Yaylar

Tanmlar
Yapldklar malzemelerin zellikleri ve ekilleri elverdii lde ekil deitirme yeteneine sahip olan, d etkiler ortadan kalknca tekrar eski ekil ve konumlarna geri dnebilen makine elemanlardr.

Kullanm Alanlar :
1. 2. 3. 4. 5. Darbe yutucu ve titreim sndrc olarak, Srekli kuvvet ba oluturmada, Hareketlerin kontrol ve iletiminde, Enerji depolayc olarak, Kuvvet ve basn lmnde.

Snflandrma
D grnlerine gre: Helisel, konik, yaprak, ubuk, spiral yaylar Zorlama trne gre: ekme, basma, eilme, burulma yaylar

Helisel Yayalar
Yay eliinden yaplm telin helisel bir ekilde (vida eklinde) sarlmas ile elde edilen silindirik helisel yaylar, 10mm tel apna kadar souk, 10 17 mm tel apna kadar ise, ekillendirme ve zorlama zelliine gre, souk veya scak olarak sarlabilir. Helisel yaylarda, boyuna eksen dorultusunda etki eden bir F ekme kuvveti veya basma kuvveti yayda burulma momentini oluturur. Helisel yaylarn retiminde en ok dairesel kesitli teller kullanlr.

Basma Yaylar

Souk olarak ekillendirilen helisel yayn en son sarmlarnn kar paraya tam oturmas ve tek tarafl zorlanmas iin bu ular biraz bklerek bir nceki sarma dedirilir. Devaml veya genelde deiken ykle zorlanan yaylarn son sarmlarnn ular birbirlerine gre 180 dndrlerek braklr Bu sebepten yay sarm says daima buuklu olur. Yk altnda yayn bklp talanm olan son sarmlar esnemeyeceinden toplam sarm(top) says ile esneyen sarm says(f) ile farkl olup; top = f + 1,5 olur.

ekme Yaylar
Bu gruptaki yaylar genellikle bir n gerilme verilerek retim yaplr. Yani serbest durumda sarglar birbirine temas eder. Bu durumda dardan bir F uygulandnda , yaydaki mevcut n gerilme kuvveti aldnda yay ekil deitirir. ekme yaylar 17 mm tel apna kadar n gerilme altnda souk olarak sarlr. Bundan daha byk aptakiler scak sarldktan sonra tavlanr. Bu durumda yaydaki n gerilme kaybolur.

Temel Kavramlar
Yay karakteristii (k): Karakteristik eriler altnda kalan alan yay ii ni gsterir. W=F.d; burulma iin W=M.d; dorusal karakteriskli yaylarda W=(1/2 )xF/k olur. Karakteristiin eimi: Ya rijitlii veya yaylanma katsaysdr. k=dF/dx, burulma iin k=dM/d, dorusal karakteristik iin ise k=F/x, k=m/ yazlabilir. k=tg olup birim deformasyon iin gerekli kuvvet (veya moment) tir.

uzama miktar

Yaylarn Balanmas:
F F
Paralel balama Seri balama

F1 + F2 + + Fn = F, k1 + k2 + + kn = k k=F/x zgl Frekans(f): Titreim sndrmede nemlidir.

x=x1 + x2 + x3 + ... + xn, 1/k =1/k1 + 1/k2 + + 1/kn

Yay malzemeleri
Yay retiminde kullanlacak malzemelerde u zellikler aranr. a. Elastik ekil deitirme zelliine sahip olmal, b. Zaman mukavemeti (zgl titreimler iin ) ve srekli mukavemet deerleri yksek olmal, c. Uzama ve bzlme zelliklerini yksek olmal, rnein yayn sarlmas ve bklmesi gibi su verip sertlemesinden nce souk ekillendirmeye olanak verilmeli, d. Bakr alamlardan (rneim fosfor bronzu) retilen yaylarda elektriksel iletkenlik ve korozyona dayankllk zellii olmas ve manyetik olmamas istenir. Malzemelerdeki bu zellikler, eliklerde yksek karbon (C) yzdesi ile krom (Cr), silisyum (Si), manganez (Mn) ve vanadyum (V) gibi alam elementleri ile salanr. Demir olmayan malzemeden yaplan yaylar iin (zel durumlar) yay pirinci, fosfor bronzu, silisyum bronzu, berilyumlu bakr ve deiik nikel alamlar kullanlabilir.

Kalite elikleri Asal elikler

C53 Ck 53

Yay eliklerinin snflandrlmas C60 38 Si 6 38 Si 7 46 Si 7 Ck 60 55 Cr 3 66 Si 7 67SiCr 5 50 CrV 4 58 CrV 4

60 SiCr 7 51 CrMoV 4

60 SiMn 5 X20 Cr 13 X12 Cr 17 Ni 7

Sertlemeden sonra gerek grlrse hafif tavlama (250C - 350C), yksek tavlama (350c 500C) ikinci kez su verme, yzey parlatma zel ilemleri yaplrsa srekli mukavemet artar. 250C da menevileme plastik deformasyonlar giderir.

Boyutlandrma
Helisel Yaylar: D/d (sarm ap / tel ap) oranna yay indeksi denir. ekil 8.3 yay indeksine bal olarak K gerilme dzeltme faktrn veren diyagram kullanlabilir.

ekil 8.3 Yaprak Yaylar: Eilme yaylarnn en nemlilerini yaprak yaylar oluturur. Bunlar alma ekilleri bakmndan bir ucundan ankastre, iki ucundan ankastre veya iki ucundan mafsal ekilde olabilirler. Yapllarna gre sabit kalnlkta , fakat dikdrtgen, gen veya trapez gibi farkl ekillerde yaplabilirler. ekil deitirme (sehim) ve enerji depolama bakmndan en uygun olan tek tarafl ankastre gen eklinde olandr.

F
?

F
?
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Yay Dalgalanmas
Valf yaylarnn yapmlarnda dk karbon yzdeli elikler, yksek karbonlu elikler, souk ekilmi karbon elikler, sliko-manganez elikleri ve sve eliinden yararlanlmaktadr. Valf yaylarnn almasn etkileyen dier bir etkende "Yay titreimi" olaydr. Bobin biimindeki bir yayn herhangi bir ucuna ani olarak bir kuvvet uygulanrsa, rnein kem ile altrlan valf hareketi gibi, yayn titreimine neden olunur. Doal titreim frekansnda bu titreim, yayn tm helislerine aktarlr ."Doal titreim frekans" veya onun kk bir yzdesinde tekrarlanan etkiler ya da impalslar yayn

ucunda uygulanrsa; her darbede titreim amplitleri ykselecektir. Bu duruma "Rezonans" adnn verildii bilinmektedir ve sonu olarak valf yaynda dalgalanma oluur. Normal operasyon srasnda, sktrlan yayn helisleri birbirlerine dokunmakszn yaklar ve tm helislerin aralklar birbirlerine eittir. Oysa yay dalgalanmas srasnda, helislerin arlklar srekli olarak deiir ve bazlar birbirlerine dokunur. Bu olaya "Yay dalgalanmas" ad verilir. Yay dalgalanmas srasnda, yayn tm yararl kuvveti azalr ve yeterli olmayan yay kuvveti nedeniyle, valf hareket mekanizmasnda srama olay oluur. Yay dalgalanmasnn bir dier sonucuda yay krlmasdr. Dalgalanma srasnda, yayn alt ucundaki birka helis ok yksek deflekn nedeniyle, birbirlerine sarsntl olarak dokunur ve bylece krlma olay oluur. Yay dalgalanmasn yok edebilmek iin, yayn doal titreim frekansnn mmkn olduu kadar yksek tutulmas gerekir. Yay dalgalanmas belirli bir devir saysnda olutuundan, genellikle doal titreim frekans maksimum kem aft hzndan birka misli byk tutulur. Bir yay ile titreim frekansnn oluturamad durumlarda; kk yaylarn titreim frekanslar daha yksek olduu iin, iki veya konsantrik yay kullanlr. ie iki veya l valf yaylar farkl titreim frekansnda olduklarndan, yay dalgalanmas tmn birden ayn anda etkilemeyecek ve eer yaylardan biri krlrsa, makine dier yay ya da yaylarla almasn srdrecektir. --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Yay Tutucular
Yaylar ,"Yay sitleri" ad verilen ve her iki ularndan tayc veya sapotlar arasna yerletirilirler. Alt yay siti silindir kaveri veya valf kafesine ya da silindir kaveri zerinde bulunan bir yay taycsna(ekil 831) gzkt gibi elik bir rondel ile balanr. Valfin st blm ise, yay tutucular ve valf spndlndaki kanala uyacak biimde ve elikten yaplm iki paral bir rondel veya " Valf trna" yardmyla balanr. Gnmzde en ok kullanlan yay tutucusu, st sitte konik ekilli bir veya birka kanala uyacak ve yay valf spndlna balayacak veya kitleyecek iki paradan olumaktadr (ekil 832).Yay basnc bu paralar yerinde tutmakta ve onu kitlemeye yardm etmektedir. Bu tr tutucularn yarar, alma srasnda yerinden kmas tehlikesinin giderilmi olmasdr.

Sbap yay saportu veya taycs

(ekil 831)

(ekil 832)

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Gemide Yaylarn kullanm Alanlar

Gemilerde yaylar birok valf sistemlerinde kullanlr.

Valf yaylar
ten yanmal makinelerin valfleri, valf hareket mekanizmas tarafndan alr. Bu arada, valf yay rokerarm tarafndan sktrld iin, tansiyonu veya yay kuvveti artar. Rokerarm valf spndln zerindeki basks kalknca, daha nce sktrlm olan yay ilk durumuna dner ve bylece valf yuvasna oturtularak kapatlr. Valf yaylarnn balca grevleri unlardr: valflerin kapatlmasn salamak, valflerin almas srasnda, valf hareket mekanizmasnn ataletini karlamak zere, yeterli kuvveti retmek, valf hareket mekanizmasnn sramasna engel olmak.

Bu grevleri yerine getirebilmek iin yaylar yerlerine hafife sktrlm veya tansiyonu artrlm olarak balanr. Bylece; oluturulan yay kuvveti, valf yuvasnda tutmaya yeter ve dolaysyla bu kuvvet, Valf aldnda yayn sktrlmas nedeniyle daha da artar.

Relif valf ya da basn giderme valfi

Dizel makinelerin silindir kaverleri

ekilde yksek tansiyonlu yay yk ile alan bir basn giderme valfi grlmektedir. Buradaki yayn yapld madde genellikle fosfor bronzudur. erdeki yksek basntan dolay eer oluursa yayn basncn yenerek basnl yanma rnleri veya su dar atlr.