ISPITIVANJA DINAMIKIM DEJSTVOM SILE

Pod ispitivanjima dinamikim dejstvom sile podrazumijevaju se ispitivanja pri kojima sila djeluje jednim ili ponovljenim udarom i ispitivanja pri kojima se vrijednost sile mijenja u izvjesnom opsegu po odreenom zakonu i sa odreenom uestanou. Postoji velik broj metoda ispitivanja materijala na osnovu dinamikog dejstva sile, i njihovi rezultati slue danas kao polazna taka za proraune pri konstruisanju maina. U ispitivanja udarnim dejstvom sile spadaju razni postupci odreivanja tvrdoe: Poldijeva, skleropska i duropska metoda, zatim odreivanje ilavosti udarom na savijanje po arpiju i Izodu, ispitivanje postupkom istezanja pri udaru itd. Dejstvom sile promjenljive vrijednosti utvruje se otpornost materijala prema zamoru.

Odreivanje tvrdoe dinamikim dejstvom sile Za razliku od statikih metoda ispitivanja tvrdoe kod dinamikih metoda ispitivanja na utiskiva se djeluje udarnim optereenjem. Mjerilo tvrdoe je veliina otiska koju naini utiskiva u ispitivanom materijalu ili veliina odskoka tega ili klatna poslije udara o ispitivani materijal. Postupak uporednog ispitivanja izvodi se Poldijevim aparatom koji omoguuje da utiskiva, okaljena elina kuglica prenika d, istovremeno ostavi otisak u ispitivanom materijalu i u komadu ipke poznate tvrdoe. Jaina udarca treba da bude tolika da ostavi otisak prenika 2-4 (mm). Na sljedeem dijagramu uporeene su tvrdoe po Brinelu sa tvrdoa odreenim postupkom uporednog ispitivanja udarom:

Uporeivanje Brinelove (kriva 2) i Poldijeve (1) tvrdoe

Kao to se iz dijagrama vidi vrijednosti Brinelove i Poldijeve tvrdoe, u datom primjeru, su istovjetne samo pri preniku otiska od priblino 3,75 (mm). Kod manjih prenika tvrdoa po brinelu pokazuje manje a kod veih prenika otiska vee vrijednosti od tvrdoe odreene Poldijevom metodom.

Postupci elastinog odskakanja odreuju tvrdou posrednim putem, tj. preko ispitivanja elastinih svojstava povrine datog materijala. S obzirom da se ta svojstva kod materijala iji moduli nemaju sline vrijednosti kao to su na primjer: guma, drvo, kamen, elik, itd., osjetno razlikuju, to i podaci o tvrdoi zasnovani na njima pokazuju velika kolebanja i ne treba ih meusobno uporeivati, poto bi se inae mogao izvesti pogrean zakljuak. Za ova ispitivanja se najee koristi orov skleroskop koji je prikazan na sljedeoj slici:

orova metoda orova metoda spada u grupu ispitivanja tvrdoe elastinim odskokom. Zasniva se na principu odbojnosti tega od ispitivanog materijala. Princip ispitivanja je sljedei: Sa visine h1 puta se da slobodno pada teg sa zaobljenim dijamantskim vrhom (1) na izbruenu i poliranu povrinu uzorka (3). Usljed elastinog udara o uzorak teg se odbija i mjeri se visina odskoka (h2), koja slui kao mjerilo tvrdoe. Veliina h2 moe neposredno da se oita na skali, koja je privrena uz staklenu cijev (2) i ima 130 podioka, tzv. orovih jedinica. Staklena cijev u kojoj se nalazi teg mora da bude vertikalno postavljena radi to manjeg trenja tega.

Visina sa koje pada teg je razliita i zavisi od teine tega npr. : za teg teine 25 mN visina je oko 256mm, za teg teine 250 mN visina je oko 112mm. Obino se vre tri mjerenja tvrdoe i to na tri razliita mjesta pa se kao mjerodavna veliina uzima njihova srednja vrijednost. Za ispitivanje mekih metala koristi se zatupljeni elini teg bez dijamantskog vrha. Dobijeni rezultati se mnoe koeficijentom 0,65 da bi se preveli u orove jedinice.

Ispitivanje ilavosti metala Ispitivanje ilavosti smatra se kao jedno od najvanijih ispitivanja materijala dinamikim dejstvom sile. Pod ilavou se podrazumijeva sposobnost nekog metala ili legure da se suprostave dejstvu udara. Ukoliko je za lomljenje uzorka udarom potrebno utroiti vei rad, utoliko se taj materijal smatra ilavijim. Ispitivanja ilavosti se definiu po arpijevoj metodi. arpijev metod Definie se kao rad koji je potrebno utroiti po jedinici povrine poprenog presjeka, iznad zareza, da bi se probni tap slomio jednim udarom. arpijevo klatno prikazano je na slici:

arpijevo klatno ima na svome kraju teg sa noem u sredini. Ono se prije ispitivanja otkloni za izvjestan ugao 1 u odnosu na ravnoteni poloaj i tada raspolae sa potencijalnom energijom G*h = 10, 20 ili 30 (N/m). Pri udaru o epruvetu dio energije se utroi, a ostatak die klatno do izvjesne visine h2. Razlika ove dvije energije predstavlja utroenu energiju za prelamanje epruvete.

Epruveta za ispitivanje ilavosti je paralelopipednog oblika, duine 55 (mm), kvadratnog poprenog presjeka, sa zarezom na sredini, ija dubina iznosi 2, 3 ili 5 mm. Na sljedeoj slici prikazana je Menaeova epruveta sa dubinom zareza 3mm.

No uvijek udara u epruvetu sa suprotne strane od one na kojoj se nalazi zarez. Kao povrina presjeka epruvete uzima se povrina ispod zareza i ona iznosi u zavisnosti od dubine zareza 0,5 cm kvadratnih. Temperatura epruvete treba da je 20 2C, i ukoliko je nia ili via, mora se posebno podvui, poto se vrijednosti ilavosti odreene na razliitim temperaturama znatno razlikuju. ilav prelom je sitnozrnaste strukture, mat boje i sa jasnim znacima deformacije. Krt prelom je krupnozrnast, svjetlije boje i bez vidljivih znakova deformacije. U zavisnosti od strukture materijala i sulova ispitivanja esto se pojavljuje prelom, iji jedan dio povrine ima odlike krtog, a drugi dio ilavog loma. Ovakav prelom zove se mjeoviti.

Ispitivanje zamaranjem Pod zamaranjem se podrazumijeva postepeno razaranje materijala usljed dugotrajnog dejstva periodino promjenljivih optereenja. Periodino promjenljivim optereenjem se naziva takvo optereenje koje se mijenja periodino, priblino po zakonu sinusoide. Postoje dve osnovne vrste promjenljivog optereenja : 1. jednosmjerno promjenljivo optereenje 2. naizmjenino promjenljivo optereenje Kod jednosmjerno promjenljivog optereenja materijal je tokom cijelog ispitivanja optereen istom vrstom naprezanja, ija se vrijednost neprekidno mijenja. Najmanji dio funkcije optereenje vrijeme, koji se periodino ponavlja, zove se ciklus. Broj ciklusa u jedinici vremena naziva se frekvencom. Prema JUS C.A4.035 od 1966. godine, gornje optereenje je najvea algebarska vrijednost optereenja u ciklusu. Donje optereenje je najmanja algebarska vrijednost optereenja u ciklusu. Srednje optereenje se izraava kao algebarska vrijednost aritmetike sredine gornjeg i donjeg optereenja. Apsolutna vrijednost algebarske razlike gornjeg i donjeg optereenja naziva se rasponom. Apsolutna vrijednost polovine algebarske razlike gornjeg i donjeg optereenja naziva se amplituda. Kod naizmjenino promjenljivog optereenja neprekidno se mijenja veliina tokom zamaranja, a periodino predznak optereenja. Pod naponom se podrazumijeva optereenje jedinice poprenog presjeka epruvete i obino izraava u N/mm kvadratnom. Postoje dva osnovna napona. normalni i tangencijalni. Normalni napon djeluje normalno na povrinu presjekai obiljeava se sa + ako izaziva zatezanje, i sa ako izaziva pritisak. Tangencijalni napon djeluje u ravni presjeka i izraava se kao apsolutna vrijednost.

Valerov dijagram zamaranja Kao mjerilo otpornosti materijala prema periodino promjenljivom optereenju slui dinamika vrstoa, koja se odreuje iz Velerovog dijagrama zamaranja. Valerova kriva prikazana je na sljedeoj slici:

Poetni dio Velerove funkcije je krivolinijski i obuhvata napone pod kojima dolazi do preloma epruvete poslije odgovarajueg manjeg ili veeg broja promjena optereenja. Pri odreenom broju optereenja, koji se naziva graninim brojem promjena optereenja, Velerova kriva prelazi u pravu paralelnu sa apscisnom osom. Veliina ordinate pravolinijskog dijela velerove krive zove se dinamika vrstoa materijala. To je najvei napon, koji pri datom periodino promjenljivom optereenju, moe ispitivani materijal da izdri neogranieno dugo, a da pri tome ne doe do preloma.

Ukoliko se broj promjena optereenja nanese u logoritamskoj podjeli, dobiva se otar prelaz poetnog u zavrni dio Velerove krive, koja se tada praktino svodi na dve prave.

Na slici su date Velerove krive za nekoliko esto upotrebljavanih metala i legura. ________________________________________________________________ Dijagrami dinamike vrstoe Dinamika vrstoa zavisi od vrste optereenja, vrste naprezanja i srednjeg napona. Pomou dijagrama dinamike vrstoe mogue je pregledno prikazati zavisnost dinamike vrstoe od srednjeg napona pri jednosmjerno i naizmjenino promjenljivom optereenju, za razliite vrste naprezanja. Od dijagrama dinamike vrstoe u praksi se najee koriste Smitov i Hajov.

Smitov dijagram

Smitov dijagram se obino konstruie do srednjeg napona jednakog granici razvlaenja, poto napon vei od granice razvlaenja osjetno trajno deformie materija, ve pri prvom optereenju.

Hajov dijagram

Hajov dijagram dinamike vrstoe dobija se iz Smitovog kada se na apscisnu osu nanesu vrijednosti srednjeg napona, a na ordinatnu osu odgovarajue vrijednosti amplitude. Preko Hajovog dijagrama lake se odreuje faktor sigurnosti.

Zamor metala i legura Pod dejstvom periodino promjenljivog optereenja struktura metala i legura oteuje se u manjem ili veem stepenu u zavisnosti od niza inioca. Ova pojava naziva se zamorom. Osnovni uzork zamora lei u anizotropnosti strukture vrstih supstanci usljed ega se pojedini strukturni elementi ponaaju razliito pri djelovanju spoljnih sila. Proces zamaranja odvija se u vie faza. U poetnoj fazi, pod dejstvom periodino promjenljivog optereenja, najvie napregnuti djelovi kristalne reetle poinju da se pomeraju du odgovarajuih kliznih ravni. Usljed toga pojedina ua podruja metalnog zrna bivaju trajno deformisana. U sljedeoj fazi zamaranja lokalno deformisana podruja poinju poslije veeg broja promjene optereenja da ojaavaju i to pri znatno niim naponima, nego to bi bio sluaj kod statikog optereenja. U fazi dinamikog ojaavanja materijala naponi se praktino ne mijenjaju sve dok cijela masa zrna ne ojaa. Najzad, u treoj fazi, napon se poveava do vrijednosti zatezne vrstoe to izaziva pojavu prve mikro prskotine, na mjestu najmanje otpornosti.