Yaktlar ve yanma

Yaktlar ten yanmal makinalarda kullanlan yaktlar grubu da kapsar; bunlar; gaz, sv ve katdr. Gaz yaktlar, doal gaz, hava gaz, LPG, vs dir. Sv yaktlar, ounlukla ham petrolden retilir. Bu gruptaki en nemliler benzin ve fuel-oil' dir. Gaz ya ve kerosen ikinci sray alr. Hububat veya aalardan elde edilen alkol gelecek iin potansiyel vaadetmesine ramen gnmzde yaygn olarak kullanlmaz. Btn sv yaktlar, iki ana gruba ayrlr: buharlaan ve gaz yaktlar gibi kullanlan sv yaktlar, benzin ve alkol bu grubun balcalardr. yanma odasna enjekte edilen svlar, farkl karakterlerde olan fuel-oil ler.

Kat yaktlar, kmr, kok kmr yakn zamana kadar gaz reticilerinde kullanlmtr. Sktrma-ateleme makinalarnda, kmr plvarize edilerek yaklmasnn temin edilmesi problemlerine aratrmalarla pratik bir zme getirilmeye allmtr. Burada ana sorun silindir gmleklerinde ve piston segmanlarndaki anma konusudur. Kompozisyon Btn yaktlarda iki ana yanc eleman karbon ve hidrojendir. Birlikte veya ayr ayr bulunabilirler ve hidrokarbonlar olarak adlandrlrlar. Atmosfer scakl ve basncnda baz hidrokarbonlar gaz halinde olduu gibi, bazlar sv halde olabilirler. Hidrokarbonlar iin genel kimyasal forml CnHm olarak gsterilir. Hidrokarbonlarn ana tipleri: parafinler olefinler ve naftenler diolefinler aromatikler asfaltikler CnH2n+2 CnH2n CnH2n-2 CnH2n-6 CnH2n-4

ten yanmal makinalar iin yaktlarda n, 1-26 aralnda, m, 2-54 aralnda deiir. Madeni yalarn kimyasal kompozisyonu Madeni yalar birok farkl hidrokarbon bileiklerinin karmak yapdaki bir karmdr. Oluumlar byk bir olaslkla hayvan ve bitki fosillerinden tarih ncesi alarda olmutur. Bu maddelerin yalar ve ham petrole dnme koullar ok farkl olmutur, ve bu, deiik sahalardaki petroln ayrc zelliklerini aklamaktadr. Dk molekll sv ve kat rnlerin tabiatndaki farkllklar, molekl byklkleri ve karbon ve hidrojen atomlarnn balanma ekilleri ile aklanr. ok sayda kimyasal bileikler, benzer zellikteki gruplar halinde toplanabilir. Molekl yaplarna gre ayrt edilen hidrokarbonlar unlardr: Dz ve dall zincir yaps gsteren parafinik hidrokarbonlar Halka yapl naftenik hidrokarbonlar Halka yapl aromatik hidrokarbonlar

Bu hidrokarbonlardan baka, olefinler olarak bilinen doymam bal hidrokarbonlar, slfr ve azot ieren bileikler vardr.

Gemi Makinalar-OSS-1/20

Yaktlar ve yanma

Madeni yalarn ana ksm karbon, C ve hidrojen, H bileikleri olan hidrokarbonlardr. Karbon atomu reaksiyonlar iin 4 deerliklidir ve dier kimyasal elementlerden farkl olarak kendi atomlar ile de reaksiyona girerek birok organik bileik oluturabilir. Hidrojenin sadece tek deerlii vardr. En basit hidrokarbon bileii metan, CH4, dr.Metan gaz halindedir ve doal gazn byk bir ksmn oluturur. En basit zincir bileik etan, C2H6, dr, bundan sonra propan, C3H8, gelir. Propan basn altnda dk scaklklarda sv haline gelir.
H H C H Metan H H H C H H C H H H H C H H C H Propan H C H H

Etan

Burada gsterilen yap, karbon ile hidrojen arasndaki reaksiyonlara ait bilgi verir. Daha uzun zincir yapl parafinik hidrokarbonlar 20 oC scaklkta sv durumdadrlar, benzin, kerosen, diesel-yakt, yalama yalar gibi. Doymu ve doymam hidrokarbonlar birbirlerinden ayrt edilmelidirler. Doymu hidrokarbonlarda karbon atomunun tm deerlikleri hidrojen ile balanmtr ve hidrojen veya dier elementlerle balant mmkn deildir. ift bal karbon zincirli veya karbon halkal doymam hidrokarbonlar, ift ba yerlerinden ok duyarl olduklar iin basn altnda hidrojen veya oksidasyon ile oksijen atomu ilave edilmesi olana verirler. Dier bir ayrcalk dall zincir yapda hidrokarbonlarn oluabilmesidir. Bunlar izomerler olarak bilinirler. zomer hidrokarbonlar ayn sayda karbon atomu bulunduran dz zincir hidrokarbonlara gre deiik fiziksel ve kimyasal zellikler sergilerler. Yksek sayda karbon atomlu dz zincir hidrokarbonlar kat maddeler olabildii gibi (parafinler), izomer hidrokarbonlar ayn sayda karbon atomu tadklar halde ya halinde svlar olabilirler. Halka yapl hidrokarbonlar grubunda, doymu naften hidrokarbonlar ve doymam aromatik hidrokarbonlar vardr. Alt karbon atomlu doymu basit halka yapl hidrokarbona sikloheksan, C6H12 ve doymam basit halka yapl hidrokarbona benzen, C6H6 rnek verilebilir. Benzen ift bal karbon yaps gsterir.
H H H H H C C H H C H H C C H Siklo-heksan, C6H12 Benzen, C6H6 C H C C C H H H C H H H C C H

Heksan, izo-heksan ve siklo-heksan ayn sayda karbon atomu, fakat farkl sayda hidrojen atomu ierirler ve davranlar birbirlerinden ok farkldr. Halka yapl hidrokarbonlar, karbon atomu gibi slfr ve azot atomlar ile de reaksiyon zellikleri gsterirler.

Gemi Makinalar-OSS-2/20

Yaktlar ve yanma

Madeni yalarda tm hidrokarbon gruplar bulunmaz, ancak bunlar saysz kimyasal bileikler ve karmlar olutururlar. Arlka farkl blmleri aadaki aralktadr:

C 0.83

H 0.11 0.15

S 0 0.06

Madeni yalarn bileimini incelemek, fiziksel karakterleri ok farkl olmalarna ramen, ok zordur. Ayn sayda karbon atomu ieren hidrokarbonlar ok deiik zellikler gsterebilirler. 20 karbon atomlu molekller diesel yaktlarnda, 70 veya daha fazla karbon atomlu molekller yalama yalarnda bulunabilir. Hidrokarbonlarn baskn kan tipi, yalara karakteristiklerini verir, parafin bazl (parafinik), naftenik veya aromatik (asfalt bazl) gibi. Asfalt bazl yalarda aromatik hidrokarbonlar arlktadr. Asfalt bazl yalar, parafin bazl yalardan daha yksek karbon atomunu yaplarnda bulundururlar. Btn hidrokarbon gruplarn yaplarnda yaklak eit miktarda bulunduran yalara karm bazl ya denir. Doymam ve oksijen bulunduran hidrokarbonlar artan scaklklara maruz kaldklarnda reine ve asfaltik maddeler gibi daha byk molekll yaplar oluturacak ekilde birleirler. Doymu parafinik ve naftenik hidrokarbonlarda oksijen bulunduran ksmlarn polimerizasyonu mmkndr. Ancak, reaksiyon rnleri ya reineleridir ve bunlar aromatik asfaltenlerden tamamen farkldr. Parafinik yalar, molekldeki yksek hidrojen ieriiyle yksek bir ateleme kalitesi gsterirler. Bylece parafin bazl yalar diesel yakt olarak tercih edilirler, bununla beraber molekldeki yksek hidrojen nedeniyle benzinde dk vuruntu zellii gsterirler. Dz zincir hidrokarbonlu parafinik yalarda dk vuruntu zellii belirgindir. Distilasyondan sonra yeniden yaplanma prosedrleri oktan numaras olarak belirtilen vuruntu snflandrmasn arttrrlar. Yeniden yaplandrma molekldeki hidrojen miktarnn azaltlmasdr. Parafin bazl yalar, dk younlua sahiptirler ve viskozite-scaklk davran naftenik yalardan daha iyidir. Bu avantajlar ve kimyasal stabilite parafinik yalarn yalayc olarak kullanlabilmelerini salar. Alkoller zincir hidrokarbonlarla baz ilikiler gsterirler. Tek fark, bir veya birden fazla hidrojen atomunun hidroksil, OH, grubu tarafndan deitirilmesidir. Bu yolla tek veya ok deerlikli alkoller ortaya kar, rnein, metanol (metilalkol) CH3OH ve etanol (etilalkol) C2H5OH. Yukarda bahsedilen alkoller madeni yalarla veya kendi balarna otto motorlarnda yakt olarak kullanlmaktadr. Madeni ya tketimini azaltmak amacyla dieselyakt ile kartrlmak suretiyle yanc madde olarak kullanlmalar mmkndr. Alkoller eker tipi moleklleri olan bitkilerden distilasyon yoluyla elde edilebilirler. Ya asitlerinin de zincir hidrokarbonlarla belli ilikileri vardr. Burada hidroksil grubu, karboksil gruplar, COOH ile deitirilmitir. Doymu CnH2n+1COOH ve doymam CnH2n-1COOH ya asitleri mevcuttur. Ham petroln ilenmesi Rafineriye gelen ham petrol su ve tuz ierir. Bylece herhangi bir ilem balatlmadan nce su ve tuz ortamdan karlmaldr. Bundan sonra ham petrol distilasyon ilemine, allan scakla bal olarak tabi tutulur. Distilasyon kulesinde scaklk kulenin altndan stne deiik seviyelerdedir. Ham petroln kuleye girdii andan itibaren bir ksm buharlar ve buhar kulede ykselir. Buharn bir ksm youmaz ve kulenin tepesinden gaz olarak alnr.

Gemi Makinalar-OSS-3/20

Yaktlar ve yanma

Belirli bir scaklkta youan gaz bu scakln ortaya kt seviyeden sv halinde kuleden alnr. Svlar, benzin, kerosen, gaz ya vsdir. Istlm ham petroln bir ksm hi buharlamaz ve atmosferik kulenin altndan artk yakt olarak alnr. Bu ilemden arta kalan yaktn hacmi ileme konan ham petrole baldr. Aadaki tablo atmosferik distilasyonda elde edilen distile rnler ve artklarn yzde miktarlarn gsteren bir rnektir. Ham petrol kayna Arap (ar) Nijerya (hafif) %18 %28 %25 %40 %57 %32

Gaz ve benzin Gazya ve diesel yakt Artklar

Arap (hafif) %23 %32 %45

Venezuela %19 %29 %52

Gnmze kadar, Avrupa ve uzak doudaki rafinerilerden sevk edilen atmosferik distilasyon artklar g istasyonlar iin kazan yaktlar ve buharl gemilerde, orta ve ar devirli diesel motorlarnda ar fuel-oil olarak kullanld. Bu en kolay yaklabilecek artk yakttr. Yanma karakteristikleri, elde edildii ham petrole baldr. Ham petrol parafinik/naftenik yapya sahipse en iyi zellikler var demektir. Aromatik tip ham petrol kullanlmsa kolay yanma salanamaz. Gereince stldnda bu, orta ve dk devirli makinalarda problem yaratmaz. Distilasyon kulesinde ham petroln scakl ne kadar buharlamann olacan belirler. Bu scaklk, buharlaan gaz miktarn dzenlemekte kullanlabilir. Kulenin retebilecei distile rnlerin hacmide bylece ayarlanabilir. En yksek k hidrokarbon zincirlerinin paralanmaya balad scakla yaklaldnda elde edilir. Bu scaklk 370 oC dr. Bununla beraber, scaklk ham petrol n stcsnda depozitlerin olumasn engellemek iin daha dk tutulur. Msaade edilen en yksek buharlama scakl ayn zamanda distile gaz yann salanmas gerekli kalitesi ile de snrldr. Hafif distile rnlerin, benzin, jet-yaktlar, gaz ya gibi, talebi en yksektir. Bu rnlerin talebindeki artta en fazladr. Bu rnlerin maksimum hacimde ekonomik olarak elde edilmesi ana hedeftir. Teknik olarak atmosferik distilasyon yoluyla hafif rnlerin istenilen hacimde retilmesi ilenecek ham petroln hacminin arttrlmas ile mmkn olabilir. Ancak bu ok fazla miktarda artk yakt elde edilmesine neden olur ve ayn zamanda ekonomik deildir ve enerji kaynaklarnn boa harcanmas demektir. Dier metodlar atmosferik artklardan daha fazla hafif rnler elde etmek iin gelitirilmitir. Bu ilemin ilk adm vakumda distilasyondur. Petrolun zerindeki daha dk basn onun daha kolay buharlamasna yol aar. Bylece vakum distilasyonu paralanma scaklnn altnda daha fazla distile rnler verebilir. Vakum distilasyon kulesinde distilasyon ile distile rnlerin artk rnlere oran arttrlr. Vakum distilasyon ile elde edilen artklarn viskoziteleri, zellikle ar ham petrol kullanldnda, ok yksek olabilir. Atmosfer basncnda ve vakumda ham petroln distilasyonu yksek miktarda hidrojen ihtiva eden molekllerin ayrlmas ve dk miktarda hidrojen ve fazla miktarda karbon ihtiva eden molekllerin geride kalmas sonucunu dourur. Atmosferik distilasyon sonucu elde edilen artk yaktda daha fazla hidrojen bulunduunu ve vakum distilasyonuna gre daha kolay yanc materyalin geride kald sonucu karlabilir. Bu, vakum distilasyonu ilemiyle atmosferik distilasyon sonucu olan artk yaktn iindeki hidrojenin karlmas nedeniyledir. Vakum distilasyonu kullanlmas halinde dahi distile rnler iin olan talebin karlanmas mmkn deildir. Daha fazla miktarlarda distile rnler elde edilmesi iin birok proses gelitirilmitir. Bunlarn vakum distilasyonundan fark petrol molekllerinin deiiklie
Gemi Makinalar-OSS-4/20

Yaktlar ve yanma

uratlmasdr.Oysa yukardaki proseste molekller ham petrolden ayrlma yoluyla elde edilmitir. Kraking petrol molekllerinin birbirlerinden ayrlmas anlamna gelir. En ok kullanlan kraking prosesi unlardr: 1. Termo kraking Adndan anlalaca zere, bu yksek scaklkta paralanmadr. En eski tip kraking ilemidir ve kmr elde edilinceye kadar devam ettirilebilir. Bu ilem viskozite krcda kullanlr. Bu ilemde katalizrler kraking ileminin verimini ykseltirler. Yalnzca hafif distile rnler besleme stou olarak kullanlabilir. Al2O3 / SiO2 katalizr kullanlr. Bu katalizr ok kk tanelidir ve neredeyse bir sv gibi davranr. Katalizr reaktr boyunca petrolle birlikte sirkle edilir. Ar vakum distile rnleri besleme stou olarak kullanlabilir. Ancak artk maddede bir miktar katalizrn bulunmas kanlmazdr.

2. Termofor katalitik kraking 3. Sv katalitik kraking

Geen yllarda hidrokraking denilen yeni bir kraking ileminin kullanlmas artmtr. Yatrm ve iletme harcamalarnn ok yksek olmasyla birlikte, rnler ok yksek kalitededir. Bu, ilemin hidrojen atmosferinde gerekletirilmesiyle, kraking rnlerindeki molekllerin hidrojen almas nedeniyledir. Bu halde tekrar hidrojenerasyon gereksizdir. Bu ilem neredeyse tm ham petrol kullanlabilir hafif rnlere evirir. Artklar ok ar yaktlardr (%5). Kraking, moleklleri deitirerek hafif veya ar kesirli yeni bir sv retir. Bu, yine distilasyon ile ayrtrlmaldr. Distilasyon ileminden sonra elde edilen rnler; paralanm gaz, paralanm benzin v.s. olarak bilinirler. Bu rnler atmosferik distilasyon ile elde edilen rnlerden daha fazla karbon ierirler, fakat molekl yaplar atmosferik distilasyon ile elde edilen rnlerin kaynama aral ile ayn olacak ekilde deitirilmitir. Bu paralanm rnler, oksidasyon dengesinin arttrlmas iin hidrojenletirme ilemine tabi tutulmak zorunda olabilir ve hatta slfr giderme ilemi uygulanabilir. Kraking ilemi ile ham petrolden yksek hidrojen ieren daha fazla rnler elde edilmitir. Bu, kraking ilemi neticesinde artklarda daha fazla karbon bulunmasna yol aar. Bu karbon konsantrasyonu naftenik halkalardan ve parafinik zincirlerden aromatik halkalarn olumas eklindedir. Kraking ilemi srerken aromatik halkalar birleirler ve paralanm artkta konsantrasyonlar artar. Bu ilem uzatldnda, byk aromatik molekller dengesiz hale gelirler. Bu halde hidrojen oksijen ile reaksiyona girer ve su buhar oluur ve yalnzca karbon geride kalr. Kraking ileminde artk ok youn aromatik yapdadr ve mekanik olarak iyi durumda olmayan, ok dk yanma basnl makinalarda yaklmalar zor olabilir. Bu artk, dier materyallerle kartrlarak yanma zellikleri arttrlr. Vakum distilasyon artklarnn viskozitesini drmek iin viskozite krc ilemi gelitirilmitir. Bu esasnda bir termokraking ilemidir. Vakum distilasyon artklar gemite yol yapmnda katran olarak kullanlmtr. Bu ilemin kullanlmasyla vakum artklarnn fueloil olarak deerlendirilmesi mmkn olmutur. Vakum kulesinden alnan artk, viskozite krcda yksek scaklk ve basnca maruz braklr. Materyal paralanr ve bir miktar distile rn oluur. Bu rnn alnmas yerine ou karmda braklr. Bu dk viskoziteli materyal karmn viskozitesini drr. Viskozite krcdan elde edilen yaktn viskozitesi bylece viskozite krcya giren artn viskozitesinden daha dktr. Bununla beraber

Gemi Makinalar-OSS-5/20

Yaktlar ve yanma

viskozite krcda elde edilen baz materyalin parlama scakl ok dktr ve bunlar distile edilir. Geride kalan karmn parlama noktas, 60 oC olan yasal limitin zerinde olmaldr. Madeni yalarn fiziksel ve kimyasal zellikleri Younluk ve zgl arlk Bir maddenin younluu, ktlesinin hacmine orandr.

m V

Younluk, mililitre bana gram olarak llr. Pratik lm 1 ml = 1 cm3 kullanlarak yaplr. Younluk scaklkla deiir. Madeni yalar iin belirtilen younluk, 15 oC olan referans scakla gre verilir. zgl arlk, ASTM ve API standardlarnda younluk orandr; 60 oF (15.56 oC) referans scaklkta aratrlan madde younluunun bu scaklktaki suyun younluuna orandr. Younluk lmleri iin bir derecenin onda biri mertebesinde blmlenmi zel termometreler kullanlr. Pratikteki lmlerde kk bir arlk veya cva ile dengelenmi silindirik yzen cisimler, areometre-spindles, kullanlr. Daha ince olan st ksmlarnda younluk iin bir lek vardr. Areometre, i ap en az 50 mm olan lm silindirindeki younluu llecek yaktn iine daldrlr. lm scaklnda yaktn younluu, yakt seviyesinde aletin leinden okunur. 15 oC standard scaklkta younluk deerini belirtmek iin, lmn yapld scaklktaki younluk deerini dzeltmeye tabii tutumak gerekebilir. Viskozite Viskozite, sv veya gaz maddenin hz farkna bal olarak kesme ile deformasyon gstererek, kesme gerilmesi alabilme zelliidir. Kesme gerilmesi hz ile orantlysa ve bu orant parametresi scaklk ve basnca balysa bu sv Newton akkan olarak isimlendirilir. Orant parametresi, dinamik viskozite, , olarak adlandrlr.
Ya filmi

V, hznda hareket eden yzey

V H

Sabit yzey

Kuvvet, F V V H 0

Ya filmi kalnl H

Gemi Makinalar-OSS-6/20

Yaktlar ve yanma

Boyutu Pa.s dir. (1 Pa.s = 1 Ns/m2) Daha nceleri Poise birim olarak kullanlmtr. (0.1 Pa.s = 1 Poise) Is transferi ve ak hesaplarnda kinematik viskozite kullanlr.

(m2/s)

Birim cSt dur. (mm2/s = 10-6 m2/s, centiStoke) 20 oC da suyun viskozitesi = 1.0038 cSt dur. Yksek viskoziteli yalar iin referans scaklk 50 oC dr. zet olarak:

Kuvvet dyne = Alan cm 2 cm Akiskan hizi 1 Kesme hizi = = s = Mesafe cm s Kesme gerilmesi = dyne Kesme gerilmesi cm 2 Dinamik viskozite = = =1P 1 Kesme hizi s 1 P = 100 cP 100 P = 1 Pa - s Dinamik viskozite Kinematik viskozite = = 1 Stoke Yogunluk
Total Baz Numaras Total baz numaras, yalama yandaki alkanite miktarn belirtir. Bir gram yadaki potasyum hidroksit (KOH) in miligram deeri ile belirtilir. Bu numara tm alkalin oranlarn ihtiva eder. Kuvvetli bazlarla zayf bazlar birlikte ifade edilir. Kuvvetli bazlar, 10 dan yksek pH deeri olan alkalin katklardr ve yksek baz numaras ile ayrt edilirler. Kuvvetli bazlar, yalama yalarnda kullanlrlar. Yaktlarda kullanlan alkalin katklar, slfr ieren fuel-oil lardan teekkl eden yanma gazlarnn korozif etkilerine kar faydaldrlar. Kl Miktar Kl miktar, madeni yalarda kl olarak yanmadan sonra geriye kalan inorganik ve metalorganik bileimlerin miktardr. Petrolde yanmayan madde miktar maddenin kl miktar olarak bilinir. Conradson veya Ramsbottom a gre Karbon Artk Testi Karbon artk ierii, standard koullarda belli bir miktar madeni yan dk scaklklarda damtlmasndan sonra kalan artk miktardr. Karbon artk miktar, madeni yalarn kimyasal davran hakknda bilgi verir. Bununla birlikte, rnein diesel yaktlarn enjeksiyon

Gemi Makinalar-OSS-7/20

Yaktlar ve yanma

nozullarn tkama yatknl, yaktlarn stlmasnda yakc nozullarn karbonize etmesi ve yalama yalarnda kalnt oluturmas hakknda fikir edinilebilir. Karbon artklar, dk scaklklarda damtlma neticesinde arlk yzdesi olarak verilir. Amerika ve dier Anglosakson lkelerinde Ramsbottom testi tercih edilir. Bunun nedeni dk scaklktaki damtma kapal bir cam kapta 550 oCta yaplr ve hassasiyetinin daha iyi olduu iddia edilir. Teknik adan Conradson testi yeterlidir. Parlama Noktas ve Tutuma Noktas Parlama noktas, bir yakt rneinin 760 torr (760 mm civa stunu) basnta standard koullarda oluturduu bir miktar yakt buharnn kk bir alevle tutuup yand en dk scaklktr. Parlama noktas, yaktn yzeyinde oluan yakt buhar ve hava karmnn en dk patlama snr olarak dnlmelidir. Parlama noktas 5 ve 65 oC arasnda olan madeni yalarn parlama noktasnn tayini kapal bir kapta Abel-Pensky prosedrne gre yaplr. Parlama noktas 65 ve 200 oC arasnda olan madeni yalarn parlama noktasnn tayini kapal bir kapta Pensky-Martens prosedrne gre yaplr. Tutuma noktas, yaktn yzeyde yanmaya devam ettii scaklktr. Bu, ounlukla parlama noktasnn 30 ile 60 oC zerindeki scaklklara karlk gelir. Yaktlarn parlama noktas karter patlama riskini nlemek iin 150 oC dan dk olmaldr. Akma Noktas Akma noktas scakl yaktn akc olma zelliini yitirdii scaklktr. Modern rafineri ilemleri ile artk yaktta parafin miktar yksek seviyeye kartlmtr. Bu ayn zamanda akma noktas scaklnn da artmas anlamna gelmektedir. Bu scaklk 30 oC civarna ykselebilir. Yaktn referans viskozite scakl, akma noktas scaklnn altna derse yakt donar. Yaktlar, akma noktas scaklnn en az 10 oC yukarsnda tutulmaldr. Gemi Diesel Motor Yaktlar Diesel motor yaktlar, gaz yandan ar fuel-oillere kadar deien madeni ya rnlerini kapsar. Bu rnler, viskozite, buharlama aral, yanma karakteristikleri, kimyasal kompozisyonundaki farkllklar ile ayrt edilirler. Gaz ya ve deniz diesel yakt ham petrolden distilasyon ve kraking prosesleri ile elde edilirler. Fuel-oil ham petroln distilasyon ve kraking prosesleri neticesinde kalan artklardr. Ham petroln distile ksmlarndan tretilen yaktlar, dorudan depolanp kullanlabilir ve hibir n ilem gerektirmezler. Normal scaklkta ok yksek viskoziteli artk yaktlar, yanma odasna enjeksiyondan nce temizlenip stlmaldrlar. Distile yaktlar genellikle, yksek devirli ve daha kk orta devirli trunk-piston tipli makinalarda kullanlr. Artk yaktlar veya orta fuel-oiller (artklarn distile yaktlarla karmlar) dk devirli kroshed tipi ve orta devirli trunk-piston tipli motorlarda kullanlr. Baz yksek devirli motorlar, viskozitesi 40 cSt/50 oC ye kadar olan orta fuel-oillerle alacak ekilde dntrmeleri yaplmaktadr. Bu eilim, yakt fiyatlar arasndaki byk farkllk nedeniyle olmaktadr. Yaktlarn ateleme kalitesi diesel motorlar iin ok nemli bir zelliktir. Bu, yaktn enjeksiyonu ile yanmann balad zaman araln etkiler. Bu zellik hidrokarbon moleklndeki hidrojen miktarna baldr. Ateleme kalitesi diesel yaktnn, diesel motorunda kendi kendini tututurma zelliidir. Ateleme kalitesinin tayini uluslararas konvansiyonlarla standardlatrlmtr.

Gemi Makinalar-OSS-8/20

Yaktlar ve yanma

Fuel-oilin basn altnda, yksek scaklklarda atomizasyonu ile yanmann balad an arasnda ok ksa bir zaman gereklidir. Buna ateleme gecikmesi denir. Bir fuel-oilin ateileme kalitesi bir diesel test motorunda saptanr (CFR veya BASF test motoru). Ateleme gecikmesi, krank mili as olarak saptanr. Yksek devirli diesellerde bir fuel-oilin ateleme gecikmesi 0.002 saniyenin zerine karsa yanma odasna ok byk hacimde fuel-oil girer, yanma ani olur ve bu da vuruntuya yol aar. Neticede g aktaran dililerde byk gerilmeler oluur. Dk devirli diesel motorlarda ateleme kalitesi ok nemli deildir, nk yanma iin yeteri kadar uzun zaman vardr. Bir yaktn ateleme kalitesi setan numaras ile saptanr. Setan numaras keyfi bir numaradr. Setan numaras, setan ve metil naftalen karmndaki setann yzde hacim orandr. Bu karm, diesel yaktnn test motorunda denendii ayn ateleme kalitesini gsterir. Yksek devirli dieseller iin setan numaras en az 40 olmaldr. Dk devirli motorlarda, ok dk setan numaral fuel-oiller kabul edilebilir. nceleri, dk devirli diesel motorlar genellikle distile yaktlarla altrlr,motor sndnda ar yakta evrilirdi. Bu gnlerde dk devirli motorlar sadece ar yaktla altrlmaktadr. Ancak, altrlmann kolay olmas iin hava nceden stlmaldr. Uluslararas denizcilikte yaktlar aadaki gibi snflandrlrlar: Deniz- gaz ya Deniz-diesel yakt Deniz- orta yakt Deniz- diesel gaz ya Deniz-diesel orta bunker gaz ya Deniz-diesel ya Bunker diesel ya Orta- fuel-oil nce- bunker fuel-oil Orta- deniz fuel-oil Hafif- deniz fuel-oil Deniz- bunker fuel-oil Bunker fuel oil Bunker C yakt

Deniz- bunker yakt

Deniz gaz ya saf distile rndr. Karada kullanlan gaz yandan fark ok az yksek kaynama noktas, daha yksek younluu ve uluslaras kanunla ngrlen 60 oC parlama noktasdr. Kara tatlar iin gaz yann parlama noktas 55 oC kabul edilir. Deniz diesel yakt genellikle saf distiledir. Bazen bu rn bir distilenin daha ar rnlerle karmdr. Bu tipteki rn karm olarak gsterilmelidir. Deniz orta fuel-oil, deniz bunker fuel-oil ve deniz gaz yann bir karmdr. Bu grup rnler 100 oF da Redwood saniyesi veya Saybolt evrensel saniyesinde belirtilen viskozite deerleri ile ayrt edilmilerdir. 1977 de Uluslararas Standardlar Organizasyonu (ISO) viskozitenin metrik sistem kinematik viskozite ile tarif edilmesini getirmitir; mm2/s veya centistokes cSt, 50 oC de. Deniz bunker yaktlar ounlukla artklardr. Kaliteleri rafinerideki ileme derecesine baldr. Artklar, atmosfer artlarnda distilasyondan, vakum distilasyondan, kraking ileminden ve viskozite krclardan gelir.

Gemi Makinalar-OSS-9/20

Yaktlar ve yanma

Diesel motorlarda yanma Diesel motorlarnda yanma prosesi genellikle aamaya blnr: Gecikme peryodu Hzl yanma peryodu Kontroll yanma peryodu

Bir diesel motoru iin tipik bir basn-krank as kayt ekilde gsterilmektedir. Bu diyagramda yakt enjeksiyon sresi de belirtilmektedir. Ayn zamanda bu diyagramda motorun atelemesiz dndrlmesiyle elde edilen basn-krank as erisi de yer almaktadr.

Gecikme peryodu Diyagramn incelenmesinden; atelemesiz kaytdan atelemeli kaytn ayrlmas ile belirlenen yanmann balangc ve enjeksiyonun balangc arasndaki nemli krank mili hareketi grlmektedir. Silindire ilk enjekte edilen yakt tutuma scaklna kadar stlmal ve daha sonra nc kimyasal reaksiyonlara tabi olmaldr. Diesel motorunda bu aamaya gecikme peryodu denir. Gecikme zaman Enjeksiyonun balamas ile yanmann balamas arasndaki zaman srecine gecikme zaman denir. Gecikme zaman, gecikme peryodu sresince yanma odasndaki scaklk ve basnca baldr. Yksek basn ve scaklklar gecikme zamann ksaltr. Gecikme zaman yaktn kimyasal yapsna da baldr. Genellikle, yaktn atomizasyon derecesinin gecikme zaman zerinde ok az etkisi vardr. Bu, yakt damlacklarn tutuma scaklna stmak iin gerekli zamann ok kk olduuna ve yaktn n stlmas ile ok az fayda retilebileceine iaret eder. Gecikme periyodu esnasnda enjekte edilen yakt miktarnn deitirilmesinin gecikme zaman zerinde ok az etkisi vardr. Enjekte edilen yakt jeti ile silindirdeki hava arasndaki snrda sonsuz aralkta yakt-hava oranlar bulunur. Yakt-hava orannn, minimum gecikme

Gemi Makinalar-OSS-10/20

Yaktlar ve yanma

zamann verecek uygun deerde olduu birka nokta genellikle mevcuttur. Yanma, silindirdeki dier noktalardaki koullardan bamsz olarak bu noktalarda balar. Gecikme zaman uzunsa, yanma balamadan nce yakt ve havann karmas iin daha fazla frsat olacaktr. Gecikme as, gecikme peryodunda krank milinin tarad a miktardr ve gecikme zaman ile krank mili dnme hznn arpmna eittir. Yakt enjeksiyon pompas krank milinden tahrik ald iin, yanma balamadan nce sevkedilen yakt miktar gecikme as ile orantldr. Hzl yanma peryodu Gecikme peryodu esnasnda silindire giren yakt byk lde buharlam veya kk damlacklara blnm ve hava ile karmtr. Yanma baladnda, oksijenle temasta bulunan yakt byk bir hzla yanacaktr. Bu reaksiyonun hz silindirdeki basn artma hzn (dP/dt) belirler. Yksek hzdaki bir basn art, motor yapsna ani bir yk uygulanmas manasna gelir. Bu, motor paralarnda yorulma hasarnn olumasna sebebiyet verir. Yksek hzdaki bir basn art ayn zamanda diesel vuruntusu olarak bilinen iddetli bir vurma sesi retir. Yanmann ikinci aamasndaki basn ykselme hz aadakilerle etkilenir: 1. Yaktn atomizasyon derecesi. Bu, yakt enjeksiyon sisteminin dizaynna baldr. 2. Gecikme peryodunda ne kadar yaktn buharlat. Bu, ncelikle zamana baldr. Gecikme zaman uzunsa, yaktn buharlamas iin daha fazla zaman olacaktr. 3. Gecikme peryodunda, silindirde yaktn ne kadar iyi dald ve hava ile ne kadar iyi kart. Bu, ilem iin gerekli zamana, sprey ekline ve bir lde silindirdeki hava hareketine baldr. Uzun gecikme zamanlar ve yksek motor devir hzlar karmay arttracaktr. 4. Gecikme peryodunda ne kadar yakt enjekte edildii. Genel olarak, gecikme peryodunda silindire byk miktarda yakt enjekte edildiinde, bu fazla yaktn bir ksm mevcut oksijenle karm olacak ve basn ykselme hzna katkda bulunacaktr. zetle; yksek dP/dt den dolay motor hasar veya diesel vuruntusunu nlemek iin, gecikme zamannn ksa tutularak yanmann balamasndan nce yakt ve havann temas iin daha ksa zamann olmasn temin etmek nemlidir. Karma iin hava hareketinin daha az olaca dk motor devrinin ve yanma balamadan nce daha az yaktn enjekte edilecei ksa gecikme asnn temin edilmesi nemlidir. kinci peryot esnasndaki basn ykselmesinin bykl, evrimde eriilecek en yksek basn deerini belirleyebilir. Yapsal nedenlerden tr, basn artma hz ile birlikte maksimum basn deerinin de snrlandrlmas gereklidir. kinci peryotdaki basn artma miktar, ncelikle mevcut yakt miktarna baldr. kinci peryotdaki krank alar says gecikme peryodundakilerle karlatrldnda ok ksadr. Basn ykselmesine katkda bulunan yaktn ou gecikme srasnda enjekte edilmitir. Bundan dolay, ikinci peryotda basn artmn snrlandrmak iin, gecikme as mmkn olduu kadar ksa tutulmaldr. Bu deerlendirmelerden, ikinci peryotdaki basn artma hz ve basn artma byklnn gecikme peryodu srasnda silindir iinde oluan koullara bal olduu grlmektedir. Bu yzden, gecikme peryodunun kontrol diesel motorlarda ok nemlidir.

Gemi Makinalar-OSS-11/20

Yaktlar ve yanma

Kontroll yanma peryodu Hzl yanma peryodu sonunda silindir iindeki scaklk ok yksektir ve bu andan sonra enjekte edilen yakt oksijen bulur bulmaz yanacaktr. nc peryotdaki basn erisinin ekli aadakilere baldr: 1. Yakt enjeksiyon hz, zellikle silindir iinde ok miktarda oksijen halen mevcutsa. 2. Silindir iinde yakt ve havay biraraya getirmeye alan hava hareketinin tipi ve younluu. Bu, yanma odasnn ekline ve motor devir hzna baldr. 3. Piston hareketi. nc peryod, pistonun g strokunda nemli lde ilerledii zaman olursa silindir hacminin deiim hz, silindir basncn etkilemek iin yeterli olacaktr. Yksek verim iin, yanma prosesini mmkn olduu kadar N civarnda tamamlamak gereklidir. Bundan dolay, nc peryod srasnda yakt ve havann hzl karmas istenir. deal sktrma-atelemeli motor kinci peryod srasnda iyi performans gereksiniminin, nc peryotdaki iyi performans gereksinimi ile atmakta olduu yukarda tesbit edildi. Gecikme peryodu esnasnda motor kt atomizasyon ve karm verecek ekilde dizayn edilirse, ikinci peryotdaki basn artma hz azalacaktr. Yakt ve havann iyi karmayarak genileme strokunun aalarna kadar yanmann tamamlanmamas asndan bu proses ok zararl olacaktr ve verim ok dk olacaktr. Atomizasyon ve karmann kt olduu durumlarda, yaktn tamamen yaklmas iin silindir iinde ok fazla hava bulunmaldr. Bunun anlam, her evrimde kimyasal olarak doru miktardaki yaktn ancak kk bir ksm yaklabilir ve bu gte azalmaya yol aar. En iyi ayarlanm diesel motorlarda bile silindir iindeki havann ancak %80inin yaktn yanmas iin kullanlabilecei lde yakt hava karmas temin edilebilir. 0.05 in zerinde yakt-hava oran kullanmas abalar yanmam yakttan youn egzost duman retilmesine neden olacaktr. Gecikme peryodu srasnda enjekte edilen yakt miktar kstlanarak basn artm azaltlmaya allrsa, nc peryod srasnda yaktn karmas ve yanmas iin yeterli zaman olmayacak ve bu da duman ve verim dkl sonucunu douracaktr. deal motorun ok ksa bir gecikme zaman ve silindir iinde hzl hava hareketi olmaldr. Yakt enjekte edilir edilmez yanarak basn artm hz enjeksiyon hz ile kontrol edilebilmelidir. Basn artmnn bykl ise enjekte edilen miktar ve enjeksiyon zamanlamas ile kontrol edilebilmelidir. Gelitirme abalarna ramen, gecikme ve karma problemleri zellikle yksek hzl motorlarda halen tam olarak zlm deildir. letme parametrelerinin etkileri Diesel motor performans zerinde iletme parametrelerinin etkilerini tahmin etmek ok miktarda gz nne alnmas gereken faktr nedeniyle zordur. Bu faktrlerin etkileri yanma odas dizayn detaylar ile de deiir. Bununla beraber, teoriden diesel motorlarn almas iin genel baz sonularn karlmas mmkndr. Enjeksiyon zaman. En yksek verim iin enjeksiyon, maksimum basn Nnn 10-15 oC krank as sonrasnda olumasna imkan verecek ekilde ayarlanmaldr. En dk dP/dt iin, gecikme peryodu minimum olacak ekilde enjeksiyon ayarlanmaldr. Gecikme srasnda silindir basnc ve scakl yksek olduunda minimum gecikme salanr. Bylece, gecikme

Gemi Makinalar-OSS-12/20

Yaktlar ve yanma

peryodu N nn her iki yanna eit olarak uzanmaldr. Byle bir enjeksiyon zaman en iyi verim iin ok ge olacaktr. Bundan dolay genellikle bir optimum pozisyon kullanlr. Erken enjeksiyon zaman, gecikme peryodunda dk scaklk ve basnlarn olumas nedeniyle uzun bir gecikmeye neden olur. Uzun gecikme srasnda yakt ve havann karmas iin uzun bir zaman olduundan, dP/dt artar. Uzun gecikme zaman, gecikme peryodu srasnda daha fazla yakt enjekte edilmesi imkann verir, bylece ikinci peryotdaki basn artm yksek olacaktr. Ge enjeksiyon da uzun gecikmeye yol aar. dP/dt yine yksek olacaktr, ancak bu kez piston hareketi bu deeri azaltacaktr. Yanma prosesi sonunda piston pozisyonu nedeniyle maksimum basnlar dk olacaktr. Giri havas scakl. Artan giri havas scakl gecikme peryodunu azaltacaktr, dP/dt ve basn artm da azalacaktr. Daha az hava ieri alnaca iin, duman snrna gelmeden daha az yakt yaklabilecek ve motorun maksimum gc azalacaktr. Giri havas basnc. Artan giri havas basnc gecikme peryodunu azaltacaktr, dP/dt de azalacaktr. Sktrma basnc giri basnc ile artacandan, maksimum basn daha yksek olacaktr. Silindir iinde daha fazla hava olacandan, enjekte edilen yakt miktarn arttrarak daha fazla g elde etmek mmkn olacaktr. Sktrma oran. Artan sktrma oran sktrma basn ve scakln arttrarak gecikme peryodunu azaltr. Bu, dP/dt yi azaltacaktr, ancak sktrma basncnn artmasndan tr maksimum basn artacaktr. G stroku esnasnda gazlarn daha fazla genilemelerinden dolay verim artacaktr. Yakt miktar. Diesel motorda g kontrol giri havasnn kslmas ile deil, her evrimde enjekte edilen yakt miktarnn deitirilmesi ile yaplr. Maksimum g gerektiinde, egzost dumannn retildii ve yanma odasnda zararl kalntlarn olumaya balad noktaya kadar yakt enjekte edilir. Silindir havas ok scak olduundan, yanmann gereklemesi iin benzinli motorlarda olduu gibi bir fakir karm snr yoktur. Kk miktarda yakt enjekte edilebilir ve yaklabilir, bylece g k istenildii kadar azaltlabilir. Alev hz problemi olmadan, diesel motorun dk yklerde yksek indike sl verimi vardr. Silindir iinde geni bir aralkta yakt-hava oranlar bulunduudan, yakt miktarnn deimesi gecikme zamann dorudan etkilemez. Yksek g klarnda (byk miktarda yakt) silindir gmlekleri yksek scaklklarda alrlar. Bu koullar altnda, sktrma strokunda silindir havas silindir gmleklerine daha az s kaybeder. Bu durum gecikme peryodunu ksaltr. Byk miktarlarda yakt, enjeksiyon hznn arttrlmasndan ziyade enjeksiyon peryodunun uzatlmas ile enjekte edilir. Bylece, yksek g klarnda gecikme periyodunda silindire giren yakt miktar, gecikme asnn klmesinden tr azalr. kinci peryotda dP/dt ve basn artm bundan dolay azalacaktr. nc peryot srasnda ek yakt hzl bir ekilde enjekte edilirse, maksimum basn ykselir. Dk g klar iin gecikme peryodunun sonundan nce bitirilen yakt enjeksiyonu sevkedilen yakt miktarn azaltr ve maksimum basn da ok azalr. Motor devir hz. Dk motor devirlerinde uzun gecikme zaman ile birlikte gecikme as kk olacaktr. Hzl yanma peryodu iin silindirde az miktarda yakt bulunacaktr. Basn artm ve basn artm hz bundan dolay orta seviyelerde kalacaktr. Dk devir hzndan tr, nc peryotda yaktn hava ile karmas ve pistonun N dan ok fazla uzaklamadan yanmann tamamlanmas iin gerekli zaman olacaktr. Bylece, koullar yanma prosesinin verimli iletimi ve kontrol iin ok uygundur. Yksek devir hzlarnda krank mili, gecikme zaman esnasnda daha byk bir a tarayacak ve yanma balamadan nce yaktn ou enjekte edilmi olacaktr. Gecikme zaman dk ve yksek motor devirlerinde yaklak

Gemi Makinalar-OSS-13/20

Yaktlar ve yanma

olarak ayn olduundan, hzdan bamsz olarak karm iin mevcut zaman ayn kalacaktr. Emme prosesi silindir iinde nemli bir hava hareketi oluturacak ekilde bir silindir dizayn yaplmsa, hava hareketi yksek devir hzlarnda daha byk olacaktr ve bu, gecikme srasnda karmay arttrr. Bylece, yksek devir hzlarnda gecikme sonunda silindir iinde byk miktarda yakt olacaktr. Burada karma iin dk devir hzndaki ayn zaman geerlidir ve karma iin daha fazla hava hareketi vardr. Bunlar ikinci peryotda ok yksek dP/dt ve basn artm verirler. Silindir dizayn nedeniyle silindir iinde ok az hava hareketi varsa, yksek devir hzlarnda gecikme sonunda silindir iinde yine byk miktarda yakt bulunacaktr. Karma iin mevcut zaman dk devir hzyla yine ayn olacak ve bylece dP/dt ve basn artm dk devir hzndan daha yksek olacaktr. Hava hareketi olmayan yanma odalarnda, karma hz artan devir hzyla deime gstermez. Tam karma ve yanma iin gerekli olan krank as ok byk olabilir. Bu, dk verim ve dumanl egzosta yol aar. Motor boyutu. Byk motorlar atalet-gerilme snrlamalar nedeniyle dk devir hzlarnda altklarndan, bu motorlarda yanma kontrol ok daha kolaydr. Kk silindir gmlek alan-silindir hacmi oranndan dolay, sktrma stroku srasnda silindir havasndan olan s kayb byk motorlarda daha azdr. Artan sktrma scakl gecikmeyi azaltr ve yanma koullarn iyiletirir. Buradaki deerlendirmeden, byk boyutlu diesel motorlarn dizayn daha kolaydr denilebilir. Yakt kalitesi. Ksa gecikme zamanl bir yaktn kullanld motorda yakt ve havann iyi karmas iin tedbirler alndnda ideal yanma koullar oluturulabilir. Yanma yaktn ounun silindir iine girmeden balayacak ve bylece dP/dt ve basn artm ikinci peryotda dk olacaktr. yi karma, yanmann nc peryodun banda piston hala N civarnda iken tamamlanmasna neden olacaktr. Yksek hzl diesel motorlarnda ksa gecikme zamanl yaktn kullanm ve yanma baladktan sonra yakt ve havann hzl karmasn temin emek ok nemlidir. Bir diesel yaktn ateleme kalitesi, standard referans yakt karmlar ile karlatrlarak saptanr. Standard yaktlarn birincisi heksadekan (veya setan) dr. Bu dz zincir yapl heptana benzer bir hidrokarbondur. Ancak yapsnda, 7 yerine 16 karbon atomu vardr. Kimyasal forml C16H34 dr ve dier dz zincir yapl hidrokarbonlar gibi ksa gecikme zaman vardr. Dier standard yakt -metilnaftalen olarak bilinir. Bu yakt bir metil gruplu ift benzen halkasndan ibarettir ve uzun bir gecikme zaman vardr. Standard alma koullarnda standard test motorunun sktrma oran, test edilen yakt 13 o C gecikme as gsterene kadar deitirilir. Ayn sktrma orannda 13oC gecikme as veren Setan- -metilnaftalen karmndaki setann hacimsel olarak yzde oran test yaktnn setan saysn verir. Yksek setan sayl yaktlar dk sktrma oranlarnda kolayca tutuurlar, ayn sktrma oranlarnda daha ksa gecikme peryotlar vardr ve bylece diesel motorlar iin daha iyi yaktlardr. Yanma ve Termokimya Bir yanma reaksiyonu genellikle bir yakt ve bir okside edicinin dahil olduu bir reaksiyondur ve enerji serbest hale geirilir. Bu blmdeki yanma almalarnda karbon ve hidrojen ieren yaktlarn reaksiyonu incelenecektir. Okside edici ya oksijen yada havadr ve karbon dioksit (CO2) ve su (H2O) birinci yanma rnleridir. Tam yanma, yakttaki tm hidrojen ve karbonun CO2 ve H2Oya evrilmesi iin yeterli oksijenin ortamda bulunmasn gerektirir. Eksik yanmada dier yanma rnleri de oluacaktr, bunlarn en nemlisi karbon monoksit (CO) tir.

Gemi Makinalar-OSS-14/20

Yaktlar ve yanma

Endstriyel pratikte yaktlarn yanmas genellikle havann oksitleyici olarak kullanlmasyla olur. Havann ana elemanlar hacimsel olarak %21 Oksijen, %78 Azot ve %1 Argondan olutuu kabul edilir. Kk miktarlarda karbon dioksit ve dier gazlar da havada vardr. Havann %21 Oksijen ve %79 Azot tan olutuu genelde yeterli bir kabuldr. Bylece kabul ettiimiz atmosferik havada her 79 mol azot iin 21 mol oksijen vardr. 1 mol O2 + 3.76 mol N2 = 4.76 mol hava, veya 1 kg O2 + 3.31 kg N2 = 4.31 kg hava Havann ortalama molekl arl 28.97dir. Bu, hesaplarda 29a yuvarlatlabilir. Yanma proseslerinin analizinde bir temel kavram, belirli bir yakt iin teorik veya stokiyometrik reaksiyondur. Tanm olarak, bir teorik veya stokiyometrik reaksiyon, reaksiyonun tamamland ve yanma rnlerinde fazla oksijenin olmad haldir. Bir stokiyometrik reaksiyonda gereken hava veya oksijen miktar, yanma almalarnda ok nemlidir. Metan (CH4) iin stokiyometrik reaksiyon u ekilde saptanr: 1 mol yakt iin ve bilinmeyen miktarda mol w hava gz nne alnarak,

CH 4 + w(O2 + 3.76 N 2 ) xCO2 + yH 2 O + zN 2

burada, w,x,y ve z bilinmeyen hava, karbon dioksit, su ve azot mol saylarn gstermektedir. Drt kimyasal madde iin ktlenin korunumu prensibi uygulandnda: C dengesi H dengesi O dengesi N2 dengesi 1=x 4 = 2y 2 w = 2x + y 3.76w = z

Netice olarak, w,x,y,z : 2,1,2 ve 7.52dir. Metann yanmas iin stokiyometrik denklem bylece:

CH 4 + 2O2 + 7.52 N 2 CO2 + 2 H 2 O + 7.52 N 2

Burada okside edici havadr. Benzer bir prosedrle propann (C3H8) hava ile kimyasal olarak doru yanmas, stokiyometrik denklem ile verilir:

C 3 H 8 + 5O2 + 5(3.76)N 2 3CO2 + 4 H 2 O + 18.80 N 2

Bu iki halde de yanma rnlerinde oksijen bulunmaz ve azotun hibir kimyasal deiimden gemedii kabul edilir. Stokiyometrik denklemde her kimyasal maddenin nnde gsterilen saylar, stokiyometrik katsaylar olarak bilinir. Karbon ve hidrojenin CO2 ve H2O ya tam yanmas iin; teorik, stokiyometrik veya kimyasal olarak doru oksijen veya hava gereksinimi terimleri kullanlabilir.Bir proseste bu miktar kullanlmadnda, gerekte kullanlan miktarda teorik oksijen veya havann yzdesinden bahsedilir. Stokiyometrik miktar %100 teorik gerekli miktardr. Yetersiz miktar kullanldnda, teorik oksijenin yzdesi 0 ile 100 arasndadr, fazla miktar kullanldnda bu deer %100 teorik deerden daha fazla olacaktr. Bylece %200 teorik hava, tam yanma iin gerekli hava miktarnn iki katnn saland anlamna gelir. Bu durumda oksijen yanma rn gazlarnda bulunacaktr. Dier kullanlan terimler %fazla ve %az oksijen veya havadr. rnein, %150 teorik hava, %50 fazla hava ve %80 teorik hava, %20 az hava anlamndadr. %150 teorik hava veya %50 fazla hava verildiinde, propan iin yanma reaksiyonu:

Gemi Makinalar-OSS-15/20

Yaktlar ve yanma

C 3 H 8 + 7.5O2 + 28.20 N 2 3CO2 + 4 H 2 O + 2.5O2 + 28.20 N 2

Bu reaksiyon yine tam yanma iindir. Pratikte, CO gibi dier rnler de kk miktarlarda ortaya kabilirler. Yukardaki gibi tam yanma iin, kimyasal denklemlerin yazlmasnda gerek prosesin rnleri hakknda hibir bilgi gerekli deildir. Bir yanma prosesinde temin edilen yakt ve hava arasndaki iliki yukarda anlatlanlara ek olarak, hava-yakt veya yakt-hava oranlar cinsinden ifade edilir. Hava-yakt oran birim ktle yakt bana verilen havann ktlesi olarak tarif edilir. Yakt-hava oran bu tanmn tersidir. Propann %100 teorik yanmasnda kimyasal denklem, yakt birim mol iin, 23.80 mol hava (5 mol O2 + 18.80 mol N2) gereklidir. Bylece, bu yaktn yanmas iin hava-yakt oran:

AF =

23.80 kgmol hava 29 kg hava kgmol yakit kg hava = 15.7 kgmol yakit kgmol hava 44 kg yakit kg yakit

Ayn proses iin yakt-hava oran 0.0637 kg yakt/kg hava dr. Petrol veya doal gaz bazl birok hidrokarbon yakt, stokiyometrik yanma iin 15-16 civarnda hava-yakt oran gerektirir. Hava-yakt oranyla, teorik yzde veya % hava fazlal arasnda belirli bir iliki vardr. Bir hidrokarbon yaktn, CxHy, genel stokiyometrik reaksiyonunu gz nne alalm:

C x H y + sO2 + 3.76 sN 2 tam yanma rnleri

burada s, yakt mol bana, oksijenin stokiyometrik mol deerini gsterir. Bir hidrokarbon reaksiyonu iin genel olarak:

AF =

hava ktlesi mol hava 28.97 28.97 4.76 s = = (% teorik ) yakit ktlesi mol yakit 12 x + y 12 x + y 100(1) 1.379s (% teorik ) 12 x + y

AF =

s,x ve y deerleri her hidrokarbon yakt iin deiir. Son olarak, bir yanma prosesinde verilen yakt ve hava miktarlar arasndaki iliki, denklik oran , ile de verilir.Tanm olarak:

FAgerek FAstokiyometrik

deeri 1 den kk olduunda, fazla oksitleyici kullanld anlalr. Bu, ayn zamanda fakir karm olarak da isimlendirilir. Zengin karm, nin 1 den byk olduu haldedir ve yakt, stokiyometrik gereklilik deerinden daha fazladr. Denklik oran, otto, diesel ve gaz trbini analizlerinde ska kullanlr.
rnek Problem Bir gaz yakt, hacim veya mol baznda aadaki elemanlardan olumaktadr: %2 hidrojen, %64 metan, %34 etan. a) Gereken hava-yakt orann, kg hava/kg yakt

Gemi Makinalar-OSS-16/20

Yaktlar ve yanma

b) Kullanlan denklik orann, c) 27 oC ve 0.98 bar (98kPa) artlarnda %20 fazla hava verildiinde kg yakt ve kgmol yakt bana gerekli havann hacmini hesaplaynz. a) lk adm, mol yakt bana yanma iin kimyasal reaksiyonlarn yazlmasdr. Teorik veya kimyasal olarak doru oksijen gereksinimleri:

0.02 H 2 + 0.01O2 0.02 H 2 O 0.64CH 4 + 1.28O2 0.64CO2 + 1.28 H 2 O 0.34C 2 H 6 + 1.19O2 0.68CO2 + 1.02 H 2 O
Sonu olarak, yakt mol bana 2.48 mol oksijen tam yanma iin gereklidir.

AF =

2.48 (4.76) (29 ) 342.3 = = 16.7 0.02 (2) + 0.64 (16 ) + 0.34 (30 ) 20.48

%20 fazla hava iin gerekli deer:

AF = 16.7 (1.20) = 20 kg hava/kg yakt

b) Denklik oran FAgerek/FAstokiyometrik olarak tanmlanr. Bu, AF oran cinsinden yazlrsa ve %20 fazla hava kullanldndan:

AFstokiyometrik AFgercek

1 = 0.83 1.2

c) Belirtilen koullarda, hava ideal gaz olarak kabul edilecektir. Havann her kilogramnn kaplad hacim, ideal gaz bantsndan bulunur. (R = 0.08314 bar m3/kgmol K)

v=

RT 300 kgmol = 0.08314 = 0.878 m3/kg P 0.98 29 kg

a kknda %20 fazla hava verildiinde, hava-yakt oran 20 olarak bulundu. Kg yakt iin gerekli havann hacmi: v = 0.878 m3/kg hava x 20 kg hava/kg yakt = 17.6 m3/kg yakt Son olarak, yine a kknda kgmol yakt iin 20.48 kg yakt vardr. Kgmol iin havann hacmi: v = 17.6 m3/kg yakt x 20.48 kg yakt/kgmol yakt = 360 m3/kgmol yakt Bir yaktta karbonun eksik yanmasnda, karbon,

C+1 2 O 2 CO
denklemine gre reaksiyona girer. Oksijen hidrojenle birlemek iin daha fazla eilime sahip olduu iin, bir yakttaki hidrojen genelde tamamen suya evrilir. Tam yanmay salamak iin yeteri kadar oksijen yoksa, karbon genelde tamamiyle reaksiyona girmez. Gerekte, rnlerde fazla oksijen verilse dahi CO bulunur. Bu, proses boyunca tamamlanmayan karma veya tam yanma iin gerekli zamann olmay ile aklanabilir.
Gemi Makinalar-OSS-17/20

Yaktlar ve yanma

zleyen rnek, hava azl ile yaplan bir yanma prosesini gstermektedir. Bu rnek yine ktle korunumu presibinin reaksiyonlarda uygulanmasn gsterir. Bu teknik ile reaksiyona giren maddelerin balang hali ve rnlerin halleri hakknda ek bilgiler edinebiliriz. rnek Problem Propan gaz %80 teorik hava ile reaksiyona girmitir. Reaksiyon iin teorik denklemi tesbit ediniz. Hava azl ile tm hidrojenin suya dntrld, ancak karbonun CO ve CO2 e dntrld kabul edilir. %100 teorik hava iin denklem:

C 3 H 8 + 5O2 + 18.80 N 2 3CO2 + 4 H 2 O + 18.80 N 2

%80 teorik hava iin genel olarak,

C 3 H 8 + 4O2 + 15.04 N 2 aCO + bCO2 + 4 H 2 O + 15.04 N 2

Problem, rnlerde Co ve CO2 miktarlarn teorik olarak tahmin etmektir. Bu ekilde reaksiyona giren tm atomik maddeler korunur. Bylece, her atomik madde iin ktle dengesi yazlabilir. Bu halde, hidrojen ve azot dengesi bilgi verici deildir. Bunula beraber, karbon ve oksijen dengesi aadaki denklemlerin elde edilmesine yol aar. C dengesi O dengesi 3=a+b 8 = a + 2b + 4

Bu iki denklemin zm, a = 2 ve b = 1 neticesini verir. %80 teorik hava ile propann yanmas iin teorik doru denklem:

C 3 H 8 + 4O2 + 15.04 N 2 2CO + CO2 + 4 H 2 O + 15.04 N 2

Bu denklem, gerek yanma proseslerine uygulanamayabilir. nk rnlerde O2 olabilecei gibi, dier maddelerde kk miktarlarda bulunabilirler. Bununla beraber, kimyasal denklem, bu tip bir reaksiyon iin verilen koullarda hangi rnlerin beklenebilecei yolunda ilk yaklam elde etmek iin kullanlabilir. Gerek yanma prosesleri Reaksiyonlarn stokiyometrisi bahsinde, yanma ilemine giren kimyasal maddeler hakknda tm bilgilerin mevcut olduu esasna dayal olarak rnekler verilmitir. Ek olarak, fazla havann ortamda olmas halinde yakttaki tm karbonun, karbon dioksite dnecei kabul edilmitir. Bununla beraber, yanma rn gazlarnn lmlerine dayanan tecrbe, fazla hava kullanlmasnda dahi, kabon monoksitin dikkate deer miktarlarda ortaya ktn gstermitir. Dier bir nokta, hava-yakt orannn llmesinin zor olduu birok uygulamann olmasdr. Reaksiyon odasna kat, sv veya gaz yaktn ak iyi bilinmektedir. Ancak, hava aknn llmesi olduka zor olabilir. Bu problemlerin nne gemek iin, gaz rnlerin analizi iyi derecede hassasiyetle yaplabilir. Bu analizden tm yanma prosesi hakknda nemli miktarda bilgi edinilebilir. Birok deiik metodlar, yanm gaz rnlerinde birok farkl elemann konsantrasyonlarnn tesbitinde kullanlabilir. Daha hassas tekniklerin gelitirilmesi iin ihtiya, 1960 larn

Gemi Makinalar-OSS-18/20

Yaktlar ve yanma

sonlarnda balayan, devletlerin koyduu sk hava kirlilii emisyon standardlar ile artmtr. Yanma gazlarnn analizi, genellikle kuru veya slak bazda tanmlanr. Kuru bazda gazdaki subuharnn yzdesi rapor edilmez. yi bilinen Orsat analiz cihaz total analizi kuru bazda veren tipik bir elemandr. Kuru analizlere dayal tipik hesaplamalar aada verilmektedir. Genel metod, reaksiyona giren maddelerde atomlarnda ktle dengesinin kullanmna baldr. rnek Propann hava ile reaksiyonunda yanma gazlarnn analizi %11.5 CO2, %2.7 O2 ve %0.7 CO. Deneyde kullanlan teorik havann yzdesi nedir? zm Analize balangcn temeli, kuru yanma rn gazlarn 100 moldr. Verilen analiz sonularndan kuru yanma rnlerinde N2 nin mol says 85.1 olmaldr. Bu hatrda tutularak, reaksiyon iin kimyasal denklem:

xC3 H 8 + aO2 + 3.76aN 2 11.5CO2 + 0.7CO + 2.7O2 + 85.1N 2 + bH 2 O

Her element iin ktle dengesi, bilinmeyen katsaynn bulunmasna olanak verir. N2 dengesi :

3.76a = 85.1 a = 22.65

C dengesi :

3x = 11.5 + 0.7 = 12.2 x = 4.07

Bu noktada tek bilinmeyen b deeridir, yanma rnlerindeki suyun mol says. Oksijen dengesi yazlrsa: O dengesi :

2(22.65) = 2(11.5) + 0.7 + 2(2.7 ) + b b = 16.2

Gerek reaksiyon aadaki kimyasal denklemle gsterilir.

4.07C 3 H 8 + 22.65O2 + 85.1N 2 11.5CO2 + 0.7CO + 2.7O2 + 85.1N 2 + 16.2 H 2 O

Propan iin stokiyometrik denklem:

C 3 H 8 + 5O2 + 18.80 N 2 3CO2 + 4 H 2 O + 18.80 N 2

Teorik olarak, yaktn mol bana kullanlan oksijen mol says 5 dir. Gerek yanma iin bu oran 22.65/4.07 = 5.57 dir. Bylece teorik havann veya oksijenin yzdesi: Teorik havann yzdesi =

5.57(100) = %111 , veya %11 fazla hava vardr. 5

Gemi Makinalar-OSS-19/20

Yaktlar ve yanma

rnek Bilinmeyen bir hidrokarbon yakt, CxHy, hava ile reaksiyona girmitir. Yanma rn gazlar Orsat analizine tabii tutulmutur. Bu analizde %12.1 CO2, %3.8 O2 ve %0.9 CO bulunmutur. Gerek reaksiyon iin kimyasal denklemi saptaynz. Yaktn kompozisyonunu, deneyde kullanlan hava-yakt orann, hava fazlaln veya hava azln tesbit ediniz. zm Orsat analizi neticesinde gazn yzdeleri 16.8 olmaktadr. Geriye kalan gazn azot olduu kabul edilmitir. Bylece azotun hacim olarak yzdesi 83.2 olmaldr. 100 mol kuru yanma rnleri iin genel kimyasal denklem yazlabilir.

C x H y + aO2 + 3.76aN 2 12.1CO2 + 3.8O2 + 0.9CO + 83.2 N 2 + bH 2 O

Denklem, bir nceki blmde kullanlan tekniin ters olarak kullanlmas gerektiini gsterir. Temel olarak, yaktn balang kompozisyonu, belirli yzdelerde yanma rnlerinin elde edilmesi iin gerekli hava-yakt oran ne olmaldr sorular sorulmaktadr. Yakt kompozisyonunu saptayan bilinmeyen x ve y deerleri ve a deerleri hava-yakt orann verecektir. Azot dengesi a deerinin hesaplanmasna olanak verir: N2 dengesi:

3.76a = 83.2 a = 22.1 2(22.1) = 2(12.1) + 2(3.8) + 0.9 + b b = 11.5

O dengesi:

Karbon ve hidrojen dengeleri x ve y deerlerinin hesaplanmas iin kullanlabilir: C ve H dengesi:

x = 12.1 + 0.9 = 13 y = 2b = 2(11.5) = 23

Kimyasal denklem, bilinmeyen deerler yerine konursa, yazlabilir.

C13 H 23 + 22.1O2 + 83.2 N 2 12.1CO2 + 3.8O2 + 0.9CO + 83.2 N 2 + 11.5H 2 O

x ve y deerlerinin tam say olarak bulunmalar nemli deildir. Genellikle bu tip problemlerde x ve y deerleri tam say olmazlar. Ayn zamanda C13H23 forml tek bir kimyasal maddeye ait olduu dnlmemelidir. Muhtemelen birok farkl bileikten oluan yaktn ortalama forml olduu dnlmelidir. C13H23 n teorik hava gereksinimi ile yanmas iin gerekli kimyasal denklem:

C13 H 23 + 18.75O2 + 3.76(18.75)N 2 13CO2 + 11.5 H 2 O + 18.75(3.76 )N 2

18.75 mol oksijen gereklidir ve 22.1 mol oksijen gerekte kullanlmtr. Deneyde % hava fazlas: yzde fazla =

22.1 18.75 (100) = %18 18.75

Gemi Makinalar-OSS-20/20