VJE

ZBE IZ OSNOVA FIZIKE III

Pregled formula
Velimir Labinac
Odjel za ziku, Sveu cili ste u Rijeci
E-mail: velimir.labinac@ri.t-com.hr
Branka Miloti c
Odjel za ziku, Sveu cili ste u Rijeci
E-mail: brankam@phy.uniri.hr
5. sije cnja 2013.
Sadr zaj
I GEOMETRIJSKA OPTIKA 5
1 Zakoni geometrijske optike 5
1.1 Svjetlost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2 Zraka svjetlosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.3 Brzina svjetlosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.4 Apsolutni i relativni indeks loma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.5 Dioptar. Ravni dioptar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.6 Zakoni geometrijske optike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.6.1 Zakon pravocrtnog sirenja svjetlosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.6.2 Zakon o nezavisnosti snopova svjetlosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.6.3 Zakon odbijanja (reeksije) svjetlosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.6.4 Zakon loma (Snellov zakon, zakon refrakcije, Descartes-Snellov zakon) . . . . . 6
1.6.5 Na celo povratne putanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.7 Fermatovo na celo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.8 Planparalelna plo ca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.9 Opti cka prizma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.10 Totalna reeksija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2 Zrcala 9
2.1 Ravno zrcalo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.1.1 Realna i virtualna slika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.1.2 Konstrukcija i narav slike kod ravnog zrcala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.2 Sferno zrcalo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.2.1 Karakteristi cne to cke i veli cine sfernog zrcala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.2.2 Paraaksijalne zrake (Gaussova optika) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.2.3 Konstrukcija i narav slike kod sfernog zrcala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.2.4 Jednad zba (konjugacije) sfernog zrcala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.2.5 Jednad zba ravnog zrcala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.2.6 Pove canje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.2.7

Zari sna daljina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.2.8 Dogovor o predznacima veli cina kod zrcala i le ca . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3 Sferni dioptar. Debela le ca 13
3.1 Sferni dioptar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
3.1.1

Zari sta i zari sne daljine sfernog dioptra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
3.1.2 Konstrukcija i narav slike kod sfernog dioptra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
3.1.3 Jednad zba (konjugacije) sfernog dioptra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
3.1.4 Jednad zba ravnog dioptra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
3.1.5 Pove canje slike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
3.2 Sustav sfernih dioptara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
3.2.1 Glavne ravnine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
3.2.2 Konstrukcija slike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
3.2.3 Jednad zba konjugacije i pove canje slike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
3.3 Debela le ca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
3.3.1 Konstrukcija slike kod debele le ce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
3.3.2 Jednad zbe za debelu le cu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1
3.3.3

Zari sne daljine debele le ce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
3.3.4 Glavne ravnine za debelu le cu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
4 Tanka le ca 19
4.1 Jednad zba (konjugacije) za tanku le cu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
4.2 Vrste tankih le ca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
4.3 Konstrukcija i narav slike za konvergentnu le cu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4.3.1 Pove canje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
4.3.2 Jakost ili konvergencija le ce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
4.4 Dublet le ca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
5 Opti cki instrumenti 23
5.1 Oko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
5.1.1 Normalno oko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
5.1.2 Mo c razlu civanja normalnog oka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
5.1.3 Akomodacija oka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
5.1.4 Bliza to cka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
5.1.5 Dalekovidno oko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
5.1.6 Kratkovidno oko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
5.1.7 Vidni kut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
5.2 Lupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
5.3 Mikroskop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
5.4 Keplerov dalekozor (teleskop) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
5.5 Galileiev dalekozor (teleskop) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
5.6 Newtonov dalekozor (teleskop) - reektor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
5.7 Mo c razlu civanja dalekozora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
II VALNA OPTIKA 28
6 Valna jednad zba. Na celo superpozicije 28
6.1 Jednodimenzionalna valna jednad zba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
6.1.1 Primjeri za (x, t) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
6.2

Sirenje valova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
6.2.1 Putuju ci val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
6.2.2 Stojni val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
6.2.3 Transverzalni val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
6.2.4 Longitudinalni val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
6.3 Harmonijski valovi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
6.3.1 Zapis harmonijskog vala pomo cu kompleksne eksponencijalne funkcije . . . . . 29
6.4 Faza i fazna brzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
6.5 Valovi u tri dimenzije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
6.5.1 Harmonijski ravni val u 3D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
6.5.2 Harmonijski sferni val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
6.5.3 Harmonijski kru zni (cilindri cni) val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
6.6 Iradijancija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
6.7 Na celo superpozicije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
6.8 Superpozicija dva vala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
6.8.1 Ravni valovi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
6.8.2 Sferni valovi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2
7 Interferencija 33
7.1 Youngov eksperiment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
7.1.1 Geometrijska razlika putova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
7.1.2 Opti cka razlika putova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
7.1.3 Poja canje i poni stenje svjetlosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
7.1.4 Svijetle i tamne pruge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
7.1.5 Iradijancija monokromatskih valova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
7.2 Fresnelova zrcala, Fresnelova biprizma i Lloydovo zrcalo . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
7.3 Lokalizirane pruge interferencije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
7.3.1 Interferencija na tankom, prozirnom sloju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
7.3.2 Newtonovi kolobari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
8 Difrakcija (ogib) 39
8.1 Fraunhoferova difrakcija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
8.2 Ogib na jednodimenzionanoj pukotini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
8.3 Ogib na pravokutnoj pukotini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
8.4 Ogib na opti ckoj re setki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
8.5 Braggov zakon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
9 Polarizacija. Fresnelove jednakosti 43
9.1 Ravni elektromagnetski val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
9.2 Polarizacija monokromatskog, ravnog EM vala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
9.2.1 Linearna polarizacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
9.2.2 Kru zna polarizacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
9.2.3 Elipti cna polarizacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
9.2.4 Nepolarizirana svjetlost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
9.3 Na cini polarizacije EM vala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
9.3.1 Brewsterov zakon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
9.3.2 Malusov zakon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
9.3.3 Stupanj polarizacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
9.4 Fresnelove jednakosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
10 Disperzija. Apsorpcija. Dopplerov efekt 49
10.1 Disperzija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
10.1.1 Valni paket i grupna brzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
10.1.2 Grupna brzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
10.2 Apsorpcija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
10.3 Dopplerov efekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
10.3.1 Longitudinalni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
10.3.2 Transverzalni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
III MEHANI

CKI VALOVI. AKUSTIKA 52

11 Brzina i energija mehani ckoga vala 52
11.1 Brzina transverzalnog vala na napetoj niti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
11.2 Zvuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
11.3 Brzina zvuka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
11.3.1 Brzina zvuka u plinovima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
11.3.2 Brzina zvuka u teku cinama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
11.3.3 Brzina zvuka u cvrstim tvarima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
3
11.4 Gusto ca energije elasti cnog vala w . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
11.4.1 Gusto ca energijskoga toka j . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
11.4.2 Intenzitet vala I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
11.4.3 Amplituda promjene tlaka p
m
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
11.5 Razina jakosti zvuka L
I
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
12 Stojni valovi. Dopplerov efekt u akustici 55
12.1 Titranje napete niti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
12.2 Titranje u cvr s cenog stapa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
12.3 Titranje zraka u svirali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
12.3.1 Titranje zraka u otvorenoj svirali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
12.3.2 Titranje zraka u zatvorenoj svirali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
12.4 Udari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
12.5 Dopplerov efekt u akustici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
12.5.1 Izvor zvuka giba se brzinom u
i
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
12.5.2 Prijemnik se giba brzinom u
p
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
12.5.3 Izvor i prijemnik gibaju se po istom pravcu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
IV FOTOMETRIJA 57
13 Osnovne fotometrijske veli cine 57
13.1 Snaga zra cenja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
13.2 Fotometrijski ekvivalent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
13.3 Svjetlosni tok (svjetlosni uks) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
13.4 Svjetlosna jakost (svjetlosni intenzitet) I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
13.4.1 Candela (cd) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
13.4.2 Izotropan to ckasti izvor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
13.5 Osvjetljenje (iluminancija) E . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
13.5.1 Prvi Lambertov zakon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
13.6 Sjaj (luminancija) L . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
13.6.1 Ukupni tok s povr sine dA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
13.7 Svijetljenje plohe (svjetlosna odzra cnost, svjetlosna egzitancija) M . . . . . . . . . . . 59
13.8 Difuzni izvori svjetlosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
13.8.1 Svijetljenje povr sine za difuzne izvore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
13.9 Drugi Lambertov zakon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
V PRILOZI 61
Prilog 1: Interferencija na tankim listi cima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
LITERATURA 62
4
I GEOMETRIJSKA OPTIKA
1 Zakoni geometrijske optike
1.1 Svjetlost
Svjetlost je, u u zem smislu rije ci, vidljivi dio EM spektra iz intervala valnih duljina 380 - 780 nm. U
sirem smislu, cijeli EM spektar.
1.2 Zraka svjetlosti
Model u kojem je sirenje svjetlosti opisano pomo cu zraka svjetlosti, valjan je samo u posebnim uvjetima.
Ako su ti uvjeti zadovoljeni, valna optika prelazi u geometrijsku, a uvjet formalno zapisujemo u obliku
0 (1.1)
Zrake svjetlosti su putanje po kojima se svjetlosna energija prenosi iz jedne u drugu to cku. Uhomogenom
i izotropnom opti ckom sredstvu zrake su okomite na valne fronte (plohe konstantne faze). Valne fronte
daju oblik valu pa tako govorimo o ravnom, sfernom ili cilindri cnom valu.
ravnival kruznival
Slika 1.1
1.3 Brzina svjetlosti
U vakuumu iznosi
c = 3 10
8
ms
1
(1.2)
1.4 Apsolutni i relativni indeks loma
Apsolutni indeks loma opti ckog sredstva deniran je izrazom
n =
c
v
(1.3)
gdje je v brzina sirenja svjetlosti u tom sredstvu. Za vodu je n = 4/3, a za staklo n = 3/2.
Relativni indeks loma sredstva 2 prema sredstvu 1 deniramo relacijom
n
2,1
=
v
1
v
2
Brzina v
1
je brzina sirenja svjetlosti u opti ckom sredstvu 1, a v
2
brzina sirenja u sredstvu 2.
5
1.5 Dioptar. Ravni dioptar
Dioptar je granica (grani cna ploha) izmedu dva razli cita opti cka sredstva. Ako je grani cna ploha ravnina,
govorimo o ravnom dioptru.
1.6 Zakoni geometrijske optike
Empirijski zakoni koje su ve cim dijelom otkrili jo s stari Grci.
1.6.1 Zakon pravocrtnog sirenja svjetlosti
U homogenom i izotropnom opti ckom sredstvu svjetlost se siri pravocrtno.
1.6.2 Zakon o nezavisnosti snopova svjetlosti
Ako jedan svjetlosni snop prolazi kroz drugi, snopovi ne utje cu jedan na drugog.
1.6.3 Zakon odbijanja (reeksije) svjetlosti
Ako svjetlosni snop upada na zrcalo Z, onda upadna i reektirana zraka le ze u jednoj ravnini. Pri tome
je kut upadanja jednak je kutu odbijanja .
a
a = b
b
upadnazraka odbijenazraka
Z
Slika 1.2
1.6.4 Zakon loma (Snellov zakon, zakon refrakcije, Descartes-Snellov zakon)
a
b
upadnazraka
lomljenazraka
n
2
n
2
> n
1
n
1
Slika 1.3
Matemati cka formulacija zakona loma glasi
n
1
sin = n
2
sin ili
sin
sin
=
n
2
n
1
= n
2,1
(1.4)
6
gdje je n
2,1
relativni indeks loma sredstva 2 prema sredstvu 1. Ako je n
2
> n
1
tada ka zemo da je sredstvo
2 opti cki gu s ce, odnosno sredstvo 1 opti cki rjede.
1.6.5 Na celo povratne putanje
Ako zraka svjetlosti prolaze ci razli citim opti ckim sredstvima slijedi putanju iz to cke A u B, onda od
B do A slijedi istu putanju gibaju ci se u suprotnom smjeru. Sli cno se zbiva i ako zraka svjetlosti prolazi
nehomogenim opti ckim sredstvom kojemu je indeks loma funkcija polo zaja, n = n (r) (slika 1.4).
A
A
g
g
B
B
Slika 1.4
1.7 Fermatovo na celo
Svjetlost se izmedu dviju to caka A i B giba po onoj putanji po kojoj ce iz jedne u drugu to cku sti ci u
najkra cem vremenu. Kad ra cunamo putanju svjetlosti po Fermatovom na celu, na po cetku promatramo
sljede ci integral:
t =
1
c
_
B
A
n (s) ds (1.5)
gdje od A do B uzimamo bilo koju mogu cu putanju, a n(s) je indeks loma kao funkcija puta s. Zatim
tra zimo ekstrem integrala
_
B
A
n (s)ds koji ima dimenziju puta pa se zato naziva opti cki put svjetlosti. Iz
dobivenog izraza potra zimo pravu putanju svjetlosti.
Svi se zakoni geometrijske optike mogu izvesti iz Fermatovog na cela. Fermatovo na celo vrijedi samo
ako se indeks loma polagano mijenja na duljini reda veli cine valne duljine svjetlosti.
1.8 Planparalelna plo ca
Homogeno, izotropno, opti cko sredstvo omedeno s dva paralelna, ravna dioptra. Na slici 1.5 veli cina
je pomak zrake nakon prolaska kroz planparalelnu plo cu.
b
a
n d
D
D =
d sin(a - b)
cos b
Slika 1.5
7
1.9 Opti cka prizma
Homogeno, izotropno opti cko sredstvo omedeno s dva ravna dioptra koji zatvaraju kut A. Kut A naziva
se kut prizme.
A
n
d
d = a + a -
1 2
A
a
1
a
2
Slika 1.6
Kut izmedu upadne i izlazne zrake naziva se kut devijacije . Minimalni kut devijacije
min
dobije se za

1
=
2
. Tada indeks loma mo zemo izra cunati po formuli
n(
min
, A) =
sin
_

min
+ A
2
_
sin
_
A
2
_ (1.6)
1.10 Totalna reeksija
Promatramo sirenje svjetlosti iz opti cki gu s ceg u opti cki rjede sredstvo. Pri odredenom kutu upada
na dioptar, svjetlost vi se ne prelazi u opti cki rjede sredstvo. Taj se kut naziva grani cni kut za totalnu
reeksiju i na slici 1.7 obilje zen je sa
g
. Ako je upadni kut ve ci od grani cnog, svjetlost se reektira
natrag u opti cki gu s ce sredstvo. Pojava se naziva totalna reeksija ili potpuno odbijanje svjetlosti.
n
2
n
2
< n
1
n
1
a
g
a
1
a
1
< a a
g
<
2
a
2
Slika 1.7
Grani cni kut za totalnu reeksiju ra cunamo po formuli

g
= arcsin
_
n
2
n
1
_
(1.7)
8
2 Zrcala
2.1 Ravno zrcalo
Ugla cana, ravna povr sina koja mo ze reektirati svjetlost, tako da je za cijelu plohu upadni kut jednak
kutu odboja. Ako to nije slu caj radi se o plohi koja reektira difuzno.
2.1.1 Realna i virtualna slika
Oko ce opaziti to ckasti izvor svjetlosti ako se on nalazi u sjeci stu zraka svjetlosti. Ako su u blizini
svjetlosnog izvora zrcala ili dioptri, tada je mogu ce da se reektirane ili lomljene zrake sijeku u to ckama
koje predstavljaju sliku izvora. Te se zrake mogu zaista sje ci ili ljudskom oku mo ze izgledati kao da
se zrake sijeku (ustvari se sijeku produ zeci reektiranih ili lomljenih zraka), sto oko ne razlikuje. Ako
se zrake zaista sijeku, onda je slika stvarna (realna). Sijeku li se produ zeci zraka, slika je nestvarna
(virtualna).
2.1.2 Konstrukcija i narav slike kod ravnog zrcala
I -predmet,izvorsvjetlosti
I' I -virtualnaslikapredmeta
I
I'
Z
Z -ravnozrcalo
Slika 2.1
virtualna slika
veli cina slike jednaka je veli cini predmeta
zamijenjena je lijeva i desna strana
slika je na istoj udaljenosti od reektiraju ce plohe kao i predmet
svjetlosni snop je stigmati can: slika to cke je to cka.
2.2 Sferno zrcalo
Reektiraju ca ploha oblika kalote kugle (dio kugline povr sine). Sferna zrcala mogu biti konkavna (udub-
ljena) i konveksna (ispup cena).
2.2.1 Karakteristi cne to cke i veli cine sfernog zrcala
Na slici 2.2 prikazane su karakteristi cne to cke i veli cine sfernog zrcala. Karakteristi cne to cke nalaze se
na opti ckoj osi o.
T, tjeme
9
F, zari ste (fokus)
C, sredi ste zakrivljenosti (centar)
d(T, F) f, zari sna (fokalna) daljina
d(T, C) r, polumjer zakrivljenosti
C F
f f
T
o
r r
T F C
Konkavnozrcalo Konveksnozrcalo
Slika 2.2
2.2.2 Paraaksijalne zrake (Gaussova optika)
Za konstrukciju slike kod sfernih zrcala i le ca slu zimo se paraaksijalnim zrakama. Upadni kutovi para-
aksijalnih zraka na zrcalo su mali, odnosno, zraka upada na zrcalo blizu opti cke osi (slika 2.3).
C F T
neparaaksijalnazraka
paraaksijalnazraka
o
Slika 2.3
2.2.3 Konstrukcija i narav slike kod sfernog zrcala
Sliku kod sfernog zrcala konstruiramo pomo cu karakteristi cnih zraka. Za konstrukciju slike dovoljne su
dvije karateristi cne zrake.
10
Konkavno zrcalo; r < 0, f > 0; predmet je izmedu centra i zari sta.
C F T
h
h- visinapredmeta
h'- visinaslike
s- udaljenostpredmetaod
tjemenazrcala
s'- udaljenostslikeod
tjemenazrcala
s'
s
h'
o
Slika 2.4
Narav slike:
realna
obrnuta
uve cana
Konveksno zrcalo; r > 0, f < 0
o T F C
h
h- visinapredmeta
h'- visinaslike
s- udaljenostpredmetaod
tjemenazrcala
s'- udaljenostslikeod
tjemenazrcala
s' s
h'
Slika 2.5
Narav slike:
virtualna
uspravna
umanjena
11
2.2.4 Jednad zba (konjugacije) sfernog zrcala
Jednad zba sfernog zrcala vrijedi samo za paraaksijalne zrake. Jednad zba glasi:
1
s
+
1
s

=
1
f
(2.1)
gdje je s udaljenost predmeta, a udaljenost slike od tjemena zrcala. Za s s

= f (denicija
zari sta i zari sne daljine).
2.2.5 Jednad zba ravnog zrcala
Jednad zbu ravnog zrcala dobijemo za r, f s = s

.
2.2.6 Pove canje
m =
h

h
=
s

s
(2.2)
gdje je h visina predmeta, a h

visina slike.
2.2.7

Zari sna daljina
f =
r
2
(2.3)
Za konkavno zrcalo je prema dogovoru r < 0 pa je f > 0.
Za konveksno zrcalo je r > 0 pa je f < 0.
2.2.8 Dogovor o predznacima veli cina kod zrcala i le ca
Veli cina s je pozitivna za realne predmete, a negativna za virtualne.
Veli cina s

je pozitivna za realne slike, a negativna za virtualne.

Radijus zakrivljenosti r je pozitivan za konveksne plohe gdje se predmet i sredi ste zakrivljenosti
nalaze na suprotnim stranama zrcala ili le ce, a negativan za konkavne plohe gdje se predmet i
sredi ste nalaze na istoj strani.

Zari sna daljina zrcala je po deniciji zari sna daljina predmeta. Ako je zari sna daljina predmeta
pozitivna, predmet i zari ste predmeta nalaze se na istim stranama zrcala ili le ce.
Veli cine h, h

, m pozitivne su za uspravne, a negativne za obrnute predmete ili slike.

12
3 Sferni dioptar. Debela le ca
3.1 Sferni dioptar
Granica izmedu dva opti cka sredstva koja ima oblik dijela kugline plohe (kalote).
3.1.1

Zari sta i zari sne daljine sfernog dioptra
F
1
n
2
n
2
> n
1
n
1
r
T F
2
C o
Slika 3.1
F
1
n
2
n
2
> n
1
n
1
r
T
F
2
C o
Slika 3.2
Promatramo samo paraaksijalne zrake (Gaussova optika). Ako je predmet beskona cno daleko, sve
zrake paralelne s opti ckom osi o sijeku se u zari stu slike (drugo zari ste) F
2
. Ako je slika predmeta
beskona cno daleko tada se on nalazi u zari stu predmeta (prvo zari ste) F
1
. Udaljenost d(T, F
1
) = f
1
naziva se zari sna daljina predmeta, a d(T, F
2
) = f
2
zari sna daljina slike. Na slici 3.1 prikazana su zari sta
konveksnog, a na slici 3.2 konkavnog sfernog dioptra.
Oprez: za n
2
< n
1
zari sne daljine mijenjaju predznake.
3.1.2 Konstrukcija i narav slike kod sfernog dioptra
Konveksni sferni dioptar; r > 0; f
1
, f
2
> 0
13
F
1
n
2
n
2
> n
1
n
1
r
T
F
2
C
o h
s s'
h'
Slika 3.3
Narav slike:
realna
obrnuta
umanjena
Konkavni sferni dioptar; r < 0; f
1
, f
2
< 0
F
1
n
2
n
2
> n
1
n
1
T F
2
C o
h
h'
s
r
s'
Slika 3.4
Narav slike:
virtualna
uspravna
umanjena
14
3.1.3 Jednad zba (konjugacije) sfernog dioptra
Jednad zba sfernog dioptra vrijedi samo za paraaksijalne zrake. Jednad zba glasi:
n
1
s
+
n
2
s

=
n
2
n
1
r
(3.1)
gdje je s udaljenost predmeta, a s

udaljenost slike od tjemena zrcala. Po deniciji zari sta slike, zari sna
daljina slike iz jednad zbe konjugacije (3.1) je
s s

= f
2
=
n
2
r
(n
2
n
1
)
(3.2)
Po deniciji zari sta predmeta, zari sna daljina predmeta iz jednad zbe konjugacije (3.1) je
s

s = f
1
=
n
1
r
(n
2
n
1
)
(3.3)
Dijeljenjem jednad zbi (3.2) i (3.3) dobijemo
f
2
f
1
=
n
2
n
1
(3.4)
3.1.4 Jednad zba ravnog dioptra
Za R jednad zba (3.1) postaje
n
1
s

= n
2
s (3.5)
i to je jednad zba ravnog dioptra.
3.1.5 Pove canje slike
m =
h

h
=
n
1
n
2
s

s
(3.6)
gdje je h visina predmeta, h

visina slike.
3.2 Sustav sfernih dioptara
Vi se razli citih opti ckih sredstava odvojenih sfernim dioptrima nazivamo sustavom sfernih dioptara. Pro-
matrat cemo sustave kod kojih se opti cke osi pojedinih dioptara podudaraju. Tada govorimo o centrira-
nom sustavu sfernih dioptara.
F
1
n
k
n
1
n
2
n
3
n
k-1
1
1
2
2
3
4
4
3
F
2
o
Slika 3.5
Na slici 3.5 to cka F
1
je zari ste predmeta, a to cka F
2
zari ste slike sustava sfernih dioptara.
15
3.2.1 Glavne ravnine
G
2
G
1
o F
1
F
2
2
2
1
1
Slika 3.6
Pustimo zraku 1 kroz zari ste predmeta F
1
na sustav sfernih dioptara. Izlazna zraka je paralelna s
opti ckom osi. Spojimo produ zetke ulazne i izlazne zrake. Ravnina G
1
koja prolazi sjeci stem produ zetaka,
a koja je okomita na opti cku os naziva se glavna ravnina predmeta (prva glavna ravnina).
Pustimo zraku 2 paralelno s opti ckom osi na sustav sfernih dioptara. Izlazna zraka prolazi kroz zari ste
slike F
2
. Spojimo produ zetke ulazne i izlazne zrake. Ravnina G
2
koja prolazi sjeci stem produ zetaka, a
koja je okomita na opti cku os naziva se glavna ravnina slike (druga glavna ravnina).
3.2.2 Konstrukcija slike
Konstrukcija slike za sustav sfernih dioptara ide sukcesivno: konstruiramo sliku za prvi dioptar koja
postaje predmetom za drugi dioptar. Slika za drugi postaje predmetom za tre ci dioptar i tako redom do
zadnjeg dioptra.
Medutim, ako su nam poznati polo zaji glavnih ravnina, tada je konstrukcija slike kod sustava sfernih
dioptara znatno lak sa (slika 3.7).
G
2
G
1
o
F
1
F
2
h
x
n
1
n
2
g
1
g
2
x'
h'
Slika 3.7
3.2.3 Jednad zba konjugacije i pove canje slike
Prema slici 3.7, jednad zba konjugacije za sustav sfernih dioptara glasi:
g
1
x
+
g
2
x

= 1 (3.7)
Pove canje slike je:
m =
h

h
=
n
1
n
2
x

x
(3.8)
gdje su n
1
, n
2
indeksi loma po cetnog i kona cnog opti ckog sredstva.
16
3.3 Debela le ca
Le ca je centrirani, opti cki sustav sastavljen od dva dioptra, a barem jedan od dioptara je zakrivljen. Za
konstrukciju slike i ra cun najjednostavnije je promatrati le ce sastavljene od sfernih ili ravnih dioptara.
Ako je razmak d izmedu tjemena dioptara mali (d r
1
, r
2
), govorimo o tankoj sfernoj le ci, a ako je
velik, le ca je debela (d r
1
, r
2
).
3.3.1 Konstrukcija slike kod debele le ce
Slika predmeta nakon loma na prvom dioptru postaje realan ili virtualan predmet za drugi dioptar.
Kona cnu sliku predmeta dobijemo nakon loma na drugom dioptru.
n
2
n
1
h'
1
= h
2
h
1
h'
2
n
1
, n n
3 2
<
s
1
d
s
2
s'
1
s'
2
o F
1
F'
1
F'
2
F
2
n
3
Slika 3.8
3.3.2 Jednad zbe za debelu le cu
Za lom na prvom dioptru vrijedi jednad zba:
n
1
s
1
+
n
2
s

1
=
n
2
n
1
r
1
(3.9)
Za lom na drugom dioptru jednad zba glasi:
n
2
s
2
+
n
3
s

2
=
n
3
n
2
r
2
(3.10)
pri cemu je
s

1
+ s
2
= d (3.11)
u sto se lako mo zemo uvjeriti ako je realna slika koju daje prvi dioptar takoder realan predmet za drugi
dioptar, odnosno, s

1
, s
2
> 0.
3.3.3

Zari sne daljine debele le ce

Zari snu daljinu slike za debelu le cu f

2
mo zemo dobiti iz jednad zbi (3.9) - (3.11) za
s
1
, s

1
= f
D
1
2
, s
2
= d f
D
1
2
, s

2
= f
2
(3.12)
17
gdje je f
D
1
2
zari sna daljina slike za dioptar D
1
. Sli cno, za
s
1
= f
1
, s

1
= d f
D
2
1
, s
2
= f
D
2
1
, s

2
(3.13)
iz (3.9) - (3.11) dobivamo zari snu daljinu predmeta za debelu le cu f
1
pri cemu je f
D
2
1
zari sna daljina
predmeta za dioptar D
2
. Kona cne formule za f
1
i f
2
glase:
n
2
d f
D
1
2
+
n
3
f
2
=
n
2
f
D
2
1
n
1
f
1
+
n
2
d f
D
2
1
=
n
2
f
D
1
2
(3.14)
gdje je:
n
2
f
D
2
1
=
n
3
n
2
r
2
n
2
f
D
1
2
=
n
2
n
1
r
1
(3.15)
Naglasimo: zari snu daljinu predmeta f
1
debele le ce mjerimo od tjemena prvog, a zari snu daljinu f
2
od
tjemena drugog sfernog dioptra.
3.3.4 Glavne ravnine za debelu le cu
G
2
G
1
D
1
D
2
o
F
1
g
1
g
2
F
2
Slika 3.9
Kod debele le ce mo zemo jednostavno odrediti polo zaje glavnih ravnina ako su zadani indeksi loma i
polumjeri zakrivljenosti sfernih dioptara. Ako mjerimo od tjemena debele le ce, polo zaj glavne ravnine
predmeta je:

1
= f
1
d
f
D
2
1
(3.16)
a polo zaj glavne ravnine slike:

2
= f
2
d
f
D
1
2
(3.17)
18
4 Tanka le ca
4.1 Jednad zba (konjugacije) za tanku le cu
Iz jednad zbe (3.11) u granici d 0 s
2
= s

1
. Zbrojimo li lijeve i desne strane jednad zbi (3.9) i
(3.10) dobijemo jednad zbu tanke le ce koja vrijedi samo za paraaksijalne zrake
n
1
s
+
n
3
s

=
n
2
n
1
r
1
+
n
3
n
2
r
2
(4.1)
gdje smo uveli s
1
= s, s

2
= s

. Za s i s

= f
2
denirana je recipro cna zari sna daljinu slike tanke
le ce f
2
:
1
f
2
=
1
n
3
_
n
2
n
1
r
1
+
n
3
n
2
r
2
_
(4.2)
Za s

i s = f
1
denirana je recipro cna zari sna daljina predmeta tanke te ce f
1
1
f
1
=
1
n
1
_
n
2
n
1
r
1
+
n
3
n
2
r
2
_
(4.3)
Posebno, ako je le ca indeksa loma n smje stena u zraku (za zrak n 1), vrijedi n
1
= n
3
= 1. Jednad zbe
(4.2) i (4.3) postaju
1
f
1
=
1
f
2
=
1
f
= (n 1)
_
1
r
1

1
r
2
_
(4.4)
pa jednad zba konjugacije za tanku le cu (4.1) dobiva oblik
1
s
+
1
s

=
1
f
(4.5)
Naglasimo: predznaci polumjera zakrivljenosti u relacijama (4.1) - (4.4) denirani su u odnosu na smjer
svjetlosti.

Zari sne daljine postaju jednake, no treba i dalje razlikovati to cke: zari ste predmeta (prvo
zari ste) i zari ste slike (drugo zari ste).
4.2 Vrste tankih le ca
Nazivi le ca dani su u odnosu na promatra ca koji gleda u le ce s njihovih vanjskih strana, a ne u odnosu
na smjer svjetlosti.
r
1
>0 r
1
<0 r
1

r
2
<0 r
2
<0 r
2
<0
f >0 |r f
1
|>| | >0 r
2
f >0
KONVERGENTNELECE(pozitivne,konveksne,sabirace,
lecetankogruba)
bikonveksna konkavkonveksna plankonveksna
upadnismjer
svjetlosti
Slika 4.1
19
r
1
<0 r
1
<0 r
1

r
2
>0 r
2
<0 r
2
>0
f <0 |r r| f
2
|>| <0
1
f <0
bikonkavna
upadnismjer
svjetlosti
konkavkonveksna plankonkavna
DIVERGENTNELECE(negativne,konkavne,rastresace,
lecedebelogruba)
Slika 4.2
4.3 Konstrukcija i narav slike za konvergentnu le cu
Konvergentna le ca; f > 0; predmet se nalazi na udaljenosti ve coj od zari sne daljine f.
L
F
2
F
1
o
h
s s'
h'
F
1
-zaristepredmeta
F
2
-zaristeslike
Slika 4.3
Narav slike:
obrnuta
realna
Divergentna le ca; f < 0
20
L
F
1
F
2
o
h
s
s'
h'
F
1
-zaristepredmeta
F
2
-zaristeslike
Slika 4.4
Narav slike:
virtualna
uspravna
umanjena
4.3.1 Pove canje
m =
h

h
=
s

s
(4.6)
4.3.2 Jakost ili konvergencija le ce
j =
1
f
(4.7)
Jedinica za jakost le ce je m
1
.
4.4 Dublet le ca
Sustav od dvije tanke, centrirane le ce. Ako je f
1
zari sna daljina za prvu le cu i f
2
zari sna daljina za drugu
le cu, a njihov razmak je d, zari sne daljine dubleta
1
,
2
mo zemo izra cunati iz relacija
1

1
+
1
d f
2
=
1
f
1
1

2
+
1
d f
1
=
1
f
2
(4.8)
Nakon sredivanja izrazi (4.8) postaju

1
=
f
1
(f
2
d)
f
1
+ f
2
d

2
=
f
2
(f
1
d)
f
1
+ f
2
d
(4.9)
U gornjim je formulama
1
prva zari sna daljina dubleta: to je udaljenost zari sta predmeta dubleta
1
od
le ce L
1
. Veli cina
2
naziva se druga zari sna daljina dubleta i to je udaljenost zari sta slike
2
od le ce L
2
.
21
F
1
F
2
o
L
2
L
1
F
1
L
1
L
1
L
2
L
2
F
2
F
1
F
2
F
1
-zaristepredmetadubleta
F
2
-zaristeslikedubleta
Slika 4.5
Za d 0 vrijedi
1

1
=
1

2
=
1

=
1
f
1
+
1
f
2
ili j = j
1
+ j
2
(4.10)
22
5 Opti cki instrumenti
5.1 Oko
5.1.1 Normalno oko
Kod normalnog oka slika predmeta uvijek nastaje na mre znici. Ulogu le ce u oku, najve cim dijelom,
imaju dva dijela: ro znica i o cna le ca.

Zari sne daljine za oko kao sustava le ca su f
1
= 15 mm i f
2
=
24 mm, a ukupna jakost sustava le ca je j 58 m
1
.
Veli cina kojom se opisuje normalni vid jest daljina normalnog vida d
nv
= 25 cm.
o
Slika 5.1
5.1.2 Mo c razlu civanja normalnog oka
Najmanji vidni kut za koji oko razlikuje dvije to cke denira se kao:
=
promjer cunji ca
duljina oka
=
4 10
6
m
24 10
3
m
= 1, 66 10
4
rad 35

(5.1)
5.1.3 Akomodacija oka
Stezanjem i otpu stanjem mi si ca priraslog za le cu oka mijenja se zari sna daljina oka. Na taj na cin, nor-
malno oko jasno vidi predmete na svim udaljenostima d d
nv
jer slika uvijek nastane na mre znici.
Ovakvo mijenjanje zari sne daljine oka naziva se akomodacija oka.
5.1.4 Bliza to cka
To cka najbli za oku koju ono jo s uvijek jasno vidi naziva se bliza to cka. Za normalno oko bliza to cka je
na udaljenosti d 25 cm, no mo ze biti i manja.
5.1.5 Dalekovidno oko
Po deniciji, dalekovidno oko jest neakomodirano oko kod kojeg slika beskona cnog predmeta nastaje
iza mre znice. Korigira se konvergentnom le com. Napomenimo da je bliza to cka akomodiranog daleko-
vidnog oka uobi cajno nekoliko puta udaljenija od oka nego bliza to cka normalnog oka.
23
o
o
Neakomodiranodalekovidnooko
Slika 5.2
5.1.6 Kratkovidno oko
Po deniciji, kratkovidno oko jest neakomodirano oko kod kojeg slika beskona cnog predmeta nastaje
ispred mre znice. Korigira se divergentnom le com. Napomenimo da je bliza to cka akomodiranog krat-
kovidnog oka uobi cajno nekoliko puta bli za oku nego bliza to cka normalnog oka.
o
o
Neakomodiranokratkovidnooko
Slika 5.3
5.1.7 Vidni kut
o
u
24
Slika 5.4
5.2 Lupa
Lupa je konvergentna le ca zari sne daljine f 10 cm. Lupa pove cava vidni kut kod gledanja bliskih
predmeta smje stenih na udaljenostima bli zim nego bliska to cka oka. Kutno pove canje za lupu deniramo
kao:
M =
u

u
=
d
nv
s
(5.2)
gdje je d
nv
daljina jasnog vida.
L
F
2
F
1
o
s
u'
f
h'
h
Slika 5.5
Ako je predmet pribli zno u zari snoj ravnini le ce tada je kutno pove canje:
M =
d
nv
f
(5.3)
5.3 Mikroskop
U mikoskopu su dvije konvergentne le ce. Le ca bli za predmetu naziva se objektiv, a le ca bli za oku
promatra ca okular koji djeluje kao lupa. Ukupno pove canje mikroskopa jednako je umno sku pove canja
za objektiv M
ob
i pove canja (5.3) za lupu M
ok
M = M
ob
M
ok
=
(d f
ok
)
f
ob
d
nv
f
ok
(5.4)
gdje je d udaljenost izmedu okulara i objektiva, f
ok
zari sna daljina okulara, a f
ob
zari sna daljina objek-
tiva.
F
ob
F
ok
o
d
u'
25
Slika 5.6
5.4 Keplerov dalekozor (teleskop)
U Keplerovom dalekozoru objektiv i okular su konvergentne le ce. Objektiv je le ca velike fokalne daljine.
Ukupno pove canje Keplorovog dalekozora glasi
M =
f
ob
f
ok
(5.5)
F
ob
= F
ok
o
u u'
Slika 5.7
5.5 Galileiev dalekozor (teleskop)
U Galileievu dalekozoru objektiv je konvergentna le ca, a okular divergentna le ca. Objektiv je le ca velike
zari sne daljine. Ukupno je pove canje Galileieva dalekozora
M =
u

u
=
f
ob
f
ok
(5.6)
Pri tom treba paziti jer je f
ok
< 0.
F
ob
= F
ok
o
u u'
Slika 5.8
5.6 Newtonov dalekozor (teleskop) - reektor
Osnovu Newtonova dalekozora cini konkavno zrcalo koje slu zi kao objektiv.
26
5.7 Mo c razlu civanja dalekozora
Najmanji vidni kut kod kojeg jo s uvijek razlikujemo dva to ckasta izvora. Ra cunamo ga po formuli:
= 1, 22

D
(5.7)
gdje je valna duljina upadne svjetlosti, a D promjer objektiva. Mo c razlu civanja je posljedica difrakcije
svjetlosti na otvoru objektiva.
27
II VALNA OPTIKA
6 Valna jednad zba. Na celo superpozicije
6.1 Jednodimenzionalna valna jednad zba

x
2
=
1
v
2

t
2
(6.1)
v je fazna brzina sirenja vala. Op ce rje senje gornje jednad zbe glasi:
(x, t) = f(x vt) + g(x + vt) (6.2)
Funkcija f(x vt) opisuje val koji se siri u smjeru pozitivne x osi, a funkcija g(x + vt) val koji se siri u
negativnom smjeru x osi.
6.1.1 Primjeri za (x, t)
Titranje napete zice: funkcija (x, t) je pomak dijelova zice iz ravnote znog polo zaja.
Zvuk u uidu: (x, t) je pomak dijelova uida (zrak, voda).
Svjetlost: (x, t) je komponenta elektri cnog ili magnetnoga polja
_
E
x
, E
y
, E
z
, B
x
, B
y
, B
z
_
6.2

Sirenje valova
Promatrajmo kako se valovi sire kroz neko sredstvo, na primjer, po povr sini vode. Ako udarimo po
povr sini vode, pomaknut ce se cestice vode iz ravnote znog polo zaja. Energija titranja prenosi se na
cijelu povr sinu, jer su cestice vode povezane medumolekulskim silama. Tako smo dobili val na vodi.
6.2.1 Putuju ci val
Ako je sustav dovoljno velik te ga mo zemo ga smatrati otvorenim (npr. more, jezero), energija titranja
ce se siriti u druge dijelove sustava. Ka zemo da je val putuju ci.
6.2.2 Stojni val
Ako sve cestice u sustavu titraju, ali se titranje ne mo ze siriti jer je sustav zatvoren (na primjer, lokva
vode), ka zemo da su se stvorili stojni valovi.
6.2.3 Transverzalni val
Kod transverzalnog je vala smjer titranja ( cestica ili EM polja) okomit na sirenje vala.
6.2.4 Longitudinalni val
Kod logitudinalnog vala smjer titranja je u smjeru sirenja vala.
28
6.3 Harmonijski valovi
Harmonijski ravni val (kra ce - ravni val) u jednoj dimenziji opisujemo funkcijama
(x, t) = A
0
sin(kx t + ) ili (x, t) = A
0
cos(kx t + ) (6.3)
A
0
- amplituda
- valna duljina (prostorna periodi cnost vala)
k - valni broj (valni vektor); k = 2/
- perioda (vremenska periodi cnost vala)
- frekvencija; = 1/
- kru zna frekvencija; = 2/ = 2
- fazni pomak (zadan u radijanima)
Argument u (6.3) mo zemo transformirati pomo cu gornjih formula pa dobijemo
(x, t) = Asin
_
2
_
x

2
__
(6.4)
6.3.1 Zapis harmonijskog vala pomo cu kompleksne eksponencijalne funkcije
= A
0
sin(kx t + ) = Im
_
A
0
e
i(kxt+)
_
= Im
_
(A
0
e
i
) e
i(kxt)
_
= Im
_
Ae
i(kxt)
_
= A
0
cos(kx t + ) = Re
_
A
0
e
i(kxt+)
_
= Re
_
(A
0
e
i
) e
i(kxt)
_
= Re
_
Ae
i(kxt)
_
(6.5)
U gornjim izrazima uveli smo kompleksnu amplitudu
A = A
0
e
i
(6.6)
koja sadr zi informaciju o faznom pomaku. Zapis ravnog vala pomo cu kompleksne eksponencijalne
funkcije pojednostavljuje ra cun kod zbrajanja, deriviranja i integriranja ravnih valova. Na kraju ra cuna
uzme se realni ili imaginarni dio dobivene funkcije.
6.4 Faza i fazna brzina
Faza harmonijskog vala je
(x, t) = kx t + (6.7)
Brzina to caka vala s konstantnom fazom (d/dt = 0) naziva se faznom brzinom. Za harmonijski val,
fazna brzina je
d
dt
= k
dx
dt
= 0

dx
dt
v =

k
= (6.8)
To cke konstantne faze imaju konstantan (slika 6.1).
29
v
Y =konst.
Slika 6.1
Doka zimo gornji iskaz. Za = f[(x, t)] i to cke konstantne faze imamo
d
dt
=
df
d
d
dt
d
dt
= 0
d
dt
= 0 (6.9)
cime smo pokazali da je = konst.
6.5 Valovi u tri dimenzije
Valna jednad zba u 3D glasi:

x
2
+

y
2
+

z
2
=
1
v
2

t
2
(6.10)
6.5.1 Harmonijski ravni val u 3D
Harmonijski ravni val u 3D opisujemo funkcijom
(r, t) = Asin(k r t + ) (6.11)
Plohe konstantne faze (valne fronte) ravnog vala jesu ravnine okomite na smjer valnog vektora. U ravni-
nama koje su medusobno udaljene za , cestice ili EM polje titraju u fazi (slika 6.2).
x
l
l
z
y
k
Slika 6.2
Plohe konstante faze odredene su jednad zbom
(r, t) = k r t + = konst. (6.12)
30
Jedini cni vektor u smjeru k zapi simo kao

k =
k
k
(6.13)
pa (6.12) postaje

k r = b (t) (6.14)
gdje je b (t) = (konst. t ) /k. Jednakost (6.14) jest jednad zba ravnine kojoj se udaljenost od
ishodi sta b(t) mijenja s vremenom.
6.5.2 Harmonijski sferni val
Harmonijski sferni val opisujemo funkcijom
(r, t) =
A
r
sin(kr t + ) (6.15)
Amplituda vala je A/r, dakle, ovisi o r. Plohe konstantne faze su sfere r = (konst. t ) /k.
6.5.3 Harmonijski kru zni (cilindri cni) val
Harmonijski kru zni (cilindri cni) val opisujemo funkcijom
(, t)
A

sin(k t + ) (6.16)
Amplituda vala ovisi o koordinati . Funkcija (6.16) je rje senje valne jednad zbe za velike vrijednosti
sto smo naglasili pomo cu znaka .
6.6 Iradijancija
Promatramo elektromagnetske valove, a za valnu funkciju uzimamo komponentu elektri cnog polja
E (6.17)
Iradijancija I je prosje cna energija elektromagnetskog vala koja padne u jedini cnom vremenu na je-
dini cnu plo stinu, a jednaka je
I =
0
c
_
E
2
_
T
(6.18)
Ovdje je
0
permitivnost, a
_
E
2
_
T
je prosje cna vrijednost kvadrata elektri cnog polja po vremenu
_
E
2
_
T
=
1
T
_
T
0
E
2
dt (6.19)
Vremenski interval T je mnogo ve ci od periode titranja vala, T . Za ravni harmonijski val E =
E
0
cos(kx t + ) gornji integral jednak je
_
E
2
_
T
=
E
2
0
2
(6.20)
pa za harmonijski val iradijancija postaje
I =
1
2

0
cE
2
0
(6.21)
Stariji naziv za iradijanciju koji se jo s uvijek cesto koristi je intenzitet.
31
6.7 Na celo superpozicije
Neka su
1
,
2
, ...,
i
rje senja valne jednad zbe. Tada je i linearna kombinacija rje senja
=

i
c
i

i
(6.22)
takoder rje senje valne jednad zbe. Koecijenti c
i
su, op cenito, kompleksni brojevi.
Gornja se tvrdnja naziva na celo superpozicije, a posljedica je linearnosti valne jednad zbe.
6.8 Superpozicija dva vala
6.8.1 Ravni valovi
Promatrajmo dva svjetlosna vala jednakih valnih duljina
E
1
= E
01
cos(k
1
r t +
1
)
E
2
= E
02
cos(k
2
r t +
2
) (6.23)
Veli cine E
1
, E
2
su odgovaraju ce komponente elektri cnoga polja (x, y ili z komponenta) u valu iz prvog
i drugog izvora. Njihov zbroj iznosi
E = E
1
+ E
2
= E
01
cos(k
1
r t +
1
) + E
02
cos(k
2
r t +
2
) (6.24)
Iradijancija za ukupno polje E jednaka je
I =
0
c
_
E
2
_
T
=
1
2

0
cE
2
01
+
1
2

0
cE
2
02
+ 2
0
cE
01
E
02
cos [(k
1
k
2
) r + (
1

2
)]
= I
1
+ I
2
+ 2
_
I
1
I
2
cos [(k
1
k
2
) r + (
1

2
)] (6.25)
gdje su I
1
, I
2
iradijancija prvog i drugog vala posebno. Pretpostavili smo, takoder, da razlika faznih
pomaka (
1

2
) ne ovisi o vremenu. Izraz
(k
1
k
2
) r + (
1

2
)
naziva se fazna razlika dvaju valova.

Clan (k
1
k
2
) r u faznoj razlici je razlika opti ckih putova izra zena
preko kuta.
6.8.2 Sferni valovi
Za dva sferna harmoni cka vala jednakih valnih duljina
E
1
=
A
r
1
cos (kr
1
t +
1
)
E
2
=
B
r
2
cos (kr
2
t +
2
) (6.26)
iradijancija ukupnog polja E = E
1
+ E
2
je
I =
0
c
_
E
2
_
T
= I
1
+ I
2
+ 2
_
I
1
I
2
cos [k (r
1
r
2
) + (
1

2
)] (6.27)
gdje su I
1
, I
2
iradijancije prvog i drugog vala posebno.

Clan k (r
1
r
2
) koji se javlja u faznoj razlici
posljedica je razlike opti ckih putova.
32
7 Interferencija
Interferencija je posljedica superpozicije nekoliko valova, naj ce s ce dva. U optici je opa zamo kao pravilni
raspored tamnih i svijetlih podru cja gdje se svjetlost poni stila ili poja cala.
Svjetlost jedne valne duljine naziva se monokromatska svjetlost, a izvor koji daje takvu svjetlost,
monokromatski izvor svjetlosti. Laser je u dobroj mjeri monokromatski izvor svjetlosti.
Da bi se interferencija mogla opaziti nu zno je da su izvori valova koherentni. Za dva izvora ka zemo
da su koherentna ako je razlika faznih pomaka njihovih valova (
1

2
) konstantna u vremenu. Ako
razlika faznih pomaka ovisi o vremenu, iradijancija dva superponirana vala ima oblik
I = I
1
+ I
2
+ 2
_
I
1
I
2
cos [(k
1
k
2
) r +
1
(t)
2
(t)]
T
(7.1)

Clan 2
_
I
1
I
2
cos [(k
1
k
2
) r +
1
(t)
2
(t)]
T
upu cuje na interferenciju. Ako izvori nisu kohe-
rentni, tada je prosje cna vrijednost kosinusa kuta u (7.1) jednaka nuli, a interferencija nestaje. Zato
kod prirodne svjetlosti (nekoherentan izvor) interferenciju ne mo zemo opaziti.
7.1 Youngov eksperiment
Kod Youngova eksperimenta promatramo dva koherentna svjetlosna vala koji su nastali na pukotinama.
Pruge interferencije mo zemo uhvatiti na zastoru u cijelom prostoru pa zato ka zemo da su nelokalizirane.
Va znost Youngova eksperimenta je velika, jer je njime prvi put eksperimentalno pokazana valna
priroda svjetlosti.
7.1.1 Geometrijska razlika putova
r
1
1
2
M
r
2
Slika 7.1
Iz slike 7.1 vidimo da je geometrijska razlika putova za zrake 1 i 2
= r
2
r
1
(7.2)
7.1.2 Opti cka razlika putova
Opti cka razlika putova je
= n(r
2
r
1
) (7.3)
gdje je n indeks loma sredstva u kojem se nalazi to cka M.
33
7.1.3 Poja canje i poni stenje svjetlosti
Ako je
= m , m = 0, 1, 2, ... (7.4)
nastaje poja canje svjetlosti.
Za
= (2m + 1)

2
, m = 0, 1, 2, ... (7.5)
nastaje poni stenje. Iz geometrijske razlike putova zaklju cujemo da se mjesta poja canja i poni stenja
nalaze na rotacijskim hiperboloidima cija je jednad zba
r
2
r
1
= konst. (7.6)
7.1.4 Svijetle i tamne pruge
Ako postavimo zastor paralelno ravnini u kojoj se nalaze pukotine opazit cemo da su pruge oko osi O
pribli zno ekvidistantne.
y
d
zastor
a
O
Slika 7.2
Pretpostavimo da su pukotine na razmaku a i da je udaljenost od pukotina do zastora d. Udaljenost od
osi O do svijetle ili tamne pruge jednaka je
y =
d
a
(7.7)
Udaljenost dviju susjednih svijetlih ili tamnih pruga iznosi
y =
d
a
(7.8)
7.1.5 Iradijancija monokromatskih valova
Valovi nastali na pukotinama su koherentni, jednakih amplituda i titraju u fazi (
1
=
2
) . Kod monokro-
matskih valova valne duljine , iradijancija u Youngovu pokusu je
I = 4I
0
cos
2
_
ay
d

_
(7.9)
gdje je I
0
iradijancija svakog od valova zasebno.
34
7.2 Fresnelova zrcala, Fresnelova biprizma i Lloydovo zrcalo
Koherentne izvore svjetlosti nu zne za interferenciju mo zemo dobiti i na druge na cine koji su sli cni Yo-
ungovu pokusu. Uz Youngov, najpoznatiji pokusi za dobivanje interferencije koriste:
Fresnelova zrcala
Fresnelovu biprizmu
Lloydovo zrcalo
U tim se pokusima iz jednog realnog izvora dobivaju jedan ili dva virtualna izvora svjetlosti kao sto
je prikazano na slikama 7.3 - 7.5.
Formule (7.2) - (7.9) ostaju valjane s tim da kod ra cunanja treba uzeti u obzir cinjenicu da reeksijom
na gu s cem sredstvu, faza svjetlosnog vala dobiva fazni pomak .
zastor
neprozirnaprepreka
Z
1
S'
1
S
S'
2
Z
1
, Z
2
zrcala
Z
2
S'
1
, virtualniizvori S'
2
Slika 7.3: Fresnelova zrcala
biprizma
S'
1
S'
2
S'
1
, virtualniizvori S'
2
zastor
S
Slika 7.4: Fresnelova biprizma
35
S'
S' virtualniizvor
zastor
Z
S
Slika 7.5: Lloydovo zrcalo
7.3 Lokalizirane pruge interferencije
7.3.1 Interferencija na tankom, prozirnom sloju
Promatramo interferenciju na tankom, prozirnom sloju debljine i indeksa loma n. Izvor svjetlosti je
sirok (nije to ckast) i zato pretpostavljamo da na sloj upada ravni val. Lomljeni i reektirani val su takoder
ravni valovi.
n
n'
n'
1
2
x
D
C
D
A
B
y y
l
Slika 7.6
Ako se listi c nalazi u opti ckom sredstvu indeksa loma n > n

(na primjer, listi c stakla u zraku), tada je

geometrijska razlika putova za zrake 1 i 2
AB + BC DC = 2y x (7.10)
dok je opti cka razlika putova [Prilog I]
= 2ny
_
n

x +

2
_
= 2ncos l

2
(7.11)
Pri izvodu formule (7.11) uzeli smo u obzir da se zraka 2 reektira na opti cki gu s cem sredstvu pa se
javlja fazni pomak /2.
Ako je sredstvo u kojem se nalazi listi c opti cki gu s ce, odnosno n

> n tada je opti cka razlika putova

=
_
2ny +

2
_
n

x
= 2ncos l +

2
(7.12)
36
Uvjet za poja canje svjetlosti na prozirnom sloju je
2ncos l

2
= m , m = 0, 1, 2, ... (7.13)
Uvjet za poni stenje svjetlosti na prozirnom sloju je
2ncos l

2
= (2m + 1)

2
, m = 0, 1, 2, ... (7.14)
Predznak vrijedi za slu caj n > n

, a predznak + za n < n

. Napomenimo da rezultati (7.13) i (7.14)

vrijede i u slu caju ako se debljina prozirnog sloja polagano mijenja.
Zamijenimo li siroki izvor s to ckastim, interferenciju dobijemo u beskona cnosti za konstantnu deb-
ljinu sloja (slika 7.7(a)). Ako se debljina sloja obasjanog to ckastim izvorom mijenja, tada interferen-
cija nastaje u to ckama iznad prozirna sloja pa govorimo o nelokaliziranim prugama interferencije (slika
7.7(b)).
S
(a) (b)
n
Interferencijanaslojukonstantnedebljine
n
S
Interferencijanaslojukojemse
debljinamijenja
Slika 7.7
7.3.2 Newtonovi kolobari
Plankonveksnu le cu polo zimo na planparalelnu plo cu indeksa loma n

tako da njen zaobljeni dio doti ce

plo cu. Iz sirokog izvora pustimo svjetlost na le cu i opa zamo interferenciju. Pretpostavimo da je le ca u
opti ckom sredstvu indeksa loma n < n

.
1 2
R
r
d
n
n'
d >d'
d'
A
B
Slika 7.8
37
Iz slike 7.8 slijedi da je opti cka razlika putova za zrake 1 i 2 pribli zno jednaka
= 2nd +

2
(7.15)
gdje se druga zraka reektirala na planparalelnoj plo ci na cinjenoj od opti cki gu s ceg sredstva pa dobije
pomak u fazi za /2. Iz trokuta sa stranicama R, r, R d zaklju cujemo da vrijedi
d
r
2
2R
(7.16)
uzmemo li u obzir da je d R. Iz (7.15) i (7.16) je polumjer svijetlih krugova
r
svijetli
m
=
_
(2m 1)
2
R
n
, m = 1, 2, ... (7.17)
a polumjer tamnih krugova
r
tamni
m
=
_
m
R
n
, m = 0, 1, 2, ... (7.18)
38
8 Difrakcija (ogib)
Ako neproziran objekt postavimo izmedu to ckastog izvora svjetlosti i zastora, opazit cemo da se sjena
objekta razlikuje od o stre sjene koju predvida geometrijska optika. Bli zi pogled na sjenu otkriva da se
svjetlost pojavljuje u geometrijskoj sjeni, a da se zatamnjenja pojavljuju izvan sjene, gdje geometrijska
optika predvida samo svjetlost.
Zajedni cko ime pojavama u kojima putanja svjetlosti blizu rubova neprozirnih objekata odstupa od
pravocrtne jest difrakcija ili ogib.
Razlike izmedu interferencije i difrakcije nema, jer je kod obje pojave kona cni efekt jednak: proma-
tramo poja canja ili slabljenja svjetlosti (op cenito, poja canja ili slabljenja valova) na zastoru iza pukotina
ili neprozirnih objekata. Fizi cari razlikuju ova dva efekta samo po broju izvora: kod interferencije su
obi cno dva izvora svjetlosti, dok je kod difrakcije broj izvora velik ili cak beskona can.
8.1 Fraunhoferova difrakcija
U primjerima koji slijede pretpostavit cemo da na pukotine ili neprozirne objekte upada ravni val i da
se ravni val nakon ogiba siri iza pukotina. Takva se aproksimacija naziva Fraunhoferova difrakcija i
matemati cki je formulirana izrazom
1
2
_
1
d
+
1
d

_
a
2
(8.1)
gdje je d udaljenost od izvora do pukotine ili neprozirnog objekta, d

udaljenost od pukotine do zastora,

a sirina pukotine i valna duljina svjetlosti.
8.2 Ogib na jednodimenzionanoj pukotini
Promatramo ogib na pukotini cija je duljina mnogo ve ca od njene sirine. Neka je sirina pukotine a, a
valna duljina upadne svjetlosti .
Zastor
Lea
a
q
a
-8 -4 0
0.0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.0
4 8
I
I
/
0
-p p 2p -2p
Slika 8.1
Iradijancija na zastoru iza pukotine jednaka je
I = I
0
_
sin

_
2
(8.2)
gdje je
=
a

sin (8.3)
39
Kut je kut ogiba zraka svjetlosti (slika 8.1). Veli cina I
0
je iradijancija centralnog maksimuma. Iz (8.2)
vidimo da centralno poja canje dobivamo za
= 0 = 0 (8.4)
Poni stenja svjetlosti dobijemo za
= m a sin = m , m = 1, 2, ... (8.5)
8.3 Ogib na pravokutnoj pukotini
Promatramo ogib na pravokutnoj pukotini sirine a i duljine b.
a
z
y
x
b
z
y
x
q
j
Slika 8.2
Iradijancija na zastoru je
I = I
0
_
sin

_
2
_
sin

_
2
(8.6)
gdje su
=
a

sin
=
b

sin (8.7)
Kutovi i deniraju smjer ogiba zraka svjetlosti (slika 8.2). Veli cina I
0
je iradijancija centralnog
maksimuma. Centralno poja canje dobijemo za
= = 0 = 0 (8.8)
Poni stenja svjetlosti dobijemo za
= m a sin = m , m = 1, 2, ...
= n b sin = n , n = 1, 2, ... (8.9)
8.4 Ogib na opti ckoj re setki
Promatramo ogib na N jednodimenzionalnih pukotina sirina a, izmedu kojih je razmak h. Veli cina h
naziva se konstantom opti cke re setke.
40
q
h
a
Slika 8.3
Iradijancija na zastoru je
I = I
0
_
sin

_
2
_
sin N
N sin
_
2
(8.10)
Veli cine i jesu
=
a

sin
=
h

sin (8.11)
Poja canja svjetlosti javljaju se za
= n h sin = n , n = 0, 1, 2, ... (8.12)
pri cemu mora biti
= m a sin = m , m = 1, 2, ... (8.13)
Indeks n u izrazu (8.12) pokazuje red difrakcijskih maksimuma.
8.5 Braggov zakon
Kristali ogibaju rendgenske zrake ( 10
10
m) kao prostorna opti cka re setka.
d
d
Q
d
d
Q
Slika 8.4
41
Smjerovi u kojima dobijemo poja canja dani su Braggovim zakonom
2d sin = m , m = 1, 2, .... (8.14)
Ovdje je d razmak izmedu susjednih ravnina s atomima u kristalu, a kut je kut komplementan upadnom
kutu. Na slici 8.4 prikazana su dva izbora kristalnih ravnina za koja se dobiju poja canja.
42
9 Polarizacija. Fresnelove jednakosti
9.1 Ravni elektromagnetski val
x
z
y
k
E
B
Slika 9.1
Uravnom EMvalu smjerovi titranja elektri cnog Ei magnetskog polja Bu svakom su trenutku medusobno
okomiti. Titranje elektri cnog i magnetskog polja zbiva se u ravnini okomitoj na smjer gibanja vala.
9.2 Polarizacija monokromatskog, ravnog EM vala
E
y
E
x
E
Slika 9.2
Promatrat cemo samo elektri cno polje u monokromatskom, ravnom EM valu. Pretpostavimo da se val
giba u smjeru osi z, a elektri cno polje titra u ravninama paralelnim ravnini x-y.
Op cenito, smjer titranja elektri cnog polja stalno se mijenja. Takvo titranje u ravnini z = konst.
paralelnoj x-y ravnini mo ze se prikazati kao suma dvaju okomitih titranja (slika 9.2)
E = E
x
+ E
y
(9.1)
gdje su
E
x
= E
0x
cos (kz t) e
x
E
y
= E
0y
cos (kz t + ) e
y
(9.2)
Fazni pomak konstantan je u vremenu. Kod monokromatskog, ravnog vala elektri cno polje titra na
posebno jednostavan na cin. Drugim rije cima, vrh vektora elektri cnog polja opisuje u ravnini paralelnoj
x-y ravnini jednostavne krivulje. Ka zemo da je monokromatski ravni val polariziran.
43
9.2.1 Linearna polarizacija
x
z
y
k
ravninatitranja
E
Slika 9.3
Pretpostavimo da je
= 0 ili (9.3)
u jednakostima (9.2). Tada je
E
x
= E
0x
cos (kz t) e
x
E
y
= E
0y
cos (kz t) e
y
(9.4)
i
E =
_
E
0x
e
x
E
0y
e
y
_
cos (kz t)
Vektor elektri cnog polja ima ksan smjer titranja. Gledano u prostoru, elektri cno polje titra u ravnini
koja je okomita na x-y ravninu i naziva se ravnina titranja (slika 9.3).
9.2.2 Kru zna polarizacija
k
E
E
Lijevapolarizacija Desnapolarizacija
k
Slika 9.4
Uzmimo da je
= /2 (9.5)
i E
0x
= E
0y
= E
0
. Imamo
E = E
0
cos (kz t) e
x
E
0
sin (kz t) e
y
(9.6)
Vrh vektora elektri cnog polja opisuje kru znicu. Predznak odreduje smjer vrtnje vektora elektri cnog
polja: za dobivamo lijevu kru znu polarizaciju (suprotno smjeru kazaljke na satu), a za predznak
44
+ desnu kru znu polarizaciju (u smjeru kazaljke na satu). Za valove s lijevom kru znom polarizacijom
ka zemo da imaju pozitivan helicitet, a oni s desnom negativan helicitet. Promatra c je okrenut u smjeru
suprotnom od gibanja EM vala i gleda vrh valnog vektora (slika 9.4).
9.2.3 Elipti cna polarizacija
E
y
E
x
E
Slika 9.5
Ako su E
0x
, E
0y
razli citi, a ima bilo koju konstantnu vrijednost, govorimo o elipti cnoj polarizaciji.
Linearna i kru zna polarizacija su posebni slu cajevi elipti cne polarizacije (slika 9.5).
9.2.4 Nepolarizirana svjetlost
Ukoliko je svjetlost sastavljena od valova razli citih frekvencija, fazni pomak , op cenito, ovisi o vre-
menu. Ako se mijenja u vremenu nasumi cno i vektor elektri cnoga polja ima nasumi can smjer titranja
pa govorimo o nepolariziranoj svjetlosti.
9.3 Na cini polarizacije EM vala
Svjetlost se mo ze polarizirati reeksijom, selektivnom apsorpcijom, dvostrukim lomom ili raspr senjem.
Polarizacija reeksijom temelji se na Brewsterovu zakonu. Polarizaciju svjetlosti pomo cu kristala mo zemo
uspje sno obaviti pomo cu svima poznatog polaroida, kristala koji koristi selektivnu apsorpciju.
9.3.1 Brewsterov zakon
n
1
ravninaupada
u
l
l+r = p/2
r
n
2
Slika 9.6
45
Promatramo upad svjetlosti iz opti ckog sredstva indeksa loma n
1
u opti cko sredstvo n
2
. Ako je upadni
kut svjetlosti u jednak Brewsterovom kutu u
B
, reektirana svjetlost je linearno polarizirana i ravnina
titranja okomita je na ravninu upada. Reektirana i lomljena zraka zatvaraju pravi kut pa iz Snellova
zakona slijedi
tan u
B
=
n
2
n
1
(9.7)
9.3.2 Malusov zakon
ulaznanepolarizirana
svjetlost
ravninaproputanja
polarizatora
a
analizator
polarizator
Slika 9.7
Kristal pomo cu kojeg polariziramo svjetlost selektivnom apsorpcijom ili dvostrukim lomom naziva se
polarizatorom. Postavimo dva linearna polarizatora tako da svjetlost prolazi najprije kroz jedan pa onda
kroz drugi (slika 9.7). Drugi polarizator naziva se analizatorom i njime mijenjamo intenzitet izlazne,
polarizirane svjetlosti. Intenzitet svjetlosti I iza analizatora ra cunamo po Malusovu zakonu
I = I
max
cos
2
(9.8)
Kut je kut sto ga zatvaraju ravnine propu stanja polarizatora i analizatora, a maksimalni se intenzitet
izlazne svjetlosti I
max
dobije ako se ravnine propu stanja analizatora i polarizatora podudaraju.
9.3.3 Stupanj polarizacije
Djelomi cno polariziranu svjetlost mo zemo zamisliti kao mje savinu nepolarizirane i linearno polarizirane
svjetlosti. Stupanj polarizacije djelomi cno polarizirane svjetlost i denira se kao
P =
I
max
I
min
I
max
+ I
min
(9.9)
gdje su I
max
i I
min
maksimalan i minimalan intenzitet svjetlosti propu stene kroz linearni polarizator kada
ga zakre cemo od 0

do 360

.
Upada li svjetlost na granicu izmedu dva opti cka sredstva, reektirana i lomljena zraka bit ce dje-
lomi cno polarizirane. Ako je kut upada jednak Brewsterovom kutu, tada je reektirana zraka potpuno
linearno polarizirana i stupanj polarizacije je P = 1. Lomljena zraka maksimalno je djelomi cno polari-
zirana jer je stupanj polarizacije najve ci za upad pod Brewsterovim kutom.
46
9.4 Fresnelove jednakosti
n
i
ravninaupada
q
i
q
r
q
t
k
i
k
r
k
t
n
t
Slika 9.8
Promatrajmo upad ravnog, monokromatskog vala iz opti ckog sredstva indeksa loma n
i
na opti cko sred-
stvo indeksa loma n
t
Smjer upadnog vala zadan je valnim vektorom k
i
. Smjer reektiranog vala zadan je
s k
r
, a smjer transmitiranog (propu stenog) vala je k
t
(slika 9.8).
n
i
Refleksija i lom elektrinog polja
okomitog na ravninu upada
q
i
q
r
q
t
k
i
E
i
k
r
E
r
k
t
E
t
n
i
Refleksija i lom elektrinog polja
paralelnog ravnini upada
q
i
q
r
q
t
k
i
E
i
k
r
E
r
k
t
E
t
n
t
n
t
Slika 9.9
Elektri cno polje u monokromatskom, ravnom valu u svakoj to cki mo zemo rastaviti na dvije okomite
komponente na na cin sli can onome u jednad zbama (9.1) i (9.2). Neka je jedna komponenta elektri cnoga
polja paralelna, a druga okomita na ravninu upada (slika 9.9). Za paralelnu komponentu omjer amplituda
reektiranoga i upadnoga elektri cnog polja glasi
r

=
_
E
0r
E
0i
_

=
n
t
cos
i
n
i
cos
t
n
i
cos
t
+ n
t
cos
i
(9.10)
Za okomitu komponentu omjer amplituda reektiranoga i upadnoga elektri cnog polja glasi
r

=
_
E
0r
E
0i
_

=
n
i
cos
i
n
t
cos
t
n
i
cos
i
+ n
t
cos
t
(9.11)
Za paralelnu komponentu omjer amplituda transmitiranoga i upadnoga elektri cnog polja glasi
t

=
_
E
0t
E
0i
_

=
2n
i
cos
i
n
i
cos
t
+ n
t
cos
i
(9.12)
47
Za okomitu komponentu omjer amplituda transmitiranoga i upadnoga elektri cnog polja glasi
t

=
_
E
0t
E
0i
_

=
2n
i
cos
i
n
i
cos
i
+ n
t
cos
t
(9.13)
Jednakosti (9.10) - (9.13) nazivaju se Fresnelovim jednakostima.
48
10 Disperzija. Apsorpcija. Dopplerov efekt
10.1 Disperzija
U ve cini se opti ckih medija svjetlost razli citih valnih duljina siri razli citim brzinama. U tom slu caju
indeks loma ovisi o valnoj duljini
n = n () (10.1)
i govorimo o disperziji svjetlosti. U formuli (10.1) je valna duljina svjetlosti u vakuumu.
10.1.1 Valni paket i grupna brzina
Brzinu sirenja monokromatskog vala s kru znom frekvencijom i valnim vektorom k nazvali smo faznom
brzinom. Relaciju za faznu brzinu izveli smo u (6.8):
v =

k
(10.2)
Promotrimo, sada, grupu ravnih, monokromatskih EM valova razli citih valnih vektora koji se gibaju u
pozitivnom smjeru osi x. Superponirajmo (zbrojimo) valove oblika (6.5) po kontinuiranom intervalu
valnih vektora:
E (x, t) =
_

A
k
e
i(kx
k
t)
dk (10.3)
U izrazu (10.3) kompleksna amplituda A
k
koja uklju cuje fazni pomak i kru zna frekvencija
k
ovise o
valnom vektoru k. Novi val (10.3) nazivamo valnim paketom. Na slici 10.1 prikazan je karakteristi cni
izgled Gaussova valnog paketa u trenutku t = 0.
v
g
Gaussovvalnipaket
E xt=0 x x ( , )=exp( 0,001 )sin(0.5 ) -
2
100 -100
Slika 10.1
10.1.2 Grupna brzina
Brzina valnoga paketa naziva se grupnom brzinom. To je brzina ovojnice superponiranih valova (slika
10.1). Denirana je formulom
v
g
=
d
dk
_
_
_
_
k=k
0
(10.4)
Valni vektor k
0
je vektor za koji je amplituda A
k
maksimalna (dA
k
/dk = 0).
49
Ako indeks loma ne ovisi o valnoj duljini, svi se valovi u valnom paketu sire istom faznom brzinom
(10.2). Tada je grupna brzina jednaka faznoj brzini, a ovisnost kru zne frekvencije o valnom vektoru je
posebno jednostavna
(k) = v
g
k (10.5)
Ako indeks loma ovisi o valnoj duljini (ili valnom vektoru), valovi u paketu sire se razli citim faznim
brzinama v (k) . Iz denicije indeksa loma
n (k) =
c
v (k)
(10.6)
te iz (10.2) slijedi
(k) =
kc
n (k)
(10.7)
Uvrstimo li (10.7) u formulu za izra cun grupne brzine (10.4) dobijemo
v
g
=
c
n

dn
dk
kc
n
2
= v
_
1
dn
dk
k
n
_
(10.8)
Ako umjesto valnog vektora u (10.8) upotrijebimo valnu duljinu = 2/k dobijemo
v
g
= v
_
1 +

n
dn
d
_
(10.9)
10.2 Apsorpcija
Eksperimenti pokazuju da se intenzitet EM vala I smanjuje dok prolazi kroz opti cko sredstvo po Bougu-
erovu zakonu (Beer-Lambert-Bouguerov zakon)
I (x) = I
0
e
x
(10.10)
I
0
je intenzitet EM vala u x = 0.
je koecijent apsorpcije. Ovisi o sredstvu kroz koje se val siri.
x je debljina sloja u sredstvu kojeg je val pro sao.
10.3 Dopplerov efekt
10.3.1 Longitudinalni
Pretpostavimo da izvor emitira EM valove frekvencije
0
. Izvor i prijemnik nalaze se u vakuumu i gibaju
se du z istoga pravca relativnom brzinom u. Frekvencija EM valova koju bilje zi prijemnik mijenja se
po formuli
=
0
_
1 u/c
1 + u/c
(10.11)
gdje je c brzina svjetlosti u vakuumu. Ako se izvor i prijemnik medusobno pribli zavaju tada je u < 0, a
ako se udaljavaju u > 0.
Za u c gornju formulu mo zemo pojednostaviti

0
_
1
u
c
_
(10.12)
Ako smjer brzine prijemnika nije paralelan sa smjerom spojnice, ra cunat cemo s projekcijom te brzine
u
p
na spojnicu (slika 10.2).
50
izvor prijemnik
u
o
u
u
p
Slika 10.2
10.3.2 Transverzalni
Ako se prijemnik giba u odnosu na izvor tako da je njegova brzina u okomita na spojnicu s izvorom, tada
prijemnik bilje zi frekvenciju
=
0
_
1
u
2
c
2
(10.13)
gdje je
0
frekvencija EM valova koje oda silje izvor.
Ako smjer brzine prijemnika nije okomit na smjer spojnice s izvorom, ra cunat cemo s projekcijom
te brzine u
o
na smjer okomit na spojnicu (slika 10.2).
51
III MEHANI

CKI VALOVI. AKUSTIKA

11 Brzina i energija mehani ckoga vala
Valovi koji se sire kroz elasti cna sredstva (uidi i cvrste tvari) nazivaju se mehani ckim valovima. Kroz
uide (teku cine i plinove) mogu se siriti samo longitudinalni valovi. Kroz cvrste tvari mogu se siriti i
longitudinalni i transverzalni valovi.
11.1 Brzina transverzalnog vala na napetoj niti
Fazna brzina transverzalnog vala v
z
koji se siri napetom niti iznosi
v
z
=
_
F
N

(11.1)
gdje je F
N
napetost niti, duljinska gusto ca
=
m
l
11.2 Zvuk
Longitudinalni valovi u elasti cnim sredstvima jesu zvu cni valovi. Dio zike koji prou cava zvuk naziva
se akustikom.
11.3 Brzina zvuka
Brzina je zvuka u elasti cnom sredstvu
v
z
=
_
1
K
Q

(11.2)
gdje je gusto ca elasti cnoga sredstva, a K
Q
adijabatska kompresibilnost koja se ra cuna po formuli
K
Q
=
1
V
V
p
(11.3)
11.3.1 Brzina zvuka u plinovima
Fazna brzina zvuka u idealnom plinu gusto ce tlaka p i adijabatske konstante iznosi
v
z
=
_
p

(11.4)
Iz jednad zbe stanja idealnog plina kvocjent p/ mo zemo izraziti pomo cu temperature T
p

=
RT
M
(11.5)
gdje je op ca plinska konstanta R = 8, 314 J mol
1
K
1
, a M molna masa plina. Brzina je zvuka u plinu
iskazana u obliku:
v
z
=
_
RT
M
(11.6)
52
11.3.2 Brzina zvuka u teku cinama
Brzina je zvuka u teku cinama
v
z
=
_
B

(11.7)
pri cemu je B obujamni modul elasti cnosti.
11.3.3 Brzina zvuka u cvrstim tvarima
Brzina zvuka u cvrstim tvarima iznosi
v
z
=
_
E
Y

(11.8)
Ovdje je E
Y
Youngov modul elasti cnosti koji se javlja u Hookovu zakonu
F
S
= E
Y
l
l
(11.9)
11.4 Gusto ca energije elasti cnog vala w
Gusto ca energije elasti cnog vala opisanog valnom funkcijom jednaka je zbroju gusto ca kineti cke i
potencijalne energije
w = w
k
+ w
p
=
1
2

_
_

t
_
2
+ v
2
_

x
_
2
_
(11.10)
Za harmonijski val (x, t) = Asin(kx t + ), gornja formula postaje
w = A
2

2
sin
2
(kx t + ) (11.11)
Izra cunamo li vremenski prosjek izraza (11.11) zbog
_
sin
2
(kx t + )
_
T
= 1/2 dobijemo
w
T
=
1
2
A
2

2
(11.12)
11.4.1 Gusto ca energijskoga toka j
Gusto ca energijskog toka vala je energija E koju val prenese u jedini cnom vremenu t kroz jedni cnu
plo stinu okomitu na smjer vala S

j =
E
tS

= wv
z
= A
2

2
v
z
sin
2
(kx t + ) (11.13)
11.4.2 Intenzitet vala I
Vremenski prosjek gusto ca energijskog toka vala naziva se intenzitetom vala I
I = j
T
= w
T
v
z
=
1
2
A
2

2
v
z
(11.14)
U akustici se umjesto intenziteta zvuka upotrebljava naziv jakost zvuka.
53
11.4.3 Amplituda promjene tlaka p
m
Kod sirenja zvuka u plinovima amplituda vala A mo ze se izraziti pomo cu amplitude promjene tlaka p
m
A =
v
z
p
m
p
(11.15)
Za intenzitet zvuka pomo cu (11.15) i (11.4) dobije se
I =
1
2
A
2

2
v
z
=
1
2
v
3
z
(p
m
)
2

2
p
2
=
1
2
(p
m
)
2
v
z
(11.16)
11.5 Razina jakosti zvuka L
I
Subjektivna ocjena glasno ce zvuka raste mnogo sporije nego stvarni intenzitet zvuka. Zato se uvodi
razina jakosti zvuka
L
I
= 10 log
I
I
0
(11.17)
gdje je I
0
jakost zvuka na pragu cujnosti
I
0
= 10
12
Wm
2
Mjerna jednica za razinu jakosti zvuka je decibel (dB).
54
12 Stojni valovi. Dopplerov efekt u akustici
12.1 Titranje napete niti
Napeta nit duljine l po kojoj se valovi sire brzinom v mo ze titrati samo odredenim frekvencijama koje su
vi sekratnici frekvencije osnovnoga tona

1
=
v
z
2l
=
1
2l
_
F
N

(12.1)
gdje je F
N
napetost niti, a = m/l duljinska gusto ca niti. Frekvencije koje su vi sekratnici osnovne
frekvencije nazivamo harmonicima ili svojstvenim (vlastitim) frekvencijama

n
= n
1
=
n
2l
_
F
N

, n = 1, 2, ... (12.2)
12.2 Titranje u cvr s cenog stapa
Ako je stap duljine l po kojemu se valovi sire brzinom v u cvr s cen na jednome kraju, vlastite frekvencije
titranja su

n
= (2n 1)
v
z
4l
=
(2n + 1)
4l
_
E
Y

, n = 1, 2, ... (12.3)
Ako je stap u cvr s cen u sredini vlastite frekvencije titranja su

n
= (2n 1)
v
z
2l
=
(2n + 1)
4l
_
E
Y

, n = 1, 2, ... (12.4)
12.3 Titranje zraka u svirali
12.3.1 Titranje zraka u otvorenoj svirali
Svojstvene frekvencije titranja zraka u otvorenoj svirali dane su izrazom

n
= n
v
z
2l
, n = 1, 2, ... (12.5)
gdje je v
z
brzina zvuka u zraku.
12.3.2 Titranje zraka u zatvorenoj svirali
Svojstvene frekvencije titranja zraka u svirali zatvorenoj na jednome kraju jesu

n
= (2n 1)
v
z
4l
, n = 1, 2, ... (12.6)
U formulama (12.4) i (12.5) broj n je broj cvorova nastalog stojnog vala.
12.4 Udari
Promotrimo dva vala iz koherentnih izvora cije su frekvencije
1

2
. Frekvencija vala koji je superpo-
zicija po cetnih valova iznosi (
1
+
2
)/2, a amplituda (time i intenzitet) vala se periodi cno pove cava i
smanjuje frekvencijom

b
= |
1

2
| (12.7)
Ovaj efekt naziva se udarima, a
b
naziva se frekvencijom udara.
55
12.5 Dopplerov efekt u akustici
12.5.1 Izvor zvuka giba se brzinom u
i
Valna duljina zvuka frekvencije
0
kojeg prima slu satelj (prijemnik) jest

=
v
z
+ u
i

0
(12.8)
Ako se izvor giba prema prijemniku, brzina u
i
< 0, a ako se giba od prijemnika u
i
> 0. Ovdje je v
z
brzina zvuka u elasti cnome sredstvu u kojem se nalaze izvor i slu satelj. Frekvencija zvuka kojeg prima
slu satelj glasi

=
v
0

0
1 + u
i
/v
z
(12.9)
12.5.2 Prijemnik se giba brzinom u
p
Frekvencija zvuka kojeg prima slu satelj iznosi

=
v
z
u
p

0
(12.10)
Giba li se prijemnik prema izvoru zvuka, brzina prijemnika u
p
< 0, dok je u
p
> 0 ako se prijemnik giba
od izvora. Zbog
0
= v
z
/
0
vrijedi

=
0
_
1
u
p
v
z
_
(12.11)
12.5.3 Izvor i prijemnik gibaju se po istom pravcu

=
0
v
z
u
p
v
z
+ u
i
(12.12)
Ako brzine izvora i prijemnika ne le ze na istom pravcu, tada ra cunamo s projekcijama tih brzina na
spojnicu izvora i prijemnika (slika 10.2). Transverzalni Dopplerov efekt u akustici ne postoji.
Naglasimo da su formule (12.8)-(12.12) napisane u koordinatnom sustavu u kojem zrak miruje. Na
primjer, re cenica izvor se giba prema prijemniku zna ci da je vektor brzine izvora usmjeren prema
prijemniku gledano iz kooridnatnog sustava u kojem zrak miruje.
56
IV FOTOMETRIJA
13 Osnovne fotometrijske veli cine
13.1 Snaga zra cenja
Neka svjetlosni izvor zra ci energiju dE
S
u vremenu dt. Snagu zra cenja svjetlosnog izvora deniramo
izrazom
P =
dE
S
dt
(13.1)
Jedinica za snagu zra cenja je watt (W).
13.2 Fotometrijski ekvivalent
Fotometrija prou cava svjetlosne veli cine u podru cju valnih duljina elektromagnetskog zra cenja na koje je
osjetljivo ljudsko oko. Svjetlost razli citih valnih duljina ima razli cit u cinak na ljudsko oko. Na primjer,
normalno oko je najosjetljivije za svjetlost valne duljine 555 nm (zeleno- zuta svjetlost), dok infracrveno
svjetlo oko ne mo ze zapaziti.
Fizi cka veli cina koja pokazuje osjetljivost ljudskog oka na svjetlost razli citih valnih duljina naziva
se fotometrijski ekvivalent ili spektralna svjetlosna u cinkovitost K () . Na slici 13.1 prikazan je kvalita-
tivno fotometrijski ekvivalent za normalno ljudsko oko.
555 400 750
K
(
)
l
l/nm
K
max
Slika 13.1
13.3 Svjetlosni tok (svjetlosni uks)
Snagu zra cenja koju oko zapa za ovisno o valnoj duljini svjetlosti nazivamo svjetlosnim tokom ili svje-
tlosnim uksom i deniramo ga kao
d = K () dP (13.2)
Jedinica za svjetlosni tok je lumen (lm).
57
13.4 Svjetlosna jakost (svjetlosni intenzitet) I
Promatramo to ckasti izvor svjetlosti. Svjetlosna jakost je svjetlosni tok d kojeg emitira izvor (a kojeg
oko zapa za) po prostornom kutu d
I =
d
d
(13.3)
Op cenito, svjetlosti tok iz svjetlosnog izvora ovisi o smjeru u kojem je svjetlost emitirana, pa je I =
I (, ) . Jedinica za svjetlosnu jakost je candela (cd).
13.4.1 Candela (cd)
Candela je jedinica za svjetlosnu jakost u danom pravcu izvora koji emitira monokromatsko zra cenje
frekvencije 540 10
12
Hz i cija je energijska jakost u tom pravcu 1/638 Wsr
1
. Candela je osnovna SI
jedinica.
13.4.2 Izotropan to ckasti izvor
Ka zemo da je to ckasti izvor svjetlosti izotropan ako je svjetlosna jakost konstantna
I = konst. (13.4)
Tada je ukupni svjetlosni tok iz to ckastog izvora
= 4I (13.5)
13.5 Osvjetljenje (iluminancija) E
Svjetlosni tok d koji upada na plohu plo stine dS odreduje osvjetljenje plohe E
E =
d
dS
(13.6)
Jedinica za osvjetljenje je lux (lx) .
13.5.1 Prvi Lambertov zakon
Ako to ckasti izvor osvjetljava plohu, tada za osvjetljenost dobijemo
E = I
d
dS
= I
d
dS

cos (13.7)
Ovdje je povr sina dS

projekcija povr sine dS okomito na r (slika 13.2)

dS

= dS cos (13.8)
Izvor
r
a
DS
DS
Slika 13.2
58
Prostorni kut d povezan je sa dS

relacijom
d =
dS

r
2
(13.9)
pa za osvjetljenje plohe to ckastim izvorom dobijemo
E =
I
r
2
cos (13.10)
Gornju jednakost nazivamo Prvim Lambertovim zakonom.
13.6 Sjaj (luminancija) L
normalana
plohu DS
DA
A
q
DW
Slika 13.3
Promatramo plo sni izvor svjetlosti. Svjetlosni tok kojeg emitira povr sina dA u smjeru u prostorni kut
d (slika 13.3) glasi
d
2
= Lcos dAd (13.11)
Sjaj plo snog izvora je, prema tome
L(, ) =
1
cos
d
2

dAd
(13.12)
13.6.1 Ukupni tok s povr sine dA
Prostorni kut jednak je
d = sin dd (13.13)
a tok s povr sine dA
d = dA
_
2
0
d
_

0
d sin cos L(, ) (13.14)
13.7 Svijetljenje plohe (svjetlosna odzra cnost, svjetlosna egzitancija) M
Promatramo plo sni izvor svjetlosti. Ukupan svjetlosni tok sa povr sine dA iznosi
d = MdA (13.15)
Usporedbom s (13.14) za svijetljenje plohe dobijemo
M =
_
2
0
d
_

0
d sin cos L(, ) (13.16)
59
13.8 Difuzni izvori svjetlosti
Plo sni izvor svjetlosti je difuzan ili Lambertov ako je njegov sjaj konstantan
L = konst. = L
0
(13.17)
Jedini pravi Lambertov izvor je povr sina savr seno crnog tijela.
13.8.1 Svijetljenje povr sine za difuzne izvore
Ako je izvor difuzan, mo zemo izra cunati integrale u (13.16)
M = L
0
(13.18)
13.9 Drugi Lambertov zakon
Promatramo difuzni izvor svjetlosti ciji je sjaj L
0
. Iz (13.3) i (13.11) slijedi da je svjetlosna jakost
povr sine dA u smjeru
dI =
d
2

d
= L
0
cos dA (13.19)
Za = 0 iz gornjeg izraza dobijemo svjetlosnu jakost povr sine dA u smjeru normale na plohu
dI
0
= L
0
dA (13.20)
a Drugi Lambertov zakon je iz (13.19) i (13.20)
dI = dI
0
cos (13.21)
60
PRILOZI
PRILOG I: Interferencija na tankim listi cima
n
n'
n'
1
2
x
u
u
D
C
D
A
B
y
y
l
Pretpostavimo da je n > n

. Opti cka razlika putova za zrake 1 i 2 iznosi

= 2ny
_
n

x +

2
_
(I.1)
gdje je fazni pomak posljedica reeksija zrake 2 na opti cki gu s cem sredstvu. Duljina y je
y =

cos l
(I.2)
Iz trokuta ACD duljina x je AC sin u. Duljinu AC mo zemo izraziti pomo cu i kuta l
AC
2
= tan l (I.3)
a Snellov zakon upotrijebit cemo da izrazimo upadni kut u pomo cu kuta loma l
n

sin u = n sin l (I.4)

Duljina x postaje
x = AC sin u
= (2tan l)
_
sin l
n
n

_
= 2
n sin
2
l
n

cos l
(I.5)
Opti cka razlika putova (I.1) postaje
= 2n
_

cos l
_
n

_
2
n sin
2
l
n

cos l
_

2
= 2n
_
1 sin
2
l
cos l
_

2
= 2ncos l

2
(I.6)
61
LITERATURA
62