Ses Deiiklii Geiren Kelimelerin Yaz Dilindeki Eski ekilleri Dr.

Jale ZTRK Trkenin tarihi geliim srecinde birok kelimenin baz ses deiimlerine uradklar grlmektedir. Bu deiim ncelikle konuma dilinde balayp daha sonra da o konuma dilinin yaz dilini etkilemesi ile veya o konuma dilinin yaz dili haline gelmesiyle yaz diline de gemitir. Bu durum lehelerin olumasnn temel sebeplerindendir. Nitekim Reid Rahmeti Arat Trk lehe ve ivelerinin tasnifini ses deiimlerine gre yapmtr. (Arat, 1976: 305) Gnmz Trkiye Trkesinde, Bat Trkesinin geirdii bu ses deiimlerine uram baz kelimelerin yaz dilinde arkaik ekillerine de rastlanmaktadr.Bu yazda lnl dilde iki ekli de kullanlan kelimelerin tespiti yaplacaktr. Ses deimeleri deiiklik ve gelime eklinde olmak zere ikiye ayrlr. Ses deiiklii bir kelimede bir sesin yerinin umumiyetle kendisine yakn baka bir sese brakmasdr. Ses gelimesi ise bir kelimede bir sesin, yerini, gelime yolu ile kendisinden tremi baka sese terk etmesidir. ( Ergin, 1972; 78) Erginin bu ekilde ifade ettii ses deiimlerini, Trkenin tarihi geliim sreci iinde u ekilde zetlemek mmkndr: Ses deiiminin ilk grld dnem olan lk Trke andaki durumu Karamanlolu u ekilde zetlemitir: Baka bir deyile dil bilginleri daha bu devirde Trk dilini Bat ve Dou olmak zere, iki byk blme ayrmaktadrlar. Bunlar arasnda l/ ve r/z ses deimelerine gre, batdakine lir- Trkesi, doudakine az- Trkesi de denmitir.( Karamanlolu, 1978; 22) Daha sonra Trkeyi yaz ile takip edebildiimiz Eski Trke dneminde Kktrk yaz dili ile Uygur yaz dili arasnda da u ses deimeleri grlr:Kktrkede birleik bir ses olan (ny) sesi Uygurcada ikiye ayrlr. rnein Kkt anyg olan kelime Uyg. n aznda ang, y aznda ayg olarak kullanlmtr. Yine Kkt. sesteki ve son sesteki b - , - b seslerinin Uyg. w- ve w ye dnt grlmektedir. rnein Kkt. eb > Uyg. ew, Kkt. tebe > Uyg. tewe eklindedir. Kkt. ben, bi- gibi iinde n sesi olan kelimelerin Uyg. men ve mi- gibi bir deiiklik geirdii grlmektedir. Trkede asl byk ses deimeleri, Orta Trke iinde olmutur. ETde edg, adak eklinde olan kelimeler 11. yzyldan itibaren d/z/ y deiimi ile ou Trk ivelerinde ayak, eygiyi, kk baz Trk topluluklarnda ise adak, azak ve edg, ezg ekillerine dnmtr. Orta Trke iinde en byk ses deiimi Eski Anadolu Trkesinde olmutur. Bu ses deiiklikleri u ekilde zetlenebilir: ET k- >EAT g- kel- > gel- , kit- > git- , kk > gk ET t- > EAT d- tag > da, til > dil, tk- > dkET b- > EAT v- bar- > var, bir- > vir- > ver- , bar > var ET b- > EAT p- barmak > parmak, bre > pire, buar > pnar ET > EAT i veya i > veya > e eyi >iyi, eit- >iit-, bir- > ver-, b > be ET > EAT i dz- > diz- , bre >pire ET o > EAT u oyan- >uyan- , yokaru > yukar ET > EAT kzel > gzel, kkerin > gvercin ET > EAT e tr > tre, tp > tepe ET u > EAT a boguz > boaz ET-g > EAT- > TT-v kog- > ko- > kov-; tg- > d- > dvET, EAT > TT n bi- > bin- ; so > son; beiz > beniz ET, EAT > TT m kou > komu; touz > domuz; klek > gmlek ( Timurta, 1977: 19-64) Grlyor ki gnmz Trkiye Trkesinde lnl dilde kullandmz kelimeler Eski Trkeden beri baz ses deiiklikleri geirmilerdir. Ancak, baz kelimelerin ilek

kullanm ses deiikline urarken, ayn kelimenin tremi baz ekilleri, belki de kkleri, o dnemde unutulduu iin, ses deiikliine uramadan gnmze kadar gelmilerdir. TTde lnl dilde iki ekli de kullanlan baz kelimeler dikkati ekmektedir. Trkiye Trkesinde hem eski ekilleri hem de deiiklie uram ekillerini tespit edebildiimiz kelimeler unlardr: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. tne- / dn tok / doytep- / deprem tara / d tarla / dar tomur / domur domur bar, bar- / varbk, bak / biki btn / bitya / yeil, yeerbeki , bekle- / pek epey , epeyce / iyi anca, ancak / onca su / suvarmak

1. Eski Trkede kelime banda d- sesi bulunmaz, bu durum ada Trk Lehelerinden Bat Trkesi hari hepsinde halen devam etmektedir. Ancak 13. yzyl Eski Anadolu Trkesi metinlerinde ETde t- ile balayan birok kelimenin d- ile balad grlmektedir. Ancak bu ses deiimi sistemli bir ses deiimi deildir. top, tre-, tepe gibi t-yi koruyanlar yannda davan, demr, da, de-, dil gibi birok kelimede t- > d- deiimi meydana gelmitir; ayrca bu dnemde ta~ da d, tolu~dolu, tavar~davar gibi baz kelimelerin de EATde ikili kullanldklar grlmektedir. ( Ergin, 1972, 91 ))Gnmz Trkiye Trkesinde t-/ d- meselesinde sistem yoktur, baz kelimeler ta, tken-, toplan- gibi t- ile balarken, baz kelimeler de dar, d-, dil, diken gibi d- ile balamaktadr. ETde tn gece olan kelime, gnmz Trkesinde ses deiikliine urayarak dn olmutur, ayrca bu kelime anlam deiiklii ile Bugnden bir nceki gn. ( TDK, 1998: 653 ) anlamnda kullanlmaktadr. Ama kelimenin arkaik ekli tn+e- 1. (Kular, evcil kanatllar) Uyumak iin bir dala veya sra konmak. 2. ( Tabure, ykseke iskemle vb. zerine) Oturmak ( TDK. 1998: 2265) anlamnda esas sesini koruyarak kullanlmaya devam etmektedir. Bu kelimeden tremi tnek ve tnekle- kelimeleri de lnl dilde kullanlmaktadr. 2. ETdeki tok ve tod- biiminde ayn kkten gelen iki gvdenin Trkiye Trkesindeki ekilleri ise yledir: tok Aln gidermi, doymu, a kart. ( TDK, 1998: 2229 ), doy- stei kalmayncaya kadar yemek, al kalmamak. ( TDK, 1998: 627 ) Grld gibi bir gvde t-yi korurken, dieri d- ile balamaktadr. 3. ETde tep- Basmak, ezmek, tepmek ( Gabain, 1988: 299 ) fiilinden tremi bir de tepre- Titremek, sarslmak, tepremek ( Gabain, 1988: 299 ) fiili vardr. Gnmz TTde tep- , tepki kelimeleri nses t-yi korurken, ayn kelimeden tremi tepre- fiiline fiilden isim yapma eki m getirilerek tretilmi olan deprem Yer kabuunun derin katmanlarnn krlp yer deitirmesi veya yanardalarn pskrmesi sonucunda oluan sarsnt, yer sarsnts, hareket, zelzele. ( TDK, 1998: 560 ) kelimesinde nseste t- > d- deiiklii grlmektedir.

4. ETde ta d olan kelime EAT de t>d ve a> ses deimeleri sonucunda d olmutur. TTde de d olarak kullanlmaktadr. Ancak bu kkten tremi tara Bir lkenin baehri veya en nemli ehirleri dndaki yerlerin hepsi, darlk. ( TDK, 1998: 2150 ) kelimesi eski ses zelliklerini korumaktadr. 5. ETde targ 1. Ekin, ekilmi saha 2. Dar, hububat. 3. Mene, soy. ( Caferolu, 1968*) olan kelime TTde nses t- > d- deiimi ve anlam daralmas ile dar 1. Budaygillerden, tohumlar gereinde buday yerine besin olarak kullanlan, kurakla dayal bir bitki, akdar (panicum) 2. Baz blgelerde msr. ( TDK,1998: 330 ) eklinde kullanlmaktadr. ETde ayn kkten targla Tarla ( Caferolu, 1968*) , tarlagu Tarla, tarmak Tarlay srmek ( Caferolu, 1968*) , tarmak 1. Pene , trmk. 2. Datmak, paralamak. ( Caferolu, 1968*) gibi kelimelere rastlanmaktadr. O halde bugn dilimizde kullandmz dar ve tarla kelimeleri ayn kkten gelmektedir, ancak gnmzde dar kelimesi nses deiikliine uram, tarla kelimesi ise n sesini korumutur. 6. Kktrk, Uygur ve Karahanl metinlerinde grlmeyen tomur kelimesi de TTde tomurcuk Bir bitkinin zerinde bulunan ve ileride sap veya iek verecek filiz. ( TDK, 1998: 2231) ve domur domur 1. Boncuk gibi iri taneler halinde. 2. Kabark kabark. ( TDK, 1998: 622 ) gibi kullanmlar ile hem d-li hem t-li eklinin yaz dilinde olduunu gstermektedir. 7. Trkede nseste v- sesi bulunmaz. Bu durumun istisnas olarak EATde kelime kk ve bu kelime kklerinden tremi gvdeler vardr: bar- >var-, bir- > ver-, bar >var bu kelime kklerinden bar- Varmak, gitmek ( Gabain, 1988: 266 ) kelimesinden tremi bar 1. Savan bir anlama ile bitirilmesinden sonraki durum, sulh. 2. Barma, uzlama, anlama ( Eren, 1999:* ) kelimesinin kkeni iin Eren, u tespitte bulunuyor: < bar- var + () eki. Trkede eski bar- kk var- olarak kullanlr. Buna karlk bar- kknden gelen bar trevinde bnin olduu gibi kald gze arpyor. ( Eren, 1999:* ) Bu durumda eski bar- kk TTde var- olarak kullanlrken, ayn kkten fiilden isim yapma eki - ile tremi olan bar isim gvdesi ve yine ayn kkten -()- itelik eki ile tremi bar- fiil gvdesi nses b-yi korumutur. 8. ETde b- olan fiil iindeki sesinin inceltici etkisi ile bi-( Ergin, 1972:*) olmutur. Ancak gnmz TTde bu kkn eski eklinden tremi bk ve bak kelimeleri vardr. lgin olan ayn kkn kaln ve ince nll iki ekline gelen ayn ekle farkl anlamda kelime tretilmi olmasdr: bk Tahta veya aa kesmekte kullanlan , karlkl iki sap olan ve iki kii tarafndan kullanlan byk testere. ( TDK, 1998: 285) , biki dikilecek kuma belli bir modele ve lye gre kesme sanat ( TDK, 1998: 290) 9. ETde bt- Bitmek ( Gabain, 1988: 271) olan kelime TTde bit- olarak kullanlmaktadr. Fakat ayn kkten n fiilden isim yapma eki ile tremi olan btn ( Ergin, 1972:* ) kelimesi hal eski eklini korumaktadr. 10. ET de ya olan kelime gnmzde hal bu eklini korumaktadr, dier kelimelerden farkl olarak bu kelimeden tremi iki gvde de a- > -e- deiiklii grlmektedir: ya-sl > yal > yeil, yaar- > yeer- ( Ergin, 1998: *) 11. ETde bek Salam, koyu (orman) ( Gabain, 1988, 267), DLTde bek Muhkem, kavi, pek salam, sk. ( Atalay, 1991:79), eklinde iken TTde nses b- > p- deimesi ile kelime pek 1. Sert, kat. 2. Salam dayankl. ( TDK, 1998: 1784 ) olarak zarf ve sfat

olarak kullanlmakta, ancak ayn kkten tremi olan beki Bir eyi veya bir yeri bekleyip korumakla grevli kimse. ( TDK, 1998: 256 ) ve bekle- 1. Bir i oluncaya , biri gelinceye kadar bir yerde kalmak. 2. Sre tanmak, acele etmemek. 3. Bir eyi, bir kimseyi gzetmek, korumak, muhafaza etmek.( TDK, 1998: 257 ) kelimeleri nses b- > p- deiikliine uramam halleri ile kullanlmaktadr. 12. ET edg > Kh.T. eyg > EAT ey > Osm. T. eyi >TT iyi eklinde geliim gsteren iyi kelimesinin Osmanlca dnemindeki ekli olan eyi kelimesinin ilaveli ikilemesi olan epeyi, epey Az denemeyecek kadar, olduka, hayli. ( TDK, 1998: 716 ) ve bu kelimenin eitlik hli alm ekli olan epeyice > epeyce Olduka, bir hayli. ( TDK, 1998: 716) kelimesi gnmz TTde lnl dilde kullanlmaktadr. 13. Trkede 3. teklik kii zamiri ve iaret zamiri, ET dneminden itibaren Osmanlca dneminin sonlarna kadar ol biiminde olup, Trkede kelime kklerinin deimezlii kuralna aykr olarak, ekim srasnda kk deiikliine uramaktadr. Ol zamirinin EATde hl ekimi u ekilde idi: ilgi hli:anu, ykleme hli: an,ynelme hli: aa, bulunma hli: anda,kma hli : andan, eitlik hli : ana, ancak. ( Timurta,1977:* ) daha sonra l dmesi ile ekimdeki bu deiim ortadan kalkmtr ve onun, onu, ona, onda, ondan, onca ekilleri gnmz TTde kullanlmaktadr. ( Ergin, 1972:* ) Fakat EATdeki ol zamirinin eitlik hli olan ana ve ancak 1. Yalnz, sadece gibi snrlama anlatr. 2. olsa olsa , en ok, daha ok, glkle gibi bir eyin daha ounun, ilerisinin olmadn gsterir. 3. Lkin, ama, yalnz gibi bir dnceye kart ikinci bir dnceyi anlatr .4. En erken . ( TDK, 1998: 108 ) ekilleri TTde lnl dilde kalplaarak bala ve zarf olarak kullanlmaktadr. 14. Kktrkede sonu b ile biten seb -, eb, sub, sab gibi kelimeler, Uygurcada son sesteki b > -w deiimi ile sew-, ew, suw, saw ekline dnmtr. ( Gabain, 1988: 257-313 ) Daha sonra EAT, aatay ve Kpak Trkelerinde -w > -v deiimi sonucunda bu kelimelerdeki ift dudak vleri tek dudak vye dnmtr. Ancak su kelimesi, EATde sonundaki v sesi eriyerek su haline gelmitir. Bugn TTde kelime su ( TDK, 1998: 2033 ) eklindedir. Fakat kelimenin suv biiminden tremi olan suvarmak Su vermek, hayvana su iirmek. ( TDK, 1998: 2046 ) kelimesi tarmda ve hayvanclkta kullanlmaktadr. Tespit ettiimiz tara / dar; tne- / dn; tok / doy-; tep- / deprem; tarla / dar; tomur / domur domur; bar, bar- / var-; bk, bak / biki; btn / bit-; ya / yeil, yeer; beki, bekle- / pek; epey, epeyce / iyi; anca, ancak / onca; su / suvarmak gibi iki ekli de kullanlan kelimeler de gsteriyor ki gnmz Trkesi gemiten birok izler saklamaktadr. Biz, bu yazda bu durumun bir ynne iaret etmek istedik.

Ksaltmalar: EAT.Eski Anadolu Trkesi ETEski Trke DLT.Divan- Lgat-it- Trk Kh. T. ..............................................................Karahanl Trkesi Kkt...Kktrk Trkesi Osm. T. Osmanl Trkesi TDK.Trk Dil Kurumu TKAE...Trk Kltr Aratrma Enstits TTTrkiye Trkesi Kaynaklar: Arat, Reid Rahmeti,Ahmet Temir (1976), Trk ivelerinin Tasnifi Trk Dnyas El Kitab,Ankara: TKAE Yaynlar. (1979), Kutadgu Bilig III- ndeks (ndeksi nere hazrlayanlar: K. Eraslan, O. F. Sertkaya, N. Yce), Ankara:TKAE Yaynlar. Atalay, Besim (1991) Divan- Lgat- it-Trk Dizini, Ankara: TDK yaynlar No: 524 Caferolu, Ahmet (1968), Eski Uygur Szl, stanbul: TDK Yaynlar No:260. .(1964), Trk Dili Tarihi, stanbul: Enderun Kitabevi. Eren, Hasan (1999), Trk Dilinin Etimolojik Szl, Ankara. Ergin, Muharrem (1972), Trk Dil Bilgisi, stanbul: Edb. Fak. Yaynlar No: 785 Gabain, A. Von ( 1988) Esk Trkenin Grameri ( ev. Mehmet Akaln), Ankara: TDK Yaynlar No: 532 Karamanlolu, Ali (1978), Trk Dili, stanbul: Dergh Yaynlar. Timurta, F.Kadri (1977), Eski Trkiye Trkesi, stanbul: Edb. Fak. Yaynlar No:2157 TDK (1998) Trke Szlk I-II, Ankara

ztrk, Jale (2003), Ses Deiiklii Geiren Kelimelerin Yaz Dilindeki Eski ekilleri, Gneyde Kltr C: 14 Say: 141, Antakya.