1

PERMBLEDHJE PER MATUREN TEKSTI JOLETRAR TEKSTI LETRAR

Nr

Tema

Faqe

Teksti Joletrar 1 2 2 3 4 5 Eseja paraqitese shkak-Pasoje Eseja paraqitese Krahasim-Kontrastit Eseja Pershkruese Eseja Narrative Pershkruese Eseja Pershkruese-Bindese Eseja Argumentuese 4 4 5 5 6 6

Teksti Letrar 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 20 21 Eposi Epi I Gilgameshit Iliada Homeri Tragjedia Antike Prometeu I lidhur -Eskili Humanizmi Don Kishoti Servantes Romeo dhe Zhuljeta Shekspir Hamleti Shekspir Mbreti Lir Shekspir Historia e Skenderbeut Marin Barleti Romantizmi Katedralja e Parisit Viktor Hygo Udhetimet e Carl Haroldit Lord Bajron Lulet e Veres-Naim Frasheri Bardha e Temalit-Pashko Vasa Romantizmi Arberesh Kenget e Milosaos 7 10 11 12 13 13 15 16 17 18 19 19 21 23 26 27 28

3 22 23 24 Realizmi Evgjeni Grande Honore D.Balzak Xha Gorio Honore D.Balzak Letersi Moderne 25 26 27 28 29 30 31 32 33 Izraelite dhe Filistine Fan Noli Pamje nga Ura Artur Miller Gof&Sinkopa Anton Pashku 14 vjec dhender Andon Zako Cajupi Hija e Maleve Ernest Koliqi Tregtar Flamujsh Ernest Koliqi Mrizi I Zanave -Gjergj Fishta Lasgush Poradeci
-Vallja e Yjeve ,Ylli i zemrs

29 30 31

32 34 36 39 42 43 44 46 48

Vargjet e Lira -Migjeni

4 Eseja paraqitese Shkak-Pasoje Qellimi : Te shpjegoje shkaqet (arsyet) dhe pasojat qe rrjedhin nga nje veprim,ngjarje apo situate. Struktura: Pjesa e struktures Hyrja Zhvillimi Permbajtja Paralajmeron per ate qe do te trajtohet ne ese.Te krijon idene e tezes dhe te argumentit qe sillet Informacioni mund te vije Sipas rrjedhes kronologjike duke i paraqitur shkaqet dhe pasojat sipas rendit te kohes qe kane ndodhur . Duke trajtuar ne fillim shkakun kryesor dhe me pas shkaqet e tjera dytesore Duke trajtuar ne fillim shkaqet dytesore dhe me pas shkakun kryesor Nje rikapitullim i tere pjeses qe eshte trajtuar .Permbledhje.

Mbyllja

Eseja paraqitese e krahasim kontrastit

Qellimi : Te krahasoje dy ose me shume dy persona,dy ngjarje ose dy dukuri duke bere te mundur nxjerrjen e tipareve te tyre te perbashketa dhe te vecanta.(Krijohet nje kontrast midis ketyre dy dukurive,ngjarjeve apo personave) Pjesa e struktures Hyrja Permbajtja Prezantohen subjektet qe do te krahasohen(Duhet te kujdesemi qe shkalla e vleresimit te karakteristikave te ketyre dy subjekteve te jete afersisht e ngjarshme)Pra dy dukurite ose objektet te kene ngjashmeri midis tyre.Sqarohet lexuesi se cili eshte qellimi i trajtimit te dallimeve dhe te perbashketave Zhvillimi Mund te ndertohet ne disa menyra Varianti 1 : Pershkruhet dukurite ose objektet dhe pas kesaj jepen dallimet apo ngjashmerite midis tyre. Varianti 2:Trajtohen tiparet e perbashketa te te dyja ceshtjeve apo dukurive dhe pastaj dallimet midis tyre Varianti 3:Trajtohet vetem dallimi i elementeve ne brendesi te kesaj eseje. Varianti 4:Vetem duke nxjerre ne dukje elementet e vecante te dy dukurive . Mbyllja Japim nje perfundim te pergjithshem dhe permbledhim dhe nje here ate qe eshte thene . Shenim : Ne esene e krahasim kontrastit ne Letersi,trajtohen ndryshimet midis dy ose me shume veprave,autoreve,teknikave te te shkruarit dhe ideve te autorit. Menyra e organizimit te kesaj eseje mund te behet ne dy menyra: -Duke iu referuar ne te njejten kohe dy a me shume veprave -Ne fillim trajtohet njera veper dhe me pas vepra tjeter .

5 Eseja Peshkruese Qellimi : Synimi i kesaj eseje eshte te evokoje tek lexuesi emocinon dhe pershtypjen e objektit ose ngjarjes qe pershkruhet. Pjesa e struktures Hyrja Zhvillimi Permbajtja Japim informacione te pergjithshme per objektin personin apo per vendin qe do te pershkruhet. Menyrat e ndertimit te esese pershkruese: Pershkrimi behet duke dhene te gjitha detajet per nje person a nje vend a nje objekt dhe keshtu krijohet dhe pershtypja per objektin . Mund te pershkruani ne menyre hierarkike ,nga gjerat me te rendesishme tek ato me pak te rendesishme. Duke i vendosur faktet ne menyre kronologjike. Duke vene ne qender nje emocion a nje ndjesi te krijuar. Permblidhet mesazhi qe del nga ngjarja e pershkruar.Shpjegohet morali qe rrjedh nga teksti.

Mbyllja

Eseja Narrative- pershkruese

Qellimi :Te tregoje sesi personazhet zgjidhin nje problem a shohin nje ceshtje nga nje kendveshtrim i ri .(Pershkrimi ne funksion te narracionit) Struktura: Pjesa e struktures Hyrja Permbajtja Paralajmeron per ate qe do te trajtohet ne ese.Tregon ngjarjen,ku ka ndodhur,pershkruhet vendi dhe koha e ngjarjes.Pershkruhen personazhet.Mund te jene 1 ose me shume paragrafe.Inkuadrohet skena ku ndodh ngjarja . Jepet pershkrimi i zhvillimit te ngjarjes se paraqitur ne fillim te esese e cili e con pershkrimin ne piken kulmore dhe shoqerohet me intensitet emocional.Tegohet ngjarje dhe pershkruhen emocionet me te cilat shoqerohet ky perjetim. Permblidhet mesazhi qe del nga ngjarja e pershkruar.Shpjegohet morali qe rrjedh nga teksti.

Zhvillimi

Mbyllja

6 Eseja pershkruese- bindese

Qellimi : Me ane te pershkrimit autori bind lexuesin per nje ceshtje te caktuar. Pjesa e struktures Hyrja Permbajtja Paralajmeron per ate qe do te trajtohet ne ese.Te krijon pershtypjen se cfare mbeshtet autori.Te lejon te krijosh mundesine perte. Informacioni mund te vije Fakteve dhe detajeve lehtesisht te vertetueshme. Me ane te detajeve pershkruese qe krijojne shije artistike brenda lexuesit . Me ane te fjalive bindese Nje rikapitullim i tere pjeses qe eshte trajtuar.Permbledhje.Dhe ndonjehere dhe thirrje per te ngacmuar vendosmerine e lexuesit per dicka.

Zhvillimi

Mbyllja

Eseja Argumentuese

Eseja Argumentuese

Permbajtja a) Qellimi : perdoret per tI treguar lexuesit se pikepamja e autorit per nje ceshtje te caktuar eshte me e sakte dhe me e besueshme se ajo e autoreve te tjere. b) Tema duhet te plotesoje keto kritere : te jete e vecante dhe e ngushte, duhet te permbaje nje argument te caktuar , duhet te jete nje teme per te cilen mund te gjenden statistika dhe material qe ta mbeshtesin. c) Organizimi I esese 1. Duke dhene ne fillim argumentet pro temes , per te kaluar tek argumentet kunder. 2. Mund te filloje me trajtimin e argumenteve kunder dhe me pas tek argumentet pro. 3. Trajtohen nje per nje argumentet kunder. Struktura = Hyrje(teza) + zhvillim(argumentet) + mbyllje (konkluzioni)

7 Autori-Folklori Vepra: Epi I Gilgameshit Veper qe I kushtohet tmerrit te vdekjes dhe qendreses se njeriut. Subjekti : Gilgameshi ishte mbreti I Urukut. Ai ishte shume e fuqishem sepse dy te tretat e tij ishin hyjnore dhe nje e treta ishte njerezore. Perpos trimerise, ai shpesh ishte dhe mizor me popullin e vet. Ato iu luten perendise se qiellit te krijonte nje qenie po aq te fuqishme sa Gilgameshi, ne menyre qe ata ate dy te perlesheshin, dhe Gilgameshi te kuptonte cdo te thoshte te mundej. Nderkohe Gilgameshi pa dy endrra qe e ema ai shpjegoi dhe I tha qe ishin ato paralajmeruese te nje fuqie a njeriu kercenues. Perendia e e Qiellit ia degjoi lutjet popullit dhe krijoi Enkidujin, I cili sillej porsi kafshe dhe jetonte ne pyll. Nje dite nje gjahtar e pa ate dhe me ane te nje vajze arriten ta terhiqnin Enkidujin deri ne Uruk. Aty Enkideji nisi te mesohej me jeten. Nderkohe, Gilgameshi po bente nje deklarate per fuqine e tij mbi grate dhe Enkiduji I zemreuar iu hodh ne sulm sepse iu duk e padrejte.Gilgameshi fitoi raundin e pare te dyluftimit dhe burrat vendosen paqe mes tyre, dhe me vone u bene shoke. I merzitur nga monotonia e jetes, Gilgameshi vendosi te shkonte ne pyllin qe ruante Humbaba, nje bishe e frikshme dhe te priste pemet. Humbaba kishte nje nam te keq dhe ishte I pameshirshem. Nena e Gilgameshit iu lut perendise se Diellit ta mbronte birin e saj, ndersa Enkidujit I tha te perballej ai I pari me bishen Humbaba. Gilgameshi perseri pa enderra, qe ia conte perendia e Diellit. Enderrat I thoshin se ato do te korrnin sukses me Humbaben, dhe ashtu bene.Emri I Gilgameshit mori nam aq shume sa Perendia e Dashurise I kerkoi te behej I dashuri I saj.Gilgameshi nuk pranoi pasi ajo kishte nje mije te zeza mbi supe.E zemeruar, ajo iu lut babait te vet ne qiell te leshonin demin e Qiellit qe te shkatarronte Urukun dhe Gilgameshin, perndryshe do hapte portat e ferrit dhe te vdekurit do dilnin ne toke. I ati pranoi. Gilgameshi dhe shoku I tij Enkiduji e vrane dhe demin, dhe I hodhen ne fytyre nje cope te tij perendeshes se Dashurise. Perendite u mblodhen per te biseduar mbi ngjarjet e fundit: vrasja e Humbabes dhe Demit te qiellit.Ato caktuan se dikush duhet te paguante per te dhe vendosen qe Enkiduji te vdiste. Keshtu Enkiduji u semur rende dhe vdqi.Gilgameshi u merzit pa mase.Ai vendosi te largohej e te udhetonte neper toka te largeta, pasi trishtimi dhe tmerri I vdekjes po e mundin. Me vone mendoi te kerkonte perjetesine. Ai njihte dy njerez qe perendite ia kishin falur dhe shkoi tI kerkoje ato qe te zbuloje se si e kishin arritur, Ai merr udhen per tek Untrapishtimi. Ruga ishte e gjate dhe e mundimshme. Kaloi nje mal ku e priten dy njerez akrepe. Me pas ndali ne nje bujtine, kaloi me barke ujerat e vdekjes dhe me ne fund arriti tek Untrapishitmi. Untrapishtimi I tregoi se ai ishte bere I pavdekshem pasi kishte shpetuar gjallesat nga permbytja e madhe qe caktuan perendite. Ai I dha Gilgameshit nje mundesi te fitonte perjetesine : te rrinte gjashte dite dhe nete zgjuar.Gilgameshi pranoi, por menjehere e zuri gjumi. Untrapimeshti I dha dhe nje mundesi per te gjetur bimen e rinise ne fund te nje oqeani. Gilgameshi u fut dhe e gjeti, por mendoi ta provonte nje here tek ndonje nga fshataret,pastaj ta hante vete. Mirepo rruges nje gjarper ia rremben bimen, dhe nderron menjehere lekuren duke u rinuar. Gilgameshit I vdiqen te gjitha shpresat dhe u kthye ne qytetin e tij me idene se te pavdekshem do ta benin veprat e tij, ndaj ndertoi nje mur rreth Urukut ku ishin shkruar bemat e tij.

8 Heroi kryesor , Gilgameshi si njeri I gezimeve dhe hareve, mbret I Urukut, nuk kishte menduar me pare rreth vdekjes dhe kuptimesise se jetes se njeriut deri ne castin kur miku I tij I ngushte Enkiduji vdes. Gilgameshi ndryshon qendrim ndaj jetes dhe vihet ne kerkim te jetes se amshuar, duke u bere I vetedisjem per jeten dhe , fatin e tij.

1.Qenesia dhe aktualiteti i Epit Objekti kryesor artistik eshte raporti I jetes dhe vdekjes. Edhe pse eshte shkruar 4000 vjet me pare, eshte aktual sepse dhe sot vejme re deshiren e njeriut per tI shpetuar vdekjes, tmerrin nga vdekja dhe fatin tragjik tonin. Vlera e saj qendron dhe ne faktin se shume ide e mendime te shqiptimit te botes se njeriut, te krijimit te tablove poetike e te perhskrimeve te natyres u bene objekt trajtimi edhe ne vepra te mevonshme letrare. 2.Bote-realitet I vecante Ne kete veper ballafaqohen tre bote: ajo tokesore, hyjnore dhe e kafsheve, qe deshmojne per stadin e hershem te vepres.Ato jane ne marredhenie vepruese, por kufiri mes tyre shkrihet, ndaj keto bote jane ne marredhenie te nderthurur. Gilgameshi eshte edhe njeri edhe hyjni. Enkiduji ne fillim ngjasonte me shume me nje kafshe. Njerezit- akrep jane dhe njerez dhe kafshe. Humbaba pershkruhet si njeri me koke kafshe. Perendite kane ndjenja njerezore.Utnapishimi me jete te pambarimte hyjnore jeton si njerii zakonshem. Veprimet ne ep zhvillohen ne tri rrafshe hapesinore : kozmos (perendite), toke( perendite, njerezit dhe kafshet), dhe ne boten nentokesore (perendite dhe te vdekurit). Epi ndertohet mbi bazen e botes se perralles. Eshte ajo bote qe deshirojne personazhet dhe strategjia e veprimit te kalimit te pengesave eshte e njejte. Gjithashtu kemi pranine e enderrave. Nga ana tjeter kemi nje fund tragjik, ndryshe nga perralla. 3.Lufta kunder se keqes. Te keqijat per njerezit jane te panumerta, por e keqja me e madhe shte vdekja. E keqja paraqitet qe ne kengen e pare ku Gilgameshi ushtonte nje sundim tiranik. Se dyti dy miqte vendosin te vrasin Humbabes, I cili I kall daten njerezve dhe ka mekatuar perkundrejt Shamashit. Gjate bemave te tyre, miqte kane patur dhe ndihmen e hyjit te Diellit dhe te Luftes, duke dhene keshtu mesazhin e bashkimit te forcave per te arritur nje qellim te vetem : te ngadhenjehet kunder se keqes. 4.Tmerri I vdekjes. Gilgameshi misheron bukurine, mencurine dhe trimerine dhe anjehere nuk kishte menduar per vdekjen.Kjo ndoshta sepse gezonte te mira si mbret, dhe mendonte se ishte I pavdekshem nga pjesa e tij hyjnore. Vetem vdekja e Enkidujit e beri te kuptoje se vdekja eshte e pameshirshme ndaj cdo qenieje pa marre parasysh forcen. Vdekja I behet nje obsesion qe merr permasa me te medha dhe shkatarruese.Vdekja shfaqet tek enderra e Enkidujit mbi shtepine e territ, tek skena e vdekjes se Hunbabes, tek fjalet e perendeshes se dashurise,vdekja e Enkidujit. Friken nga vdekja Gilgameshi e shfaq kudo; tek bujtina etj. Ai fle pak pasi gjumi I ngjan me gjumin e vdekjes. Ai takohet me shpirtin e Enkudujit dhe meson per voten e te Vdekurve.Pas atyre qe degjon nga hija e Enkiujit, ai bindet per tmerrin e vdekjes dhe per domosdodhmerine e vdekjes, per fatin tragjik te njeriut dhe te atij vete.

5.Cprej se u linden ditet ska gje te amshuar. Nje prej ideve qe pershkon epin eshte shnderrimi, ndryshueshmeria e qenies. Kete e shohin tek veprimet e personazheve, flijimet dhe pesimet e tyre. Gilgameshi mbret hidhet ne lufte kunder se keqes, Enkiduji nga nje qenie si kafshe kthehet ne nje njeri te forte, e perfundimisht balte qe e hane krimbat. Untrapimishti ne njeri qe fitoi perjtesine, ndersa Ur Shabani lundertar u kthye pas permbytjes te jetonte me njerezit. Del se ekziston nje rregull te cilit i nenshtrohet cdo qenie. A ekzsiton vertete ndryshimi midis jetes dhe vdekjes? Cka I largon e cka I bashkon ato? A nuk perngjajne valle njeri ntjerin, femija I porsalindur dhe vdekja?Me njolla tvdekjes njejte a sjane te shenuar? Duke e pare jeten e njeriut ne menyre te tille, ne nje kohe te kufizuar sugjerohet domosdoshmeria e pertjetimit te cdo casti ne menyre sa me te plote. Kjo duket te fjalet qe I thote gruaja e bujtines.Megjithate Gilgameshi nuk ia vuri veshin asaj. Ai nuk ishte I kenaqur me jeten, edhe pse mbret. 6.Funksioni I veprimit dhe teresia e tablove poetike Kjo veper eshte artistikisht e larte pasi krijon tablo, personazhe, tipizem te situatave, detajeve etj. Eshte nje rrefim per trimat sipas stilit te udhetimit te Odisese. Epi nuk ka nje rrefim te njetrajtshem. Ka futje te episodeve te ndryshme, retardime, enderra, monologje, dialoge etj. Veprimi ne kete veper ka funskione te shumefishte. Ai realizohet brenda nje kohe e nje bote me vete. Personazhet ashtu si ne perralla, parandiejne fatin e tyre.Kjo mund te arrihet nepermjet enderres ose percaktimit te fatit nga hyjte. Koment : Ne pjesen e pare ndodhin ngjarje me natyre kalorsiake. Dy miqte ndermarrin veprime qe I bejne emrat e tyre te famshem. Ato ngjajne si dy kalores qe synojne te behen te famshem duke ngadhenjyer kunder te tjereve. Ne castin kur vdes Enkiduji, rrjedha ndryshon. Edhe me tutje, veprimi eshte element kryesor, por ai merr karakter tjeter.Forcen dhe guximin e Gilgameshit e zevendeson frika ndaj vdekjes dhe deshira per te gjetur pavdekshmerine dhe forcen e pashtrshme rinore. Aksionet e tij jane te varura prej perendive dhe qenieve mitike. Rendesi kane detajet stilistikore pasi qellimi I krijuesit te epit ka qene dhe te krijoje nje veper qe le nje pershtypje te thelle.Kemi perdorimin e metaforave dhe krahasimeve. Rendesi te vecante kane pershkrimet . Ato jane te shumta. Pershkrimi I pare qe po marrim per shembull ka te beje me endrren para ndeshjes me Humbaben. Krijohet nje tablo me elemente te natyres, gjemime, levizje etj. Ne pershkrimin e malit te hyjnive kemi perseri pamje te natyres. Ne pershkrimin e trete kemi castin e permbytjes se madhe ku nuk mungon se krahasimi I hyjnive me qente. Struktura dhe sistemi shprehes I kesaj vepre jane ngritur mbi bazen e stilit te krijimtarise gojore. Se pari kemi dukurine e formulesimeve dhe perseritjeve si ne kategorine e kohes,ashtu dhe dhe te hapesires. Ato perdoren ne rastet e tipizmit te vepres, pershkrimin e situatave, gjendjeve te personazhit etj. Edhe vajtimi mbi trupin e Enkidujit eshte I llojit te krijimtarise gojore. Mesazhet : Te gjthe njerezit, pavaresisht forces, menucire apo bukurise jane te destinuar te vdesin. Ajo cka nuk vdes eshte madheshtia e krijimit dhe ajo cka leme pas. E keqja luftohet me ane te bashkimit te fuqise.

10 VEPRA : ILIADA AUTORI :HOMERI TIPARE TE KRIJIMTARISE Vepra e Homerit daton ndrmjet shek VII VIII(Ngjarja ka ndodhur 1-2 shek me par ) Vepra n brndesi ka edhe shtreszime kohore(Ka prshtatje dhe ndrfutje te elementeve t heronjve t epokave te ndryshme.) Titullohet si nj pasqyr e epoks prsa I prket : -Mnyres se jetess (Jeta mes bujqsise ,blegtorise,zejtari ) -Marredheniet midis njerzve (Nderi ,Fisnikeria,regjimi skllavopronar) -Tablos se rendit fisnor ne periudhn e shperbrjes se tij. -Luftrat e vazhdueshme pr pasuri dhe zgjerim te mberterve - Shihet rruga drejt s ciles shoqeria . -Shpaloset ideali I epoks (Ideali m I lart pr njeriun shte lavdia dhe trimria n fushn e lufts pr t mbrojtur atdheun,familjen,nderin.) -N mnyr indirekte nxjerr fuqin shprehse dhe artistike te kohes(Prshkrimi I fuqishem, duke u kthyer keshtu n tregues te nje kulture te gjare te kohes.) Veprat kane aksion .Quhen poema epike. Personazhet me ane te zgjedhjeve t tyre paracaktojn fatin e tyre .Fundi eshte tragjik .Kjo I jep vepres frym epiko dramatike. Homeri hte poeti m I madh dhe I pari q thuri nj tragjedi.(Platoni)

ILIADA

Vepra ka frym thellesisht epike.(Ka ndrhyrje t prshkrimit ,por ky prshkrim behet nga personazhet duke e shmangur frymn e brendshme.) Subjekti merret nga cikli I legjendave heroike mbi luften e Trojs ,ndrmjet grekve dhe trojanve. Nga kjo legjende merren vetem 51 ditt e fundit. N qendr ngrihet ,zemerimi I Akilit ,q shte terhequr nga lufta dhe qndron I vecuar ,sepse Agamemnoni ka rrmbyer atij skllaven e bukur Brised q heroi e donte aq shum. Kndo ,hyjnesh,mrine e Akil Pelidit, q shume hidhrime e kobe akejve u solli. Luftn e prgjakshme q bne grekt pr t plackitur Trojn aty nga fundi I shek XII , fantazia e poetit e ka shndrruar n nj lufte pr te rivne ne vend nderin e cnuar nga Paridi I cili grabiti Helenn e bukur . Prdoret vonesa .Ngjarjet rrjedhin perpara dhe drejt(Sipas arsyes dhe pa thyerje kohore.) (Vecori e stilit epik).Disa her prshpejtohet n t rrfyer disa her ngadalsohet (Ngadalsohet n momentet ku ka ngjarje dytsore ) Krijohet nj shkrirje midis botes njerzore dhe bots hyjnore.(Perndite levizin nga lart posht ndonjehere edhe duke bere cudira .Aferdita) Rrfimi bhet I besueshm (Art I fuqishm estetik dhe realist ) (Prshkrimi bhet nga personazhet ,rrfyesi shmanget ) Personazhet dhe heronjte duhet te bhen sa m monumnetale (Epik) dhe sa m t afrt .(Prandaj Perdoren epitet e fuqishme si psh :

11 Akil Hyjnori,kembeshpejti;Atena sykaltra;Odise mendtaku;Menela zmadhi;Hektor lavdimadhi,I ndritshmi,Paridi mashtrues grash, Helen krarbardhe;Here mendjezeza;Prijam gojmbli ;Ares gjykatari;Eos(Agimi) gishtatrndafili. Zeusi (Kryeperendia qe ka ne dor fatin e njerzve dhe t prendive ka epitete si : rrufehedhes,mizor etj..(Obskurantizmi paralajmerohet)
ANALIZE E PERSONAZHEVE

Karakteret e tyre jane te fuqishem dhe te derdhur ne bronx Akili Ngrihet ne majn e piramids dhe dallohet nga te tjert.Gjysmperendi dhe gjysmnjeri ai perfaqson idealin e epokes homerike (Qenie e cila deshmon aftesi te trimerise ,I sherben atdheut dhe I patrembshm).Ai nuk trembet nga asgj.Prkundrazi ne momentet kur vdekja I qndron ne krye ai sulet mbi te (armikun).I rrept ,gjakatar por me nj zemr te but dhe te ndjeshme.Ai derdh lot kur Priami I lutet pr trupin e Hektorit. Hektori-Ai qe I prngjan m shum Akilit pr nga guximi dhe trimria.Ai udhhiqet nga dashuria e tij per atdheun.Hektori eshte me I plote se Akili ne raport me respektin qe ai gezon per njerzit dhe per familjen e tij.I martuar ,I matur ,I dhembshur I baba, bashkshort besnik ,I ndjeshm ndaj problemeve qe kan te tjert.Por perseri Akili eshte ideali I epokes homerike . Pse ? Agamemnoni ,Menelau,Diomedi,Ajaksi Sundimtari kryene dhe despot po edhe trim . Helena-Simbol I bukurise se persosur hyjnore .Ndryshon gjendje nga fillimi ne fund.Pasioni I dashuris pr Paridin shndrrohet ne neveritje pr t pas largimit te turpshm nga fusha e betejs te Paridit.Pendohet per veprimin e bere (Largimin nga Menelau.) Prshkruhet nga pleqt trojan si : Pan Helenn q po vinte pr slargu Sa shpejt nn z mes tyre zun te thoshin: Nuk duhen shar pr bes Trojan e Akej Q pr kte grua hoqn aq mundime Vite me rradh;me te vrtet perqaset Pr bukuri me zonjat prendesha. Andromaka sht mishrim I besnikrise bashkshortore .Shpalos virtytet morale te larta si : Nne,grua,bij .Skenat qe e tregojn kt jane skenat e ndarjes nga I shoqi ,Hektori dhe vajtimi I saj mbi trupin e Hektorit te vdekur .

Tragjedia antike
Pak per tragjedine: Eshte lloj i gjinise dramatike (+komedia; + drama). Ndryshe nga gjinia epike dhe lirike, eshte organizuar qe nga forma e jashtme ne replika te personazheve dhe aksioni qe ne gjinine epike rrjedh perpes narratorit, ketu vjen permes fjales se vete personazhit. Sikurse gjinia epike ka aksion, fabul e subject, por mungon narracioni. Ndryshe nga ajo, mungon narrator (zeri i brendshem) dhe eshte present autori (kryesisht ne fjalet mes kllapave,per te orientuar regjisorin e skenaristin ne venien ne skene te saj). Narracioni (pershkrimi i personazheve, i situates dhe ambientit etj), sillet nga vete personazhet perms dialogut dhe monologut. Aksioni eshte i shpejte dhe konflikti eshte i ashper , ndryshe nga konflikti e aksioni ne gjinine epike qe vijne me te shtruar, pasi emocionin e lexuesit e ushqen edhe narracioni. Dallimet brenda llojit Tragjedia ka specifiken e vet;

12 Konfliktet jane tragjike , d.m th te pazgjidhshme (ndryshe nga komedia komike / luftohet vesi , jo mbartesi i tij, si dhe nga drama dramatike /jane konflikte shoqerore, qe kryesisht gjejne zgjidhje) Eshte lloji me i hershem dhe subjekti lidhet me probleme te medha universale (ceshtje te virytit dhe vesit; sacrifices ne emer te njerezimit, luftes per ideale te medha) Heroi kryesor eshte tragjik (perfundon me vdekje / pasi ai ndeshet me forca numerikisht te pabarabarta dhe shpesh vetsakrifikohet. (ndryshe nga komedia - konflikt komik, apo nga drama dramatic / heroi kryesor i drames edhe mund te vdese, por kjo eshte zgjidhje e autorit, pasi gjithe linja e aksionit ne drame nuk te con detyrimisht ne vdekjen e heroit) Gjuha e tragjedise eshte e stilit te larte, madje ne tragjedine e antikitetit stili ndryshon nga Eskili, tek Sofokliu e me pas te Euripidi. Kjo perkon edhe me subjektet e tyre. Sikurse tek poezia epike edhe tragjedia heronjte dhe figurat e personazheve i merr nga mitologjia, por ndryshe nga epika , nuk i kendon bemave te heronjvelegjendare ne lufte; por pasqyroi ndeshjet psikologjike dhe vuajtjet e tyre ne nje rrafsh njerezor dhe lidhur ngushte me problemet e medha politike, shoqerore dhe filozofike te kohes. Poeti epic ngrihej mbi ngjarjet dhe heronjte , duke i veshtruar ata nga lart si sodites i paanshem, kurse poeti tragjik shkrihej dhe behej nje me shqetesimet dhe gezimet e heronjve, duke shprehur qendrimin e tij here permmes korit, here perms fjaleve te vete personazhit. Prometeu i mberthyer Eshte pjese perberese e nje trilogjie (pjeset e tjera: Prometeu zjarrsjelles ; Prometeu i cliruar-kane humbur) Miti thote (jo tragjedia): Prometeu krijoi me vbalte njeriun e pare qe me kohe u shumua; vodhi nga qerrja e Diellit (Helios) nje shkendije dhe ua solli njerezve. Per kete, Zeusi terbohet nga meria dhe urdheron Pushtetin , Dhunen dhe Hefestin ta mberthejne Prometeun ne nje shkemb ne mallet e Skthines (Kaukaz). Ketu fillon veprimi i tragjedise qe zhvillohet ne ate vis ku nuk ka shkelur kembe njeriu. Tragjedia eshte mbushur me patosin e luftes per liri, me bukurine e vetflijimit. Mu dhimb gjithcka , vec vetja nuk mu dhimb Figura e heroit qe pranon me mire te vuaje e te duroje dhembjet me te tmerrshme se sa ti nenshtrohet Zeusit e ti sherbeje si skllav, eshte dhene ne tere madheshtine e heroit kryengrites. Konflikti mes Prometeut dhe Zeusit ka nje kuptim te thelle filozofik ne te gjitha rrafshet e mendimit njerezor. Permes tij goditet per vdekje obsurantizmi dhe tirania. Eskili sheh mundesine njerezore per te sfiduar qiellin (mendimi filozofik i kohes con drejt lekundjes se besimit tek perendia) Prometeu i Eskilit ka zbritur ne toke, ai eshte humanizuar, per te simbolizuar drejtesine, arsyen njerezore kunder arbitraritetit dhe pushtetit absolute te hyjnive (por edhe kunder despotizmit te mbreterve ne rrafsh njerezor) Prometeu eshte filozof illuminist (zjarri qe ai u jep njerezve simbolizon arsyen , diturine, zhvillimin) (parashikimi i Prometeut se nje dite do te clirohen nga vargonjte e Zeusit, qendron ne besimin ne forcen emancipuese te perparimit) Prometeu eshte edhe romantic, ai enderron per dite me te mira, per fisnikerine e dashurine Fifgura eshte ndertuar ne contrast me figurat e tjera. Ai eshte madheshtor ne sfondin e hyjnive te tjera servile qe i sherbejne Zeusit qorrazi. Te tille jane Pushteti, Dhuna dhe Hermesi. Poeti perms personazheve te tjera hyjni ,ka mundur te zbuloje gjendje te ndryshme psikologjike ne marredhenie me heroin. (Hefesti i bindet Zeusit, por i dhimbset heroi; edhe Oqeanit , po

13 ashtu; nderkaq dhimbje te thelle per Prometeun ndiejne nimfat Oqeanide, qe jane plotesisht te ndergjegjshme per karakterin despotic te Zeusit, por edhe ato mundohen ta pajtojne me Zeusin. Tragjedia ka nje ndertim te thjeshte; veprimi eshte i brendshem, me kontraste qe zbulohen perms debatit te ndezur, te pasur me ngjarje tragjike. Humanizmi Djepi i humanizmit ka qen eItalia, por rryma u shtri dhe ne vende te Evropes Rreth viteve 1500 u hodhen hapat e par ate Rilindjes q ene fazen perfundimtar ete saj rreth 1400 u perfaqesua nga humanizmi. Eshte levizje e madhe kulturore, ideologjike, shkencore, artistike, letrare etj qe propozon nje perfytyrim te ri per njeriun qe bazohet te autonomia e dinjiteti i tij; njeriu konsiderohet i afte per te dominuar realitetin; nje qenie qe qendron mes tokes e qiellit dhe qe madje eshte pjese e natyres hyjnore Teocentrizmi ( qe e sheh njeriun teresisht te realizuar ne jeten e amshuar, zevendesohet nga antropocentrizmi ( ne qender te university eshte personi dhe personaliteti njerezor, i afte per te kontrolluar forcat e natyres dhe per te ndertuar vete fatin e tij.) Kjo hap shtegun e nje laicizmi fundamental Humanizmi favorizon nje raport te ri te njeriut me natyren, kontribut ka dhene filologjia, qe propozoi rizbulimin e teksteve antike dhe risjelljen ne forme origjinale (pra ringjallet antikiteti) Propozohet nje kuptim me konkret i histories, historia nuk eshte me krijim hyjnor, por product i njeriut, kjo nxjerr ne pah individualitetin. Tshme historia nuk eshte histori e bibles (zotit), por histori njerezore. Humanistet karakterizohen nga njohja e thelle e botes dhe gjithanesi dijesh Ideali i humanizmit eshte individi i gjithedijshem me culture artistike dhe me virtyte morale e shoqerore (ketu e shohim Don Kishotin humanist) Autori: Servantes Vepra: Don Kishoti Eshte roman i ndergjegjes (metaroman) Ne prolog, autori sqaron se e shkroi vepren si parodi per te vene ne loje romanet kalorsiake, por vepra e kalon ate permase , duke u shnderruar ne pasqyre e ideve te reja qe shqetesonin mendjet perparimtare te shoqerise spanjolle te kohes, madje kumbimi perparimtar i saj ruhet edhe ne shekuj. Interpretimet: Romantiket : pane kundervenien e idealizmit (endrres, altruizmit)me prakticizmin brutal Rrymat psikologjike: personazhet i shohin si natyra te ndryshme njerezish (i pari enderrimtar, ekzaltues ekspresiv/ i dyti praktik dhe perllogarites. Rrymat sociologjike: vene re te Don Kishoti vetedijen komike te klasave te vjetra qe stunden nga tradita konservatore, duke kthyer pas rroten e histories/ te Sanco Panca vetedijen e mendjes se kthjellet, por te ndrydhur nga sistemet dhunuese. Turgeniev : e sheh si figure tragjike , si dhe Hamleti A.Franc : palco komok me te cilin qeshin femijet. Noli: Don Kishoti eshte tragjik subjektivisht (per veten)/ komik objektivisht (per te tjeret); sipas tij Servantesi goditi idene dhe prirjen kaloresiake si dukuri shoqerore dhe historike e parpambetur qe ndal ecjen e shoqerise perpara. Pra problem qe ngre Servantes eshte me karakter te pergjithshem njerezor.

14 Thelbi i figures mund te marred he kuptime te tjera si : liber mbi magjepsjen e pavend ne nje bote te pamagjepsur si dhe per absurditetin e magjepsjes ne teresi Vepra eshte shkruar ne kohen e Kunderreformes, dhe autori eshte perpjekur te shkrije idealin e unitetit universal me imazhet qe lidhen me romanin kalorsiak. (kemi ketu identifikimin e trupit mistik te Krishtit, me trupin e kaloresit shtegtar.) E percjelle kjo utopi me gjuhen e veprimeve karnavaleske ne sheshe, siguron qe e qeshura te mos jete fyese, por e qeshur rituale festive. Ne realizimin e vepres autori ka shfrytezuar pervojen e teatrove te shesheve ( ringjallje e antikitetit) Figura e Don Kishotit figure komplekse: ne plani te dukshem, te drejtperdrejte Servantes tregon per bema te kota, pjella te fantazise se heroit, te cilat et ballafaquara me realitetin, shnderrohen ne veprime absurd personale , por te rrezikshme per shoqerine . ne plan te dyte, Don Kishoti priret nga deshira fisnike per ti bere mire njerezve, kerkon ti detyroje shoqerise idealin e tij te dashurise, te nderit, te virtytit njerezor. Per te liria eshte gjeja me e shtrenjte (ideali i humanisteve). Rrjedhimisht komizmi merr shijen e pikellimit. Don Kishoti shnderrohet keshtu ne nje figure artistike tragjikomike. Edhe pse ne fillim te romanit, Don Kishoti endet brenda parodise letrare, dalengadale figura e tij perfton permasa te tjera: Teksa rrefen historine magjike te Kaloresit te Liqenit, ai pershkruan me frymezim te thelle poetic dhe fjala e tij eshte apel per boten e privuar nga bukuria e frymezimi. Don Kishotit i pelqen te degjoje kenge e poezi, duke ditur permendsh shume prej tyre ; shkruante edhe vete vargje, pra ai ka shpirt poetic. Ai eshte edhe mendimtar fisnik, njeri i mendimeve te medha. Prandaj e degjojme fjalen e tij per artin e luftes dhe te dijes. Ai vete nuk kerkon prehje passive dhe kete kerkon nga te tjeret. Sa kohe qe mendja e tij eshte e kthjellet, e qeruar nga percartjet , fjalet qe thote jane plot urtesi e arsye. (shembull- porosite per Sancon). Arsyeja e tij erresohet nga fantasia e kaloresit endacak (endrrat me syhapur per perbinsha etj) dhe qe perbejne bazen parodike te romanit. Sikurse gjithe humanistet Don Kishoti kerkon qe njerezit ta rigjejne harmonine e tyre te natyrshme (a ii referohet epokes se antikitetit , shekullit te arte duke e quajtur shekullin e tij shekull te hekurt ku bota pershkohet gjithnje nga e keqja. Ai vete eshte luftetar ne emer te se mires, nu kkerkon asgje per vete, ka marre barren e rende te luftetarit vetemohues qe lufton per idealin e miresise. Dhe ne kete pla ai eshte perparimtar i vertete. Ai arsyeton sic arsyetonin humanistet e epokes se Rilindjes ( ai eshte panegjerist; shpall virtytin si vleren me te larte, si dhe Petrarka; zbulon se vesi sundon virtytin ne kohen e tij , si dhe Shekspiri por nuk mediton mbi vdekjen si heroi i Shekspirit; ai vete eshte nje njeri universal si heronjte e Rilindjes ). Ne fund ai ne mesimet qe i jep Sancos, nenvizon mendimin se madheshtia e vertete e nje udheheqesi matet me njohjen dhe dhe respektimin e parise, jo me perpjekje per tu ngritur mbi njerezit, por me punet e mira e te virtytshme. Don Kishotet u shfaqen ne jeten ne shekuj te ndryshem tek popuj te ndryshem dhe vazhdojne te shfaqen edhe sot, njerez qe realizojne ate ckane grumbulluar ne imagjinate Donkishtizmi eshte ne fakt nje dukuri shterpe , e kote dhe e panevojshme.Ne kete figure Servantesi ka arritur te tipizoje te gjithe ata njerez qe nuk dine te orientohen ne zhvillimet e shoqerise, qe nuk nisen nga njohja e realitetit dhe mundesive qe ai na jep per te vepruar, por merren me fantazime boshe, te parealizueshme. Sanco Panca eshte menduar ne roman si shtojce e Don Kishotit:

15 me prejardhjen e tij, ai shkon deri ne mesjete, armembajtesi qe di te qeshe , haje e pije , njeriu i thjeshte ei parendesishem i eposit heroic francez , te cilin Servantes e shnderroi ne personazh te gjalle e konpleks, thellesisht njerezor. ne fillim duket sikur ai ska asgje te perbashket me ustane e tij, i pelqen te haje (panca plendes) dhe jot e punoje, rron me iluzionin se do te behet guvernator (i ngjashem me te zotin per nag iluzioni) ai gjithashtu me natyren e vet i kundervihet Don Kishotit, duke e plotesuar ate. (eshte shpirti praktik , prane atij enderrtar/ njeriut qe niset nga interesi , kundrejt atij qe niset nag detyra. nen ndikimin e te zotit ai behet me zemergjere (ne fillim te romanit ai shkon pas te zotit me qellimin per tu pasuruar/ ne mbyllja , ai flet per dashurine per drejtesine, per marredhenie te njerezishme me te tjeret. Perfaqesuesi i ideve te larta humaniste Don Kishoti, plotesohet nga perfaqesuesi i urtesise popullore. Vecoria me dalluese e vepres eshte :fryma thellesisht popullore e saj. Ne veper autori derdhi gjithe mllefin kunder botekuptimit te Spanjes zyrtare dhe perpjekjeve te saj per te ringjallur idete, zakonet dhe menyren e jeteses kalorsiake mesjetare. Gjuha e vepres eshte e rrjedhshme, e pasur me figuracion funksional (sherben per te tipizuar e karakterizuar) Vlera me e madhe eshte harmonizimi i seriozes me humoristiken, fantastikes me realen, duke siguruar nje sinteze te gjere te jetes. Vepra :Romeo dhe Zhuljeta Autori : Shekspir Trajtohet tema e dashurise; ndjenja e lire e dashurise, vullneti i lire per tu lidhur me te zgjedhurin e zemres, duke kapercyer paragjykimet patriarkale e hasmerite feudale, por duke u trajtuar ne nje rrafsh tragjik (ndryshe nga pararendesit). Ideja:dashurine e ndaluar qe lind mes dy perfaqesuesve te familjeve armike, eshte ne gjendje ta nderprese vetem vdekja. Konflikti mes ndjenjes dhe paragjykimeve perfundon me triumfin moral te ndjenjes se paster, pork y paguhet shtrenjte: Romeo dhe Zhuljeta bien viktima, duke u bere fli per kete ideal human. Ngjarja zhvillohet ne Verona dhe shtjellohet rreth dy familjeve ne armiqesi:Montageve dhe Kapuleteve. (familje te barabarta nga rangu shoqeror dhe rivaliteti aristokratik.) Fillimi itragjedise e sjell Romeon te dashuruar me Rozalinen, gje qe i apohon edhe Benvolit (kusheririt te tij); per te ai shkon dhe ne darken e organizuar nga Kapuletet. Nga ana tjeter Zhuljeta ka lindur diten e shen Pjetrit (fasta e grurit 1 gusht) dhe ate e kerkon per grua Parisi, kusheri i princit veronez Eskali. Ne kete mbremje Zhuljeta duhet ti kushtonte vemendje atij; por fati i bashkon Romeon dhe Zhuljeten.Ata vuajne faktin qe vijne nga familje armike. Ne mbremje nen ballkonin e saj ata i japin besen njeri-tjetrit. Permes mendeshes Romeo e therret Zhuljeten tek frat Laurensi per tu kurorezuar. Gjate kthimit per ne shtepi , Romeo perfshihet ne zenken ne qender te Verones, mes Benvolit, Merkutit dhe Tibaldit, nipit te zonjes Kapulet. Pas vrasjes se Merkutit, Romeo hyn ne dyluftim dhe vret Tibaldin; princi Eskal e denon me internim.Frati Laurens e keshillon Romeon te largohet ne Montoje. Pasi e kalon naten ne shtepine e Zhuljetes, a ii ken ne Montoje. Nderkaq familja e ngut Zhuljeten te martohet me Parisin; Ne bisede me fratin, a ii jep Zhuljetes barin qe e ve ne gjume per 42 ore dhe do te vinte ne dijeni Romeon, i cili do te vinte ta merrte Zhuljeten ne varreza. Zhuljeta pranon martesen, pi ilacin dhe varroset ;

16 nderkaq Romeo nuk e merr letren, frati kur merr vesh kete fakt rend ne varreza. Po keshtu edhe Parisi shkon te vendose lule ne varrin e Zhuljetes; aty ai ndeshet me Romeon dhe ne dyluftim vritet. Romeo helmohet mbi varrin e se dashures dhe , edhe ajo , teksa kupton te verteten ,vritet me kame. Familjet vendosin paqe mes tyre pas kesaj tragjedie. Eshte dashuri me shikim te pare; te rinjte shkojne perkunder fatit. Keto dy personazhe jane simbole te medha te pasionit qe shkon deri ne sacrifice per dashurine. Takimi i tyre dhe dashuria me shikim te pare percakton fatin tragjik te tyre. E gjithe situata jashte dy te dashuruarve eshte artificial, falsitet e arbitraritet. Thelbi i tragjedise eshte se ne marrosjen romantike te dy te dashuruarve, hyjne te tjere dhe e ndryshojne marredhenien, duke shpejtuar fundin tragjik.Pengesat e perforcojne deshiren,

Vepra :Hamleti Autori : Shekspir

Trajton temen eluftes per fitoren e dinjitetit dhe personalitetit njerezor, kunder krimit per pushtet dhe veseve poshteruese. (5 akte; pjeserisht ne varg te bardhe, pjeserisht ne proze) Subjekti ndertohet rreth princit Hamlet, bir i mbretit Hamlet te Danimarkes, student filozofie ne Gjermani.I shoqeruar nga Horaci , mik i tij, ai kthehet ne keshtjelle per te varrosur babain qe ka vdekur papritur. Pa kaluar 2 muaj e ema martohet me xhaxhane, Klaudin, tashme mbret.Hamletin e kap dyshimi per vdekjen e tea tit, gje qe perforcohet nga fantazma e te atit (mjet kompozicional), qe kerkon hakmarrje ndaj xhaxhait qe e ka helmuar. Ketu fillojne proat e veshtira te Hamletit, te cilat duhet ti kaperceje vetem. Duhet te provoje te verteten per te bere hakmarrjen; shtiret s ii cmendur dhe sillet vrazhde me Ofeline, ndonese e dashuron. Kerkon te detyroje mbretin te vetedemaskohet ndaj organizon nje shfaqje ne pallat ku inskenon historine e treguar nga fantazma. Gjate shfaqjes, Klaudi e tradheton veten dhe Hamleti bindet per fajesine e tij. Vret Pollonin dhe Klaudi gjen rast ta largoje ne Angli ; leshon nje urdher te fshehte per ta vrare; Ofelia cmednet dhe mbytet. Vellai i saj, i sapokthyer nga Franca ben fajtor Klaudin por ky e shtyn kunder Hamletit, i cili , pas ii ka shpetuar kurthit te ngritur nga Klaudi rikthehet ne Danimarke.Ne duelin e organizuar me dinakeri nga Klaudi, Hamleti plagoset pabesisht por edhe Laerti plagoset per vdekje dhe pohon tradhetine e mbretit. Nderkohe Gertruda pi kupen me vere te helmuar dhe vdes; Hamleti godet me shpate Klaudin dhe vdes edhe vete , duke i lene porosi Horacit te tregoje kudo historine e tij tragjike. Tragjedine e pershkon ideja e larte humaniste se njeriu eshte vepra me e mrekullueshme e natyres me aftesi e dhunti te pakufishme dhe se krimi, veset , padrejtesite njerezore kane ne radhe te pare baze shoqerore. Nga pikepamja politike, tragjedia tregon se si lind dhe si funksionon despotizmi, qe e con vendin ne kalbezim e shkaterrim. Idealin rilindes per njeriun , Shekspiri e shpreh ne menyre te plote permes Hamletit. Ai eshte zedhenesi me i drejtperdrejte i tij. Hamleti eshte karakter shume kompleks; njeri me dhunti intelektuale te jashtezakonshme, i afte te veshtroje Brenda vetes por dhe te njohe boten shpirterore te te tjereve; njeri me moral te larte, i paepur, i mecur, trim e praktik , ushtar i zoti, besnik ne dashuri e miqesi, por udhehiqet jo nga pasioni, por nga arsyeja. Ai lufton Klaudin jo ne emer te gjakut te babait, por per te shkulur nje te keqe shoqerore.

17 Ai merr persiper te ndreqe boten, por ndodhet i vetem perballe forcash te pabarabarta me te. Prandaj bie ne deshperim (Te rrosh a te mos rrosh). Ai vdes me endrren humaniste se shoket e tij do ta vazhdojne luften per triumfin e drejtesise. Konflikti i tragjedise zhvillohet ndermjet Hamletit, heroit rilindes me dhunti te shumanshme, dhe Klaudit, antagonistit qe misheron ligesite e prapesite e ohes, tiran, dinak, ambicioz, i paskrupullt. Laerti , edhe pse i ri, mbeshtet te vjetren; ai eshte kunder Hamletit; eshte i rrembyer, gjaknxehte dhe lufton nisur nga motive vetjake patriarkale, ndaj behet vegele Klaudit. Ofelia eshte nder figurat femerore me te persosura e fatkeqe qe ka krijuar Shekspiri; engjellore , e dlire, delicate, nave ; eshte figure thellesisht tragjike, e paracaktuar per t u bashkuar me engjejt, pasi bota e vesit nuk ishte bote per te. Gertruda, eshte mendjelehte dhe me karakter te dobet. Ajo ne fund pendohet dhe vetendeshkohet (edhe pse rastesisht) Nga ana kompozicionale, konflikti i tragjedise mbeshtetet ne 4 motive kryesore: Komplotet, vrasja, hakmarrja Shfaqja e fantazmes Luajtja e nje drame Brenda drames Cmenduria e shtirur dhe e vertete e dy heronjve kryesore. Monologet kane peshe; here filozofike, here patetike, ata zbulojne boten e brendshme te Hamletit dhe analizojne psikologjine e personazheve te tjera dhe vleresojne dukurite e shoqerise. Vepra : Mbreti Lir Autori : Shekspir Burimi i tragjedise eshte Historia e Holinshedit , permbledhje e kronikave angleze, skoceze e irlandeze; por Shekspiri (ndryshe nga kronika ku babe e bije pajtohen me realitetin)i shnedrron ata ne heronj tragjike qe jane te destinuar te zhduken nga bota e keqe qe u solli vuajtjen dhe vdekjen. Keshtu nen masken e nje legjende te vjeter, ai krijoi nje tragjedi ku praqiti fytyren e kohes se tij. Kjo arrihet duke i shtuar temes kryesore, historine e Glosterit e te dy bijve. Me e rendesishmja ne drame eshte ndryshimi i karaktereve: Keshtu Liri fillimisht sillet sin je tiran ambicioz, te cilit i pelqen vetem mendja e tij, lar halleve te popullit, larg jetes e se vertetes, gjithmone i ndihmuar prej fatit, i mungon urtesia e jetes; kaq shume eshte mesuar me ledhatime e lajka sa humbet arsyen kur Kordelia nuk flet ashtu sic do ai. Vetem me dinakeri mund tia fitosh zemren ketij autokrati te mbushur me krenari. Gonerila e Regana ia njohin kete dobesi dhe luajne me te; Shekspiri jep shkakun e sjelljes kundrejt tij te te bijave , duke shpjeguar se ato jane prej brumi te tet; jane impulsive dhe i binden mbretit sa per sy e faqe. Karakteri i dyfishte e kontradiktor i Lirit shfaqet qe ne fillim (ai eshte despot mizor / humanist i thelle; cinizmit / pastertise shpirterore. Gjate jetes se tij, ai arrin te rigjenerohet per shkak te anes se mire te natyres se tij, por kete rigjenrim e fiton pas tronditjeve te medha dhe teper vone; ketej rrjedh dhe fundi tragjik i tij. Ne skenen e pare shohim shkaqet psikologjike qe paralajmerojne pasoja te renda. ( Mbreti Lir kur permbyset, kupton se sa pak vlere kane patur ato gjera qe ai vleresonte ne jete; dhe kete duhet ta mesoje nga te bijat; nga mjerimi arrin te mallkoje natyren) Ne folklore moment tragjik perzihet me ate komik (edhe Liri jepet ne kete tragjedi parallel me Lolon ; Loloja ka qene present ne skenen angleze dhe me pare , por ne rolin e nje bufoni. Shekspiri vuri nen petkun e lolos nje zemer te madhe, po aq sad he nje mendje te madhe.

18 nLoloja shfaqet derisa Liri arrin kulmin e drames, me pas zhduket. Ai misheron urtesine popullore; eshte vezhgues satiric; ai demaskon realitetin dhe enderron ndryshimin) Fati i Lirit shkon parallel gjithashtu edhe me ate te Glosterit, viktime e edmundit. Edhe Glosteri sheh me mire ne momentet kur eshte i verber realitetin ku jeton. Ne veper bie ne sy kontrasti mes botes se jashtme dhe essences se njeriut (Kordelia : e ftohte ne pamje/ e dhimsur se brendshmi; Edmundi : i pashem se jashtmi / i zi se brendshmi; Glosteri : plak llafazan ne fillim /krejt tjeter ne fund) Edgari eshte i ngjashem me Kordelien (nuk e braktis babane e verber dhe ne mbyllje merr hak per te ne duel me vellane tradhetar, duke vene drejtesine ne vend) Tiparet e humanizmit dallojne ne shtruarjen e problemit: Liri, ne shkelqimin e tij ne fronishte shume larg realitetit te jashtem. I verbuar nga nderimet servile, e ka pranuar sit e vertete kete shkelqim. Ne momentin kur i rane pushtetet e shkelqimi, ai pa realitetin e pazbukuruar; u shnderrua ne njeri pa strehe, me mik te vetem kukuvajken; skena e stuhise eshte moment i renies se plote te Lirit, i cili e ndjen veten te debuar nga shoqeria. Ne kuader te humanizmit skena sjell kontrastin mes luksit e varferise; skena eshte gjithashtu dhe fitorja me e madhe e Lirit, pasi per here te pare ndjen dhembje per te varferit dhe urrejtje per hipokrizine Tema kryesore eshte : tragjedia e njohjes se realitetit.

Vepra : Histori e Skenderbeut Autori : Marin Barleti Vepra me e rendesishme e jetes dhe vepres se Skenderbeut. Ka 13 krere (ndahet ne dy pjese: pjesa I (6 libra)nga lindja e Skenderbeut deri ne vitet 1450, periudha pas rrethimit te par ete Krujes); pjesa II (7 libra , perfundon me vdekjen e Skenderbeut ne Kruje) Vlera kryesore e vepres eshte ajo Historike. Koncepti i Barletit per historine si shkence nga kendveshtrimi humanist, bazohet ne radh ete pare te vertetesia. ( ai mbeshtetet ne shkrimin e vepres ne burime gojore e te shkruara); ai tregon kujdes ne shoshitjen e ngjarjeve, per te qene sa me prane se vertetes. Si humanist mbeshtet idene se njohja e histories eshte hallke e domosdoshme e zhvillimit te shoqerise. Historia per te eshte jo vetem shkence e njohjes por edhe art i fjales. Me keto tipare te humanizmit eshte dhene figura e Skenderbeut ne veper. Ktu e ka bazen tipari panegjerist i figures: ne kuptimin qe ai sillet perms veprimtarise luftarake, bshkuese, diplomatike, dhe cilesite morale e fizike Kjo i mvesh petkun patriotic vepres. Ideja e krijimit ten je vepre patriotike permbushet perms karakterit humanist te kohes qe lidhej me konsolidimin e ndergjegjes se nje kombi si njesi me vete, mbi baze te origjines gjenetike te njejte, gjuhes se perbashket, territori .(ky i fundit rrezikohej nga asimilimi turk) Vepra ka karakter epic, jo vetem per ngjarjet qe pershkruhen, por edhe per heroizmin e tyre. Strumbullari i bemave eshte Skenderbeu, dhe rrjedhimisht perms tij, autori jep mendimin humanist mbi individin si zot te fateve te tij dhe te kombit te tij Tipar i vepres eshte dashuria per atdheun, e cila vjen perms karakterit historiko-epik te vepres, perforcohet nepermjet tipareve humaniste dhe perjetesojne figuren e Skenderbeut Skenderbeu ngrihet ne madheshtine e heronjve mitologjike ( ne modelin e autoreve antike greko-romake) Barleti ishte personalitet fetar dhe nuk e shmang besimin te zoti, madje perms Skenderbeut, i drejtohet perendise per ndihme, sidomos ne raste te veshtire..kjo nuk duhet pare si devijim nga karakteri humanist , por thjesht si nevoje e shkrimtarit per te kerkuar drejtesi historike, diku me larg se cmund te ofroje fuqia njerezore.

19

Romantizmi Ne periudhen romantike ne shohim shperthimin e nje realiteti artistik ne te cilin edukohet ndjenja ,deshira per te bukuren dhe idealizimi I saj . Imagjinate , Emocion, dhe intuite . Ekzaltimi I ndjenjes Kulti I heroit te brendshem tek njeriu ,tek idealizimi I veprimit te brendshem tek ai Liria ne te shprehur. Revolte kunder dhunes , kunder regjimit , qofte ky politik ,fetar ,dogmatik etj Rebelimi : Kulti I rinise ,energjise se perjetshme Idealizimi I natyres Njohja me te pacivilizuaren ,njohja me natyren e eger Prania e folklorit ,perrallave dhe legjendave te kohes Kujtojme liqenin e Mjellmave e kthyer ne opera por realisht me nje prejardhje nga nje legjene e kohes Pamja e pare e natures sugjeron nje natyre te mbushur me paqe, nje vend qetesie ,nje kontakt qe ben te mundur frymezimin . Ndonjehere tregon jeten e pafajshme,gezimin e pafundem,momentin brenda te cilit shuhet ekzistenca e te tjera objekteve perreth Por natyra mund te shihej edhe si nje burim frike te pashtershme , dhe nje menyre e te lindurit te shqetesimit brenda qenies

Autori : Viktor Hygo Vepra : Katedralja e Parisit Roman historik , sipas mbresave t Revolucionit t 1930 q prmbysi monarkin. Ngjarja vendoset n shek.XV por shtron probleme morale e filozofike t kohs. Si romantik (n dallim nga klasicistt q iu drejtuan antikitetit), autori u drejtohet periudhave t lavdishme historike, por n kt vepr synimi i tij ka qen t shpall eprsin e sistemit demokratik republikan mbi at monarkik autokratik. Romantikt francez trajtuan subjekte t marra nga Revolucioni i Francs i 1789 q shnuan kthes n historin e vendit dhe pranuan rolin e popullit n t. Edhe Hygo trajton eprsin morale t prfaqsuesve te popullit , t cilt qndruan m lart se feudalt e klerikt. N themel t konflikteve dramatik n roman qndrojn kategorit morale te s mirs e s keqes. Ideja e dashuris pr njeriun e mir prshkon tr romanin dhe lviz ngjarjet. Fitorja e Hygoit romantik qndron n realizimin n vepr t triumfit t s mirs mbi t keqen (por jo duke u nisur nga dukja por nga thelbi- triumfi i Kuazimodos mbi Klod Frolin) Me kt vepr Hygo vjen si demokrat e prparimtar, i cili ngrihet kundr gjithckaje cnjerzore, q sipas romantikve prfaqsohej nga feudalizmi e autokratizmi i shek XV. Autori paraqet prmes shek X papajtueshmrin me moralin e kohs kur jeton vet. Ai shtron iden se: arbitrariteti autokratik mbretror dhe klerikal bie ndesh me logjikn dhe ndjenjn njerzore. (Esmeralda dnohet nga autoritetet feudale- kishtar; Kuazimodo i pafaj nga nga gjyqi mbretror )

20 Pavarsisht fundit tragjik, fitorja u takon vlerave njerzore, pasi shoqria prparon n saje t sakrifics s ktyre njerzve. Ideja pr romanin i lindi, sipas vet autorit, nga nj mbishkrim n qoshen e errrt t Katedrales, t fjals ananke (fat-greq.vj). Nga kjo buron fakti q vepra prshkohet nga ideja e varsis s njeriut t Mesjets nga dogmat e bestytnit fetare. E jashtzakonshmja, rastsorja, befasuesja dhe tronditsja prbjn elementt baz t rrfimit romantik, q prbjn indin e romanit. N prputhje me kt element prmbajtsor, romani mbushet me hiperbola,suspanse e t parpritura t habitshme e fantastike (takimi rastsor i Esmeralds me t mn, papucet e ruajtura, shptimi i Esmeralds n mnyr t habitshme nga trikmbshi, fundi i llahtarshm i Frolit, dnimi i Kuazimodos, skeleti i Esmeralds , skeleti i Kuzimodos rreth saj) Situatat e jashtzakonshme jan realizim parsor i veprs, sikurse ndeshjet befasuese me heronj t shumt, euforia e turms dhe pushteti i saj. Pjes prbrse e subjektit jan edhe prshkrimet e mrekullueshme t arkitekturs gotike t Katedrales se Parisit. Theksohet ideja se mrekullit jan produkt i duarve t mjeshtrve popullor, kurse klerikt dhe feudalt vetm shijojn bukurit e tyre. Katedralja vjen si vepr madhshtore, sikurse sht edhe vend tragjedish t llahtarshme, rrjedhoj e veprimeve t padrejta, sht selia e Klod Frolit, sikurse vendqendrimi i Kuazimodos dhe vendstrehimi i Esmeralds. Vendin kryesor mes figurae t krijuara nga Hygoi , e ze Esmeralda, e cila sht mishrim i bukuris morale e fizike t jets popullore. Ka disa artificialitete t tipit romantik. Esmeralda jaton pr t br t lumtur t tjert, ktu e gjen edhe lumturin e vet. (vallzimi pr t tjert, lojrat zbavitse me kecin ) Bukuria harmonike e saj e transformon Kuazimodon e shmtuar (i shton fisnikrin) Esmeralda dhe Katedralja jan simbole t s mirs dhe t s bukurs s ekzaltuar romantike. Ajo vendoset n kontrast me pasionin demoniak t kryepriftit, q shkakton fundin tragjik t saj. Kuazimodo mbetet gjithashtu n kujtes me specifikn e fatit dhe t karakterit. Eshte fatkeq pr shmtimin fizik, por kjo nuk e pengon t jet i bukur shpirtrisht. Gadishmria pr t sakrifikuar i vjen n emr t s mirs dhe s bukurs. Ai cmon bukurin njerzor sikurse prcmon krimin njerzor. Figura e kryepriftit vjen si pasqyr e ides se ndjenjat m t natyrshme njerzore (dashuria/pasioni pr Esmeraldn) shformohen nga influenca e fanatizmit dhe obskurantizmit fetar mesjetar. Ndjen keqardhje pr Kuazimodon, por kjo keqardhje shtypet nga kryelartsia e klerikut t feudalizmit. Dashuria pr Esmeraldn nuk e fisnikron , por e bn m hipokrit e shpirtkazm. Esht model i krimit mesjetar. Ka rndsi pr mesazhet q transmeton Pr realizimin e portreteve njerzor n formn m t mir , prmes prshkrimit t detajuar t tiparve fizike e shpirtrore , prmes analizs psikologjike t tyre. Pr prmbushjen e tipareve t romantizmit evropian Pr humanizmin q prshkon veprn Pr kontrastet e forta tronditse q prbjn indin e romanit. Romani shquhet pr skena masive plot me gaz,hare e buj. Madhshtia e Katedrales simbolike sht forc q trheq, t jep besim , e cila vjen n kontrast me djallzin e klerikve.

21 Zemrimi i turms n mbyllje t romanit dhe prmbytja e tyre drejt dyerve t Katedrales pr t shptuar Esmeraldn, sht shprthimi i poetit kundr dhuns mesjetare. Hygo e respekton popullin ,t cilit nuk ia fsheh paragjykimet , frikn apo problemet e injektuara nga klerikt e feudalt. Ai nuk idealizon por pohon se: bukuria e mirfillt gjendet n popull. Moralisht populli qndron shum m lart se aristokratt e klerikt.

Vepra : Udhetimet e Carl-Haroldit Autori : Lord Bajron

Pikepamja estetike N krijimet e para duken simpatit e tij politike demokratike, prbuzja pr botn e lart. Duke mos gjetur knaqsi as nga titujt, as nga pasuria, i riu fisnik digjet nga dshira pr lavdi, pr veprimtari burrrore patriotike. I krijohet bindja se dhoma e Lordve ishte kuvend llafazansh reaksionar, kurse luftrat q zhvillonte Anglia kishin karakter grabitqar. Poezia e tij reflekton gjendjen e njeriut q krkon lirin, prmes kundrimit elegjiak t bots, prball s cils poeti vendos idealin romantik t jets s thjesht e t lir t maleve skoceze . Spikasin motivet e konfliktit mes ndrrs dhe jets, i deziluzionit dhe paknaqsis. Nga pikpamja e forms lirikat lidhen me traditat e iluminizmit dhe estetikn e klasicizmit. Sikurse iluministt Bajroni krkon nga arti vrtetsi dhe jet dhe e sheh poezin si mjet transformues dhe edukues. Ai i kundrvihet ides s largimit nga temat shoqrore dhe dobsimit t rolit aktiv t poetit, prmes veprs s tij. Ushqen urrejtje pr tiranin dhe simpati pr popujt e shtypur dhe,pas pelegrinazhit npr Evrop, ai shndrrohet n lufttar pr lirin kombtare t popujve. Udhetimet e Carl Haroldit U botuan m 1812. dhe prmbajn prshtypjet e udhtimit t Bajronit, t cilat prfshiheshin n ditarin e udhtimit t autorit. Esht model klasik i poems romantike, ku lirika grshetohet me epikn dhe linja tregimtare mplekset me meditimet e poetit . Lirizmi shpaloset n prshkrimin e natyrs mesdhetare, n meditimet. Me ndjenj t thell prshkruhen peizazhet romantike t Spanjs, bukuria e ashpr e Shqipris ( zakonet e traditat shqiptare), si dhe e kaluara e shklqyer e Greqis. Poema zien nga urrejtja, prmes s cils godet politikn reaksionare t monarkive evropiane. (ai ngrihet kundr ndrhyrjes franceze n Spanj dhe kundr pushtuesve osman. Flet me keqardhje pr Greqin q po i shuhej shklqimi i dikurshm, prmes nj sarkazme therse , madje dhe prmes kushtrimit t hapur.) Vihet re nj melankolizm dhe pesimizm i thell si dhe neveri kundr despotizmit. Por ai nuk ve prball ktij realiteti mesjetn, t ciln e urren dhe e sheh si kapitullin m t errt t historis. Ai i fton njerzit t ngrihen, i frymzuar nga dashuria pr ta. Bajroni flet me simpati jo pr luftrat n prgjithsi, por vetm pr luftrat pr lirim. Strofat m t forta t kngs i kushtohen lufts s vendosur t popullit spanjoll kundr pushtuesve t huaj. Prshkruhen vendet piktoreske t Spanjs, lumenjt si drita margaritarsh . Dhe kjo bukuri vendoset prball shtypjes dhe imoralitetit, duke realizuar kshtu (nn frymn e Rusoit) kontrastin mes bukuris s natyrs dhe ndotjes njerzore. Kontrasti shpesh kthehet n trishtim.

22 Mes figurave heroike t lufts popullore spikat figura e vajzs s Saragozs (i vluari bienuk ka nge t qaj/ vdes kryetari , del ajo n krye/ t sajt sprapsen, ajo i shtyn n sulm/ armiku thyhet e ndjek kmba kmbs) Vargjet tingllojn dramatike kur poeti mendon se rezultatet e lufts do ti shfrytzojn pr t rivendosur monarkin feudale. Ai flet me respekt pr lufttart e thjesht. (fat i cuditshm i Spanjs, si i t bijve!/ luftojn pr liri, liri nuk pane mbrojn vendin q su jep as bukn/ e jetn japin pr zotrinjt mizor) Knga u shkrua kur Napoleoni ishte n kulmin e fuqis s vet. Kjo sht baza historike mbi t ciln ngrihet pesimizmi bajronian, gj q sht shprehje e humanizmit t poetit. N kngn II ndihet fryma e trishtimit q kap poetin kur mediton pr fatin e Greqis, ushqyer nga kushtet historike, kur poeti nuk shihte perspektiv pr lirimin e popujve. Poeti u bn thirrje grekve t ngrihen pr t fituar lirin me gjakune vet, prndryshe, edhe po shptuan nga zgjedha turke, do t bien n zgjedhn e ndonj shteti evropian. Lajtmotivin e kngs e prbn kontrasti mes s kaluars heroike t Greqis dhe s tashmes. N fakt objekt i meditimit sht e tashmja. Por , ndryshe nga ideologjia zyrtare, ai nuk e konsideron luftn greke si luft e kryqit kundr gjysmhns, duke hyr n problemet reale t asaj kohe. Vend m vete n vepr zn Shqipria dhe shqiptart.. Ai ndeshi n ta rastsisht, gjat shtegtimit pr tu larguar nga jeta e zbrazt, drejt vendeve t prapambetura, ku mund t jetonte i lir. Pr shqiptart ai shkruan me admirim , gj q plotsohet edhe nga korrespondencat, nga fotot me veshje shqiptare, nga ndikimi i shqiptarve n krijimtarin e tij t mvonshme. Vargjet e ktyre strofave kan shpesh tingull gjmimtar dhe duket se poeti e harron pesimizmin. Shqipria i imponohet poetit me figurat e mdha (O Shqipri, ku lindi Iskanderi/ kng e rinis, fanar i t urtve) Shqipria i sjell ndrmend betejat e zhvilluara n kto an, q e bjn t meditoj pr fatet e njerzimit. Shqipria e trheq me zakonet e jetn piktoreske. Ngjyrat e natyrs shqiptare vijn prmes fryms romantike. Pasi prshkruan Riviern ton, ai pohon: Parnasi i dashur/ megjithse vend klasik i shenjtruar/skrahasohet dot me vise q fsheh ky bregdet N kt sfond natyror dhe historik ngrihet shqiptari i rrept e fisnik, i przemrt, krenar, armik pr vdekje e mik besnik. N bazn e dy kngve popullore shqiptare, poeti harton kngnTamburxhi,tamburxhi!, himn i vetive luftarake dhe shpirtit t lir shqiptar. Bajroni v re dhe t metat e jets patriarkale, mbylljen e gruas brenda mureve t shtpis, despotizmin e Ali Pashs, por kto nuk e errsojn tablon. Heroi i kngve sht hero kolektiv, populli n luft pr liri. Kngt e fundit poeti i vazhdon n Zvicr, ku shfaqen mendimet e prpunuara pr fatet e Evrops. Figura e heroit (Haroldit) ktu zbehet fare, ose prshkohet fund e krye nga pesimizmi. Ktu poeti kthehet tek Revolucioni Francez, duke e par si prmbysje t ndrrave iluministe. Ai krkon t gjej arsyen e prmbysjes s shpresave t njerzimit, arsyen e zvendsimit t nj robrie me nj form t re. Ai flet me entuziazm pr ditt e para t Revolucionit, por, duke mos e kuptuar se revolucioni , me vendosjen e marrdhnieve kapitaliste e realizoi qllimin e tij, dnon vendosjen e diktaturs s Napoleonit dhe del me mendimin se historia zhvillohet sipas nj rrethi t mbyllur. Sundon tema e dashuris pr njerzit.

23 Knga IV, shkruar n Itali, prshkohet nga shpresa pr fitoren e popullit italian kundr despotizmit. Ai t kaluarn e Rilindjes italiane e sjell si shembull pr brezat e ardhshm . Ka momente kur ai himnizon lirin. (Liri, flamuri yt i jerr, po i shpalosur/ valon porsi furtun kundr ers) Ktu mbizotron elementi lirik mbi at epik. Jan t pandar zemrimi dhe patosi, si dhe forcohen elementt realist. Esht tipi i heroit romantik, i kryengritsit individualist, i heroit t deziluzionuar, me mllefin kundr realitetit, por me dobsin e protests. Eshte heroi q, pasi ka provuar gzimet e jets s shthurur, zhgnjimin m t thell dhe prndjekjen e spleenit, ai sht mbrthyer nga nj trishtim i zymt, i lodhur dhe i velur nga jeta. Eshte heroi i vetmuar q shptimin e gjen n largimin nga atdheu, n harres dhe vdekje. Eshte heroi n konflikt me realitetin, t cilin nuk ka forc ta zbus. Karakteristikat e heroit jepen n vargjet e fillimit t poems, por figura e tij vjen e zbehet dhe Bajroni fillon t komunikoj vet m lexuesin, pesimizmi vjen e tretet, merr form besimi dhe tipari kryesor i veprs bhet ideja e lirimit t popujve. Kjo sht nj poem liriko-epike. N baz t saj qndron ditari i vet poetit. Ai ruan formn e lir t poems; shpesh autori e l mnjan heroin dhe jepet pas prshkrimeve t natyrs. Kjo i jep veprs natyr fragmentare. Uniteti sigurohet prmes ides themelore t veprs. N vargjet e tij ndihet ndikimi i iluministve, por krijoi nj stil t ri q mbshtetej n traditn letrare dhe n mundsit shprehse t gjuhs s popullit. Poema sht shkruar n strofa nntvargshe (strofa e Spenserit-pr anglezt) Gjuha sht e mbushur me figura stilistike: personifikimi i jep vargjeve forc prgjithsuese, shpesh mbi personifikimin ngre edhe alegorin. Prdoren dhe krahasimet e mataforat. Natyra e ka frymzuar pr kt. Sikurse klasicistt, prdor emra mitologjik, por i mvesh ata me dinamizmin e ngjarjeve reale. Ndihet edhe ndikimi i frazeologjis elegjiake t poetve sentimentalist (ndjenja) Shquhet pr lakonizm dhe fjali t thjeshta mungesore. VEPRA : LULET E VERES AUTORI : NAIM FRASHERI TIPARET E VEPRES: Vellimi permban 16 poezi lirike , si dhe poemthin erotik Bukuria, vleresuar s i vellimi me i mire i Naimit. Eshte cilesuar si poeti kombetar shqiptar, per shkak te ndikimit qe pati tek populli. Eshte poet lirik (edhe ne dy poemat e gjata me karakter epike, pjeset me te frymezuara mbeten ato lirike. Tematika e vepres se tij mund te ndahet sipas motiveve: Motivi meditativ-filozofik Motivi erotik Motivi atdhetar. Prirjen meditative filozofike do ta gjeme edhe ne poezite me motivet e tjera. POEZIA MEDITATIVO-FILOZOFIKE

24 Eshte i pari qe krijoi ne letersine shqiptare poezine e mirefillte filozofike. Botekuptimi i Naimit mendimtar eshte mbrujtur nga literatura fetare dhe shkencore, pa gjetur kundervenie mes te dyjave., brenda thenies Shkenca dhe filozofia zbulojne te verteten dhe e erteta eshte fytyra e perendise. Pranon teorine e Darvinit(prejardhjen e njeriut) dhe La Plasit (origjina diellore e tokes),pranon elementet e krijimit te materies (zjarrin,ujin, ajrin) dhe ndikohet nga filozofet e lashte greke ne botekuptimin e tij. Krijimtaria e tij artistike perqendrohet ne keto drejtime: ZOTI; Perendia eshte e pranishme ne gjithe poezite e ciklit. Zoti eshte krijues i gjithe universit dhe botes tokesore. (Enderrimet). Zoti eshte i shkrire kudo ne univers (Perendia dhe lulet). Ketu ze fill panteizmi naimjan dhe njeriu eshte shfaqja me e persosur e Zotit ne toke. Nga pikepamja atdhetare ai e sheh Zotin si shprehje e vellazerimit dhe bashkimit mes bashkeatdhetareve. NATYRA DHE LIGJET E SAJ . Kjo jepet ne te dy rastet si natyre kozmike dhe tokesore dhe ne te dy realitetet Naimin e mahnit bukuria e perjetesia e saj. I tere universi jepet ne levizje permes nje cikli rrethor (Dite e re) . Kjo e ndihmon autorin te mbeshtese idene se edhe periudha e Skenderbeut do te perseritet. Dukuria e perseritjes shoqerohet me dukurine e metempsikozes ( cdo gje qe ekziston, nuk humbet por shnderrohet nga nje forme, ne nje tjeter. (Perendia) MARREDHENIET E NJERIUT ME NATYREN . Si filozof ndien fuqine dhe pafuqine e njeriut per te rrokur gjithe natyren. Ai pohon se sa me shume te dije njeriu, aq me shume ka nevoje te dije. Por nga ana tjeter pohon se njeriu mund te depertoje ne te fshehtat e natyres dhe te njohe Zotin. Gjejme qendrimin e poetit ndaj: Jetes , e cila eshte burim gazi, dashurie , lulezimi. Simbol i saj eshte pranvera, e cila pershkruhet me ngjyra te gjalla. (Pranvera). Shpesh gjejme te pasqyruar dhimbjen nga lumturia. (Kjo ndeshet edhe ne motivin erotik) Vdekjes, qe shfaqet ne kuptimin e humbjes se njerezve te dashur , si dhe ne kuptimin filozofik. Ne rastin e pare ndeshim dhimbje e trishtim te pangushelluar. Por ne konceptin filozofik ai hedh idene se shpirti jeton pas vdekjes. Simbol i vdekjes eshte dimri. Vend te rendesishem ze meditimi mbi kohen e shkuar. Vuajtjet per kohen e djalesrise jane te dukshme Nderkohe ne kete tip poezie gjejme shfaqje te hedonizmit, si menyre per te perballuar hallet e jetes. Nga ana stilistike dialektika e meditimit ne keto poezi vjen permes kundervenieve :lulezim/vyshkje; e zeza/e bardha; e verteta/genjeshtra Kulmi i filozofise aktive te Naimi vjen te Fjalet e qiririt dhe Fyelli, ku sillet dhe simboli i poetit ne sherbim te njerezimit. Ketu shkrihet uni filozofik, me unin lirik, me ate fetar dhe naimian. Disa prej figurave: qiriri, flutura, bilbili jane te pranishme dhe ne poezine e Lindjes, por menyra se si e sjell ate Naimi e afron me prane poezise popullore shqiptare. POEZIA EROTIKE Si dhe ne poezite e grupit te pare ndihet spontaneiteti. Ne kete tip poezie ndjeshmeria e tij zberthehet permes kendveshtrimit meditativ-filozofik. Tipari kryesor i kesaj poezie eshte karakteri sodites, mahnitja prej bukurise femerore dhe vuajtja nga dashuria. Bukuria e vashes eshte hyjnore dhe tokesore. Te gjitha krahasimet per vashen ai i kerkon ne bukurine qiellore; sy yje, balli-henefloket-drite qiejsh. Sipas Naimit Bukuria dhe Dashuria jane ne lidhje te pandashme dhe te perjetshme me njeratjetren. E bukura shfaqet ne dy plane: filozofik dhe njerezor, si bukuri hyjnore dhe tokesore.

25 Edhe ketu vjen pikepamja panteiste e Naimit: bukuria eshte kudo ne univers, aty ku gjendet Perendia dhe formen me te persosur e ka te vete njeriu. Kulmi i ndjeshmerise naimjane arrihet kur ai pohon se eshte e kote ta shpjegosh dashurine dhe bukurine; ato mund te zoterohen vetem me ane te ndjenjes. Ne pershkrimin e dashurise Naimi mbetet idealist. Dashuria per te eshte ndjenje platonike. Per te ka rendesi ekzistenca e objektit te dashurise, i cili qendron larg. Kenaqesia e vuajtjes se tij , si tipar i romantizmit arrin deri ne veteflijim. Te dashures se Naimit i mungojne tiparet fizike; ato mbeten abstrakte. Ajo ka vetem nje cilesi: eshte e bukur. Te dashures se Naimit gjithashtu i mungojne cilesite e karakterit; ka vetem nje cilesi: nuk i akthen dashurine atij qe e do, por e ben ate te vuaje. Te dashures se Naimit i mungon mosha. Pra Naimi e sheh gruan si simbol te vete dashurise. Nje pjese poezish fitojne nota sensualiteti. Ne figuren e vashes se Naimit kritika sheh Beatricen e Dantes. Mbeshtetet ne krijimtarine popullore, sidomos ne zgjedhjen e figuracionit. POEZIA ATDHETARE Poezia atdhetare e Naimit u be ushqimi kryesor i atdhetarise. Gjejme ne te te shkrira ide iluministe, humaniste e filozofike. Kjo tematike gjen shprehjen e vet ne keto forma: Dashuria dhe malli per vendlindjen Lidhja e pashmangshme me token ku ke lindur Pershkrimi i bukurive te natyres Lartesimi i jehones qe u behet ngjarjeve te ndryshme historike Deshires per ndryshimin e gjendjes. Humanizmit per popullin e thjeshte. Krenarise kombetare. Atdheu sillet ne kuptim universal, duke theksuar sa i rendesishem eshte ai ne jeten e njerezve. Dashuria per atdheun njejtesohet me dashurine per familjen; ne kuptim filozofik eshte dheu qe ha bijte e vet , duke nenvizuar perjetesine e tij. (Atdheu) Nje pjese e poezive u drejtohet ngjarjeve te kohes . 1. Trajtohet keshtu fati i atdheut ne ngjarjet historike-politike pas Kongresit te Berlinit. Dhe jane program i vertete per kohen, ku poeti kerkon te ndricoje ndergjegjen e bashkatdhetareve (Shqiperia) 2. Ne disa poezi denohet ashper politika e shovinisteve te Ballkanit dhe hedh mesazhin e respektimit te fqinjesise ndermjet popujve ballkanike. 3. Vlereson ngjarje te tilla si hapja e shkolles se pare shqipe ne Korce, ku i thur himn gjuhes shqipe, si shenja e pare dalluese e kombit. Ai e shpirtezon gjuhen shqipe. (Gjuha jone) Ketu shpreh pikepamje iluministe per nevojen e diturise per ndricimine mendjes njerezore. 4. Disa poezi sjellin deshiren per ndryshim te gjendjes (Shpreh; Perse) si dhe te (Shkendia e dieliit ndaj manushaqes) Ndihet toni solemn permes te cilit shpreh besimin dhe shpresen per te ardhmen. 5. Denon tradhetine si mekatin me te madh ndaj vendit. (Tradhetaret). 6. Ne asnje rast nuk predikohet perqafimi i filozofise fetare ne dem te asaj atdhetare. (Besa dhe perendia) 7. Disa poezi sjellin simpatine per njerezit e thjeshte, hedh pikepamje te barazise shoqerore dhe meshires krisitiane.

26 Evokimi i se kaluares vjen jo vetem permes figures se Skenderbeut, por edhe te Pirros, Aleksandrit te Madh, Marko Bocarit etj Nderkaq figura e Skenderbeut himnizohet nen driten e humanizmit evropian, duke e sjalle ate te persosur dhe me prejardhje hyjnore. Historia rrefehet nga pozicioni i patriotit, brenda idese filozofike se historia do te perseritet. Vepra : Bardha e Temalit Autori : Pashko Vasa Bardha e Temalit eshte botuar ne frengjisht me 1890, ne kushtet kur shkrimtaret ishin te detyruar tI botonin veprat e tyre ne gjuhet e huaj, me qellimin qe t I benin te njohur botes ekzistencen e kombit tone. Eshte nje roman dashurie , teme e vjeter sa vete njeriu, poreshte njeheresh edhe nje pasqyre e shoqerise shqiptare tes hekullit te kaluar, te asaj pjese te Shqiperise veriore ku kishte vazhduar te ruhej rregulli fisnor dhe traditat e lashta primitive. Ne roman, ashtusi ne shumicen e vepra vete medha,kuzbulohet passion I vertete I dashurise , duke depertuar deri ne thellesite shpirtit te njeriut, dashuria qe zhurit zemrat dhe le gjurmet e pashlyeshme, eshte e destinuar qe ne fillim te mbaroje me tragjedi, e paradestinuar ngavula e nje fatite cuditshem. Protagonistet e romanit jane qenie me te gjith avirtytet ,por te pafat. Bien ne dashuri pa pandehur, heqin vuajtjet me te tmerr shme te ketij pasioni, I cili I terheq ne menyre te pashmangshme drejt nje humnere te thelle, pa qene ne gjendje tI bejne as rezistencen me te vogel. Autori shpreh haptaz bote kuptimin e tij idealist per dashurine: dashuria ideale lind dhe ushqehet me enderrime dhe shpresa, ajo e magjeps njeriun, fisnikeron shpirtin duke pastruar zemren. Ne kushtet e nje dashurie te tille njeriu nuk eshte zoti fatit te vet, zeri I arsyes eshte nje klithme ne shkretetiren e paane. Dashuria e Bardhes dhe Aradit del me shume ne pah ne nje shoqeri sic eshte ajo e Shqiperise nga mesi I shekullit te kaluar, kur njerezit e regjur ne lufterat e pareshtura kane humbugr cdo ndjenje dhe kur zemrat e tyre jane bere me teforta se guri. Eshte shoqeria e gjakmarrjes. Dashuria e protagonist vete romanit eshte nje ngjarje e pazakonte ne keto rrethana, por eshte deshmi se natyra e njeriut ne essence mbetet e pandryshueshme ( Romeo dheZhulieta) Bardha, vajze e nje familjeje borgjeze shkodrane, I nenshtrohet vullnetit te prinderve per tu martuar me Lulin e Temalit, nga nje familje bajraktaresh te Malesise. Por kjo vajze e bukur qyteti detyrohet te ballafaqohet me karakterin teper barbar te Lulit dhe se emes se tij. Rebelimin e saj ndaj kesaj situate e ndihmon vetem fati. Rastesisht njihet me Aradin, bashkemoshatar 18 vjecar, dhe ne cast, si ne letersine romantike lind dashuria perrallore. Por gjerat nderlikohen, pasi Aradi I takon nje familjeje qe ka helmuar te bijen per nje flirt dhe vete ai ka vrare ne prite ate qe guxoi te flirtonte me te motren. Portreti I Bardhes eshte paraqitur me ngjyrat me tekendshme: eshte e re, e padjallezuarderi ne naivitet, pa asnjete mete apoves, gjeqe e ben personazhinmjafttethjeshtedhejokompleks, pasiautori, ndoshta per shkaktedigresioneveteshumtaqeshtjellojneproblemetqeiflene ne zemer, nukkaarriturte jape njepersonazhqe ben njejete intensive, e cila do tevazhdonte ta shqetesontelexuesindhepasitembaronteromanin. Bardhajeton ne nje ambient specific, ajonuk e ka ne dorefatin e vet. Perveclinjes se dashurise me Aradin ne jeten e sajnukndodhasgje. Ne kete plan autoriperpiqettepasqyrojefatin e gruasshqiptare ne pergjithesi . PermeskesajlinjePashko Vasa angazhohetdrejt per drejt ne njeqendrim me njerezorndajgruas, per reformimin e shoqeriseshqiptaretezhytur ne pellgun e injorancesdheprapambetjes.Bardhaeshte e paradenuarngaautoriqekuremertohet e Temalit. Ajonukmerrpjese ne menyretedrejtperdrejte ne aksionin e vepres, eshtepasuese e aksionit; gjithckaqendodh, perjetohetbrendasaj.

27 Bardhanenjekuptimsimbolizonfillimin e njeshoqerietecivilizuar, civilizimqe do pershkojerrugeteveshtire. (Bardhavritetnegjumengavjehrra) Nderkaq pas Araditfshihetautori. SikursePaskoVasha, Aradieshteietur per dituri, per gjuhet e huaja, njohesivepraveteTasosdheAriostosdheenderrontetendiqtegjurmet e heronjvetetyre.Aradieshteromantik e sentimental, teicilindodhinndryshimetemedha; nganjeiriqevret per teruajturnderin e se motres, aikthehet ne njenjeriqe di tikuptojendrysheketollojmarredheniesh.Heronjte e ketijromanijaneqenieideale, simboletevirtytitdhetemiresise; pasioniiAraditishtenjedashuri e paster e pafund. Subjektiiromanitnderthuret ne linjatendryshme; rendesikanedhedisalinjatedores se dytedhetetrete, ne tecilatzbulohenmjaftpersonazheepisodike. KeshtupermendimJakKolen ,icilizhduketshpejtngaskena, porngjarjet me pas lidhen me te. Ne gershetimin e ketyrelinjaveshpalosenidete e autorit. Autori e paraqetshoqerineshqiptare me tegjithaanet e vetapozitivedhe negative: burratrimaqenukdininceshtefrikaparavdekjesporedhebarbareqenukngurojnengavrasja, mercenareqeluftojne per interesat e tehuajit. Sipasautoritshqiptariluftonsepseeshteibindur se luftaeshtevokacioniitijdheperballesajainuk e degjonzerin e arsyes. Per keteautorirenditnje sere faktoreshsi: kushtet e veshtiratejetes, injoranca, ndasitedheantagonizmat. Figure interesantembetetAte Leonardo,icilidenonvellavrasjenporikujtonshqiptareveqekane per detyretevdesin per sulltaninkurjane ne rrezikinteresat e perandoriseturke.Gjithsesi duke shperndaremeshirendhezemerbardhesine, aimbetetidashur per lexuesindhefunksional per subjektin e romanit. Ne roman katedhena per botenshqiptare: gjeografine, etnografine, kulturen e mentalitetinshqiptar. Romani nxjerr ne pahraportinmesindividitdheshoqerise sepacivilizuar, e cila me normat e sajtengurtashtyp me tegjithamjetetlirine e individit.

Romantizmi arberesh
Letersia arbereshe ne shek XIX shfaqet si nje letersi qe lind ne nje toke te huaj nga fara e nje kombi tjeter dhe ruan me force origjinalitetitn e vet etnik. Edhe pse e rritur ne truall tjeter, ne atmosferen e letersise italiane, ajo mbetei ne thelb shqiptare per nga mesazhi dhe bota shpirterore e heronjve. Ajo ishte pra nje dege e letersise romantike te Rilindjes, qe u ushqye nga po ato ideale qe ushqyen letersine e zhvilluar ne token meme. Por kjo letersi pati specifikat e saj: se pari nga pikepamja historike ajo jetoi shtypjen dyfishe te shtypjes qe provonte populli Italian nga burbonet , si dhe shtypjen qe i behej minoritetit kombetar ne Italine e Jugut. Ajo u ndikua nga zhvillimet e letersise italiane. Romantizmi arberesh ishte i ndryshem nga ai Italian (ngjante vetem nga fryma patriotike e demokratike); nderkaq ngjason me romantizmin shqiptar. Dallimet mes romantizmit shqiptar e atij arberesh shihen ne keto drejtime: Ky romantizem shkrin ne vetvete shqetesime te trefishta: shqetesimin per roberine e atdheut te te pareve; shqetesimin per shtypjen politike te popullit Italian qe rendonte edhe mbi ta; shqetesimin per gjendjen e veshtire te arberesheve si pakice kombetare. Kjo letersi synoi format e poemes, per te krijuar historine e lavdishme te Skenderbeut Tipari i saj kryesor ishte patriotizmi dhe fryma demokratike Prirja filozofike ishte me e ndjeshme se ne letersine tone te romantizmit.

28 Kenget e Milosaos Fabula e poemes sjell Milosaon, djalin e despotit te Shkodres qe dashurohet me Rinen, vajzen fhatare te kallogrese, dhe per kete arsye eshte i detyruar te ndeshet me paragjykimet patriarkale dhe klasore. Ngjarjet zhvillohen ne shek XV, kur atdheu rrezikohet nga turqit dhe heroi mposht ndjenjen e dashurise dhe nist per lufte. Pas kthimit nga lufta, nje termet rrafshon Shkodren (dues ex machina) dhe duket sikur zhduket hendeku klasor mes te rinjve ; ata martohen, kane nje femije por nderkohe lumturia zgjat fare pak se u vdes femija, pastaj edhe Rina. Hero i vetmuar vajton lumturine e humbur dhe niset serish ne lufte , ku bie duke mbrojtur qytetin etij. Heroi kryesor eshte edhe rrefimtar , edhe hero lirik. Vepra hapet me nje kenge qe perben himn per natyren e rilindur ne pranvere, ku shkrihet ideja e ringjalljes se poezise shqipe me ate te rilindjes shpirterore te njeriut, permes dashurise. Ajo paralajmeron lindjen e dashurise mes Milosaos e Rines. Natyra rizbulohet para syve te lexuesit permes lisave dhe detit , dy elemente te njohura te natyres arbereshe, qe mbartin nje kuptim te thelle filozofik (simbolizojne perteritjen e pafund te natyres). Po ashtu ne kete rilindje marrin pjese dhe dashuria e poezia. (lumbardha e Anakreontit- Anakreonti poet i dashurise nga lirika greke e antikitetit). Ne kengen e dyte hyhet ne teme : dy te dashuruarit takohen ( ne nje sfond vjeshte vjeshta simbolizon pjekurine dhe ndjenja , ndonese e brishte, eshte e pjekur qe ne fillimet e saj). Me pas lexuesi ndjek perplasjen e protagonisteve me mjedisin patriarkal, lindjen e ndjenjes se xhelozise here-here, ndjenjen e gezimit nga dashuria, si dhe ndjenjen e dashurise per atdheun. Poeti beson ne te drejten e njeriut per liri e lumturi; te drejten e individit per te vendosur vete per fatin e tij; prandaj ai e ben te triumfoje ndjenjen e heronjve mbi paragjykimet, thashethemet e kontradiktat qe lindin ne thellesi te ndergjegjes se tyre. Por dashurine per atdheun ai e vendos ne plan te pare gjithashtu. Qe ketu ze fill ideja e gabimit tragjik, me interpretimin se : nuk mund te kete lumturi personale, per sa kohe atdheu eshte ne rrezik. Sipas ketij interpretimi dy te rinjte gabojne duke u dhene vetem pas lumturise se tyre; pas vdekjes se Rines, milosao kupton sa e brishte kishte qene lumturia e tyre. Ai vuan lumturine e humbur, por prova e hidhur nuk e thyen; vdekja e tij ne lufte eshte tragjike, por perben nje fitore morale. Ai vdes me menimin se jeta ska fund dhe te tjere do ta vazhdojne vepren e tij. Poema sundohet nga kulti i gezimit (trasheguar nga poezia antike) si dhe nga dyshimet e melankolia e romantikut ( ndikuar dhe nga poezia italiane). Vepra eshte shkruar ne veten e pare, pra ngjarja vjen me syrin e heroit lirik; por tabloja zgjerohet me monologet e vajzes dhe kenget ekorit qe shprehin mendimin popullor, te gjindjes shqiptare (arbereshe) qe merr pjese active ne jeten e individit. Poeti deperton ne boten shpirterore te personazhit dhe e pasqyron ate me larmi nuancash. Me fuqi shprehese ai pershkruan dashurine e djalit (vec me sy te shihemi/ bota te permbyset), ashtu edhe ndjenjen e ndrojtur te vajzes . Jepet qarte mjedisi patriarkal i fshatit , ku vajzat nuk guxojne te dalin nga dera. Milosao eshte edhe hero lirik , edhe personazh veprues; misheron heroin romantic me bote te gjere shpirterore qe ngrihet me lart se mjedisi; njeriun qe kryen nje gabim tragjik si dhe nga fundi, disi heroin luftetar. Nderkohe Rina misheron idealin romantic te vajzes se dashuruar, bashkeshortes dhe nenes ideale, por ka dhe tipare te vajzes fshatare arbereshe: e ndrojtur, e mbyllur, mendon vetem per lumturine e saj dhe e pafuqishme per ti bere balle provae te jetes. Nena dhe motra jane me shume silueta, por qe mbeten ne mendje: nena misheron aristokracine patriote, prandaj dallohet nga atdhetarizmi dhe konservatorizmi; motra misheron vetmohimin e larte e te heshtur te motres per vellane. Ne poeme perdoret forma e veterrefimit , e parapelqyer per romantiket. Poema eshte shembull tipik i parregullsise lirike. Kalimi nga nje kapitull ne tjetrin eshte i befasishem ; kenget mund te duken si vjersha te vecanta. Uniteti i poemes nuk vjen nga bashkerendimi logjik i ngjarjeve permes subjektit, por ideja poetike. Subjekti zhvillohet ne

29 ndergjegjen e personazheve, jo ne konkretesine e vet (castet kur dashuria shperthen, martesa, lindja e femijes, vdekja nuk vijne ne menyre te drejtperdrejte.) Copezimi i vepres perkon me parimet krijuese te De Rades, qe poezia duhet te jape kulmet e jetes dhe te shfrytezoje nentekstin. Poema eshte ushqyer nga poezia popullore me frymen patriotike dhe optimizmin permes te cilit e kupton vete populli jeten, vdekjen, dashurine; ne te zoteron vargu i bardhe. Vendosja e ngjarjeve ne sh XV eshte simbolike e konvencionale, pasi karakteret i pershtetn jetes arbereshe te kohes se autorit, por eshte dhene fryma kombetare permes filozofise, vecorie te karaktereve dhe zakoneve shqiptare. Nga pikepamja e llojit, kjo eshte kryqezim i poemes lirike te kulluar dhe romanit ne vargje. Element i rendesishem eshte natyra, gjithmone e shkrire me ndjenjat e personazheve; keshtu shqetesimi idjalit gjate grindjes me te dashuren jepet permes levizjes se deleve ne vathe, kurse dhimbjen per vdekjen e gruas e jep permes kontrastit me perteritjen e natyres. Autori punon shume me tingellimin artistic, per te dhene gjendje shpirterore te caktuara.

Realizmi Tiparet e Realizmit Realizmi u be prirje mbizoteruese e shume shkrimtareve rreth gjysmes se pare te shek.XIX. Tipari kryesor i veprave te realizmit ishte perpjekja per te sjelle nje imazh sa me besnik te realitetit. Letersia e realizmit nuk i drejtohej nje lexuesi aristokrat, por shtresave te mesme te shoqerise, shija e te cilave kerkonte tipa jetesore dhe njerez te zakonshem e reale larg heronjve imagjinare te rilindjes apo romantizmit. Objekt i vepres se artit behet realiteti; gjithcka merret nga jeta reale dhe i shembellen asaj. Realistet e trajtojne realitetin me saktesine dhe objektivitetin e shkencave pozitive dhe ne shume raste ata ilustrojne ideologjite dhe filozofine e epokes. Realistet nuk e riprodhojne realitetin ne menyre besnike, ata nuk e fotografojne realitetin, por marrin nga realiteti hollesi me vlere pergjithesuese, duke krijuar tek lexuesi iluzionin e vertetesise se plote. Ata u japin rendesi te posacme temave dhe problematikes se vepres, te cilat i lidhin ngushte me jeten reale dhe me aktualitetin e drejtperdrejte. Ata dallohen per qendrimin opozitar ndaj shoqerise bashkekohese. Forcohet kritika ndaj humbjes se vlerave morale dhe ndaj vesit njerezor ne pergjithesi. E vecanta e ketij drejtimi letrar eshte se ketu nuk behet fjale per elemente realiste por per nje lloj letersie qe synon te jete realiste ne te gjithe perberesit e saj : subjekt, rrefim, personazhe, deri ne parashtrim dhe interpretim te fakteve te hollesishme. Duke e pare artin si pasqyrim estetik te realitetit dhe jo si imitim, apo riprodhim, autoret me te mire te kesaj rryme perpunojne parimet e tyre estetike. [Keshtu Balzaku krijon teorine e tipit letrar me te cilin ka parasysh qe si heroi ashtu dhe mjedisi e ngjarja perfaqesojne nje shumesi vetish te perbashketa per shume individe e situata reale; Flober sjell teorine e objektivizmit dhe impersonalizmit; Stendall teorine e shpetimit estetik te personazheve (ska personazhe te mire e te keqinj por qenie njerezor me me pak ose me shume virtyte ose vese) Realistet kane si parim te shprehen me nje gjuhe te kuptueshme nga te gjithe dhe figuren letrare nuk e shohin si qellim ne vetvete por si veshje e domosdoshme e materialit letrar. Parapelqehet menyra epike e rrefimit dhe vepra shoqerohet me perfundime didaktike.

30 Vecanerisht Balzaku trajton tema qe lidhen me rolin e parase qe sjell ndryshime thelbesore ne zakonet e psikologjine e njerezve; tema qe lidhen me fatin e te riut ne shoqerine bashkekohore; tama te dashurise ne te gjitha format e saj. Personazhet e Balzakut shnderrohen ne tipa letrare, te cilet shpesh ecin te sunduar nga teoria e pasionit mbizoterues, duke u kthyer ne maniake te cuditshem qe nuk kane jete jashte pasionit. Ata nuk jane monotone, por individe ne levizje te perhershme. Shpesh personazhet dytesore sigurojne dinamiken e brendshme te vepres, duke krijuar sfondin e natyrshem mbi te cilin ngrihen e bien kryeheronjte. Balzaku dallon per stilin proliks te vepres (pershkrime te hollesishme ne funksion te tipizimit) Autori :Honore D.Balzak Vepra : Evgjeni Grande

Evgjeni Grande Subjekt

Ngjarja lidhet me familjen Grande n Somyr t Francs. Plaku Grande ka qene nje vozaxhi I rendomte, por gjate revolucionit, ai fitoi shume pasuri nepermjet korrupsionit dhe metodave te tjera te paligjshme. Megjithate, familja e tij jeton ne varferi te plote, sepse ai eshte teper koprac, dhe smund te lejoje shpenzime. Ai, gruaja e tij dhe vajza, Evgjeni Grande, jetojne ne nje shtepi bashke me sherbyesen. Dy te rinj duan te martohen me Evgjenine, pse jo per te perfituar nga trashegimia e te atit,zoti Krysho dhe de Grasen. Nderkohe, Karli, nje kushuri I Grandes vjen papritur per ditelindjen e Evgjenise. Babai I tij, pra vellai I plakut Grande ka falimentuar dhe vret veten.Xha Grande e prezanton Karlin me disa linja tregtie n Europe, ndersa dy t rinjt kan ren ne dashuri. Evgjenia ndihmon Sharlin me para nga I ati, nderkohe qe Sharli niset per Indi. Kur plaku Grande merr vesh per kete gje, zemerohet. Gruaja e tij semuret, ndersa Evgjenia mbyllet ne dhome. Me ne fund ai lejon qe te rinjte te fejohen. Shume kohe me vone Sharli kthehet, ndersa pleqte Grande kane vdekur. karli eshte pasuruar shume , e ka harruar Evgjenine dhe madje nje pjese te madhe te shpirtit te tij. E zhgenjyer Evgjenia ben pakt me njerin nga djemte qe e donin qysh te re qe te martohej , por me kusht qe te mbese e virgjer. Ai vdes, dhe Evgjenia mbetet nje vejushe qe bente bamiresi. Vecori te vepres :

Problemi kryesor: Roli I paras n shkatrrimin e ndjenjave njerzore. Tipizimi I personazheve. Personazhet I merr nga jeta e perditshme. Tema nga aktualiteti. Mjedisi merr tiparet e personazheve. Evgjenia perfaqson cdo gj t pastr dhe t bukur por tragjedia e saj qndron ne shndrrimin e saj n fund si I ati.(viktim e shoqris) Grande I verbuar nga pasioni mbizotrues, pasioni pr paran

31

Vepra : Xha Gorio Autori : Honore D.Balzak

Vepra ze vend kyc ne Komedine njerezore pasi fatet e Rastinjakut, Votrenit, Bjanshonit, Nysengeneve, Restoveve, Boseaneve plotesohen ne romanet e mepastajme. Ka nje kompozicion shumeplanesh, numer te madh personazhesh dhe mjedisesh. Romani ze fill ne pensionin Voker , shtepi per te varferit, ku takohen njerez te kategorive te ndryshme, qe familjarizohen me njeri-tjetrin. Ketu njihemi me Gorione, dikur tregtar shume i pasur por qe e shkriu pasurine e tij per te martuar te bijat (Anastasi dhe Delfine) me aristokrate, por qe ato tani e kane per turp te quhen bijat e tij. Ato vijne ta takojne fshehurazi te atin, jo nga malli per te por per ta zhvatur deri ne piken e fundit. Per te kuptuar shikimin e Balzakut kerkohet nje shikim i dyfishte i personazheve dhe mjedisit ku ata veprojne. Fillimisht pershkruhet ne menyre te detajuar pension i zonjes Voker; kjo ndihmon per te saktesuar mjedisin ku veprojne personazhet , gje qe ndihmon ne zbulimin e psikologjise dhe fateve te tyre. Keshtu zonja Voker eshte koprace qe vjedh qindarkat e te varferve- mjediset e pensionit jane po aq te zymta e te pista sa ajo, te ftohta e mosperfillese si ajo ( kujtojme skenen e fundit kur thote se ska carcafe per te mbeshtjelle kufomen e Gorioit, por i nxjerr menjehere ato kur studentet duan ta paguajne Pensioni nenkupton zonjen Voker, ashtu si zonja Voker shpjegon mjedisin- thote Balzaku. E njeja situate me Gorioin: ai lidhet me mjedisin ne menyre te tille qe per sa kohe qe kishte para, banonte ne katin e pare (tek dhomat e mira), gradualisht , pas zhatjes sistematike nga t ebijat ngjitej ne katet me siper (dhoma te pista). Ngjitja e Gorioit nder kate shkon ne kah te kundert me renien e tij si njeri. Gorioi lartesohet si njeri vetem ne dashurine per te bijat , kur kjo dashuri i refuzohet, pasi ne te gjitha rastet ai eshte product i shoqerise. (kujtojme si u pasurua ne rruge te dyshimte: si i edukoi te bijat). Po keshtu Rastinjaku, sa me shume ngjit shkallet e shoqerise se larte, aq me shume humb nga dliresia e tij. Ai arrin piken me te larte si njeri, kur zbret fare poshte, mbi krye te Gorioit te braktisur nga te bijat. Zonja de Bosean ngrihet lart si bjeri (ne vlere) ne castin qe rrezohet nga shoqeria e lerte (e braktis ate), ne te cilen dikur zinte vendin e dames se nderit. Pra tek Balzaku karakteret dhe mjedisi nderveprojne e shpjegojne njeri-tjetrin. Vajzat e Gorioit jane ato qe jane se te tilla i ben mjedisi aristocrat, ashtu edhe ato e bejne te tille mjedisin. Per Balzakun elementi baze i shoqerise eshte familja. Duke i vendosur romanit si titull emrin e Gorioit, prindit qe sakrifikohet nga te bijat, ai ka percaktuar njekohesisht temen dhe idene e vepres. Rreziku i shkaterrimit te familjes eshte nje dukuri tronditese me te cilen ballafaqohet shoqeria e kohes. Kjo ve ne pikepyetje themelet e vete shoqerise. Asnje familje nuk eshte e rregullt: Gorioi e ka te ndaluar tee je tek te bijat; keto kane problem Brenda familjeve te tyre dhe bejne jete te shthurur. Zonjusha Tajefer, e perzene nga i ati, qe i le trashegimine te birit, detyrohet te jetoje ne pension. Votreni nuk mendon te ngreje familje, mendon vetem per pune te mbrapshta. Shoqeria ka marre nje krisje dhe ben perjashtim vetem Rastinjaku, student i zbritur ne Paris per studime. Por edhe ky gradualisht shfrytezon punen e nenes dhe motres, per te jetuar jeten pariziane. Fillon te mendoje gjithnje e me pak per familjen, edhe pse deri ne fund te romanit mbetet i vetmi personazh qe i reziston shketerrimit. Eshte ai qe e varros Gorioin e braktisur nga te bijat, gje qe e larteson si personazh. Ne kete veper cdo personazh e pasuron kuadrin e romanit me nje teme te re: zonja Voker sjell temen e jetes pariziane te mjediseve popullore mikroborgjeze, duke u bere tipi i njeriut shpirtngushte te lidhur fort pas prones; bijat e Gorioit percjellin temen e jetes mondane dhe behen prototype te vanitetit e mendjelehtesise; zonja de Bosean, personazh i afert per Balzakun, sjell temen e aristokracise shpirterore, te fisnikerise morale e intelektuale, te perjashtuar nga sallonet e kohes; Votreni perfaqeson moralin dhe inteligjencen e gjeniut te se

32 keqes, gjeni qe i duhej Balzakut per te zbuluar anen e mbrapshte te realitetit. Te gjitha keto tema fitojne shtrirje permes Rastinjakut, qe hyn ne gjithe mjediset dhe krijon lidhje me gjithe personazhet. Njohja me gjithcka perben Parisin, do jete celesi i suksesit te Rastinjakut ne romanet e mepasme. Per te dhene nje tablo sa me te plote Balzaku preferon kryqezimin e temave dhe ideve. Romani shihet si nje roman i edukimit te te riut nga provinca qe kalon neper shkollen e jetes pariziane, duke nxjerre mesime nga pervoja e trefishte: e Votrenit, zonjes de Bosean dhe Gorioit . Eshte roman i perplasjes se interesave e pasioneve. Interesi nuk e le pasionin te zhvillohet plotesisht. Votreni i ka thene Rastinjakut se , nese kerkon me cdo kusht suksesin, kur ka 50 mije te rinj qe enden si ai, duhet te perballoje nje lufte te ashper per te dale mbi ta. Vete otreni ka kaluar kete sprove,d uke u bere kryetar in je shoqerie te fshehte qe kontrollon trafikun e krimit e korrupsionit ne qytet. Pasionet e zemres nuk kane vend ne kete shoqeri. Keshtu Gorioi ka dashurine e te bijave per aq kohe sa ato kane interes per te, pasi pasioni i tyre nuk eshte dashuria per prindin por pasioniper vesin (interesat). Rastinjaku ngutet te fitoje dashurine e zonjes de Nysingen dhe shperfill zonjushen Tajefer, qe mund ti fale dashuri, por se ndihmon per karrieren. Romani dallon per structure shumefunksionale . Ndertohet ne tri linja paralele, te cilat kane ne qender nje nga figurat: Gorio, Rastinjak, Votren. Linja e Gorioit plotesohet me ate te Anastasise e Delfines. (Delfina sherben si lidhje ndermjet Rastinjakut e Gorioit- e dashur e Rastinjakut) Linja e Rastinjakut plotesohet me linjen e zonjes de Bosean. (ketu nderhyjne linjat e mesiperme te vajzave te Gorioit). Nga na tjeter zonja de Bosean ploteson linje e Rastinjakut me Votrenin . Permes zonjes de Bosean ai e njeh shoqerine nga lart, kurse permes Votrenit e njeh ate nga poshte. Linja e Votrenit (paralelisht me Rastinjakun) zbulohen permes linjes se zonjushes Tajefer; kjo e fundit krijon kontrast me Gorioin ( gorioi braktiset nga te bijat- kjo esht ebraktisur nga i ati) Romani konceptohet sin je skene e jetes pariziane dhe vete Parisi shnderrohet ne personazh gjitheperfshires. Pikerisht me Parisin perplaset ne fund Rastinjaku. (Tani do te shohim kush do te fitoje: une apo ti- i thote ai Parisit) dhe historia vazhdon ne romanet e tjera.

Autori : Fan Noli Vepra : Izraelite dhe filistine Tipare te krijimtarise Fan Noli e shkroi dramen me 1902. Per andaj u a heth vellezerve tim si nje enigme , shohem kush do ta zgjidhe. Temen e merr nga Bibla. Vlera e drames se Nolit nuk qendron ne ndodhite intriguese dhe as ne strukturimet dramatike. Fuqia e kesaj drame qendron ne idete e saj , dhe per me teper ne pyetjet qe shtron autori perpara lexuesit me enigmen e tij. Vecori te vepres : Ka 3 akte. Akti i I zhvillohet ne Sinagogen e Judejve , ku paresi eshte mbledhur ti jape bekimin Samsonit , i cili merr persiper ta sjelle ne udhe te drejte boten e filistineve.Samsoni , misionar i te vertetes izrailite, eshte idealist.Madje ka Bindjen se do ta kryeje detyren duke u mbeshtetur ne fuqine e fjales dhe te se vertetes, si dhe ne fuqine e tij mbinjerezore.Ai merr pelqimin e se emes e te dashnores , Rahiles.Perkrahjes se pergjithshme qe i behet Samsonit , i kundervihet Rabini.Ai

33 mendon se filistinet duhet te nenshtrohen me force .Po miku i tij ishte mundur nga pabesia e jetes filistine , parate e femrat e bukura. Kundershtimi i Rabinit merr formen : E verteta seshte pervec nje dobeti kur si vjen pas nje force e realte. Akti i II Samsoni eshte ne boten filistine.Mbreti filistin e lut Dalilen e bukur qe ta beje per vete Samsonin qe te shpetoje populli nga kjo bese e kalbur.Dalia enderron se duke u bere gruaja e tij , do ta mbante Samsonin te filistinet.Ky eshte akti i dashurise dhe i mashtrimit te Daliles.Asnje fuqi filistine sia del dot Samsonit.Po , kur bie ne gjirin e dashurise , harron misionin , dashurine e pare per Rahilen dhe i zbulon bukuroshes filistine sekretin , se fuqine e ka ne floket e gjate.Nje dite , i dehur nga vera e dashuria , bie ne duart e filistineve , qe e qethin dhe ia humbin fuqine ,e lidhin dhe e verbojne.Vetem tani i mundur Samsoni kujtohet dhe e therret ne ndihme Rahilen,por nuk mund te clirohet nga dashuria per Dalilen,me te cilen e ka lidhur fati pergjithmone. Akti i III zhvillohet ne tempullin e Baallit e te Malohut , te dy perendive filistine , te pasurise e te dashurise.Aty njerezit presin me padurim te shohin Samsonin e mundur e te verbuar,njeri te pafuqishem qe te argetohen me te.Ata duan te gezojne jeten e tyre pa te Verteten e huaj, izraelite , qe e shohin te mundur ne figuren e Samsonit.Samsonit i vjen pak nga pak fuqia , ai u therret Daliles e Rahiles te largohen nga tempulli qe te shpetojne.Atehere me fuqine e rigjetur e rrezon tempullin dhe vdes bashke me filistinet qe jane brenda.Duke vdekur u therret atyre te vdesin se bashku , pasi eshte i vetedijshem se eshte bere si ata.Fjalet e tij te fundit : Jam edhe une si ata genjeshtar.Filistine , shoke , bejuni gati te vdesim qafe per qafe. Analize personazhesh : Samsoni i Nolit personifikon nje ide qe duhet tiu imponohet te tjereve , qofte kjo e pagezuar si e verteta e zotit. Kjo ide duhet te tregoje epersine e saj mbi kerkesat jetesore te kesaj bote. Kete ide e percon njeriu me veti jo te zakonshme fizike e mendore,qe nuk joshet nga argetimi dhe pasuria. Ky hero mundet nga disa faktore. Casti kur vdes , ai kerkon te mbeten gjalle dy dashurite e tij : dashuria e pare ideale per Rahilen ,si dhe dashuria e tij reale per Dalilen. Vetevritet ideja perpara jetes e dashurise. Dalila e bukur eshte grua apo misionare ne dramen e Nolit ? Kryen veprime atdhetare (per te jetuar te plote jeten) Eshte nave kundrejt intrigave. Ajo e dashuron Samsonin si burre mbi burrat. Drama shpreh idete e kunderta per jeten e dy popujve.(Samsoni dhe Dalila) Tema e vepres : A mund te jetojne se bashku dy kultura te ndryshme duke ruajtur vecantite e tyre apo njera duhet ta zoteroje tjetren duke e asimiluar ngadale ? ( cila prej tyre fiton ? Enigme) Mesazhin e kesaj drame e gjejme tek figura e Samsonit. Ne te vertete , sado e fuqishme te jete nje kulture , ajo nuk duhet ti mbivihet nje kulture tjeter ( me te varfer) me qellim qe ta asimiloje ate , e bashke me te dhe popullin e saj.Pra , ne kete rast kultura imponohet me dhune.

34

Autori : Artur Miller Vepra : Pamje nga Ura Tipare te krijimtarise

Jetoi pergjate viteve 1915-2005(90 vjet) Studioi per dramaturgji dhe gazetari Dramat e njohura : Gjithe bij te mij Vdekja e komisarit Shtrigat e Salemit-mbron te drejtat e lirite politike dhe lirine e ndergjegjes .Denon politiken kundrejt komunizmit ,qe filloi ne Shba ,si pasoje e luftes se ftohte .Dhe u denua per kete . Stili I Milerit Dramaturg Social Cmitiozohet endrra Amerikane (Frika me e madhe e amerikaneve eshte frika e rrenimit dhe renies benda nje ore te krejt shkalles sociale ) Corientimi moral e etik I shoqeron personazhet ne situatat me veshtira per ta . Huazon konfliktet e tragjedise greke Nderfut elemente moderne si psh ,zerin e rrefimtarit ( I cili ne rastin e Pamje nga Ura eshte Avokat ) ,rrefimtar qe behet pjese e subjektit. I permbahet me shume stilit realist .E paraqet realitetin me dramen e brendshme te personazheve te zakonshem . Nderfut element moderne (Dilemat e brendeshme dhe psikologjike te personazheve ,instiktet tek ata) Subjekti : Edi Karbonare eshte nje doker porti ,I cili jeton ne Ameriken e viteve 50 ne Bruklin ,ne nje zone ku ishin te lokalizuar te gjithe italo-amerikanet.Ai jeton me gruan e tij Beatricen , dhe vajzen e motres se saj Katerinen.Edi dhe Beatricja e kane marre Katerinen shume te vogel qe pas vdekjes se motres se Beatrices.Ajo rritet me ta ,rritet brenda nje fryme te hekurt ,Edi qe se le te dale ,qe e konsideron perhere si femije etj.Por gjerat ndryshojne kur Katerina rritet .Ajo fillon te shihet ne syte e Edit si grua.Dhe kjo e perkeqeson situaten.Duhet ardhja e dy kusherinjve te Beatrices ,Rudolfit dhe Markos,te cilet vijne si emigrante per shkak te pamundesise per te jetuar ne kushtet e veshtira te Italise qe kjo te vihet re .Marko eshte I martuar dhe njerin prej femijeve e ka te semure prandaj eshte detyruar te vije ne Amerike .Marko do te punoje ne port derisa te shlyeje udhetimin deri atje.Rudolfi eshte nje djale I pashem, I cili ka shume talente.Di te kendoje ,te kerceje etj.Edi pranon qe ata te rrine te familja e tij derisa ata te gjejne nje vend per te ndenjur .Nderkohe Katerina bie ne dashuri me Rodolfon dhe ketu Edi ne rolin e babait te saj prish qetesine familjare teksa e kundershton me force kete vendim te te dy te rinjve.Katerina fillon te ndergjegjesohet per menyren sesi Edi e sheh.Ajo nuk e puth me ne faqe.Ajo nuk shkon me te vaska per ta lajmeruar per ceshtje te ndryshme .Zhduket babi ne sy te saj.Gjendja nxehet deri ne momentin ,kur Edi I thote Rudolfos te largohet, I nxehur dhe I paafte te shkaterroje instiktin brenda tij e puth Katerinen.Me tej denoncon ne zyren e emigracionit Markon dhe Rudolfon.Marko nuk ia fal dhe sapo del nga burgu shkon te bisedoje me te ,pasi e kishte ofenduar ne publik .Edi merr thiken dhe ne nje perleshje te nxitur nga ai goditet dhe vdes ne krahet e Katerines dhe Beatrices

35 Analize : Paraqiten vuajtjet dhe mundimet e emigranteve per te fituar mbijetesen ne nje varg kofliktesh dhe armiqesish te shumta.(Camerikanizimi!) Ky lloj realiteti vazhdon .(Edi I mirepret vellezerit Marko dhe Rodolfo sepse empatizmi atij e justifikon kerkesen e tyre.)Kjo do te prodhoje konflikt Drame e familjes Transformimi I raporteve .(Edi e trajton Katerinen si vajze te veten.Por kur ajo rritet gjerat ndryshojne.Instikti I tij tundohet .Presioni social e kufizon kete te fundit dhe pasojat jane te pashmangshme ) Ardhja e Rodolfos shihet si katalizator I situates ,pra pretekst per te siguruar shperthimin e ndjenjave te Edit,per tI nxjerre ato ne pah. Edi ka konflikt te dyfishte : 1) Te jashtem Kur Edi mban nje qendrim te ashper ndaj Rodolfos dhe me pastaj edhe ndaj Markos pasi ai njihet me faktin qe Rodolfo pelqen Katerinen.Ai denoncon ne menyre anonime dy vellezerit per hyrjen ilegale ne Amerike .Ky veprim shkaterron raportet e tij me Katerinen ,e cila shkon pas Rodolfos (Martesa me te do ta shpetonte kete te fundit). 2) Te brendshem Konflikti I brendshem zhvillohet ne mendjen e tij .Ai nuk pranon qe Katerina te jete ne krahet e nje mashkulli tjeter.Sadizmi I Edit ushqehet nga alternativa e tij per ta cuar deri ne fund ceshtjen.Fundi eshte tragjik. Dallohet perpjekja e zerit ateror brenda fjaleve te Edit (Kjo eshte tregues I nje lufte te madhe psikologjike brenda tij ) . po behesh vajze e rritur tani ,duhet te jesh me e permbajtur ,jo kaq e afruar. Katerina e ushqen kete konflikt me ane te sjelljeve te saj . Beatrice kusherinjte e tu .dhe gezimi I mbulon shprehine e saj.(Ky eshte tregues I nje sjelljeje feminore. Si vjen rreziku ne drame : Rrezik nga policia e emigracionit (Nese dikush spiunon ) Rrezik nga shperthimi I instiktit .Ky rrezik konstatohet nga Beatricja e cila mundohet ta shuaje .Por rreziku ekziston edhe per te sepse mund veprimi I asaj mund te vishet brenda mantelit te xhelozise duke qene se Edi eshte I shoqi. Rrezik nga shoqeria.Mospranimi dhe mosmbeshtetja gjykohen rende .Sepse kuptohet dhimbja e emigrantit. Personazhet e tjere Beatricja Zeri I arsyes per Edin.Zeri I shoqes /nenes per Katerinen.Perpiqet te ndertoje uren e komunikimit midis Edit dhe Katerines por edhe grua e mire.Do pranine e kusherinjve.Nuk e braktis bashkeshortin kur ai denohet me fjale te renda prej Marko-s. Katerina Mbetet ne rolin e femijes.Sillet si e tille.Kerkesa e saj per te pasur lirine e nevojshme nuk motivohet me qendrim.E do Rodolfon dhe e mbeshtet ate.Respekton Edin dhe cdo fjale ,qofte dhe e gabuar qe del prej gojes se Edit kalon shume here ne trurin e saj.Ajo e vlereson shume. Rudolfo- I ri , I pasionuar ,njeri I ndryshimit ,I vetmi qe nuk mendon per kufinjte e ekzistences, e shtron pyetjen ndryshe nga te tjeret,me humor ,I afte per te transformuar realitetin ne dicka te kendshme.(Keto cilesi e frikesojne pavetedijen e Edit.)Dashuron Katerinen dhe eshte I sigurte per kete.

36 Marko- Do gruan e tij.Njeriu I realitetit te kohes.Lufton per familjen e tij ,permbush kerkesat e tyre.Harron te vetat.Nuk behet kritik I vellait.Eshte perfaqesues I vizionit popullor. Elementet Moderne : Nderfutja e rrefyesit Alfieri eshte ai qe e tregon ngjarjen.Shpeshhere ai eshte I perfshire dhe teksa ndalet te tregoje vjen rradha e skenes se tij.Ky element modern nuk eshte I tille vetem per shkak te nderhyjes se tij si rrefimtar.Pas Alfierit mund te fshihet edhe nje simbolike tjeter Ai eshte avokat.Perfaqeson ligjin ,drejtesine,kerkimin e te drejtes tek te tjeret.Drama e ardhur nga goja e Alfierit tregon padrejtesine morale qe I ndodh emigranteve ne nje Amerike te madhe . Shpalosja e se pandergjshmes Parashikimi nuk e ndalon tragjedine(Alfieri e di cfare do te ndodhe dhe perseri nuk ben gje ? Pse ?) Alfieri mundet ta parashikoje ate qe do te ndodhe ndoshta nisur nga rasti qe ka pasur edhe me perpara histori te tilla .Pra kjo nuk eshte e vetmja histori.Te tilla histori kane ndodhur me shumice(Shpirti kritik I Milerit).Ai nuk reagon sepse eshte I vetedijshem se askush nuk do ti besonte pasojat tragjike te rasteve te tilla ,madje nese ai do tia kishte prezantuar Edit ngjarjen para se te ndodhte me siguri Edi do te kishte qeshur edhe pse ky e vuante me shume nga te gjithe kete drame.

Vepra : Gof &Sinkopa Autori : Anton Pashku Tipare te krijimtarise : Drama Gof Pashku sht vlersuar si nj nga krijuesiit e prozs moderne shqipe, po aq sa si dramaturg q theu kufijt e shkrimit tradicional, duke u perballur me moskuptimin nga lexuesi i kohs dhe me akuzat e kritiks socrealiste. Drama paraqet nj situat tragjike, por nuk ruan strukturn e tragjedis. Njsit e drams lexohen si pjes dhe jo si akte klasike (metod kjo strukturaliste). Kjo bn t cilsohet si antidram (sillet m par gjendja, se sa fabula, apo veprimi i personazhit) Drama nuk ka struktur t vecant: Nj epilog; Mbas nj epilogu; Para nj prologu; Nj prolog. Ngjarja ndodhet mes prologut e epilogut si gjendje e pazakont (zjarrmi) Realiteti shnjohet n mnyr simbolike. Miti i Prometeut ka shrbyer si paratekst pr dramn Gof. Lulashi, nn zjarrmi pas rnies nga Bjeshkt e Namuna (krkon t prek lartsin-lirin), prkon m arketipin e Prometeut q u dha zjarrin njerzve dhe, i prndjekur nga Zeusi, ndshkohet me vuajtjen (zjarrmin) e prjetshme, me shqiponjn q i bren melcin. Lulashi digjet zjarrmie nn hijen e shqiponjs zeusiane (pushtimi ) Kodet e Lulashit jan kodet e Prometeut. Tre personazhet jan prbrs t nj etniteti t caktuar. Ata kan nj prbrs n tem (kalk i eponimit kombtar Lek= Lekt). Ndrkaq Zogu simbolizon pushtuesin, q ndjell zi (Zeusin), q ishte Shqiponja romake (meq jemi konvencionalisht n 1939).

37 E prbashkta mes Lulashit e Prometeut qndron edhe n vetit profetike t dy personazheve; sikurse Prometeu parathot rrzimin e Zeusit, Lulashi parathot rnien e heqams. Stuhia shndrrohet n zurkaj. Portreti i Lulashit (monologu) Lulashi, i rrzuar, mbartet nga alpinistt (Lulo, Lulan) n kasolle, npr heqam (stuhi dborekuptojme: lufte), ku sht dhe skena e drams. Ai dialogon me kuptimet e kohs. Koha prkon me 1939, por sillen element t civilizimit pas 1939, bhen analogji me pushtimin e Kosovs nga Serbia. Mesazhet e Lulashit prbhen nga fragmente, q lidhen me nocione t periudhs s Lufts II Botrore, por nuk mbeten aty dhe vijn n mnyr t rrmujshme duke krijuar monologun absurd, i cili justifikohet me gjendjen e zjarrmis. Lulashi sht konsideruar si medium i kohs, pasi shndrrohet n medium q prodhon nj rrjet kuptimesh, prmes fjals s tij. Lulani dhe Lulua dialogojn pr shptimin e shokut; ankthet jan ekzistenciale. Prmes simboliks s ulrims s ujqve ata presin pushtimin t mbyllur n shtpi. Kto jan dialog mjaft domethns pr aktualizimin politik (po t shohim Lulashin si simbol t ndrgjegjes kombtare t dergjur n shtratin e pushtuesit n mesvitet 70). A. Pashku aplikon elemente t psikanalizs, me an t nnvetdijes (e folura prcart) prcjell mesazhe t periudhs historike, por sidomos imazhin ndaj s huajs. Pushtimi italian shoqrohet me reklamat,civilizimin, artin .etj. Ky imazh pr t huajn (zhvillim n t gjitha fushta) krijon nj kundrvnie t sistemit kapitalist ndaj atij socialist. Kodi i tre vllezrve. N dram gjejm dhe arketipin e tre vllezrve, q funksionojn vetm t tre sbashku. Prralla sjell vllan e vogl q zgjidh situatat n favor t tij, n kt rast sht Lulani, ndrkoh q Lulua i pir nuk i nnshtrohet provs dhe Lulashi ka humbur aftsin e kontrollit pr shkak t plagosjes. T tre personazhet parathon t ardhmen vetm kur jan bashk (sensacion i trinis), por vetm njri merr atributet e heroit (Lulani, q lufton me heqam). Drama ekzistenciale prputhet n veprimet e Luluas (n interpretim linguistik , kodifikohet me nj subjekt t Shqipris s Jugut sipas diftongut ua). Lulua pret ti shuhet shpresa, nuk i kundrvihet situats, duron privimet e liris, duke qen kshtu personazh ekzistencialist. Karakteret krahasimisht: Lulashi/ Prometeu; Lulani/ Hermesi (lajms i kohs); Lulua/ Bahti (Dionisi); shpendi i madh/ Zeusi; ujqit (miti romak)/ Pushteti; Heqama / Vullkani (por edhe Forca- lufta); Bjeshkt e Namuna/ Mali Tartar; Oxhaku/ zjarri prometean. Dram pa konvencione: nga pikpamja formale drama konsiderohet antidram, por nga pikpamja prmbajtsore, ajo sht tragjike. Drama i zotron elementt dramatik bazal: a) nisjen e drams n nj pik t avancuar, kur ka ndodhur katastrofa; b) zhvillimi i aksionit. Kjo shoqrohet me mistikn e krijuar nga rrethanat plotsuese. Drama prkon me modelin e drams s absurdit , por edhe me dramn antike, teksa plotsohet me element t jashtzakonshm (shpendi; mulliri) Edhe nga pikpamja e organizimit t akteve me titujt prkats, drama prmbys tradicionalen n strukturn e vet. Vecorit: sht dram q prmbush t gjitha parametrat pr tu emrtuar hermetike, pr shkak t teknikave t ksaj rryme si: Analogjia Sinkopimi (ndrprerja) e fjalive, fjalve, kuptimeve Prdorimi i fjalve t przgjedhura deri n mani (q nga titulli- gof) Fryma e tensionit

38 Repertori me disa shtresa perceptimi (nga fabulat, tek mitet) Vendosja n nj koh t caktuar, por q fabula nuk lidhet vetm me at koh. Lvizja e kohs (ndryshon drita n oxhak dhe natyra kujto Beketin); N fund jemi n nj stin t re, shpresdhnse. Simbolikisht ka mbetur zjarri prometean, simbol i mosprkuljes, si dhe simboli i mullirit q bluan. Jan gjetur pika takimi mes Lulanit dhe mitit t Odiseut (n filozofin e kthimit). Filozofia e mbijetess nga lufta, ose n prpjekje me natyrn, pohon se filli i jets nuk mund t kputet. Nisur nga titulli shpjegohet: 1) n fushn mjeksore- mosfunksionimi i trurit nga mungesa e furnizimit me gjak, prej dobsis s zemrs; 2) figur gjuhsore e kputjes s nj rrokjeje apo zanoreje n trup t fjals. Ka nj sken t etme t ndar n dy njsi dramatike me titujt: 1) Mbarimi i fillimit t sinkops; 2) Fillimi i mbarimit t sinkops. sht dram binare (kaleidoskop = e dyfisht, sipas modelit t pantonims): Drama kryesore sht ajo cfar i ndodh Xhexheut, por vetm vizualisht ksaj linje i mbivendoset drama e nj cifti, q shfaqen n dy dritaret prtej dhoms s Xhexheut. Posht prfytyrohet t jet rruga. Por ajo nuk shihet. Ndihen sirena, bubullima, trena, artileri, pastaj brohoritje fitoreje. Pra, prmes zrit sillet figura e sinekdoks pr luftn t prcjella publikut; ndricimi i skens lviz nga e kaltra n t kuqe. Personazhi kryesor hyn i deheroizuar, duke gogsir. Ai i prcjell mesazhe SHPRESS, nj kategorie filozofike (jo personazh) Cifti sht n plan t dyt, duke marr fillimisht rolin e publikut pasiv, por n fund ata kalojn n aksion , me vrasjen e femrs dhe rnien e mashkullit posht dritares. N pj.I Xhexheu paraqet krizn individuale deri n tentativ pr vetvrasje; zhvillon nj diskurs filozofik mbi arritjen e kategorive t LUMNIS dhe LUMTURIS (e para kategori idealistike dhe e dyta realistike) Ndeshen n fushn e moralit hyjnorja me toksoren (morali i lart / morali i ult). Kriza e Xhexheutshoqrohet nga pantonimat e ciftit n dritaret e planit t dyt t skens. Pamja e par mbyllet me monolog prcarts (11 zero dhe nj 1 prpara, apo pas zerove- parodi e teoris leniniste pr liderin dhe masn) N pj.II, hyn n sken Gjegjeu, i brengosur q merr prsipr akuzatorin publik ndaj Xhexheut. I prmend atij kundravajtjet dhe sidomos thyerjen e tri xhamave. N kt relacion njri sulmon, tjetri mbrohet (tipologjia biblike Kain/Abel), dhe zgjidhja nuk sht krimi por kallzimi legal i Gjegjeut. Pra nga meditimi i vetvrasjes n pj. I kalojm n filozofin e ekzistencializmit (vetmbrojtje dhe sulm ndaj opinionit kolektiv t qetsis mashtruese). Nga pikpamja regjisoriale drama sht krahasuar me Procesin ku n vend t gjykatores sht skena (dhom e bardh me dy shtretr); n vend t llozhave t gjyqit, vijn dy dritaret. Mashkulli dhe femra simbolizojn publikun, por edhe ai n raportet me femrn kalon nga raport intim n krim (raporti mes t dobtit dhe t fortit). Ata jan t denatyruar nga kriza q shohin jasht skens. Rnia edhe e mashkullit posht sjell kuptimin e vetvrasjes kolektive. Gjegjeu e quan Xhexheun mkatues - indiferent, kurse akuzuesin Xhexheu e quan grifon (prbindsh mitologjik), ndonse e paraqet si spiun q krkon marrveshje pr mosprishjen e qetsis n qytet. Xhexheu akuzohet: 1) pr pikpamjet e kuvendeve (katolicizmi) Opinionet publike si anarko-individualist Rrmujn e shkaktuar n Rrugn Trimat e kosmosit (supozohet q ka lidhje me termin gjeopolitik jugosllav kosmet (Kosov- Metohi ); parodizm Regjistri komik i drams:

39 N dram sinekdoka e xhamit t thyer dhe virgjinitetit prthyhen si analogji. Akuza pr xhamin e thyer trajtohet si anekdot, n analogji me virgjinitetin, pasi xhami i dritares s inxhinierit, bn q ky t braktis vendin e shrbimit n stacionin elektrik t qytetit pr t krkuar dacin e tij. Xhexheu pranon se e ka thyer xhamin pr tu hakmarr ndaj cirkut intelektual N kt drejtim nga komikja n tragjike, autori prmes Xhexheut, ngre n dram aksionin ndaj ofiqarve t shtetit, si pergjegjs t rnies morale. Pas deponimit para Gjegjeut, shtohen efektet tek cifti; ndrhyn kitaristi mes ciftit, i cili i fiton vmendjen e femrs dhe ngjall xhelozin e mashkullit. Me vrasjen e femrs dhe rnien e mashkullit mbyllet edhe linja e dyt e drams. N mbyllje Xhexheu krkon ti shptoj daljes para kolektivit, duke u nisur pr n Atlantid, kontinenti mitik i zhdukur prgjithmon, bashk me SHPRESN e tij, me t ciln do t takohej te Kozmodromi. Mbetet enigm dnimi i Xhexheut; ai ndjek mitin e arratisjes (sic ndodhte n Kosov) N sken theksohen edhe nj thik e ndryshkur dhe nj telefon (pa an tjetr- sht dilem n vargun e problemeve ekzistenciale) Telefoni sht medium dhe Xhexheu dialogon me botn e tij imagjinare. Gjegjeu shihet edhe si alter egoja e Xhexheut dhe dialogu imagjinar me t mund t shihetsimptom e krizs morale- intelektualeprball zbrthimit t vetvetes. N dram, Pashku prpiqet t shkund nga apatia brezin e intelektualve t konformuar, me personalitet t tjetrsuar. Vepra : Katrmbdhjet vje dhndrAutori :Andon Zako ajupi N komedin 14 vje dhndr autori trajton temn e gruas s shoqris sviteve 30,pikrisht gjat kohs q ka jetuarpoeti. Gruaja shfaqet si nj forc e madhe, e cila merret me do veprimtari jetike t familjes, ndrsa burri si nj figur dembele, indiferente. T dy jan t aft pr t punuar, por femra, duke u par si seksi i dobt, nprkmbet, nnvlersohet dhe i nnshtrohet shoqris patriarkale. Kto karakteristika t shoqris shqiptare t viteve 30 bien n kundrshtim me idealet demokratike t ajupit (pr barazin midis sekseve), prandaj ai e dnon mendsin e kohs. Pra, tema merret nga realiteti i viteve 30. ajupi, q tashm vjen pr lexuesin si dramaturg, trajton mentalitetin e shoqris shqiptare, veanrisht t asaj n fshat, n kt periudh kohore;rolin e femrs dhe t mashkullit n t. Duke gjykuar, dramaturgu del n prfundimin se mendsia e ksaj shoqrie duhet t ndryshoj e shoqria duhet t pranoj ndryshimin n mnyr q t zhvillohet, t demokratizohet. Autori transmeton idet e tij tek lexuesi nprmjet ilustrimit me nj familje n fshatin e nj krahine jugore.Nna e familjes, Tana, krkon t martoj t birin,Gjinon, 14-vjear me Marigon20-vjeare. N kt pikna del nj nntem e trajtuar n vepr, martesa me diferenc moshe jo normale,madje n mosh t palejuar n legjislacion, gj q tregon mosfunksionimin e pushtetit legjislativ e pr rrjedhoj mosfunksionimin e shtetit (t cilit ajupi i kundrvihej pr shkak t mosushtrimit t forcs n mnyrn e duhur). Kjo martes, sipas Tans, duhet t bhej pr shkak se ajo vet nuk mund t prballontepunt e shtpis e vetme. Pra, martesa nuk trajtohet si zyrtarizim i dashuris, por si nj ushtrim i autoritetit t familjes s mashkullit.Pr pasoj, humb koncepti i familjes, i dashuris dhe shoqria mbetet e varfr shpirtrisht e pr rrjedhoj injorante. Injoranca shfaqet edhe n raste t tjera prgjat veprs, p.sh. n dhunn q Vangjeli, burri i shtpis, ushtron ndaj Tans. Ai i thot: Mos m bn t t godit, se zakonin se harrova, sonte shum t durova. Duke qen i paaft t arsyetoj apo indiferent, ai gjen zgjidhjen m t

40 thjesht, forcn fizike, me t ciln mund ta mposht nj femr. Nj tjetr pik ku Vangjeli tregohet injorant shtkrahasimi q ai bn me beun, pa gjykuar nse ai duhet marr si model apo jo. Pra, individi i ksaj shoqrie i beson verbrisht atij q ka m tepr pushtet se ai vet. Ndrkaq, Tana, megjithse shihet si e pavler nga shoqria maskiliste, ka aftsin t ngrejshtjen e degjenerimit moral t antarve t shtresave t larta.Beu kishte braktisur t shoqen, duke emigruar.Ishte kthyer vetm n pleqri.Gruaja, e cila kishte vuajtur gjat gjith jets kthimin e tij, vdiq pas pak kohsh e ai mori gra t tjera.Del n pah nj tjetr problem i kohs, emigrimi.Megjithat, ajupi nuk ndalet n asnjrin prej problemeve. Ai i prmend ato, duke marr parasysh se lexuesi do t lexoj mes rreshtave t tij; i jep variacion aksionit t ngjarjes, duke e br at m dinamike. Autori hyn n tem (ekspozicioni) nprmjet nj konflikti midis Vangjelit dhe Tans. Ai nuk sht nj konflikt i drejtprdrejt apo i mpreht.Ky konflikt lind nga mbingarkesa e Tans n punt e shtpis dhe moskuptimit t ksaj shtjeje nga bashkshorti, t cilat shrbejn si ekspozicion. Pr t zgjidhur situatn, Tana propozon martesn e Gjinos me Mrigon. Kjo dshir e nns pr dasmn shrben si pik lidhje me zhvillimin e ngjarjes s trajtuar. Prgjatzhvillimit, njihemi me lindjen e nj fmije, nj gzim n jetn e njrs prej fshatareve (zonja Briri) dhe me lindjen e nj konflikti (midis zonjs Kote dhe Tans), vrer n jetn e dy grave. T dyja kto ngjarje bien n kontrast me dasmn, pikn kulmore t veprs. N dasm secili knaqet n mnyrn e tij. ajupi nuk i jep zgjidhje problemit t trajtuar prgjat gjith veprs. Kjo sepse ai trajton nj tem sociale e cila ende nuk kishte gjetur zgjidhje n shoqrin shqiptare t kohs. Tana nuk sht nj kopje e gruas fshatare te viteve 30, por sht vet gruaja, prandaj edhe bhet prfaqsuese universale e figurs s femrs s nnshtruar. E njjta gj ka ndodhur me Vangjelin si prfaqsues i burrit t ksaj shoqrie, me Marigon, Gjinon e kshtu me radh. Tana sht figura qendrore e ngjarjes. do aksion kryhet pr t vn n pah nj tipar t Tans, apo si pasoj e nj ndjenje apo veprimi t gruas. Pr shembull zonja Briri bhet me fmij, n mnyr q t kryhet dialogu midis ksaj zonje dhe Tans, me qllim q lexuesit ti transmetohet gruaja q prmbush t gjitha zakonet e traditat (takon lehonn pr ti uruar gjith t mirat fmijsprdor urime), pavarsisht angazhimit t plot n familje, apo t shfaqet si nj grua sanguine, humori i s cils ndryshon menjher pa i analizuar ngjarjet fillimisht individualisht,e gatshme pr t paragjykuar; nj grua paranoiake, e cila mendon se kushdo krkon tia hedh (grindja me zonjn Briri pr shkak t emrit Hn q i ishte vn vajzs s zonjs, i njjt me at t bijs s vdekur t Tans). Por, Tana nuk zbulohet vetem nga aksioni i veprs, por edhe nga fjalt apo reagimet e personazheve t tjera. Pra, kto personazhe prdoren nga autori pr t hedhur drit mbi figurn kryesore. Q n ekspozicion, kuptojm se Tana sht nj grua puntore, energjike dhe e zonja pr t mbajtur familjen. Ajo merret me gjithka e vetme, pa pasur ndihmn e t shoqit apo t birit. Megjithat, ajo nuk shprehet kundr ksaj metode t familjes, sepse e ndien si detyr e prgjegjsi t sajn at q bn. Por, vjen nj moment kur kmbngulja e vullneti i Tans pr pun fiket. Ajo shprehet se ndjehet e lodhur nga puna fizike, por ajo q e lodh n t vrtet, megjithse as vet nuk e ka kuptuar, sht nnvlersimi e shtypja q ushtrohet mbi t nga komuniteti e nga vet i shoqi. Pr t shptuar Tana gjen zgjidhjen m t leht e m t zakonshme pr kohn. Ajo nuk ngrihet t kundrshtoj kt presion t shoqris, por vazhdon traditn, duke ia dhuruar at lodhje nj tjetr femre. Gjen zgjidhjen m t leht, sepse sht e paaft t mendoj dika jasht kornizave t asaj q shoqria patriarkale ku sht edukuar, i ka msuar, dika jasht kornizave t zakoneve t prapambetura. Tana thot: Tani pr djalin ton do t ndrrojm zakon?. N fakt, ajo e ka aftsin t gjykoj, por nuk e prdor kt aftsi e nuk e kupton se e zotron at. Kjo ndodh pr shkak t frustrimit q shoqria i ka br. Tana ka humbur besimin n vetvete e ndihet e pafuqishme, pas nnvlersimit t shoqris. N t njjtn

41 mnyr sheh edhe Marigon (Nuk marr nuse pr sis, por pr punt e shtpis.). Pra, Tana na shfaqet si nj personalitet kontradiktor. Nga njra pikpamje, ajo kundrshton lodhjen q i shkaktojn zakonet e nga pikpamja tjetr zgjat jetgjatsin e veprimit t tyre duke ia tejuar brezit pasardhs. Megjithse vendimi q merret pr martesn e Gjinos do t ndryshonte trsisht jetn e djalit, ai nuk pyetet, pra nuk merren n konsiderat nevojat e dshirat e djalit. Tana shfaqet egoiste n kt aspekt. Pr t shptuar vetveten, nna shkatrron jetn e t birit, duke mos e ln at t jet i pavarur e t shijoj do pjes t jets me benefitet e saj. N kt pik shfaqet gjithashtu autoriteti, jo vetm i Tans, por i prindit prgjithsisht. Biri duhet t zbatonte vendimet e marra nga prindrit. Duke qen se Gjinoja nuk reagon, shohim se ai sht rritur e edukuar me iden e pruljes ndaj prindit. Pra, pr plotsimin e krkess, pengesa e vetme pr Tann ishte Vangjeli. Nj tjetr femr e veprs shtMarigoja, viktima e Tans . Marigoja shfaqet si nj vajz e bindur ndaj asaj ka vendos familja pr t, megjithse ky vendim sht plotsisht kundr dshirs e vullnetit t saj. Edhe pse m e varfr, pra me nj pozit m t ult shoqrore krahasuar me Gjinon, ajo nuk ndjehet inferiore (pr shkak t moshs m t vogl t Gjinos) ndaj tij. Prkundrazi, i flet plot prbuzje, e fyen. Pra, Marigoja, ndryshe nga Tana sht nj femr krenare, ndonse e rritur n t njjtin mjedis me tjetrn. Un mendoj se kjo ndodh, sepse sht m e leht pr Marigon t kuptoj padrejtsin q po i bhet, duke qen se po e martojn me nj fmij. Kjo sht dika vshtirsisht e pranueshme edhe pr at shoqri t prapambetur krahinore. N fjalt e Marigos mund t shquhet zemrimi, revolta, shprehi kto t dshprimit dhe mungess s shpress. ( motr m ke mua o lum e prrua? Ti m more grua!).N pamundsi pr t kundrshtuar shoqrin, ajo sulmon Gjinon, nj fmij. Ndrkaq, Vangjeli na shfaqet si nj figur egoiste, e karakterizuar nga mungesa e dhembshuris pr t birin t cilit po i shndrron jetn n varsi t interesave t tij. Megjithat ai nuk sht plotsisht i till. Fillimisht Vangjeli mundohet ta kundrshtoj krkesn e Tans pr martesn e Gjinos, pr shkak t moshs s vogl t djalit. Pra, ai tregohet i ndjeshm e i prgjegjshm. Pas shpalosjes s dinakris s gruas, Vangjeli, i bezdisur nga shqetsimet t cilave duhet tu gjente zgjidhje pranoi zgjidhjen m t thjesht, pa u menduar, pranoi martesn. Pra, Vangjeli sht burri tipik i viteve 30, indiferent, dembel, mosprfills. Ai krkonte t jetonte nj jet t qet, t ciln ia siguronte Tana. Ai krkonte t pushonte gjat gjith kohs, gj q prsri ia siguronte puna e palodhur e s shoqes. o T tjer personazhe q kan shkaktuar transformimin e nj jete,por q nuk e ndjejn veten fajtor pr revoltn e personit n fjal, ishin krushqit: Brodani dhe Abazi.Si prfaqsues t familjes s varfr t nuses, ata kan kthyer martesn n nj marrveshje ekonomike, pra kan shitur Marigon, ka i bn ata njerz pa ideale, pa dinjitet, t dhn pas privilegjeve.N dasm ata shfaqen t lumtur, pr shkak t bollkut t pijeve, t alkoolit.Kt gj e pasqyron ngritja e vazhdueshme e dollive.Ato ngrihen gjithnj pr shndetin e dhndrit, shenj servilizmi. Nuni gjithashtu ngre dolli gjat gjith dasms. Ai sht i gzuar, si edhe do kush tjetr n fest. Nuni sht ironik ndaj priftit. T di se je prift-i thot,teksa e shtyn kt t fundit t pij raki (priftrinjt duhet t pin vetm ver), pra e fton priftin n mkat. Prifti edhe pse njeri i fes nuk i reziston alkoolit. Pra, shohim se secili personazh ka nj personalitet t veant.Secili prfaqson dika m t madhe se nj njeri, nj pjestar i nj shoqrie. Drama sht ndar n 4 akte, t cilat autori i quan pamje. sht shkruar n vargje kryesisht 8rroksh. Vargjet jan t shkurtra pasi mendimi nuk shtrihet, por jepet konciz. Personazhet shprehen nprmjet stilit bisedimor. Figurat letrare mungojn por mbizotrojn mallkimet,

42 urimet dhe shprehjet frazeologjike. Shembuj t tyre jan: Mallkim:Ujku t t haj;U ardht mandata;Mos e trashgofshi;M tu thaft gjuha . Urim : T kesh jetn gjat; T gzonet e t shtonet;Nga e liga t mrgohet. Shprehje frazeologjike:skishte shoqe;m mori gjumi; m mori lumi; jap fjaln. Prdorimi i ktyre shprehjeve shfaq ndikimin e krijimtaris popullore te vepra e ajupit. Ai gjithashtu i jep ligjrimit nuancat e prditshmris. Dialekti tosk i prdorur ka t njjtin efekt. Dialekti e shprehjet shtojn e shpeshher bhen shkak i humorit n kt komedi. Ligjrimi bisedimor mes personazheve e nxit komiken. Kjo e fundit shkaktohet edhe nga aksioni i personazheve, tiparet e personalitetit t tyre, situatat ku gjenden n mnyr t herpashershme. Pr shembull personazhi i Tans mbart n vetvete tragjedin e shprehjes s revolts pr pozitn e pabarabart me burrin, krahas ndrrs pr t gjetur nj nuse q ta zvendsoj. Megjithat, Cajupi krijon komizmin nprmjet energjis s saj. Ajo vrapon nga t gjitha ant pr t plotsuar dshirat e saj. Kurse, Vangjeli duket qesharak brenda dembelizmit, fodullkut, parazitizmit t tij. Qesharake bhet edhe pika kulmore e veprs, kur gjith ajo ceremoni i dedikohet nj ifti aq t paprshtatshm. Humori arrin pikn m t lart n dialogun e fundit tnuses e dhndrit, ku ndrgjegja e revoltuar e Marigos vihet prball pavetdijes s pafajshme t Gjinos.

Autori : Ernest Koliqi Vepra : Hija e Maleve

Hija e Maleve Vellimi i I , botuar ne 1929 ne Zare te Dalmacise ; zgjoi interes te kritika; sundojne tonet tragjike. U ndikua nga: njohja e jetes se malesise, visarit shpirteror e mitologjise e zakoneve te veriut. si dhe kontakti me letersine italiane gjate viteve te shkolles. Me Koliqin nis se pari nje periudhe e re, ku shkrimtari eshte mjeshter i perdorimit te gjuhes. Eshte autori qe nderthur modernen me tradicionalen, duke zene nje vend te veante mes autoreve pararendes. Nje grup tregimesh te ketij vellimi kane ne qender figurat mitologjike shqiptare , Zanat e oret, te cilat lidhin realitetin me mitin; krijojne idene e nje kohe pa cak qe rrjedh brenda tokes shqiptare. Si krijesa gjysmehyjnore ato: dhurojne kenaqesi (Nusja e mrekullueshme) i vetedijesojne shqiptaret per mrekullite e natyres ku jetojne (Kercimtarja e Dukagjinit) paralajmerojne te pashmangshmen/ vdekjen (Kur oret lajmojne) tregojne ku duhen kerkuar rrenjet e qenies shqiptare -kenga e humbur e Zanes (Zana e fundme) Nje grup tjeter tregimesh kane qene ato qe sjellin qendrimin e autorit ndaj kanunit , si jane tregimi Miku e novela Gjaku, qe sjellin dy ane te ketij realiteti: besen dhe gjakmarrjen Ne tregimin e pare sillet admirimi per gjestin e malesorit toger, i cili nderon si mik gjakesin e te vellait dhe armikun e qeverise; mposht dhimbjen dhe harron detyren ne emer te beses. E dyta sjell fatin e Dodes, mesues qe, nga njera ane edukon brezin e ri per tu shkeputur nga hakmarrja, nga ana tjeter shnderrohet vete ne autor te gjakmarrjes. Trajtohen dy nga problemet me te rendesishme me te cilat ballafaqohet intelektuali i viteve 30: domosdoshmeria e shkeputjes nga norma te caktuara primitive zakonore.

43 2 roli mbytes i mjedisit ndaj individit (sidomos intelektualit), i cili eshte i detyruar ti nenshtrohet atij. Qendrimi i Koliqit eshte i dyanshem: vlereson nje pjese te mire te ligjeve kanunore; ngre zerin per menjanimin e ligjeve antihumane. Autori perqendrohet ne te pavetedijshmen njerezore ( ai ndalet gjate ne ate ndodh ne shpirtin e Dodes dhe, per here te pare, perdoren cilesime si fundet e errta te pandergjegjes, thellesi e pandergjegjes. Me Koliqin nis eksplorimi i individit jo vetem me shoqerine , po dhe me vetveten. Qendrimi ndaj kanunit zbulohet edhe tek Ke tre lisat dhe Diloca: Gjakmarrja hyn mes dashurise, duke ndryshuar rrjedhen e jetes se te rinjve dhe duke lene tek ata plage te pariparueshme. Te Ke tre lisa, vajza heq dore nga vullnetarisht nga dashuria, pasi familjet jane ne gjak, por me shume se me dashurine e te rinjve, autori merret me pershkrimin piktoresk te jetes se malesoreve. te Diloca zbulohet me intensitet nje prej viktimave me te gjalla te hakmarrjes.Vdekja tragjike e malesorit te ri perj familjareve te atij qe duhet te ishte burri i vajzes me te cilin ai qe larguar, nuk eshte thjesht fundi i pafat i nje dashurie, por krim i shoqerise patriarkale mbi baze legjitimiteti. Ndersa Marku (malesori i ri) vdes ne shpelle, Diloca ( kjo diten e marteses arratiset e shtyre nga dashuria) varros dashurine e saj dhe arrin te shkoje ne qytet, duke zgjedhur te oje jeten ne manastir. Ideja: aty ku shkelen normat zakonore, nderhyhet duke eliminuar ata qe guxojne te ngrihen kunder ligjeve te shenjta kanunore. Novela ka formen e nje ditari dhe kjo eshte menyra me e mire per te percjelle nje atmosfere teper emocionale. te Hane gjaku , gjithe atmosfera shoqerohet nga nje hene me njolla gjaku, rreth se ciles realizohen persiatjet e autorit. Ne kete rast hena epifanizohet (pra hena ve ne dukje nje sekret qe fshihet pas pamjes). Edhe ne keto tregime personazhet i nenshtrohen nje analize te thelle psikologjike, deri ne kufijte e se pavetedijshmes. Ne keto tipare autori afron me Xhojsin dhe Prustin (Ne kerkim te kohes se humbur)

Autori : Ernest Koliqi Vepra : Tregtar Flamujsh

Ne kete vellim kapercehen aspektet e paraqitura ne vellimin Hija e maleve Veshtrimi idealizues i jetes se malesoreve, normat fisnike zakonore (besa,burreria, fryma kalorsiake), i lene vendin veshtrimit kritik. Vendin e maleve shekullore (me simboliken e vet), e ze nje figure produkt i kohes, ajo e tregtarit qe kthen ne mall (qe shitet e blihet) edhe vete simbolin (Tregtar flamujsh); ose fantazite e endrrat (Djepi i arit). Ne te dy rastet realizohet kontrasti mes intelektualit idealist dhe hipokrizise se tregtareve e materialistee qe ishin produkt i kohes. Bylbylat e Plepishtit ngre eshtjen e paragjykimit qe e ka burimin te mosnjohja, si dhe turbullimen qe sjell kultura e huaj, pa u njohur mire ajo vendase. Dashuria e pelqimi e ndrit horizontin e te menduarit, por gjithmone kjo vjen vone. Ne thelb autori ve ne loje nje mentalitet te shartuar, per te ngritur kultin e bukurise, dashurise e menurise vendase. Fillimisht Hilushi, Lora e Ciljeta nuk arrijne te behen protagoniste te dashurise, vetem shqiptojne mentalitete te ndryshme dhe paragjykime per dashurine.

44 Ne kete vellim autori shton dozen e analizave te thella psikologjike. Shembulli me tipik eshte Kumbulla pertej murit, ku ky veshtrim psikologjik realizohet permes nje simbolike te fuqishme. Nepermjet kumbulles, limoneve, grykes se pusit, aludohet deshira per trupin femeror. Po ashtu femijeria shihet si skena e pershtypjeve e mbresave te para emocionale, Koliqi arriti te krijoje lidhje mes letersise se Rilindjes dhe asaj te zhvilluar pas viteve 30. Gjuha eshte e zgjedhur dhe spikat nje ligjerim emocional, qe deshmon mundesite e shqipes per te transmetuar kenaqesi estetike. VEPRA :MRIZI I ZANAVE AUTORI : GJERGJ FISHTA Tipare te vepres poetike Vepra e tij poetike prfaqson botkuptimin e poetit q, pa rn ndesh me fen s cils i shrbente, dshmon se mbi do gj sht liria dhe prparimi i atdheut. Te Fishta asnjeher nuk ndahen prifti nga poeti, atdhetari nga moralisti. Vepra sht pasqyr e ideve t Rilindjes dhe vazhdim i qllimeve t saj n koh m t reja. Vepra sht pasqyr e patriotizmit t tij dhe raportit t tij me atdheun dhe popullin. Fishta shkruan poezi q n pamje t par duket sikur nuk kan lidhje me teknikat poetike t shekullit t ri. (sht akuzuar pr arkaizm e krahinorizm). Por n mnyr t qllimshme realiteti shqiptar u vu n bashkjetes me mitologjin. Ai i vuri vetes qllim t krijoj e shpreh nj imazh t plot t bots shqiptare, imazhin shpirtror dhe mistik (edhe pse flet pr ngjarje e ndodhi konkrete, ai, n thelb, vajton artistikisht materien nacionale). Fishts i mungon jo vetm shtrirja kohore, por edhe ajo hapsinore. N pamje t par gjeografia e veprimit n veprn e tij sht e ngusht: ngjarjet zhvilohen n Malsin e Veriut, me qendr simbolike Shkodrn. Por poezia e Fishts nuk njeh caqe t ngushta, sepse koncepti regjional krahinor sht superuar me an t njsis kombtare. Tek Mrizi i Zanave poeti ka prdorur rreth 20.000 fjal (i ngjashm me Shekspirin dhe me Pushkinin). Mrizi I Zanave Nga opusi madhor i Fishts, tre jan librat m prfaqsues: Lahuta (q prezanton dimensionin m t fuqishm t poetit) Mrizi i Zanave (q prfshin lirikat e tij) Anzat e Parnasit (ku autori shfaqet satirist e polemist nga m t hidhurit) Mrizi i Zanave, botuar n 1913, nj vit pas shpalljes s Pavarsis n nj koh me fillimin e tragjedive t reja t Kombit. Lirika e Fishts merr tonalitete tronditse politonike. Dashuria pr Atdheun mbulohet nga droja tragjike pr fatet e kombit; entuziazmi rilindas bashkohet me sarkazmn dhe urrejtjen klthitse ndaj synimeve t shovenve. E gjitha kjo shprehur prmes nj pasurie gjuhsore t mahnitshme. Gjuha e veprs u mor nga fjala e vrazhd, e egr dhe burrrore e malsorit, duke mbledhur e aktivizuar fjal t rralla e t veanta krahinore. Vllimi sht botuar disa her dhe, pas do ribotimi, Fishta e pasuronte dhe e plotsonte veprn, tregues ky pr shqetsimin pr fatin e kombit, por edhe pr nivelin e lart artistik t veprs. Tema patriotike mbizotron n trsin e vllimt. Aty shkrihen idealet patriotike me ato fetare. N thellsi trajtohet tema e Atdheut. Shqypnija sht poezia q hap veprn. Duke qen i dallueshm nga autort e tjer, Fishta;

45 bn pasqyrn e bukurive t atdheut, duke nxitur atdhedashurin dhe krenarin kombtare; sjell detaje emocionuese dhe frymzuese pr popullin n luftn pr liri ( motivi i vdekjes pr Atdheun); sjell element mitologjik, e zbulon figurn e shqiptarit madhshtore; pohon se feja nuk i pengon shqiptart n bashkimin e tyre. realizon njw poezi brenda ritmit marcial. Shqypnis, tingllim monokolon atdhedashuria vjen si ndjenja m e bukur e shqiptarit shpaloset malli pr Shqiprin. Gjuha shqype ka n qendr gjithashtu motivin patriotik: prgjigje kundr propagands antishqiptare t fqinjve tan . tema e njohur, por nuk synohet vetm paraqitja e bukuris s gjuhs, por edhe e ashprsis, forcs, pr ta br at njsh m shqiptarin. mkatin m t madh moral, fetar e patriotik ai konsideron harrimin e gjuhs shqipe. harron misionin e tij si prift dhe mallkon. shkallzimet ngjitse n trsi t poezis e shndrrojn at n himn t gjuhs. me kt motiv jan dhe Atdheut dhe Shqypnija e lir (ndihen tonet nxitse pr t mbrojtur trojet e t parve). Hymni i flamurit kombtar paraqet fakte historike: hyrja e forcave malazeze n Shkodr m 1913, ndjekja dhe dbimi i tyre nga Fuqit e Mdha dhe pengesa nga Fuqit e Mdha pr t ngritur flamurin kombtar si shenj e qytetit t lir. Populli e kishte organizuar vet lirimin e qytetit; n qendr t lvizjes ishte Fishta. Ktij motivi i takojn edhe poezit kushtuar patriotit Luigj Gurakuqi, Pr paq t Evrops, (grshetohet ashprsia e njeriut t zemruar nga sjellja e Fuqive t Mdha me mblsin e poetit q i dhimbset vendi i tij ) Gjeniu (shprehet mendimi se fuqia mendore e njeriut dhe aftsit e tij duhet t vihen n shrbim t nj arti t madh, q gjina njerzore t bj mrekullira). Ditn e t shuemvet (dita e atyre q jan shuar)- vjen: respekti pr t rnt; prballja mes portretit t t rnve , pa varr (ata jan rrafshuar me dheun dhe po harrohen)/ me varrin madhshtor t djalit t nj tregtari t pasur (vdekur nga smundje veneriane). trajtimi shekspirian (atmosfer e rnd, e zymt). vargu 11- rroksh, i bardh Temn patriotike trajtojn edhe poezit: Pr paqe t Evrops ( vjen zemrimi i poetit q nuk duron dot asnj padrejtsi n kurriz t popullit) 28 Nanduer 1913 ( ironia e autorit ; ngritja e flamurit nuk do t thot liri, pr sa koh q fati i popullit sht n duar t Fuqive t Mdha; nxit ndrgjegjen kombtare) Nji gjam desprimit! (akuz ndaj agresionit t Malit t Zi -1914 n viset veriore. Humbja vjen me prmasa tragjike. Paraqitet e gjith historia e shqiptarve; flitet n emr t gjakut t t parve; stili vjen i ashpr, prbuzs; tonet jan sarkastike) Surgite mortui [ohi, t dekun!] (gjithashtu akuz Evrops pr tragjedit e Shqipris; u bn apel t gjallve , duke i ironizuar ata, si dhe t vdekurve t ngrihen pr kombin. Vajton e uron njkohsisht) Motivi fetar gjithashtu sht i pranishm n kt vepr n poezit: Gurrave t Jordanit Nj misionari franceskan

46 Kataklizmi i rruzullit (ka thelb filozofik- nxit forcat e s mirs q t rivendosin harmonin mes prbrsve t rruzullit) si dhe poezit ku vizatohen figura misionarsh (Meshtari i Malcis) Fishta e sheh fen si nj hapsir t re hyjnore, ku njeriu shfaqet me gjith bukurin e shpirtit t tij. Nji lule vjeshtet vjen si lirik personale, ku autori ankohet pr vdekjen prmes nj monologu t vetmis e dhimbjes; trajtohen raportet mes jets dhe vdekjes dhe shptimit t prjetsis artstike. Mungon motivi i dashuris, por bukuria femrore sillet prmes prshkrimit lirik q u bn ai zanave, shtojzavalleve. Vepra sht e shkruar n dialektin verior Prve poezive lirike, Fishta shkroi dhe satira t fuqishme, t cilat kthehen n sulm kundr dobsive njerzore, duke synuar edukimin e njeriut. (Metamorfozis, Nakdomonicipedia ) Hulumtoi n fjalorin pasiv (duke zbuluar fjal q nuk duheshin varrosur). Ai arriti t shkrinte n nj t vetme fjal t shtress s lasht me fjal t t shprehurit t kohs. Duke qen ndrlidhs aktiv i letrsis s Rilindjes me at t shek XX arriti t grshetonte romantizmin me realizmin e shekullit t ri. (mori figuracionin dhe gjallrin e peizazhit nga romantizmi dhe zbriti n objektivitetin e realizmin n gjykimet e veta.) N stilistikn e tij mbizotrojn figurat e prdorura n epikn popullore (personifikim, hiperbol, krahasim, paralelizm) Shfrytzon lloje t ndryshme vargjesh dhe strofash, por sundon prdorimi i 8-rrokshit Autori : Lasgush Poradeci Vepra : Vellimi poetik(Vallja e Yjeve &Ylli I Zemres) TIPARET E POEZISE: Permes vepres se tij sjell :ndjeshmeri te larte; vetedije estetike; rivleresim te shprehjes poetike E ndjente veten poet dhe poezine si lloj i cliruar nga detyrime te natyrave te tjera pol/shoq (kredoja e tij politike vjen tekZog i qiejve) Ai shpall se modeli krijues i persosmerise se gjuhes dhe moralit eshte Naimi (shenjteron poezine e Naimit si atdhetar dhe poet) Ndihet raporti me simbolizmin (ne poezi vihen re perkujdesjet per efektet tingullore, apo perdorim i simboleve sikurse simbolistet ) Ndikohet nga krijimtaria popullore (ajo i sherben si objekt frymezimi; burim mjetesh stilistike; burim fjalesh te rralla; burim motivesh si motivi i mallit) Poezia e tij konsiderohet shpesh si poezi e romantizmit te vone Riaktivizoi fjale te vjetra si dhe ngjizi fjale te reja sipas modeleve qe ofron shqipja Ndryshoi raportet mes tematikave; (motivi atdhetar shmanget ne paraqitjen e vet tradicionale dhe temat e tij renditen: 1.lirika e dashurise, 2.lirika filozofike, 3. natyra) Poezia lexohet ne njesi te vogla dhe si nje e tere sipas struktures se meposhtme: Emertimet e cikleve: Vallja e yjeve dhe Ylli i zemres; ato kane kete strukture ciklore: Zog i qiejve; Vallja e qiellit; Vallja e dherit; Vallja e yjeve; Vallja e perjetesise; Vallja e vdekjes; Kur nuk ndjehesh fare mire / Zemra e qiellit; Zemra e dherit; Zemra e jetes; Zemra e perjetesise; Zemra e vdekjes; Kush ma njohu dhembshurine Ne te gjitha poezite, shfaqjet e jashtme jane trazime te brendshme shpirterore.

47 POEZIA FILOZOFIKE DHE E NATYRES: E tere poezia e Lasgushit ka nuanca filozofike , por me tipiket jane ciklet: Vallja e perjetesise/Zemra e perjetesise dhe Vallja e vdekjes/ Zemra e vdekjes Cikli I: qe nga titujt e poezive dallohen nocionet baze te filozofise lasgushiane. Poeti paraqitet idealist i bindur; sillet ne keto poezi rruga e mundimshme drejt njohjes se natyres; zotit; njeriut Vjen koncepti panteist / metempsikoza (Perjetesia) Sillet pamundesia e njohjes se krijuesit (Njeriu dhe zoti) Cikli II: Gjeniu i anijes; Lundra dhe flamuri; Vdekja e Nositit (kane elemente te perbashket vdekjen) Paraqesin rrugen e veshtire te jetes qe fiton kuptim nga ideali Vdekja humbet pushtetin e saj nese eshte fisnike; vetedija e triumfit e ka bazen ne qellimet e permbushura dhe tek bilancet e jetes. Vdekja e Nositit shtrihet ne dy pamje: Nositi/ te vegjelit e tij dhe Liqeni e Nositi. Nositi eshte vete poeti qe ushqen trashegimine kulturore e poetike Secila nga vjershat ngrihet mbi nje simbol (anija , lundra, nositi) dhe mes tyre lidhen degezimet tematike. Motivi eshte ndeshja e shpirtit krijues me vdekjen ne udhen e idealit. Veteflijimi, qe mbetet i bukur se synon perjetesine.

Poezia e peizazhit: Lirika e Poradecit ndertohet mbi kater figurat elementare : qielli; dheu; uji; zjarri. Lirika e tij ka nje levizje nga poshte-lart e anasjelltas. Dashuria eshte per poetin energji jetesore dhe levizjet dhe-qiell / vdekje-perjetesi nxiten pikerisht nga ajo. Ndjenja ne poezi zhvillohet ne trajte piramidale, shkallezim qe percillet permes shkallezimit te formes poetike. (ilustrimi me Kenge pleqerishte ose Gjuhe e zjarrte) Ne themel te poezise se natyres eshte liqeni ( Dremit liqeri; Zemra e liqerit; Mengjes) Jane poezi qe permbajne levizje dhe dinamika e levizjeve percillet me qendrim filozofik. Shfaqjet e jashtme te natyres jane shprehje e trazimeve te brendshme shpirterore Shpesh perceptohen poetikisht pamje te permasave te medha (Poradeci) [Tere fisitere jetara u dergje zuri gjumi] Ne keto poezi shkallet e pershkrimit jane shkalle te njohjes e vetenjohjes se poetit. Njohja me e thelle eshte ajo qe mbeshtetet ne kulture. (poezite per Naimin, te cilat jane himnizim per poetin apostull te shqiptarizmes, sikurse dhe kritike ndaj aktualitetit shqiptar) Gjuha e zjarrte u ngrit mbi modelin e Fjalet e qiririt (edhe Vdekja e Nositit) Permes poezive te ketij lloji (Gjuha e zjarrte) shfaqet ne nje forme te re atdhedashuria e Lasgushit, i cili ben thirrje per zgjimin e kombit per gjuhen, zakonet e traditat, ne kete rast ai ruan edhe 16 rrokeshin naimian.

48 POEZIA E DASHURISE: Ishte dhe mbetet poet i dashurise; ky motiv mbizoteron ne te dy vellimet (tek vellimi i pare: Vallja e yjeve/ motivi sillet qe ne titull) E para gje qe bie ne sy, eshte koncepti i poetit per kete ndjenje: magjia e dashurise dhe fshehtesia jane atribute te pandara ne krejt liriken e tij (Ku shtrohet vala) Per Lasgushin dashuria eshte force universale dhe e fshehte qe komandon dy te dashuruarit dhe i vervit ne gjeratoren e emocioneve e ndjesive qe ajo vete i provokon. (Vallja e yjeve- ku dashuria fiton karakter kozmogonik) Tjeter ide eshte perjetimi idashurise si nje ndjenje bipolare (me dy karakteristika te kunderta liri/roberi; dashuri/ kenge e durimit) [ketu : pohimi i poetit - me shume me ka tronditur ne jete dashuria; me shume me ka gezuar dashuria] Ne liriken e dashurise se Lasgushit ka nje distance te madhe kohore dhe fizike nga objekti i dashurise dhe kjo. se pari: e percjell figuren femerore mjaft te papercaktuar si portret (si Naimi, por , nese Naimi duket ne pozicion inferior perballe figures femerore, Lasgushi vjen me egocentrik/ atij i intereson vetem ndjenja e dashurise qe e ekzalton fund e krye. (Gremina) Se dyti , distancimi ka sjelle ne kete poezi mallin, i cili mund te percillet dhe si motiv me vete. Malli eshte fryme; e pandare nga dhimbja e nostalgjia, gje qe sillet edhe ne tituj. Se treti , kjo distance ka sjelle nje fryme vajtimtare e pesimiste qe shoqeron poezite. Pesimizmi i kesaj pjese te lirikes kapercehet nga fryma qe mbizoteron ne nje pjese tjeter te saj: tek poezite e ndikuara nga krijimtaria popullore me kete motiv (heronjte jane vasha e trimi, figura qe percjellin bukurine e jetes; mjedisi eshte gjithashtu tipik shqiptar- kroi, mali etj. Edhe vargu ndjek modelin popullor.), nuk ka nota te pesimizmit; atje buron nje optimizem gjallerues. Autori : Migjeni Vepra : Vargjet e Lira Paraqitja realiste e jets mbetet thelbesore . Heronjt e Migjenit nuk hyjnizohen, prkundrazi, ata jan njers t thjesht. Tema e mjerimit t skajshm sht mbizotruese. N themel shihet fati i njeriut si qenie ekzistenciale, njeriu i shqetsuar pr fatin e tij n raportet me shtetin e shoqrin. Ai sintetizon e njjtson smundjen e tij me smundjen shoqrore gj q do t lidhej dhe me planin e shprehjes. Temat e poezive trashgohen dhe n prozn e shkurtr dhe n novelat e tij. VARGJET E LIRA : prbhet nga ciklet: Kangt e ringjalljes, Kangt e mjerimit, Kangt e prndimit, Kang n vete, Kangt e rinis Kangt e fundit Emrtimi Vargje t lira simbolik: Jan t lira nga pikpamja e tematiks (psh: tek Poema e mjerimit, tematika dhe motivet prbjn risi . Pr t parn her shikimi shtrihet tek shtresat e varfra , t cilat m par prbnin tabu.)

49 Jan t lira nga pikpamja e forms (vargu i organizuar nga forma t rregullta metrike, do t shkoj drejt forms s lir) Kang sht emrtim tradicional ( dshmon vlersimin e tradits) Gjith vllimi sht ndrtuar sipas nj grupimi logjik dhe kronologjik q duket si nga renditja e titujve t cikleve, ashtu dhe nga renditja e poezive brenda ciklit. Mungon trsisht tema atdhetare prbn risi E shkuara e lavdishme plot ngjyra, i ka ln vendin s sotmes me mjerimin dhe varfrin e tejskajshme. Temat jan shoqrore si dhe dhimbjet personale t autorit. N krye t vllimit paraprin Parathnia e parathnieve, q e fton lexuesin n nj koh t re dhe i sqaron atij cila sht karakteristika e ksaj kohe (perndimi i zotave) Ideja e zgjimit kalon n 5 shkall: Kangt e ringjalljes nis me T birt e shekullit t ri (t cilt duan luftra t reja pr ngadhnjim dhe nuk e duan humbjen) Kjo krkon T lindet njeriu (nj njeri q do t mkmb nj bot t re) Ky njeri do t zgjoj ndrgjegjet e fjetura njerzore pr njohjen e vetes, jets, liris ( poezia Zgjimi) Vullnetet e ndrydhura do t simbolizohen prmes shkndijs, q sht shpirti i rebeluar q shkon drejt hapsirs (poezia Shkndija) Dhe bota i prket rinis. (Kanga e rinis)[ kjo e fundit sht : 1. ide poetike dhe 2. iluzion pr ti i kur gjendjes aktuale, mjerimit] N mbyllje jen Kangt e pakndueme . Poeti i bn potretin vetes , duke dhn iluzionin dhe deziluzionin pr fatin e kngve t tij (un djepi juej/ ndoshta vorri juej) Kangt e mjerimit, sht ndrtuar mbi shprehsit poetike: T revolts T trheqjes (abstenimit) Zotron pesimizmi dhe thirrja pr kaprcimin e tij Tenton prshkrimin e gjendjes reale dhe reagimin e poetit ndaj ksaj gjendjeje. Fillon me Poemn e mjerimit, ku bhet nj parad e shfaqjeve t mjerimit dhe pasojave q vijn prej tij. Fatet e njerzve prshkruhen me vrtetsi lakuriqe (natyraliste)/ prmbajn dhe ndjeshmrin e autorit bashkvuajts. Kngt n vijim t ciklit sjellin motivat e Poems s Mjerimit , si motive t vecanta. Balad qytetse- fati i prostituts si tragjedi e dyfisht shpirtrore dhe ekzistenciale. Recital i malsorit- rebelim poetik ndaj pamjeve t tmerrshme t jets; poezi e kundrshtimit Blasfemi dhe Kanga skandaloze sjellin dshirn pr veprim dhe vetdijn pr pamundsin e veprimit. Jan prplasje t dramatizmit dhe tragjizmit . Trajtat e mbinjeriut- shtrojn nevojn e nj qenieje pa zemr (sfinks), nj njeri q lufton e fiton, q hap shtegun e jets s re. Shpirt i ri autori e cilson shqionj me krah tthyem dhe dallon frika se ky shpirt nuk do t ket fuqin t prballoj e t luftoj pr idealin e ri. Si rezultat i t gjithave sa m sipr autori mbyllet n vetvet sbashku me motivet e tij: fmijrin, djalrin, revoltn, vdekjen (poeziaMotivet) Kangt e prndimit. N kto kng rindrtohet besimi i rigjetur Kanga e prndimit- sjell ndrrn e kaprcimit t pengesave drejt nj lirie q nxjerr n pah vlerat njerzore. Shpirtnt shtegtar sht profeci pr jetn e re q lind n Perndim Kritika: Migjeni sht bir jo i shekullit t ri , por i mbrami bir rebel i shekullit t vjetr.

50 Kang n vete sht nj cikl dhe nj poezi. Sillet raporti i autorit me traditn. Ai shkputet nga thirrja e s shkuars se do t ruaj shpirtin e tij q mos joshet nga e jetra dhe prangat e saj. Kangt e rinis. Ktu shpaloset malli migjenian i shpalosur prmes thirrjeve, shpress, iluzionit. Ato vijn : n trajt ekstaze (Ekstaz pranverore) n trajtn e mallit pr vashn (Dy buz) n trajtn e mungess, brengae, dhimbjes pr dashurin e parealizuar (Ndeshja- vjen alternativa se gruaja sht :hyjni/ kob) Kangt e fundit- jan vjershat m t fuqishme. Jan prshkrim i ngadalshm i vdekjes. Titujt japin shkallt e rnies s poetit. Nj nat pagjum vjen nj monolog i brendshm, dilemat e mdha shpirtrore; uni lirik sht n kriz totale. ( ai lutet, krkon mshir, klith; simboli i nats vjen n funksion t vetmis dhe vdekjes. Vuejtja ka trajt vetrrfimi ; jepet gjendja shpirtrore q shfaqet dhe n pamjen e jashtme. Poezia shpaloset n nivel tragjik (bashkohet dhimbja fizike me at shpirtrore). Figura e flamurit q te Poradeci vjen si simbol i triumfit, ktu vjen si simbol i humbjes s lufts s tij me jetn. Para vdekjes nuk ka vler himnizimi. Nn flamujt e melankolis- q n titull jepet tema . (simbolika e prmbysur e flamurit) Vihen re nota ironie drejt realitetit t zbrazt e t mjer. Poeti identifikohet me popullin e varfr. Madje kotsia e jets sillet prmes nj t qeshuri sarkastik plot maraz Kanga e fundit prmban vetm dy Vargje: Prdit shoh qart e ma qart/ dhe vuej thell e ma thell