuramn pratiin iinde lkenin zgl koullarnda yourup var etmitir. Yani kimileri gibi kuramsal ve estetik ithalatlk yapmam

151

aksine retiyi nndeki karanl aydnlatmak iin kullanm, oradan yeni sonulara ulamtr. Politik duruu ile politik serveni deiik yollar izler. Duruu emein safndadr ve yolunu snfsz ve smrsz bir dnya olarak izmitir. Politik serveni ise 68lerin ve 70lerin ortamndan etkilenmitir. Bulunduu politik ortamlarda ise uyarolu olmak yerine aykr olmay yelemitir. Bir de yalnzca yakn dostlaryla paylat, ne karmad mzisyenlii, ressaml vardr. O alanlarda da kafasnda bin bir nerisi var. Vasf ngrenin yaam ve sanat servenine baktmzda yle bir manzaray gryoruz; ngren yaamda da sahnede de dnmeyi neriyordu. Asiye Nasl Kurtulur Trk tiyatrosunda bir dnm noktasdr. Her eyin alnr satlr olduu bir dnyann ortasnda kalan insann trajik durumunu sre iinde inceler. Burjuva dnya gr, ahlak deerlerini sorgular ngren. Onlarn ipliini pazara karr. Emein rgtn omurgasn yaratmaya alt yllarda ngren de oyunuyla sistemi ve onun insan zerindeki basksn, smrsn ve oynad oyunlar sorgulatmaya alr. Oyun Nasl Oynanmal da ise 70lerin Trkiyesi vardr karmzda. Bir yanda ekonomik omurgasn oluturma yoluna girmi, hakkn aramaya soyunan emeki kitleleri, te yanda bireysel kurtulu uruna anasn bile satmaktan ekinmeyen Seviller. Onlara olta uzatan Kudretler vardr sahnede. ngren bu ikilemi elenceli bir dille anlatr ve bireysel kurtuluun kmaz yollarnda mr tketen kk burjuvazinin yaklamn sorgular ve sorgulatr. Asiye Nasl Kurtulurda kadnn smrlmesi sorunu koullar gerei fahie olan gen bir kzn yaamndan alnan kesitlerle irdelenir. Asiyenin ocukluu, rencilii, fabrikadaki yaam, iten karl, sokaa d gibi olaylar bir zincirin halkalar gibi ufak ufak sahnelerle verilmitir. Her sahne zerinde ayrntl bir tartmay ieren ara sahnelerinde anlatcya Fuhula Mcadele Derneinden bir kadnn konumalarn izleriz. Kadnn Asiyeyi kurtarmak iin getirdii her neri bir sonraki sahnede denenir, ne var ki hibiri Asiyeye yardmc olmaz, tersine onun giderek daha byk bir kmaza dmesine neden olur. Geri oyunun sonunda Asiye kurtulur, kurtulur ama pahalya mal olan bir kurtulutur bu. nk insana insanca yaama hakknn tannmad bir dzende, iki seenek kalmtr; ya smrmek ya da smrlmek. Asiye de kurtuluunun bedelini yeni Asiyeler yetitirerek deyecektir.

152

Oyunun kukusuz en ilgin tipi, Asiyenin kurtuluu iin eitli neriler getiren dernek bakan olan kadndr. Denenen neriler Asiyenin okumas, nianlanp evlenmesi, kendisini seven ona sahip kacak birini bulmas, doru drst bir i tutmas, aslnda izleyicinin de dnebilecei mantksal zm yollardr. Ne var ki hibirinin baarya ulaamamas, olaylar bir d gzlemci olarak kadnla birlikte dnp deerlendiren izleyiciyi giderek bir zeletiriye yneltir. Bylece izleyici nerilen zm yollarnn snf savam bilincinden yoksun olan bir kiinin getirdii yzeysel neriler olduunu yava yava alglayarak, tek kurtuluun insann insan smrmeyecei yeni bir dzenin kurulmasna bal olduunun bilincine varr. Konunun ele alnnda, yoruluunda ve kurgusunda Brechtin etkisinin younlukta duyulduu bu oyunun ada tiyatro anlayna katkda bulunan zgn bir yapt olduu sylenebilir mi? Bu soruyu yantlayabilmek iin, temel nokta zerinde durmak gerekiyor: l-) Temel olay rgsyle tartma sahnelerinden oluan oyunun kurgusu, 2-) Oyun kiilerinin ilenii, 3) Oyun dilinin kullanm. Asiyenin yaamnn eitli aamalarn gsteren tek tek sahnelere tartma sahnelerinden bamsz olarak baktmzda, oyunun benzetmecilie dayanan dramatik tiyatro geleneini srdrdn grrz. O kadar ki tartma sahnelerini oyundan kardmzda, geriye rastlantsal olaylardan doalc dzeyde gelien diyaloglara dein basit bir Yeilam senaryosu kalmaktadr. Bu bakmdan tartma sahnelerinin temel olay rgsyle btnleemeyen eklenti sahneler olarak kald sylenebilir. Baka bir deyile denenen zm yollarnn Asiyeyi giderek daha byk bir kmaza sokmasnn nedeni, toplumsal ortam ve koullara deil, art arda sralanm yapay bir olaylar dizisine baldr. Bunlar piyasa edebiyatndan tandmz bildik olaylardr: Asiye evlenemez, nk bir rastlant sonucu bir sokak kadnn kz olduu renilir, sevdii adam Asiyeyi kurtaramaz, nk kaderin ya da rastlantnn cilvesine bakn ki evlidir. Asiye fabrikada tutunamaz, nk orada alanlardan biri ona sarkntlk eder vb. Asiyenin kurtuluu gene rastlantya baldr, beklenilmedik bir olay sonucu eline byk bir para geer. Olay rgsnn bu denli ok rastlantlarla dokunmu olmas, oyunun sosyal eletirel boyutunu doal olarak kstlamaktadr. ngren, belki de oyundaki bu temel aksakl bir dereceye kadar giderebilmek iin oyunun retici yann vurgulamak

153

gereksinimi duymutur. Bu balamda ara sahnelerinde kadnla birlikte tartmay srdren, sorular soran anlatcya byk bir grev der. Anlatc olaylar dardan deerlendiren bir kii olarak yazarn grlerini dile getirir. Oyun kiileri smren smrlen erevesi iinde gelien tek boyutlu kalplam tiplerden oluurlar. rnein Asiyenin annesi kzn ortada brakr, fabrika mdr Asiyeyi gzn krpmadan iinden kovar, mezeci Asiyenin kt yola dmesine neden olur. Bu tipleri belirleyen tek lt kar ve krdr, bu nedenle hibir eliki yaamazlar. Ayn ekilde oyunun bakiisi Asiyenin de elikisiz dz bir kiilii vardr. Koullar ya da rastlantlar sonucu kt yola der, gene rastlantlar sonucu kurtulur. Olaylar onu bir kiilik atmasna srklemez. Smrlmeme yolunda verdii savam Asiyenin (denenen nerileri savam olarak nitelendirebilirsek) rolne geiine baarszlkla tank oluruz. sonulandna gre tek zm yolu kalmtr: Smrme. Bylece oyunun sonunda smrlen rolnden smren

ngrenin hibir esneklii olmayan, donmu, tek dze kiilerini Brechtin oyun kiileriyle, rnein Sezuann yi nsanndaki tiplerle karlatrdmzda, aradaki ayrm somut biimde ortaya kmaktadr. yi nsan Shente smrye dayanan bir dzende yok olmamak iin, zaman zaman kt olmak, baka bir deyile dzenin kurallarna gre oynamak zorundadr. Shentenin iine dt bu ikilem ve kiilik blnmesiyle insann byle bir dzende smrlmesinin kanlmaz olduunu gsterir Brecht. Ayn ekilde oyundaki teki tipler de Asiye gibi tek boyutlu deildir. rnein Shentenin nianls uucu Sun kt deildir, yoksulluu ve isiz kalmas onu ikiyzlle zorlar. Brechtin oyunlarnda dil iletilmek istenen dncenin hizmetinde gelien bir yabanclatrma etkisi ilevi tar. Yaratcla trl olanaklar tanyan bir malzemedir dil. Sezuann yi nsannda oyuncular yer yer rollerinin gerektirdii anlatm ve konuma slbunun dna karak dorudan izleyiciye seslenirler, gsterilenler zerinde grlerini belirtir, yorumlar yaparlar. Konumalar kimi kez sahnede grdklerimizle elierek izleyiciyi uyarc bir dzeyde geliir. rnein 8. sahnede Bayan Wang olunu vp onun bilgeliinden sz ederken, sahnede Wangn sinsice ve bencil davrann izleriz.

154

ngrende ise oyun kiileri nasl benzetmeci tiyatro geleneinin iinde tekdze bir biimde belirlenmilerse, trl yerel motifler, svgler, kabaday azyla vb. doac bir dzeyde gelien diyaloglar da ayn derecede snrlandrlmtr. Kssadan hisse dorultusunda bir genellemeye giderek, oyunu dnsel boyutu kazandrmaya allan arklarda bile hibir anlatm deiiklii yoktur. Doac anlay burada da srdrr etkisini. Smr dzenin korkunluunu kkrtc bir dille vurgulayan final arks buna tipik bir rnek verir.
... Asiye: Ben de kurtuldum ite ben de rendim artk insanlarn neden birbirlerini yediklerini denlere neden tekme vurmak gerektiini acmann neden aptallk olduunu ve ynlarn neden srndklerini - kimlerin srndklerini biliyorum artk. Bu dzende yaamann srr: Yoksullar kader deyin uyutun Uyanan para verin susturun Susmayan zora koyun ektirin Byle gelmi byle gitsin srdrn Davranan yokedin-direneni gebertin Ezin, vurun ldrn Devam etsin bu hayat
277

Bu oyunda tiplerin ileniinden oyunun diline dein, benzetmeci tiyatro anlaynn tm zelliklerini grrz. Tartma sahneleri ve arklar bu balamda gereksiz bir eklenti gibi kalmakta, baka bir deyile oyunu dnsel bir boyuta oturtamamaktadr. Vasf ngrenin Brechtin tiyatrosuna zg baz biimsel zellikleri olduu gibi alp benzetmeci tiyatro geleneiyle btnletirmeye altn gryoruz. Buna karlk Haldun Taner benzetmecilik geleneinden uzaklaarak bize zg bir
277

Vasf ngren, Asiye Nasl Kurtulur, Ankara: Bilgi Yaynlar, 1970, s.113.

155

yabanclatrma tiyatrosu kurmann yollarn aryor. Bu balamda halk tiyatrosu geleneinden uzak, Dou tiyatrosuna dein eitli kltr ve geleneklerden kaynak olarak yararlanan Bertolt Brechti yol gsterici olarak gryor. 1965te kaleme ald Keanl Ali Destan kendi tiyatro geleneimizle verimli bir hesaplamann rndr. Geleneklerden kaynak olarak yararlanma, onlar ada bir anlayla yourma, biimlendirme anlamna geliyor: Haldun Taner de bu yaptnda halk tiyatrosunun gstermeci zelliklerinden zellikle glmece, talama ve trl sz oyunlarndan oluan geni kapsaml bir gldr anlayndan yola karak, ok gncel, ok arpc bir sorunu gndeme getiriyor: Otoriteye bamllk. Bir gecekondu ortamnn kapall iinde kendilerine bir kahraman miti yaratan insanlar bizim halkmz simgeler. Oyundaki yan temalar, Yusuf ile Zilhann ak, gecekondu ortamyla zengin kesimin karlatrlmas, brokrasi, rvet, hile, dolandrclk temeli zerine kurulmu arpk bir politik arkn gsterilmesi, bireysellik bilincinin gelimemi olduu bu kurak ortamn gstergeleridir. Oyunun banda Ortaoyununda olduu gibi kendilerini mzik eliinde izleyicilere tantan oyun kiileri, karikatrletirilmi, kurmaca figrlerdir. Deiik sosyal kesimlerden gelen kiilerin aralarndaki iletiim kopukluu gene Ortaoyunundan alnm trl tekerlemeler ve sz oyunlaryla verilir. Halk tiyatrosuna zg olan bu zellikler ada tiyatroyu belirleyen trl yabanclatrma etkileriyle, rnein bir sonraki sahnenin zetini veren ve yazarn bu sahneye ilikin yorumunu ieren dncelerini ieren koro ve oyun oynama olgusunu vurgulayan bir dekorla btnletirilmitir. Haldun Tanerin bu yaptnn ada tiyatro anlay dorultusunda zgn bir rnek verdii tartma gtrmemekle birlikte olduka dank bir oyun olduu da yadsnamaz. nk oyuna temelini veren ana tema, kahramanlk miti btn iinde dalmaktadr. Bunun da nedeni Tanerin gstermeci tiyatro geleneinden, zellikle halk glmecesinden yararlanrken, yer yer ana temadan kopmas ve ayrntya saplanmasdr. Baka bir deyile Taner glmeceyi iletmek istedii dnceyi, yani burada kahramanlk mitini aydnlatmaya yarayan bir yabanclatrma etkisinden ok, tpk Ortaoyununda olduu gibi deiik sosyal kesintilerden gelen insanlarn

156

yaamlarn canlandran bir atmosfer yaratmak amacyla kullanlyor. Bylece kahramanlk temas dnsel dzeye tam olarak aktarlamadndan arpcln yitiriyor ve oyunun btn iinde bir ayrnt olarak kalyor. Bu bakmdan Tanerin gelenee yaklamnn eksik kaldn ve Keanl Ali Destannn tm arpclna karn bitmemi bir oyun izlenimini uyandrdn syleyebiliriz. Haldun Taner 1915 1986 yllar arasnda yaam, yk ve tiyatro yazardr. Trkiye'de epik trn ve kabare tiyatrosunun ncsdr. Haldun Taner'in eserlerinde gzlemin, mizahn ve yerginin nemli yeri vardr. Byk ehrin dzensiz ve elikilerle dolu yapsn, grgszlk ve bilgisizliini yanstan ykleriyle tannmtr. Galatasaray Lisesi, Heidelberg niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Alman Dili ve Edebiyat Blmnde, Max Reinhardt Tiyatro Enstits'nde eitim grd. niversitelerde edebiyat ve sanat tarihi dersleri verdi. Ske, yk, oyun, kabare, senaryo, hiciv, fkra, ke yazs trlerinde yazd. Devekuu Kabare'yi, Bizim Tiyatro'yu, Tef Kabare Tiyatrosu'nu kurdu. Kk Dergi'yi kard. yklerini ve yazlarn Yedign, lk, Ycel, Varlk, Kk Dergi, Yeni nsan dergilerinde, Yeni Sabah, Milliyet, Tercman gazetelerinde yaynlad. Tercman ve Milliyet gazetelerinde uzun yllar, Devekuuna Mektuplar balyla fkralar yazd. Keanl Ali Destan adl epik oyunu ile dnya apnda tannd, oyun Atf Ylmaz tarafndan sinemaya aktarld (1964). Yeni stanbul, Atlantis, Varlk, Sait Faik, Trk Film Dostlar Dernei, TDK, Bordighera Avrupa Mizah Festivali, Sedat Simavi dlleri kazand. Bilgi Yaynevi, btn eserlerini dizi halinde basmtr. Geleneksel Trk sanatlaryla dnya sanatn birletiren, halk diliyle yazan Haldun Taner, ak seik ve iten yazd, kafasna ve kalemine zen gsterdi, ironiyi her zaman kulland, halklyla ve siyasi edebi gruplarn dnda kalmasyla sevildi, eserleri dnya dillerine evrildi.278 Haldun Tanerin Keanl Ali Destannda, Engin Cezzar ve Glriz Sururi oynamlard, daha ok O hi senin fendn m, o bi gk hanfend sz hl, o oyundan aklda kalanlardan. lk Trk epik tiyatrosu olarak da gemitir tarihe. Trkiye'de 60l yllarda grlmeye balayan gecekondu olgusunu, varolardaki ak,
278

Haldun, Taner, Keanl Ali Destan, Ankara: Bilgi Yaynevi, 2006, s. 3.

157

insanlarn nasl yaam mcadelesi verdiini, anlatan bir yapt. Sinema versiyonunu 1964te Atf Ylmaz gerekletirdi ve barollerinde Fikret Hakan ve Fatma Girik oynamt ama filmde Fatma Giriki Glriz Sururi seslendirmiti. 60l yllar boyunca ve 70li yllarn ilk yarsnda hem yapm says hem de seyirci asndan egemenliini srdren Yeilam sinemas, 70li yllarn ikinci yarsndan itibaren etkinliini kaybetmeye balamtr. 1968 ylnda balayan televizyon yaynlarnn etkisi 1974ten sonra giderek sinema sektr zerindeki etkisini gstermitir. Aile merkezli seyircinin salonlardan uzaklamas karsnda yapmclar, sinema endstrisinde kr salamak ve zm retmek amacyla erkek egemen seyirci kitlesine hitap eden seks filmlerine yatrm yapmaya balamlardr. Yeilam endstrisini sarsan bir baka etken ise renkli film saysndaki arttr. Her ne kadar renkli filme gei, seyirciyi salonlara ekmi olsa da film maliyetlerindeki art endstriyel anlamda Yeilam olumsuz ynde etkileyen nedenlerden biri olmutur. te bu yap iinde Trk sinemasnda Brechtiyen film rnekleri grlmtr. 1960l yllardaki Brechtiyen rnek, Atf Ylmazn 1964te Haldun Tanerin Keanl Ali Destann279 beyazperdeye tamasyla grld. Prof. Dr. Mutlu Parkan, Brecht Estetii ve Sinema adl eserinde, Ylmaz Gneyin 1970 yapm filmi Umutu o dnemi tarihsel bir bak asyla ele al ve dolasyla yllardr sregelen sistemi eletirmesi nedeniyle bir tarihselletirme zellii tamas ynnden Brechtiyen olduunu belirtir. Senaristliini, ynetmenliini, yapmcln ve barol oyunculuunu Ylmaz Gney'in yapt Umutun dier oyuncular arasnda Tuncel Kurtiz, Osman Alyanak ve Enver Dnmez yer alr. Ylmaz Gney'in Umut filmi, Trk sinemasnda bir dnm noktas olarak kabul edilir. Sonraki yllarda, zellikle Ylmaz Gney tarafndan pepee evrilecek siyasal filmlerin de ncsdr ayn zamanda. Kullanlan sinema tekniiyle ve diliyle de hem Ylmaz Gney'in nceki filmlerinden ayrlr, hem de sonrasnda baka ynetmenleri etkiler.

Ynetmen: Atf Ylmaz Senaryo Yazar: Haldun Taner, Atf Ylmaz Tr: Duygusal, Komedi, Mzikal Oyuncular: Fatma Girik, Fikret Hakan, Hseyin Baradan, Danyal Topatan, Mualla Srer, Hayati Hamzaolu, Sami Hazinses, Feridun lgeen, Senih Okran, Vahi z, Hulusi Kentmen, Efgan Efekan, Orhan Elmas, Aydemir Akba Eser: Haldun Taner Yapmc: Memduh n Mzik: Yaln Tura Grnt Ynetmeni: etin Grtop Yapm: Uur Film, Gn Film Sre: 93 dak. zellik: Siyah Beyaz

279

158

Atill Dorsayn Ylmaz Gney Kitabnda yer alan Ylmaz Gneyle yapt syleideki u cmleler son derece anlaml:280
Umutta alt izilebilecek, zerinde durulabilecek eyler vardr. Bunlardan zellikle katm. Hayatn kendisi olsun istedim. ou zaman baz sokaklardan hzl geeriz ve farkna varmayz evremizdeki eyleri. Ben durup baktm evreme ve onlar anlattm.

Bu bak asnn Newtonun bak asyla ayn olduunu syleyebiliriz. Prof. Dr. kran Esen, Trk Sinemasnn Kilometre Talar adl eserinde, Ylmaz Gneyin Umut filmiyle ilgili eletirmen Nezih Cotan unlar aktaryor::281
Toplumsal Gerekilik akm, Trk sinemasnda 1960lardan sonra ortaya kan bir akm. Bu akm ierisinde eitli ynetmenlerin eksik ya da az ok yeterli saylabilecek rnekler verdiklerini gryoruz. 1970te Gneyin Umutu bu akma byk bir canllk getiriyor. Gneyin bu filminde, nceki toplumsal gereki, yerli filmlerden ayran nemli noktalar yakalandn gryoruz. Bunlardan birisi, hikayenin getii evreyi belgesel olarak youn bir biimde yanstma abasdr. Bu aba, filme yaayan gerein neredeyse olduu gibi yansmasn sonulandracak gl bir etki katyor. kinci olarak, yalnzca toplumsa gerei deil, btn Trk filmerini iine alabilecek bir yenilik gryoruz. Hikayeyi olay karmaklndan kurtarp, yalnzla yneltmek. Tek bir olay anlatrken, bunu btnleyen kk kk olaycklar aktarmak. Cabbarn bir noktadan balayp, baka bir noktaya doru giden bir yaam kesitinin kk kk olaycklara blnp btnlenmesi. Olaycklarn belgesel olarak yaam gerekliini veren sahnelerle glendirilmesi. Bylece dramatik yap, eklenti birka olayn (atn lm, yan kesici) varlna karn, belgesel yanstma biimine bal olarak kendiliinden geliiyor, yaln bir nitelik gsteriyor.

280 281

Atill Dorsay, Ylmaz Gney Kitab, stanbul: Varlk Yaynlar, 1988, s.23 kran Esen, Trk Sinemasnn Kilometre Talar, stanbul: Naos Yaynlar, 2002, s.87-89.

159

1970lerdeki baka bir Brechtiyen film rnei olarak karmza kan Ali zgentrkn 1979 yapm Hazal 282 filminde, baz sekanlar sonrasnda belirlen mavi kyafetli kr hasr rclerinin filmin gidiatna dair yorumlar yapmasyla, film belirli episodlara blnr ve sylenen her bir sz bir gestustur. 1980li yllarda da yine Brechtiyen tiyatronun, Trk sinemasna etkisini gryoruz. Senaryolar Vasf Ziyan ngren tarafndan iki eser beyazperdeye aktarld. Bunlar; Atf Ylmazn 1987 yl yapm Asiye Nasl Kurtulur?283 filmi ile Baar Sabuncunun 1988 yl Zengin Mutfa284 filmlerini beyazperdeye tamasyla, Trk sinemas 1980lerde ilk Brechtiyen rneklerle karlat. Prof. Dr. kran Esen, 80ler Trkiyesinde Sinema adl eserinde, 1980lerle ilgili tespitlerini yle dile getiriyor:285
1980lerde seks filmleri yerlerini, arabesk filmlere brakrken, toplumcu filmler, olanak bulabildikleri lde ilevlerini srdrme abasnda grlmektedir. Bu son dnemde, Trk sinemas, bireyin psikolojisine ve sorunlarna da eilmi, insan tm zellikleriyle ilemeye almtr.

Atilla Dorsay, Sinemamzda k ve Rnesans Yllar adl eserinde 80li yllarda Trk toplumuna en ok damgasn vuran olayn 12 Eyll 1980 Askeri Darbesi ve bunun uzantlar olduunu syler ve ekler.

Ynetmen: Ali zgentrk Senaryo Yazar: Onat Kutlar, Ali zgentrk Tr: Dram, Duygusal Oyuncular: Trkan oray, Talat Bulut, Harun Yeilyurt, Hseyin Peyda, Meral etinkaya, Keriman Ulusoy, Bahri Ate, Kamil Renklidere Eser: Necati Haksun Yapmc: Abdurrahman Keskiner Mzik: Zlf Livaneli, Arif Sa Grnt Ynetmeni: Muzaffer Turan Ynetmen Yardmcs: Leyla zalp Yapm: Umut Film zellikleri: Renkli 35 mm 283 Ynetmen: Atf Ylmaz Yapmc: Cengiz Ergun (Odak Yapm) Senaryo: Bar Pirhasan Grnt Ynetmeni: Kenan Davutolu Sre: 105 dakika Yapm Yl: 1987 Format: 35mm Oyuncular: Mjde Ar, Ali Poyrazolu, Hmeyra, Nuran Oktar, Gler tken, Fato Sezer, Yaman Okay, Fsn Demirel...

282

Ynetmen ve Senaryo Yazar: Baar Sabuncu Yapmc: Nahit Ataman, Trker nanolu Kamera: Erdal Kahraman Sanat Ynetmeni: Osman engezer Yapm: Erler Film, Arzu Film Eser: Vasf ngren Tr: Kara Film, Komedi Oyuncular: ener en, Nilfer Akaln, Oktay Korunan, Gkhan Mete, Osman Gren Sre: 81 dak. zellikler: Renkli 35 mm
285

284

Prof. Dr. kran Esen, 80ler Trkiyesinde Sinema, stanbul: Beta Yaynlar, 2000, s. VIII.

160

Milli Gvenlik Konseyinin ynettii askeri disiplin altndaki bir Trkiye, sonra beklenmedik biimde iktidara gelen, deta torbadan (ya da sandktan) frlayan ve lkeyi bu kez tam ters ynde beklenmedik (kimilerine gre ok gerekli ve hayrl, kimilerine greyse ar ve kontrolsz) bir liberalizasyona, Pazar ekonomisine, globalizasyona ilk iaretleriyle birlikte kapitalist Batyla btnleme srecine sokan Turgut zal iktidar Askeri glgesi altnda oynanan bir Batllama oyunu, geleneksel yapnn belki ok daha ada ve ak bir yapya doru ciddi biimde dnmesi286

kran Esen, Sinemamzda Bir Auteur: mer Kavur kitabnda, Kavurun sinemasn incelerken, onun almalarn srdrd yllarla ilgili Trkiyede sonu yabanclamaya doru uzanan servenini yle zetler287:
1980, 12 Eyll Askeri darbesi, grnen kargaay durdurdu. Sokaktaki alkant, hareketlilik durdu. Ama insanlar, kendi yaamlaryla, gelecekleriyle ilgili kararlara katlabilecekleri, istekleri dorultusunda baz eyleri dzeltebilecekleri umudunu yitirdiler. Sindiler, karamsarlatlar. Yaamlarnn ellerinden kaydn, birilerinin keleri dnerek, tutarak, onlara sz hakk tanmadn grdler. Bunun nedeni nedir? Benden mi kaynaklanyor bu; ben mi bir eyleri yakalayamadm; dzen mi byle deiti? gibi sorularla, durumu anlamaya altlar.

80li yllarn sonunda balayan ve 90l yllarda ivme kazanan deiim olgusu ise 90l yllardan itibaren Trk sinema tarihinde nceki dnemlerden ok farkl bir yapnn olumasna neden olmutur. Hzla ilerleyen depolitizasyon sreci, Yabanc Sermaye Yasasnda yaplan deiiklik ve Amerikan majrleri ad verilen dev Amerikan irketlerinin Trkiyede sinema salonlarna giriiyle balayan bu dnem, 90l yllarda Trk Sinemasnn farkl bir yapya brnmesine neden olmutur. Yabanc Sermaye Yasasnda yaplan deiiklik, ilk zel televizyon kanallarnn yayna balamas, video olgusu, gelien sinema teknolojisi ve sinema salonlarnda yaanan deiim, ardndan bu gelimelerin Trk sinema sektrnde yaratt deiimlere yklan geleneksel yapmclk

Atill Dorsay, Sinemamzda k ve Rnesans Yllar, Trk Sinemas 1990-2004. kran Esen, Sinemamzda Bir Auteur: mer Kavur, stanbul: Alfa Yaynlar, 2002, sayfa: 421422.
287

286

161

olgusu, deien finans kaynaklar ve buna bal olarak deien sinema anlay, yeni anlatm araylar ortaya kmtr. 1990l yllarda da birka Brechiyen film rnei grlmtr. Bunlardan biri Yavuz Turgulun 1992 yapm Glge Oyunu 288 filmidir. Ali zgentrkn Hazal filmindeki gibi sekanslar aras grnen saz heyeti filmi episodlara bler, seyirciyi filmden yabanclatrr. rfan Tzmn 1996 yapm Mum Kokulu Kadnlar289 filminde filmin ana kahraman, filminden bandan itibaren kendi hayatn anlatmaya balar, bu anlatm doum anndan itibarendir.

5.4.

2000li Yllar Trk Sinemasndan Brechtiyen rnekler:

5.4.1.

2000li Yllarda Trk Sinemas ve Dneminin Toplumsal Yaps

Prof. Dr. Cokun Can Aktan, yaadmz 21. yzylda dnyada nemli gelimeler yaandn, dnyada reform rzgrlar estiini, modern toplumdan postmodern topluma gei ynnde yeni ilkeler benimsenmekte olduunu ve yeni ykselen deerler, toplumlar geleneksel deerlerden kopmaya ve deiime zorladn syler. Dnya lkeleri genel olarak gzlendiinde toplumlar arasnda sosyo-ekonomik, sosyopolitik ve sosyo-kltrel alardan nemli farkllklar olduunun hemen dikkati ektiini, kimi lkelerin hl tarma dayal geleneksel ekonomi yaps ile modern-ncesi toplumun genel zelliklerine sahip bulunduunu, kimi lkelerin ise, sanayi toplumunun deerlerini ve zelliklerini muhafaza ettiini de ekler. Bunun yannda, gelimi lkeler sanayilemenin ve modernlemenin tesine adm atarak 2000'li yllarn post-modern
288

Ynetmen: Yavuz Turgul Senaryo Yazar: Yavuz Turgul Tr: Dram Oyuncular: ener en, evket Altu, Larissa Litichevskaya, lk Duru, Metin ekmez, Cevat apan, Freyya Koral, Meltem Savc, Nazan Krlm, Sermin Hrmeri, Nergis orak, Seluk Uluergven, hsan Bilsev, Nvit zdoru, Cengiz Tnay, Nedim Doan, Erten gzen, Talat ener, Dilara Kse Yapmc: Trker nanolu Mzik: Atilla zdemirolu Grnt Ynetmeni: etin Tunca Sanat Ynetmeni: Mustafa Ziya lkenciler Ynetmen Yardmcs: Tolgay Ziyal Yapm: Erler Film zellikleri: Renkli 35 mm 289 Ynetmen: rfan Tzm Senaryo Yazar: Mete zgencil, rfan Tzm Oyuncular: Halil Ergn, Hande Ataizi, Selma Gneri, Sevtap Parman, Yasemin Aklaya, Ceren Erginsoy, Murat Cokuner, Hlya Karaka, lk lker, Ayen Tekin, Melike Tzm, Arslan Kacar Yapmc: rfan Tzm Mzik: Tuluyhan Uurlu, Can Hakgder Grnt Ynetmeni: Aytekin akmak Sanat Ynetmeni: Annie G. Pertan Ynetmen Yardmcs: Arslan Kacar Yapm: Muhteem Film Filmin zellikleri: Renkli 35 mm

162

dnyasna kendilerini hazrladn, biliim teknolojisindeki gelimeler ve sibernetik devrim, lkeleri dier toplumlardaki gelimelerden ve deiimlerden kolayca haberdar ettiini, reform ve deiim taleplerini artrdn, ilk a dnr Heraklitus'un dedii gibi her ey deiir ve hibir ey ayn kalmaz sz ve yakn a dnrlerinden Benjamin Disraeli'nin ilerleyen bir toplumda deiim kanlmazdr sz de doruluunu dnyadaki gelimelerle kantladn belirtmektedir.290 Prof. Dr. Cokun Can Aktan, yaadmz yzylda dnyadaki deiim ve reformlarla ilgili unlar syler:
Dnyada deiim ve reform rzgrlar eserken baz toplumlar yeni ykselen deerlere phe ile bakmaya devam etmekte, baz toplumlar ise, statkonun tiranlndan kendilerini kurtaramamaktadrlar. lkemizde de 1980'li yllarn balarnda yerlemeye balayan deiim ve reform talepleri giderek artmaktadr. Ancak Trkiye'de bu konuda henz ciddi, kararl ve cesaretli admlar atlm deildir. Toplumumuzu 2000'li yllarn post-modern dnyasna tayacak sanayi ve bilgi toplumu projeleri, stratejileri ve hedefleri henz oluturulmu ve zerinde uzlama salanlm deildir. Dier lkelerde olduu gibi bizim toplumumuzda da statko her ne kadar beylik gr satmaktan kendisini alkoyamasa da deiim ve reforma kar olmay srdrmektedir. Yeni dnya dzeninde Trkiye'nin yerini alabilmesi iin, bir yeni toplumsal szlemeye ihtiya bulunmaktadr. Trk toplumunun iyi bir sosyal dzenin temel ilke ve kurumlar zerinde anlamas ve uzlamas gerekmektedir. Daha z bir ifadeyle, Trkiye'nin deiim ve reformun temel ilkelerini ve hedeflerini ortaya koyan bir toplumsal vizyona ihtiyac bulunmaktadr.

Prof. Dr. Emre Kongar, 21. yzylda, Trkiyenin gndemini, hem i hem d dinamikler asndan iki temel sorunun belirleyeceini ve bunlardan birincisinin globalleme ile daha da nem kazanan Trkiyenin dnya zerindeki yeri sorunu olduunu, bu sorunun da bir yandan lkenin Avrupa Birlii ile ilikilerini, te yandan, Ortadou, Akdeniz, Balkanlar, Kafkasya ve Orta Asya blgelerinde, blgesel g olarak konumunu kapsadn; ikinci temel sorunun ise, yine d dnya ile balantl olarak, siyasal slam ve Gneydou sorunlar erevesinde bir rejim tartmas gibi grndn belirtir. Bu iki temel sorunun yani, Trkiyenin dnyadaki yeri ile
290

Cokun Can Aktan, Moderniteden Postmoderniteye Deiim, stanbul: izgi Datm, 2003, s. 13.

163

rejim tartmalarnn, 21. yzyl Trkiyesinde yedi gncel tartma zerinde odaklaaca gibi grndn de ekler. Bu gncel tartmalarn, insan haklar sorunu, Gneydou sorunu, Avrupa Birlii ile btnleme, ounluk basksnn demokrasi olarak sunulmas sorunu, Siyasal slam, temiz toplum zlemi ve Bakanlk sistemi tartmalarnn 21. yzyl boyunca tartlacak konular olduunun altn izer. 291 Blent Grc, Yeni Film dergisinde yaymlanan Trk Sinemasnn Dnemlendirilmesi zerine Dnceler adl makalesinde Trk sinemasn dnemlere ayrr ve son dnem olarak belirttii 1994ten gnmze: Yeni ynetmenler dnemi / Hollywoodun biimlendirdii yeni ticari sinema dnemi bal altnda gnmz sinemasyla ilgili deerlendirmesini u ekilde yapar:
Bugn ikili bir sinemadan bahsedilebilir. Bir tarafta,

Hollywoodun biimlendirdii ve var ettii, ou reklam sektrnden gelen ynetmenlerce retilen ticari, box-office sinemas; dier tarafta ise gen ve yeni ynetmenlerin egemen ve ticari yap dnda, daha ok bamsz, az parayla ektikleri ticari olmayan sinema rnekleri. Bu dnemde, sinema sektr rafine olmu durumdadr.
292

Dnem

adlandrlmasnda kullanlan ikili yapnn nedeni, tek bir tanmlama ile adlandrmann zor grnmesinden kaynaklanmaktadr.

Trk Sinemasnn son yllarda iki ayr yoldan gittiini sylemek mmkndr. Bunlardan birincisi popler yol iken; ikincisi ise seyirci beenisi iin filminden taviz vermeyi dnmeyen ve sinemay derdini anlatmak iin kullanan sinemaclarn tuttuu yoldur. Popler filmlerin farkl formller kullanarak seyirci ile bulumaya altklar grlmektedir. Televizyon yldzlarn oynatarak, televolelik olaylar yaratarak, ok para harcadklarnn altn izerek ya da teknolojinin sonuna kadar kullanldn syleyerek gie yapmaya almaktadrlar. 293

Emre Kongar, 21. Yzylda Trkiye, 2000li Yllarda Trkiyenin Toplumsal Yaps, 23. Basm, stanbul: Remzi Kitabevi, 1999, s. 316. 292 Blent Grc, Trk Sinemasnn Dnemlendirilmesi zerine Dnceler, Yeni Film, TemmuzEyll 2004, say: 6, s.51. 293 Nigar Psteki, 1990 Sonras Trk Sinemas, stanbul: Es Yaynlar, 2005, s. 44.

291

164

zellikle gen sinema izleyicisinin takip ettii bir Trk Sinemas sz konusudur. Tantm kampanyalaryla vizyona giren, popler oyuncularn salad rzgarla gie yapmaya alan Trk filmleri, Viztontelenin 3 milyon 330 bine ulaan seyirci kitlesi ile sinema tarihimizin en ok izlenen filmi olmasyla ilgiyi zerlerine ekmilerdir. Zeki Demirkubuz, Nuri Bilge Ceylan gibi gen sinemaclarn filmleri ise yaln anlatmlar ve mtevaz tantmlar ile sessiz ve derinden giden ynetimlerinin oluturduklar kendi izleyicilerine hitap etmilerdir. Bu gen ynetmenler, snrl olanaklaryla ses getiren iyi filmler retmilerdir. Trk Sinemasna farkl bir boyut ve renk getirdiklerini sylemek mmkndr.294 Baka bir deyile 2000li yllara balarken gen seyirci kitlesinin Trk Sinemas iin ne kadar nemli olduu grlmtr. Trk Sinemasnn kendine bir seyirci kitlesi oluturmas gerekmektedir. Seyirci Amerikan filmlerine alm olduu iin bu tr filmleri taklit etmeye alan Trk filmleri yaplmtr. 295 Trk Sinemasnn zellikle son yirmi ylna baktmzda, nceki dnemlerde tartlsa da kabul grm kimi snflandrmalara, filmleri belirli gruplara gre ayrma ya da bir arada ele alma abalarna direnen, paral bir yapyla kar karya kaldmz gryoruz. Sinemann ister bir elence arac isterse bir sanat tr olarak Trkiyedeki tarihsel ve kltrel gelenekle kimi durumlarda gelenee ilikin yoksunluklar ya da krlmalarla- kurduu (kimi zaman da kuramad) iliki, bizi, Trk film aratrmalarnn inasn yer yer gletiren, karmaklatran, temkine aran bir resimle kar karya brakyor.296 2000ler televizyonlara baml kitlelerin beenileri dorultusunda biimlenen yeni trlerin ve birbirinin kopyas olacak temalarn sinemamza damgasn vurduu yllar olmutur. Televizyonun seyircinin imgelemini ele geirdii dncesinden hareketle birok yapmc ve ynetmen, medyatik kii ve olaylar filmlerine ve filmlerin tantmna eklemleme yoluna gitmilerdir. Televizyonda alan nllerin yan sra filmler iin orijinal mzik yaplp video klibi ekerek medyada dolama sokuldu.
294 295

Psteki, a.g.e s. 44. Psteki, 1990 Sonras Trk Sinemas, s. 44. 296 vg Gke, ki Farkl Dnemde ki Farkl Anlat, Trk Film Aratrmalarnda Yeni Ynelimler - 2, Yayna Hazrlayan: Deniz Derman, Kasm 2001, Balam Yaynlar, stanbul, s. 69.

165

Selim Eybolu, Kahpe Bizans filmi iin, Kahpe Bizans her eyden nce televizyoncularn filmi. Tark Akan, Mjde Ar, hatta bir yere kadar Hlya Avarn temsilcisi olduu sinemaya kar televizyon endstrisinin ta kendisi olan bir ekip ve oyuncular tarafndan gerekletirilmi bir film. demiti.297 Doksanl yllar Trk Sinemas iin ok ey sylendi: Resm tarih anlayn terk etmek, fantezi sinemasn bir tr olarak kabul etmek ve Yeilam sinemasn parodiletirmek bu dnemin en belirgin zellikleri arasnda sayld. Tm bunlar daha nce hemen hi denenmemi olduklar iin doksanl yllar bir gei dnemi, hatta genel geer sinema ile bir hesaplama dnemi eklinde algland. Selim Eybolu, 2000lerde Deien Bir ey Var m? balkl makalesinde yle bir deerlendirme yapyor:
2000li yllara girildiinde ise daha farkl bir yaklam gze arpyor. Bir anlamda Trk sinemasnn milenial zellikleri, daha dorusu zlemleri olarak saptanabileceklerin en banda otoriteden kurtulmak geliyor. En geni anlam ile ele alndnda sinemann otoriteye srt evirme eilimi; gerekilik ve misyon sinemas denemeleri, sinemann sanatsal olma kaygs, hatta bir auteur olmas zorunluluu gibi durumlar kapsyor. Bu zelliklerin Yeilam sinemasnn adeta panzehiri olarak grld uzun bir dnem yaand seksenli yllarda. Bu yaklamn bir uzants olarak ideal sinema auterizm ve misyon sinemasnn bir sentezi olarak grld. Bu sentez araynn en tipik rnekleri arasnda, belki de ideallerini Bernardo Bertolluccinin sinemasnda bulan Yavuz zkan ve Ali zgentrkn filmleri saylabilir. Ancak milenial Trk Sinema zlemi yaama ait otoritelerden ve iktidardan da syrlmay amalyor: Geleneksel aile ve baba, devlet, polis, ordu, hatta devrim ve devrimcilik gibi tarihsel misyonlar da otorite kapsamna giriyor ve yalnzca sinema deil toplumun kendisi de bu otorite ile birlikte yayor. Tm bunlar Trkede tam karl olmayan Lacann Babann Ad (le Nom du Pre) eklinde evrilebilecek kavram karlyor. nemli olan babann otoritesi deil, onun konumundan herhangi bir kiinin ya da kurumun
Selim Eybolu, Dk Yapan Parodi: Kahpe Bizans, Trk Film Aratrmalarnda Yeni Ynelimler -2, s. 81.
297

166

bize hitap etmesi. Babann Ad kavramyla kastedilen gerekte var olandan ziyade hayalet bir otorite. Bu otoriteyi temsil eden birisi yok. Olsa bile bunun ardndan kimin olduu nemsiz. Asl nemli olan, otoritenin olan, otoritenin tanm gerei her zaman kabul edilebilmesi. Trk sinemasnda Babann adna kabullenilmi otorite yal babann otoritesini devretmemekteki srarn andryor. Belki yaamn kendisi bu otoritenin iini doldurabilecek bir alternatif yaratamad. ktidar ve gc temsil eden eski ikonlar her ne kadar gncelliklerini yitirmi de olsalar kendilerine atfedilmi olan imtiyazlar ger vermemeye kararl grnyorlar. Daha dorusu, babann adna, onlar bizler yaatyoruz. 2000lerin sinemas ile ilgili olarak u saptamay yapmak mmkn: Yeni sinema bu anlamdaki otoriteyi kanser gibi grp ondan kurtulmak istiyor. Baba kavramn ortadan kaldrmak iin bulduu yol ise onu tmden defetmek yerine ehliletirmek, hafifletmek ve gnn trendlerine uyarlamak.
298

imdi de 2000li yllar Trk sinemasyla ilgili sinema eletirmeni ve ynetmenlerin grlerine yer verelim Dr. l Sivasn Burak Evrenle 18 Nisan 2007de Marmara nivesitesi Haydarpaa Kampsnde yapt syleide 1990l ve 2000li yllar ayrabilir miyiz? 1990l ve 2000li yllar birbirinden ayrt edici zellikler mevcut mu? sorusunda Burak Evrenin cevab yle:
2006 ylnn verilerine baktmz zaman, ncelikle bu yl bir nceki yla oranla film saysnn drde katlandn gryoruz. 62-68 civar film evrildi. Ayrca ilk defa Trkiyede ikinin zerinde, neredeyse 7-8 tane sinema dergisi yaymlanmaya balad. lk defa sinema ile ilgili kurslar gibi byd, oald. 2006-2007 dneminde yaymlanan sinema kitaplar, hem nitelik hem de nicelik asndan son yirmi yln toplamna tekabl ediyor. 1974ten beri ilk defa Trk filmleri, seyirci asndan ne geti. En ok haslat toplayan filmler, Trk filmleri oldu. lk defa film kopya saylar 200-300 civarna vard. lk defa sinema yapmak isteyen kiilerin nndeki kaplar ardna kadar ald. Sinema yapmak, g bir i olmaktan, hatta parasal bir i olmaktan kt. Bunun
Selim Eybolu, 2000lerde Deien Bir eyler Var m?, Trk Film Aratrmalarnda Yeni Ynelimler-2, Yayna Hazrlayan: Deniz Bayrakdar, Balam Yaynlar, 2004, stanbul, ss. 285-289.
298

167

sebebi de dijital olgunun gelmi olmasdr. Btn bu gelimeler bir aama gibi grlyor, ancak ben bu gelimelerin bir krizin balangc olduunu dnyorum. nk insanlar, evlerini ipotek ettirerek film ektiler ve bu son dnemde evrilen filmlerin ou i yapamad. 20003000 seyirci yakalayabildiler, halbuki bir filmin kendisini kurtarabilmesi iin en azndan 100.000in zerinde i yapmas gerekir. Bu filmleri eken kiilerin ikinci filmlerini yapma anslar kalmad. Bu durum, bir canlanma deildir, yapay bir imedir. rnein, Zeki ktenin son filmi inliler Geliyor i yapmad. Atf Ylmazn Ereti Gelini i yapmad. Erden Kraln Yolda filmi 3000 yapabildi. mer Kavur, Tun Baaran, rfan Tzm, Yusuf Kurenlinin son filmleri i yapmad. Orhan Ouzun Aura filmi 1000-1500 seyirci toplayabildi. Zeki Alasyann iki filmi piyasaya kamad. Bu tabloya bakarak Yeilamn nasl yok olduunu grebilirsiniz. Artk klasik Yeilam sinemasnn gnmz seyircisi iin hibir ey ifade etmediini grebilirsiniz. Yavuz Turgul ve Uur Ycelin son filmleri de bu tabloya dahildir.

Yine ayn syleide kendisine sorulan gnmz sinema seyirci profili ve bu profilin olumasnda sinema-televizyon okullarnn etkisine Burak Evrenin cevab da yle:
2006-2007 dnemine baktmzda ise yine deien bir seyirci profili gryoruz. Bugn yerli yapmlara geri dnen bir seyirci kitlesi var. Bugn gen, dinamik ve sinemay iyi bilen bir seyirci kitlesi mevcut. Ayn zamanda promosyonlarn da etkisi byk. nceki yllarda Trk filmlerinde reklama ayrlan pay ok azd, imdi ise yerli yapmlarn reklam yaplyor, buna yatrm yaplyor. Galalar araclyla, televizyon araclyla reklam yaplyor. Bu da gen seyirciyi etkiliyor, sinema salonlarna ekiyor. lk defa Trk sinemasnda oyuncular yerine ynetmenler konuuluyor; filmler ynetmenleriyle biliniyor. Ayrca sinema kitaplarnn, yaynlarnn oalmas ve televizyonda sinema programlarnn oalmas seyirciyi bilinlendirdi. Btn bunlar sinemay popler bir odak haline getirdi. Sinema kurslarnda belki sinemac yetimiyor ama en azndan bilinli sinema seyircileri yetitiriliyor.

168

Dr. l Sivasin Giovanni Scognamilloyla yapt syleide kendisinin gnmz sinema seyircisinin profiliyle ilgili cevab da yle:299
Yeilamn yklmasyla, aile merkezli seyirci kitlesi sinema salonlarndan ekilmitir. Sinema, bugn gen kuak seyircilere kalmtr. Sinema salonlarna girdiiniz zaman gnmz seyircisinin %80ini gen kitlenin oluturduunu grebilirsiniz. Sadece Trkiyede deil, dnyada da gen kuak seyirci ounluktadr. Orta kuak ve daha yal kesim zaten gnmzde filmleri televizyon kanallarndan veya DVDden seyretmeyi tercih ediyor. Seyirci profilinin deimesiyle, hedeflenen kitle de deiti ve o kitleye ynelik filmler evrilmeye balad. Mesela bu yl piyasaya genlik filmleri kmaya balad. Bu tr filmler biraz ge retilmeye balamtr. Seyircinin ounluu gen kuaktan oluuyorsa, bu gen seyircinin kendi sorunlarn yanstan filmler izlemek istemesi ve bu tr filmlere rabet etmesi de doaldr. rnein, gnmzde Snav filminin iyi derecede gie yapmasnn sebebi filmin rencilerin sorunlarn yanstmasndan ve dolaysyla gen seyirci kitlesinin filme rabet etmesinden kaynaklanmaktadr. Gnmz Trk sinemas aray iinde olduu iin belirli trleri deniyor. Bu arayn bir getirisi olarak tr filmleri ekilmekte. Bu aray, hem estetik hem de tecimsel kayglardan kaynaklanyor. Hangi tr daha ok seyirci getirir? sorusu zerinden denemeler yaplyor. Yeilam bunlar denemeye yatkn bir kurulu deildi. Gldr, melodram gibi belirli trler vard ve onlarn stnde garantili i yaplyordu. Ama isteseydi Yeilam da korku filmi ekebilirdi, nk en azndan krk tane kovboy filmi ekilmiti. O dnemde sinemaclar garantiler zerine oynuyorlard. Bugn, aray iindeki bir sinemadan bahsettiimiz iin tr aray da normaldir. Gnmzde ekilen korku filmlerinin bazlar tatmin edici haslat verdi, bazlar veremedi. Bu, bir hesap meselesi. Bir korku filmi daha eksek tutar m tutmaz m? sorusu zerinden hareketle denemeler devam ediyor. Ayrca korku, zannedildii gibi kolay bir tr deildir, zordur.

299

l Sivasn Giovanni Scognamilloyla yapt grme, 17 Nisan 2007.

169

Ezel

Akayla

18

Mays 2007 tarihinde Kadir

Has niversitesinde

gerekletirdiimiz syleide ise, kendisine 2000li yllar Trk sinemasna dair bir deerlendirme yapmasn istedik:
Bu yl 52 film yapld. Bunlar, birbirine hi benzemeyen filmler. Olaanst kt film, bu ne cahil cesaret, hayatnda hi mi film seyretmemi dedirten filmler de ekildi. Ama ben biraz iyimser bakyorum. rnlerin her eye ramen eitlenmesi, yaygnlamas ve dnyaca bilinmesi, ktnn ve iyinin ne olduunun bilinmesi asndan nemlidir. Bu da ktln ortadan kalkmasna neden olacaktr. Bugn Trk sinemasn destekleyen devlet deil, seyircidir. Onlar gidip bilet alyorlar, ne kadar bilet alrlarsa o kadar destekliyorlar. Bu anlamda Trk Sinemas ilk defa destee sahip. Ama yine de yeterli deil. Hep ok film ekildi, ok izleyici var deniyor. u rakamlara bir bakn: 1974 ylnda Trkiyede 250 milyon sinema bileti satlm, 2007de ise, 35 milyon. Televizyon ve sinemann ayn sahada anlmas gerektiini dnyorum. Bu, dnyann her yerinde byle. ki taraf da birbirinden faydalanyor bir ekilde. Trkiyede ise, televizyon ve sinema ayrlmaz bir paradr artk. Yeilamn kendini televizyonda bulduunu dnyorum. Sinema biraz daha farkl bir yne gitti. Dizi, reklam ve sinema arasnda enteresan geiler var. Kadro, teknik yap, hikaye anlatclar Ayn sektr oluturmaya adaylar.

1996 ylnda tm rekorlar krarak 2,5 milyon bilet sattran Yavuz Turgulun nl Ekyas Artk ember krlmaya balamtr, Trk filmlerinin ters talihi dnmtr ve bundan byle kimi Trk filmleri tm rekorlar krarak, en gsterili Amerikan filmlerini bile aan yeni zirvelere doru koacaktr ve bylece, 1990larn sonlar ile 2000li yllarda o byk bulumay gerekletireceklerdir: Trk sinemasnn seyircisiyle yeniden bulumas ve kaynamas olayn300

Atill Dorsay, Sinemamzda k ve Rnesans Yllar, Trk Sinemas 1990-2004, Remzi Kitabevi, 2004, s. 14.

300

170

5.4.2.

mit nal 9

Filmin Knyesi: Ynetmen: mit nal Senaryo Yazar: mit nal Mzik: Zen Yapmc: mit nal, Haluk Bener, Aydn Sarolu Grnt Ynetmeni: Aydn Sarolu Kurgu: smail Canlsoy Sanat Ynetmeni: Haluk Bener Ses: smail Karada Yapm: PTT Film Yapm Yl: 2002 Oyuncular: Serra Ylmaz (Saliha), Ali Poyrazolu (Firuz), Cezmi Baskn (Salim), Fikret Kukan (Tun), Ozan Gven (Kaya), Rafa Radomisli (Amerikal), Esin Pervane (Kirpi), Ali Fuat Onan, Sezgin Devran Filmin konusu: stanbul'un deniz gren, grnte sakin bir mahallesi, Hali Kys, Yedikule evresi. Birka aydr mahallede dolaan, sokakta eski bir sinagog civarnda yatp kalkan, meczup bir gen kzn cesedi bulunur. Kz rzna geildikten sonra ba ezilerek ldrlmtr. Cesedi bulunan kadnn kimlii tam olarak anlalamaz, fakat polisin eline kadnn plak grntlerinin yer ald video grntler gemitir. Yabanc ve Yahudi olabileceine dair sylentiler vardr. Olayla ilgili olduu sanlan ya da tank olduu bilinen mahalleli sorguya ekilir. Filmin byk blm bu sorgu srasnda geer. Sorgu odas kiiliksiz, karanlk bir yerdir. Bir duvarnda ift tarafl aynadan bir pencere vardr. Oday arasra bu aynann arkasndan polislerin bak asndan grrz. Odann ortasnda bir sandalye vardr, tepesinde de bir plak fluoresant lamba. Sorgu, polisler tarafndan srekli videoya kaydedilmektedir. Sorguya ncelikle alt kii arlmtr. Film sorgu srasnda birbirlerinden bahseden, birbirlerini kollayan ya da ele veren, kendilerini koruyan, kk akalar yaparak aynal pencereden bakan polislere yaranmaya alan, polislerle alay eden ve sonuta bir mahallenin hikayesini anlatan bu alt kii zerinde odaklanr.

171

naln bu ilk filmi 9, sradan insanlarn gndelik yaamlarnda ortaya kan bakaldrlarndan, yitirilen bir kltrn irdelenmesine dek her bir eyi soyutlayarak anlatt sra d zellikler ieren almas, ayn zamanda teknik olarak da, Burak Evrenin Trk Sinema Ynetmenleri Szlnde belirttii gibi, tmyle dijital video kamera kullanlarak ekilip dijital ortamda kurgulandktan sonra 35 mm pelikle baslan ilk Trk filmi oldu. Bu filmle 21. stanbul Film Festivali'nde, En yi Film dln alp, Serra Ylmaz'a da En yi Kadn Oyuncu dl kazandrd. Ynetmen (mit nal): Ynetmen ve senarist mit nal, Tirede dodu. Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Sinema TV blmn 1985 ylnda bitirdi. Okul srasnda yapt ksa filmlerle eitli dller ald. Bir sre reji asistanl yaptktan sonra senaryolar yazmaya balad. lk senaryosu Teyzem, 1986 Milliyet Gazetesi Senaryo Yarmas'nda Birincilik dl ald ve Halit Refi tarafndan filme ekildi. 1986-1993 yllar arasnda sekiz senaryosu filme ekildi (Milyarder - Kartal Tibet, Arkadam eytan - Atf Ylmaz, Piano Piano Bacaksz - Tun Baaran, Amerikal - erif Gren, Yaz Yamuru - Tomris Giritliolu, Berlin in Berlin Sinan etin). Amerikan Gzeli adl bir hikaye kitab ile Akn Alfabesi ve Kuyruk adl romanlarn yaymlad. Reklam filmleri ekti. 9 adl bu uzun metrajl filmini ekerek ynetmenlie balad.301 Bu filmle, 2003 yl Yabanc Film Oscar' iin Trkiye'nin aday seildi ve eitli festivallerde dller ald. 2004 ylnda senaryosunu yazd Anlat stanbul adl filmini 4 farkl ynetmenle birlikte ynetti.

Filmin Analizi 9 filmi, Teyzem, Hayallerim, Akm ve Sen gibi filmlerin senaryolarna imza atan ardndan reklam filmleri eken mit nal'n ilk uzun metrajl filmi. Tmyle dijital video kamera kullanlarak ekilip dijital ortamda kurgulandktan sonra 35 mm pelikle aktarlan ilk Trk filmi olarak Trk Sinema tarihine geen 9, 21. stanbul
Burak Evren, Trk Sinema Ynetmenleri Szl, stanbul: 43. Antalya Altn Portakal Film Festivali Yayn, 2006, s. 413.
301

172

Film Festivali Ulusal Yarma blmnde En yi Film dlne, oyuncularndan Serra Ylmaz da En yi Kadn Oyuncu dlne layk grlmt. 9, ayn zamanda yabanc filmler dalnda 2002 ylnda Oscar aday aday olarak Amerikada Trkiye'yi temsil etmek iin de seilmiti. nal, bu filmiyle, stanbul'un sradan, yoksul bir mahallesinde geen olaylar ve insanlar beyazperdeye tad. Kendisiyle yaptmz syleide de belirttii gibi, Filmdeki bu insanlarn hibiri kusursuz deil, dolaysyla seyirci hepsine mesafeli bir duru sergiliyor. stanbulun herhangi bir semtinde herhangi bir mahalle... Polis, mahalle sakinlerinin deli dedii, gizemli, yabanc bir kadnn cesedini bulmutur. Herkesin tand, fakat ounun mesafeli yaklat gen kadnn ldrlmesi, mahalle sakinlerinin teker teker polis tarafndan sorgulanmasna neden olur. Ayrca polisin elinde, kadnn amatr video kamerayla ekilmi plak grntleri de vardr. Ve sorgu balar... Film, ZeN'in mzii eliinde akan etkileyici jeneriin ardndan, mahallelinin sorgudaki aklamalaryla devam eder. Kiilerin tek cmlelik, bazen bir kelimelik aklamalar hzl bir kurguyla verilerek yk yava yava ortaya kar. Bu insanlar kimdir, neden sorgudadrlar, kadn niye ldrlm gibi sorularn yant bulmasnn ardndan, sra cevab filmin en byk srr olmamasna ramen, merak uyandran soruya gelir: Kadn kim ldrmtr? 9, anlatmn neredeyse tek mekana ve kameralar karsnda konuan bir avu insana yaslamas, filmi sadece Trk sinemasnda deil, dnya sinemas iinde de zel bir yere koyuyor. Ynetmen, belirsiz, lo bir mekanda ter dken insanlarn grntlerini mahallede dolaan bir amatr kamerann grntleriyle keserek ve ZeN'in mziine film mziinden ok te anlamlar ykleyerek dengesini koruyor. Kltr ve zihniyeti kurcalayan karakterler ve ykler seilmesine ramen, filmin gerekstc sinemaya yaklaan bir anlay var. Gerekst bir mekan olan sorgu odasn bir laboratuar gibi kullanarak, dardan ieriye deil ama ieriden darya dair bir bak gerekletiriyor.

173

Filmin, d dnya ile arasna koyduu duvar, dardan gelen grntlerin belirsiz amatr ekimler olmas gibi ayrntlar, sradan bir mahallenin ve sradan insanlarn esas yzn grebilmek iin, d dnyann ve tenimizi stan gnein scaklndan uzaklamamz gerektiine vurgu yapyor. Tabii ki zamansz/mekansz bir film deil ve tabii ki gerekstc bir film de deil, ama bize dair bir hikayeyi ok uzaklarda ya da sorgu odasnda anlatmann da son derece etkili olacann farknda olan bir film. Sorgunun sonlarna doru, olayn gerek yz belirmeye baladka herkes saklad kimliini karmaya balyor. Filmin ilk dakikalarnda bir karakterin azndan duyduumuz, mahallelerin de eski scakl kalmad kliesi mahalle scakl ile alakas olmayan, karanlk bir amata uzlaan insanlarn deifre olmasyla, filmin ironisine dnyor. Kiilerin, teki olana hogr gstermeyen geleneksel bir yapda, kendi teki kimliklerini gizlemek suretiyle mahallenin/toplumun iinde erimelerini ve bunun yaratt iten patlamalar farkl bir ekilde sergileyen, bir film 9. Film bir cinayet yks zerine kurulu. ldrlen bir gen kz var. Ad bilinmiyor. Yahudi olduu tahmin ediliyor. nk devaml syledii ark branice ve boynunda bir heksagram kolye tayor. Kzn kimsesi yok. Sokakta yayor. Ara sra stn karp plak dolayor. Salarn srekli dimdik tarad iin ona mahalleli Kirpi adn takm. Yani ortalama Trk insannn onaylamayaca biri. Filmde mahallenin sorgulamas sonunda, mahallenin baz erkekleri ondan yararlanmaya kalkm. Kza tecavz edip, ban tala ezip ldrmler. Konu komu arasnda yaplan adli soruturmayla, ynetmen mit nal olayn sosyo-psikolojik boyutunu ne karyor. rdelemesini toplumumuzun baat baz karakterleri zerinden yapyor: Geleneksel, dini btn ve muhafazakr Saliha (Serra Ylmaz), ezan susmaz, bayrak inmez, hepimiz Trkz... diline persenk etmi, lkc genliin hk demi burnundan dm Tun (Fikret Kukan), gizli ecinsel Firuz (Ali Poyrazolu), artk san, solunu arm olan depresyondaki komnist eskisi krtasiyeci Salim, Saliha'nn olu Kaya (Ozan Gven), onun trbanl nianls ve ok uzun yllar yaadktan sonra Amerikadan dnen ikbal dknlnn tesir ettii yal mirasyedi Amerikal.

174

Bu karakterleri bir sorgu odasnda znel ekimle (nk karakterler -srekli kameraya yani seyirciye bakarak konuuyorlar-bu da znel ekimin baka bir tr) gsteren nal, srekli monologlarla ilerleyen, kapal i meknlarda geen, daha ok ba, omuz, bel plan gibi yakn ekimlerden oluan almasna hareket kazandrmak ve seyirciyi arndrmak iin ksa kesmelere bavurmu. Bylece, seyirci, her bir karakterin dieri hakkndaki dncelerini renerek sadece aralarna kabul etmedikleri Amerikalyla Kirpiye deil birbirlerine kar da nyargl yaklatklarn grr. Ynetmenle 27 Nisan 2007de Cihangirde yaptmz syleide, oyuncularn her birinin ayr zamanlarda sette olduklarn ve birbirlerinin ne sylediklerini bilmeden rollerini oynadklarn, daha sonra kendisinin kurguda birletirerek bu filmi ortaya kardn belirtmiti. Brechtin estetik anlaynn temel noktalarndan gstermeci oyunculuk ilkesine uygunluk bu noktada dikkatleri ekiyor. Kirpiyi hakir grenler ve ldrenler halkn iinden ksalar da aslnda sorumlular bakalardr. stelik 9daki gibi aslsz bir olgudan yola klmsa da. Yani Kirpi'nin Yahudi oluu; ldrlme sebeplerinden biri olarak veriliyor. nk heksagram,Sleymann Mhr ya da Davudun Kalkan olarak bilinir ve srail Devleti'nin bayranda simgesel yeri vardr. gstermektedir.302 naln filmindeki insanlar en fazla cahil, muhafazakr ve nyargl olarak deerlendirilebilir. O sorgu odasna giren dokuzuncu kii vard. Filmin adnn neden 9 olduuna dair, ynetmenin cevab yle: 1) Anne 2) Krtasiyeci 3) Amerikal 4) Manav 5) Eski nianl 6) Firuz 7) Tun 8) Kaya 9) (?). Dokuzuncu kii, bir siluet gibi filmin ortalarnda sorgu odasnda grnen Kirpi!303 mit naln 9la ilgili grlerine yer verelim: nal 9da Kirpi'den hogrsn esirgemeyen tek kiinin ABD'de yaayp orann zlemiyle yanp tutuan Amerikaly

Serdar Kkeolu, Trk avant-garde 9: Zihniyet ve tekiler http://beyazperde.mynet.com/sinekritik/491 (eriim tarihi: 12.05.2007) 303 mit nalla Brecht Estetii ve Trk Sinemasndaki rnekleri konulu gerekletirdiimiz sylei, stanbul-Cihangir, 27.04.2007.

302

175

Filmin atmosferine tam anlamyla oturan dijital format her filme uygun olmayabilir. Hikayesi ve kurgusu itibariyle gerei deforme eden ama ayn anda grsel olarak gerek hissi veren dijital kamera grntleri, filmin anlat yapsn farkl klyor. Seyirciye kalan ise bu byk aldatmacann iindeki ayrntlar derleyip toparlayp kendi gereini yaratmak... Benim filmime baktnz zaman, siz de grdnz, su unsuru oluturabilecek bir ey yok. Fakat ok aykr bir film. Hem slubuyla, diliyle, hem de anlattklaryla. Grenlerde bir irkilme uyandryor. Aslnda genel olarak btn sistemin ileyiine dair bir sorgulama var. Ben btn karakterlere eit uzaklkta bakyorum. Tabii ki filmin bir politik gr var, ama o politik gr, kesin hatlaryla izilmi deil. Daha genelde iktidar meselesiyle sorunu var. ok az parayla 9u yaptk. Kaybedeceimiz bir ey yoktu. Ben de kendimi slup konusunda tamamen serbest braktm. Seyirciyi bile dnmedim diyebilirim. Sadece hikayeye odaklandm. slup da zaten o hikayeden dodu. yle bir slup yapaym diye karar verip de yola kmadm. Senaryoyu da zaten daha nceden yazdm senaryolar gibi yazmadm. Amatr kamerayla ekilecek grntleri planladm. Bir de sorgu sahnelerini, grsel bir ey yazmadan tmyle diyalog olarak yazdm. Oysa ben 9u yaparken kimin seyredeceini bilmiyordum. Hl da bilmiyorum. Bunun baka aresi yok. Tabii ki ticari sinemann kalplarnn iinde yle adamlar kyor ki... Zaten ticari sinema sanat sinemas ayrmn yapmyorum. yi film, kt film ayrm vardr. Tabii ki yle bir dizi projesi kar ki, btn bu sylediklerimi alt st eder. Ama u anki ileyiinde tamamen farkl meslekler. kisine de ynetmen diyoruz, reklam ynetmeni de, dizi ynetmeni de kamera kullanyor, oyunculara oyun veriyor ama aslnda tamamen farkl meslekler.
304

mit nal, filmin mzikle ilgili ilikisine yle cevap veriyor:

Nur zgenalp Serdar Kkeolu, (Sylei), http://beyazperde.mynet.com/sinemasal/3105 eriim tarihi. 8 Nisan 2007.

304

176

Ben mzikle ok i ie yayorum. Yazarken srekli mzik dinliyorum. Bir senaryo yazarken ok takldm zaman hemen onun zerine dnyorum. Aslnda ZeNin yapt mzik, benim filmim iin hemen ilk akla gelebilecek mzik deil. Ben gruba hep uzaktan hayrandm. Hep almak istediim insanlard. Filmde de jenerii yapan, film iindeki zel efektlerle ilgilenen Merih var. Merih ztaylan. Onunla senelerdir Sinefektte beraber alrz. 9un da stdyo ilemleri hep Sinefektte yapld. ok yardmc oldular. Grubun da yesi olan Merihe sordum kullanabilir miyim diye. Dier arkadalar da hi tanmyordum. Sadece konserlerde uzaktan grmtm. Onlar doatan filmin zerine alyor (ZeNin yan grubu Baba Zula oyun ve film mzikleri yapyor). Acaba yle mi yapsak diye dndm ama ona zaman da yoktu, para da yoktu. Tanbul albmndeki mzikleri kendi kafamza gre keserek, bierek kullandk. Sonra ZeNdeki arkadalara dinletince ok ardlar tabii. Filmle mzik benzer ruhu yakalad. Filmin baz yerlerini mzie gre ektim. Bodrumdaki sahne gibi. Sanki albm tam oras iin yaplm gibi oturdu. Onlarla ok iyi anlatk, benim iin mzik yapmadlar ama o mzik oraya ok iyi oturdu. Benim filmimde byle alaturka bir hava var. Ayn zamanda hi alaturka deil. Onlar da mziinde darbuka kullanyorlar, saz kullanyorlar ama alaturka deil. Bir de ok sert. Filmin karanlk havasna, sertliine ok yakan bir hali var.
305

mit naln 9 filmindeki naif bak as, stanbulun unutulmu ya da ok fazla n planda olmayan bir mahallesindeki insanlarn gndelik yaamlardr. Bir ekilde nnden getiimiz bir mahalle ya da sokakta karlatmz bir mahallelinin yks. mit naln da bahsettii gibi bir sistem eletirisi yaplyor bu filmle. Birbirinden farkl bir grup mahallelinin birbirleriyle olan ilikileri, yaamlar mit nal, film boyunca sulunun peine dm durumda. Mahalleli sorgulanyor, sorgulandka da yeni yeni sular, srlar, beklentiler, hznler ortaya kyor. Bu filmdeki naln sorduu soru, Gerek sulu kim? Apak belli ki, cevap Sistemin kendisi. Brechtin oyunlarnda ve teorisindeki en belirgin zellik, eletirinin sisteme
305

Nur zgenalp Serdar Kkeolu, (Sylei), http://beyazperde.mynet.com/sinemasal/3105 eriim tarihi. 8 Nisan 2007.

177

ynelik yaplma durumudur. Kuhle Wampe filminde olduu gibi, isizlik mevcut sistemin bir sonucudur. Tpk 9 filmde olduu gibi, kenara, keye itilmi, adeta unutulmu bir mahallenin iindeki yaayanlarn bir gn bir sorgu odasnda ilerini dkme hali gibi Bu durumu dzeltmek ancak ve ancak sistemin deitirilmesiyle mmkndr sonucu da her sahneden seyirciye gsteriliyor. Sorgu srasnda arada bir ba grlmeden vcudu grlen, iki tarafl aynadan mahalleliyi sorgulayan seyircinin kendisi olabilir mi? Bu sorgulamayla seyirci zihinsel bir yolculua kyor ve polisin ve mahallelinin sorduu tm sorular, seyircinin film izlerken bu zihinsel yolculuk sonucunda sorduu sorulardan baka bir ey deildir. Dramatik bir izgiden deil de eletirel ve diyalektik bir biimde seyirciyi filme balad noktadan alp, baka bir noktaya gtryor. Sorular soruyor, cevaplyor, dnyor, yeni zmler buluyor te Brechtin epik tiyatro olarak kurgulad yapnn bu anlamda tipik bir rnei Karakter aras geiler, aralardaki Kirpi grntsnn belirmesi, filmin epizodik bir hal almasn da salyor. Her karakterin hikayesi, ayr bir episod. Dolaysyla film, ad gibi 9 epizottan oluuyor. Hibiri kusursuz olmayan, hatalaryla dorularyla bugnn Trkiyesinde her biri belirli bir kesimi temsil ediyor. Bu anlamda tarihselletirme zelliine de bavuruyor ynetmen. Brechtin dedii gibi tarihsel olsun olmasn, her olay tarihsel olarak ele alnmaldr. Kendisini seyirciye anlatan bu kiilerle hibir ba kuramyor seyirci. Hibirinde kendi zelliklerini bulamyor. Kendisiyle yaptmz syleide ynetmen nal unlar sylyor:
9daki ilkem, btn kahramanlara kar eit durabilmekti. Film, hibir kahramann bak asn benimsemiyor. Filmde alt ana karakter var ve hikayeyi her birinin bak asndan anlatyoruz, ama hibirini sahiplenmiyoruz. Oyuncular, allm dramatik oyunculuun ok dnda kalarak oynuyorlar. Zaten oyuncular birlikte oynamadlar. Herkes teker teker kendi roln sergiledi, daha sonra ben onlar kurguda birletirince sanki birbirlerine cevap veriyorlarm gibi oldu. Brechtin ilkelerinde de bu var: oyuncuyu rolnden biraz mesafeli tutmak ve ayn zamanda karakterlere kar seyirciyi mesafeli tutmak. Bu, benim bilerek yaptm

178

bir ey. Ancak Brechtiyen olmak iin yapmyorum. Sinemada ve tiyatroda sevdiim bir tarz olduu iin uyguluyorum.

Filmdeki yabanclatrma efektlerini de u ekilde sralayabiliriz. Film, bir film seti olma zelliinden ok uzak duruyor. Kapal bir mekanda az bir dekorla amatr gibi duran bir yaklamla adeta bu bir film dedirten haliyle baka bir yabanclatrma yaatyor seyirciye. Ardndan her bir karakterin kameraya doru konumalar, gri renkli sorgu sahnelerinden, dardan bir kamerayla Kirpinin ekilmi renkli grntlerinin sunulmas, seyirciyi artan baka bir zellik. Arada bir ba grnmeyen bir sorgu memurunun grnmesi, sorgu memurunun bann grntlenmemesi de dramatik film yapsndan ayr bir zellik gibi duruyor. Ayrca oyuncularn azndan dklen, bayrak inmez, ezan susmaz, mahallenin eski tad tuzu kalmad, ben vergisini veren bir vatandam gestus cmleleri, seyirciyi dnmeye iten yabanclatrma cmleleridir de ayn zamanda. Ksaca toparlamak gerekirse, filmin naif bak as, epizodik yaps, yabanclatrma efektleri, gstermeci oyunculuklar, gestus cmleleri ve tarihselletirme zelliiyle 9 Brechtiyen yorumlantr. Kendisine ynelttiimiz, Sizin filmlerinizdeki baz dokunular Brecht estetii zerinden yorumlamamz yanl olmaz, deil mi? sorusunda, ynetmenin cevab u ekilde
Yanl olmaz. Ancak belirttiim gibi bilerek yapm eyler deil. Elbette ki Brechti okumak benim ekillenmemde ok etkili oldu ve bunun etkileri filmlerime yansm olabilir. Seyircinin zdelemesini krmak iin eitli denemeler yaplyor. Bizde bu, yanl anlalm bir ey. Bence Brechtin de yapmak istedii bu deildi. Brechtin yabanclamadan kastettii ey, anlatlan btn olaya, hikayeye karakterin perspektifinden deil, dardan bakabilmek. Benim amdan 9un en byk baars budur. O filmde karakterlerin her birinin hikayesini anlyoruz, filmle zdeleiyoruz, ama ayn zamanda her karaktere eletirel bakabiliyoruz. Her karakterin perspektifine gre hikayeye baka bir adan bakabiliyoruz.

179

Ynetmen mit nal 2005 ylnda, senaryosunu kendisinin yazd ve her blmnn baka ynetmen (Kudret Sabanc, Selim Demirdelen, Ycel Yolcu, mr Atay) tarafndan ekildii Anlat stanbul filmindeki yaps da Brechtiyen eler tamaktadr. Olduka gl ve kalabalk bir oyuncu kadrosuna sahip olan filmde Altan Erkekli, etin Tekindor, Nurgl Yeilay, Gven Kra, Serkan Ercan, Mehmet Gnsr, Nejat ler, evket oruh, Fikret Kukan ve Azra Akn rol alyor. Masallar dnyasnda geen kent yolculuunda, Pamuk Prenses, Uyuyan Gzel, Fareli Kyn Kavalcs; Klkedisi, Krmz Balkl Kz; masallarnn bakahramanlar stanbul sokaklarnda geziniyorlar. Her karakter filmde ayr bir blm oluturuyor. mit naln ynettii blmde ingene bir klarneti Fareli Kyn Kavalcs, Kudret Sabancnn ynettii Pamuk Prenseste, bir mafya babasnn masum kz, Beyolunda 8. cceyle karlayor; Ycel Yolcu, bir fahieden Klkedisi, Selim Demirdelen bir Boazii yalsnda delirmi bir gen kadndan; Uyuyan Gzel yaratyor. mr Atay ise, Krmz Balkl Kz, hain kurtla uluslararas havaalannn parlak kl ormannda buluturuyor. Senarist ve ynetmen mit nal, Mays 2007de yeni filminin de ekimini tamamladn gazetelerden okuduk ama henz vizyona girmedi. Filmin ad: Ara. Bu filmin, mit naln kendi parasyla, kk bir bteyle kotard kiisel bir film olduunu okuyoruz gazeteden. Drt ana karakterin 10 yla yaylan dostluk ilikileri zerinden kiisel sorgulamalara giren ve arada kalmlk halini anlatyor.306

5.4.3.

Reis elik nat Hikayeleri

Ynetmen: Reis elik, Senaryo: Reis elik, Grnt Ynetmeni: Reis elik, Mzik: Reis elik Tr: Komedi / Dram, Yapm Yl: 2004 Oyuncular: Tuncel Kurtiz (Anlatc, Meselci, Latif, Cambaz aho), Sabri Tutal (Kzak Dao, Koo) , Kemal Gltekin (Malakan Kayzer), Ali Bakan (Bankac), Asl Sulan (ahsenem), Reyhan Ulu (Koo'nun kars), Katip Amca (Piro), Meclis Emmi (Ky meddah). Filmin Konusu:

Esin Kktepepnar, mit naln Ara filmi 13 gnde ekildi, bitti! Sabah Gazetesi, Gnaydn eki, 2 Haziran 2007, s. 2.

306

180

K aylarnda kyn ehirle ulamn salayan at kzana bir rakip kmtr. Kzak Daonun rakibi krmz minibstr. Ama kzak, kn buz tutan ldr Gl zerinden kestirme gittiinden minibsn gle giremeyeceini ve yeni rakibinin kendisinden hzl olamayacan iddia etmektedir. Oysa minibsnn bu inatlamadan galip gelmek iin baka bir plan vardr. Bu ikilinin arasnda yar devam ederken kzak ve minibsn yolcularndan tannm aklar ve hikaye anlatclar da bu kyasya yara katlmlar ve inat zerine birbirinden gzel ykler anlatmaktadrlar. Anlatlan yklerden Lades, 5 krk p bir krk kalp ve Cambaz aho canlandrlmaktadr. Ynetmen kendi doduu blgede doalama hikaye anlatclar ve aklardan etkilenerek Acaba sinemada da byle bir ey yaplabilir mi? sorusundan yola karak bir alma balatyor. Ana koul u ekilde geliiyor: Elde yazl bir senaryo olmayacak, bir anahtar szckten yola klarak doalama yaplacakt. Bir yllk teknik hazrlk evresinden sonra ynetmen Reis elik ve oyuncu Tuncel Kurtizden oluan 2 kiilik film ekibi 2 bin kilometre uzaklktaki Ardahann ldr kasabasna gitmek zere yola ktlar. Tek bir oyuncu olacak, kamera, k, ses ve tm dier grevleri ynetmen tek bana yapacakt.307 Ynetmen (Reis elik): 308 Ynetmen ve senarist Reis elik 1961 ylnda Karsta (Ardahan) dodu. Ortarenimini tamamladktan sonra stanbula yerleti. stanbul Belediyesi Konservatuarnda mzik ve tiyatro eitimi grd. 1982den itibaren eitli yayn organlarnda ekonomi-politika muhabiri olarak alt. Video-Gazetede kameramanlk, kurguculuk, ynetmenlik ve genel ynetmenlik yapt. 1986da Avrupadaki Trk iilerine ynelik (Trkiyeden Selam) adyla paket televizyon yaynn balatt. Bu dnemde belgesel filmler ekmeye balad. Ayrca 600 dolaynda reklam filmi, ok sayda siyasal kampanya filmi ekti. Filmleri arasnda Gerler (1986), Likyann Hikayesi (1989), iler irket Kurunca (1989), Buras da stanbul Esenyurt (1990),
307 308

Reis elikle yaptmz sylei, 4 Mays 2007, Taksim. Evren, Trk Sinema Ynetmenleri Szl, ss. 94-96.

181

Antepin Bir Gn (1991), Nazm Hikmet Ziyaretin Var (1992) bulunuyor. Almanya, Danimarka, Hollanda ve Avusturyada fotoraf sergileri at. 1996 ylnda Iklar Snmesin ile ilk uzun metrajl filmini gerekletirdi. elik, ilk filmi Iklar Snmesinde, hassas ve dneminde scak / gncel olan Gneydou sorununu, yansz ve insancl olma iddiasyla yanstt. Didaktik, derinliksiz ve kimi zaman klielere tutsak olmu yanna ramen, iyi niyetin abas olan film, siyasal sinemann hassas bir konuda atlm kk, iddiasz ama cesaretli bir ilk adm olarak deerlendirildi. Reis elik, ikinci filmi Hoakal Yarnda 12 Mart dnemini ve bu dnemde idam edilen gencin yksn, dnemin olaylar ve kimi belgesel grntleriyle rttrerek iledi. Deniz Gezmi ve arkadalarn konu alan film, yapm ncesindeki kimi tartmalara ramen, sinemasal zelliklerinden ok, sinemamzdaki tabular ykan, yakn bir dneme cesaretli bir yaklam getiren yanlaryla dikkat ekti. Filmin Analizi: Iklar Snmesin, Hoakal Yarn filmlerinin ynetmeni Reis elikin nat Hikayeleri filmi, Anadolu insannn nktedanln, inatln, hogrsn elenceli ve doal bir ekilde anlatyor. nat Hikayeleri, Reis elikin kendi doduu blgede doalama hikaye anlatclar ve aklardan etkilenerek Acaba sinemada da byle bir ey yaplabilir mi? sorusundan yola karak balatt bir film. Tamamen doalama yntemiyle ekilen filmin DVDsinde yer alan ynetmen Reis elik, nadna Film ekmek adl blmde filmin hikayesini yle anlatyor:
Doduum kye, kasabaya gidip, Tuncel Kurtiz ve kyllerle birlikte doalama yapacaz, neler kacan bilmiyoruz. (Kamera teknik ekipman gstererek) Imz var, bir tane fenerimiz var, bir de kydeki ev ekimlerinde kullanmak zere ampul ve kablolarmz var. Senaryo yok. (kameraya gstererek) Yllar nce yle grntler izmitim (Az sonra izleyeceimiz filmde grdmz grntlerin renkli storyboardlar). imdi izdiim bu karakterleri bulmak iin yola

182

kacaz. Senaryo inat diye bir szckten oluuyor. Benim doduum yerlerde uzun k geceleri, evlerde oturup, anahtar bir szckten yola klarak bazen aylar sren hikayeler anlatlrd. Benim dedem de bir hikayeciydi. Bir zamanlar dedemin szle sylediini bakalm yllar sonra ben kamerayla yapabilecek miyim? Glmeyi ve alamay iie sunan bu filmin Anadolu Halk Edebiyatnn, Aklama Doalama yntemini sinemaya tayan ilk film rneidir, diyebilirim.

Gndelik hayatn akn anlatabilmek. Popler kltrn gndemini, gndeminin yaratt oyuncular kullanmadan insan anlatmak. rnein, Nuri Bilge Ceylan sinemas bunu kentte ya da Uzak ncesi filmleriyle Anadolunun batsnda ya da Egede gerekletirdi. Ya lkemizin dousu? nat Hikayeleri oralar, oralarn insann anlatyor. Mekan kendi gerekliinden karp, gzmzn iine sokmaya almyor. nsan doayla birlikte var oluyor. Doaya ramen kendini var ediyor. Tuncel Kurtiz ve ynetmen Reis elikten oluan iki kiilik ekim ekibi blgeye gitmi. Filmin senaryosu tek szcktr: nat. Bu szckten doalama yaplarak film ortaya karlm.

Filmin ekim hikayesini ynetmen Reis elik, kendisiyle 4 Mays 2007de Taksimde yaptmz syleide yle anlatyor:
18 ubat 2003 tarihinde ldra vardmzda orada kalacak otel de olmadn grdk. ldr Belediyesi, belediye binasnda Bakanlk Odasn geceleri kullanlmak zere Tuncel Kurtize yatak odas yapm, benim iin de Hesap leri Mdrln tahsis etmiti. Ksa sre iinde blgedeki tm aklar, hikayeciler bir araya getirilmi ve inat szcnden yola klarak doalama hikayeler uydurulmaya balanmt. Tm blge insan seferber olmu, byk ounluu buz tutmu ldr Glnn zerinde birbirinden gzel hikayeler ekilmeye balanmtr. Gln zerine kardan evler ina edilip, onlarn iinde uzun sre kalnd. Ar tipi ve -37 dereceye varan almalar srasnda zaman zaman hayati tehlike atlattk ve bizi kyller

183

kurtard. Filmin byk blm buz tutmu 1950 metre yksekliinde ldr Glnn zerinde ekildi. Dier blmleri ise 3 bin metre yksekliin zerindeki dalarn zirvelerinde ve blge kylerinde yaplmtr. ekim aamalar k ve yaz olmak zere toplam 3 aylk bir srede tamamlanan filmin dier teknik almalar Almanya ve Trkiyede 7 aylk bir alma sonucunda tamamlanmtr.

Ynetmenin bu aklamas, geleneksel anlat film ekme yntemlerinden farkldr. Zihindeki tek bir szckten film yapmak, belirgin bir hikaye anlatmamak, klasik anlatdan uzak bir tarzdr. Sonra yola kyorlar. Tuncel Kurtiz filmin DVDsinde unlar anlatyor:
Getikleri yerler, Kurtizin ocukluunun getii yerler

Readiye 40 yl nce ailemle buradaydk. Annem retmen, babam kaymakamd. ok yaramaz bir ocuktum ben. Srekli okuldan kaar, u dalara giderdim. imdi de yllar sonra film ekmek iin geldim tekrar buralara.

Ayrca, her iki kiinin sylediklerinden yola karak, hem ynetmenin hem de barol oyuncusunun isel bir yolculuu da diyebiliriz bu film iin. Film ekim ekibi iki kiiden oluuyor: Reis elik ve Tuncel Kurtiz. Ama bir de ldr halk var diyor Reis elik. O yrenin en nemli kalelerinden biri, eytan Kalesinin de kendi filmlerinin konusu gibi byk bir inatla orada durduunun altn iziyorlar. Filmin DVDsinin yine nadna Film ekmek blmnde, filmin galasnn yine filmin ekildii o blgede, kardan bir ekranda yaplan dk bteli bu filmde oynayan halkla birlikte yapldnn grntlerini gryoruz. Gerek ekime balama aamas, gerekse ekim aamalar ve sonrasnda yaananlarla bugn grmeye altmz anlat tarzdan uzak bir filmdir nat Hikayeleri. Brechtiyen eleri simgeliyor bu tarzyla. nat Hikayeleri filmi, Bir Reis elik Anlats diyerek balyor. Bu balang, filme dair bir hikaye anlatmn dile getiriyor ilk bakta. zleyiciye her gn

184

televizyonda grd starlar gstermeyi vaat etmiyor. Sadece Anadolu kltrn anlatmaya alyor. Filmde Tuncel Kurtiz ve kyller (Ak Memet, Katip Amca, Meclis Emmi...) oynuyor. Anlat bir ana ykden ve yan ykden olumakta. Minibs Kaiserin ve Kzak Daonun kye kim daha nce dnecek diyerek tututuklar iddiann, yolcular tehlikeye ve eziyete sokacak derecede inada binmesi zerine anlatlan hikaye yoluyla inat zerine yakalanmaya allan bir ortak tema, ldr gl evresinde farkl zamanlarda geen baka hikayeler, anlatlyor. Dier ykler de kzakta, mola verdikleri kahvede ve Kaiserin dedii gibi teybi, kaloriferi olan, her daim scak olan minibste anlatlmaya balanyor. Konu konuyu ayor ve hikaye pepee anlatlyor seyirciye. Oyuncu listesinde Tuncel Kurtizin isminin yannda yer alan anlatc, meselci gibi ibareler de filmin geleneksel anlatdan farkn hemen hissettiriyor. Reis elik, filmi trkleri, efsaneleri, meselleri ve naklaryla Anadoluyu yaratanlara adyor. Ardndan akan yazda ise, amanlarn, krklarn, pirlerin, ermilerin, dervilerin, aklarn, denk bejlerin, meselcilerin ve halk iin yaam verenler adna diyerek ikinci bir ithaf yapyor. Filmin ekildii yerler ise, ldr, Ardahan, Kars ve kylerinin katklaryla gerekletirilmi. Filmde konu, inat; anlat ise doalama. Film, Tuncel Kurtizin Ku ve Bulut hikayesiyle balyor, ardndan kzak ile minibs ofrnn arasndaki inatlamayla birlikte meselci, izleyiciye inatla ilgili 3 hikaye anlatyor. Film bylece be episoddan oluuyor. Filmin bu yaps Brechtin estetiindeki epizodik zelliin altn iziyor. Her ne kadar her blm iin bir balk yazlmasa da blmler birbirinden belirgin bir ekilde ayrlyor. Bu blmlemeyi Tuncel Kurtiz oyunculuuyla yapyor. Bakn size inat zerine bir hikaye anlataym. Hikayenin ad Be Krk p Bir Krk Kalp diyerek bir sonraki epizoda geiyor. Birinci episod, Tuncel Kurtizin anlatt Ku ve Bulut hikayesi; ikinci episod, Kzak ile Minibsnn natlamalar; nc episod, ki Aann Ladese Tutumalar ve Bir Trl Ladesi Sonlandramamalar, drdnc episod, 5 Krk p, 1 Krk Kalp; beinci ve son blm, Cambaz aho. Film boyunca ynetmenin

185

zerinde durduu ve seyirciye anlatmaya alt, filmin DVDdeki syleide belirttii nat biraz insandr, insan biraz inattr. sznde yatyor. u grdnz mezar var ya Kaonun mezaryd. nadna yenik dt Kao akl aylarca Latifle tututuu ladeste kald. nk silah vard iin sonunda, silah da namus demekti. Ve ilk hikaye ldrn zerinde giderken anlatlr. Bu hikayenin ad: Ladestir... kinci hikaye ise birbirleriyle evlenmek isteyen Yusuf ve ahsenem zerinedir. ahsenem Yusufa varabilmek iin zor bir muammay zmelidir. Bu iki hikayede de insan, onuru iin inatlar. Kao silahn namusuyla zdeletirdii iin ryalarnda srekli Latifi ve karsn beraber grr. Bu inat onu bile bile lme gtrr. ahsenem, ak iin muammay zmeye alr. Bir ay boyunca yemeden imeden dnr ve sonunda da dkt gzyayla muammay zer. Ama onuruna yediremez bu kadar aalanmay, ak iin art koulmay. eker gider Bu hikaye tipik bir Shakespeare hikayesidir. Shakespeare de szl edebiyattan esinlenmitir. Her lkenin vardr Shakespeare hikayeleri, sadece ekil deitirmitir. Japonyann Ran ngilterenin Kral Leari gibi.309 En son hikayede de Cambaz ahonun bahis tutuarak ehirli akln yenmesi, kurnazl anlatlr. Aslnda ilk bakta bu hikayenin filmin genel yapsna uymadn dnebiliriz ancak ynetmenin bu hikayeyi koyma nedeni, inatn insan var oldukta dn de bugn de var olduunun altn izmeye almas yani filme tarihsellik katma ihtiyacndan kaynaklanmaktadr. Dier iki hikayenin ne zaman getikleri ok belirgin deildir. Hatta Yusuf ve ahsenemin hikayesinde Yusufun babasnn kalesinde geer yknn bir blm. Bu yzden bu hikayeler zamann olmad evvel zaman iinde ile balayan masallardr. Cambaz Sahonun hikayesinde ise Kars Bankasnn daha sonra da i mekann ve modern yaantnn gsterilmesiyle bugn getii belirginlik kazanyor. Yokluk eken, yokluk iinde var olmaya alan bir sinema nat Hikayeleri. Ama yokluun sinemas deyimini filmin dramaturjisinin tam olarak kurulamay ve hikayeyi sinemasallatrmak konusundaki eksikliklerini merulatrmak iin kullanmamtr, aksine teknolojiye esir olan ve bunu ama haline getiren sinemann
309

nat Hikayeleri, DVDdeki nadna Film ekmek blmnden

186

alternatifi ve onun karsnda duran yeni bir anlat denemesi asndan kullandn belirtmek isteriz. Reis elik gzel fotoraflar ekiyor, bir derdi var ve onu anlatmaya koyulmu. Film boyunca, bir oyuncuyu farkl episodlarda farkl rollerde grebiliyoruz. Film, Reis elikin de deindii gibi inat szcnden yola karak, o szc tartyor. Buradan yle bir sonu karmamz mmkndr. Aristo estetiinde, seyirci adaletin yerini bulup bulmadn tartr, Brecht estetiinde ise adalet kavramn. Filmde de inat kavramn tartyor ynetmen. natlarnn sonunun nereye varaca, iyi ya da kt son zerinde durmamak Mesel, tm film ekibinin filmi anlatmada kulland yorumlama ise, filmdeki barol oyuncusu Tuncel Kurtiz ve dier ldr Gl hakl olmak zere, meseli baarl bir ekilde kullanmlardr. Burak Evrenle yaptmz bir grmede, kendisi Brecht estetii denilince aklnca epik anlatm geldiini ve Trk Sinemasnda nat Hikayelerinin bu zellii tadn belirmiti. Naif yaps, film ekibi tarafndan ortak bir yorumlama yani meselin olmas, yerel halkn oyuncu olarak kulland, belirgin bir giri-gelime-sonu blmlerinin olmamas, epizodik ve anlatmc yapsyla film, Brechtiyen zellikler tamaktadr. ok basit gibi grnen bir konudan yola kmas filmin naif tarafn gsteriyor. Prof. Dr. Mutlu Parkan, Brecht Estetii ve Sinema balkl kitabnda, naivitenin Brechtin estetik yapsnn temelini oluturduunu syler. Bu filmdeki naif bak as, inat konulu bir film yapmaktan baka bir ey deildir. nat zerine dnceler, hikayeler ve insann inada bak. nat kavramn irdelemek, naif bir tutum. Filmin jenerii akarken, Tuncel Kurtizin yannda oynad rollere ek olarak meselci olarak belirmesi, Brecht estetiindeki mesel zellii aklmza getiriyor. Brecht, mesel almasn burjuva tiyatrosunda yorumlama olarak ele alnan srecin karl olarak grlmektedir. Mesel, oyuncular, dekoratrler, masklar, kostmcler, mzikiler ve koreograflar dahil, tiyatronun tm tarafndan anlatlacak, aa

187

karlacak ve sergilenecektir. Meselin ortaya konmas ve uygun yabanclatrmalarla aktarlmas, tiyatronun ana ilevidir. Brecht, meseli tiyatronun ana ilevi olarak ele almaktadr. Mesel olmakszn ne yabanclatrma ne gestus ne de Brechtin estetik kuramnn teki eleri olabilir. zetle, mesel, bir yaptn ilk bakta ve dz bir okumayla bulgulanmas mmkn olmayan toplumsal anlamdr. Mesel almas boyunca srdrlen naiv tutum araclyla toplumlar ve insanlar aras ilikileri yneten yasalar tannr klnr. Kendisiyle yaptmz rportajda da buna ok yakn aklamalarda bulunuyor Reis elik. Ellerinde yazl bir senaryonun olmadn, filmde profesyonel oyuncu olarak sadece Tuncel Kurtizin olduunu, onun da ezberleyecek replikleri olmadn, ynetmenin filmde oynayacak kylleri bir araya getirerek inatla ilgili bir film ekeceklerini syleyerek filmin ortak bir yorumlama sonucu ktn reniyoruz. Bu zellik, Brechtiyen bir yap olarak karmza kyor. Toparlamak gerekirse, filmin epizodik yaps da gze arpyor. Filmin temel konusunun yan sra, Lades, Be Krk p, Bir Krk Kalp ve Cambaz aho hikayeleri de filmin dier blmleri. Bu balamda filmin giri, gelime ve sonu blmleri de belirginlikten uzak. Epizotlarn her birinin ayr bir zaman diliminde getiini, ama o zaman diliminin de ok belirgin olmadn, belki bugn belki de dn olmas filme tarihselletirme zellii vermi. Ama ister bugn geen hikayeler olsun, istersen dn, ynetmen seyirciyi inat kavram zerine tartmaya itiyor.

5.4.4.

Ezel Akay - Neredesin Firuze

Filmin Knyesi: Ynetmen: Ezel Akay, Senaryo: Levent Kazak, Grnt Ynetmeni: Hayk Kirakosyan, Mzik: Sunay zgr, Ender Akay, Sre: 120 dk. Tr: Mzikal / Komedi, Yapm yl: 2004 Oyuncular: Haluk Bilginer (Hayri), zcan Deniz (Ferhat), Demet Akba, (Firuze), Cem zer (Orhan), ebnem Dnmez (Melek), Ruhi Sar (Seyfi), Ragp Sava (Melih), Uur Uluda (brahim), Janset (Sibel), Gner zkul (Neval), Ahu Trkpene (Ayen).

188

Filmin Konusu:

Hayri (Haluk Bilginer) ve Orhan (Cem zer) piyasaya srdkleri baarsz kasetler sonucu bor batanda olan iki mzik yapmcsdr. stanbul Plaklar arsnda borlu olmadklar kimse kalmad gibi, kaldklar sala otelden bile atlmak zeredirler. Ayrca, Hayri sorumsuz ve apkn gece hayat sebebiyle kars tarafndan eve alnmaz. Yldz aday Melihe (Ragp Sava) yaptklar kasetler satmaynca Melih de arkc olan sevgilisi ile memleketine geri dnme karar almtr. Zaten bu ilikiden dolay mimlenen Melihin gazinocular kral olan Tayyar tarafndan sahneye kmas da engellenmektedir. Hayri ve Orhan bunun zerine Ahmet isimli saf, hevesli ve tenorlarn kral olduunu iddia eden bir gen ile anslarn denemeye karar verirler. Fakat iler umduklar gibi gitmez ve Ahmet aldrd altyapy sylemeyi beceremeyince son darbeyi de yemi olurlar. Alacakllar, hacze gelen avukatlar, vadesi gelen ek ve senetler karsnda bunalan Hayri ve Orhan, Sansar isimli menajerin gen yetenek diye lanse ettii, o sralar Almanya'da yaayan Ferhat ile irtibata geerler. Telefonda ark sylettikleri Ferhat'n sesini ok beenirler ve acil bir eylem plan olutururlar: Ferhat gelecek, altyapy syleyecek, kasetten gelen paralarla borlar denecek ve dze klacaktr. arkc olma dncesine saplantl bir ekilde bal olan Ferhat, Hayri'nin kaset teklifini dnmeden kabul eder, eyalarn toplar ve soluu stanbul'da alr. Zaman snrl olduundan, Ferhat geldiinin ertesi sabah hemen stdyoya girer ve altyapy mkemmel olarak seslendirir. Fakat sorunlar bununla bitmez. Kasetleri basacak olan Osman'a, datmn yapacak olan brahim'e byk miktarlarda bor taklmtr. stelik kasetin tantmn yapacak para dahi yoktur. Bulunduklar zor durumdan kmak iin harl harl zm yollar dnrken, Ferhat da sokaktaki billboard'da resmini grp ak olduu gzel manken Melek'in (ebnem Dnmez) duvarna ast resmine bakarak hayaller kurmaktadr. Ferhat'n Almanya'dan gelirken getirdii bir miktar parayla gazeteye ilan verilir ve afiler baslr ama kaset hl baslamamtr. Tam bu srada Hayri ve Orhan'n

189

arkada olan, set iisi Seyfi'nin giriimiyle Ferhat'n televizyondaki bir canl yayn programna katlmas ayarlanr. Ferhat televizyon ekimleri srasnda, Melek'i grr ve duygular daha da younlar. Canl yaynda syledii arkyla da hem stdyodakileri, hem de ekran bandakileri byler. Ertesi gn ofise Firuze (Demet Akba) isimli gizemli, kararl ve zengin bir kadn gelir. Ferhat televizyonda seyretmi ve ok beenmitir. Paras olduunu ve Ferhat'a yatrm yapmak istediini syler. Ama her eyden nce imajlarn deitirmeleri gerekmektedir: Yeni bir ofis, k kyafetler, yaayacaklar gzel bir villa Banka, emlak, butik gibi yerlerle ksa grmeler yapar, eitli talimatlar verir ve tekrar grmek zere ayrlr. Birdenbire kara bulutlar dalm, istedikleri frsat ayaklarna gelmitir. Firuze ayrldktan sonra herkes hayaller kurar. Artk ama sadece kaseti karmak deil, keyi dnmek ve hayatlar boyunca dledikleri eyleri gerekletirmektir. Bu heyecanla tekrar kollar svanr ve almaya balanr. Sonra Firuze ile bir araya gelinir ve yeniliklerden bahsedilir, gelecee dair projeler konuulur, umutlar tazelenir. Bulumann sonunda Firuze baz ahsi ileri dolaysyla yurt dnda olacan syler, ancak konutuklar ekilde almaya devam etmelerini tembihler. Ertesi gn alacakllar kaldklar oteli bastnda imdatlarna yetien yine Firuze olur. demelere dair sz verilir, Firuze ve Ferhat romantik anlar yaarlar. Fakat Firuze yine ortadan kaybolmutur. Kimsede Firuze'ye ait herhangi bir telefon numaras olmadndan, yanlarndayken konutuu bankaya ve butie giderek Firuze'ye ulamaya alrlar. Ancak banka ve butiktekiler byle bir ahs tanmadklarn sylerler. Birden tm hayalleri yklan Hayri, Orhan ve Ferhat baladklar yere tekrar dnm olurlar: Kaset hl kmamtr, borlar olduu gibi durmaktadr. Ferhat hl Melek ile konumay baaramam, Firuze de ortadan kaybolmutur. Bir sre sonra Firuzenin tedavi gren bir izofren hasta olduunu renirler. aresizlik iinde intihara karar verirler ama sonra tekrar sfrdan balarlar her eye

190

Ynetmen (Ezel Akay):

Boazii niversitesi Mhendislik Fakltesinden mezun oldu. Amerikada Villanova niversitesinde tiyatro renimi grd. RFnin kurucu orta olarak film prodksiyon sektrne girmeden, reklam metin yazarl, tiyatro ynetmenlii ve oyunculuu, yapm asistanl ve amirlii yapt. FRnin kuruluundan bu yana, Bankas-Saduyu, Bankas-Atatrk, Telsim-ldran Mdr ve son dnem de AxessMigros, Mio Trkiyeye Doan Temizlik Gnei bata olmak zere, 400den fazla reklam filminde ynetmen olarak imza att. 1996da Dervi Zaim ile Tabutta Rvaata filminin yapmcln stlenerek sinemaya girdi. Yeim Ustaolunun Gnee Yolculuk filminde genel yapm sorumlusu olarak grev yapt. Ayrca Semir Arslanyrekin ellale, Ahmet Uluayn Karpuz Kabuundan Gemiler Yapmak filmlerinin yapmcln stlendi. 2003te Neredesin Firuze ile yapmcln yan sra ynetmenlie de balad.310 Filmin Analizi: Neredesin Firuzede, birbirine gevek balanm skelerden oluan bir yntemle mzik piyasasnn kirli amarlarn trajikomik bir slupla anlatt. Yusuf Gven, Yeni Film dergisindeki Neredesin Firuze: Bir Tarzn Eletirisi adl makalesinde311 Neredesin Firuze filminin ayrt ediciliini groteskle arabeski birletiren tarznda yattn belirtiyor ve ekliyor:
Grotesk, ok geni anlamda kullanlan ve ilk olarak tiyatroda ortaya kan bir kavram. On sekizinci yzyl ngiliz tiyatrosu her eyden nce snflarn deiik kesimleri arasndaki uzlamann izlerini tayan bir tiyatrodur. Soylularn burjuvalamas, burjuva tccarlarn ise soylulua zenmeleri diye zetleyebileceimiz bu uzlama, tiyatro ile tccarlar arasnda on altnc yzyldan beri sregelen atmaya da son
Evren, Trk Sinema Ynetmenleri Szl, s. 24. Yusuf Gven, Neredesin Firuze: Bir Tarzn Eletirisi, Yeni Film, Nisan-Haziran 2004, say:5, ss.1316.
311 310

191

vermi, tiyatronun z ve biim ynnden bir takm deimeler geirmesine yol amtr.
312

Grotesk, bu deiim sonucu ortaya kan tragedya ve komedyadan farkl olarak- duygulu komedya, evcil tragedya gibi trlerde klasik biimlerde olmayangzel birinin kt davranmas, tersine irkin birinin iyi olabilmesi eklinde ortaya kyor ilk kez. Grotesk, bir estetik kategori olarak, karikatrletirme, korku, kaba gldr, bilinenle bilinmeyen snrlarn arasndaki ayrmn ortadan kalkmas gibi ok eitli kavramlarla bir arada anlyor. Sonsuz bir elence havasyla sregiden Neredesin Firuzede oyunculuklar abartldr, kostmlerde cafcafl renkler kullanlmtr, makyaj kostmleri tamamlar, filmin renkleri canldr ve ar bir kontrast vardr. Yusuf Gven, makalesinde Nereden Firuze iin eletirmenlerin ortak grnn u ekilde olduunun altn da izer: 313
Btn vaatlerini, her eyi elenceye tahvil ederek ok baarl bir biimde gerekletiriyor. Kaybedenin olmad bir film. Filmin sonunda kan gazete kuprleri tmyle magazin haberlerinden oluur, magazin haberlerinin konusunu kaderlerini deitiren kahramanlar oluturur. Ynetmen Ezel Akayn da filmine ilikin hissiyat da yine kaybetmek zerine kurulu. Sistem iinde ykselen, bu anlamda kaybetmeyen kahramanlarn olduu ama kaybedilen pek ok deerin de olduu filmler dnldnde, filmin Trk sinemasnda artrd iki rnek var; ikisi de Yavuz Turgulun filmi olan Muhsin Bey ve Glge Oyunu. Birincisi, modas gemi mzik tutkunu ve yapmcs Muhsin Beyin hayata tutunma abalarn anlatr. Belki de Engin Ayann Souktu ve Yamur iseliyordu filmiyle birlikte Trk sinemasnn en hznl rnekleridirler. Kefettii yetenek Urfal trkcnn arabesk sylemesine srarla kar kar Muhsin Bey. Fakat kaybeder; son kurununu karavana atmtr. Urfal yetenek, arabesk syleyerek yeni
312 313

Cevat apan, Deien Tiyatro, stanbul: Metis Yaynlar, 1992, s. 74. Gven, Neredesin Firuze: Bir Tarzn Eletirisi, ss. 15-16.

192

an -80lerin- ykselen deerlerini yakalar, yrtar, keyi dner. Muhsin Beylerin silindii bir dnemdir, film izleyicide Muhsin Beylerle silinen deerlerin buruk nostaljisini brakr. Glge Oyununun ise Neredesin Firuzeyle yntemsel bir benzerlii var. Pavyonlarda komiklik yapan, Muhsin Bey gibi umudu da olmayan, d oktan yaam iki arkadan hikayesi bir fasl heyeti araclyla anlatlr mthi komikler, karabiberlerin hikayesi. Firuzede ark syleyenler ok daha balamndan koparlmtr. Anlatc deildirler, hikayeyle dorudan ilgileri yoktur, aralarda bir dinlence unsurudurlar. Ynetmenin de dedii gibi Bir oyunculuk sirki! Kalabalk sahneler, zor geiler, ok fazla mzik ve mzikli geiler Genel olarak filmde hafif Emir Kustarika havas var. Karmaa, tantana derken Underground ve ingeneler Zamanndakine benzer.

imdi de mit nalla 27 Nisan 2007de yaptmz grmeden bir alntya yer verelim:
Asya alar: Trk sinemasnda baka hangi ynetmenlerin Brechtiyen dokunular kullandklarn syleyebilirsiniz? rnein, tezimde gnmz Trk sinemasndan Ezel Akayn zerinde duruyorum. mit nal: Ezel Akay, Neredesin Firuzede her eyi ok fazla karikatrize ediyordu, ok fazla yabanclatryordu. Bence bu adan inandrcln yitiriyordu. Brecht sinemaya yanstlacaksa inandrcln tamamen yitirmemeli. Aslnda Neredesin Firuzenin senaryosunda inandrclk vard, ancak filmdeki sanat ynetimi anlay, kostm tasarmlar yznden bu inandrclk yok olmu. Ayn senaryoyla, ayn karakterlere daha ieriden bakan bir film yaplsayd daha baarl olurdu.

Ezel Akay, filmin ngsteriminin hemen ardndan yaplan basn toplantsnda, film ile ilgili ilk syledii, ehre sirk geldi olmutu. Filmin btnnde bu masals anlatm destekleyen pek ok ey var. Film, paralel kurgu ile balyor. Masal m gerek mi belli deil. Alnda yer alan bu toplantda Firuze, 10 dakika boyunca bir masal

193

anlatcs gibi paralel bir kurguyla etrafndaki karakterleri seyirciye tantmaya balar. Geri bu toplantnn ne gibi bir zellii olduu filmin sonuna doru anlalacak ama giri iin bu tarz bir balang kullanlmas, bir masala balayacamzn habercisidir. Filmde geri dnmler younlukla kullanlm. Srekli geri dnlerle baa dnp anlatm gerekleiyor. Bir baka sahnede ise, kasedin hazrlk aamasn hzlandrlm olarak gstererek ileri atlama kullanlm. te yandan karakterlerin her birinin kendine has vcut dilleri, rengarenk kostmleri, mekan olarak stanbul Plaklar arsnn (P) dekoru ve her biri birbirinden ilgin karakterleri, bu masals dnyay belirginletiriyor. znde iddet ve tutkuyu barndran yk, tm bu nedenlerden dolay, gze batmayan, ztlklar eriten bir film olmu. Bir avu aresiz insan (Umut Mzik alanlar) ufack bir umut karsnda kafasn altrmaya balar ve P sirkinin iinde trl numaralara kalkrlar. Binbir yalan sylerler ama zaten yaadklar o yalan dnyada bunun pek bir nemi olmad da bilinir. nk oradaki gerekler zaten bu yalanlarn bir yanlsamasdr. Seyircinin kendilerine acmasna izin vermezler, aksine samimiyetlerine kanarak onlarn yannda olma hissi uyandrr tpk Ertem Eilmez filmlerinde olduu gibi. te bu noktada filmin bir baka zellii ortaya kyor. O da bugnn geleriyle 70leri anlatyor olmas. Bir yandan duvarda Orhan Gencebayn 70lerdeki posteri asl dururken bir yandan da billboardlardaki afiler dikkati ekiyor. Ferhatn sa kesimi 30 yl ncesini hatrlatrken, dierlerinin sa modeli bugn gsteriyor. O dnemi anlatyor olmann dier gstergeleri de 40. dakikay 11. saniye gee Yeilam Eczanesinin grntlenmesi. Ynetmenin eski Yeilam filmlerindeki eleri kullanyor olduu dikkatimizi ekti. Dn sekansnda, eski gltlerden rnekler de var. Mesela pasta atma, tekmeleme, kovalamaca gibi Kendisiyle yaptmz grmede bu dncelerimizi kendisine atmzda, bize verdii cevap yle oldu:
Bu filmde Ertem Eilmez ekolnn zellikleri var. Mesela birlikte alyorlar, birlikte glyorlar, birlikte intihar ediyorlar. Her birlikte bir elence sz konusu. Hani vardr ya Adile Naitli Mnir

194

zkullu filmler Hep birlikte glerler, hep birlikte alarlar te ben de bunu yaptm. En sonunda da birlikte intihar etmeye kalkrlar.

Filmin bir baka zellii de filmde barol oyuncu kavramnn erimi olmas. Bunun nedeni de hemen hemen her sahnede elence dnyasndan tandmz kiilerin oynuyor olmas. Belki de barol oyuncu salondaki seyirci. Bu durum seyirciyi artan bir hal alyor. Seyirci bu durumdan dolay filmdeki karakterler arasnda kendini, yerine koyacak bir karakter bulamyor, bir yandan arklaryla tannan zcan Deniz, bir yandan tiyatro ve sinema oyuncular Haluk Bilginer, Cem zer, Demet Akba, ebnem Dnmez Seyirci bugne kadar her birini barol sfatyla baka filmlerde grd ama buradaki durum ok farkl. Kimin barolde olduu kimin yan oyuncu ya da karakter oyuncusu olduunun izgileri izilmemi. Herkes sahnede ve nde Bu durumu, seyirciyi artmak, zdelemeyi krmak, srekli uyank klmak iin batan dnlm bir kurgudur kanmca. Bu haliyle ilk bakta Brechtiyen bir zellik sergilemektedir. Yeni dnem Trk filmlerinde bolca kullanlan Kfr Edebiyat, bu filmde de yer alyor. Ancak baka filmlerde sakil duran kfrler, Nerdesin Firuzede gze batmayan, dilde kabalamayan, dikkatlice gzlemlenmi ve zekice konumlandrlm ekilde yer alyorlar. Bu filmin en gzel taraf yerel olmas; filmin banda da belirtildii gibi tam bir Trk filmi olmasdr. Yeilam filmlerindeki gibi ktlerin kt olmaya, aresizlerin zengin olmaya, kadnlarn mutlu olmaya alt, herkesin bir cmb ierisinde debelendii rengrenk bir dnya. Her ne kadar film ncesi yaplan tantmlarda zcan Denizin hayat gibi sunulsa da, izleyen herkes bunun yle olmadn gryor. Kendisinin de syledii gibi elbette bir esinlenme, bir kesit var zaten yk ona ait- ama esas itibariyle bir avu aresiz insann yaad bir umut yolculuunu anlatmaktadr. nl olmak isteyen insanlarn nasl bir dnyaya adm attklarn, neler yaptklarn ve nelerden dn verebileceklerini ironik bir dille gzler nne seriyor. Tm imajlarn yalanlarla rld sahte bir dnyann, bir masal dnyasnn kaplarn aralyor seyirciye. Ferhat Can (zcan Deniz), harikalar dnyasna adm atmtr ve

195

beyaz tavann (Beyazlar iindeki Firuze) izinden srklenmektedir. Tpk Alice Harikalar Diyarnda olduu gibi. Ezel Akay, reklam ynetmenliinden (600e yakn reklam filmi var.) kazanm olduu teknik ve dramaturjik birikimleri, ilk filminde kullanmaktan kanmam. Ama bu iki disiplin arasnda gei yapan dier meslektalarnn genelde dt hatalara dmeden, filmsel btnl bozmayan, gz yormayan ve hikayeyi aksatmayan bir kvamda kullanm. Ezel Akayn reklam, sinema sektryle ilgili sylediklerine burada yer verelim:
Televizyon ve sinemann ayn sahada anlmas gerektiini dnyorum. Dizi, reklam ve sinema arasnda enteresan geiler var. Kadro, teknik yap, hikaye anlatclar Ayn sektr oluturmaya adaylar.

Film, bir sahne zerine kurulu adeta ve sahneden, filmin baz sekanslarnda arkclar geiyor. Seyirciyi artmak iin yaplm kurgulardan biri diye dnyoruz. Bu sahnelerde, Erol Bykbur, Emre Altu, Ciguli, Bulutsuzluk zlemi, Mslm Grses, zlem Tekin, In Karaca, Burcu Gne kendi tarzlarnn dnda arklar sylyorlar. Mesela Mslm Grses top mzii sylerken, rock arkcs zlem Tekin bir Karadeniz trks sylyor. Bu da baka bir artmaca. Sanatlarn kyafetleri, taklar, kullandklar eyalar, birbirini tamamlayan renkteler. Kyafet krmzyken, yzk de krmz, katilin tabancas da krmz, katilin akma krmz, telefon krmz Tam bir renk cmb Masallardaki gibi. Haluk Bilginerin bir sahneden zerindeki eflatun giysileri karnca iindeki amarlarn da oraba kadar ayn renkte olduklarn gryoruz. Filmin gerek mi masal m olduu konusunda seyirciyi dnmeye sevkeden bir durum. Zaten film balarken, ynetmen yerine Anlatan: Ezop diye balamas da ok manidar. Frikyal Ezop, bir halk filozofu, ince espirili ama ayn zamanda dndrc hikayeler anlatyor. Anlattklar bugn hl herkese, zellikle ocuklara hayat, insanlar tantmaya devam ediyor. Ancak bu kez bu filmde, bir film araclyla, byklere masal anlatlyor. Bu da baka bir artmaca ve yabanclatrma efekti.

196

Onun masalla, tarihsellikle bir ilgisi yok. Ezopun Yunan airle ilgisi yok, mahalledeki arkadalarmn bana hitap eklidir o. Dalga geilmek iin kullanlan bir lakapt, iyi eyler yaparsam bunu kullanaym diye karar vermitim. Basit bir oyun benim iin. Ama anlatan kelimesi, meslektalarma da sunduum bir nerme aslnda. nk artk sette ynetmen diye bir ey yok. Ben ynetmiyorum, asl yaptm i talep etmek. Ama mesleimizin asli zellii hikaye anlatmak tabii. Seyircinin karsna bir anlat kyor aslnda ve bunun sadece bir tane anlatcs var. Aynen meddah gibi, bu formda hibir fark yok, aralar farkl sadece. Bu kadar byk bir kitle tarafndan yaratlan bir sanatn, Bu bir Ezel Akay filmidir eklinde
314

lanse

edilmesi

samalna

gnlm

zaten

elvermiyor.

Ezel Akayn Neredesin Firuze filmindeki Brechtiyen zellikler, son derece belirgin. Kendisiyle yaptmz syleide, kendisinin Brechti yorumlamasnn 1960 ve 1970lerdeki Brechtiyen uygulamalardan farkl olduunun altn izmiti. Kendisi, bu yorumlamay elence odakl yaptn ve bylece skclktan da uzaklatrdn sylemiti. Bu filmdeki Brechtiyen zellikler nelerdir? sorumuza, ynetmenin cevab yle oldu:
Bir kere her iki filmde de kendimi Ezop olarak tantyorum. Ynetmen szn kullanmak bana doru gelmiyor. nk film, oyuncusu, senaristi, dekorcusu, set iisi ile birlikte kotarlm bir eser. Tek bir kiiye ait deil. Herkes zerine den grevleri yerine getirdi. Sonra bu iki filmimiz ortaya kt. Neredesin Firuze filminde renklerle oynadm. Srekli seyirciyi arttm. Bir kere seyirci filmin hangi dnemde getiine bir trl karar veremiyor. Sokaktaki billboardlardaki afileri grdnde 2000ler diyor, bu srada duvarda asl Ferdi Tayfur posteriyle 80lere dnyor. Konu olarak plaklarn ilenmesi de yine dnem konusunda seyirciyi ortada brakyor.

314

Talip Ertrk, Btn karpuzlar bir koltukta, Total Film, Haziran 2007, s. 101.

197

arkclarn syledii arklar, kendi tarzlarnn dnda. zlem Tekine bir Karadeniz trks syletiyorum. Sonra Ciguli kyor. Her trden arkclar var filmde. Bir de bol bol renklerle oynadm. Seyirci, film boyunca bu da nerden kt imdi dedirttiimi dnyorum. Bunu da elendirerek yaptrdm. Prof. Dr. Mutlu Parkan, Brecht Estetii ve Sinema adl eserinde gstermeci oyunculuk ile ilgili unlar sylyor:315
Gsterimci oyunculuk anlay, Brecht ncesi in tiyatrosu olmak zere, Uzakdou tiyatrosunda da vard. Oyuncuyla seyirci arasndaki balant telkinle deil, bir baka yoldan gerekletirilecektir. Seyirci, hipnoz durumundan alnp, esenlie karlacak ve oyuncu bir tmdeiim geirecek yanslayaca kiilie dnme ykmllnden kurtulacaktr. Bylece, in tiyatrosundaki gsterimci oyunculuk anlay vardr. Ancak, Brecht gsterimci oyunculuk anlayn, eskisinden farkl bir dzeyde kavryor ve zdelemeyi tmyle reddetmeyip, sadece denetim altna almay salayacak diyalektik bir oyunculuk anlay dzeyine ykseltmeyi hedefliyordu.

Filmdeki oyunculuk da gstermeci oyunculuk dzeyindedir. Seyirciyi hipnoz durumundan alp, deiimden geirecek bir kiilie brnmenin altn iziyor. Seyirci film boyunca birbirinden farkl oyunculuklarla karlayor, her bir oyuncuyla birlikte baka zihinsel yolculuklara kyor. Neredesin Firuze filmindeki dier bir Brechtiyen zellik ise filmin tarihselletirme zellii tamasdr. Aslnda bugn anlatyor olan film, Her canl bir gn lm tadacaktr cmlesi, Orhan Gencebay posteri ve evirmeli telefon, baz oyuncularn giyim tarzyla da olaylarn tarihsel altyapsn veriyor. arkclarn aralarda sahnedeki performanslar da filme epizodik bir yap salyor. 8 arkcnn filmi bir sahne olarak kullanp ark sylemeleriyle film adeta 8
315

Parkan, Brecht Estetii ve Sinema, s. 67.

198

epizoda ayrlyor. Seyirci bir sre filmin akndan ayrlarak ksa bir konsere davet ediliyor. ark biter bitmez de film baka bir noktadan tekrar balyor. Bu tarzn, Fatih Aknn Duvara Kar filminde de uygulandn belirtelim. Filmin jeneriinde Anlatan: Ezop olarak beliren bir yazyla filmin anlatc bir yaps olduunu batan kabul ediyor. te bu zellikleriyle Neredesin Firuze Brecht estetiinin pratiklerini bnyesinde barndryor.

5.4.5.

Ezel Akay Hacivat ve Karagz Neden ldrld

Filmin Knyesi: Ynetmen: Ezel Akay, Senaryo Yazar: Levent Kazak, Ezel Akay Mzik: Ender Akay Yapmc: Bahadr Atay Grnt Ynetmeni: Hayk Kirakosyan Ses Tasarm: Murat elikkol Ses: Kaan Karlk Oyuncu Seimi: Harika Uygur Kostm: Naz Erayda Dekor: Hakan Yarkn Yapm: afak Film Yapm Yl: 2005 Oyuncular: Haluk Bilginer (Karagz), Beyazt ztrk (Hacivat), ebnem Dnmez (Aye Hatun), Gven Kra (Pervane), Levent Kazak (Hac Dimitri), Aye Tolga (Nilfer Hatun), Ayen Gruda (Ana), Altay zbek (oban), Hasan Ali Mete (Kteri), Serdar Gkhan (Kse Mihal), Ragp Sava (Orhan Gazi), Banu Bramen (Serpil Gral), mer Gen, ner Erkan Volkan Aktan, Reit Berker, Nadir Sarbacak, Numan Acar, Mine Tugay, Selin Trkolu, Mete Horozolu, Mehmet Tepe, Cem Karakaya, Ezel Akay (Erefolu Sleyman Bey), Tansu Bier (Misak), Hayk Kirakosyan (Rahip), Hafize Gn (Oba Kadn Almagl), Muhittin Korkmaz (Eredna), Demet Oran, Seyven Katrcolu, Yeim Mazcolu.

Filmin Konusu: 14. yy Anadolusu'nda, btn devlet ve beylikler Mool saldrlarndan ylm, halk akn akn Moollardan kap Bursa'ya yerlemektedir. Anadolu'da bulunan devletler ve beylikler Mool aknlar karsnda darmadan olduundan Bursa ayn zamanda eitli devlet ve beyliklerden gelen ynetici snfn da snma yeridir. Osmanl Devleti'nin temellerinin atld bir dnemdir.

199

Karagz, Mool vergi memurlarndan kap annesi ile Bursa'ya yerlemitir. Cahil ancak ok zeki, zellikle de kzdnda sz ve hareketleri ile etrafndakileri glmekten yerlere yatran bir Trkmen geridir. Bursa'da kendisine i ararken annesi tan srrn (imento) ona reteceini syler. Bu sr Karagz'n yeni geldii ehirde i bulmasna yardmc olacaktr. Hacivat ise devletler arasnda haber gtrp getiren bir postacdr. Zeki, lafazan, sefahat ve elenceye dkn bir frsatdr. Dt zor durumlardan konumas sayesinde kurtulur. O da konuma becerisiyle Mool'dan kellesini kurtarm ve Bursa'ya gelmitir. Karagz'n hasta ineini satn alr ve bylece tanrlar. Karagz'deki doal yetenei grr ve frsatln kullanarak bundan an, hret ve para iin yararlanmak ister. Kendisi srekli savata olan ve zaman zaman ehre gelen Orhan Gazi, Bursa ehrine kendi ismi ile anlacak bir cami yaptrmak istemektedir. "tan srrn" bildiklerini syleyince Karagz ve Hacivat birlikte bu cami inaatnda almaya balarlar. Karagz ve Hacivat bir araya geldiinde konumalarna, atmalarna herkes ok glmekte, etraflarndaki insanlar onlar sayesinde ok elenmektedir. Bu yetenekleri onlarn ehirde tannmalarn ve birden nl olmalarn salar. ehrin ileri gelenlerinin dzenledii davetlere muhavere iin "komedyen" olarak arlmaya balarlar. Bu davetlerde ehrin ileri gelenleri, din adamlar ve devlet adamlar da dahil olmak zere herkes hakknda o kadar atp tutar, herkesi yle alaya alrlar, gnahlarn yzlerine vururlar ki, insanlar tarafndan sevilmeyen ve istenmeyen kiiler haline gelmeye balarlar. Cami inaatnn bir trl bitmek bilmemesine bir de Karagz ve Hacivat'n herkesle dalga gemeleri, herkese laf dokundurmalar eklenince kurulmakta olan devlette yer kapmaya alan eski Seluklu veziri Pervane iin onlarn lm fermann Orhan Gazi'ye imzalatmak zor olmayacaktr. Ynetmen Ezel Akayn kaleminden Hacivat ve Karagz Neden ldrld filminin konusu

200

Karagz ve Hacivat inaatta alan iki ameledir. Her ikisinin de birbirlerini ve evredekileri elendirme konusunda doal bir yetenekleri vardr. nsanlar tarafndan ne kadar komik olduklar kefedilince ehrin ileri gelenlerinin de katld eitli toplantlara ve elencelere davet edilirler ve bir anda nl olurlar. Bu hret onlarn dlerinin de balang noktas olur. Olaylar 14. yyda Bursa ehrinde geer. ehir, artk son dnemlerini yaamakta olan Bizans-Hristiyan mparatorluunun elitleri ile yeni gelen gebe ve slam topluluklarnn beraber yaadklar bir yerdir. ktidar mcadeleleri ve iddetin kyasya yaand bir ortamda mizah da tehlikeli bir uratr aslnda. Byle bir ortamda Karagz ve Hacivatn her gsterisi izleyen sekinler iin bir tehdit unsuru haline geldike bu durum komedyenler iin de yava yava bir tehlike haline dnr. Karagz ve Hacivatn komedi anlaylar sadece sze dayal deil, ayn zamanda grsel ve fiziksel unsurlar da tamaktadr. Konumaya baladklar anda doal yetenekleri ortaya kar ama szlerini saknmadklar bu snr tanmaz doal yetenekleri, ierdii hiciv ve alaydan dolay insanlarda byk bir rahatszlk yaratr. Onlar klasik anlamdaki kahramanlar deillerdir artk. Ne etraflarndaki dier ameleler tarafndan, ne de kendilerini herkesle elencelerine elenme frsat davet bulurlar. eden Bu da sekinler onlarn tarafndan trajik sonlarn sevilirler. hazrlar. Kahramanlarmz filmin tm hikayesinin getii birka aylk sre boyunca rastladklar Filmde grdmz Karagz ve Hacivatn komik ve trajik yks olaylarn tek tan olan eyh Kteri tarafndan nakledilir. Filmdeki grsellik oryantal ressamlarn resimlerinde kullandklar k ve renk tercihlerine benzer bir ekilde olacaktr. Film boyunca greceimiz Bursa ehrinde Hristiyan, Trkmen, Mool, Tatar gibi deiik sosyal gruplar kendilerine ait kostm ve aksesuarlar ile birbirlerinden yrtedileceklerdir.

Filmin Analizi

Ynetmen Ezel Akay, Hacivat Karagz Neden ldrld filminde ilk filmi Neredesin Firuzedeki slubu bu kez tarihsel fon eliinde grsel bir zenginlik iinde

201

yeniledi. Bu filmiyle, Trk Sinemasnn dnem-a ya da kostme filmler olarak tanmlanan trnn de bir rneini verdi. Ezel Akayn iki filmi de sahneye koyulmalar asndan ortak bir tarz yanstyor. Sinemadan ok tiyatroyu anmsatan, oyuncularn iki boyutlu bir dekor nnde performanslarn gsterdii bir anlatm kyor ortaya. Firuze iin sadece sahneden de szedebiliriz. nk filmin uzunca bir ksm krmz perdeli bir sahnede farkl arkclarn syledii paralarla geiyor. Hacivat ve Karagzn hikayesinin anlatld bu filmde, sahne 14. yzyldaki Bursa ehrinde kuruluyor. Osmanlnn kurulduu yllarda idam edilen iki mizah, halk tarafndan unutulmuyor, kahramanlatrlyor ve glge oyunun deimez tiplemeleri oluyorlar. Hacivat ve Karagzn hayat bulduu iki boyutlu perde ile Ezel Akayn anlatm tarz arasnda bir koutluk kurmak da ok zor deil. Tm bu zellikleriyle filmin Brechtiyen zellikler tadn syleyebiliriz. Nijat zn, Trk sinemasnn bir hastal olarak grd bu durumu Karagzden Sinemaya adl kitabnda aklyor: 316
Karagz ve sinema ilk bakta birbirine ok yakn, hatta ayn kaynaktan domu gibi grnyorlar. Biri perdenin gerisinden, br nnden iki izdm Ama gerekte iki ayr estetiin, iki ayr bak asnn rn. Belki baka sanat alanlarnda, rnein tiyatroda, resimde yeni yaratlara kaynak olabilecek bir gelecek saylabilir. Ama Karagz ve onun akrabas btn br gelenekler sinemamza gnmze dek destek deil, kstek olmulardr. Karagzn derinliksiz, yzeyde kalan glgelerini, kalp tiplerini alabildiine laf kalabalna, konumalara boan; perdenin ardndan deil de nnden yanstlan bir Karagz sinemasna yol amlardr.

Syleilerinde mizaha nem verdiini, mizahlarn kimseyle gbek ba olmamas gerektiini, filmdeki Karagzle Hacivatn o yzden gbek delii olmadn belirten Ezel Akay, filmin sonunda da baz mizahlara teekkr ediyor. Filmini hem dostu hem hocas Metin Erksana adam, Erksan da Ezel Akay Trk sinemasnn gelmi gemi en by ilan eden bir ke yazs kaleme alyor. 317

316 317

Nijat zn, Karagzden Sinemaya, stanbul: Kitle Yaynlar, s.11. Metin Erksan, Ezel Akay imdi Devlet Anay eksin, Radikal, 13.7.2006.

202

Metin Erksan, Hacivat Karagz Neden ldrld filmiyle ilgili olarak unlar yazmt: 318
Ezel Akay imdi ne yapmal. imdi; Ezel Akay nce yan gelip yatmal. Dinlenmeli. Zaferinin, onurunun, erefinin tadn karmal. Sonra; dnd, yapmay istedigi sinema/filmini yapmal. Fakat ben; hariten gazel okumak yasaktr ihtarna ramen, sylyorum. Ezel Akay imdi Kemal Tahirin Devlet Ana adl romannn sinema/filmini yapsn.

Total Film dergisinde Ezel Akayla yaplan syleide, filmin gsterime girdii dnemde yaanan Metin Erksann filmle ilgili yorumlaryla ilgili unlar sylyor:319
Bizim onunla iki yllk bir terikimesaimiz oldu filmden nce. Dzenli diyebileceimiz sohbetlerimiz oldu. Ve Hacivat Karagz konusu da ok nemli meselelerden biriydi bu sohbetlerde. Ben yapmak istediimi sylyordum, o da bana ok ilgin ilham veren eyler anlatt. zellikle bu iin teorisi ile ilgili. Ben filmi biraz Metin Erksan ve Ertem Eilmezin bir kombinasyonu olarak gryorum. Nasl derseniz aklamas zor ama ben yle gryorum. Metin Beye adadm filmi, hi ona da sylemeden ilk gsterime davet ettim onu. tenlikle ok etkilendiini grdm. Ve bir yaz yazd, aa yukar hafta urat o yazyla. Tabii benim iin utandrc bir yaz kt ortaya. Oradaki vgleri kafam evirerek okuyabiliyorum hl. Ama iin vg ksmn bir kenara koyarsak, ilk defa bu filmle ilgili ieriksel olarak bir eletiri yazs km oldu. Benim ne yaptm filmden kararak yazd, biz onunla bu tip eyleri konumamtk. Benim bile fark etmediim baz eylere dikkat ekti. Hem sinematografik adan hem ierik asndan gerek bir sinema eletirisi vard orada.

Hacivat ve Karagz Neden ldrld, Osmanlnn douunu yeniden tasarlayarak, mizah yoluyla toplumsal bir eletiri yapyor. Pek de bilinir olmayan, yazl kayna bulunmayan ve idealize edilmi dnemin Bursas ve buradaki iktidar

318 319

http://www.sinemahaber.com/goster.asp?id=1388 (eriim tarihi: 19.04.2007) Talip Ertrk, Btn karpuzlar tek bir koltukta, Total Film, Haziran 2007, s. 98.

203

mcadelesi zerinde epeyce dnlerek yeniden kuruluyor. Murat Belge, bu filmden, Genesis, imdiye kadar, eitli bak alarndan ele alnd. Ama ister, Osmanlyla balyoruz diyen, ister Balang Malazgirttir diyen olsun, ister Hitit, Helen, isterse Hepsinden nemlisi slam diyen olsun, hepsinin ortak taban milliyetilikti. Hepsi, idealize edilmi bir gemi aryordu: parlak, stn bir gelecee zemin hazrlayacak bir gemi. Kendi hesabma ilk kez idealizasyon deil, gereklik araynda olan bir gemiin-yeniden-inaas giriimiyle karlayorum. Bu nedenle, gene ilk kez, ideolojik deil estetik bir giriim bu.320 Murat Belgenin bu cmlelerindeki estetik giriimi, Brecht estetii olarak okuyoruz. Filmin o devirde Rum diyar olarak anlan Anadoluda Rumlardan miras kalan Bursas, Orhan Gazinin yapt seferlerle genilemesi zerine Anadoludaki dier beylikler, Tatar istilasnda arta kalan Tatarlar, gebe bir hayat sren Yrkler, Trkmenler iin bir ekim merkezi oluyor. Bu ehre akn edenler ehrin yerlileri Rumlarla birlikte yaamaya balyorlar. ktidar mcadelesi eitli boyutlarda sryor. Yklan beyliklerin arta kalan brokratlar, Arap diyarndan gelen devlette i yaptrmak iin rvet verilmesi gibi fikirlerin uygulamasyla sahnedeki yerini alyor. Orhan Gazinin Rum asll kars, Osmanlda arka planda iktidarn sahibi kadnlarn ilk temsilcisi oluyor. Bir lonca tekilat olan Ahiler ynetimle iyi geinmenin yollarn aryor. Dini, hem iktidar iin bir ara hem de iktidar mcadelesinin bir alan olarak gryoruz. Hristiyanlk ve yeni yeni genilemeye balayan slam arasnda bir mcadele sryor. Yine Ezel Akay ve Levent Kazakn bir tarih yorumu olarak karmza kan Baclar zerinde daha ayrntl durmak gerekir. Anaerkil toplumun son kalntlar olan Baclar baka bir Amazon efsanesi olarak karmza kyor: Baciyan- Rum? Romal kz kardeler! Yani: eyh Edebaliye biat etmi Anadolu Baclar! Ne garip, tarih d, mistik bir cemaat ad gibi deil mi? Ama byk ihtimalle gerek. Baclar erkeklerle beraber ve onlarn olmadklar yerde alr, at biner, savar, arnn dzenine, ehrin asayiine katlrlarm. Ama gariptir sadece 100 yl kadar tarih sahnesinde grnp Osmanlnn bir imparatorlua dnlmesiyle kaybolup gitmilerdir. Bursada bulunan
320

Murat Belge, Hacivatla Karagz, Radikal, 7.3.2006.

204

Hacivat ve Karagz filmde baclar ve devlet kurucu siyasetiler arasndaki gerilimli gei dneminin ortasna dyor, mizahlarn burada oluturup, kelleyi burada koltua alyorlar. Kadnlarn toplumsal alandan yeraltna itilerinin de hikayesi bu.321 diyor Ezel Akay. ktidar mcadelesinin baka bir boyutunda anaerkil dzenin son izlerinin de temizlendiini ve kadnlarn kamusal alandan atlarak eve kapatldn gryoruz filmde. Hacivat Karagz Neden ldrld filmi kostme bir film. Ynetmen Ezel Akay'n bir nceki filminde Ezop takma ismi ile filmini anlatmas ve dolaysyla filminin, filmden te masal olduunu iddia etmesi durumu bu film iin de geerli. "Neredesin Firuze" ve "Hacivat Karagz Neden ldrld?" filmleri renkler ve mzikler balamnda incelendiinde tam bir masal gibi. Rengarenk giysiler ve dolaysyla rengarenk kiilikler, masals tonda mzikler ve bir masal dinlermi hissi verecek kadar baarl grnt ynetimi. Film genel olarak bakldnda aslnda birka kartlk zerine kurulu gibi duruyor: kadn-erkek, aman inanc-Semavi dinler gibi. Film boyunca erkek yneticilerin ounun kadn savalarn varlndan rahatsz olduklarn ve onlar evlerinin kadn yapmak iin verdikleri mcadeleyi izliyoruz. Bir dier kartlk ise dini inanlar noktasnda karmza kyor. Karagz ve annesi Trklerin eski inanc olan amanizm'e inanmaktalar ve Karagz inei bile lrken gk tanrdan, yer tanrdan, dadan, topraktan yani doadan medet ummakta. te yandan o srada Mslmanlkla tanmaya devam eden Trkler olduu gibi hl Hristiyanlktan vazgeemeyen bir ksm halk da var. Bu aslnda filmin Anadolunun Trkletirilmesine tanklk eden dnemi anlatmasndan kaynaklanmakta. Filmde Hristiyanlk, slamiyet, amanizm gibi dini inanlarn yer almasnn yan sra, Rum, Tatar, Trkmen... milletlerin de Anadolu da yaad gsteriliyor. Aslnda Akay, bu filmde tarihsel bir fon vererek bugn anlatyor. Brechtin tarihselleme zelliinde belirttii gibi, bir olay tarihi olsun, olmasn, tarihsel olarak incelenmelidir, cmlesinin belirtilerini gryoruz.

321

www.sinema.com syleisi, (eriim tarihi 8.04.2006.)

205

Filmdeki bir dier nemli nokta ise kurulmakta olan devletin brokrasi snf ve onlarn halk kandrmak ve iktidardan pay kapmak iin yaptklarnn anlatlmas. Film bunlar vurgularken aslnda alegorik olarak gnmz Trkiye'sine de gndermelerde bulunuyor. zellikle rvet kavram ile halkn ilk kez tanmas ve sloganvari bir cmle ile iin nasl kotarlacann anlatlmas 80'ler Trkiye'sini seyirciye hatrlatyor. Bu da yukarda deindiim tarihselleme zelliinden kaynaklanyor. Filmin, siyasal iktidar ve halkn siyasal iktidar karsndaki tutumu aslnda tutum sorunu zerine vermek istedii birok mesaj olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Ancak bunlar yaparken bazen daha ok espiri zerine kurulu diyaloglar kullanyor. Ama unu sylemek de lazm ki film aslnda Hacivat ve Karagz'n hikayesini anlatt iin mizah ve eletiri konusunda baarl. Ezel Akayla yaptmz syleide, Herkesin bu filmde baka eyler anladn, izleyicilerin ardn. belirtmiti.322 Brechtin diyalektik tiyatro olarak estetik anlaynn zelliklerinden biri de gestustur. Gestus, naiv tutumun oyunculuk dzeyindeki ifadesi olarak tanmlanabilir. Brechtin estetik kuramnda, anlatlacak olaylarn toplumsal anlam demek olan meselin seyirciye aktarlmasnda k noktas sz deil, daima toplumsal bir anlam ifade eden davrantr. Sz ifade edecek davran (mimemis, taklit) yerine, szn arkasndaki grnmeyen anlam gsterecek davran gestustur. Gerek yaamda gzle grlr durumda olmayan jest, dil ilikisi ve elikiler, yaamn yeniden retimi olan estetik uygulamada oyuncu tarafndan aa karlarak, gzle grlr duruma getirilmelidir. Dille jest arasndaki ilikide ifadesini bulan bu karmak sreci oyuncunun aa kartarak grlebilir klmasnn estetik arac gestustur. Basit bir taklidin tesinde, bir davran uygulamasn gerektiren gestus, oyuncunun rol iinde erimeksizin, mesele dayal aratrmalara girmesini gerektirmektedir. Epik tiyatro, tanm asndan gestusa dayal bir tiyatrodur.323

Ezel Akayla Brecht Estetii ve Trk Sinemasndaki rnekleri konusunda gerekletirdiimiz sylei, Kadir Has niversitesi-stanbul, 18.05.2007. 323 Parkan, Brecht Estetii ve Sinema, s. 66.

322

206

Bu filmdeki gestuslar belirgin olarak karmza kar. Az sonra bir idama ehitlik edecek olan Osman Hamdi Beyin tablosundaki Kaplumbaa Terbiyecisi, arkadana ihanet edecek olan Fransz ressam Geromeun tablosundan yanstan Nilfer Hatun, bir karmaann iinde olduundan habersiz Bursa ehrine giren ve yine Fransz ressam Geromeun tablosundan bir grntyle var olan Hacivat, film boyunca gestuslaryla n plana kacaklardr. Sokratn lmn sergileyen Yunan tiyatrosu ve Mehmet Siyahkalemin aman Cinleri izimleri filmi epizotlara ayran, bu ayrma esnasnda da seyirciyi filmden bir nebze uzaklatrarak, filmi zihninde deerlendirmesini salayan bu epizodik yap, filmin Brechtiyen yapan dier zelliklerden sadece biridir. Filmin adndan ve Hacivat ve Karagzn yaamn bilmesinden kaynaklanan durumdan dolay, seyirci filmin sonunda her ikisinin de ldrleceini bilmektedir, ancak bir sonraki sahneyi tahmin etmesi pek mmkn deildir. Ama filmin adnda da belirtildii gibi, film Hacivat Karagzn ldrp ldrlmediini deil, neden ldrld zerinde durmaktadr. Ynetmen, film boyunca belirli doneleri vererek aslnda seyircinin bu nedeni kendisinin bulmasn da ister. Murat Belgenin Radikal gazetesindeki kesinde belirttii gibi, Ezel Akayn yapt ey, tarihi yeniden sanat gzyle yeniden yazmaktr ve bunu yazarken aslnda bugnn pratiklerini kullanarak yapar. Tarihselletirme zellii szkonusudur.324 Osmanlnn ilk dnemlerine ait az bir bilgi, aratrmalar yaplarak oaltlp, aslnda hemen hemen herkesin bildii Hacivat ve Karagzn mizahlarndan dolay ldrlmelerine dardan baka yorumlar getirmek amacyla bu filmi yapm olduunu dnyorum. Belki Hacivat ve Karagzn hayat ele alnsayd dramatik bir konu seilmi olacakken, neden ldrldne dair film boyunca seyirciye sorular sordurtmas, dardan bir bakla ele alyor. Filmdeki Sokratn lm ve aman Cinlerinin grntleri, filmdeki yabanclatrma efektlerine birka rnek. Filmdeki bu Brechtiyen zellikler, ynetmenin
324

Murat Belge, Hacivatla Karagz, Radikal, 7.3.2006.

207

Amerikada Brecht ekolnden gelen bir okul olan Villanova niversitesi eitim alp, bu altyapsn da her iki filminde de kullanmasnn bir tesadf olmadn kendisiyle yaptmz syleide renmi bulunuyoruz. Ezel Akayn yeni film projesi, Daha da Lks Hayat. Total Film dergisinde yaymlanan rportajnda bu filmle ilgili olarak Talip Ertrkn sorusunu yle cevaplyor:325
Daha da Lks Hayat, bizim mit Kvanla birlikte hazrladmz bir proje. 2002-2003te senaryosunu mit Kvan yazd. Ekrem Reit Rey ve Cemal Reit Reyin klasik oyununun haklar Cemal Noyann maj irketinde. Biz de onlarla ortak olarak bu projeye girdik. Benim de uzun sredir ynetmek iin nme koyduum projelerden biriydi. Dansl, arkl, elenceli, biraz politik, ilgin bir ekilde modernize edilmi bir film olacak. 1936 ylnda 70 yl sonrasn dnen biri tarafndan modernize edilmi olacak. 70 yl sonrasn dleyen de Nazm Hikmet. Dolaysyla retro ftristik bir sahnelemesi olan, garip bir estetie sahip bir proje. Lks Hayatn orijinal arklarndan adaptasyonlar yaplacak. Bir byk elence. nk nce gl; sonra dnrsn. nce glmen lazm. Konusu basite fakir hrsz, zengin hrszlar arasnda

Total Film dergisindeki syleiden bir alnt yapmak yerinde olacaktr:326

Talip Ertrk: Hacivat zelinde konuursak, yzeydeki tm enliine ve elencesine ramen, o film bu topraklarn gemiine dair ok nemli detaylar da ieriyordu. ok kltrl bir Bursa ehri ve bugn bir trl becerilemeyen bir arada yaama ryasnn somutlam hali karmzdayd. Bu tip mesajlar filme yerletirmeyi sosyal bir sorumluluk olarak gryor musunuz? Ezel Akay: Sosyal sorumluluun tesinde, politik bir tavr bu. Politik ierikli bir filmdi o ve zaten filmin hikayesi politik bir nermeden balad. Benim hikaye anlatmadaki ana hedeflerimden birini yanstyor

325 326

Talip Ertrk, Btn karpuzlar tek bir koltukta, Total Film, Haziran 2007, s. 96. Talip Ertrk, Btn karpuzlar bir koltukta, Total Film dergisi, Haziran 2007, s. 99.

208

bu. Ben politik hikayeler anlatmay seviyorum. O politik meseleyi analiz etmek, seyircinin nn amak benim film yapma tarznn, mmkn olduunca elenceli bir yzey, altnda da iyi alan nermeler ieren bir yaps var. ekerleme paketi iinde kk, ac, faydal ilalar Hacivat da bunun iyi bir rnei oldu. Firuze de yleydi aslnda ama onun politik nermesi biraz daha arkadadr.

5.4.6.

Reha Erdem Korkuyorum Anne

Filmin knyesi: Ynetmen: Reha Erdem Senarist: Nilfer Gngrm, Reha Erdem Yapmc: mer Atay, Grnt Ynetmeni: Florent Herry Yapm Yl: 2004 Sre: 128 dak Oyuncular: Ali Denkalkar (Ali), Il Ycesoy (Neriman), Kksal Engr (Rasih), enay Grler (pek), Arzu Bazman (mit), Turgay Aydn (Keten), Blent Emin Yalman (Kasap Kemal). Filmin konusu

Eski zaman stanbulunda bir grup insann; bir grup komunun hikayesidir Korkuyorum Anne. Dertleri benzeen, ortak zevkleri olan komularn hikayesi, bir yzn etrafnda anlatlr. Hafza kaybna urayan yar saf, babasyla birlikte yaayan, yine onun zoruyla taksicilik yapan Alinin (Ali Denkalkar) hafzasn geri getirmeye alan komular trl seyirliklerle, naif bir dille beyazperdeye tanr. Komulardan biri verdii yz geri isteyen eski sevgilisinden bebek beklemektedir. Onun tek bana dourma kararllna btn apartman destek verir. Alinin ak olduu mit ise spor akademilerinde alan ince belli bir sporcudur. Hayata dair umutlar, snav kazanamasa da yklmayacaktr. Ayn mit gibi herkesin hayattan beklentileri dolaysyla umutlar vardr. Mahallenin terzisinin de kronik haprma problemi, bunun da nedeni olan emektar kpek de filmdeki dier insanlar kadar inatdr, evine dner. Alinin arkadann askerlik, terzinin olu Ketenin ise anne korkusu ortak dertleridir. Ali, o kkken len annesini zlemekte, babasn yine anne zlemiyle kt aatan dtkten sonra hatrlamamakta srar etmektedir. Tabii

209

filmin asl unsuru ise herkesin bir ekilde derdi olan yzktr. Askerlik sorunu, annebaba basks, tek bana ocuk dourma zorluu, spor akademisi snavnn stresi Filmin konusunda ilikin filmin DVDsinin kartonetindeki yazya bakalm:
stanbulun, vapur sesleri ve mart lklaryla yanklanan sokaklarnda ve evlerinde, lk la, omuz omza, srt srta, dudak dudaa, el ele, yumruk yumrua, gz gze, yanak yanaa, yaayan insanlar: Ali ve babas Rasih Terzi Neriman ve olu Keten, Karnnda bebeiyle pek Kapc Rza, kars Selvi ve olu etin Mahallenin kasab Kemal Nerimann kpei akr Jimnastiki mit, eski boksr Aytekin Film, Alinin geirdii bir kaza ile balar. Ali kazada hafzasn kaybeder. Film btn insanlar kendilerini Alinin kafa karkl ile gelen bir karmaann iinde bulurlar. Bu karmaa, her gnn karmaas, bu karmaann bir baka ad hayattr. Bu karmaay, elden ele dolaan, sahibini arayan deerli bir yzk ve uzak bir hrszlk hikayesi ve yalan bir polis soruturmas daha da renklendirir.

Ynetmen (Reha Erdem):327

Ynetmen Reha Erdem 1960 ylnda stanbulda dodu. Galatasaray Lisesini bitirdikten sonra Boazii niversitesi Tarih Blmnde yl okudu. Fransada Paris VIII niversitesi Sinema ve Plastik Sanatlar Blmn bitirdi. Fransada ksa film ekti ve eitli filmlerde kameramanlk ve ses mhendisi olarak alt. 1989da Fransz Trk ortak yapm olan A ay adl ilk uzun metrajl filmini ekti. 1991de stanbul Devlet Tiyatrolarnda sahneye, konuk ynetmen olarak Jean Genetnin Hizmetilerini koydu. Trk iirinin tantlmas iin T.C. Kltr Bakanl tarafndan gerekletirilen iir Filmleri projesi erevesinde, Yahya Kemalin Deniz Trks iirini filme ekti.1990dan beri reklam filmi ynetmenlii yapyor. Pastavilla adl reklam filmiyle 8. Kristal Elma Trkiye Reklam dll Yarmasnda En yi Ynetmen dln, A ay ile de 11. Nantes Continents Film Festivalinde ikincilik

327

Evren, Trk Sinema Ynetmenleri Szl, ss. 140-141.

210

dln Mali filmi Finzan ile birlikte adl. kinci filmi Ka Para Kala en iyi yabanc film dalnda Oscara aday oldu. Korkuyorum Anne ile 23. Uluslararas stanbul Film Festivalinde FIBRESCI dln ald ve yine Korkuyorum Anne ve Be Vakit ile Adana Altn Koza Film Festivalinde arka arkaya en iyi film dllerini kazand. Filmin Analizi Korkuyorum Anne filmi, Tophane, Balat, Samatya, Karaky, Arnavutky, Eminn ve Tophane gibi eski stanbul'u artran yerlerde ekilmi olsa da, hibir dneme ait olmayan, hayali bir stanbul var seyircinin karsnda. nsann ne olduuna dair sorular soran, hemen herkesin zellikle de erkeklerin korkularna eilen ve unutulanlar, kanksananlar seyirciye komik bir dille hatrlatan bir film Korkuyorum Anne. Hayatn iinden, sradan kk detaylarla ssl, komedi, drama unsurlar gze batmayacak ekilde harmanlanm bir film. Hafza kaybna urayan yar saf, babasyla birlikte yaayan, yine onun zoruyla taksicilik yapan Alinin (Ali Denkalkar) hafzasn geri getirmeye alan komular, trl seyirliklerle, naif bir dille beyazperdeye tanr. Filmin naif olmas, hem zaman mefhumunun olmamas, filmin hangi tarihlerde getiinin anlalamamas hem de insanlar ince belli-kaln belli, dz basan-eri basan, verdii hediyeyi geri isteyenistemeyen gibi ayrmlarla tanmlanmasndan kaynaklanr. Aslnda ynetmen bu yaklamyla nsan nedir ki? sorusunu soruyor ve seyirciye sorgulatyor. Milliyet gazetesinde yaymlanan bir rportajda Filmde insan vcudunun hepimizin kanksad tepkilerine ok fazla yer verilmi. Hastalklar, bedensel alkanlklar, hafza, duru, oturu, sa, trnak, di gibi bedene dair aklmza gelebilecek her ey var. Byle bir film yapmak nereden aklnza geldi? sorusunda ynetmenin cevab yle:328
Arzularmz, isteklerimiz, zaaflarmz ve korkularmz bize bedenimizi unutturuyor. Filmle beraber bunlar hatrlyoruz. Filmdeki hafza kayb iin akas Ama Ali karakteri hayatta kaybettiimiz hafzalarmz, o bilemediklerimiz ve unuttuklarmz hatrlyor. Onunla
Melis Alphann ynetmen Reha Erdemle yapt rportaj, Milliyet Gazetesi, 19 Mart 2006 Pazar, Kltr Sanat sayfas.
328

211

beraber biz de bunlar hatrlyoruz. Hatrlyoruz da ne oluyor? Bir ey olmuyor, yaamaya devam ediyoruz. rnein deprem sahnesi bir drtme nitelii tayor. Gerektiinde hep beraber bir masann altna sabiliyoruz. Birbirimize o kadar ihtiyacmz var aslnda. Ancak bu durum 10 dakika sryor. Sonra yeniden hayata dnyor, itiip kakyoruz.

Filmin resmi internet sitesinde ise filmin temasyla ilgili u satrlar dikkati ekiyor:329
Krek kemii, gs kafesi, omurga, kafatas, trnak, bir az dolusu di Romatizma, bel ars, kemik erimesi Bol et. Bol kemik. Bol damar. Kilolarca barsak. ri gsler. Sarkk cierler. lser, halsizlik, ameliyat, kahkaha, tokat, kfr, tmr, meme, ak, gzlk, kepek bulur, bor alr, altna karr, yalan syler, sivilcesini patlatr, kanr, nr. Fotoraf ektirir, krlara koar, kusar, per, gler. Ot yer, hayvan yer, kanr, uyur. zlr, dnr, korkar. nsan nedir ki... Film, bunu merak ediyor.

Bir yandan filmin banda insanlara dair birtakm snflamalar yaplrken, bir yandan da film boyunca yaplan bu snflamalarn tekrarlanmasnn son noktasn filmin sonundaki nsan nedir ki? sorusunda gsteriyor. Tpk yukardaki cmlede olduu gibi. Ynetmenin yapt snflamalar ise yle:

329

Korkuyorum Anne filminin resmi internet sitesi: http://www.korkuyorumanne.com/index_tr.html (eriim tarihi: 30.05.2007)

212

1) nsanlar ikiye ayrlrlar. Eri basanlar, dz basanlar. Eri basanlarn gvdesi ve bayla sorunlar olur. Gvdesi ve bayla sorunlar olanlar, doru dzgn dnemezler. 2) nsanlar ikiye ayrlrlar; ince belliler, kaln belliler. nce belliler de kendi aralarnda ikiye ayrlrlar. nce belinden memnun olanlar, memnun olmayanlar. Kaln belliler de kendi aralarnda ikiye ayrlrlar. Kaln belinden ikayet edenler, kaln belinden ikayet etmeyenler. nce belinden memnun olmayanlar ile kaln belinden memnun olmayanlara uygun elbise dikmek ok zordur. O nedenle nce onlara bellerini sevdirmeniz gerekir. 3) Erkekler ikiye ayrlr; sevdiklerine verdikleri hediyeleri sonradan onlardan geri isteyenler, istemeyenler. 4) Askerliini yapanlar, yapmayanlar 5) Snnet olanlar, olmayanlar 6) Annesi olmayanlar, babasn hatrlamayanlar te tm bu ayrmlar filmdeki bir karakterin sesinden duyuyoruz nce film henz balamken, daha sonra film ilerledike bu cmleler, yine ayn kiiler tarafndan syleniyor. Tm bu ayrmlarn temelinde filme de adn veren bir szck damgasn vuruyor. O da korku. 5-6 yalarndaki etinin snnet korkusu, Aytekinin askerlik korkusu, Ketenin anne, Alinin baba, mitin snav, pekin ocuunu nasl bytecei korkusu te tm bunlar, gndelik yaamda insana dair korkular, duygular ya da somut tespitler sz konusu. Filmin 2007 ylnda kan DVDsinin arkasndaki u paragrafa yer verelim:
nsan nedir ki Korkulardan, zaaflardan, arzulardan,

zlemlerden rl bir hafza ve kandan, etten, kemikten, oluan krlgan bir beden stanbulun, vapur sesleri ve mart lklaryla yanklanan sokaklarnda ve evlerinde, lk la, omuz omza, srt srta, dudak

213

dudaa, el ele, yumruk yumrua, gz gze, yanak yanaa, yaayan insanlar: Ali ve babas Rasih Terzi Neriman ve olu Keten, Karnnda bebeiyle pek Kapc Rza, kars Selvi ve olu etin Mahallenin kasab Kemal Nerimann kpei akr Jimnastiki mit, eski boksr Aytekin

Filmin banda sylenmeye balanan ve daha sonra film boyunca tekrarlanan, tm bu ayrmlar, filmi belirli blmlere ayryor. te film bu adan aslnda 6 episoddan oluuyor. Her bir episod da kendi iinde dier kk episodlara Her bir blm sonunda insana dair birer gestus cmlesi de kyor. te bu cmleler, yukarda sraladmz 6 maddenin her biri. Snnetten korkan ocuk iin insan, snnetten korkan insandr ya da bir kasap ve bir doktor iin insan az dolusu i, omurga, kafatas, bolca damar, bolca kemik, kollar, eller, gzler, trnak gibi somut bir varlktr. Her insana gre farkl bir eydir insan. Hem entelektel hem elenceli bir psikanaliz seans adeta... nsan dediin nedir ki? sorusunun bir serbest arm yardmyla anlatlm hali olan Korkuyorum Anne, Reha Erdemin nc filmi. Her filminde farkl tatlar denemeye meyilli olan Erdem, bu filminde krlgan bedenlerimizi odaa alyor en basit anlamyla. Genelletirmek gerekirse, Korkuyorum Anne, olmayan bir annenin ya da olmayan bir babann, olup sevilmeyen babalarn ya da olup anlalmayan annelerin yaratt travmalar olabildiince masumane bir ekilde gzler nne seriyor. Filmin ana kahraman Alinin geici hafza kaybnda yeeren anne zlemi, iyileme srecinde inatla babasn hatrlamamasnn, onun bir nevi hafzasndan silmek istemesinin yannda daha bir gleniyor. Ali Korkuyorum Anne! diye nidalar atarken eksik aile izlei filmin dier karakterlerinde yava yava ortaya kyor. Babasnn izine bile rastlamadmz Keten isyan edememe bunalmyla savayor, baka bir karakter pek tm zorluklara ve her gn mstakbel babann telefon tehditlerine ramen ocuunu babas olmadan yetiecei bir dnyaya dourma konusunda inat ediyor. Sadece bununla da kalmyor film insan olmann hallerine dair trl trl gzellii, irkinlii, tuhafl, yumuakl ve aresizlii anlatyor. Bu yzden karmzda curcunal bir film var. Ama kesinlikle dank deil. Karakterlerin zenli ilenii, filmin bol karakterli dokusunun en gzel halini almasna yardmc olmu. Karakterler arasnda grdmz sk

214

paralellikler kurgunun da yardmyla o kadar ustaca ilenmi ki nsan nedir ki? sorusu en gzel cevabn bulmu. Reha Erdem, Serpil Boydakn Korkuyorum Anne filminizin yapm yksn anlatr msnz? Senaryonuzun yazm biraz uzun srm galiba sorusunu yle cevaplam.330
Evet onun o ksm biraz uzun srd. O da kalnlndan dolay uzun. Ama senaryo aamas zor oldu. nk filmin en zor ksm senaryo ksmyd. Bu filmde hikaye yoktu. Btn bu sahneler, insan nesilleri ve korkular zerine ok uzun sre altm. Sonra iin iinden kamadm bir biime sokamadm btn bunlar. Bir sr sahne vard mesela hl filmin iinde olan iniler klar. Yazar olan eim Nilfer Gngrmden yardm istedim. Bir ey olur mu bundan diye. O da biriki ey nerdi. Ben daha nce kimseyle bu tr bir alma yapmadm. Senaryo filmin bir esi, dolaysyla yanl anlalmasn istemem ama ben ekeceim filmi tartamam. Nilfer benim ne yapmayacam iyi bildii iin onunla alabilirdim. Bir sre senaryonun zerinde alt, bir eyler nerdi, onlar konutuk. Sonra elimizdeki malzemeyle board almas yaptk. Baz yerleri ayr ayr yapp ayr ayr alp karlatryorduk. Bir sene de o srd. Sonra bitirdik, beenmedik ve attk. Aslnda daha dorusu o srada bir film kt vizyona herhalde o film gvensizlik ve korku yaratt bizde.

Filme senaryosu dnda bir zgnlk aromas katan kurgu kullanm, filmde kurgunun balaycl ve birletiricilii ok nemli bir rol oynuyor ve amalarndan biri insan vcudunu takip etmek olan bu film iin bir nevi omurga hatta iskelet grevi gryor. Filmdeki Brechtiyen dokunulardan bahsetmek gerekirse ncelii naiviteye verelim. Ynetmenin sorduu ve izleyiciyle birlikte cevaplamaya alt nsan nedir ki? sorusu filmin naif tutumudur. Brechtiyen filmlerin en belirgin zellii filmde sorular sormas ve bu sorular seyirciye de sordurmas Film, insan denilen varl
http://www.sadibey.com/2007/01/18/reha-erdem-ile-22-mayis-2006da-yapilan-gorusme (eriim tarihi: 30.05.2007)
330

215

somut ve soyut ynleriyle irdelemeye alyor. Vcuduyla, isel durumuyla, hastalklaryla, korkularyla insann bir btn olduunu gstermeye alyor. Ayrca bir yandan da herkese gre insann farkl bir tanm olacan da ifade ediyor. Bu farkllklar gstermesi de klasik anlatdan uzak bir tarzdr. Tek bir soruya sonsuz cevaplar olabileceini vurguluyor ynetmen. Filmin sonunu da getirmiyor. Bundaki nedenin de insan nedir ki? sorusunda verilebilecek cevaplarn hi bitmeyecei anlamna geldiini belirtebiliriz. Bir terziye gre insan, ince belli-kaln belli olarak ayrlrken, bir ocua gre ise snnet olanlar ve olmayanlar olarak ayrlabilir. Ynetmen filmin en son karesine seyircinin kendisine gre bir insan tanmlamas yapmasna olanak veriyor ve insan nedir ki? diyerek filmi bitiriyor. Bu haliyle, ak yapt zellii tayor ve bu da Brecht film olma durumunu yanstyor. Film, giri-gelime-sonu blmlerinden olumuyor. Film, ne tek bir hikayeyi anlatyor ne de sonunda film bir sonuca oluyor. Dramatik bir erisi yok filmin. Seyirci, belki de hi byle dnmemitim diyerek, kendini sorguluyor. zleyen de insan olduuna gre, kendini sahnede grp, eletirisini ve tanmn yapmaya alyor. Ne olduu zerinde zihinsel bir yolculuk yapyor. Kendi bak asna, kendi mesleine, kendi konumuna gre bir insan tanmlamas yaparak salondan kyor. Tam da Brechtin istedii gibi Filmin non-linear olan gidiat zaman zaman kafa kartryor gibi gelse de, seyirciye zihinsel bir yolculuk yaptryor. Korkuyorum Annede, Trk seyircisinin grmeye alk olmad bir anlat tarz var bu haliyle Son derece akc giden komik bir o kadar da dramatik ve birazck karmak kurgulu bir Reha Erdem filmi. Filmin ana fikri insanlarn korkular ve hayatn kk detaylar Hikayedeki karakterlerin tamam 129 dakika boyunca hibir ekilde byk bir trajedi ile karlamayp gnlk herkesin bana gelebilen kk dramlar ve mutluluklar ile hayatlarn umutla srdrebiliyorlar ve hemen hemen hepsinin herkes gibi kk veya byk korkular var bu korkular ya karanlk veya snnet gibi kk eyler ya da kariyer veya ebeveyin gibi byk eyler. Filmi Brechtiyen bir baka zellik de anlatc yapsdr. Anlatclar da filmin her bir karakteridir. Tek bir anlatc yoktur filmde. Oysa hatrlayalm, baz sekanslarn

216

banda ya da sonunda filmdeki bir karakter, kendisine gre insan tanmyor. Anlatrken, filmde o insan tanmlamasna gre sahnelere de ahit oluyor seyirci. nsanlar ikiye ayrlr, ince belliler kaln belliler diyen Neriman Hanmn bu anlatm srasnda, filmde farkl bel llerine sahip kadnlarn, bellerini kvrarak oynadklarn tank oluyor seyirci. nsana dair tanmlamalar yaplrken, bu tanmlamalarn seyirciye gsterilmesi, seyirciyi filmden uzaklatrp, dndryor. Bu grseller, bir yandan filmi baka kk episodlara blerken bir yandan da yabanclatrma efektleri oluturuyor. Jimnastiki mit yalan sylediinde, baka bir karakter yalan diye giriiyor cmleye dier bir sahnede ama bu ikisi arasnda dorusal, yani nedensel bir balant yok. Ynetmen Reha Erdem'in anlat oyunu bu sadece alnan parann ve yzn, olaylar gelitirmesi sz konusu... Birdenbire stnde Keten, Ali ve mitin olduklar bir teknede, puslu bir havada, denizin ortasnda yapayalnz ve aresiz kalan bu lnn olduu sahneyle irkiliyor seyirci ve dnyor. Bu da nerden kt? der gibi Sonunda, mitin krek sallamasyla sahile varyorlar. Neriman Hanm, Yannzdaki kadn olmasayd, siz ne yapardnz? diyor ve anlyor ki, analizimizin banda da deindiimiz gibi bu film daha ok erkeklerin korkularn anlatyor. Filmde gestus cmleleri kullanlm, bunlar da filmin banda sylenen, daha sonra oyuncular tarafndan tekrarlanan, insana ilikin yorumlamalar dnmemitim dedirten iki diyalogu rnek olarak verelim:
-nyapcaksn yz? -bir kadna vericem -neden? -mutlu olmas iin... -sevgilin mi? -sevdiim... kincisi de: -kpekler insanlar kemikten olutuu iin mi sryor? -kalpleri olmad iin sryor..

Bu gestus

cmleleri, insanlar 6 ayr maddede snflara ayran cmlelerdir. Seyirciyi hi byle

217

Etkileyici kk detaylardan oluan parlak fikirlere sahip olmas ve insanlar, onlarn ilikilerini bir miktar gerek st anlatma tarz ile Emir Kusturica filmlerini anmsatan bir film Korkuyorum Anne. Filmi izlerken, mahalle ve komuluk temas nedeniyle zaman zaman Mnir zkul ve Adile Naitli 70lerin aile filmleri seyrediyormu havasna kaplmamak da elde deil. Snnet olmaktan korkan etin de yine o dnemin ocuk oyuncularn hatrlatyor. Kahkahalarla glerken birden boaz dmleniyor seyircinin, burun ekilmesi, gzya (ie doru) Mziklerinden senaryosuna, renklerden karakterlerine kadar dopdolu... Neeli Gnler scaklnda bir Trklk, Amelie rengarenkliinde karakterler ve Tenenbaum Ailesi dokunakllnda bir hikaye ak... 1980'lerin renkleri, annelik, snnet ve askerlik korkular, her eyi bilen adam tipolojisinin bir adm nnde avc kasap Kemal karakteri, Il Ycesoyun haprklar Aslnda daha ok Tun Baaran imzas tayan 1992 yapm Piano Piano

Bacaksz filmini hatrlatyor seyirciye. Hatrlanaca gibi film, 1940'l yllarda eski ahap bir konakta geer. Her odasnda bir ailenin oturduu konakta yaananlar, gnmzn acmasz dnyasnda kopup giden dostluklar sekiz yandaki bir ocuun gzyle anlatlr. Mzik, Brechtiyen estetiin olmazsa olmazlarndan biridir. Mzik,

yabanclatrmay salayan elerden biridir. Brecht, elerin birbirinden ayrlmas diye niteler; mzik oyunun yan bandaki yerini alr, hatta karsna geip kurulur onun, oyuncu hi kukuya yer brakmayacak gibi aktan aa ark syleyen birine dnr. Oyun sanatna karde sanatlar, oyun sanatyla kaynaarak kabarp dalgalanan bir toplu yapt oluturmaz, her biri tekilerden bamsz, her biri kendileyin ortak grevin yerine getirilmesine alr ve birbirleriyle olan btn ilikileri birbirlerini yabanclatrmaktr. Ynetmen Reha Erdem, mzii de bir yabanclatrma unsuru olarak kullanmtr. Filmde barol oyuncusunun olmamas da Brechtiyen bir zellik olarak karmza kyor. Bir syleide Reha Erdemin bununla ilgili syledikleri son derece dikkat ekici: Herkes kendi hikayesinin kahraman. Tek tek herkesin etrafnda hissedilen bir

218

arka taraf var. nsanlk dram var. Mahkeme gibi bir sahne var, herkes teker teker geliyor. Hep yeniden hatrlyoruz. Hatrlar hatrlamaz yeniden unutuyoruz. Bazen hatrlayarak teselli buluyoruz, bazen unutarak. Oyuncular bir btn olarak sergiliyorlar kendilerini. Melis Alpann

rportajndan bir alnt yapalm bununla ilgili:331

Melis Alphan: Film oyuncularn bedensel ve ruhsal olarak kendilerini ortaya koyabilecekleri bir alan sunuyor. Bu size bir tatmin salam olmal. Ali Denkalkar: Filmde ynetmen ne grmek istiyorsa onu grdnz. Reha Erdem: Herkesin bedeni ve bedenini kullan ekli ok farkl. Kasab yazarken glmsyordum. Sonra Blent umduumdan da farkl bir ey yapt. Ali bir sahnede yzn kaybediyor, sonra yastn altnda buluyor. Burada Ali "Bir ey yapabilir miyim?" dedi ve ayaklaryla yere vurarak bir ocuk gibi sevindi. Bu tamamen oyuncunun rolle olan ilikisi. Baka bir sahnede ise Il Ycesoy olundan yz istiyor. ocua "yle yapacaksn" diye tarif ederken Il hanm grdm. yle bir duruyor ki, yapacak bir ey yok. ocua "Bir bak, zaten yz vermekten baka aren yok" dedim. Il Ycesoy: Oyuncu ynetmenin dilinden anlyorsa, orada kendi enstrmanlarn harekete geirir, ne yapmak istiyorsa onu katar. Fazla gelirse ynetmen durdurur. Ynetmenin iyi bir terzi olmas lazm. Oyuncu kuma ok bol getirmek zorundadr, ynetmen de istedii kadar kesip bier. Blent Emin Yarar: Karakol sahnesinde tiyatroda oynuyormu gibi hissettim ve o kadar kendimi kaptrdm ki, o anda ok zgr hissettim. Kamera m var, ekiliyor muyum duygusundan tamamen uzaklap o sahneyi bitirdim.

Modern hikayelerin ssl trajedilerindense, sssz ama vurucu bir trajikomedi olmay bile bile semi gibi duruyor Korkuyorum Anne. Filmde anlatlan hikayeler
331

Alphan, Milliyet Gazetesi

219

ok tandk ama o kadar da zel. stanbul ve Ankara Film Festivallerinde En yi Ynetmen dahil birok dl kucaklayan Korkuyorum Anne, Altn Kozada da Jri zel dlnn sahibi olmutu. Bunun dnda film teknik baars iin de kurgu ve sanat ynetimi dahil birok alanda dllendirildi.

5.4.7.

Reha Erdem - Be Vakit

Filmin knyesi: Ynetmen - Senaryo: Reha Erdem Grnt Ynetmeni: Florent Herry Yapmc: mer Atay, Yapm Yl: 2006 Sre: 110 dak Oyuncular: zkan zen (mer), Ali Bey Kayal (Yakup), Elit can (Yldz), Blent Emin Yarar (mam), Taner Birsel (Zekeriya), Yiit zener (Yusuf), Selma Erge (retmen), Tilbe Saran (merin annesi), Sevin Erbulak (Yakupun annesi) Filmin konusu: Srtn yksek kayalklara dayam, yzn yce bir denize dnm, etekleri zeytinliklerle ssl kk fakir bir ky. Kyn sakinleri sert bir corafyayla baa kmak iin ura veren, sade ve alkan insanlardr. Yiyeceklerini, gn gnne, topraktan ve besledikleri az saydaki hayvandan karrlar. evrelerindeki hayvanlar ve aalar gibi kendilerinin de gelip geici olduklarnn bilgisini tarlar. Bu yzden arbaldrlar. Toprak, hava ve suyun, gecenin, gndzn ve mevsimlerin ritmine gre yaarlar. Zaman her gn ezan sesiyle be ayr vakte blnr. nsana zg btn olaylar her gn bu be vakit dilimi iinde yaanr. Yetikinler byklerinden grdklerini ocuklar zerinde devam ettirirler. Sevgilerini yanl gsterip, daya cennetten kma sayarlar. Babalar daima oullarndan birini tekine stn tutar. Anneler kzlarna acmaszca buyurur. ocukluktan genlie geen, 12-13 yalarnda ocuk mer, Yakup ve Yldz bu be vakitli filmde, ky sakinleri arasnda ne kar. mamnn olu mer umutsuzca babasnn lmesini diler. Sadece dilemekle onun lmeyeceini anlaynca babasn ldrmek iin ocuka yollar aramaya koyulur. Sululuk dolu dncelerini arkada Yakupla paylar.

220

renciler kyn tek snfl okulunda renim grr. Aileler, gen bir kadn olan retmene minnettarlklarn evlerinde piirdikleri ekmei, koyunlarnn stn hediye ederek gsterirler. Yakup retmenine aktr. Sululuk dolu dncelerini arkada merden bile gizlemeye alr. Bir gn babasn retmeni gzetlerken grnce o da mer gibi babasn ldrmeyi aklndan geirir. Yldz hem okula devam eder, hem de annesinin acmaszca stne ykt ilerin stesinden gelmeye abalar. Kk kardeine annelik etmeye alr. Bir taraftan da kadnlarla erkekler arasndaki ilikinin srlarn irkilerek renir. Be vakit geer. ocuklar fkeyle sululuk arasnda gidip gelerek, ar ar byrler. mer babasn ldrmekten vazgeer. Sevgiyle nefret arasnda skm, aresizce alar.

Filmin analizi:

anakkalenin Ayvack ilesine bal Kozlu Ky... Kayalklarda, doann sert koullarna kar duran yaamlar... Alabildiine uzanan masmavi, dingin, suskun deniz... Tpk Be Vakitin insanlar gibi... Sessiz, sradan, geleneksel aile yaps iinde akp giden zaman... Sknetle iddeti bir arada yaayan ky sakinleri... gece... sessiz... dolunay sakin... Geceyi gndze, gndz geceye balayan tek ey ise be vakit duyulan ezan sesi... 2006 ylnda stanbul Film Festivalinde yaran Be Vakit, Reha Erdemin stanbulun, ehrin dna kt, filmden filme deien tarznn son filmi. Ky yaamn, gen retmenin can skntsn, kydeki aile ilikilerini stilize bir dille anlatan Erdem, ky hayatn 5 vakte indirgiyor. Namaz vakitleriyle gnlk hayat veriyor ve taray anlatyor ynetmen Reha Erdem. ocuklarn cinsellii kefi, babalarna olan nefretlerini de veren ynetmen, kye uzaktan bakmay tercih etmi. Bu nedenle akllarda denize bakan ky peyzaj kalyor. Bir ky bir zaman, hayatlar ve dertleriyle megul insanlar Bunlardan ; zamann onu ldrme planlar yaparak geirecek kadar babasndan nefret eden mer, retmenine olan akyla cann skan her eyden uzaklaabilen Yakup ve eve kslmay reddeden babasna ak Yldz. Grnrde

221

ok da nemli olmayan sorunlarn glgesinde ya da onlarla ilikili dertleriyle bouan bu ocukla birlikte yaanan byme sanclar332 Katld festivallerden dllerle (stanbul Film Festivali En yi Trk Film ve FIBRESCI jri dl - 2006, Altn Koza En yi Film - 2006) dnen, eletirmenlerden vgler toplayan ve zellikle Korkuyorum Anneden sonra seyircinin merakla bekledii bir film Be Vakit. Sorular sormay amalayan ve kilit noktay da insan olma durumunun ald Reha Erdem sinemasnda baa dnyoruz bu kez. Ergenlik andaki ocukla beraber kendini var edebilme, tanmlama sanclarna odaklanyoruz. Zorluklarla ve aclarla farkl ekillerde ba eden, hayata dair konumlarn belirlemeye alan ve karlarnda rnek almak isteyecekleri birilerinin eksikliinde ya da karlarndakiyle kurduklar nefret ilikisinde kendi yollarn ama abasnn verdii yorgunluu tayan bu lyle biz de o dneme yeniden dnyoruz. Uyanma vaktinin geldiini sezinlesek de hl uyku bizi brakm deil ve bu zevkin son demlerini uyku bizi nerde yakalarsa orda, yapraklarn arasnda, kayalarn zerinde doyasya yayoruz. mer, Yakup ve Yldz Henz ocuklar. Zamann varlndan haberdar, allmn dna kmak, sevgi ve nefreti i ie yaayan ve bir an nce bymek isteyen ocuklar... mer, ailenin byk ocuu. Ky imam olan babas tm sevgisini kk oluna vermi, mere ykc bir mesafede durmakta. mer, ocuk kalbinde bytt nefretle, hasta olan babasnn lmesini istemekte, bununla da yetinmeyip, ocuk aklyla babasn ldrmek iin planlar yapmakta. mer ve babas arasndaki ilikide, baba figrnn aile iinde otoriteyi ne denli kat temsil ettiini gryoruz. Baba-otorite ilikisini sadece mer ve babas arasnda deil, kyn yetikin erkeklerinin kendi babalaryla ilikilerinde de grmek mmkn. Filmin dier ocuk karakteri Yakup, gen retmenine ak, hayal dnyasnda yaar, gizli duygularn utanarak arkada merle paylar. Bir gn, babasnn, retmenini gizli gizli gzlediini grr ve o an tpk mer gibi o da babasn ldrmek ister.

Eren Serim, inden stanbul Geen Filmlere Bir rnek Daha: Korkuyorum Anne, Yeni Film Dergisi, Nisan 2006, say: 11, s. 9.

332

222

Yldz ise, filmin kadn temsil eden ocuk kahraman. Annesi, ailenin tek geim kayna olan hayvanlaryla ilgilenirken, Yldz evin ileriyle ve kk kardeiyle ilgilenmek zorundadr. Yldzn yaamnda anne karakterinin, bir yandan kadn olmann zorluklarn yaarken bir yandan kzna da ayn yaam zor kullanarak sunduunu gryoruz. Ataerkil sistemin dayatt bu geleneksel dnce biimini filmin alt metninde okumak mmkn. Ayn zamanda, ky sakinleri, eitimi dayakla edeer gryor. Kyn ksz ve yetim obann, aatan birka fstk kopard iin dven adam, kyn ihtiyar meclisi nnde yi ya ben de babalk ettim ite diye savunuyor kendini. Babalk demek otorite demektir. Otorite nasl salanr? Dayakla, iddetle. Eitimin dayakla zde tutulduu, hibir karakterin kt olmad ama hepsinin bir tokat, bir azar, bir sopayla yaral olduu bir dnya kuruyor Erdem. Kyn yal ninesinin filmin ilk sahnelerinin birinde syledii sz, kalp yarglar ak ve net ortaya koyuyor. Olan ocuu iken hepsi iyidir bunlarn, baba olunca ise hepsi babalarna ekerler. Babadan ola geen ve hibir zaman deimeyen ataerkil dnce kalplar Be Vakit yaanyor. Bir internet sitesinde filme ilgili sorulan bir soruya, Be Vakitin beinci filmi olduunu belirten Erdem, btn filmlerinin senaryosunu kendisinin yazdn ve filmleri kendisinin ynettiini beliriyor. Erdem, Be Vakitte kklne ait pek ok eyin bulunduunu, ancak kyde bymediini de ifade ediyor.333 Her eyin tesinde be vakit zaman zerine bir film. Bu noktada mzikten balamak gerekiyor sanrz. Estonyal kompozitr Arvo Partn eserleriyle bezenmi. Filmin balangcnda ky grntlerine elik eden klasik mzik olduka yadrgatc geliyor ve bir zaman neden diye sordurtuyor izleyicisine. Nedenin yabanclatrma ya da seyirciyle hikaye arasna mesafe koyma abas olduu ak. Ama sonra mziin anlar nasl hem yeganeletirip hem de sonsuz klabildiini kavryorsunuz. En basit haliyle anlatmaya alrsak; yaanan an, o ann kahraman iin tek ve hayatna yn verebilme gcne sahip hem de kuaklardr benzer biimlerde kendini tekrarlyor bu anlamda. Doa da ayn zellikleriyle filmin kahramanlarndan biri oluyor ve kyn

333

Seda Gen, http://www.ixtanbul.com/news_detail.php?id=2805 (eriim tarihi: 30.05.2007).

223

bunalan insanlarna kucak ayor. Bize sunulan esiz grntlerde bylece filme grsel zenginlik katma amal olmann tesinde baka eyler anlatyor. Kyde zaman ezanla ayrlm be para olarak alglanlyor. Bu epizodik haliyle Brechtiyen bir yaklam sergiliyor. Gece, Akam, leden sonra, le ve Sabah olmak zere be vakit ve her vakit, filmi bee ayran bir episod. Her bir episodda yine ba ve sonu olmayan durumlar anlatyor. Filmin sonu yine bir ak yapt niteliinde. Filmin giri-gelime-sonutan olumamas, filmi geleneksel anlatdan ayran zelliklerden biri. Filmi ezana gre gece, akam, leden sonra, le ve sabah balkl blmlere ayran Erdem, bu duruma dini bir anlam yklemiyor. Ama mistik bir hava katyor. Doayla uyum iinde yaayan kyller iin ezan, gnein konumuna gnn saatini vurguluyor. Zamanlarn ona gre ayarlyorlar. Adna ramen tek meselesi zaman deil filmin. Be Vakit babalarna kinlenen ama onlarn sznden kamayan oullarn yks, ayn zamanda. Bulutlarn arasndan syrlan dolunay... am inelerinin altnda, fundalklarn iinde, aa kovuunda huzur bulup uyurken Hamlet'in lmek, uyumak diye balayan tiradn anmsatan ocuklar... mer, Yakup ve Yldz adl ocuk ve aileleri etrafnda geen bir yky anlatan Be Vakitde, okula giden, ders alan, da bayr dolaan ocuklar iin alabildiine zgr ve basit bir ey olan hayat ve zaman kavramlar yava yava omuzlarna yklenen sorumluluklarla, cinselliin kefiyle karmaklamaya balyor. ocuklarn boaznda tkanan hkrklar... O tkanmaya neden olan otorite simgesi babalarnn gzlerinden akan yalar... Reha Erdemin, filmi zerine szlerine yer vermek istiyoruz: Toprakla deniz, kayayla gk arasnda asl bir kyde bymeye alan ocuun zamann aknda yuvarlanmalarnn filmi. Orada zamann tek sarkac, kimi zaman gmi bir bak gibi parlayan minare ve onun gne saatiyle dnen be vakti Serpil Boydakn Reha Erdeme sorduu Be Vakit filminizin yapm yks nedir? Orada gidip yaadnz iin, orada grdnz eylerden oluturduunuz bir

224

konu mu? Kozluda yaayan halk nasl karlad kylerinde film ekmenizi? Size yardmc oldular m? sorularna verdii cevaba yer verelim:334
Reha Erdem: Tematik olarak dierleriyle ayn ama grdnz filmi o yrenin, o corafyann filmi aslnda. lk defa bir corafyann ruh halinin filmi. O film orada olmasa yle olmazd. Orann filmi. O gk, o deniz, o ky orann verdii bir heyecan diyelim ona. Ben orada zaman hissediyorum gibi bir ey, oradaki zaman. Orada bir ev var kyde onun filmi. Temas deil. Temann orayla hibir ilgisi yok o tamamen uydurma. Ama oradan bildiim ey ite o 5 vakit ezan. O zamann oradaki geii, o insanlarn o zamann dnda durular. Aynen benim filmlerde yapmaya altm gibi. nsanlar orada zamann kenarnda oturuyorlar gibi geliyor bana. Bizim artk o ritmin iine girmek imkanmz kalmam ama en azndan eyi hissedebiliyor insan, ne kadar insani iklim. Burada iklim tamamen suni. Orada yaayan halk dediim gibi o kadar sakin, mtevaz, az konuan, zaten bunun iin de seviyorum oray. Onlarla ok az ilikim var. Senelerdir gidiyorum ama zellikle kyn iinden hi gemem. Birka tane ok yaknm var. Bu film ortaya knca konutuk. Son derece sakin bir ekilde yardm ettiler onun iin oray bir plato gibi kullandk. ok da dikkatli davrandk ama tamamen her eyimize katldlar. Ve Allahtan da hibir ey de olmad. eyi merak ediyorum bir ikisi biliyordu bu filmin neden bahsettiini, ne olduunu. Camilerini atlar, her eyleri yaptlar. Bu yaz gstereceiz onlara. Merak da ediyorum. Biraz da rkyorum yani. Ne diyecekler acaba.

Reha Erdem, filmlerinin ortak yanlarn yle belirtiyor: Benim filmlerimin ortak zellii benim filmim olmalar. Benim hayatmda o an yamla, durumumla, dertlerimle aa-yukar o konularn arl tabii filmimde yer alyor; aile-baba-oul i meseleleri, anne-kz ama bunlar ben sadece benim aclarm diye deil, ben de herkes kadar bunlardan ac ekmi ya da ekmekteyim ama bunlarn insanln temel eylerinden biri olduunu dnyorum. Korkuyorum Annenin Eskiehirdeki gsteriminden sonra, retim yesiymi galiba bana baka filmler yapmaya
334

Serpil Boydakn Reha Erdemle yapt sylei

225

korktuunuz iin mi politik deil de byle komedi ve duygular zerine filmler yapyorsunuz? diye sordu. Bence en politik filmler bunlar. Gemite olaylarn trmand dnem generallerin Demirele basklar filan; btn o generallerin, btn o Dantay dini sebeplerle basan adamlarn arkasnda yle problemler var. Herkes kendi problemini nce bir halletmedike ite onun iin o treyen erkekler ya da erkekler daha ok oluyor, ortal mahvediyorlar, perian ediyorlar, bakalarna ok zarar veriyorlar. Mesele bu. Politik film yapmak kadar, cevap vermek kadar kolay bir ey var m? Politik film cevap. O iyidir, bu ktdr diyorsunuz.335 ocuklarn baz sahnelerde otlarn altnda uyumalar, dinginlik ve boluk sesi, film zerinde seyirciyi dndrmeye gtren sahnelerden biri. Yamacn banda oturan, bolua bakan, yan yana ama konumadan duran, yksek tansiyonlu bir sekanstan sonra uyuyan ocuk grntleri, filmin yabanclatrma efetleri Seyirci bir sonraki sahneden ne olacan merak edip gerilime girdii anda ynetmen bu tarz dingin sahnelerle seyirciyi filmden uzaklatryor, dndryor. Filmdeki olaylarn sonucu verilmiyor, nk nemli olan olaylarn sonu deil, ynetmen bunun altn izmek. Sadece zaman, gn, yaam belki de seyircinin kendisini sorgulatmak istiyor. Birka ipucu veriyor sadece. Kurulu bir sistemin olduunu ve ksr dng olarak srekli kendini tekrarland. Bu mesaj, gestus cmlesi olan ve kyn ninesinin syledii szde kendini gsterir. Olan ocuu iken hepsi iyidir bunlarn, baba olunca ise hepsi babalarna ekerler. Brechtin vurgulad gibi, Erdem de bir sistem eletirisi yapar. Bir baka yabanclatrma unsuru da kendisini barol oyuncularnda gsterir. Sevin Erbulak ve Tilbe Saran gibi nl oyuncular yan rollerde izlerken, seyircinin daha nce hi grmedii oyuncular da baroldeler Bu geleneksel Aristo estetiinin dnda bir uygulama olarak, seyirciyi aryor.

http://www.sadibey.com/2007/01/18/reha-erdem-ile-22-mayis-2006da-yapilan-gorusme (eriim tarihi: 30.05.2007)

335

226

SONU
Brecht Estetii ve Trk Sinemasndaki rnekleri balkl bu almada 2000li yllarda Trk Sinemasnda grlen Brecht estetiinin rneklerini, Brecht estetiini iermesini ngrdmz pratikler erevesinde ortaya koymaya altk. Bu alma be ana blmden olumutur. Estetik Kavram balkl birinci blmde estetiin tanmn ve tarihsel geliimini; Aristoteles Estetii balkl ikinci blmde Aristoteles estetiini, Aristotelesin yaad dnemin toplumsal yapsn, iir ve tragedya kuramn; Brecht Estetii balkl nc blmde Brecht estetii, Brechtin yaad dnemin toplumsal yapsn, epik/diyalektik tiyatro pratiklerini; Brechtin Sinemayla likisi ve Brecht Estetiinin Dnya Sinemasndaki Uygulamalarna Ksa Bir Bak balkl drdnc blmde Brechtin sinemayla olan ilikisini, Kuhle Wampe filminin analizini, Dnya Sinemasndaki Brechtiyen yaklamlar; Brecht Estetii ve Trk Sinemasndaki rnekleri balkl beinci ve son blmde ise klasik ve modern anlaty, Trk Sinemasnda anlat kavramn, Trk tiyatrosundaki Brechtiyen yaklamlarn Trk Sinemasna etkisini, 2000li yllar Trk Sinemas ve Trk Sinemasndaki Brechtiyen rnekleri ele aldk. Ekler blmne ise, yaplan syleileri ekledik. Estetik Kavram balkl tezin birinci blmnde Estetik kelimesinin anlamlarna yer verdikten sonra sanatta ve sinemada estetik kavramlarn inceledik: Estetik kelimesinin temel Trke karl, Sanatsal yaratnn genel yasalaryla sanatta ve hayatta gzelliin kuramsal bilimi, gzel duyu, bedii, bediiyat.dr. Estetik kavramnn tanmnn yan sra birinci blmde estetiin tarihsel geliimini anlattk. Estetiin tarihsel geliimi ve tanm zerine Raymond Williams Anahtar Kavramlar adl eserinde Aestheticin, ngilizcede ilk olarak 19. yzylda grldn; 19. yzyln ilk yarsnda yaygn olmadn, Yunanca biimine ramen, Almancada eletirilerle dolu ve tartmal bir gelimeden sonra, bu dilden alnan bir dnleme olduunu belirtiyor. Anahtar Kavramlar adl bu eserde, estetik kavramnn, ilk defa iki ciltlik bir kitabn ad olarak Latince biimi olan Aesthetica ekliyle Alexander Baumgarten

227

tarafndan kullanld belirtiliyor. Baumgarten gzellii grngsel kusursuzluk olarak tanmlyordu ve sanat stne dnrken, bunun nemi, duyularla kavraya baat bir vurgu yklemesindeydi. Bu duyu algs, Baumgartenn Yunanca kk szck aisthesisden tremi yeni szcn byk lde aklamaktadr. Yunancada temel anlam; maddesel olan veya yalnzca dnlebilen eylerden farkl olarak, maddi eylere, yani duyularla alglanabilen eylere gnderme yapard. Kitab evrilmemi ve kstl olarak dolama girmi olsa da, Baumgartenin yeni kullanm; znel duyu etkinliine ve bu alanlarda egemen olan ve de kendisinin balkta kulland szc devralan insann zellemi sanat yaynclna yaplan vurgunun bir parasyd. Kantta da gzellik byk lde ve ncelikle duyusal bir grngdr, ancak o Baumgartenn kullanmna kar km ve aestheticsi Yunancadaki gibi duyusal algnn koullarna ilikin bilim eklinde daha geni ve zgn anlamyla tanmlamtr. Her iki kullanm da, daha sonra, 19. yzyl balarna ait az sayda metinde grlr; ama 19. yzyln ortalarndan itibaren gzel anlam arlk kazanr ve szcn sanatla srekli gl bir ba vardr. Lewes, 1879da, szcn deiik bir tremi biimini kulland: Aesthetics, duyumun soyut bilimi tanmyla. Yine de, anaesthesia (anestezi), fiziksel duyum yoksunluu anlamyla, 18. yzyln balarndan beri kullanlagelmiti; ve de 19. yzyln ortalarndan itibaren, tptaki ilerlemelerle birlikte, anaesthetics gitgide popler olan sfatn olumsuz biimi- duyumdan yoksun ya da bu yoksunluun aracs anlamna gelmek zere, zgn geni anlamyla yaygn biimde kullanlyordu. Bu dorudan olumsuz biimin kullanl, en sonunda, gzellik ve sanata gndermede bulunan baat kullanma bal olarak, unaesthetics veya nonaesthetic gibi olumsuz biimlere yol at. Estetiin tanm ve tarihsel geliiminin ele alnd birinci blmden sonra, Aristoteles Estetii balkl tezin ikinci blmnde Aristoteles estetii, bu estetiin anlatld Poetikas, pratikleri, yaad dnemin toplumsal yaps, eserleri ile iir ve tragedya kuramna yer verdik. Nejat Bozkurt Sanat ve Estetik Kuramlar adl eserinde Aristotelesin sanat felsefesi kukusuz onun bu konuda tek ve en etkili yapt olan Poetika ile gn na ktnn alt izilmitir. Aristotelesin sanat felsefesi rasyonalist bir sanat felsefesi olarak benimsenebilir. Poetika, Aristotelesin sanat dncesinin tamamlanmam bir resmini vermi olmasna karn, filozofun, sanatn tanm, sanat ve

228

doa, gzellik, sanatsal iyilik gibi konularda teki yaptlarnda syledii pek ok eyi ierir. Bunlarn hepsini dikkatle ele aldmzda onun sanat felsefesinin ne olduunu anlayabiliriz. Poetikann genel grnm bizde Aristoteles felsefesinin pek ok problemlerinden yalnzca temel bir vnmeci tre yer verdii izlenimini brakr. te bu nedenle Aristotelesin sanat felsefesi onun eitli kitaplarndan derlenen ok saydaki pasajlardan ve bunlarn temel problemlerle uygunluk iinde dzenlenmesinden oluturulabilir. rnein, sanat nedir? sorusuna verilecek yant, sanat doadan ve yapp etmeden yani eylemden ayrmamz salar. Sanat, akl tarafndan belirlenen amalarn, ereklerin gereklemesini, varla gelmesini salayan bir yapma-yaratma yetisidir. Sanatsal yapmada ise, doa ve sanat araclyla, zihinde canlandrma, imgelem gibi edimler zerinde durulur ve bunlarn gereklik alanna sokulmas yollar aratrlr ve gsterilir. Nejat Bozkurt yine Sanat ve Estetik Kuramlar adl eserinde, Aristotelesde sanatn, taklit yani mimesis ile baladn, arnma yani katharsis ile son bulduunu; mimemisde sanat ve nesne, katharsisde ise almlayc ve sanat yapt arasnda bir iletiim ve etkileimin sz konusu olduunu belirtir. Bu balamda da form gzellii, nesne gzelliinden baka bir eydir. Dier bir deyile doa ve sanat yasalar farkllk gsterir; nesnedeki ve sanattaki gzel farkldr. Sanat tinsel alandan duyusal alana doru uzanr. Aristotelese gre felsefe, duyusala dayanrken, sanat da estetie veya aisthesise dayanr. Bu bakmdan estetik haz, holanma, bilgi, zihin ile ilgilidir. Aristotelesin sanat anlay zihinle ba kurma asndan rasyonalisttir. Mimesis, gereklik ve tinsellik alannda sz konusudur; realite alannda, tekil olan ve duyusal olarak kavranabilen varken, idealite alannda olmas beklenebilen, mmkn olan sz konusudur; hayalgcyle kavranabilen bu alan, olanak kategorisi ile ilgilidir. Zorunluluun egemen olduu realite kategorisi ile olasln egemen olduu olanak kategorisi Mimesisde birleirler. Bu bakmdan sanat, gereklikten daha fazla bir eydir, onun almasdr; realitenin ve idealitenin sentezidir. Aristotelese gre sanat, hibir zaman yalnzca gerekliin yansd bir ekran deildir; sanat yapt kaba bir taklit rn de deildir, nk mimesis kavram gereklii de ieren geni bir kapsama sahiptir. Doada ve sanatta karmza kan gzelliklerden sanat gzellii, gereklikten baka bir eydir.

229

Suut Kemal Yetkin, Estetik ve Ana Sorunlar adl eserinde Aristonun taklit konusuna da deindiini ve hayvanlarn en taklitisinin insan olduunu belirtir. nk taklit, zevk vererek rettii iin, insan taklit edilmi eyleri sever. Estetik davran bir bilgi olayna bundan daha keskin olarak evirmek mmkn deildir. nsanlar renmeyi, bilmeyi tabii olarak sevdikleri iin gzeli seviyorlar. Demek oluyor ki, gzel eylerin algs, esasnda bilgi edinmekten farkl bir ilem deildir. Yani, insann taklide olan doal eilimi ona hem bilgi hem zevk veriyor. Bylece kendiliinden sanatta yarat sorununa gelmi oluyoruz. Aristoya gre, insan, tabiat taklit eder; yalnzca bu taklit grnle yetinmez. Sanat eyay ya olduklar gibi ya da olmalar gerektii gibi gsterebilir, tabiatn eksik brakt yerleri, tabiatn izledii ynde ne kadar iyi tamamlayabilirse eser o oranda gzeldir. Dzen, birlik taklit ve zellikle idealizm, estetiin balca zihni unsurlardr. Bununla birlikte duygunluk da ihmal edilmi deildir. Tragedyann en karanlk sahnelerini bile alacak olsak, gzel her eyden nce hoa gitmelidir. zetlemek gerekirse, Dramatik Tiyatro (buna Aristotelesi Tiyatro da diyebiliriz) seyircisi yle der: Evet, bunu ben de yaadm. Bence de yrekler acs, zavall iin kar bir yol yok. Sanat buna derler ite: Her ey ne kadar da doal! Alayanla alyor, glenle glyor insan! Brecht Estetii balkl tezin nce blmnde de Bertolt Brecht ve epik / diyalektik tiyatro zerinde durduk. Bertolt Brechtin yaam, tiyatro oyunlar, Hollywood iin kaleme ald senaryolar, nce epik tiyatro, ardndan da diyalektik tiyatro adn verdii estetik pratiklerine deindik. Bertolt Brecht, estetik kuramn 1920lerden balayarak, 1956daki lmne kadar kesintisiz srdrd pratik almalar iinde oluturmutur. Brechtin estetik kuram bugn epik tiyatro ya da diyalektik tiyatro deyileriyle anlmaktadr. Kukusuz, diyalektik tiyatro kavram, Brechtin estetik kuramn anlatmas bakmndan, epik tiyatro kavramndan daha yetkindir. Temelinde diyalektik tarihi materyalizmin yasalarnn yer ald dnlrse, diyalektik tiyatro olarak

230

adlandrlmas daha uygun olacaktr. Ancak, epik tiyatro kavramn tmyle terk etmek mmkn deildir. nk onun nerdii tiyatronun biimi, ancak epik bir tr iinde vcut bulabilmektedir. Prof. Dr. Mutlu Parkan, Brecht Estetii ve Sinema adl eserinde, Brechtin estetik kuramnn ruhunu diyalektik ve tarihi materyalist felsefe, bedenini ise epik tiyatronun oluturduunu belirtir. Diyalektik kavramnn Yunan felsefesinde olduka sade bir anlam var: doru fikirlere tartma ve fikir atmas yoluyla ulamak. Monolog yerine diyalog. Ksacas diyalektik, iinde yaadmz dnya ve toplum hakknda doru fikirlere ulamak iin nerilen bir yntemdir. Prof. Dr. Mutlu Parkan, Brecht Estetii ve Sinema adl kitabnda Brechtin estetik kuramnn temelinde naivite bulunduunu ve eksenini de yabanclatrmann oluturduu, birbiriyle ayr kategoride olmayan, ancak diyalektik bir btnlk tayan sekiz temel kavramdan olutuunu belirtir. Bu sekiz temel kavram, Naivite, Mesel Meselesi, Epizodik Anlatm, Gestus, Yabanclatrma, Tarihselletirme, Anlatmc Yap ve Gsterimci Oyunculuktur. Brechtin epik tiyatrosu izleyiciye ho bir deneyim ya da kolay hazmedebilecei bir ahlak veren pembe dizilerden ayrlyordu. llzyonist tiyatronun baskn ideolojiyi yeniden rettii ve izleyenleri burjuva ideolojisini gereklikle tanmlamaya ikna ettii iddiasyla, gerekliin illzyonunu reten tiyatroyu reddediyordu. Prof. Dr. Mutlu Parkan, Brecht Estetii ve Sinema adl eserinde Brechtin estetik kuramnn temelini naivetenin oluturduunu belirtir. Newton, elmann yere dme olayn, yabanc bir olay olarak gzlemlemi ve neden dyor?, nasl dyor? sorularn kendi kendine sormutur. Apak bir gerek olan elmann yere d olgusunun, aslnda gerein sadece bir yz olduu, daha dorusu, grnen yz olduu ortaya kmtr. Brechtin estetik kuramnn temeline oturttuu bu tutum, Newtonun, bilimsel naivete olarak adlandrlabilecek tutumudur. Brecht, mesel almasn burjuva tiyatrosundaki yorumlama olarak ele alnan srecin karl olarak grmektedir. Mesel, oyuncular, dekoratrler, masklar, kostmcler, mzikiler ve koreograflar dahil, tiyatronun tm tarafndan anlatlacak, aa karlacak ve sergilenecektir. Meselin ortaya konmas ve uygun yabanclatrmalarla

231

aktarlmas, tiyatronun ana ilevidir. Mesel olmakszn ne yabanclatrma ne gestus ne de Brechtin estetik kuramnn teki eleri olabilir. zetle, mesel, bir yaptn ilk bakta ve dz bir okumayla bulgulanmas mmkn olmayan toplumsal anlamdr. Brechtin estetik kuramnn dier bir pratii de Episodik anlatmdr. Epik, konuyu zenginletirir, dinleyiciyi eitli yerlere gtrr ve birbirinden ayr episodlarla ssler. Aristoteles, epik tr aklarken episod ve anlatm kavramlarnn her ikisini birden kullanmaktadr. Brechtin modern epik tiyatro sistematiinin sahnesel kuruluu ise episodik anlatm kavramyla tanmlanabilir. zdelemeye dayal dramatik anlatma karlk, episodik anlatmda zdeleme denetim altna alnmtr; seyirci, zdelemeye tutsak edilmez. zdeleme, seyirciyi katharsise gtrecek boyutlara vardrlmaz. Brecht tiyatrosunda seyirci, yaamna, brakt yerden devam etmez, aksine daha yksek bir dzeyden devam eder. Gestuslar, yabanclatrma ve tarihselletirme efektleri de episodik bir yap iinde ilev kazanabilirler. Gestus ise, naiv tutumun oyunculuk dzeyindeki ifadesi olarak tanmlanabilir. Brechtin estetik kuramnda, anlatlacak olaylarn toplumsal anlam demek olan meselin seyirciye aktarlmasnda k noktas sz deil, daima toplumsal bir anlam ifade eden davrantr. Sz ifade edecek davran, yani mimesis ve taklit yerine, szn arkasndaki grnmeyen anlam gsterecek davran gestustur. Gerek yaamda gzle grlr durumda olmayan jest, dil ilikisi ve elikiler, yaamn yeniden retimi olan estetik uygulamada oyuncu tarafndan aa karlarak, gzle grlr duruma getirilmelidir. Dille jest arasndaki ilikide ifadesini bulan bu karmak sreci oyuncunun aa kartarak grlebilir klmasnn estetik arac gestustur. Basit bir taklidin tesinde, bir davran uygulamasn gerektiren gestus, oyuncunun rol iinde erimeksizin, mesele dayal aratrmalara girmesini gerektirmektedir. tanm asndan gestusa dayal bir tiyatrodur. ada toplumlar tanmlayan kavram, meta fetiizmidir. Meta fetiizmi kavram, Marxn ilk dnem yaptlarnda kulland yabanclama kavramnn, meta retimi, dolam ve tketimi srecini inceledii Kapitalde, bilimsel bir temel zerinde ifade edilmesinden baka bir ey deildir. Marx, yabanclama olgusunun, toplumlar Epik tiyatro,

232

yneten

ekonomi-politiin

yasalaryla

dorudan

balantsn

somut

olarak

gsterebilecek meta fetiizmi kavramna btn insanlk tarihinin en byk bilimsel bulgusundan birini ieren Kapital ile varmtr. te, Brechtin yabanclatrma kuramnn bilimsel temeli buradadr. Yabanclatrmann naivete ile balants da bu temel zerinde kurulabilir. Modern toplumlarda yabanclama, insancl anlamlarn yitirilmiliidir. Brecht ise insancl anlamlar bulmak iin yabanclatrma kavramna ynelir. Brecht, Oyunlarm Marxn Kapitalini okuduumda anladm, Marx, bugne dek tam benim oyunlarmn seyircisi diye nitelendirebileceim kiiydi. der. Oyunlarnda belirgin bir kavray gc deil, fakat Marxn kavray gcyd. Kavray gc, gerek kendi oyunlarnn ve estetik kuramnn gerek Marxn Kapitalinin, gerekse daha nce szn ettiimiz Newtonun bilimsel abalarnn temelinde bulunan naiv tutumdan baka bir ey deildir. Ve Brechtin yabanclatrma efektleri de bu tutumun sanatsal ifadeleridir. Brechte gre, yabanclatrma ilemi naivetenin bir anlatmdr. Bir olay ya da karakteri yabanclatrmak demek, onu ncelikle kendiliinden anlalrlndan, tannrlndan, grnr eklinden uzaklatrp, aknlk ve merak uyandracak bir duruma sokmaktr. Sonsuz sayda yabanclatrma efekti vardr ve epik ya da diyalektik tiyatroya zenginliini veren de budur. Tarihselletirme, tarihsel olsun olmasn btn olaylar tarihsel olarak ele almak demektir. zdelemenin zel olaylar olaan klmas gibi, yabanclatrma da olaanlar zel klar. Tarihselletirme efektleri, yabanclatrma efektleriyle ortaya karlrlar. Tarihselletirmeyle gncel olann, gncel olmaktan karlarak, belirli bir tarihi ann rn olduu sergilenebilir. Tarihselletirme, mesel almasyla elde edilmi toplumsal anlamn, tarihsel boyutunu vermenin sanatsal arac olarak da tanmlanabilir. Anlatmc yapyla, betimlemeyi tmyle reddetmeksizin, anlatma eilimine arlk verdii anlalmaktadr. Brecht iin gereki sanat, ideolojilere kar realitenin ynlendirdii gereki duygular, dnceleri ve eylemleri mmkn klan bir sanatt. te, Brechtin estetik kuramnda ok nemli bir yer tutan anlatmc yap, Brechtin bu

233

dncesinden

kaynaklanmaktadr.

Yaamn

realitesi,

sanatn

realitesini

ynlendirmelidir. Anlatmc yap, estetik ifadesini epizodik anlatmda bulur. Dier bir estetik pratik olan gsterimci oyunculuk anlay, Brecht ncesi in tiyatrosu olmak zere, Uzakdou tiyatrosunda da vard. Oyuncuyla seyirci arasndaki balant telkinle deil, bir baka yoldan gerekletirilir. Seyirci, hipnoz durumundan alnp, esenlie karlacak ve oyuncu bir tmdeiim geirecek ve yanslayaca kiilie dnme ykmllnden kurtulacaktr. Bylece, in tiyatrosundaki gsterimci oyunculuk anlay vardr. Ancak, Brecht gsterimci oyunculuk anlayn, eskisinden farkl bir dzeyde kavryor ve zdelemeyi tmyle reddetmeyip, sadece denetim altna almay salayacak diyalektik bir oyunculuk anlay dzeyine ykseltmeyi hedefliyordu. Douglas Kellner, Brechtin Marksist Estetii balkl makalesinde, epik tiyatronun temel arac olan Verfremdungseffekt yani yabanclatrmann, izleyiciyi yabanclatrp, uzaklatrarak oyundaki durum ve karakterlerle empati ya da zdelik kurulmasn engelleyerek oradaki eylemlere kar eletirel bir yaklamn benimsenmesini amaladn belirtir. Epik tiyatro, empatik bir illzyon ya da gerein taklidini engelleyerek, toplumsal srelerin ve insan davranlarnn ileyiini ortaya karacak ve bylelikle de izleyiciye insanlarn toplumlar iinden nasl ve neden belirli bir biimde davranlarda bulunduklarn gsterecekti. rnein Mahagonnydeki agzllk, Kurulk Opera, Carrar Anadaki ac ya da Galileonun grd eziyet, sosyal evrenin tarihsel adan zgn bileenleri olarak anlalacak, tiyatro da izleyiciyi bu olaylarn neden gerekletii zerine dnmeye ikna edecek, bylelikle izleyicinin tarihsel anlay ve bilgisini gelitirecekti. Prof. Dr. nsal Oskay, Kahraman ve Tragedya asndan Lukacs, Brecht ve Benjamin balkl makalesinde Walter Benjaminin de vurgulad gibi, epik tiyatronun ald tepkilerin u ekilde olduunu syler: Baz eyler byle gerekleebilir ama bambaka bir ekilde de gerekleebilir. Strateji bir merak, aknlk ve ok deneyimi retmek ve Byle mi? Bunu reten nedir? Bu berbat bir ey! Biz bunlar nasl deitirebiliriz? gibi sorular uyandrmaktr. Byle bir eletirel ve sorgulayc tavr, imgelerin montaj ve Brechtin gests adn verdii tipik sosyal

234

durumlarla da besleniyordu. zleyicilerin bu rneklerle uramalarn, toplumun ileyiini kavramaya yarayacak eletirel dnce srecine aktif olarak katlmalarn ve radikal sosyal deiimin gerekletirilmesinin gerekliliini grmelerini istiyordu. Bertolt Brechtin Epik Tiyatro adl eserinde rnek verdii herhangi bir ke banda karlalabilecek yle bir sahneye bakalm: Bir trafik kazasna tank olan biri, kazann nasl meydana geldiini toplulua anlatr. evresindekiler belki kazay grmemilerdir, belki tank gibi dnmemektedirler ya da kazay grmlerdir de, onu anlatcdan bir baka trl alglamlardr. Asl sorun, anlatcnn tat kullanan ya da tat altnda kalan kiinin veya her ikisinin davrann o trl vermesidir ki, evresindekiler kaza zerinde bir yargya varabilsinler. Bu alabildiine ilkel epik tiyatro rneinin anlalmayacak yan yok gibidir. Ama ke ba anlatsna byk tiyatronun temel biimi ve bilimsel a tiyatrosu gzyle bakmann tad anlama gerek dinleyici, gerek okuyucularn hi de kolay akl erdiremediini deneyimler ortaya koymaktadr. Yani epik tiyatro, ayrntlar ynnden daha zengin, daha karmak, daha gelimi bir nitelik tayabilir, ama ilk bakmdan byk tiyatro olabilmesi iin ke ba sahnesindeki eler dnda baka eleri iermesi gerekmez. Ama ke ba sahnesindeki elerden birini olsun bnyesinde barndrmayan tiyatroya da epik tiyatro ad verilemez. Anlatc, oradakilerden birinin kp: Vay canna! ofr ne de gzel canlandryor! diye barmasna yol amasna neden olan davrantan kanr. Kimseyi gnlk yaamdan ekip daha yce bir ortam iine gtrmez, byleyip ardndan srkleyecei kimse yoktur, olaanst bir telkin gcne sahip bulunmak zorunda deildir. Brechte gre gerekilik, gerei yalnzca olduu gibi deil, ayn zamanda olabilecei gibi de gstermelidir. Baka bir deyile, Brecht varolan ilikileri aacak potansiyellerle birlikte gereklii gsterme amacndadr. Dnyann, toplumun ve insann deiebilirlii, insann iinde bulunduu ann tarihsellii gibi Marksist yntemden kaynaklanan anlaylar gerein dinamosu olmak balamnda Brechtiyen tiyatroda merkeze oturur. Brechte gre insann duygular, iinde bulunduu tarihsel an ve toplumsal konumu ile yakndan ilgilidir. zdelemenin mant ise ters ynde alr: Belirli bir

235

insann, belirli bir tarihsel andaki duygulanm sanki btn insanla zgym, her zaman var olmu ve her zaman var olacakm gibi sunulur. Ve bylesi bir sunumun murad, seyircinin bundan be yz yl nce yaam bir aristokratn hznleniini izlerken, o oyun kiisini snfsal ve tarihsel balamndan kopuk evrensel bir insan, soyut bir bireymi gibi alglamasdr. Brechtin tasavvurundaki sosyalist gereki sanat eseri ise snfsal yaklam ve diyalektik / tarihsel materyalist bak asndan hareketle insana ve duygularna yaklar. Buradan yola karak Brecht, sahnedeki insann, duygunun ve olayn tarihselletirilmesinin gerekliliine vurgu yapar. Yukarda da deindiimiz gibi tarihselletirme Brechtin nemli kavramlarnda biridir. Manfred Werkferd, Brechtle Havanada adl kitabnda Brecht tiyatrosunun, ister alkanlktan gelsin, ister gndelik yaamdan, rutin ve ideolojiden olsun, duraan olan her eyi devinime geirme denemesi olduunu syler. Devingenlik ilkesi Brechtin son olarak konumay sevdii konulardan biri de, diyalektize etmektiaslnda onun tiyatroda ve tiyatroya ilikin tm abalarnn temel oda bu olmutur. Oyuncunun rolne yaklarken yaad o merakl bak, izleyicinin sahneyi incelerken merakl bak, gsterilen her eyi bir olay gibi gsterebilir, yani devinime geirebilir. Hatta duraanl bile Sezai Kotu, Brechti Anlamak adl makalesinde, Brechtin biimciliini aklamaya alrken sk sk faizme gndermede bulunmas, biimciliin Brechtin tasavvurunda ne kadar olumsuz bir anlama sahip olduunu anlamamz asndan bize nemli bir ipucu saladnn altn izer. Kotu, Brechte gre biimcilik, z yerine biime nem verme hali deildir; nk bu kavray, biim ve z ikiliine dayanan ilkel ve metafizik bir ayrm ifade ettiini, halbuki, z ve biim arasnda tarihsel olarak kurulmu karmak ve dinamik bir iliki olduunu syler. Dolaysyla Brechtin anlam haritasnda biimcilik, z yerine biime nem vermek olarak deil, biimin ze dsal kalmas olarak ortaya kar. Brechte gre, Bir sanatn biimi, ieriinin yani znn dzenlenmesinden baka bir ey deildir. () Biim bir d e, sanatnn ierie kazandrd bir ey deildir; tersine ylesine ierie aittir ki, sanatnn kendisi

236

bile ona bir ierik gzyle bakar.

Sonu olarak biim, zden bamsz olarak,

kendinden menkul bir anlayla ekillendiriliyorsa biimci bir yorum ortaya kar. Bu anlamda ze dsal kalan biim, biimcilie yol aar. Bu blmn sonunda ise Aristoteles estetii ile Brecht estetii arasndaki farklara deindik. zdemir Nutkunun yapt, Brechtin Modern Tiyatro Epik Tiyatrodur yazsndaki bilinen karlatrmas yerine, onun dncelerinden zmlediimiz diyalektik tiyatronun, illzyon tiyatrosu ile karlatrmasna yer verildi. Brecht, illzyonist ve bireyci estetik eilimler (ayna olma) yerine, eletirisel ve diyalektik estetik eilimleri (dinamo olma) kabul eder. Bu dnceler nda yle bir zetleme yapabiliriz. zdemir Nutku, Aristoteles estetiinin, ayna olma temeli zerine kurulu olduunu syler ve zelliklerini u ekilde sralar: 1) Gerek (realite) grnr ve hesaplanabilir ticaret eyasnn bir toplamdr (insan da iinde). 2) Doa insan huyu dahil- evrensel, sonsuz ve deimez bir deerdir; yzeydeki ayrlklar yresel renklerden gelir. 3) Mimesis, tek gerek olarak doay taklit eder; sanat (tiyatro) artlm doa, yar-doa ile yanstlr. Deimeyen doa. 4) Sanat yapt, bilinen nesnelerin varln alar. 5) Sanat (tiyatro), esinlenmeyi znel bir yolda yanstlan nesnel gereklerle iletir. nceden dondurulmu deerler vardr: artlandrma 6) dealar ve ideoloji estetik varoluun temelidir: felsefi idealizm 7) Evren tekilci ve determinist adan ele alnr: tek ynl gr. Evrende her ey neden-sonu yasas ile denetim altndadr dncesi egemendir. 8) En byk ideal: Sonsuzluk (nirvana); soylu bir biimde lebilmek. 9) Ataerkil, otorite gc 10) nsann sonsuzlua uzanan yaantsna inebilmek iin ssleyici bir estetik; illzyonu duyurmak. 11) yi Kurulu Oyunun kapal biimi iinde, determinist nedenlerle gelierek doruk noktaya ayn dzeyde varan zincirleme durumlardan ortaya kar. 12) Zorunlu yarg ba oyun kiisi ile elde edilir. 13) Karakterler psikolojik olup evreleri ile atma durumundadrlar; bylece karakterlerin btnl metafizik belitlerle ortaya kar. 14) Oyunun ideal bak noktas: ba oyun kiilerinin (kahraman) gzleriyle baklr (zdeleme). Oyunun demek istedii seyirciye kabul ettirilir. 15) deal seyirci: yakndan tanmad eylere

237

tandkm gibi bakan kimse; nk sonsuzluk kavramn yzeydeki grnleriyle kabul eder. 336 zdemir Nutku, buna karn Brecht estetiinin de dinamo olma temeline dayandn belirtir. Seyirci, filmden ktktan sonra filmi izledii noktada deildir artk. Bu estetie eletirel ve diyalektik estetik de denebilir. zelliklerini u ekilde sralayabiliriz: 1) Gerek (realite) ac dolu bir insanlatrma eyleminin elikili ilemiyle gsterilir. 2) Doa insan huyu dahil- tarihsel geliimle ilikilidir, deikendir; eitli davran biimleri insanlatrma olasl ile belli toplumsal yabanclatrmann arasndaki gerilimle ortaya kar. 3) Mimesis, belli bir gerei ortaya srer; sanat (tiyatro) doann paralelindedir, bir deien doadr. 4) Sanat yapt, kendi varln yaratc bir imge ve nesne olarak kantlar. 5) Sanat (tiyatro) esinlenmeyi olasl gereklerin znel-nesnel ilikileri ile var eder. Deerler incelemeye gtrlr: yarglama. 6) Tarihsel gerek estetik varoluun temelidir: felsefi materyalizm. 7) Evren oulcu adan ve olaslklar gz nnde bulundurularak ele alnr: Evrenin temeli birbiri arasnda etkileimi olan eitli nedenlere dayanr. lerdeki olaslklar gemiteki deneylerle anlalabilir. 8) En yksek ideal: zgrlk (snfsz toplum); yararl bir biimde yaamak. 9) Anaerkil, dourganlk ve zgrletiren esneklik nsan yaantsnn olaslklarn ve toplumsal kstlamalarn anlamak iin eletirisel bir estetik gsterilir. 10) yi Kurulu Oyunun ak biim iinde, eitli dzeylere datlm ve doruk noktas seyircinin usunda ortaya kan bir ilemin saptanm noktalar ile kurulur. 11) Zorunlu yarg zellik tayan oyun kiilerinin ilikileri (olaylar) ile elde edilir. 12) nsan, eitli olaslklarn ve niceliklerin iinde birbirlerine kar davranlarda elikili olarak verilir; byle kiilerin btnl toplumsal eylemin verileriyle belirlenir. 13) Oyunun ideal bak noktas: btn oyun kiilerine dardan baklr (yabanclatrma). 14) Oyunda demek istenilenler snanr. deal seyirci: btn tandk eylere tandk deilmi gibi bakan kimse; nk insan geliiminin her evresindeki fark edilmemi gleri anlamak ister. Brechtin Sinemayla likisi ve Brecht Estetiinin Dnya Sinemasndaki Uygulamalarna Ksa Bir Bak balkl tezin drdnc blmnde ise, Brechtin
336

Nutku, Galileonun Yaam, s. 49-52.

238

sinema pratiklerine, Kuhle Wampe filmine ve Brechtiyen estetik gsteren Dnya Sinemasndaki filmlere ve ynetmenlere ksaca deindik. Brecht, tiyatroya ynelik dncesini sinema iin de kabul eder: Sinema, Aristocu olmayan bir dram sanatnn (yani zdeleme grngsne, mimesise yknmeye dayanmayan dram sanatnn) ilkelerini olduu gibi kabul edebilir. Ama oyuna ve oyuncunun nceliine fazla dikkat eden ve filmin yksnn yepyeni bir biimde yazlmas gerektiini syleyen Brecht, 1930 ylnda Kuruluk Operann sinemaya aktarlmasndan sonra dava amak zorunda kalacaktr. Brechtin onaylad tek bir film vardr, o da 1931de gerekletirdii Kuhle Wampe / Donmu kembelerdir. Prof. Dr. Ouz Makaln deal Brecht, gnmzn kktenci film kuramnda ortaya kar. szleri ok anlamldr, gerekten de sinema alannda Godard, Straub, Jansco ve zellikle Angelopoulos gibi sanatlar filmleriyle bu sav dorulayacaktr. Bugn Dnya sinemasna baktmzda, Jean Luc Godard, Theo Angelopoulos gibi ynetmenlerin Brechtin estetik pratiklerini kullandklarn gryoruz. Brecht Estetii ve Trk Sinemasndaki rnekleri balkl tezimizde biz de, Trk sinemasnda Brecht estetiini kullanan filmler ve ynetmenler olup olmadn grmeyi amaladk. Varsa, bunlar hangi filmler ve hangi ynetmenlerdir, bu filmler ekildikleri toplumsal ortamlarla direkt bir balants var mdr? te tm sorularn yantlarna ulamak iin, tezimizin beinci ve son blmnde, ncelikle anlat kavram, modern ve klasik anlat zerinde durduk. Trk Sinemasndaki anlat geleneini anlattktan sonra, Trkiyedeki Brechtiyen tiyatronun ve edebiyatn Trk Sinemasndaki Brechtiyen uygulama zerine etkilerini belirtilmeye altk. 1960, 1970, 1980, 1990l yllardaki toplumsal yap ve Trk sinemasndaki Brechtiyen rneklere ksaca baktktan sonra, 2000li yllar Trk Sinemasnn temel zellikleri zerinde durduk ve 2000 ylndan 2007nin ilk dnemine kadar ekilen Trk filmleri arasnda Brechtiyen estetiin pratiklerini barndran filmlerin analizlerini yaptk. Anlat asndan bakldnda, filmleri geleneksel ve modern anlat yapsna sahip filmler olarak ayrmak mmkndr. Klasik, popler veya Hollywood tarz anlat olarak deiik biimlerde ifade edilebilen geleneksel anlat, Meliese ve Aristotelese

239

dek uzanan bir yapya sahiptir. Aslhan Doan Topu Sinema ve Zaman: Geleneksel (klasik) anlat ve ada anlat filmlerinde zamann kullanm ve anlatsal yap ile ilikileri balkl makalesinde, sinemada 1950lere dek egemen olmu bu anlat biiminin dramatik yapsnn Miller tarafndan ykselen dramatik eri adlandrmasyla emalatrldn belirtir. Geleneksel anlat filminin dramatik yaps, giri, gelime ve sonu blmlerinden oluan tek bir yky anlatr. Geleneksel anlat filmi iinde olaylar sebep-sonu zinciri ierisinde gerekleir. Bu geliim iinde, sahneler ykdeki olay rgsnn gerektirdii biimde seyircide merak uyandracak biimde sralanr. Filmin banda ortaya konan sorun, olaylarn geliimi erevesinde sona kadar gtrlr. Geleneksel anlatda olaylar kendiliinden oluyormu gibidir, herhangi bir mdahale sz konusu deildir. Geleneksel anlat filmlerinde olay rgs ierisinde yky ve aksiyon izgisini ileri doru tayacak unsurlardan ikisi istein kullanm ve atma yaratmaktr. Olay rgs ierisinde bir karakterin bir istei bir ama olarak belirlenir ve anlatnn geliim izgisi bu amac gerekletirebilmek iin ileri doru hareket eder. Seil Bker, Sinema Dili zerine Yazlar adl eserinde, sinemada ada

anlatnn kkeni Vertov ve Brechte uzanan ve geleneksel anlat filmlerinin karsnda duran bir anlat biimi olduunu syler. ada anlat yapsna sahip filmler, geleneksel sinema anlatsnn aksine zdelemeyi denetim altna almak ve izleyiciyi izlediine yabanclatrmak zerine kuruludur. ada anlat filmleri, soyut sorunlar ve kavramlar ele alr. ada anlat filminde kahramann kendisi ve iinde bulunduu durum bir sorun olarak ortaya konur. Kahramann eyleminin nedeni soyut bir sorunu ortaya karmaktadr, somut bir sorunu zmek deil. Geleneksel anlat filmi adaletin gerekleip gereklemedii gibi somut bir sorunu tartr. rnein bir polisiye filmde sulu yakalanr ve cezasn bulur. Bylece adalet geeklemi olur. Oysa ada anlat filmi adalet kavramn tartr. Nazl Bayram Krmz, Geleneksel Anlatlar ve Sylem: Trk Gldr Filmleri zerine Yapsalc Bir zmleme balkl doktora tezinde, geleneksel anlatnn tersine ada anlat filmlerinde olaylarn zme kavutuu kapal sona sahip olmadn belirtir. Bu nedenle ak yapt zellii tarlar. Geleneksel anlatda olduu gibi ne

240

kan bir olay rgs yoktur, yk yoktur. ada anlat filminde kahraman olaylarn akna savrulmaz. Bir anlamda olay rgsndeki yerini bir birey olarak kendisi izmeye balar. Dncelerini eylemleriyle, szleriyle ortaya koyar. Kahramann kendisi de bir sorun olarak ortaya kabilir. Dolaysyla iinde bulunduu dnya veya durum da bir sorun haline gelebilir. ada anlat filminde somut bir sorun verilse bile bu, soyut bir sorunun tartlmas iin kullanlr. ada anlat filmlerinde dramatik sreklilii salayan neden-sonu ve aksiyon-motivasyon zincirleri geleneksel anlatda olduu gibi kurulmaz. ada anlat filmlerindeki olaylar dorudan olay rgsne katkda bulunmayabilirler. Olaylar arasnda bir balant kurulmakszn olay sadece gsterilmekle kalabilir. Geleneksel anlatda izleyicinin ilgisi yaptn sonu zerine ekilirken ada anlat yapsna sahip filmlerin klasik anlamda kapal bir sonu yoktur, dramatik yapnn atlamal, sramal zellii nedeniyle izleyicinin ilgisi olaylarn geliimi stndedir. ada anlatda doruk noktas da yoktur. Geleneksel anlatdaki dm, yaptn kendisidir ve ada anlatnn dramatik yaps iindeki blmlerden deildir. phesiz Trk sinemasnda yukardaki anlattmz hem klasik ve hem de modern anlatnn rnekleri bulunmaktadr. Trk Sinemasnn 100 yl akn bir sredir verdii rnlerin kaynana bakacak olursak, Dede Korkut Masallar, Trk masallar, Hacivat ve Karagz gibi yerel eler olduunu syleyebiliriz. lk dnemlerinde tiyatrodan gelen kiilerce rnler veren Trk Sinemasnn sonraki yllarda da tiyatrodan etkilenmemesi mmkn deildir elbette. Trk edebiyatndaki ve tiyatrosundaki ilk Brechtiyen yaklamlar, Asiye Nasl Kurtulur, Zengin Mutfa oyunlarnn senaristi Vasf Ziya ngren ile Keanl Ali Destan oyunuyla Haldun Taner gelir. 1960l yllarda politik tiyatroya duyulan ilgiyle birlikte Trk tiyatrosuna giren Bertolt Brechtin tiyatromuza etkisi byktr. 1960larda Brecht, Trk tiyatrosuna girdiinde, devrimci tiyatro anlay yaygnd. Zehra pirolu, Tiyatroda Devrim adl eserinde, 1960lardan bu yana politik tiyatronun yava yava eski nemini yitirdiini, toplumsal sorunlar ele alan yerli yabanc birok oyunun unutulmu olduunu ama Brechte duyulan ilginin azalmadn

241

belirtir. nk Brecht onca yldr benimsenmeye allan dramatik tiyatro anlaynn sarslmasna yol amtr. Brecht bir kez bulgulandktan sonra, o zamana dein geri plana itilmi, nemsenmemi olan Trk halk tiyatro geleneine de yeni bir gzle baklmaya balanyor. Brecht oyunlarn tarihsel bir kiiliin yaamndan dramatik bir kesiti canlandrmak iin deil, onun araclyla yaad dnemle hesaplamak iin yazmt. Ancak Brechtin Trkiyede sahneleniinde yaplan nemli bir yanl, retici yannn ar derecede vurgulanmasyd. pirolu, yine Tiyatroda Devrin adl eserinde, Vasf ngrenin, 1960larn deien Trkiyesinde tiyatroyla uratn ve Almanyaya ii tayan trenlere bakarak Almanya Defteri adl oyununda kp gitmekte olan elinde hibir eyi kalmayan bir sosyal snfn srkleniinin trajik yksn anlattnn altn izer. ngren, Brecht tiyatrosunu renmek iin ei tiyatro ve sinema oyuncusu Nuran Oktarla birlikte Almanyaya gider. Orada her trl ite alarak bir yandan Brecht tiyatrosunu renirken te yandan da oraya gelen iilerin servenlerini yakndan inceler. O sralarda srf Almanya Defterinin Recep Ustas ve aile efrad deil Asiye Nasl Kurtulurun Asiyeleri, Zehralar da kar karsna. Muhsin Erturul 1920lerde kan Tiyatro Adab337 yazsnda tiyatronun belli kurallar dorultusunda nasl izlenilmesi gerektiini bir bir aklarken, Bertolt Brecht, ayn yllarda tm kurallara kar karak yeni bir izleyici-sahne diyalogundan sz ediyordu. pirolu, Asiye Nasl Kurtulurun Trk tiyatrosunda bir dnm noktas olduunu syler. Her eyin alnr satlr olduu bir dnyann ortasnda kalan insann trajik durumunu sre iinde inceler. ngren, Burjuva dnya gr, ahlak deerlerini sorgular. Onlarn ipliini pazara karr. Emein rgtn omurgasn yaratmaya alt yllarda ngren de oyunuyla sistemi ve onun insan zerindeki basksn, smrsn ve oynad oyunlar sorgulatmaya alr. Bu Oyun Nasl Oynanmal da ise 1970lerin Trkiyesi vardr karmzda. Bir yanda ekonomik omurgasn oluturma yoluna girmi, hakkn aramaya soyunan emeki kitleleri, te yanda bireysel kurtulu
Efdal Sevinli, Merutiyet'ten Cumhuriyet'e Sinema'dan Tiyatro'ya Muhsin Erturul, , Denemenceleme-Eletiri Dizisi, stanbul: Broy Yaynlar, 1987, s: 93.
337

242

uruna anasn bile satmaktan ekinmeyen Seviller. Onlara olta uzatan Kudretler vardr sahnede. ngren bu ikilemi elenceli bir dille anlatr ve bireysel kurtuluun kmaz yollarnda mr tketen kk burjuvazinin yaklamn sorgular ve sorgulatr. Zehra pirolu, Vasf Ziya ngrenin son oyunu Zengin Mutfanda uzun bir yolculuun sonucu yazldn, 60l yllardan bu yana sorgulad faizm zerinde durduunu, 1976da kurduu stanbul Birlik Sahnesinde sahnelenen Faizmin Korku ve Sefaleti oyununun hazrlk gnlerinde lkede ve topluluk iinde younlaan faizm tartmalarnda zgn tahliller reten ngrenin, 1977 seimlerinde oyunu 1 milyon seviyesine kartan faist partinin ykselii karsnda zengin mutfaklarnda kimlerin nasl beslendiini sorgulayan bir oyun kaleme aldn syler. Bu oyunun ad da Zengin Mutfadr. 1960lardan bu yana Trk Sinemasndaki Brechtiyen rneklere bakldnda ilk dikkati eken filmler, Brechtiyen bir yaklamla yazlm olan eserlerden beyazperdeye aktarlan filmlerdir. Bunlardan ikisi Vasf Ziya ngrenin yazd 1987 yapm Atf Ylmaz imzal Asiye Nasl Kurtulur ve 1988 ylnda Baar Sabuncu tarafndan ekilen Zengin Mutfa ile Haldun Tanerin ayn adl eserinden uyarlanan 1964 ylnda Atf Ylmaz tarafndan beyazerdeye tanan Keanl Ali Destandr. 1960l yllarda Brecht estetiinin Trk tiyatrosuna ve edebiyatna etkisi olarak karmza kan bu eserler, beyazperdeye aktarlarak da, Brechtiyen Trk filmleri rnei oluturmulardr. Brechtiyen pratiklerle yazlan eserlerin beyazperdeye uyarlanmas dnda Trk Sinemasnda baka Brechtiyen uygulamalar da grld. Ylmaz Gneyin 1970 ylnda ektii Umut filminin tarihselletirme zellii tamas ynnden Brechtiyen olduunu syleyebiliriz. Bir arabann inedii atnn lmyle dnyas yklan, paras olmad iin yeni bir at alamayan Cabbar, yaamndaki son umudunu bir hocann peine taklmakta bulur. Ama aradklar mehul define bulunmaz. ocuklarn ve karsn define uruna a susuz brakan Cabbar, filmin sonunda ellerini tanrya aarak, orak ve acmasz topraklar zerinde dner, dner... Cabbar ldrmtr. Umudu, umutsuzluu, tarihsel bir durum ve dnem olarak alan, zengin-fakir arasndaki uurumu anlatan ve bir sistem eletirisi yapan Umut filminin senaristliini, ynetmenliini,

243

yapmcln ve barol oyunculuunu Ylmaz Gney stlenmiti. Umutun dier oyuncular arasnda Tuncel Kurtiz, Osman Alyanak ve Enver Dnmez yer alr. Ylmaz Gney'in Umut filmi, Trk sinemasnda bir dnm noktas olarak kabul edilir. Sonraki yllarda, zellikle Ylmaz Gney tarafndan pepee evrilecek siyasal filmlerin de ncsdr ayn zamanda. Kullanlan sinema tekniiyle ve diliyle de hem Ylmaz Gney'in nceki filmlerinden ayrlr, hem de sonrasnda baka ynetmenleri etkiler. Ali zgentrkn 1979 yapm Hazal, Yavuz Turgulun 1992 yapm Glge Oyunu, rfan Tzmn 1996 yapm Mum Kokulu Kadnlar, Trk sinemasnda grlen Brechtiyen zellikler tayan film rneklerinden sadece birkadr. Bu almada, 1960larda Brechtin Trk tiyatrosuna girmesiyle 1960tan 1990larn sonuna kadar Tk Sinemasnda grlmeye balayan Brechtiyen rnekler zerinde ksaca durulduktan sonra tezimizde 2000 ylndan 2007nin ilk yarsna kadar ekilen Trk filmleri arasndan Brechtiyen zellik tayan filmlerin analizleri yapld. Bu filmler; mit naln 9u, Reis elikin nat Hikayeleri, Ezel Akayn Neredesin Firuze ve Hacivat ve Karagz Neden ldrld ile Reha Erdemin Korkuyorum Anne ve Be Vakit filmleridir. Brechtiyen estetik pratikleriyle 2000li yllarda ekilen filmlerin analizine gemeden nce onlara dnemin toplumsal zellikleri zerinde durduk. 2000ler bir yandan televizyonlara baml kitlelerin beenileri dorultusunda biimlenen birbirinin kopyas olacak temalarn beyazperdeye aktarld filmlerin ekildii bir dnem, bir yandan da yeni trlerin denendii yllar olarak sinemamza damgasn vurmutur. Globalleen bir toplum modeli iinde, tek tip bir kltr oluturmak yerine, 2000li yllar, farkl trlerin ortaya kmasna da olanak salamtr. Televizyonun seyircinin imgelemini ele geirdii dncesinden hareketle birok yapmc ve ynetmen, medyatik kii ve olaylar filmlerine ve filmlerinin tantmna eklemleme yoluna gitmilerdir. Bu filmlere rnek olarak, Mehmet Ali Erbilin televizyonda arkfelek programnn devam edip ve rating ald ayn sezonda (2006) beyazperde barol de oynayan Kartal Tibetin ektii Dnyay Kurtaran Adamn Olu, Tayfun Gneyerin ektii Kelolan Karaprense Kar filmi ile Ferdi Eilmezin ynettii Hababam

244

Snf 3.5 saylabilir. Televizyonda, filmdeki nller bir yandan boy gsterirken, bir yandan da filmler iin orijinal mzik yaplp video klibi ekerek medyada dolama sokuldu. Ama bir yandan da daha nce oyunculuk deneyimi olmayan, filmin ekildii yrenin halknn oyuncu olarak kullanmyla filmler ekilmitir. Buna rnek ise Pelin Esmerin Oyun filmi ile Yksel Aksunun Dondurmam Gaymak filmleri saylabilir. Do. Dr. Deniz Gke, 2000lerin en belirgin zelliinin 2001 ylnda Trkiyede yaanan ekonomik kriz olduunu syler. 1999 ylnda uygulamaya konulan ekonomik istikrar program dahilinde olan dviz kuru, enflasyonla mcadelede pa olmaktan kartldn ve dalgalanmaya brakldn belirtir. 2000li yllarda Trk Sinemasnda ekilen filmlerin finansal durumlar, filmlerinin hem yapmcln hem de ynetmenliini stlenen sinemaclarn kendi sermayelerine, aldklar kiisel borlara, festivallerden ve yarmalardan kazandklar dllere dayanmaktadr. Ayrca 1990 ylndan itibaren Kltr Bakanlnn ve Eurimagesn destei de sinemaclarn finans kaynaklarna katk salamaktadr. Bunun dnda gnmz Trk Sinemasnda filmlerin ekonomik kaynaklarnda sponsor kurumlarn destei ve televizyon kanallarna yaplan n satlar da grlmektedir. Gnmzde kitlelere ynelik ticari filmlerle, sanat filmleri kategorisinde ele alnan filmlerin zaman zaman ayn finans kaynaklarndan beslendikleri, ayn sermaye kaynaklarndan yararlandklar grlmektedir. 2000lerin banda yaanan ekonomik krizle azalan film saylar son iki ylda art gstermitir. Bunda, sponsor firmalarn, festivallerin byk katks vardr. ki yldr, seyircinin tpk 1960 ve 1970lerdeki gibi sinemaya Trk filmi izlemeye, alamaya, glmeye kotuunu, bu ilginin sadece ieriden deil, uluslararas festivallere katldn, dller aldn, ksaca kendi seyircisiyle bulumaya abalayan, zgn ve yeni bir sinemann olduuna dair Deniz Yavaoullarnn Cumhuriyet gazetesindeki haberinde, stanbul niversitesi Radyo Televizyon ve Televizyon Blm Bakan Do. Dr. Nee Kars, son iki ylda ekilen film saysnn artmasnn genel anlamda para bulunmasna baladn, sponsorlar sinemann iyi bir reklam arac olduunu kefettiini, yapmclar ve irketlerin seyircinin talebi olduunu grdklerini belirtiyor. Kars, daha az film yaplan dnemlerde de sinema yapmak isteyen, sinema tv blmlerinden mezun-okuyan renciler ya da eitimi olmasa da sinemaya ilgi duyan,

245

film ekmek isteyen ok sayda insan olduunu, ama destek bulamadklarn, ierikleri kuvvetli ok fazla senaryo haslat kaygs yznden yapmclardan geri dndn ve aslnda Trkiyenin sinema anlamnda kapitalizmi kefettiini de ekliyor. 2000lerin banda ekonomik bir krizle sarslan sinema sektr, son iki ylda kendi yolunu bulmaya alyor. almamza konu olan filmlerden Ezel Akay imzal Neredesin Firuze ve Hacivat ve Karagz Neden ldrld filmleri ynetmen Ezel Akaya ait IFR Film (stisnai Filmler) destei dnda T.C. Kltr ve Turizm Bakanlnn katklaryla ekilmiler. Tmyle dijital betacam ve mini DV kameralarla ekilip, 35 mm filme aktarlm mit nal imzal 9 filmi ise Haluk Bener, Aydn Sarolu ve mit naldan kurulu PTT Film tarafndan ekilmi ve herhangi bir fondan bir destek almamtr. Reha Erdem, Korkuyorum Anne ve Be Vakit filmlerini kendisine ait Atlantik Film tarafndan ekmi. Korkuyorum Anne filmi Fransz Centre National de la Cinematographie ve Amerikal The Global Film Initiativein katklaryla ekerken, yine Reha Erdem imzal Be Vakit filmi T.C. Kltr ve Turizm Bakanl katklaryla ekilmitir. Reis elik, nat Hikayeleri filmini Eurimages, Film Fernsch Fond Bayern katks ile Rh Politik Uluslararas Yapmclk ve Filmverleih Interforum ortak yapm olarak gerekletirmitir. 2000ler ayrca, teknik gelimeler sayesinde yeryznn hzla kld ve uzaklarn birbirlerine hzla yaklaarak bugn komu olduu bir dnemdir. 20. yzyln banda evresindeki olaylardan haftalar sonra bilgi sahibi olan lkeler, bugn okyanus tesindeki sosyal, kltrel ve siyasi olaylar annda yaamakta ve etkilenmektedirler. Son dnya savandan sonra bata btn Dou Avrupa olmak zere dnyann birok blgesini demir bir perde iine alan rejimler, sosyal gelimeler, teknoloji ve haberleme sayesinde kartondan duvarlar gibi yklmtr. 2000li yllardaki tm bu deiimler sonucunda, Trk Sinemasnda Brechtiyen estetik kullanmna deien anlat kalplar, deien sinema-seyirci ilikisi paralelinde de bakmamzda fayda var: 2000li yllarda Trk Sinemasnda Brechtiyen sinemaclar olarak adlandrlan yapmc-ynetmenler, hem biim hem de ierik ynnden

246

geleneksel sinema anlaynn dna kmlardr. Baz Brechtiyen ynetmenler ise finansal kaynaklarn ve anlat kalplarnn tesinde ideolojik savunularn sinema yoluyla ifade etmilerdir. Dr. l Sivasn yapt grmede Burak Evrenin de belirttii gibi Yeilamn esas sorunu olan estetik, ideoloji ve fikirsizlik unsurlar 2000li yllar sinemaclaryla birlikte gndeme gelmi ve almtr. Ayrca bu dnemde oyuncunun konumu deimi, amatr isimlerle filmler evrilmeye balanmtr. Ksacas, Giovanni Scognamillonun ifade ettii gibi Yeilamn kalplar tkenmitir ve gnmzde Trk Sinemas z ve biim asndan deimitir. Gnmz Trk Sinemasndaki Brechtiyen anlayn olumasnda etken olan bir baka unsur ise deien seyirci profili ve buna bal olarak gelien seyretme ilikisidir. Gnmzde sinema kitaplarnda, dergilerinde, televizyon kanallarnda yaynlanan sinema programlarnda, ayrca niversiteler bnyesinde kurulan Sinema-TV blmlerinde, sinema kulplerinde, atlyelerinde, festivallerde ve yarmalarda bir art gzlemlenmektedir. Bu art gnmzde gen, dinamik ve bilinli bir seyirci kitlesinin yetimesine de olanak salamtr. Yeilamn aile merkezli seyircisi dnldnde gnmzde oluan bu seyirci profilinin farkllklar dikkati ekmektedir. Bilinli ve eitimli bir seyirci kitlesinin yetimesi Brechtiyen sinemaclarn seyirciyle kurmak istedii farkl seyretme pratikleriyle, aktif izleme deneyimleriyle rtmektedir. Ksacas, gnmz Trk Sinemasnda Brechtiyen estetik anlay finansal adan, anlatmsal adan, seyretme ilikileri asndan geleneksel Yeilam anlaynn dnda durmaktadr. Bununla birlikte gnmz Trk Sinemasnda gzlemlediimiz Brechtiyen anlay, filmlerin finans kaynaklar temel alnarak tanmlanabilecek bir kavram deildir. Bahsedilen anlay, Brechtiyen sinemann iermesini ngrdmz sekiz pratii erevesinde dnld zaman ortaya kan ve bu ynde rnekleri incelenebilen bir anlaytr.

Setiimiz bu filmlerin haslat ve izleyici saylaryla ilgili tabloya bakalm.

247

Filmin ad
Neredesin Firuze Hacivat Karagz Neden ldrld? Korkuyorum Anne Be Vakit nat Hikayeleri 9

Datmc
UIP KENDA KENDA OZEN FILM ZEN FLM PTT FLM

Yapmc
IFR IFR ATLANTS ATLANTS Rh + Filmverleih ortak yapm PTT Film

Kopya Says
121 164 33 27 18 4

Vizyon Sresi (hafta)

28 19 20 10 8 2

Haslat (YTL)
6.319.536.700 4.222.687,50 166.350,50 175.371,00

Box Office
1.064.162 646.274 34.068 23.568 26.000 9.000

Bu bilgileri, ynetmenlerle gerekletirdiimiz syleilerde kendilerinden aldk. Reis elik ve mit nal filmlerinin ka kii tarafndan izlendiini sylediler ancak haslatlaryla ilgili tam bir bilgiye sahip olmadklarn belirttiler. mit nal, filmini kendi ekibiyle birlikte kendi imkanlaryla dattklarn syledi. Yukardaki tabloyu incelersek, Brechtiyen bu filmlerden en iyi haslat Neredesin Firuze ve Hacivat ve Karagz Neden ldrld filmlerinin yaptn gryoruz. Bunun nedeni, Ezel Akayn syleisinde de belirttii gibi elenceli filmler yaptn, bylece klasik seyircinin uzak olmad bir alan da kullanarak yeni bir anlat denediini syleyebiliriz. Ayrca, son dnemlerde televizyon programlarnda oka grnen talk showcularn, oyuncularn, arkclarn da Ezel Akayn bu iki filminde rol alyor olmas, seyirciyi filmlere eken dier bir etkendir. nk filmler, ynetmenleriyle deil de daha ok filmdeki nl oyuncularn adyla anlyor. Filmlerinde oynayan Beyazd ztrk, Haluk Bilginer, Demet Akba, zcan Deniz, ebnem Dnmez gibi isimler, gnmzde hi phesiz seyirci eken kiilerdir. Filmlerin gielerinde bu kiilerin etkisi yksektir. Ezel Akay, kendisiyle yaptmz syleide, Hacivat ve Karagz Neden ldrld filminin masraflarn karlamadn, zarar ettiini, bunda da ilk hafta ses konusundaki hatann ok etkili olduunu ancak DVDsi ktktan sonra, filmin kendi masrafn kardn sylemiti. yi bir haslata sahip olmamasna ramen, Ezel Akayn yeni film projesi, Daha da Lks Hayat filmini de yine ayn pratiklerle ekeceini Total Film dergisi haziran saysnda Talip Ertrkn kendisiyle yapt syleide okuyoruz.

248

Reha Erdemin iki filmi Korkuyorum Anne ve Be Vakitin iyi haslatlar olmadn gryoruz. Televizyon iin reklamlar da eken ynetmen Reha Erdem, bu haslatlarla filmin maliyetlerini karlamadn Atlantis Filmle yaptmz grmede reniyoruz. Hatta Be Vakit filminin vizyonda kal sresi de ok ksadr. Reis elikin filmi, nat Hikayeleri birka hafta birka salonda gsterildikten sonra gsterilecek salon bulamayp, bir sre Reis elik tarafndan iletilen Yeilam Sinemasnda ve datmcs zen Filme ait Sinepop sinemasnda gsterildiini reniyoruz. Reis elik, filme ok masraf yaplmad iin kendi masrafn karladn bu filmi kendi birikimlerinin sonucu olarak bir cesaretlenme gstererek ektiini belirtiyor. mit nal, 9 filmini kendi ekibi PTT Film ile ekip, yine kendi imkanlaryla, byk bir datmcya vermeden PTT Film ile dattn ancak sadece 15 gn kadar ksa bir sre vizyonda kaldn belirtti. ok ksa bir sre gsterimde olan 9 filmi, ounlukla film festivallerinde gsterildi. Festival ve yarmalardan ald dllerle filmin masrafn karladn belirtti. Bu alma kapsamnda ele aldmz bu 6 filmden Neredesin Firuze, Hacivat ve Karagz Neden ldrld ve nat Hikayelerinin DVDleri Palermo tarafndan, Korkuyorum Anne, Be Vakitin DVDleri maj Film tarafndan karlrken mit naln 9 filminin DVD format hazrlanmamtr. Bu 6 filmdeki ortak nokta, ynetmenlerin bu filmleri haslat ve gie kaygs gtmeden, kendi tarzlarnda film yapmak iin kollar svadklarn, yapmcln, ynetmenliini ve yer yer senaryosunu da stlendiini, bazen de oyuncu olarak yer aldklarn gryoruz. Gze aldklar kimi zaman maddi olarak ok byk bir yk olsa da, Ezel Akayn, Reha Erdemin, Reis elikin ve mit naln haslatlarna, maliyetlerine ve geri dnlerine ramen benimsedikleri bir yntem ve estetik anlay erevesinde baktklarn syleyebiliriz. Her 4 ynetmen de televizyona reklam eken, buradaki maddi ve manevi birikimlerini sinema filmlerine aktarmaktadrlar.

249

Bu almamzda bahsi geen 2000li yllarda Brechtiyen film eken bu drt ynetmenin aralarnda ortak birtakm ynleri de olsa filmlerinde Brechti yorumlamalar birbirinden farkldr. Ezel Akay, kendisinin belirttii gibi elence odakl, filmlerinde bol popler oyuncu kullanarak, bir yandan alk olunan bir anlat benimsiyormu gibi bir grnt vererek, seyirciyi filme ekip, orada Brechtiyen estetii yeniden yorumluyor. Filmi episodlara blyor ve seyirciyi filmden yabanclatrdn ok belirgin olarak gstermiyor. Popler oyuncularn fotoraflarnn yer ald afilerle nce seyirciyi salona ekiyor, buraya kadar aslnda son derece klasik, ancak modern ve yeni bir estetik olan durum, film jenerii akar akmaz kendini gsteriyor. Yeni bir estetik kullandn seyirciye ok fazla hissettirmeden yapyor. Ezel Akayn Brechti uygulamas, biraz daha 2000lerin yapsna ve poplerliine uygun bir kullanm. 2000ler gibi paral, bir yandan ticari bir yap zerine kurulan bir film gibi dururken anlat ve estetik olarak yeni bir durum. Kendisiyle yaptmz syleide, televizyon, reklam ve sinemann artk ayn sektrn birer paras olduunu belirtmiti. Reha Erdem ise filmlerinde popler oyuncu kullanmyor, son derece sessiz bir yaklam sergiliyor. Bir nevi psikolojik bir film yapyor. Reha Erdemin setii konular itibariyle, 1980li yllarda ekilen birey filmleriyle benzerlik gsteriyor. Seyirci, filmle ilk karlamalar olan filmin afii ve fragmannda kendisinin alk olmad bir anlay olduunu anlyor. Ynetmen Reha Erdem, filmlerinde adeta dardan bir bak sergiliyor ve tm yorumlar seyirciye brakyor. Reis elik, tannm bir oyuncu olan Tuncel Kurtizle yola kyor, fragmanlarnda ve film afiinde kye dair bir hikaye anlatlaca hissi uyandryor. Ancak seyirci 4 ayr hikayeyle karlayor. Jenerik akarken, seyirci, bugune kadar jenerikte ilk defa karlat bir szckle karlayor, o da meselci. mit nal da Ezel Akay gibi, tannm kiilerle yola kyor; daha ok Ferzan zpetek filmlerinin oyuncusu Serra Ylmaz, tiyatro oyuncusu Ali Poyrazolu ve sinema oyuncusu Fikret Kukan filminde rol oynayan nl oyunculardan. Ancak mit naln anlatm, 1960 ve 1970lerdeki Brechtiyen uygulamalara ok yakn. Baar Sabuncunun Zengin Mutfandaki efin gsterimci oyunculuk tarzyla, mit naln filmindeki

250

oyunculuklar benzerlik gsteriyor, srekli sorular soruyorlar ve bu sorular da seyirciye sorduruyor. Setiimiz bu ynetmenlerin ortak zellikleri, tiyatroya duyduklar ilgi ya da tiyatro eitimi almalar, eitimleri srasnda Brecht estetii ile tanmalar ya da bunu kendiliinden uygulama cesareti gstermelerinden kaynaklanmaktadr. Neredesin Firuze ve Hacivat ve Karagz Neden ldrld filmlerinin ynetmeni Ezel Akay, Boazii niversitesindeki Mhendislik Eitiminden sonra Amerikada Brecht ekolnden gelen Villanova niversitesinde tiyatro eitimi ald. Korkuyorum Anne ve Be Vakit filminin ynetmeni Reha Erdem ise, Boazii niversitesinde 3 yl Tarih okuduktan sonra Fransada Sinema ve Plastik Sanatlar dalnda eitimine devam etti, Trkiyeye dndnde ehir Tiyatrolar iin Jean Genetnin Hizmetiler oyununu sahneledi. Tiyatroya duyulan merak ve alnan tiyatro eitiminin Brechtiyen film retmeye katks olduunu sylemek yanl olmaz kannatindeyiz. Reha Erdemin ehir tiyatrolar iin sergiledii oyun, tiyatro kkenli Baar Sabuncunun beyazerdeye aktard Zengin Mutfa ile Ezel Akayn tiyatro eitimi almasnn Trk Sinemasndaki Brechtiyen uygulamalara katks nedir, sorusuna Ezel Akay, bunun bir tesadf olmadn, Brechtin ncelikle tiyatroda kendini gsterdiini, tiyatro eitimi alan herkesin Aristo ile Brecht estetii arasndaki anlat ve anlatm farklln bildiini, szn ettiimiz ynetmenlerde bunu tespit etmenizin son derece yerinde olduunu ancak, kendisinin Brechti alglamas ile Baar Sabuncunun ya da dierlerinin alglamasnn farkl olduunu, kendisinin skc olmadn dndn, 1960 ve 1970lerdekinden farkl olarak daha elence odakl olduunu, arttn her izleyiciye baka bir ey anlattn ve bir yandan da elendirdiini belirtti. mit nala ynelttiimiz, filminizin zellikle Brechtiyen olmas iin zel bir aba sarfettiniz mi? sorusuna ynetmen, Prof. Dr. Mutlu Parkann kendi hocas olduunu ve okuldayken Brecht estetii dersleri grdn, hatta Prof. Dr. Mutlu Parkann Brecht Estetii ve Sinema, Godard Estetii ve Sinema kitaplarn ders kitab olarak okuduklarn, Brechtin neredeyse her oyununu incelediini, ancak filmde kulland unsurlar bilerek Brechtiyen olmak adna yapmadn, yabanclatrma efekti

251

olsun diye de yapmadn, belki de biraz el yordamyla bulunmu eyler olduunu ama bunun eitimini alm olmamn etkilerini filminde bulmamzn son derece doal olduunu sylemiti.

Reis elike 2000ler ncesinde yapt filmlerde deil de neden bu filmde farkl bir anlat kullandn ve bu filminde Brechtiyen bir uygulamadan bahsedip bahsedemeyeceimizi sorduumuzda, elik, bunun cesaretlenmeyle ilgili bir ey olduunu sylemi ve eklemiti: Filmler yaparsnz, sonra bir an gelir istediinizi yaparsnz. Bu bakmdan aslnda nat Hikayeleri benim en siyasi filmimdir. Ben bir tavr sergiliyorum. Ama Hoakal Yarn filmine bakn. Orada Deniz Gezmi rol iin Berhan imeki bilerek oynattm. Deniz Gezmii gidin Anadoluda sorun, gen, yaz, yakkl bir delikanl olarak tanmlarlar. Deniz Gezmie benzeyen sokaktan geen bir oyuncu oynatabilirdim ama bilerek ona benzemeyen ve onun gibi yakkl olmayan hatta irkin birini oynattm. Bylece izleyici bu karakterden uzaklaacak, ben de istediimi yani Deniz Gezmii siyasi kimliiyle seyirciye sunmu olacam. Grntsel zellikleri izleyicinin zihninden silerek siyasi tarafn tartmak istedim. Brechtin epik / diyalektik tiyaro kuramnn temelinde, eserin bir sorgulama yapmas, soru sormas yatar. Brechti benimsedii tek filmi, Kuhle Wampede sulu kim? sorusu sorulur. mit naln 9 filminde ise, izleyici, film boyunca sorguya ekilen herkesin srlarnn birer birer ortaya ktn grr. Bylece hi kimsenin mkemmel olmadn fark eder, insan ve su kavramlar zerinde kafa yorar. Aslnda filmin banda Kirpiyi kimin ldrdn merak eden seyirci, sonuna doru bu merakn bir kenara brakp, su kavramn tartmaya balar. Bu filmde su nedir?, sulu kimdir? sorularn irdeler ve irdeletir ynetmen. Kuhle Wampede olduu gibi bir sistem eletirisi yaplr ve suun sistemde olduu vurgulanr. Artk hibir eyin eskisi gibi olmadn syleyen Saliha karakterinden anlyoruz bunu. Reis elik, nat Hikayeleri filminde, temel bir kavram olan inat zerinde durur, hikayeler, doalamalar zerinden seyirciyi, ok insani bir zellik olmasna ramen belki de ilk defa inat hakknda dnmeye iter. nsani bir duygudur da. Didaktik bir anlatm yerine, 3 hikaye anlatarak analizini seyirciye brakr.

252

Reha Erdem, Korkuyorum Anne filminin adn nsan nedir ki? olarak belirler, ancak daha sonra gie kaygs nedeniyle adn deitirir. Aslnda bu ilk isim, Reha Erdemin filminde zerinde durduu, seyircisini dndrtmeye alt bir sorudur. Film boyunca, izleyicinin insana dair somut ve soyut kavramlar zerine dnmesini salayacak ipular verir. nsan bir salk ve kasap iin etten, kemikten, damarda oluan bir canlyken, bir terzi iin ince belli-kaln belli olmalarna gre deiir. Bylece insana dair sonsuz tanmlamalar olacann altn izer. Reha Erdem, Be Vakit filminde ise, nsan ve zaman kavramlar zerinde durur. Zaman, kavramn her gn be defa okunan ezan merkezinde anlatmaya balar. Yats, akam, leden sonra (ikindi), le ve sabah olmak zere namaz vakitlerinden yola klarak bee ayrlan zaman, Mslman ve da kapal kk bir ky olan Kozlu kynde yaayan ergenlik andaki ocuun gznden anlatlp, sorgulanr. Ezel Akay, Neredesin Firuze filminde, filmin ad itibariyle soru sorarak balyor ve poplerlik, dayanma gibi kavramlar irdeliyor. Her eyin dibe vurduu, Keke biri ksa da tm sorunlar zse diye dnld bir anda beyazlar iinde bir kadn kp tm sorunlar hallederek insanlarn yollarn aar. Ynetmen, ite bu dncenin peinden giderek, poplerlik, arkclk gibi kavramlar irdeliyor. Aslnda gndelik yaamda herkesin kendisine yardmc olacak bir Firuzeyi beklediini gstermeye alyor. Filmde, Firuzenin ortaya kp, maddi sorunlar hallettii sahnelerde seyirci rahatlarken, Firzenin ortadan kaybolduu sahnelerde tedirginlik yayor. Hacivat ve Karagz Neden ldrld filminde, ynetmen nceki filmindeki gibi soru sorarak balar filme. Film boyunca bu iki mizahnn ldrlmesine neden olan ortam hakknda bilgiler verir, analizini yapar. Seyirci de zihninde beliren bu sorunun cevabn film boyunca bulmaya alr. Grld gibi bu filmlerde, ynetmenlerin seyirciyi bir sorgulama ortamna sokmas ortak bir payday daha oluturuyor. Bu yaklamlar, Brechtin naivite zelliini rneklendirir. Tpk Newtonun yerekimi yasasn bulmada elmann yere dn her zamanki olaan durumunun dnda yabanclatrarak gzlemlemesi gibi. Akay, nal, Erdem ve elik de gndelik yaamda karlalan kavram ve durumlar olaan

253

durumlarndan uzaklatrarak, filmlere konu yapmlardr. Ama bu kavramlar zerinden seyirciyi ynlendirmek ya da ders vermek deil, sadece bu kavramlar zerinden seyirciyi dnmeye sevketmek ve Brechtiyen bir zellik olarak seyirciye Hemen yanndaki yolu gremiyorsundan ziyade daha nce hi byle dnmemitim. dedirtmektir. Bu balamda, konu ister inat, ister insann ne olduu, ister insan ve su olsun, ister poplerlik ve bir nedenin peine dmek olsun, seyirci bu filmlerle zihinsel bir yolculua kyor. Brechtin estetik kuram, temelinde yabanclatrma iermekle birlikte, epizotik anlatm, gestus, tarihselletirme anlatmc yap, gstermeci oyunculuk gibi sralanabilecek temel zellikleriyle diyalektik bir btnlk oluturur. Brecht, izleyiciden toplumdaki ve tarihteki roln anlamak iin, sanat yaptn bir ara olarak kullanmasn bekler. Brechtiyen filmlerin en belirgin zelliklerinden biri de, filmlerin episodik bir yapsnn olmasdr. Bu episodik yap, kimi zaman gestus tmceleriyle, kimi zaman da sinematografik geilerle salanr. nat Hikayelerindeki epizodik yap, ok belirgin olarak gze arpar, film Tuncel Kurtizin da ve ku hikayesiyle aldktan sonra, Bakn size Cambaz ahonun hikayesini anlataym cmlesiyle sonraki hikayeye geer, bu geiler sonunda film boyunca belirgin 3 hikaye anlatlr. Filmin temelinde de baka bir hikaye daha vardr. Toplam episod says drttr. mit naln epizotlar ise sinematografik geilerle yaplr. 9 nolu odada yaplan 8 ama aslnda 9 kiinin sorgulanmas bal bana episodik bir yapdr. 9 kiinin hayat birbiriyle iniltilidir, ortak yaamlar vardr, ama sorguya ekilen her kii, ayr bir episoddur. Ezel Akayn Hacivat ve Karagz Neden ldrld filmindeki episodik geiler, meydanda oynanan Sokratn Hayat zerinden yaplr. Bylece bu filmde, seyirci her defasnda baka bir episodun iinde bulur kendini. Neredesin Firuze filmi adeta bir sahneye kurulmu gibidir. Episodik geiler kendi tarzlarnn dnda arklar syleyen arkclar araclyla yaplr. Aniden Mslm Grsesi pop ark sylerken grebiliyorsunuz, bir sre sonra da zlem Tekin, Karadeniz trks syleyecektir. Reha Erdem, Be Vakit filminde adndan da anlalaca gibi 5 episoddan oluan bir film sunmutur seyirciye. Her ezan okunuunda baka bir episot balar,

254

ayrca episodlarn banda da sabah, len, ikindi, akam ve gece olarak belirtilir. Zamann bee blnmesi, ayn zamanda filmin de bee blnmesiyle paralel bir ekilde anlatlr. Reha Erdemin Korkuyorum Anne filminin episodik yaps filmin banda kendini gsterir. Film balar balamaz, d ses insanlar ikiye ayrlr diye anlatmaya balar. 6 ayrm yaplr ve yaplan bu ayrmlar araclyla film akar. Film bylece 6 episoddan oluuyor diyebiliriz. Bu filmlerdeki dier bir ortak payda da filmlerdeki anlatc yaplardr. Anlatc yap, Reis elikin nat Hikayeleri filminde kendini belirgin bir ekilde gsterir. nat Hikayeleri filmi, Bir Reis elik Anlats diyerek balyor. Bu balang, filme dair bir hikaye anlatmn dile getiriyor ilk bakta. zleyiciye her gn televizyonda grd starlar gstermeyi vaat etmiyor. Sadece Anadolu kltrn anlatmaya alyor. Filmde Tuncel Kurtiz ve kyller (Ak Memet, Katip Amca, Meclis Emmi...) oynuyor. Anlat bir ana ykden ve yan ykden olumaktadr. Minibs Kaiserin ve Kzak Daonun kye kim daha nce dnecek diyerek tututuklar iddiann, yolcular tehlikeye ve eziyete sokacak derecede inada binmesi zerine anlatlan hikayelerle inat zerine yakalanmaya allan ortak tema, ldr gl evresinde geen bir belgesel aslnda. Dier ykler de kzakta, mola verdikleri kahvede ve Kaiserin dedii gibi teybi, kaloriferi olan, her daim scak olan minibste anlatlmaya balanyor. Konu konuyu ayor. Oyuncu listesinde Tuncel Kurtizin isminin yannda yer alan anlatc, meselci gibi ibareler de filmin geleneksel anlatdan farkn hemen hissettiriyor. Reis elik, filmi trkleri, efsaneleri, meselleri ve naklaryla Anadoluyu yaratanlara adyor. Ardndan akan yazda ise, amanlarn, krklarn, pirlerin, ermilerin, dervilerin, aklarn, denk bejlerin, meselcilerin ve halk iin yaam verenler adna diyerek ikinci bir ithaf yapyor. Ezel Akay, her iki filminde de anlatc olarak koyar ismini filmin jeneriine. Adeta bir film anlatcsdr. Ad da Ezoptur. Frikyal Ezop, ince espirili ama ayn zamanda dndrc hikayeler anlatan bir halk filozofudur. Anlattklaryla bugn hl herkese, zellikle ocuklara hayat, insanlar tantmaya devam ediyor. Jenerikte Ezop adn gren seyirci biraz sonra kendini bir masaln iinde bulacan anlyor.

255

Ama seyirci filmin masal m gerek mi kararn veremez. Ancak her iki filminde de bu anlatc yapnn en belirgin zellii olarak grlr Ezop ad. Filmin sonunda yazd gibi Biz bu filmi birlikte yaptk.da da kendini gsteriyor. mit naln 9 filmindeki anlatc yaps ise dierlerinden farkldr, nk bu filmde anlatc olan, oyuncularn yani sorgulananlarn her biridir. Olaylar, kendi bak alar ve yaamlar dorultusunda kameraya, aslnda seyirciye bakarak anlatrlar. Ezel Akay, kendisiyle yaplan bir syleide, tpk Neredesin Firuze filminde olduu gibi Hacivat ve Karagz Neden ldrld filminde de bugn, dnn eleriyle anlatm, toplumsal anlamn tarihsel boyutunu vermeyi baarmasyla Brechtiyen bir yaklam sergilemitir. Mizahlarn sonlarn ve 15 dakikalk bir n yakalamann tarihsel yaps zerinde durmutur. Aristotelesi oyun sanat; burjuva-gerekiliinin ykselmesi, teknolojinin gelimesiyle birlikte zdeleme gibi konularda nemli bir gelime kaydetmitir. Ancak seyirci, kendini daha fazla unutmakta, sahnedeki kahramanlarla daha fazla zdelemektedir. Sonu olarak, burjuva gerekiliinin znde Aristocu manta dayanan ve deiimi yadsyan yzeysel bir gereklik analizi yatmaktadr. Ve Brechte gre bylesi bir gereklik, dzmece bir gerekiliktir. 19. yzylda sanayi devriminin bir uzants olarak sinemann teknolojik bir gelime olarak ortaya kt dnemlerde sinema, seyircinin kendisini oyuncu ile zdeleme yapmas zerine kuruluydu. Sinemann bir sanat olarak gelimesiyle zdeleme konusu da irdelenmeye baland, zdelememenin krld eserler verilmeye baland. zdeleme, sanayilemenin bir sonucu olarak sinema kendini gsterir, izlenmesi ve yutulmas kolay bir yapt olduu iin seyirci filmi seyrederken yorulmaz, sorgulamaz, ancak yabanclatrma efektiyle elde edilen zdelemenin krlmasyla yeni bir seyirci kitlesi ortaya karlmas hedeflenir. Brecht estetiinin temelini yabanclatrma efektleri oluturmaktadr. mit nal, 9 filminde yabanclatrmay, sorgu odasnda sorgu memurunun ban gstermeden araya girip, konu szyle, bir yandan sonraki sorguya geip bu geilerde

256

sorgudakilere birbirlerinin sylediklerini tamamlayan cmleler syleterek ve gri renkli sorgu sahnelerinden Kirpinin ekilmi renkli sahnelerine geiler, yabanclatrma efektleridir. Ezel Akayn Neredesin Firuze filminde, kendi trnn dnda arklar syleyen arkclar, izleyici artr. Ayrca film, bugn anlatyor derken, bir anda Orhan Gencebayn genlik posterlerinin yer almas, bir yandan eski model evirmeli telefon varken bir yandan da cep telefonlarnn kullanlmas seyirciyi artan dier yabanclatrma eleridir. Hacivat ve Karagz Neden ldrld filminde, seyirci tannm ressamlarn tablolarndan kurulmu sahnelerle karlat. Ancak, Osman Hamdi Beyin Kaplumbaa Terbiyecisi tablosundaki kii az nce bir idama tank olmutur, Fransz ressam Geromeun hamam sahnesindeki Nilfer Hatun az sonra arkadana ihanet edecektir. Yunan tiyatrosu ile Karagz ve Hacivat ayn dnemde sunmak da bir yabanclama rneidir. Korkuyorum Anne filmindeki yabanclatrma efektleri, insana dair

tanmlamalar yaplrken, bir yandan da bu tanmlamalarn sekanlar olarak sunulmasdr. Serpil Boydakn ynetmen Reha Erdeme ynelttii Beni asl heyecanlandran adm adm yk anlatmann dna kmak demisiniz. Ne kastediyorsunuz? sorusuna Reha Erdem, sinemay srf yk anlatmak iin kullanmak, sinemay ok kmsemek gibi geldiini belirtiyor. yk anlatmak iin ok gzel yazabilineceini ya da bir sr yntemin olduunu, sinemada yk de olabileceini ama sinemann ana meselesinin bir yknn nasl anlatlaca; giri, gelime ve sonu ya da baka trl olmadn, onun baka bir ey olduunu sylyor. Bunun ok derin bir mesele olduunu ekliyor ve sinemann byk ksmnn sinemac ad altnda, bunu yaptn, nk ok daha kolay bir ey olduunu belirtiyor. Film deyince herkesin birbirine filmi anlataym derken filmin yksn anlattn ve kendisine gre iyi bir filmin anlatlamayan film olduunun da altn iziyor. Anlatlmayan filmin anlatlmaya alldn ya en iyisi sen git bir gr ok gzel film dendiini iaret ediyor. Hikayenin olup olmamas deil; hikaye denilen eyin szlere, diyaloglara dayanan ve bilinen kodlarla giden bir ey olduunu, ancak sinemann ok daha fazla ey yapabilecek bir alan olduunu yani

257

hikayenin tesinde verebilecek durumlar, dnceler, anlamlar yaratabilecek bir alan, bir ara olduunu sylyor. Reha Erdemin bu cevaptaki Sinemada yk de olabilir ama sinemann ana meselesi bir yknn nasl anlatlaca; giri, gelime ve sonu ya da baka trl, o baka bir ey. cmlesi son derece anlaml. Bu cmledeki yaklam, Brechtiyen bir yaklamdr. Ynetmen Reha Erdem, syleisinde belirttii gibi Korkuyorum Anne ve Be Vakit filmlerinde giri-gelime-sonu anlatsndan uzak bir yol izlemi, hikaye anlatmndan ziyade seyirciye sorular sordurmu, zihinsel bir yolculua karmtr. Setiim bu filmlerdeki ortak bir nokta ise filmlerde zaman mefhumunun olmamas. Reha Erdemin filmlerinde zaman mefhumu yoktur. Filmin nerede getiini anlayabilirsiniz, bazen stanbul bazen stanbul dnda bir krsal alan Serpil Boydakn Filmlerinizde belli bir zaman dilimini vermemeye alyorsunuz. Bunun bir sebebi var m? sorusuna ynetmen Reha Erdemin, gndelik olan sevmediini, o belgesel gibi, bugnm gibi deil de her zamana ait olan eylerin gzel geldiini, bugn bir be senedir televizyonlarnda etkiledii laflar, cmleler, kelimelerden oluan bir konuma raconu olduunu ama 5 yl sonra onlarn hibir anlam kalmayacan ya da 3 yl nce bunlarn bir anlam olmadn, bu 3-5 yln tesinde bir varla ait ya da onlarn yaratt (modaclar) trendler olduunu, onlardan uzak durmaya alp, bugnm gibi bugnden alnm bir para gibi hissini vermemek iin bir zaman dilimi vermemeye altn belirtiyor. Reis elikin nat Hikayeleri filminde de zaman mefhumu yoktur. Filmde ayr zamanda anlatlan hikaye vardr. Filmin bugne dair olan ksm da vardr, gemie ait ksm da Ezel Akayn her iki filminde de zamana dair net bir duru yoktur. Her iki filmde, bugn dnn eleriyle anlatr, bugnn ve dnn pratiklerini bir arada kullanr. Mesela, Hacivat ve Karagz Neden ldrld filminde, 1330 ylnn Bursasnda bir sultann azndan, 1960larn hippi kltrnden kalma Cenk etme sevi cmlesi dklrken, Neredesin Firuze filminde bir yandan cep telefonu kullanlrken, bir yandan eski model evirmeli telefonlarla karlayoruz.

258

Reis elikle yaptmz sylei, kendisine Tezimizde 2000li yllar Trk Sinemasnda Brecht estetiini aryorum ve de elimde 6 tane film var. Reha Erdemin Korkuyorum Anne, Be Vakit, Ezel Akayn Hacivat ve Karagz Neden ldrld, Neredesin Firuze, mit naln 9. Sizce 2000li yllarn ortak bir zelliinden kaynaklanyor olabilir mi? sorusuna, Reis elik, 2000li yllarda ynetmenlerin ok farkl ynelimleri olduunu belirtiyor. Birinin kendi kimliiyle yzleerek Batl gibi film yaptn, -mesela Osman Snavn Pars filmi. Tam bir Amerikan aksiyon filmi- dierinin ehirde yaam ama kendini anlatmak istediini, buna da rnek olarak Reha Erdemin Be Vakit filminin verilebileceini ekliyor. Be Vakit ynetmen Reis elike gre, ehirde yaam ve Anadoluda ne var diye merak eden bir aydnn kyn yamacna oturarak uzaktan kyly anlatmak iin yaplm bir film. Bir de kendisinin gibi Anadoluda bym ve Anadoluyu anlatmak isteyen ynetmenler olduunu sylyor. Ama seilen tm filmlerdeki ortak zelliim, ynetmenlerin anti-kahraman kullanmalarndan kaynaklandn sylyor. Yani, filmdeki karakterler, oyuncunun yerinde olmak istedii trden karakterler deiller. Doktora tez almamz oluturan be ana blmde elde ettiimiz bulgulardan yola karak ksaca son bir deerlendirme yapabiliriz: 1993 ylnda Berlin Duvarnn yklmasyla ortaya kan Kreselleme olgusu, 2000li yllarda hem Trkiyenin hem de dnyann gndemini megul eden ve toplumsal yapnn ekillenmesinde rol oynayan nemli bir dinamik olarak karmza kyor. Dnyada reform rzgarlarnn estii, modern toplumdan postmodern topluma geilerin yaand, yeni ykselen deerlerin ortaya kmasyla geleneksel deerlerden kopulduu gnmz toplumsal yaps iinde, sisteme eletirel bakmann en iyi yolunun Brechtiyen estetik olduunu gryoruz. Bu almamzda analizini gerekletirdiimiz mevcut yapdan honut olmayan ynetmenler, sisteme eletirel bakmak, asl sorunun sistemden kaynaklandn gstermek ve kendilerini ifade etmek iin filmlerinde Brechtiyen bir yaklam sergilemilerdir. Birbirlerinden habersiz ve ayr olarak Ezel Akay, mit nal, Reis elik ve Reha Erdem, ektikleri filmlerle toplumsal bir eletiri yapm, seyirciye zihinsel bir yolculuk yaptrtarak, dnmeye tevik etmi, sarsm ve asl sorunun sistem kaynakl olduunu gstermeye almlardr.

259

EKLER:

1-) Kronoloji: Bertolt Brecht

10 ubat 1898 - Ausburg, Almanya'da doar. 1914 - lk iir ve nesirlerini yaymlanr. 1917 - Liseden mezun olur ve Mnih'de tp eitimi almaya balad. 1918 - Askere alnr, Ausburg'da salk grevlisi olarak almaya balar. 1918 - "Baal" isimli ilk oyununu yazar, tiyatro eletirmenliine balar. 1922 - Mnih'de yaamaya balar ve yazarlk yapar, Kleist dln kazanr. 1926 - Helena Weigel'den bir olu olur. "Adam Adamdr" isimli ilk Marksist oyununu yazar. 1928 - Oyuncu Helena Weigel ile evlenir. nl eseri " Kuruluk Opera"y yazar. 1932 - Gorki'nin Ana`snn bir uyarlamasn kaleme alr. Naziler iktidara gelir, oyunun gsterimi yasaklanr. 1933 - Srgn; ailesiyle Almanya'dan ayrlmak zorunda kalr, skandinavyaya gider. Bu srgn yllarnda en nemli eserlerini kaleme alr. 1941 - Amerika'ya gider. 1947 - Amerika'dan ayrlr. 1949 - Ailesiyle Dou Berlin'e yerleir, kendi tiyatrosunu aar. 1950 - Berlin Sanatlar Akademisi yesi olur. 1953 - PEN-Merkezi bakan olur. 1955 - Artk ok nl olan Brecht'e SSCB Stalin Bar dl verilir. 14 Austos 1956 - ki yeni oyun zerine alrken, kalp krizi geirir ve lr.

260

2-) MT NAL LE BRECHT ESTET VE TRK SNEMASINDAK RNEKLER ZERNE YAPILAN GRME (stanbul - Cihangir, 27 Nisan 2007)

Asya alar: ncelikle bu grme olanan bana verdiiniz iin teekkr ederim. Marmara niversitesi letiim Anabilim Dal Radyo TV blmnde Prof. Dr. kran Esenin danmanlnda Brecht Estetii ve Trk Sinemasndaki rnekleri balkl bir doktora tezi hazrlyorum. Bu balk kapsamnda Trk Sinemasnda Brecht estetiinin kullanld filmleri incelemekteyim. 9 adl filminizde Brecht estetiine dair dokunular gryoruz. Bunu bilinli bir ekilde mi uyguladnz? mit nal: Mutlu Parkan benim hocamd ve okuldayken Brecht estetiini ders konusu olarak ilemitik, hatta Mutlu Hocann Brecht Estetii ve Sinema kitabn ders kitab olarak okumutuk. Brechtin neredeyse her oyununu okudum. Ancak filmde kullandm unsurlar bilerek Brechtiyen olmak adna yaptm eyler deil. Yabanclatrma efekti olsun diyerek de yapmadm. Belki de biraz el yordamyla bulunmu eyler. Ama 9 Brechtiyen film demenizin hakl taraflar var elbette ki. Bunlara syleim boyunca deineceim. Asya alar: Filmin barndrd bu zelliklere anlat farkll da diyebiliriz. mit nal: Sinema eitimi aldm iin belki de byle bir anlat kullanyorum. Asya alar: Bundan sonraki filmlerinizde de byle bir anlat farkll izleyecek misiniz? mit nal: 9daki ilkem, btn kahramanlara kar eit durabilmekti. Film, hibir kahramann bak asn benimsemiyor. Filmde alt ana karakter var ve hikayeyi her birinin bak asndan anlatyoruz, ama hibirini sahiplenmiyoruz. Oyuncular, allm dramatik oyunculuun ok dnda kalarak oynuyorlar. Zaten oyuncular birlikte oynamadlar. Herkes teker teker kendi roln sergiledi, daha sonra ben onlar kurguda birletirince sanki birbirlerine cevap veriyorlarm gibi oldu. Brechtin ilkelerinde de bu var: oyuncuyu rolnden biraz mesafeli tutmak ve ayn zamanda karakterlere kar

261

seyirciyi mesafeli tutmak. Bu, benim bilerek yaptm bir ey. Ancak Brechtiyen olmak iin yapmyorum. Sinemada ve tiyatroda sevdiim bir tarz olduu iin uyguluyorum. Asya alar: O halde, sizin filmlerinizdeki baz dokunular Brecht estetii zerinden yorumlamamz yanl olmaz. mit nal: Yanl olmaz. Ancak belirttiim gibi bilerek yapm eyler deil. Elbette ki Brechti okumak benim ekillenmemde ok etkili oldu ve bunun etkileri filmlerime yansm olabilir. Seyircinin zdelemesini krmak iin eitli denemeler yaplyor. Bizde bu, yanl anlalm bir ey. Bence Brechtin de yapmak istedii bu deildi. Brechtin yabanclamadan kastettii ey, anlatlan btn olaya, hikayeye karakterin perspektifinden deil, dardan bakabilmek. Benim amdan 9un en byk baars budur. O filmde karakterlerin her birinin hikayesini anlyoruz, filmle zdeleiyoruz, ama ayn zamanda her karaktere eletirel bakabiliyoruz. Her karakterin perspektifine gre hikayeye baka bir adan bakabiliyoruz. Asya alar: Filmde hibir karakter mkemmel deil, hatalar var. mit nal: Evet. Zaten hayat byle. Bir karakteri klie biimde ne kararak seyirciyi alatmak veya gldrmek amacn tamyorum. Ben, daha gereklie yakn eyleri yakalamaya alyorum. Bunu yapabilmek iin kahramanlara her adan bakmak, zayf ve gl ynlerini tam anlamyla gsterebilmek gerekiyor. Yeni ekeceim filmde de byle bir ey yapacam. Asya alar: Trk sinemasnda baka hangi ynetmenlerin Brechtiyen dokunular kullandklarn syleyebilirsiniz? rnein, tezimde gnmz Trk sinemasndan Ezel Akayn zerinde duruyorum. mit nal: Ezel Akay, Neredesin Firuzede her eyi ok fazla karikatrize ediyordu, ok fazla yabanclatryordu. Bence bu adan inandrcln yitiriyordu. Brecht sinemaya yanstlacaksa inandrcln tamamen yitirmemeli. Aslnda Neredesin Firuzenin senaryosunda inandrclk vard, ancak filmdeki sanat ynetimi anlay, kostm tasarmlar yznden bu inandrclk yok olmu. Ayn senaryoyla, ayn karakterlere daha ieriden bakan bir film yaplsayd daha baarl olurdu.

262

Asya alar: Kendi bak anza yakn bulduunuz bir Trk ynetmen var m? mit nal: Reha Erdem, zellikle de son iki filmi Be Vakit ve Korkuyorum Anne ile. zellikle Be Vakitteki karakterlerin her biri korkutucu insanlar: Oluna ikence eden bir baba, babasn ldrmek isteyen bir oul, rntgenci karakteri Bir yandan iyi karakterler, te yandan korkutucu, hatal yanlar var. Trkiyede yaplm hibir film, ky insanna bu ekilde yaklamamt. Hibir film, bu karakterlere byle bir mesafeyle bakmamt. Filmde aniden nature mort resimler tarznda grntler kullanlm, bir tr yabanclatrma yaplm. Korkuyorum Annede de benzer eyler var. Ezel Akayn karikatrize etmesi gibi bir karikatrleme kullanlm. Karakterlerde iyi ve kt bir arada bulunuyor. Asya alar: Bu sylei ve aktardnz bilgiler iin teekkr ederim. mit nal: Ben teekkr ederim, umarm yardmc olmuumdur.

3-) BAAR SABUNCU LE BRECHT ESTET VE TRK SNEMASINDAK RNEKLER ZERNE YAPILAN GRME (stanbulGmsuyu, 3 Mays 2007)

Asya alar: ncelikle bu grme olanan bana verdiiniz iin teekkr ederim. Marmara niversitesi letiim Anabilim Dal Radyo TV blmnde Prof. Dr. kran Esenin danmanlnda Brecht Estetii ve Trk Sinemasndaki rnekleri balkl bir doktora tezi hazrlyorum. Bu balk kapsamnda Trk Sinemasnda Brecht estetiinin kullanld filmleri incelemekteyim. Siz Brecht estetii ve Aristoteles estetii konusunda neler dnyorsunuz? Bu iki estetii nasl tanmlyorsunuz? Baar Sabuncu: Brecht estetii kendisini daha ok oyunculukta gsterir ve oyuncu, film boyunca srekli sorular sorar. Bu sorular aslnda izleyicilerin, filmi ya da oyunu izlerken zihinlerinde beliren sorulardr. Yorumlamalardr. Sanki kameraya dnp konumak ya da filmi blmlere ayrmak Brechtmi gibi yanl bir kan var. Siz bu hataya dmeyin. Brechtin Kuhle Wampesinde gen ocuk intihar ederken saatini

263

karp masann zerine brakr, sonuta saat, insandan daha deerli yargsn vurgulayarak seyirciyi artt. Brechtiyen sinemann temelinde Brechtiyen tiyatro ve o tiyatronun Brechtiyen senaryosu vardr. Ancak, sinema ile tiyatro arasnda da yle bir fark vardr. Tiyatro sahnesini siz bir btn olarak grrsnz, kimi zaman oyun akarken sahnede istediiniz yeri grebilirsiniz. Ancak sinemada yle deildir. Kamerann gsterdii yerleri grmek durumunda kalrsnz, seme ansnz yoktur. Asya alar: Zengin Mutfa filminde Brechyten dokunular grdm. Siz ne dnyorsunuz? Bunu bilinli bir ekilde mi yaptnz? Baar Sabuncu: Zaten Vasf Ziya ngrenin yazd metnin kendisi Brechtiyendi. Ben de buna uydum. Asiye Nasl Kurtuldunun metni ve tiyatro oyunu da Brechtiyendir ama Atf Bey filmi iin bunu syleyemem. Zengin Mutfa filmindeki a srekli sorular sorar. Her trden sorulardr bunlar. Az nce de belirttiim gibi bu sorular izleyicinin sorabilecei muhtemel sorulardr. Brechtte en nemli nokta oyuncululuktur. Oyunculukta Brechti uygulamak gerekir. Biz bu oyunla ilgili zamannda eletiriler de aldk. Neden film srekli mutfakta ekilmi, kpekler neden hi gsterilmedi? diye. Ama tek bir mekanla yaptk ve bu mekan da dekordu. Gerek bir mutfak kullanlmad filmde. Ama takvimin sk sk gsterilmesi, kpek havlamalaryla da o dnemi anlattk diye dnyorum. Asya alar: Sizce Brecht estetiini kullanan baka Trk ynetmen var m? Ylmaz Gneyin Umut filmi hakknda ne dnyorsunuz? Baar Sabuncu: Bence Trk sinemasnda Brecht estetiini kullanan tek film Zengin Mutfadr. Umut filminde de Brechtin tarihselletirme pratii mevcuttur ama bunu Ylmaz Gneyin bilinli bir ekilde yaptn dnmyorum. Filmin anlatt konu itibariyle kullanlmtr. Aklma da baka bir film gelmiyor.

264

Asya alar: 2000li yllar Trk Sinemasn nasl deerlendiriyorsunuz? Bu kadar ok film ekilmesini nasl deerlendiriyorsunuz? Baar Sabuncu: Sizce ok mu film ekiliyor? Ylda 300 film ekilirken dt, imdi 60lara knca ok film diyoruz. Bence her ey datm meselesi. Sinema salonlar baktlar ki, yerli film i yapyor, ona yneldiler. Bunda televizyonun ok etkisi var. Televizyon izleyicileri beyazperdede o oyuncularn filmlerini grnce salonlara doldular. Sinema bugn bir sektr, endstridir. Bir sr okul, atlye, dergi, kurs alyor. Kitaplar yaymlanyor. Okullarda blmler alyor. Asya alar: Verdiiniz bilgiler iin ok teekkr ederim. Baar Sabuncu: Ben teekkr ederim.

265

4-) RES ELK LE BRECHT ESTET VE TRK SNEMASINDAK RNEKLER ZERNE YAPILAN GRME (stanbul Taksim, 4 Mays 2007)

Asya alar: ncelikle bu grme olanan bana verdiiniz iin teekkr ederim. Marmara niversitesi letiim Anabilim Dal Radyo TV blmnde Prof. Dr. kran Esenin danmanlnda Brecht Estetii ve Trk Sinemasndaki rnekleri balkl bir doktora tezi hazrlyorum. Bu balk kapsamnda Trk Sinemasnda Brecht estetiinin kullanld filmleri incelemekteyim. Siz Brecht estetii ve Aristoteles estetii konusunda neler dnyorsunuz? Bu iki estetii nasl tanmlyorsunuz? Reis elik: Aristoteles, kendini Tanr gibi gsteren bir anlatm tarz bana kalrsa. Kahramanlarn olduu, son derece yapay bir anlatm. Ancak Brecht estetii, gerek deil hikaye, Tanr deil insan diyen bir anlatm yolu izlemektir. Bir tavr sergilemek, oyun oynamak ve bunun da bir oyun olduunu hissettirmektir. Asya alar: nat Hikayeleri filminizde Brecht estetiinin izlerini gryorum. Siz ne diyorsunuz bu konuda? Reis elik: nat Hikayeleri filmimle ilgili bugne kadar yer alan ve yaplan eletirilerden benim duymak istediim eyi imdi siz sylyorsunuz. ok doru bir tespit. nat Hikayeleri seyirlik bir oyundur. Karsta yaayan kyller, Tuncel Kurtiz ve film ekibiyle birlikte biz bir oyun oynadk. Ve bunun da bir oyun olduunu film boyunca syledik. Filmde gerek kzak kullandk. Elimizde bir metin yoktu, sadece inat zerine bir film yapma dncesi vard. Anadoluda bu yaplr, bir konu verilir ve bu konu hakknda aklar konuurlar, ben sadece kyllere konuyu syledim, hikayeleri onlar anlattlar. Anadoluda her ey hikayeyle anlatlr. Buna da darbi mesel denir. Asya alar: Peki neden bu filmde Brecht estetiini kullandnz? Dier filmlerinizde bunu pek gremiyoruz.

266

Reis elik: Bu bir cesaretlenmeyle ilgili bir ey. Filmler yaparsnz, sonra bir an gelir istediinizi yaparsnz. Bu bakmdan aslnda nat Hikayeleri benim en siyasi filmimdir. Ben bir tavr sergiliyorum. Ama Hoakal Yarn filmine bakn. Orada Deniz Gezmi rol iin Behram imeki bilerek oynattm. Deniz Gezmii gidin Anadoluda sorun, gen, yaz, yakkl bir delikanl olarak tanmlarlar. Deniz Gezmie benzeyen sokaktan geen bir oyuncu oynatabilirdim ama bilerek ona benzemeyen ve onun gibi yakkl olmayan hatta irkin birini oynattm. Bylece izleyici bu karakterden uzaklaacak, ben de istediimi yani Deniz Gezmii siyasi kimliiyle seyirciye sunmu olacam. Grntsel zellikleri izleyicinin zihninden silerek siyasi tarafn tartmak istedim. Asya alar: Yeniden nat Hikayeleri filmine dnersek, balang

aamalarndan itibaren anlatabilir misiniz? Reis elik: Doduum ve ocukluumun getii yer Karsn ldr blgesi. Oradaki halk kullanarak inatla ilgili bir film yapmak istedim. Kyllere ezberlemeleri iin herhangi bir metin vermedim. Sadece, u konuyla ilgili bir hikaye anlatn dedim, onlar da anlattlar. Kurtize de bir metin vermedim. Kurtiz de benden ezberlemek iin metin istedi ama ben baka trl yapmak istedim filmi. Filmin balangcnda Kurtizin ku ve dala ilgili 10 dakikalk bir sahnesi vardr. Bu sahnede Kurtizin syleyeceklerini, filmi 3600 metrede -27 derece ektiimiz yerde orackta yazdm. Kurtiz de iki defa okudu, biraz da kendinden katarak hikayeyi anlatt. Brechtte nemli olan oyunculuktur. Kurtiz ve kyllerle bunu baardmz dnyorum. Asya alar: unu eklemek istiyorum: Aristo estetiinde adaletin yerini bulup bulmayacan tartrsnz ancak Brecht estetiinde adaletin kendisini tartrsnz. nat konusunu semek de bunun gibi bir ey mi? Reis elik: Evet. Anadolu, hikayeler konusunda dopdolu bir yer. Bugn Hint sinemasna ya da ran sinemasna baktnzda sadece kendi kltryle beslendiini grrsnz. Ben de Anadolulu bir insan olarak Anadolunun zengin kltrn sinemaya aktarmak istedim. nat Hikayeleri fikri byle belirdi. Tek bir profesyonel oyuncu rol

267

ald. O da Tuncel Kurtiz. Balangta Kurtiz tek bana nasl olacan, kyllere rollerini nasl anlatacamz konusunda endie duymutu ama benim onlardan biri olmam, orada doup bymem, onlarn gvenini salamamzda bize yardmc oldu. Bir de dediim gibi Anadolulu srekli hikayeler anlatr, tek fark, bu kez kameraya anlattlar. Asya alar: Kafkas danslar oynanrken birdenbire garmon alan kii piyano almaya balad. Filmin o sahnesinde ok ardm. Neden bunu yaptnz? Bu piyano da nerden kt? Reis elik: Siz piyanonun sadece batda olduunu mu sanyorsunuz? Ben ocukken, Karsta birok ailede piyano olduunu bilirim. te bu bizim kendi kltrmze ne kadar da uzak olduumuzu ve bilmediimizi gsteriyor. Garmon alan adam, piyanonun gelmesiyle hemen piyano almaya balad. Bizim kltrmz ok zengin. Bizim aydnlarmz kye, kasabaya inmeden ahkam keserler, oysa onlarla biraz yaasalar daha verimli olacaktr. Asya alar: Filmin banda Bu bir Reis elik anlats, sonra da kendinizi meselci olarak da yazyorsunuz jenerie. Filmin DVDsindeki aklamanzda, Anadoluda hem sylenceler vardr, bakalm bunu bir filmde nasl yapacaz diye yola ktk diyorsunuz. Bunlar, ok belirgin Brechtiyen elerdir. Filminizdeki Brechtiyen elerle ilgili baka neler syleyeceksiniz? Reis elik: Seyirciye srekli sorular sordurmaya altm. zleyici ilk bakta, Bu bir film deil diyebilir. nk nat Hikayeleri, onun bugne kadar grd filmler gibi deil. Ba-ortas-sonu belirgin deil. Amatr bir filmmi gibi ya da belgeselmi gibi duruyor. Oysaki, kurgu filmdir. Filmle ile izleyici arasna bir mesafe koymaya altm ve aslnda son derece basit bir konuyu tartmaya baladm. ok basit, bize ok yakn konularda saysz film yaplabilir. Konular ok uzakta aramamak lazm. Filmim ok izlenmedi, beenilmedi. Ama eminim ki filmimde bir ak hikayesi anlatsaydm, baka bir tepki toplardm. Asya alar: Trk sinemasnda kendi tarznza uygun ynetmenler kimlerdir?

268

Reis elik: O yrenin halkn kullanarak film yapmak bir yaklam ekli haline geldi. Dediim gibi bu bir cesaretlenme ekli. Yksel Aksu Dondurmam Gaymak filminde, Ahmet Uluay Karpuz Kabuundan Gemiler Yapmakta, Pelin Esmer Oyun filminde benim yaptm gibi o yrenin insann filminde oyuncu, dekor, ekip olarak kullandlar. Asya alar: Tezimde 2000li yllar Trk Sinemasnda Brecht estetiini aryorum ve de elimde 6 tane film var. Reha Erdemin Korkuyorum Anne, Be Vakit, Ezel Akayn Hacivat ve Karagz Neden ldrld, Neredesin Firuze, mit naln 9. Sizce 2000li yllarn ortak bir zelliinden kaynaklanyor olabilir mi? Reis elik: 2000li yllarda ynetmenlerin ok farkl ynelimleri var. Biri kendi kimliiyle yzleerek Batl gibi film yapyor, mesela Osman Snavn Pars filmi. Tam bir Amerikan aksiyon filmi. Dieri ehirde yaam ama kendini anlatmak istiyor, buna da rnek olarak Reha Erdemin Be Vakit filmini verebilirim. Be Vakit bana gre, ehirde yaam ve Anadoluda ne var diye merak eden bir aydnn kyn yamacna oturarak yaplm bir film. Uzaktan onlar anlatyor. Bir de benim gibi Anadoluda bym ve Anadoluyu anlatmak isteyen ynetmenler. Ama sizin bu setiiniz tm filmlerdeki ortak zellik, bence ynetmenlerin anti-kahraman kullanmalar. Filmdeki karakterler, oyuncunun yerinde olmak istedii trden karakterler deiller. Asya alar: Son olarak eklemek istediiniz bir ey var m? Reis elik: Brecht, 1930lu yllarda geleneksel yani klasik modelin alternatifi bir model ortaya karmtr. Bir takm kurallar ykan, yapaylklara engel olan yeni bir tarz. Bunun temelinde Marks estetik vardr. Ylmaz Gneyin Umut filminde de bu yapy grebiliriz. Asya alar: Verdiiniz bilgiler iin ok teekkr ederim. Reis elik: Ben teekkr ederim.

269

5-) EZEL AKAY LE BRECHT ESTET VE TRK SNEMASINDAK RNEKLER ZERNE YAPILAN GRME (stanbul Kadir Has niversitesi 18 Mays 2007)

Asya alar: ncelikle bu grme olanan bana verdiiniz iin teekkr ederim. Marmara niversitesi letiim Anabilim Dal Radyo TV blmnde Prof. Dr. kran Esenin danmanlnda Brecht Estetii ve Trk Sinemasndaki rnekleri balkl bir doktora tezi hazrlyorum. Bu balk kapsamnda Trk Sinemasnda Brecht estetiinin kullanld filmleri incelemekteyim. Her iki filminizde de Brechtiyen elere rastladm. Bununla ilgili neler syleyeceksiniz? Ezel Akay: Boazii niversitesi Makine Mhendisliinden mezun olduktan sonra, Amerikada tiyatro eitimi aldm. Bu okul, Brechtiyen ekolden bir ekoldr. Dolaysyla filmlerimde bu ekoln pratiklerini kullandm. Asya alar: Peki nedir bu pratikler? Ezel Akay: Filmleri izleyenlerden hep ayn yorumlar aldm, siz de fark etmisinizdir. Filmde srekli kesintiler var. Seyirci tam kendini filme verecek, balanacak, tam o anda onu artyorum. Tabii ben bunu elenceyle yapyorum. 1960 ya da 1970lerdeki Brechyten kullanmla benimkisi arasnda ok net farkllklar var. Ben elence zerinden kullandm bu pratikleri. Asya alar: Hacivat Karagz Neden ldrld filminizde, bir rportajda 17 oryantalist resim kullandnz belirtmitiniz. Seyirciler, Osman Hamdi Beyin Kaplumbaa Terbiyecisi resmini hemen tandlar. Bir de bilenler iin Mehmet Siyahkalemin aman Cinlerini kullanmsnz. Neden? Neden oryantalizme bu kadar arlk verdiniz? Ezel Akay: Filmde 17 oryantalist resim var. Siyahkalemin cinleri var. Bu bakmdan film, bir oryantalist tablolar filmi. Dediiniz gibi Kaplumbaa Terbiyecisi izleyicilerin ou tarafndan tannd. Ben o resimleri bir kompozisyon iinde kullandm. Dou kltrndeki sava ve kan dkme durumlarn vermeye altm. Mesela kaplumbaa

270

terbiyecisi az sonra bir idama ahit olacak. Nilfer Hatunun hamamdaki sahnesi Fransz ressam Geromea aittir. O da biraz sonra bal olduu kuruma ve arkadana ihanet edecektir. Pervanenin Bursaya girdii sahne de Fransz ressam Geromee aittir. O da az sonra ortal kartracaktr. Asya alar: Bu filmle ilgili baka neler syleyeceksiniz? Ezel Akay: Osmanlnn kurulu dnemi, pek anlatlmam bo bir dnem. Biz ipularn birletirdik. Read Ekrem Kounun kitaplarn okuduk. Padiahlarn ve savalarn tarihleri yazld ama sokaktakilerin tarihi yazlmad. unu da belirtmeliyim, ben bir sanatym. O dnemi kendi okuduklarm ve zihnimde belirdii gibi anlattm. Filmlerimin banda da belirttiim gibi ben bir masal anlatcsym. Bu film de benim doktora tezim. Tam 6 yl altm. Aka sylemeliyim ki dersimi ok iyi altm. Hacivat ve Karagz metinleri Osmanlcadan evrilerek temizlendi ve bir hijyene sahip oldu. Hacivat ve Karagz metinleri, argodur ve kfr ierir. Hacivat ve Karagzn ilham ald olaylar ve ortamlar zerinde durmaya altk. Pornografik bir Hacivat ve Karagz almas da mevcuttur. Karagz sinemadr. Sinemann ilk formudur. Perdeye yansyan form. Topluca seyredilme hali tpk Yunan tiyatrolarndaki gibi yani seyredilme ekli olarak da sinemadr. Bu film aslnda bugn geiyor. Bugnn mizahlarnn bana ne geerse / getiyse o gn de ayn eyler gemitir. Seyircinin kafasn kartran durum da filmde, bir yandan da Yunan tragedyasn oynanmas. Oynadklar da Sokratesin lm. Seyirci filmin bazen bugn bazen de gemi bir zamanda getiini gryor. Bu film, doulu film anlatma tarzyla yapld. Asya alar: Gelelim Neredesin Firuze filminize Nedir oradaki Brechtiyen eler? Ezel Akay: Bir kere her iki filmde de kendimi Ezop olarak tantyorum. Ynetmen szn kullanmak bana doru gelmiyor. nk film, oyuncusu, senaristi, dekorcusu, set

271

iisi ile birlikte kotarlm bir eser. Tek bir kiiye ait deil. Herkes zerine den grevleri yerine getirdi. Sonra bu iki filmimiz ortaya kt. Neredesin Firuze filminde bol bol renklerle oynadm. Srekli seyirciyi arttm. Bir kere seyirci filmin hangi dnemde getiine bir trl karar veremiyor. Sokaktaki billboardlarki afileri grdnde 2000ler diyor, bu srada duvarda asl Orhan Gencebay posteriyle 80lere dnyor. Konu olarak plaklarn ilenmesi de yine dnem konusunda seyirciyi ortada brakyor. arkclarn syledii arklar, kendi tarzlarnn dnda. zlem Tekine bir Karadeniz trks syletiyorum. Sonra Ciguli kyor. Her trden arkclar var filmde. Bu filmde Ertem Eilmez filmlerinin ruhu vardr. Hani vardr ya Adile Naitli Mnir zkullu filmler Hep birlikte glerler, hep birlikte alarlar te ben de bunu yaptm. En sonunda da birlikte intihar etmeye kalkrlar. Asya alar: 2 hafta nce Baar Sabuncu ile grtm. Zengin Mutfa filmindeki Brechtiyen elerden bahsetti. Trk Sinemasndaki Brechtiyen eler tayan filmler zerinde alrken, Reha Erdem, Baar Sabuncu ve sizinle ilgili yle bir ortak sonuca vardm. nz de tiyatro kkenlisiniz ya da bir ekilde tiyatroya bulam kiilersiniz. Reha Erdem stanbul ehir Tiyatrolar iin Genetnin Hizmetiler oyununu sahnelediini ve ondan nce Fransada Plastik Sanatlar zerine okuduunu biliyoruz. Siz de Amerikada tiyatro oyunculuu eitimi aldnz. Baar Sabuncu da tiyatro kkenli bir ynetmen. Neler syleyeceksiniz bununla ilgili? Ezel Akay: Tabii haklsnz. Tiyatroyla tanan kiiler filmlerinde de bu eleri kullanyorlar. Bu bir ekoldr. Brecht ncelikle estetiini tiyatroda kullanm biri. Daha sonra sinemada da yerini ald. Bu adan, son derece doal bir netice. Asya alar: 2000li yllar Trk Sinemas hakknda neler syleyeceksiniz?

272

Ezel Akay:

Bu yl 52 film yapld. Bunlar, birbirine hi benzemeyen filmler.

Olaanst kt film, bu ne cahil cesaret, hayatnda hi mi film seyretmemi dedirten filmler de ekildi. Ama ben biraz iyimser bakyorum. rnlerin her eye ramen eitlenmesi, yaygnlamas ve dnyaca bilinmesi, ktnn ve iyinin ne olduunun bilinmesi asndan nemlidir. Bu da ktln ortadan kalkmasna neden olacaktr. Bugn Trk sinemasn destekleyen devlet deil, seyircidir. Onlar gidip bilet alyorlar, ne kadar bilet alrlarsa o kadar destekliyorlar. Bu anlamda Trk Sinemas ilk defa destee sahip. Ama yine de yeterli deil. Hep ok film ekildi, ok izleyici var deniyor. u rakamlara bir bakn: 1974 ylnda Trkiyede 250 milyon sinema bileti satlm, 2007de ise, 35 milyon. Sizce de ok mu? Televizyon ve sinemann ayn sahada anlmas gerektiini dnyorum. Dizi, reklam ve sinema arasnda enteresan geiler var. Kadro, teknik yap, hikaye anlatclar Ayn sektr oluturmaya adaylar. Asya alar: Verdiiniz bilgiler iin ok teekkr ederim. Ezel Akay: Ben teekkr ederim.

273

KAYNAKA
Kitaplar
Adanr, Ouz, Sinemada Anlam ve Anlatm, Alfa Yaynlar, stanbul, 2003. Akura, Gkhan, Aile Boyu Sinema, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1995. Aktan, Cokun Can, Moderniteden Postmoderniteye Deiim, stanbul: izgi Datm, 2003. Metin And, Geleneksel Trk Tiyatrosu, Kyl ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri, stanbul: nklap Kitabevi, 1985. Aristoteles, Poetika, ev: smail Tunal, Remzi Kitabevi, 11. Bask, stanbul, 2004. Armes, Roy, Film and Reality, Penguin, London, 1974 Aya, Engin, Sinemamz Yerlidir, Cumhuriyetin Renkleri Biimleri, stanbul, Trk Tarih Vakf Yaynlar, 1996. Batmaz, Veysel, Medya Popler Kltr Gizler, Karakutu Yaynlar, stanbul, 2006. Bayrakdar, Deniz (yay. haz.), Trk Film Aratrmalarnda Yeni Ynelimler -3, Balam Yaynlar, stanbul, 2003. Bayrakdar, Deniz (yay. haz.), Trk Film Aratrmalarnda Yen Ynelimler -4, Balam Yaynlar, stanbul, 2004. Bazin, Andre, ada Sinemann Sorunlar, ev: Nijat zn, Bilgi Yaynlar, Ankara, 1966.

Bazin, Andre, Sinema Nedir, ev: brahim ener, stanbul, Sistem Yaynclk, 1993.
Benjamin, Walter, Brechti Anlamak, ev: Haluk Barcan, Gven Isa, Metis Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 2000. Biryldz, Esra, Sinemada Akmlar, Beta Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 2002. Bozkurt, Nejat, Sanat ve Estetik Kuramlar, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1995. Brecht, Bertolt, Gnlkler I (1913-1941), thaki Yaynlar, stanbul, 2007. Brecht, Bertolt, Sanat zerine Yazlar, ev: Kamuran ipal, Cem Yaynevi, stanbul, 1990. Brecht, Bertolt, Faizm zerine Yazlar, 1933 1939, ev. Ali Sait, stanbul, Ma-Ya Yaynlar, 1975.

Brecht, Bertolt, Sosyalist Gerekilik ve Toplum, ev: Ahmet Cemal Kayahan Gven, stanbul, Altn Yaynlar, 180

274

Brecht Bertolt, Sinema Yazlar ve Brecht, Sinema, Sanat likileri stne Yazlar, ev: Bertan Onaran, Yurdanur Salman, Grsel Yaynlar, stanbul, 1977. Brecht, Bertolt, Sosyalizm iin Yazlar, ev. Mehmet Tim, Gnebakan Yaynlar, stanbul, 1977. Bronnen, Arnolt, Brecht'li Gnler Yarm Kalm Bir Dostluun yks, ev: Aye Selen, Mitos Boyut Yaynlar, stanbul, 1994. Bker, Seil, Sinema Dili zerine Yazlar, Dost Kitabevi, Ankara, 1985. allar, Aziz, Tiyatro Adamlar Szl, Mitos Boyut Yaynlar, stanbul, 1993. allar, Aziz, Tiyatro Kavramlar Szl, stanbul: Boyut Yaynlar Derman, Deniz, (yay. haz.), Trk Film Aratrmalarnda Yeni Ynelimler -1, Balam Yaynlar, stanbul, 2001. Derman, Deniz, (yay. haz.), Trk Film Aratrmalarnda Yeni Ynelimler -2, Balam Yaynlar, stanbul, 2001. Diner, Sleym Murat (haz.), Trk Sinemas zerine Dnceler, Doruk Yaynclk, Ankara, 1996. Doan, Mehmet H., Estetik, Dokuz Eyll Yaynlar, zmir, Austos, 1998. Dorsay, Atilla, 12 Eyll Yllar ve Sinemamz, nklp Kitabevi, stanbul, 1995. Dorsay, Atilla, Sinemamzn Umut Yllar, 1970-1980 Aras Trk Sinemasna Baklar, nklp Kitabevi, stanbul, 1989. Dorsay, Atill, Mitos ve Kuku, Grsel Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 1971. Dorsay, Atill, Ynetmenler, Filmler, lkeler 2, Varlk Yaynlar, stanbul, 1988. Dorsay, Atill, Ylmaz Gney Kitab, Varlk Yaynlar, 3. Basm, stanbul, 1988. Dorsay, Atill, Sinemamzda k ve Rnesans Yllar, Trk Sinemas 1990-2004, Remzi Kitabevi, stanbul, 2004. Dorsay, Atill, Sinema ve amz, Remzi Kitabevi, stanbul, 1998. Dieter Duhm, Kapitalizmde Korku, Ankara: Ayra Yaynlar, 2002 Edman, rwin, Sanat ve nsan, Estetie Giri, 2. Bask, ev: Turhan Ouzkan, nklp ve Aka Kitabevi, stanbul, 1977. Erin, M. Stk, Sanatn Boyutlar, I. Basm, nar Yaynlar, stanbul, 1998. Esen, kran, 80ler Trkiyesinde Sinema, Beta Yaynlar, 2. Basm, stanbul, 2000. Esen, kran Kuyucak, Trk Sinemasnn Kilometre Talar, Naos Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 2002.

275

Esen kran, Sinemamzda bir Auteur mer Kavur, Alfa Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 2002. Esslin, Martin, Bertolt Brecht New York, Columbia University Press, 1969. Evren, Burak, Trk Sinemasnda Yeni Konumlar, Broy Yaynclk, stanbul, 1990. Evren, Burak, Trk Sinema Ynetmenleri Szl, 43. Antalya Altn Portakal Film Festivali Yayn, Antalya, 2006. Fatma Dalay Kkkurt ve Ahmet Grata (ed.), Sinema ve Zaman: Geleneksel (klasik) anlat ve ada anlat filmlerinde zamann kullanm ve anlatsal yap ile ilikileri Aslhan Doan Topu, Sinemada Anlat ve Trler, Ankara: Vadi Yaynlar, 2004 Fischer Ernst, Sanatn Gereklilii, ev: Cevat apan, stanbul, Payel Yaynevi. 1995. Geiger, Moritz, Estetik Anlay, ev: Tomris Mengolu, Remzi Kitabevi, stanbul, 1985. Gevgilili, Ali, an Sorgulayan Sinema, Balam Yaynclk, stanbul, 1989. Geoffrey-Nowell-Smith (editrler), Dnya Sinema Tarihi, ev: Ahmet Fethi, Kabalc Yaynlar, stanbul, 2003. Gevgilili, Ali, Trkiyede Yenileme Dncesi Sivil Toplum, Basn ve Atatrk, Balam Yaynclk, stanbul, 1990. Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, stanbul, Remzi Kitabevi, 1999 Gkmen, Salih, Trk Sinemas, stanbul, Fetih Yaynlar, 1973. Ghan, Glseren, Toplumsal Deime ve Trk Sinemas, mge Kitabevi, Ankara, 1992 Hegel, Georg - Wilhelm Friedrich, Estetik 1 Gzel Sanat zerine Dersler, Payel Yaynlar, 1994. Herbert, Marcuse Estetik Boyut Sanatn Sreklilii: Marxist Estetiin Bir Eletirisine Doru ,ev. Aziz Yardml, dea Yaynevi, 1997. Huisman, Denis, Estetik, ev: Cem Muhtarolu, stanbul, letiim Yaynlar, 1992. Kesting, Marianne, Tarihte ve amzda Epik Tiyatro, ev: Ylmaz Onay, Adam Yaynlar, stanbul, 1985. Kesting, Marianne, Brecht, ev: Veysel Atayman, Zeynep zkan, Alan Yaynclk, stanbul, 1985. Kran, Aye Kran, Zeynep, Yaznsal Okuma Sreleri, Ankara, Sekin Yaynlar, 2000. Krel, Serpil, Yeilam yk Sinemas, stanbul, Babil Yaynlar, 2005.

276

Kongar, Emre Prof. Dr, 21. Yzylda Trkiye, 2000li Yllarda Trkiyenin Toplumsal Yaps, 23. Basm, stanbul: Remzi Kitabevi, 2002. Kudret, Cevdet, Ortaoyunu 1, nklp Kitabevi, 2. Basm, stanbul, 1994. Kudret, Cevdet, Karagz, 2. basm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1992. Kkkurt, Fatma Dalay Grata, Ahmet (editrler), Sinemada Anlat ve Trleri, Vadi Yaynlar, Ankara, 2004. Lequenne, Michel, Marksizm ve Estetik, ev. Erhan Bener, Yiit Bener, Asl Aydn, Yazn Yaynclk, stanbul, Ekim 2000. Lukacs, Georg, Estetik 1, ev. Ahmet Cemal, Payel Yaynlar, stanbul, 1978 Lunn, Eugene, Marksizm ve Modernizm Lukacs, Brecht, Benjamin ve Adorno zerine Bir Tarihsel nceleme, ev: Yavuz Olagan, Alan Yaynclk, stanbul, 1995. Lefebvre, Henri, Marksizm, ev: Vedat Gnyol, Alan Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 1990. Lunn, Eugene, Marxism and Modernism: An Historical Study of Lukcs, Brecht, Benjamin, and Adorno, Berkeley, University of California Press, 1984. Lyon, James K., Bertolt Brecht in America, Princeton, N.J. : Princeton University Press, 1980. Marshall, Gordon, Sosyoloji Szl, ev: Osman Aknhay, Derya Kmrc, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1999. Marx, Karl, Kapital Birinci Cilt, ev. Alaattin Bilgi, Sol Yaynlar, Yedinci Bask, Ankara, 2004. Mayer, Hans, Brecht'i Anmsamak, ev: Ahmet Cemal, Mitos Boyut Yaynlar, stanbul, 1998. Monaco, James, Bir Film Nasl Okunur? Sinema Sili, Tarihi ve Kuram, ev: Ertan Ylmaz, Olak Yaynlar, stanbul, 2002.

Mutlu, Erol, letiim Szl, Ark Yaynlar, Ankara, 1985

Mlayim, Seluk, Sanat Tarihi Metodu, Anadolu Sanat Yaynlar, No:1, stanbul, 1983.

Mlayim, Seluk, Sanata Giri, stanbul, Sanat Tarihi Aratrmalar Dernei Yaynlar, 1989, s. 21.
Nutku, zdemir, Trkiye'de Brecht: zdemir Nutku'nun Trkiye'de oynanan tm Brecht oyunlar stne eletirmeleri ve Brecht'in oyunlarndan ezgiler, Mitos Boyut Yaynlar, stanbul, 1999. Onaran, Alim erif, Sinemaya Giri, Filiz Kitabevi, stanbul, 1986. Onaran, Alim erif, Trk Sinemas 1. Cilt, Kitle Yaynlar, Ankara, 1994. Onay, Ylmaz, Brecht'le Yaamak alma Gnl, Broy Yaynlar, stanbul, 1995.

277

Oskay, nsal, Tek Kiilik Hal Seferleri, nklp Kitabevi, stanbul, 2000. zg, Agah, Trk Filmleri Szl (1914-1973), 1. Cilt, Sesam Yaynlar, stanbul, 1998. zg, Agah, Trk Filmleri Szl (1974-1990), 2. Cilt, Sesam Yaynlar, stanbul, 1991. zg, Agah, Trk Filmleri Szl (1991-1996), 3. Cilt, Sesam Yaynlar, stanbul, 1997. zg Agah, Trk Ynetmenleri Szl, AfaSinema, stanbul, 1995.

ztuna, Gler, Sinema: Geleneksel Sanatlarn ada Yorumu, Ankara, Akademi Matbaas, 1985
zn Nijat, Karagzden Sinemaya Trk Sinemas ve Sorunlar, 1. Cilt, Kitle Yaynlar, Ankara, 1995. zn Nijat, Karagzden Sinemaya Trk Sinemas ve Sorunlar, 2. Cilt, Kitle Yaynlar, Ankara, 1995. zn, Nijat, 100 Soruda Sinema Sanat, stanbul, Gerek Yaynlar, 1972. Parkan, Mutlu, Sinema Estetii ve Godard, leri Kitabevi, zmir, 1993. Parkan, Mutlu, Brecht Estetii ve Sinema, Donkiot Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 2004. Psteki, Nigar, Trk Sinemasna Yeni Bak: Ynetmen Sinemas, Es Yaynlar, stanbul, 2005. Psteki, Nigar, 1990 Sonras Trk Sinemas, Es Yaynlar, stanbul, 2004. Sartre, Jean Paul, Estetik stne Denemeler, ev: Mehmet Ylmaz, Doruk Yaynlar, Nisan 2000. Schiller, Friedrich, Estetik zerine, ev: Melahat zg, Kakns Yaynlar, Ekim 1999. Scognamillo, Giovanni, Trk Sinema Tarihi, Kabalc Yaynlar, Geniletilmi Bask, stanbul, 1998. Sevinli, Efdal, Merutiyet'ten Cumhuriyet'e Sinema'dan Tiyatro'ya Muhsin Erturul, , Deneme-nceleme-Eletiri Dizisi, stanbul: Broy Yaynlar, 1987. Sokullu, Sevin, Trk Tiyatrosunda Komedyann Evrimi, Ankara, T.C. Kltr Bakanl, 1997 Snmez, Sevengl (haz.), Karagz Kitab, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2002. Strehler, Giorgio, nsanca Bir Tiyatro, ev: Mustafa Tzel, Mitos Boyut Yaynlar, stanbul, 1995. ener, Erman, Yeilam ve Trk Sinemas, stanbul, Kamera Yaynlar, 1970.

278

Tabori, George, Brecht Dosyas, ev: Ylmaz Onay, Mitos Boyut Yaynlar, stanbul, 2000. Tanilli, Server, Uygarlk Tarihi, Adam Yaynlar, stanbul, 1999. Tanr, Blent, Siyasal Tarih (1980-1995) Trkiye Tarihi 5, Bugnk Trkiye 1980-1995, Yayn Ynetmeni: Sina Akin, Cem Yaynevi, 2. Basm, Mart 1997.

Tansu, Sezer, Sanatn Grsel Dili, stanbul, Remzi Kitabevi, 1993, s. 97-98.
Teksoy, Rekin, Rekin Teksoyun Sinema Tarihi, Olak Yaynlar, 2. Basm, stanbul, 2005. Theodor W. Adorno, Bertolt Brecht, Walter Benjamin, Fredric Jameson, Ernst Bloch, Georg Lukacs, Estetik ve Politika, ev: nsal Oskay, Eletiri Yaynevi, Ekim 1985. Timuin Afar, Estetik, stanbul, Bulut Yaynlar, 2002. TRT (haz.), Sinemay Sanat Yapanlar, TRT Yaynlar, 1. Bask, Ankara, 1999. Tunal, smail, Estetik, 3. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, 1989. Tunal, smail, Marksist Estetik, Kaynak Yaynlar, ubat 2003. Tunal, smail, fade Bilimi ve Linguistik Olarak Estetik, stanbul: Remzi Kitabevi, 1983. Tunal, smail, Grek Estetik'i Gzellik Felsefesi Sanat Felsefesi, Remzi Kitabevi, Ocak 1996. Turgut, hsan, Sanat Felsefesi, Akademi Kitabevi, zmir, 1993. Trkali, Vedat, Tm Yazlar Konumalar, Genda Kltr, stanbul, 2002. Trkolu, Nuray, Kitle letiimi ve Kltr, Naos Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 2003. Ufuk, Adnan, Sinemamz ve Melodram, Ankara: Dost Yaynlar, say: 17, ubat 1959. Werkwerth, Manfred, Brechtle Havanada, Trkesi: Yaln Baykul, Mitos-Boyut Yaynlar, Tiyatro/Kltr Dizisi 69, stanbul, 2006 Werner Hecht, Bertolt Brecht, ev. Ahmet Cemal, stanbul, Mitos Boyut Yaynlar, 1997. Williams, Raymond, Anahtar Szckler, Kltr ve Toplumun Szvarl, ev: Sava Kl, letiim Yaynlar, stanbul, 2005. Wollen, Peter, Sinemada Gstergeler ve Anlam, ev: Zafer Aracagk, Metis Yaynlar, stanbul, 1989. Wright, Elizabeth, Postmodern Brecht, ev: Ayegl Bahvan, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara 1998. Yetkin, Suut Kemal, Estetik ve Ana Sorunlar, nklp ve Aka Kitabevi, stanbul, 1979. Ylmaz, Atf, Bir Sinemacnn Anlar, Doan Kitap, 3 Bask, stanbul, 2002

279

Sreli Yaynlar
Abisel, Nilgn, Bir Dnya Nasl Kurulur, 25. Kare, Ekim-Aralk 1994, say: 9 Adanr, Ouz, Trk Sinemasnda ya da Trk Toplumsal Yaamnda erik Sorunu-II, Defter, Nisan-Mays 1989, say:9. Arslan, Emre, Yaama Sanatna Brechtin Katks: Diyalektik, Hegemonya ve Yabanclatrma Kuram, Praksis 1, 1999, say: 14. Arslanyrek, Semir, Trk Sinemasnda Bir Adm leri ki Adm Geri, Yeni Sinema Yeni nsan, Bahar 2001, say: 9. Atam, Zahit, Hollywoodun Global Tarihi ve Ekonomi-politii: Dnden Bugne, Yeni Sinema, Yeni nsan, Sonbahar/K 2003-2004, say:14. Aya, Engin, Trk Sinemas Seyirci likileri, Grnt, 1993, say:1. Daldal, Asl, Toplumsal Gereklie Doru: 1950lerin Sinema Ortam, Yeni Film, Nisan / Haziran 2003, say:1. Ekinci, Mevlt, Trk Sinemasnn Gayri-resmi Tarihi, Yeni nsan Yeni Sinema, Bahar / Yaz 2003, say. 13. Engin, lhan, Trk Sinemasnda Konu, Sinema 65, say: 1, Ocak 1965. Erksan, Metin, Trk Sinema Tarihinin Oluumu ve Dnemleri, Klaket, say: 7, EkimKasm-Aralk 1997. Ertrk, Talip, Btn karpuzlar tek bir koltukta, Total Film, Haziran 2007. Film Ekibi, Mutlu Parkanla Sinema ve deoloji zerine, Yeni Film, Temmuz / Eyll 2004, say: 6. Gevgilili, Ali, Trk Sinemas, Yeni Dergi, say: 16, Ekim 1969. Grc, Blent, Metin Erksan Sinemasn Okumak zerine, Yeni Film, Ekim / Aralk 2004, say: 7. Grc, Blent, Trk Sinemasnn Dnemlendirilmesi zerine Dnceler, Yeni Film, Temmuz-Eyll 2004, say: 6. Gven, Yusuf, Neredesin Firuze: Bir Tarzn Eletirisi, Yeni Film, Nisan-Haziran 2004, say: 5 Ian, . Altu, Yeilam ncesi Trkiye Sinema Sektr, Yeni Film, Nisan / Haziran 2003, say:1 Kotu, Sezai, Trierin meselesi, Dogvillein sinematografisi: Brechtiyen bir film mi izledik?, Sahne Dergisi, Mays-Haziran 2006 say: 8.

280

Kotu, Sezai, Brechtle yabanclamadan Brechtte yabanclatrmay anlamak -2, Sahne Dergisi, 2004, say: 6. Onaran, Ouz, "Trk Sinemasnda Anlat stne Bir Deneme", 25. Kare, say: 8, TemmuzEyll 1994. Oskay, nsal, Kahraman ve Tragedya asndan Lukacs, Brecht ve Benjamin, Yazko eviri, Mart-Nisan 1984, say: 18. Parkan, Mutlu, Mutlu Parkan Godard Anlatyor, Yeni Film, Ekim / Kasm 2003, say: 3. Parkan, Mutlu, Kreselleme ve Sinema, Yeni Film, Ocak / Mart 2004, say: 4. Pertan, Ersin, Karagz ve Trk Sinemas, Yeni Dergi, say: 79, Nisan 1971. Serim, Eren, inden stanbul Geen Filmlere Bir rnek Daha: Korkuyorum Anne, Yeni Film Dergisi, Nisan 2006, say: 11. Salp, Z. Tl Akbal, Allegori Temsil Taklit yknme Trkiyeli Sinemaya likin Sorular ve nermeler, 25. Kare, say: 27, Nisan-Haziran 1999. Ufuk, Adnan, Sinemamz ve Melodram, Dost, say: 17, ubat 1959 Vertov, D., Sinema-Gz Topluluklar in Geici Direktifler, Gerek Sinema, say: 7 Willeman, Paul, The Zoom in Popular Cinema: A Question of Performance Popler Sinemada Zoom ev: Ahmet Grata, Geceyars Sinemas, 2003, say 16. Gazeteler Belge, Murat, Hacivatla Karagz, Radikal, 7 Temmuz 2006. Erksan, Metin, Ezel Akay imdi Devlet Anay eksin, Radikal, 13 Temmuz 2006.

Ylmaz, Atf, Hayallerim, Akm ve Sen, Hrriyet Gazetesi, 2 Nisan 1991.

Makal, Ouz, Brechte gzlerini kapamak, Radikal 2, 25 Mart 2007. Esin Kktepepnar, mit naln Ara filmi 13 gnde ekildi, bitti! Sabah Gazetesi, Gnaydn eki, 2 Haziran 2007, s. 2. Yavaoullar, Deniz, Gelecek sezona da hazrz Cumhuriyet Gazetesi, 24 Haziran 2007, ss.6-7. Tezler Arslantepe, Mehmet, Trk Sinemasnn Anlat Yaps ve Kkeni, stanbul 2001, Doktora tezi, Danman: Do. Dr. kran Esen.

281

Krmz, Bayram Nazl, Geleneksel Anlatlar ve Sylem: Trk Gldr Filmleri zerine Yapsalc Bir zmleme, Doktora Tezi, Eskiehir, Anadolu niversitesi Yaynlar, 1990.

nternet Siteleri http://beyazperde.mynet.com/sinemasal/3105 eriim tarihi: Sylei: Nur zgenalp, Serdar

Kkeolu. (eriim tarihi: 8 Nisan 2007).

http://www.reiscelik.com/inathikayeleri.html (eriim tarihi: 2.05.2007).

Arslan, Tunca, Dnya Kimindir? Kuhle Wampe

(http://www.europeanfilmfestival.com/TR/film.aspx?F6E10F8892433CFFA79D6F5E6 C1B43FF7798F3C9FED8DC6A) (eriim tarihi: 9.12.2006)

http://www.ahmetince.com/home.asp?sayfa=9&yazi_id=7&baslik=Sanat%C4%B1n%20Toplum sal%20%C4%B0%C5%9Flevi (eriim tarihi: 14.06.2005) pirolu, Zehra pirolu Tiyatroda Devrim, ada Yaynlar, 2. Basm, stanbul, 1995ten aktaran

http://www.halksahnesi.org/incelemeler/yabancilastirma_tiyatrosu/yabancilastirma_tiya trosu.htm (eriim tarihi: 3.06.2006)

Kellner, Douglas, Brecht's Marxist Aesthetic http://www.uta.edu/huma/illuminations/kell3.htm Onaran,Gzde, Gemite imdiyi Aramaya Devam Ediyor,

(http://www.sinemafanatik.com/yabbse/index.php?board=8;action=display;threadid=99 13#bot) (eriim tarihi: 9.12.2006).

R. KERPETEN, Estetik Araymzn Bilinalt ve Mutlak Gzellik Aray, http://www.yagmurdergisi.com.tr/konu.php?konu_id=656&yagmur=bolum2&kat=katid (eriim tarihi: 14.06.2005) Sanat nceleyen Bilim Dallar, http://www.geocities.com/enveryolcu/sanat/dal.html (eriim tarihi: 14.06.2005) Ahmet maner, Fotoraf Sanat likileri, http://www.fotografya.gen.tr/issue15/a_imancer15.htm (eriim tarihi: 14.06.2005)

282