Uluslararas Hukuk ve Politika Cilt 2, No: 8 ss.

1-24 2007

Bosna Hersekte Gerekletirilen Askeri Mdahalenin Uluslararas Hukuktaki Yeri

Merve rem YAPICI(*) zet Souk Savan bitimi ve Sovyetler Birliinin dalmas sonrasnda patlak veren etnik atmalardan en nemlilerinden biri de eski Yugoslavya topraklarnda yaanm; Hrvatistan ve Slovenyadan sonra bamszln iln eden Bosna Hersek, drt yl boyunca kanl atmalara ev sahiplii yapmtr. Byk Srbistan yaratma hayalindeki Srplarn, Bosnann bamszln engelleme ve Bonaklar bu uurda katletme politikasna kar uzun sre etkisiz kalan uluslararas toplum, ancak 1995 ylnda ABDnin de itici gcyle Bosnada etkili asker tedbirler alabilmi ve BM Gvenlik Konseyi kararlar sonucunda NATO, Bosnadaki katliamlar ve atmalar durdurmak iin kuvvet kullanma yetkisiyle donatlarak grevlendirilmitir. Bu almada amalanan sz konusu asker mdahalenin gerekletirilmesine yol aan unsurlar da irdeleyerek, mdahalenin etkinliini ve uluslararas hukuka uygunluunu tartmaktr. GR II. Dnya Savandan sonra yaanan en byk felaket olarak tanmlanan BosnaHersek atmas, Srplar, Bonaklar ve Hrvatlar arasnda gemi; kanl atmalar sonucunda binlerce sivil ve masum insan yaamn yitirmitir. Yugoslavyann dalma srecinde Slovenya ve Hrvatistandan sonra bamszln ilan eden Bosna-Hersek, Byk Srbistan hayalindeki Srplar tarafndan saldrya uram ve nceleri bir i sava olarak gelien atma, zamanla soykrma dnmtr. zellikle 1993 ylndan itibaren, Bosnadaki insan kriz korkun bir hale gelmi ve nfusun yardan fazlas gmen durumuna dmtr. Uluslararas toplumun bu atmay dindirmeye ynelik ilk giriimi, iddet iermemi ve bu strateji, etnik sava durdurmada baarsz olmutur. Bosna-Hersek atmasnn balangcnda Avrupa, bu konudaki tm sorumluluu ve inisiyatifi zerine alm ve bu sorunun Avrupann kendi i ii olduunu savunmutur. Ancak, barl yollardan bu ii zmek isteyen ve g kullanmna scak bakmayan Avrupa, Srplar caydrma konusunda baarsz olmu ve stlendii sorumluluu Birlemi Milletlere (BM) brakmtr. Bu sre ierisinde BM ve Avrupa Topluluunun (AT) birlikte stlendikleri bar giriimleri ve bara ynelik eitli planlar sz konusu olmutur.
*

Ankara niversitesi S.B.E. Uluslararas likiler, Ar. Gr.

Merve rem Yapc AT iinde olduu gibi, BM iinde de Bosnada kuvvet kullanmna olumlu yaklalmam ve Bosna sorununun dardan mdahale ile halledilemeyecei dnlmtr. Ancak yine de BMde uua yasak blgelere ve gvenli blgelere ilikin Gvenlik Konseyi kararlar kartlm ve bu blgeleri korumak iin NATOya havadan mdahalede bulunma yetkisi verilmitir. Ayrca BM, blgeye insan yardm datlmasn salamak iin bar gc askerleri (UNPROFOR) gndermi ve bu askerleri, yardm salama konusunda BM artnn VII. blmne dayanarak kuvvet kullanma yetkisi ile donatmtr. Ancak bu kararlarn uygulanmasnda baarl olunamam, UNPROFOR askerleri sadece kendilerine kar yaplan bir saldrda g kullanrken, pek ok Srp ua, uua yasak blgelerden defalarca gemi ve Srplar gvenli blgelere bomba yadrarak, buralar tamamen gvensiz hale getirmilerdir. 1995 ortalarna kadar, ABD de bu atmaya ilgisiz ve kaytsz kalrken, Amerikan diplomatnn Bosnada ldrlmesi ile olaylara dahil olmaya balam ve kapsaml bir NATO hava saldrs iin giriimlerde bulunmutur. Bu almada, Bosnada kuvvet kullanmna yol aan gelimeler irdelenmi, bu asker mdahalenin nitelii ve etkinlii sorgulanmtr. BOSNA-HERSEK KRZNN GELM 1990l yllarn banda Yugoslavya bir dalma sreci iine girmi; Slovenya ve Hrvatistandan sonra Bosna-Hersek de bamszln ilan etmiti. II. Dnya Sava sonrasnda Tito dneminde istikrarl bir devlet olarak kurulan Yugoslavyann zlmesi baz nedenlere dayandrlmaktadr. Bunlar u ekilde sralandrmak mmkndr: Mareal Titonun lmnden sonra etnik gruplar bir arada tutan ba ve karizmann kayboluu, Srp milliyetiliinin gn getike artmas ve Byk Srbistan hayalinin tekrar hortlamas, Slovenya ve Hrvatistann ekonomik ynden daha gelimi blgeler olmasnn, onlar Avrupaya zellikle Almanyaya yaknlatrm olmas, komnizmin kmesinin federal birlikte zlmeye neden olmas, eski, tarihsel, etnik ve dinsel atmalarn otorite boluu nedeniyle yeniden su yzne kmas.1 Bosna-Hersekte atmaya Yol Aan Olaylar Bosna-Hersek, Srp ve Hrvat ekimesi ortasnda kalm bir blgedir. Burada yaayan yaklak 5 milyon nfusun % 43 Bonak, % 32si Srp, % 17si Hrvatlardan meydana gelmektedir.2 Bosnada zellikle bakent Saraybosnada oulcu bir Bosnal kimliini Hrvat-Srp-Mslman ayrmna stn tutan bir potansiyel mevcuttu. ok kltrl bir toplumu iinde barndran Saraybosnada Ortodoks kilisesi, Katolik katedrali, Mslman camisi ve Yahudi sinagogu bir arada bulunmaktayd.3 Ancak, 1990dan sonra, artan milliyetilikle paralel bir ekilde Bosnadaki Srp ve Hrvat yayn organlarnda Bosnal tanmnn yerini Bosnal Srp ve Bosnal Hrvat terimleri almaya balam ve giderek bu tanmlardan Bosnal ibaresi de dm ve Srp ve Hrvat tanmlar kalmtr.4

1 2 3

Mustafa Selver, Balkanlara Stratejik Yaklam ve Bosna, (stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2003), s. 93. Y.a.g.e. , s. 98. Donald W. Shriver, Bosnia in Fear and Hope, World Policy Journal, Vol. 18, No. 2, Summer 2001, <http://www. worldpolicy.org/journal/sum01-2.html> (19.05.2005). Tanl Bora, Bosna Hersek: Yeni Dnya Dzeninin Av Sahas, (stanbul: Birikim Yaynlar, 1999), s. 70.

Bosna Hersekte Gerekletirilen Askeri Mdahalenin Uluslararas Hukuktaki Yeri 1991 ylnda Slovenya ve Hrvatistann Yugoslavyadan ayrlmas sonucunda Belgrad tarafndan kontrol edilen Yugoslav ordusu bu lkelere saldrm ve BM eski Yugoslavyaya silh ambargosu uygulamaya balamtr.5 Ancak Srbistan, Batnn; zellikle Almanyann destei karsnda Slovenya ve Hrvatistan gzden karm; Karada, Bosna-Hersek, Makedonya, Voyvodina ve Kosovadan oluacak yeni Yugoslavyann peine dmtr. Bosna-Hersek bamsz olursa Srbistan ile Karada arasnda Mslmanlarn etki alan doacak ve Karada ile fiziki temas kesilecekti. Bu yzden Srbistan, Bosna-Hersekin bamszln nlemek iin elinden geleni yapmtr.6 1991 sonlarndan itibaren, Yugoslavyann btnlnde en fazla srar etmi olan ngiltere ve Fransa, Almanyann dayatt emrivakileri kabullenmi ve 1992 balarnda Slovenya ve Hrvatistann bamszl AT lkelerince tannmtr.7 AT lkelerinin tannmak iin bavuran lkeleri tanma karar almasndan sonra, Bosna Hersek de hemen bavurusunu yapm ve durumu Ocak 1992 iinde Hakemlik Komisyonunca incelenmitir. Komisyonun n art olarak Bosna Hersekte bir referandum yaplmasn nermesi zerine ubat 1992de referandum yaplm, bu referandumda Bonaklar ve Hrvatlar birlikte hareket ederek bamszlk iin oy vermilerdir. Bu referandum sonras Bosna Hersekte ilk Bonak Srp atmas ba gstermitir. 3 Mart 1992de kendisini bamsz bir devlet olarak ilan eden Bosnay, ABD ve AT 6 Nisan 1992de tanmlardr. Bosnal Srplarn, Belgradn desteiyle, Bosnann bamszlk ilann geri almasn talep etmesinin ardndan, bu talep, Bosna-Hersek cumhurbakan zzetbegovi tarafndan reddedilmi ve tam anlamyla sava balamtr.8 Sava Srasnda Taraflarn Stratejileri Srplarn amac, tm gneydeki Slavlar, Srp nderlii altnda toplayp Byk Srbistan kurmakt. Bundan dolay Srplar, Slovenler ve Hrvatlar tarafndan yrtlen bamszlk hareketine iddetle kar kmlardr. tirazlarn hukuk bir esasa dayandrmak isteyen Srplar, iki husus zerinde srarla durmulardr: Yugoslav Federe Devletinin kuruluundan bugne kadar eitli cumhuriyetlerin i hudutlarn gsteren hibir resmi dokmann olmamas ve kantonlama prensibi (etnik gruplarn kendi yaadklar yerin bamszln ilan etmek prensibinden yola karak, her cumhuriyet iinde yaayan Srplarn, kendi alanlarnda bamszln ilan etmelerinin doal saylmas gerektii). Sonu olarak, Srplarn politik hedefi, Hrvatistanda ve Bosna Hersekte kurulacak bamsz kanton devletler ile gelecekte birleerek Byk Srbistan kurmakt. 9 Hrvatlarn politik hedefi, Bosna Hersekin paralanmasndan sonra, Hrvat toplumunun bulunduu blgeleri ele geirmek ve Hrvatistan topraklarna katmakt. Asker hedeflerinin arasnda ise, Bosna Hersekteki etnik Hrvatlar Srp saldrlarna kar korumak, Hrvat toplumunun yaad blgeleri ele geirmek, gerekirse Mslmanlardan ve Srplardan toprak olarak daha da genilemek ve Srplarn Hrvatistanda bulunan Srp Krajinas ile birlemesini engellemek gibi hedefler bulunmaktayd.

5 6 7 8 9

Bosna Hersek, <http://www.tika.gov.tr/Dosyalar/Bosna%20Hersek.doc> (19.05.2005). Selver, a.g.e., s. 99. Bora, a.g.e., s. 228. Richard Holbrooke, Bir Sava Bitirmek, (stanbul: Bankas Yaynlar, 1999), s. 55. Selver, a.g.e., s. 133.

Merve rem Yapc Mslman Bonaklarn politik hedefi; Bosna-Hersek Cumhuriyetinin toprak btnln ve bamszln korumak, cumhuriyetin paralanarak Srp ve Hrvatlar arasnda bllmesini nlemek ve tek yanl uygulanan silah ambargosunu kaldrmakt. Asker hedefleri ise, kuatlm yerleim birimlerini savunmak ve kuatlm halkn bekasn salamak, Srplarn koridor ama faaliyetlerini engellemek, havadan yaplan yardmlarn gvenliini salamak ve Saraybosnay sonuna kadar savunmakt.10 atmay Dindirmeye Ynelik Hazrlanan Planlar 1993n ilk aylarndan itibaren, Bosnadaki insan kriz korkun bir hale gelmi ve nfusun yardan fazlas gmen durumuna dmtr. 1992den itibaren insan yardm salamakla grevlendirilen BM askerleri (UNPROFOR) byk oranda etkisiz hale getirilmitir. Nazilerden elli yl sonra, etnik temizlik sorunu yeniden gndeme gelmitir.11 ATnin Bosnann bamszln tanmas sonucunda, Srp ordusu ve milis gleri okkltrl yapya sahip bir Bosnay savunan sivilleri ldrmler ve Bosnada soykrm suu ilemilerdir. Etnik olarak homojen bir Byk Srbistan yaratmak isteyen ve bundan dolay da Srp olmayanlardan temizlenmi bir Bosna yaratmay amalayan Bosnal Srplar, toplama kamplar oluturmular, toplu katliam ve tecavzler gerekletirmiler, kasabalar yakmlar ve ikence uygulamlardr.12 Bosnaya ynelik uluslararas toplumun ilk giriimi iddet iermemi ve bu strateji, etnik sava durdurmada baarsz olmutur. NATO bombardmanndan nce, ngiliz Dileri Bakan Lord Carringtonn AT destekli bar misyonu, BM talebi sonrasnda ABD Genel Sekreteri Cyrus Vancen Lord Carrington ve AT arabulucusu David Owensla almas, BM Gvenlik Konseyinin tm Yugoslavyaya silah ambargosu uygulamas, BM bar gc askerlerinin insan yardm datmak iin Bosnada konulandrlmas ve BMnin Mslman vatandalar iin gvenli blgeler ilan etmesi gibi iddet iermeyen giriimler bulunmaktadr.13 Uluslararas topluluk tarafndan barn salanmasna ilikin oluturulan Vance-Owen Plan, Gvenli Blgeler Plan ve Owen-Stoltenberg ya da dier adyla Blgeli Plan taraflar arasnda kabul grmemi ve barn salanmasna hizmet edememitir. Bu blm altnda savan gidiatn daha iyi anlayabilmek iin bu planlara yer verilecektir. Vance-Owen Plan 1993 ilkbahar boyunca BM arabulucusu Vance ve AT arabulucusu Owenn hazrlad bar plan gndemdeydi. Bu plan, Bosna-Hersekin bir federasyon ats altnda on zerk kantona blnmesini ngryordu. Planla en byk hakszlk Bonaklara yaplmt, nk Bosnadaki nfus oranlar yzde 43,7 olmasna ramen, Bosna topraklarnn sadece yzde 26.36snn Bonaklarn kontrolne braklmas planlanyordu.14 Bosna-Herseki kantonlatrmay ama edinen Vance-Owen plan, Srplarn, Hrvatlarn ve Mslmanlarn kontrol altnda olacak dokuz kanton ile
10 11

12

13 14

Y.a.g.e., s. 134. Radha Kumar and David Pacheco, Humanitarian Intervention, <http://www.partition conflicts. org/ partitions/ regions/balkans/conflict/05_04_04> (18.05.2005). Susie L. Holler, A Just War Critique of the International Communitys Intervention in Bosnia-Herzegovina between 1992-1995, <http://www.amcips.org/articles/shoeller. htm> (20.05.2005). Y.a.g.m., <http://www.amcips.org/articles/shoeller.htm>. Erhan Trbedar, Yugoslavyann Dalmas ve Bosna Sava Kronolojisi (1986-1995), <http:// www.avsam. org/dosyalar/BOSNASAVASIKRONOLOJISI.doc> (18.05.2005).

Bosna Hersekte Gerekletirilen Askeri Mdahalenin Uluslararas Hukuktaki Yeri Saraybosnada uluslararas ynetime tabi olacak tarafsz bir kanton oluturulmasn ngrmtr.15 zellikle pek ok Amerikal yorumcu, bu plann Bosnann paralanmasna nclk edeceini belirtmi ve plan etnik kantonlatrmaya neden olmakla sulamtr.16 Nitekim, baarsz olmasnn yannda bu plann zararl olduu da ortaya kmtr. nk bu plan, Bosna merkezinin baz kesimleri iin Hrvat ve Mslman taraflar arasndaki rekabeti krklemi, gerek bir Bosna i savann olumasn kamlam ve Srplara kar en etkin siper ilevi grm Hrvat-Mslman ittifakn krmtr. Ayrca harita zerindeki kantonlara etnik etiketler yaptrlmas, toprak mcadelesini daha da tevik etmitir. Mslmanlarn kontrolndeki eyalet says 4e, Hrvatlarnki ise 2ye indirilince, Mslman Bonaklarn lideri zzetbegovi, 25 Mart 1993te plan imzalamtr.17 Mslman ve Hrvat toplumu temsilcilerinin ilke olarak kabul ettii bu plana Srp taraf, eyaletlerin uluslararas iliki kurma yetkisine sahip olmasn talep ederek nce kar kmtr. Ancak 12 Ocakta Bosna-Hersek Srp Cumhuriyeti Parlamentosunca onaylanmas kouluyla, plan benimsenmitir. ABDnin Bosnaya asker mdahale gereini savunarak bir ataa gemesi, Srplarn uzlamaya yanamasnda nemli pay sahibi olmutur.18 Fakat 6 Mays 1993 tarihinde Bosna Srp Parlamentosunun plan reddetmesi ve bunun iin referanduma gidilmesine karar vermesi zerine, 15 Mays 1993 tarihinde Bosna Srplar byk ounlukla plan reddetmi, Vance-Owen Plan kabul edilebilirliini tamamen yitirmitir.19 Gvenli Blgeler Plan Vance-Owen Plannn reddedilmesi zerine, BM Gvenlik Konseyi, Krfez Savanda Iraktaki Krt blgeler iin kulland Gvenli Blge formln benimsemi20 ve BM Anlamasnn yedinci blm erevesinde hareket ederek, 16 Nisan 1993de kard 819 sayl karar ile Srebrenicay gvenli blge olarak ilan etmitir. Buna ek olarak BM, Mays 1993de kard 824 sayl karar ile Zepa, Tuzla, Saraybosna, Goradze ve Biha gvenli blge kapsamna dahil ederek, gvenli blge saysn altya kartmtr.21 Gvenli blgeler, Srp glerinin ve silahlarnn ekilmesiyle Mslman blgelere yardm aknn salanmas ve BM koruma glerinin rolnn geniletilmesi amacyla oluturulmutu.22 BM UNPROFOR gleri ve NATO hava gleri, BM Gvenlik Konseyi tarafndan gerekli olduunda bu blgeleri korumak iin ve kendilerini savunmak iin g kullanma yetkisi ile donatlmlard.23 Ancak, BM Anlamasnn yedinci blm erevesinde hareket edecek BM Koruma Gleri, bu blgelerde stlendikleri misyonlar gerekletirmede baarsz kalmlardr. 34.000 askerin BM Koruma Gc olarak
15 16 17 18 19 20 21 22 23

Sumantra Bose, Bosnia: Peace and Reconciliation, Trouble in the Balkans, <http://www. fathom. com/course/ 21701727/session4.html> (19.05.2005). Julia Preston, Mediators Urge Support for Balkan Peace Plan; Christopher Hesitant on Endorsement, The Washington Post, Vol. 113, No. 2, 02.02.1993, s. 3. Selver, a.g.e., s. 147. Bora, a.g.e., s. 113. Selver, a.g.e., s. 147. Kumar and Pacheco, a.g.m., http://www.partitionconflicts.org/partitions/regions/ balkans/conflict/05_04_04. Sophie Haspeslagh, The Bosnian Safe Havens, <www.beyondintractability.org/iweb/ docs/Safe_ Havens-Bosnia.pdf> (20.05.2005). Kumar and Pacheco, a.g.m., <http://www.partitionconflicts.org/partitions/regions/ balkans/ conflict/05_04_04>. Carroll Payne, The Peace Process in the Former Republic of Yugoslavia, World Conflict Quarterly, March 2001, <http://www.globalterrorism101.com/articlePeaceInYugoslavia. html> (18.05.2005).

Merve rem Yapc grev yapmas beklenirken, bu blgelerde sadece 7.600 asker grevlendirilmitir. Bu askerlerin etkisizlii bir tarafa, NATO hava saldrlar tehdidi de bu blgelere yaplan Srp saldrlarn caydrma konusunda baarsz kalmtr. Her ne kadar UNPROFOR askerlerine, BM tarafndan alnan 836 sayl karar ile, gvenli blgelere kar gerekletirilecek saldrlar caydrma grevi verilmi olsa da, bu grev daha ok sadece BM askerlerinin saldrya uramas halinde g kullanlabilecei eklinde yorumlanmtr.24 Sonuta, korumay salayacak BM gleri, Mslmanlara ate edildiinde deil, kendilerine bir saldrda bulunulduunda g kullanma yetkisine sahip olacaklard. BMnin Bosnadaki gvenli blgeler operasyonu, katlan taraflarn uzlasna dayanmamaktayd. BM Gvenlik Konseyinin atmay dindirmekteki yetersizlii ve isteksizliine bal olarak, taraflarn hibiri gvenli blgeleri korumaya ynelik ibirlii iin bir giriimde bulunmamtr. Taraflarn bu plan hayata geirmek iin yeterli niyeti sergilememeleri sonucunda, bu blgelerin silah ve askerden arndrlmasna ynelik ama gerekletirilememi ve bu blgeler adeta Bosnadaki en tehlikeli yerler haline gelmitir.25 Gvenli blgeler, gvenli dnda her ey olmulardr.26 Owen-Stoltenberg Plan Austos 1993de Lord Owen ile yeni BM elisi Thorvald Stoltenberg, Bosnann homojen etnik devlete blnmesine ilikin bir yeni bir plan aklamlardr. Bu yeni plan aslnda, 1993 Hazirannda Hrvat lider Franjo Tudjman ile Srp lider Slobodan Miloseviin zerinde anlatklar bir nerinin yenilenmi versiyonu eklindeydi. Bu plana gre, Bosna Hersek topraklarnn %52si Srplara, %31i Bosnal Mslmanlara, %17si de Hrvatlara braklacakt.27 Srp ve Hrvat asker karlarna uygun den bu plan, Bosna hkmeti tarafndan, asker olarak savunmasz bir devlet yarataca ileri srlerek reddedilmitir.28 Mslmanlara gre bu plan, ciddi snr sorunlar yaratacakt. blgenin snrlarn belirlemek, hl lkenin birok blgesinde ayr etnik kkene ve mezhebe mensup insanlarn i ie yaamalar nedeniyle, son derece zor olacakt. Plann yeni nfus mbadelelerine yol amas, Mslmanlara deniz kn kapatmas gibi riskler mevcuttu.29 Ayrca bu plan ile birlikte, bir BM yesi olan Bosna-Hersek Cumhuriyetinin uluslararas hukuk altndaki devlet stats yok edilecek ve BM yeliinden Bosna mahrum braklacakt.30 Bunlardan dolay da Bosna Hersek Parlamentosu, bu plan 29 Eyll 1993de reddetmi ve plan uygulanamamtr.

24 25 26 27

28

29 30

Haspeslagh, a.g.m., <www.beyondintractability.org/iweb/docs/Safe_Havens-Bosnia.pdf>. Y.a.g.m., <www.beyondintractability.org/iweb/docs/Safe_Havens-Bosnia.pdf>. Holbrooke, a.g.e., s. 89. Alan F. Fogelquist, The Yugoslav Breakup and the War in Bosnia-Herzegovina: Implications for Kosova?, Eurasia Research Center, <http://eurasia-research.com/ 000327BHkosova.htm> (18.05.2005). A Summary of the Crisis in Bosnia, <http://www.geocities.com/Heartland/1935/crisis. html> (18.05.2005). Selver, a.g.e., s. 150. Nafeez Mosaddeq Ahmed, Engineering War in Bosnia, Media Monitors Network, <http://www. media monitors.net/mosaddeq20.html#_edn16> (19.05.2005).

Bosna Hersekte Gerekletirilen Askeri Mdahalenin Uluslararas Hukuktaki Yeri Dayton Bar Anlamasna Giden Sre BMnin ve Batl devletlerin bar iin ngrdkleri planlarn sonusuz kalmas ve Srplarn saldrlarn younlatrmas zerine, ABD ve AT, Srplara kar NATO hava bombardman tehdidi ile daha aktif bir politika izlemeye balamlardr. ubat 1994de NATO, Srp glerine ynelik bir ltimatom yaynlam ve bu ltimatomda Srplarn Saraybosnadan ar silahlarn ekmesi ya da bu silahlar BM kontrolne brakmas gerektiini ifade etmitir.31 Byle bir ltimatomun yaynlanmasna olanak salayan gelime ise, 1994 ubatnda pek ok kiinin lmne sebep olan Saraybosna bombalamasdr. NATO, Srp gleri eer Saraybosnadan 20 kilometre darya ekilmezse ve ar silahlarn BM kontrolne brakmazsa hava saldrlarna balayaca konusunda tehditler savurmutur.32 Sava boyunca NATO, Bosna-Hersek zerindeki uua yasak blgenin gzetimi ile BM yaptrmlarnn Adriyatik'teki uygulamasnn denetiminde sorumluluk sahibi olmutur. NATO ayrca karadaki BM Koruma Gcne yakn hava destei de salam ve NATO gleri Saraybosna kuatmasn kaldrmak iin hava saldrlar gerekletirmitir. ttifakn ilk askeri arpmas 28 ubat 1994 tarihinde meydana gelmi ve NATO uaklar, Bosna-Hersek zerinde BM tarafndan iln edilen uua yasak blgeyi ihll eden drt sava uan drmtr.33 Bu olay, NATOnun Bosnada gerekletirdii ilk asker mdahale olmutur. Bu saldrnn ardndan Nisan 1994de Srp glerinin bir dier gvenli blge Goradzeyi bombalamaya balamas zerine, NATO da Srp glerine kar tekrar hava saldrsnda bulunmutur. Ancak 10-11 Nisanda gerekletirilen bu NATO saldrs, Srp glerini caydrmaya yetmemi ve olduka snrl bir operasyon eklinde kalmtr.34 Atlan alt bomba, nemli bir zarara yol amam ve NATO, kt zerinde kaplan olarak n salmtr. Srp gleri bu snrl saldrlara, 150 Fransz bar gc askerini rehin alarak ve Nisan ortalarnda Goradzeye girip Drina nehrinin sa kysn igal ederek cevap vermilerdir.35 Bu arada Mart 1994de ABD hkmetinin yardmyla bir Mslman-Hrvat Federasyonu oluturulmas iin bir anlama gelitirilmi ve 18 Martta zzetbegovi ile Tudjman arasnda ki Toplumlu Federasyon ve likilerin Gelitirilmesine ilikin Washingtonda bir anlama imzalanmtr. Bunun ertesinde 1994 ilkbaharnda Federasyon ile Bosnal Srplar arasnda anlama zemini oluturma gayretlerine ynelik olarak, ABD, Rusya, ngiltere, Fransa ve Almanya arasnda Beli Temas Grubu oluturulmutur. Bu Temas Grubuna gre, Mslman-Hrvat Federasyonu ile Bosnal Srplardan oluacak Bosna, btnln korumal ve Bosna topraklarnn %51i Federasyona, %49u da Srplara verilmeliydi. Mslmanlar ve Hrvatlar tarafndan kabul edilen bu hususlar, Bosnal Srplar tarafndan reddedilmi, ancak bu konularda 1995 Dayton bar grmelerinde bir sonuca varlmtr.36 Ayn yln Kasm aynda Srplar, Hrvatistann Srp kontrolndeki blgesinde bulunan Udbina asker havaalanndan kalkan sava uaklaryla, Bat Bosnadaki Mslman
31

32

33 34 35 36

Carroll J. Doherty, US Policy on Use of Force Puzzles Many Lawmakers, Congressional Quarterly Weekly Report, Vol. 52, No. 15, 16.04.1994, s. 906. Kumar and Pacheco, a.g.m., <http://www.partitionconflicts.org/partitions/regions/balkans/conflict/05_04_04>. Balkanlarda NATO, <http://www.natoistanbul2004.org.tr/tur/n1415.asp> (18.05.2005). Doherty, a.g.m., s. 906. Kumar and Pacheco, a.g.m.,<http://www.partitionconflicts.org/partitions/regions/balkans/ conflict/ 05_04_04>. Selver, a.g.e., ss. 155-156.

Merve rem Yapc ve Hrvat mevkilerine saldrmlardr. Bu olay, savan dozunu dikkati ekecek kadar arttrmtr. Konu, yalnz sava uaklarnn kullanlmas ya da BMnin uua yasak blge snrlamalarnn ihll edilmi olmas deildi. Uaklar ayn zamanda Hrvatistan ve Bosna arasndaki uluslararas snr da gemilerdi. Bunun zerine NATO, Udbina hava ssne hava saldrsnda bulunmu ancak bu, byk bir saldrdan ziyade kk hava vurular eklinde gereklemitir. Hatta basn bu saldrlara sonradan ine delikleri ismini takmtr.37 1995 ylna gelindiinde atmalarn iyice arttn sylemek mmkndr. Batnn Srp saldrlar karsnda gerekli tepkiyi gsteremiyor olmas ve Srplarn eylemleri iin caydrc bir gle karlamyor olmalar, atmann boyutunu arttrmtr. 1995 Maysnda Srplarn Saraybosnay hedef alan ve giderek artan bombalamalar sonucu, NATO da Srp mevzilerine ate aarak karlk vermitir.38 Buna misilleme olarak Bosnal Srplar, yzlerce BM bar gc askerini rehin almlar,39 Tuzlaya ate amlar ve ayrca bir Amerikan F-16sn da drmlerdir. Ancak, buna ramen ABDnin ciddi bir tepkisi olumamtr.40 Bu arada Srplarn, hava saldrlar durdurulmad taktirde, rehinelerin ldrleceine ilikin tehditlerinin gndeme gelmesi ile beraber, NATO hava saldrlar durdurulmutur. 300den fazla BM bar gc grevlisini rehin alan Srplar, onlar gelecek saldrlara kar canl kalkan diye adlandrarak aalara ve elektrik direklerine kelepelemilerdir.41 27 Mays tarihinde Srp televizyonlarnda, NATO hava saldrlarna hedef olabilecek uak hangarlarna kelepelenmi Fransz, ngiliz ve Kanadal bar gc askerlerinin grntleri yer almtr.42 Tehlikeye maruz blgelerde bar gc askeri bulunduran uluslar, zellikle ngilizler, Franszlar ve Hollandallar, Bosnal Srplara kar herhangi bir misillemenin, rehinelerin ve dier bar gc mensuplarnn ldrlmesine yol aacandan korkmular ve onlarn serbest braklmas iin grmelere giriilmesini istemilerdir. BM kuvvetlerinin blgeden ekilmesi gndeme gelmi ve ABD ile NATO, BM askerlerinin ekiliinde yardmc olacaklarn aklamlardr. Sonuta, 18 Haziranda rehineler serbest braklm ve Saraybosna civarndaki BM bar koruma kuvvetleri geri ekilmilerdir.43 Rehine krizi ile beraber gszl iyice ortaya kan BM, Temmuz 1995de, gvenli blgelerden biri olarak ilan edilmi Srebrenicaya ynelik Srp saldrlar ile daha da g duruma dmtr. nk, Srebrenicay ele geiren Srplar, yaklak 400 Hollandal bar gc askerini ele geirmilerdir44 ve Hollanda hkmeti, tm kendi askerleri Bosnadan kncaya kadar hava saldrlarna izin vermeyi reddetmitir. Uluslararas Kzlha Komitesine gre, 12-16 Temmuz 1995 tarihleri arasnda Srebrenicada ldrlen Bosnal Mslman says 7079dur. Kendilerine kar bir eyleme giriilemeyen
37 38

39 40

41 42

43 44

Holbrooke, a.g.e., s. 86. Bu NATO saldrlar, daha nceki ine deliklerinden biraz daha ar olsa bile, nereden baklrsa baklsn bunlara ciddi demek mmkn olmad gibi, fazla da uzun srmemi. Y.a.g.e., s. 89. The Abdication, Again, New Republic, Vol. 212, No. 25, 19.06.1995, s. 7. Jeane Kirkpatrick, Weak President Worsens Bosnian Situation under U.N., Human Events, Vol. 51, No. 25, 30. 06.1995, s. 18. Holbrooke, a.g.e., s. 89. David L. Phillips, Appeasement All Over Again, Wall Street Journal, 11.02.2003, <http:// www.cfr.org/ pub5525/david_l_phillips/appeasement_all_over_again.php> (18.05.2005). NATO El Kitab, (Brksel: Office of Information and Press, 2001), s. 110. David Rohde, A Cautionary Tale For US before It Enters Bosnia,<http://www.columbia. edu/ itc/journalism/nelson/rohde/p-10131.html> (17.05.2005).

Bosna Hersekte Gerekletirilen Askeri Mdahalenin Uluslararas Hukuktaki Yeri Srplar, burada yle katliamlar gerekletirmilerdir ki, bu sava boyunca yaanan olaylardan hibiri, younluk asndan Srebrenica ile boy lecek dzeye ulamamtr.45 Austos sonlarnda, Saraybosna pazarnda gerekleen Srp bombardmannda 37 kiinin lmnden sonra BM, Bosnal Srplara bir ltimatom yaynlam; bu ltimatomda Saraybosnaya yaplan bombardmann kesilmesini, gvenli blgelere yaplan saldrlara son verilmesini, Saraybosna kuatmasndaki ar silahlarn geri ekilmesini ve Saraybosnada hava ve kara yoluyla girie izin verilmesini talep etmitir. 30 Austos tarihinde, Bosnal Srplarn bu istekleri reddetmesinden sonra, NATO asker hedefler zerine ar bir hava saldrs balatm ve Bosnal Srplar ancak bundan sonra NATO isteklerine uyum salamlardr.46 Bu saldr, o zamana kadar NATO tarihinde gerekleen en byk asker eylem olmutur.47 20 Eyll gn NATO ve BM kuvvet komutanlar, Bosnal Srplarn BMnin belirledii artlara uyduklarna karar vermiler ve hava saldrlarna son verilmitir.48 Nihayet, 14 Aralk 1995de Bosna Hersek devleti ve onu oluturan Federasyon (Bonak ve Hrvatlarn oluturduu Bosna-Hersek Federasyonu) ve Bosna Srp Cumhuriyetinin temsilcilerinin imzaladklar Dayton Bar Anlamas ile Bosna-Hersekteki drt yllk sava sona erdirilmitir.49 Dayton Bar Anlamas ve Getirilen zm Dayton Bar Anlamasna gre, Bosna-Hersek Devleti, Bosna-Hersek Federasyonu ve Srp Cumhuriyeti olarak iki birimden olumaktadr ve Bosna, Bosna-Hersek ismiyle tek bir devlet olarak idame ettirilecektir. Anlamann uygulanmas amacyla blgede 12 ay sreyle NATO Uygulama Gc (IFOR) ad altnda 60.000 civarnda askerden oluan asker bir g grevlendirilmitir. Bu anlama ile beraber BM Gvenlik Konseyi, Eski Yugoslavyay oluturan btn cumhuriyetlere ynelik silah ambargosunun kaldrlmas ynnde karar almtr.50 Eyll 1996da Bosnada seimlerin yaplmasyla IFOR grevini tamamlam ve NATO Dileri ve Savunma Bakanlar, azaltlm bir asker varln, Bosnada barn devam iin istikrarn salanabilmesinde gerekli olduu konusunda gr birliine varmlardr. Bylece, NATOnun bir stikrar Gc (SFOR) oluturmas konusunda anlamaya varlm ve SFOR, IFORdan sonra 20 Aralk 1996da faaliyete geirilmitir. BM Gvenlik Konseyinin 12 Aralk 1996 tarih ve 1088 sayl karar uyarnca SFORa IFORun resmi halefi olarak ve BM Anayasas Blm VII uyarnca Bar Anlamasnn asker boyutlarn uygulama yetkisi verilmitir. alma kurallar IFORunkilerle ayn olan SFORa, grevini yerine getirmesi ve kendini korumas iin gerekirse kuvvet kullanma yetkisi verilmitir. 51 ABD ierisinde, Dayton Bar Anlamasn uygulamak iin NATOnun g kullanmas konusunda fikir ayrlklar yaanmtr. Genel Sekreter Madeleine Albright gibi
45 46 47 48 49 50 51

Holbrooke, a.g.e., s. 97. Selver, a.g.e., ss. 156157. Holbrooke, a.g.e., s. 130. NATO El Kitab, s. 110. Turan Aydn, Bosna-Hersekteki Yeniden Yaplanma almalar ve Trkiye, Avrasya Etdleri, Cilt: 3, Say: 2, Yaz 1996, ss. 5758. Selver, a.g.e., ss. 157158. NATO El Kitab, s. 114.

Merve rem Yapc ahinler, istikrarn salanmas iin g kullanmnn gerekli olduunu ifade ederlerken, Savunma Sekreteri William Cohen gibi izolasyonistler, g kullanmn iermeyen bir stratejiye odaklanmlardr. Bu anlamazlk sonrasnda SFOR, sava sulusu olarak ilan edilen kiilerin yakalanmasnda baar elde edememitir.52 Aslnda Dayton Anlamasna gre de, NATO askerlerinin normal ykmllkleri iinde sava sulularn aramak ve yakalamak yoktur. NATO askerleri ancak onlarla iletiime geildiinde, sava sulularn gz altna alma ve Laheydeki mahkemeye gnderme yetkisine sahiptirler. Bundan dolay da, sava sulusu Srp liderler Radovan Karadzi ve Ratko Mladi, henz yakalanamamlardr ve onlarn yakalanmas ancak Srbistann yetkisi ile gerekleecek hale gelmitir.53 Bosnadaki 30.000 askerle IFORun yars gce sahip SFOR, Mslman ve Hrvatlar daha etkili savamalar iin eitmi ve donatmtr. Buna dayanarak ABD, askerlerini Bosnadan ekmek istemi ve Avrupa lkelerinin buradaki misyonu stlenebileceklerini dnmtr.54 Nihayetinde Aralk 2004de AT, Bosnadaki NATO misyonunu devralmtr. BOSNA-HERSEK KRZNE ULUSLARARASI TOPLUMUN TEPKS Uluslararas toplumun Bosna-Hersek krizine tepkisi yetersiz kalm; BM, AGK ve AT sava durdurmak ve Bosna-Hersek krizini bir zme kavuturmak iin ciddi ve etkili tedbirler ieren kararlar alamam, NATO gibi yaptrm gc olan uluslararas kurululardan yararlanma imknn yeterince deerlendirememilerdir.55 Bu olay Avrupann i meselesi olarak deerlendiren ABD ise bu krizi durdurmak iin giriimde bulunma konusunda olduka ge kalm ve sonuta kriz binlerce kiinin lm ve mlteci konumuna dmesi ile sonulanmtr. Bu blm altnda BMnin, Avrupa devletlerinin ve ABDnin krize kar nasl tepki gsterdikleri incelenecektir. BMnin Tepkisi ve Bu Krizdeki Etkinlii Bosnadaki sava, zengin insanlarn sava olarak adlandran dnemin BM Genel Sekreteri Butros Butros Gali, Bosnallarn Afrikallara oranla daha az yardma ihtiyac olduunu savunmutur.56 Gali, sk sk Bosnada BMnin sadece bar koruma operasyonunu gerekletireceini ve insan yardma ncelik vereceini vurgulamtr.57 Bir anlamda, asker mdahale seeneinin geriletilmesinde Galinin, BMnin gcnn Avrupa ve Bat ii sorunlarda younlamas sebebiyle, nc Dnyaya kaynak ve vakit kalmamasndan kayg duymasnn, bu nedenle uluslararas topluluun Bosna-Hersekte ar enerji harcamasn nlemek istemesinin de pay olduunu sylemek mmkndr.58 BM, ilk olarak 25 Eyll 1991 tarihinde kard 713 sayl karar ile tm eski Yugoslavyaya her trl silah ve tehizat sevkyatnn durdurulmas iin gerekli tedbirlerin alnmasna karar vermitir. Ancak, tm eski Yugoslavya iin alnan silah ambargosu
52

53 54 55 56 57 58

nl sava sulularnn sakland bir binay ele geirmek iin SFORun kullanlmasna ilikin bir plan yaplm ancak dier g kullanmaya ynelik giriimlerde olduu gibi, bu plan da rafa kaldrlmtr. Susan Ellingwood, The Dayton Game, The New Republic, Vol. 217, No. 23, 14.07.199721.07.1997, s. 17. Karadzii Teslim Edeceiz, Sabah, 03.06.2005, s.22. Ellingwood, a.g.m., s. 17. Selver, a.g.e., s. 137. The Abdication, Again, ss. 7-8. David Rohde, UN Leaders Split Over Use Of Force in Bosnian War, Christian Science Monitor, Vol. 87, No. 135, 08.06.1995, s. 1. Bora, a.g.e., s. 241.

10

Bosna Hersekte Gerekletirilen Askeri Mdahalenin Uluslararas Hukuktaki Yeri karar, en ok Bosna-Hersekteki Mslman Bonaklar etkilemitir. nk, yasaklara ramen Srp tarafna ulaan silah yardmlar karsnda Bonaklar, hayli gsz braklmtr. Bosnada Srp tarafn elinde yksek miktarda silah varken, dier tarafta olduka az silah bulunmasndan dolay, BM ambargosu soykrma yardm etmi ve etik d kabul edilmitir.59 Baz hukukulara gre, bu ambargo uluslararas hukuku ihll eden ve meru olmayan bir giriimdir. Bunun nedeni de, Bosna devletine bu ambargoyu uygulayarak, BM Anlamasnn 51. Maddesindeki meru mdafaa hakknn ihll edilmi olmasdr.60 1992 ylnda BM, Koruma Gleri olarak bilinen UNPROFOR askerlerini Bosnaya gndermi, bu askerler insan yardm datmak ve BM Gvenli Blgelerine ynelik saldrlarn cesaretini krmak iin grevlendirilmitir.61 BM Gvenlik Konseyinin UNPROFORa ilikin 21 ubat 1992 tarihli kararnda, bu gcn Yugoslav krizini zmleyecek grmeler iin gerekli bar ve gvenlii salayaca ifade edilmiti. Ancak, Bosna-Hersekteki UNPROFOR askerlerinin misyonu, greve baladklar Haziran 1992den itibaren insan yardm datmak ve Saraybosna havaalannn gvenliini ve ilerliini salamak gibi insan faaliyetlerle snrlandrlmtr.62 Her ne kadar UNPROFOR gleri BM Anlamasnn VII. Blm erevesinde grevlendirilmi olsalar da, ana amalar insan yardm iin orada bulunan personeli korumak olmu ve gvenli blgelerdeki sivillerin refahn salamak, onlar iin ikinci planda kalmtr.63 Yani bir anlamda oradaki sivilleri deil, kendilerini korumay ama edinmilerdir. UNPROFOR, savaan bir g deil de bar korumaya alan bir g olarak grev yapmtr. Bunun eitli nedenleri vardr. lk olarak, Bat, Srplarn mttefiki olan Rusyann Srplar hedef alan bir eyleme kar tepkisinden ekinmitir. Ayrca birlemi Almanyann blgedeki zellikle eski mttefiki Hrvatlar zerindeki rol konusunda belirsizlikler mevcuttur. Ve Clinton ynetiminin d politika konusundaki yetersizlii ve bir giriimde bulunma konusunda isteksiz oluu da BMnin daha etkili bir giriimde bulunmasn engellemitir.64 Bosnadaki UNPROFOR askerleri, silahlarn sadece kendilerine emir verildiinde, kendilerini savunmak iin ve ok zorunlu olduunda hayat kurtarmak iin kullanmlardr. Bosnadaki ehirler yklrken, siviller zerine bomba yaarken, pek ok sivil alktan lrken, yiyecek tayan konvoylarn yolu kesilirken ve toplu kymlar gerekletirilirken, sava alannda grev yapan askerlerin g kullanmas yasaklanmtr.65 Gvenlik Konseyi, Austos 1992de kabul ettii, insan yardmn datlmasn salamak iin g kullanmn ieren 770 sayl karar uygulamaktan caymtr. Ayrca Konsey, Mays ve Haziran 1993de kabul ettii ve Saraybosnadaki gvenli blgelerin gle savunulmas konusundaki 824 ve 826 sayl kararlar uzun bir sre uygulamam; uua yasak blgelerin oluturulmasyla bu blgelerin korunmas arasnda alt aylk bir boluk domutur.66
59 60 61 62 63 64 65 66

Hoeller, a.g.m., <http://www.amcips.org/articles/shoeller.htm>. AHMED, a.g.m., <http://www.media monitors.net/mosaddeq20.html#_edn16>. Ken Epps, Bosnia-Herzegovina-Attaining Human Security, <http://www.ploughshares.ca/ CONTENT/ MONITOR/ monj00e.html> (19.05.2005). Adam Roberts, Humanitarian War: Military Intervention and Human Rights, International Affairs, Vol. 69, No. 3, 1993, s. 442. Thomas G. Weiss, Bosnia, 19921995: Convoluted Charity?, (Ed.) Thomas G. Weiss, Military-Civilian Interactions: Intervening in Humanitarian Crises, (Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, 1999), s 99. Y.a.g.m., s. 107. Kirkpatrick, a.g.m., s. 18. Azeem Suterwalla, Collective Insecurity, Harvard International Review, Vol. 22, No. 4, Winter 2001, s. 9.

11

Merve rem Yapc BM, her frsatta UNPROFOR askerlerinin tarafsz olduunu belirtmitir. Ancak bu tarafszlk, insan yardm datmak iin gerekli olduunda g kullanlabileceini yadsmamaldr. Fakat durum yle bir hale gelmitir ki, g kullanma yetkisi olmayan bar koruma askerleri, yardmn byk bir ksmndan yararlanan Mslman tarafa yardm ulatrmak iin Bosnal Srp glerinden izin almak zorunda kalmlardr.67 Bu da BM mdahalesinin gszln gstermeye yeterlidir. BMnin Bosnadaki insan mdahalesi, gda datmnn yannda, atan taraflarn uluslararas insan hukuka bal olmalarn salayacak giriimleri de iermitir. Buna ynelik olarak da Bosnadaki sava sulularn yarglamak iin Sava Sular Mahkemesi oluturulmu68 ve Mays 1993de oluturulan bu mahkeme, ilk yarglamasna 1996 ylnda balamtr.69 BM, 9 Ekim 1992 tarihinde ald 781 sayl karar ile Bosna-Hersek hava sahasnda uan Srp uaklarna uu yasa getirmitir. Srplarn Vance-Owen Plann reddetmeleri zerine BM, 1 Nisan 1993de bu uu yasan ihll eden Srp uaklarnn belirli artlarda drlmesini ngren 816 sayl karar kartm ve NATO, 12 Nisan 1993 tarihinden itibaren Bosna-Hersek uu yasa ihlllerini uygulama grevi stlenmi, bu grev iin uak filolar grevlendirmitir.70 Bosnadaki Srp gleri, Hrvat ve Mslmanlara oranla ok daha fazla hava gcne sahiptiler. Srp uularn snrlamaya ynelik giriimler, 781 sayl kararn kartlmasna neden olmu ve BM uular ile dier insan amalara ynelik uular bu karardan muaf tutulmutur. 1992 Kasm ile 1993 Mart arasnda toplam 465 ihll gerekleince, bu plan aktif hale getirmek iin 816 sayl karar kartlm ve NATO uygulama iin yetkilendirilmitir.71 Mslmanlarn Srplar tarafndan youn bir ekilde katliama uramas zerine, 27 Nisan 1993 tarihinde BM yeni yaptrmlar kabul etmitir. kartlan 820 sayl karar ile, insan yardm malzemeleri dndaki tm mallarn karadan ve denizden Yugoslavyaya girii yasaklanm, Tuna Nehrinin Yugoslavya topraklar dnda kalan blmnde Yugoslav gemilerinin almas yasaklanm, Yugoslav yetkililer tarafndan deniz ar lkelerden elde edilecek tm mal fonlar dondurulmutur.72 Mays 1993de 836 sayl karar ile gvenli blgeleri ilan eden ve bu blgelerin havadan korunmaya alnmasna karar veren BM, UNPROFOR askerlerine bu blgelerin korunmas iin kuvvet kullanm yetkisi vermi olsa da, bu yetki daha ok sadece BM askerlerinin saldrya uramas halinde g kullanlabilecei eklinde yorumlanmtr. Yani korumay salayacak BM gleri, Mslmanlara ate edildiinde deil, kendilerine bir saldrda bulunulduunda g kullanma yetkisine sahip olmulardr. Sonuta, Bosna-Hersek krizinde BMnin stlendii rol ve yaratt etkiye baklacak olursa, bu uluslararas kuruluun etkili olabildiini sylemek zordur. BMnin oluturduu uua yasak blgeler ve gvenli blgeler, bir ie yaramam, gvenli blgeler gvensiz, uua yasak blgeler de Srp uaklarnn cirit att yerler olmutur. Kuvvet kullanma konusunda isteksiz olan BM, Srplara kar etkili yaptrmlarda bulunamam ve atmay
67 68 69 70 71 72

Rohde, UN Leaders Split Over Use Of Force in Bosnian War, s. 1. Roberts, a.g.m., s. 443. Weiss, a.g.m., s. 115. Selver, a.g.e., s. 144. Weiss, a.g.m., s. 112. Selver, a.g.e., s. 144.

12

Bosna Hersekte Gerekletirilen Askeri Mdahalenin Uluslararas Hukuktaki Yeri dindirmek yerine insan yardm salamay amalamtr. Ancak kuvvet kullanmada yetersiz kaldndan dolay, bu yardmlar da yerine ulatrmada byk lde baarsz olmu ve sonuta 1992-1995 arasnda Bosnada ok byk bir facia yaanmasnn nne geilememitir. ATnin ve Avrupa Devletlerinin Tepkisi Avrupa, Yugoslavyann zlme srecinin balangcnda, lkenin btnlnn bozulmamasndan yana tavr almtr. Bu tavrn altnda yatan temel neden, baka etnik-milli topluluklarn kendi milli devletlerini kurmaya girimesini tevik edebilecek, dolaysyla Dou Avrupaya hatta eski SSCB topraklarna yaylacak bir atmalar ve istikrarszlk zincirini harekete geirebilecek bir emsal yaratmamakt.73 zellikle Fransa, Bosna Hersekin bamszla ulamas ile Avrupa iinde slm bir devletin kurulmasndan endie etmekteydi. Ayrca Hrvatistan ve Slovenyann bamszlna scak bakan Almanyann, yaylmaclndan ve hegemonyasn arttrmasndan korku duymaktayd.74 Almanya ile Fransa arasnda Bosna konusundaki kartla ramen, Bosna gibi tehlikeli ve kark bir atma durumunda, devletler tek tarafl giriimlerden ziyade rgtler araclyla ok tarafl giriimlerde bulunmay tercih etmilerdir. Bundan dolay da Avrupa devletleri AT ats altnda tek bir politika izlemek iin uzlama yoluna gitmilerdir.75 Ancak yine de bu blm altnda ngiltere, Fransa, Almanya gibi nemli Avrupa devletlerinin BosnaHersek sorunu karsndaki tutumuna ksaca deinilecek ve sonrasnda AT ats altnda yaplanlar incelenecektir. ngiltere: ngiltere, genel olarak atmann kuvvet kullanmndan ziyade, diplomatik yollarla zmlenmesini istemi, ancak insan yardmn salanmas ve bar koruma operasyonlar iin snrl g kullanmn da desteklemitir. ngiliz halknn kuvvet kullanlmas ynndeki basksna ramen, hkmet, asker bir zmden yana olmam ve asker gcn, orada insan yardm iin bulunanlarn hayatn tehlikeye atacan savunmutur. ok tarafl giriimlerden yana olan ve Bosnada diplomatik zm savunan ngiltere, ATnin ve BMnin blgeye ynelik bar inisiyatiflerini desteklemi ve bu destek dorultusunda UNPROFORa 2500 asker yollam ve Adriyatike bir ift sava gemisi gndermitir. ABDnin gl bir mttefiki olarak ngiltere, NATOnun Avrupa gvenliini salamada ATden ok daha nemli olduuna savunmu ve bu sorunda NATOnun ne kmas gerektiini ileri srmtr. Ancak Fransann NATOnun Bosnadaki insan yardm abalarna dahil olmasn bloke etmesiyle, ngiltere bir anlamda BM erevesinde hareket etmeye zorlanmtr.76 Fransa: Yugoslavyann btnlnde en fazla srar etmi olan lke, ngiltere ile beraber Fransayd.77 Ancak atmalarn kmas ile beraber, Mart 1992de Fransa ilk eylemi gerekletirmi ve insan yardm salayan ilk lke olmutur. Bosnada tek tarafl bir eyleme girimek iin isteksiz ve yetersiz olan Fransa,
73 74 75

76 77

Bora, a.g.e., s. 226. Selver, a.g.e., s. 93. Raymond E. Johns, Bosnia and Collective Security: UN, EC, NATO, CSCE, WEU Which Task For Whom?, Executive Research Project, (Washington: The Industrial College of the Armed Forces, National Defence University, 1993) s. 5. Y.a.g.m., ss. 5, 6, 7. Bora, a.g.e., s. 228.

13

Merve rem Yapc tpk ngiltere gibi, AT ve BM inisiyatiflerini desteklemitir. ATnin etkisizliinden dolay hayal krklna urayan Fransa, daha ok BMnin giriimlerine destek olmu ve UNPROFORa 4500 asker gndermi, Adriyatikteki BM deniz gcne de gemileriyle takviyede bulunmutur. Avrupada gcn arttrmak isteyen Fransa, Avrupann ABD desteine daha az dayanmas gerektiini savunmutur. Bu balamda, Fransa, NATOnun bir kenara ekilmesini ve bu krizde ABnin gvenlik rgt Bat Avrupa Birliine (BAB) gl bir liderlik verilmesini istemitir.78 Almanya: Almanya, Hrvatistann ve Slovenyann bamszln destekleyerek, Yugoslavyann paralanmasnda nemli bir rol oynamtr. Uzun bir sre Hrvatistan tanmalar iin ATye ve ABDye bask yapan Almanyann Dileri Bakan, 1991 Aralndaki bir AT dileri bakanlar toplantsnda, dier AT lkeleri kendilerini desteklemezse Almanyann Hrvatistan tek bana tanyacan ifade etmitir. Tam tarihi Maastricht Anlamas yeni, birleik bir Avrupann douunu mjdelerken, birdenbire Avrupann birlik politikasnda bir zlme tehdidiyle yz yze gelen Avrupallar, Almanyaya bir anlamda teslim olmulardr.79 Yugoslavyann blnmesine ve Bosna sorununun patlak vermesine katkda bulunan Almanlar, bu sorunu gidermek iin ciddi bir giriimde bulunmamlar ve kolektif gvenlik abalarn desteklemilerdir. Almanya, Bosnada sadece asker olmayan roller stlenmi ve buradaki insan yardm abalarna destek olmak amacyla asker gndermekten kanmtr.80 Yukarda da grld zere, Avrupa devletleri, kendi balarna Bosnada inisiyatif almaktan kanmlar ve BM ile AT ats altnda gerekleen giriimleri desteklemilerdir. Ayrca hemen hemen tm Avrupa devletleri, atmay dindirmek iin kuvvet kullanmna souk bakmlar; sadece insan yardmn salanmas amacyla snrl g kullanmna yeil k yakmlardr. zellikle Fransa ve Almanya, bu konunun Avrupa meselesi olduunu, ABD ve NATOnun karmasnn gereksiz olduunu savunmular ve daha ok AT ile BAB ne karmaya almlardr. Ancak, olaylar Avrupann bu sorunla mcadelede yetersiz kaldn, bu konuyu eline gzne bulatrdn ve eninde sonunda ABD ile NATOya ihtiya duyduunu kantlamtr. ATnin Bosnadaki faaliyetlerine baklacak olursa, bu rgtn soruna ilk dahil olan ve inisiyatifi eline alan rgt olduunu sylemek mmkndr; ki zaten Bosna Hersekin bamszln 6 Nisan 1992de ilk olarak tanyan AT olmutur.81 1991 ylnda Washington, Yugoslavya krizine ynelik ATnin barl zm abalarn tamamen destekleyeceini aklam, ancak AT tarafndan 1991de gerekleen Brioni Anlamas, bar konferans ya da yaptrmlar uygulanmas gibi giriimlerin Yugoslavyada istikrar salayamad grlmtr.82 1992 balarnda ATnin Bosnadaki etnik grup ile bara ynelik yapt grmeler de bir sonu vermemi ve Mslman ve Hrvatlar 1992 ubatnda bamszlklarn ilan etmilerdir.

78 79 80 81

82

Johns, a.g.m., ss. 8, 9. Holbrooke, a.g.e., s. 52. Johns, a.g.m., s. 10. Timothy L. Sanz, The Yugoslav Conflict: A Chronology of Events 1990-1993 , Military Review, December 1992, <http:// fmso.leavenworth.army.mil/documents/chronmr.htm> (02.06.2005). Agnieszka Orzelska, The Implications of The Yugoslav Conflict for The Relations between The United States and The European Union, (Warszawa: Instytut Studiow Politycznych PAN, 2004), <http://staczek. com/orzelska/en.html> (30.05. 2005).

14

Bosna Hersekte Gerekletirilen Askeri Mdahalenin Uluslararas Hukuktaki Yeri 1992 yaznda eski ngiltere Dileri Bakan Lord Carrington, AT adna taraflar arasnda Londra Atekes Anlamasnn imzalanmasn salam, ancak bu anlama ok ksa sreli olmu ve AT bu anlamann uygulanmas iin yaptrm uygulamakta yetersiz kalmtr. Sonrasnda Carringtonn yerine gelen AT temsilcisi Lord Owen ile BM temsilcisi Cyrus Vance bir araya gelip, daha nce bahsedilen Vance-Owen bar plan zerinde grmelere balamlardr.83 30 Mays 1992 tarihinde Srplara kar muhtelif yaptrm ve ambargo karar alan AT, Vance Owen Plann gl bir ekilde desteklemi ve 1993 Nisannda Srbistana daha gl yaptrmlar uygulamaya karar vermitir. Bu arada ATnin gvenlik rgt gibi ileyen BAB, ambargoyu denetlemek iin kendi bnyesindeki gemileri Adriyatike gndermitir. Tm bu diplomatik abalara ramen AT liderleri, Bosnaya silah ambargosunun kaldrlmas ve Srplara hava taarruzlar uygulanmasn ngren ABD plann 22 Mays 1993de reddetmi ve g kullanmna uzak durmulardr.84 Yaptrm gcnden uzak olmas sonucunda etkisiz giriimlerde bulunan AT, Bosna sorununda stlendii sorumluluu yava yava BMye terk etmi ve bu atmadan elini ayan ekmitir. ABDnin Tepkisi Bosna krizinde ABDnin otoritesini fazla kullanmadn ve bu krizi Avrupann i ii olarak grdn sylemek mmkndr. Nitekim, BM gcne hi asker gndermeyen ABDdeki Clinton ynetimi, sivillerin ldrlmesinin yanl olduunu ve durdurulmas gerektiini belirtse de, yapabilecei tek eyin Yeltsini arayarak Srplar durdurmas gerektiini sylemek olduunu ifade etmitir.85 Clinton Bosna-Hersek sorununun zmn daha ok, Srbistana ynelik ekonomik ve diplomatik basklara dayandrmtr. Ancak bu politikann Srp lider Milosevii memnun etmek dnda bir sonuca ulamad ve ABDnin 1995e kadar tamamen etkisiz kaldn sylemek mmkndr.86 Bosna konusunda Bushu eletiren Clinton, ynetime geldii ilk yllarda kendisi de Bosnada ABDnin yetersizliini gstermek dnda durumu deitirememitir. Bu dnemde ABD ynetiminde, asker mdahalenin zararl olaca ve eylemsizlikten daha kt sonulara yol aacan savunan grup ounlukta olmu; bu grup, eylemsizlikten ziyade ncelikle Saraybosnada bir elilik aarak Bosna hkmetine gerek bir hkmet gibi davranlmas ve sonrasnda da Bosnaya asker yardm da ieren yardmlarda bulunulmas gerektiini savunmutur.87 Ynetimin nemli yelerinin g kullanmna kar olmalarnn yannda, Vietnam Sava sonrasnda orduda da bir isteksizlik sz konusudur.88 ABDnin Bosnaya ynelik mdahalede bu kadar ge kalm olmasnn eitli nedenleri vardr. Bunlardan ilki; Balkan tarihini yanl okumaktr. ABDdeki yaygn kanya gre, Balkanlarda ok eskiye dayanan nefret karsnda, yabanclarn yapabilecei bir ey yoktur. Eski nefretler, blge dndan birilerinin atmalar nlemeye almasn imknsz klmtr. Bundan dolay Bosnallar, Srplar ve Hrvatlar birbirini ldrmeyi kesmeye karar verinceye kadar, d dnyann yapabilecei hibir ey yoktur. kinci neden; 1991 ylnda baka yerlerde gerekleen nemli olaylar nedeniyle Balkanlarda olup bitenlerin gzden ka83 84 85 86 87 88

Johns, a.g.m., s. 17. Selver, a.g.e., ss. 141, 142. The Abdication, Again, ss. 78. Turning Point in Bosnia?, National Review, Vol. 45, No. 10, 24.05.1993, s. 14. Paul Wolfowitz, Clintons First Year, Foreign Affairs, Vol. 73, No. 1, January-February 1994, ss. 33, 34. Turning Point in Bosnia?, s. 14.

15

Merve rem Yapc rlmasdr. Bu dnemde Berlin duvar yklm, Almanya birlemi, Orta Avrupada komnizm lm, Sovyetler Birlii onbe bamsz devlete ayrlmt. stelik Irakn Kuveyti igaline karlk olarak, ABD liderliindeki koalisyon, Kuveyti kurtarmak zere harekete gemiti. Bu esnada, Yugoslavya, ABDli politika yapclarnn pek ounun gznde stratejik nemini kaybetmi bir yerdi. Aslnda bamsz bir devlet olarak tannmasndan sonra Bosnada yaananlar, Saddam Hseyinin saldrmasndan sonra Kuveytte yaananlardan farkszd. Ancak ABD asndan en byk farkllk, Kuveytin tersine Bosnada petrol olmamasyd.89 nc bir neden, ABDnin Irak sonras yorgunluuydu. Bir yandan l Frtnas, bir yandan da SSCBnin lm rpnlar, Washingtonu ok yormutu. Buna ek olarak, 1991de Bush ynetimi, ABD bakanlk seimlerine bir yl kala Yugoslavyaya bulamak istemiyordu.90 Bush ynetimi, Bosnann ABDnin deil, ATnin ii olduunu ve bunu Avrupallarn halletmesi gerektiini belirtiyor, ABDnin Yugoslavyadan ziyade SSCB ile ilgilenmesi gerektiini ifade ediyordu.91 Bosna ile beraber, kinci Dnya Savandan bu yana Washington, ilk defa olarak nemli bir gvenlik sorununu tmyle Avrupallara brakm grnyordu. stelik Avrupallarn kendileri de buradaki sorumluluu stlenmek istiyorlard. Avrupallar, Yugoslavyay ABDsiz, kendi balarna zebileceklerine inanmlard ve Washington da, Souk Sava artk bittiine gre, Yugoslavya iini Avrupallara brakabileceini dnyordu.92 Avrupann konunun zm ile ilgili net bir siyasi irade gsterememesi sonucunda kriz ile ilgilenmeye balayan ABD, soruna ge mdahale etmi ve bunun sonucunda Bosnadaki pek ok sivil hayatn kaybetmi ve durum daha da ktlemitir. ABD devlet bakanl seimleri srasnda Balkanlardaki tepkisizliinden dolay Bushu eletiren Clinton, seildikten sonra vaatlerinin tersine bu tepkisizlii devam ettirmitir. yle ki; 1995 ilkbaharnda atma amac bulunmayan ve BM yetkisi ile uua yasak blgeleri kontrol etme abasnda olan bir Amerikan F-16snn Srplar tarafndan drlmesi karsnda, ABD ynetimi sesini karmamtr.93 ABDyi NATO ats altnda bir asker mdahale seeneine zorlayan ey ise, Austos 1995de ABDnin Bosnadaki mzakerecilerinden nn Srplar tarafndan ldrlmesi olmutur.94 lk defa Bosnada kayp veren ABD, bundan sonra asker seenek zerinde durmu ve nitekim 30 Austos 1995de Bosnal Srplara ynelik NATO bombardman balamtr. BOSNA-HERSEKTE KUVVET KULLANIMI VE ETKNL Bosna-Hersekteki atmay nlemek iin uzun sre etkisiz kalan Batl devletler, 1995 yazndan itibaren Srp saldrlarnn younlamas sonucunda asker mdahale seeneine daha scak bakmlardr. Bosnada Amerikalnn ldrlmesi sonucunda daha aktif bir siyaset izlemeye balayan ABD de, bir anlamda asker mdahale iin itici bir g olmutur. Bunun sonucunda da BMnin yetkilendirmesi ile 1995 ylnn Austos sonlarnda NATO, Srp hedeflerine ar bir hava bombardmanna balam
89 90 91 92 93 94

Hoeller, a.g.m., <http://www.amcips.org/articles/shoeller.htm>. Holbrooke, a.g.e., s. 42-47. Alexander M. Haig, The Question of Humanitarian Intervention, FPRI Wire, Vol. 9, No. 2, February 2001, <http://www. fpri.org/fpriwire/0902,200102.haig.humanitarianintervention.html> (18.05.2005). Holbrooke, a.g.e., s. 48-50. Kirkpatrick, a.g.m., s. 18. Bu konu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Y.a.g.e., ss. 2137.

16

Bosna Hersekte Gerekletirilen Askeri Mdahalenin Uluslararas Hukuktaki Yeri ve bu saldrlar sonucunda Bosnal Srplar da bara yanamak zorunda kalmlardr. 1994 yl ierisinde de BMnin iln ettii uua yasak blgelerden geen Srp uaklarn durdurmak iin BMnin yetkilendirmesi ile NATO, Srp hedeflerine hava saldrlar gerekletirmi ancak bu saldrlar kapsam ve sonular bakmndan olduka etkisiz kalmlardr. ABDnin liderliindeki NATOnun bu kuvvet kullanmn, insan mdahale olarak nitelendirenler bulunmaktadr. Ancak bu operasyon, BM karar ile gerekletirildii iin artk insan mdahale olmaktan kmtr. Bu tartmay daha iyi anlayabilmek iin insan mdahale kavramn incelemek gerekmektedir. Bosnada Kuvvet Kullanm: Bir nsan Mdahale rnei mi? nsan mdahale, bir devletin bir baka devletin vatandalarn, o devletin kendi zulmnden kurtarmak iin, lkesi dnda mnferiden kuvvet kullanmasdr.95 Yani, bir devletin bir baka devlete kar, buradaki geni apl insan haklar ihlllerini nlemek iin kuvvet kullanmasdr.96 Bosna rneinde, NATO ve egemen gc ABD, Bosnadaki insan haklar ihlllerine kar, kafalarna gre kuvvet kullanmamlardr; burada BMnin yetkilendirilmesi sz konusudur. Ancak mesel Kosova olaylarnda, BM karar olmadan hareket eden NATO, bu giriimini insan mdahaleye dayandrarak aklamaya almtr. Fakat, bu mdahale hukuk deildir nk insan mdahale tarihin hibir dneminde hukuka uygun olmamtr. BM Anlamasnn VII. Blmnde insan haklar ihlllerinin uluslararas bar tehdit etmesi, bar bozmas ya da saldr fiili oluturmas halinde BMye tasarrufta bulunma yetkisi veren hkmler bulunmaktadr. Blgesel rgtlerin ise, BM yetki vermeden meru mdafaa esas dnda kuvvet kullanmalar dnlemez.97 Bu adan Bosnada VII. Blm erevesinde hareket eden BM, Bosnadaki insan haklar ihlallerinin uluslararas bar ve gvenlii tehdit ettiine karar vererek, NATOyu kuvvet kullanma konusunda yetkilendirmitir. Bundan dolay da Bosnadaki kuvvet kullanm hukuka uygundur ve insan mdahale olarak yorumlanamaz. 1995de ABD askerlerinin NATO ats altnda Bosnaya gnderilmesini, insan mdahale olarak izah edenlere gre, Bosnada, insan mdahalenin en youn biimi olan yeniden ina etme modeli yaanmtr. Bu model, mdahale edilen lkenin tm siyas sistemini liberal, demokratik ya da ok kltrl bir sistem olarak organize etmeyi amalar. Aslnda, Bosnada yaplan, yeniden ina etmekten ok yeni bir ina kurmaktr. nk, Bosnada tarihin hibir dneminde liberal-demokratik bir siyas sistem olmamtr ve imdi bu sistem ina edilmeye allmaktadr.98 Bosnann bir insan mdahale rnei olduunu savunanlar, NATOnun kendisini tehdit eden bir durum olmamasna ramen, egemen bir devletin yetki alanna giren politikalar dzenlemek iin, egemen bir devlete saldrdn sylemektedirler.99 Ancak burada gz ard edilen ey, Bosnada yaanan katliamlarn uluslararas bar ve dzeni
95 96 97 98

99

Serta Hami Baeren, Uluslararas Hukukta Devletlerin Mnferiden Kuvvet Kullanmalarnn Snrlar, (Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 2003), s.174. Funda Keskin, Uluslararas Hukukta Kuvvet Kullanma: Sava, Karma ve Bilemi Milletler, (Ankara: Mlkiyeliler Birlii Vakf Yaynlar, 1998), s. 125. Baeren, a.g.e., s. 177. James Kurth, Global Intervention: Sheer Ignorance to the Fore, <http://www.moun.com/Articles/ oct2003/ 10-175.htm> (23.05.2005). Haig, a.g.m., <http://www.fpri.org/fpriwire/0902.200102.haig. humanitarianintervention.html>.

17

Merve rem Yapc tehdit ettii ve bu konuda da BMnin NATOyu yetkilendirmi olmasdr. Sonuta, her ne kadar aka belirtilmese de NATOnun ilk amac BMnin karar dorultusunda, sivillerin ldrlmesi ve katliamlarn durdurulmas olmutur. Hava saldrlarnn ilk amac, Bosnadaki devletin yeniden yaplandrlmasndan ziyade, insanlarn saldrlardan zarar grmesini engellemektir.100 Mdahaleyi Hazrlayan Durum ve artlar Daha nce de ifade edildii gibi, mdahalenin bu kadar ge gereklemi olmas, durumun daha da arlamasna ve pek ok sivilin hayatn kaybetmesine yol amtr. Bu kadar ge mdahale edilmesinin pek ok nedeni vardr. Mesela, mdahalelerin ounda elektronik poplizm gibi bir durum vardr ki; bu da bir insan felaket kana ve medyada kanl grntlerin verilmesine kadar beklenilmesini, bylece bir bakann asker eylem iin halk desteini daha kolay salamasn iermektedir.101 Bosna rneinde de bu durum yaanm; 1995 ylnda uluslararas medyada Saraybosna pazaryeri katliamnn gsterilmesinden sonra, asker mdahale seenei daha fazla konuulur hale gelmitir.102 ABDnin olaya tepkisinin incelendii blmde mdahalenin gecikme nedenlerinin bir ksmndan bahsedilmiti. Ancak bu blm altnda zellikle Clintonun kuvvet kullanmna ilikin politikas ve BMnin iinde mdahaleye ilikin yaanan tartmalar ele alnacaktr. Clinton Ynetimi ve Kuvvet Kullanm Clinton ynetimi, kuvvet kullanmna ilikin baz prensipler gelitirmi ve ubat 1995deki Ulusal Gvenlik Strateji Belgesinde bu prensipler aklanmtr. Buna gre, kuvvet kullanmna olanak tanyacak eit ulusal kar bulunmaktadr. Bunlardan ilki; ABD topran, vatandalarn, mttefiklerini korumak gibi yaamsal karlardr ki; bu karlar sz konusu olduunda ABD, tek tarafl asker g kullanabilecektir. kincisi, snrl g kullanmna neden olacak yaamsal olmayan ama nemli karlardr. ncs ise, ABD askerinin minimal risk stlenmesi kouluyla snrl g kullanmna olanak salayacak insan karlardr.103 1995te Bosnaya ynelik uygulanan politika, Clintonun izgisiyle uyumludur. Bosna Srplarna kar giriilen NATO hava saldrlar, alan olarak geni fakat zaman ve ama olarak snrl kalm; zerinde anlamaya varlm bir durumu gzlemlemek ya da Avrupal bar gcnn yerini almak haricindeki durumlarda ABD kara kuvvetlerinin blgeye dhil olmasna olanak salanmamtr. Ayrca Clinton, 1995 ylndan itibaren Bosna operasyonunu, Orta Avrupaya istikrar getirmesi bakmndan Amerikan karlar ierisinde tutmaya balamtr.104

100

101 102

103 104

John Langan, Justice or Peace? A Moral Assesment of Humanitarian Intervention in Bosnia, America, Vol: 170, No: 5, 02.12.1994, s. 10. Haig, a.g.m., <http://www.fpri.org/fpriwire/0902.200102.haig.humanitarianintervention.html>. Bosnadaki asker mdahalede medyann rol hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Gregory Kent, Humanitarian Agencies, Media and the War against Bosnia: Neutrality and Framing Moral Equalisation in A Genocidal War of Expansion, <http://www. jha.ac/articles/a141.pdf> (27.05.2005). Charles A. Stevenson, The Evolving Clinton Doctrine on The Use of Force, Armed Forces and Society, Vol. 22, No. 4, Summer 1996, ss. 511-536. Y.a.g.m., ss. 530, 531. Orta ve Dou Avrupadaki dengenin sarslmasndan sonra ortaya kan jeopolitik boluk alann doldurmaya kararl olan ABD, NATOnun oluturduu gvenlik alan ile Polonyadan Adriyatike inen kuak zerinde yeni bir dengeleyici stratejik rol stlenmektedir. Selver, a.g.e., ss. 184, 185.

18

Bosna Hersekte Gerekletirilen Askeri Mdahalenin Uluslararas Hukuktaki Yeri Ancak, daha nce de bahsedildii gibi, 1995 ylna kadar ABD ynetiminde asker mdahale seeneine kar olumsuz bir tutumun arln koyduunu sylemek mmkndr. Avrupann Bosnadaki baarszl, bundan dolay Srplarn giderek artan saldrlar ve Amerikal sivillerin ldrlmesi ile medyann giderek bu katliamlara daha ok arlk vermesi sonucunda, Clinton asker mdahale seeneine scak bakm ve daha nce ABD karlar ile balantl grmedii Bosna operasyonunu, Amerikan karlar ierisine almaya balamtr. zellikle 1994 yl ierisinde, ABD ynetiminde Bosna Srplarna kar asker giriimde bulunma konusunda byk bir kararszlk yaanmtr. Bu dnemde Kongredeki liderler, genelde snrl ABD hava saldrlarndan yana olmular, pek ok hukuku ise bu seenein karsnda durmutur. Hukukulardan Ronald Dellums, BM yetkisi altnda bulunan ABD ve NATO glerinin bar koruma misyonun ilk kuraln ihll etmemesi gerektiini, yani taraf tutmamas ve dman edinmemesi gerektiini ifade etmitir. Dellums gibi asker giriime kar kan hukukular, Frank McCloskey gibi Srplara kar kuvvet kullanmn savunan isimlerle sk sk tartma iine girmilerdir.105 Sonuta bu tartma, Clintonun kuvvet kullanlmasna ilikin bask yapmas ve BMnin VII. blm erevesinde yetkilendirdii NATOnun, daha ar hava saldrlarna gemesine karar verilmesi ile sona ermitir. BMnin Mdahaleye Bak BM ierisinde, Bosnaya ynelik asker mdahale seeneine olumlu baklmyordu. zellikle Hollanda, ngiltere, Fransa ve Kanada, Bosna-Herseke ynelik asker bir mdahale halinde burada grev yapan 10.000e yakn bar gc askerinin hayatnn tehlikeye deceine inanyorlard.106 Bosnada askerleri risk altnda bulunan lkelerden Hollanda, tm kendi askerleri Bosnadan kncaya kadar hava saldrlarna izin vermeyi reddediyordu.107 Yunanistan, ulusal karlar gerei Balkanlarda yaplacak bir mdahalenin krizi daha da byteceini savunmaktayd. Ayrca BM ve kuruluun Genel Sekreteri Gali, Bosna Hersek gibi nemli bir ihtilafta tm yetkileri NATOya devrederek, devre d kalmak istemiyor ve nc rolne, dier NATO yesi olmayan lkelerden de destek alarak devam etmek istiyordu.108 Pek ok BM bar gc grevlisi duyarl durumda kald iin, bombalama balarken bile kayglar, hatta muhalefet derindi. Washingtonun yeni oluan kararll olmasa, Avrupallar bombalama projesini iptal eder ya da apn ok kltrlerdi. BM ierisinde mdahale konusunda ABD ile en ok ibirlii yapan, Kofi Annan olmutu. Washingtona yardm ederek, bir yl sonra Galinin yerine Genel Sekreter seilmesi aamasnda, ABDnin onu desteklemesini salamt.109 Yugoslavyann dalmasndan sonra gerekleen BM mzakerelerinde ilk gnden itibaren, Gvenlik Konseyi dzenlemelerinin kat retorii ile kelimeleri eyleme evirme istei arasnda ak bir ztlk olumutur. Bunun nedeni, farkl BM aktiviteleri iin farkl grevleri ortaya koyan BM artnn VI. ve VII. blmleri arasndaki farkllktr.110 BM artnn VI. b105 106 107 108 109 110

Doherty, a.g.m., s. 906. Selver, a.g.e., s. 140. Holbrooke, a.g.e., s. 96. Selver, a.g.e., ss. 140, 141. Holbrooke, a.g.e., ss. 131, 132. Suterwalla, a.g.m., s. 9.

19

Merve rem Yapc lmnde, uyumazlklarn barl yollardan zmlenmesi ele alnmtr.111 VII. blmde ise, Gvenlik Konseyine bar tehdit edecek bir ekilde bir lkede insan haklar ihlli olup olmadn belirleme ve bu ihllleri sona erdirmek iin asker eyleme izin verme hakk verilmitir.112 Her ne kadar, Bosna hakkndaki Gvenlik Konseyi kararlar, VI. blme kar gelerek, BM glerine VII. blm erevesinde g kullanma yetkisini verse de, bu kararlar tam olarak uygulanamam ve BM bir anlamda VII. blm erevesindeki eylemlerden geri ekilerek, VI. blm erevesinde hareket etmitir. Mesel, Gvenlik Konseyinin insan yardm datlmasn salamak iin g kullanmna izin veren, Austos 1992deki 770 sayl karar uygulanmam; Mays ve Haziran 1993de kabul edilen ve gvenli blgelerin gle savunulmasna olanak salayan 824 ve 826 sayl kararlar ise ancak uzun bir sre sonra uygulanabilmitir.113 Sonuta, BM ierisinde kuvvet kullanmna ilikin kararlar alnsa da, bu kararlarn uygulanmasnda baarsz kalnmtr. Mdahalenin Nitelii ve Etkinlii BM Anlamasnn VII. blmnde yer alan 39. madde, barn tehdidi, bozulmas ve saldr durumunda Gvenlik Konseyine bunu saptama ve gerekli tavsiyelerde bulunma ya da Anlamann 41. ve 42. maddeleri gereince alnacak nlemleri kararlatrma yetkisi vermitir.114 39. maddede belirlenen durumlardan birisinin gerekletiine karar veren Gvenlik Konseyi, ya 41. maddede belirtilen ve kuvvet kullanma iermeyen yollara bavurmaya karar verebilir ya da 42 .madde uyarnca hava, kara ve deniz kuvvetleri araclyla kuvvet kullanlmasn ieren her trl giriimde bulunabilir. Eer Gvenlik Konseyi 42. madde dorultusunda kuvvet kullanmn ieren tedbirlere bavurma karar alrsa, kendine ait bir asker gc olmadndan dolay ye devletlerin BM emrine kuvvet vermelerini talep edebilir. Bunun yannda BM, zorlayc tedbirlerin uygulanmas iin blgesel rgtleri de kullanabilir.115 BM Anlamasnn 53. maddesi, Gvenlik Konseyinin kendi yetkisindeki zorlama nlemlerini uygulamak iin blgesel rgtlerden yararlanabileceini sylemekte ama Gvenlik Konseyinin izini olmadan bu rgtler uyarnca zorlama nlemlerinin uygulanamayacan belirtmektedir.116 Bosna-Herseke ynelik NATO mdahalesi, BMnin yukarda belirtilen 39. madde uyarnca Bosnadaki atmann uluslararas bar ve gvenlii tehdit ettiini kabul etmesi ve bu atmay durdurmak iin Anlamann 42. ve 53. maddelerine dayanarak, NATOya BM adna kuvvet kullanma yetkisi vermesi sonucunda gereklemitir. Yani BM karar dorultusunda gerekletii iin bu mdahale, hukuka uygundur. NATO mdahalesine zemin hazrlayan, Gvenlik Konseyinin 816 ve 836 sayl kararlardr. Gvenlik Konseyi 31 Mart 1993 tarihinde kabul ettii 816 sayl karar ile ye lkeleri blgesel rgtler araclyla veya kendi balarna Bosna Hersek hava sahas ihlallerine kar gerekli nlemleri almaya yetkili klmtr. NATOnun 12 Nisan 1993de balatt operasyonun zemini de bu karara dayanmaktadr.117 Gvenlik Konseyinin 4 Nisan 1993de ald 836 sayl karar ise, ye lkelere gvenli blgelerde, UNPROFORu grevlerini ifa ederken desteklemek amacyla,
111 112 113 114 115 116 117

Enver Bozkurt, Birlemi Milletler Sisteminde Kuvvet Kullanm, (Ank.: Nobel Yaynlar, 2003), s. 17. Suterwalla, a.g.m., s. 9. Y.a.g.m., s. 9. Hseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri 3. Kitap, (Ank.: Turhan Kitabevi, 2005), s. 214. Baeren, a.g.e., s. 48. Keskin, a.g.e., s. 143. lk Demirtrk Demirden, Birlemi Milletler Bar Koruma Operasyonlar ve G Kullanma Olgusu (19461996), Akdeniz ..B.F. Dergisi, Say: 11, 2006, s. 250.

20

Bosna Hersekte Gerekletirilen Askeri Mdahalenin Uluslararas Hukuktaki Yeri hava gcn kullanarak gerekli nlemleri alma yetkisi vermitir. Bu karara dayanarak NATO, 10-11 Nisan 1994 tarihlerinde iki havadan destek operasyonu dzenleyerek Goradze blgesindeki Bosnal Srp mevzilerini hedef almtr.118 Ancak bu grev dorultusunda NATO, Austos 1995e kadar dar kapsaml operasyonlarda bulunmu ve snrl bir kuvvet kullanm gerekletirmitir. 1995 Austosunda balayan NATOnun youn hava saldrlar, tekrar bu 836 sayl karara dayandrlmtr.119 BM ierisinde ye devletler arasnda uzlama kolay salanamad iin Austos 1995deki youn hava saldrlar ncesinde ayr bir BM Gvenlik Konseyi karar kartlamamtr. Bu noktada, BM Genel Sekreteri Galinin yardmcs ve bar gc operasyonlarndan sorumlu olan Kofi Annan, BMnin NATOyu ar hava saldrlar konusunda yetkilendirmesinde nemli bir rol oynamtr. 29 Austos 1995 tarihinde Annan, BM sivil yetkilileriyle asker komutanlarna, Bosna hava saldrlarn veto etme haklarn bir sre iin askya alma talimat verdiini ABDye bildirmi; bylece sava baladndan itibaren ilk defa, hava saldrlar alma karar yalnzca NATOnun ve dolaysyla ABDnin eline gemitir.120 Oysa ki bu zamana kadar gvenli blgelerin korunmas iin kuvvet kullanm konusunda BM ve NATOnun birlikte karar almasn gerektiren iki anahtar dzenlemesi yrrlkteydi. Bu dzenlemeye gre, her iki rgt de dierinin hava gc kullanmn veto etme hakkna sahipti.121 Bu ise, kuvvet kullanma konusunda farkl grlere sahip NATO ile BM arasnda anlamazln domasna ve her iki rgtn de kendi stnln kabul ettirme abas iine girmesine neden oluyordu.122 Hem bu anlamazlk hem de BMnin NATOyu harekete geirme konusundaki geciktirme politikas, 1995 Austosuna kadar gerekletirilen operasyonlarn baarszlkla sonulanmasnn nedenleri arasnda yer almtr. NATOyu Gvenlik Konseyinin 836 sayl karar ile kuvvet kullanma konusunda yetkilendiren BM, getirdii iki anahtar dzenlemesi ile bu yetkiyi snrlandrm; NATOnun olas asker mdahalelerinin idaresini kendi zerine alm ve onay olmadan NATOnun harekete gemesini engellemiti. Ancak 1995 Austosunda Annann abalar sonucu iki anahtar mekanizmas ortadan kalkm ve kuvvet kullanma yetkisi tamamen NATOya braklmtr. Baz hukukulara gre, 1995 Austosundaki asker mdahalenin NATOnun idaresi altnda gereklemi olmas, mdahalelerin sadece BM kontrol altnda gereklemesine izin veren BM artn ihlal etmektedir.123 Ancak, sonuta mdahaleyi NATO idaresine brakan da yine BMnin kendisidir. Bosnadaki NATOnun asker mdahalesi, hakl sava doktrini asndan da incelenmektedir. Hakl sava doktrini sava etiini iki adan yarglamaktadr. Bunlar, jus ad bellum yani savan almas ile ilgili kurallar ve jus in bello yani savan yrtlmesi ile ilgili uygulanacak kurallardr.124
118 119 120 121

122 123 124

Y.a.g.m., s. 251. NATO El Kitab, s. 110. Holbrooke, a.g.e., s. 127. Dick A. Leurdijk, Before and after Dayton: the UN and NATO in the Former Yugoslavia, Third World Quarterly, Vol:8, No: 3, 1997, s. 463. Y.a.g.m., s. 461. Suterwalla, a.g.m., s. 9. Hoeller, a.g.m., <http://www.amcips.org/articles/shoeller.htm>.

21

Merve rem Yapc Jus ad bellum kriterlerinden ilki, hakl sebebin varolmasdr. Sava almasndaki hakl sebep genelde, masum insanlarn yaamn korumaktr. Bosnada soykrm suu ileyen Bosnal Srp milislere kar gerekleen NATO mdahalesi, Bosnal Mslmanlarn toplu bir soykrma uramasn nlemek iin yaplm ve bu nedenden dolay da hakl sebebe dayanmtr. Kriterlerden ikincisi, savan yasal bir otorite tarafndan balatlmas gereidir. Yasal otorite kriterine gre sava, zel ordular tarafndan deil, egemen devletler ya da uluslararas kurumlar tarafndan yrtlmelidir. Bu kriter Bosnada uygulanmtr, nk burada mdahaleyi yrtenler, BM ve NATO otoritesi altndaki ye devletler olmulardr. nc kriter, savan son are olmas gerektiidir. Son are kriteri, iddeti dindirmeye ynelik tm abalarn tketilmesinden sonra asker tedbirlere bavurulmasn ngrmektedir. Bu kriter Bosnada karlanm, hatta asker mdahale iin olduka ge kalnmtr. Uluslararas toplum, 1995teki NATO bombardmanlarndan nce insan yardm datlmas, gvenli blgeler oluturulmas, eitli bar planlarnn hazrlanmas gibi iddet iermeyen pek ok giriimde bulunmutur; ancak bu giriimler, sava durdurmada baarsz olmulardr. Savaa bavurulmasna ilikin dier bir kriter, orantllk kriteridir. Bu kriter, savatan salanacak toplam fayda ile toplam zararn karlatrlmasn gerektirmektedir. Eer bir sava ok ykcysa, karsnda salanacak fayda yksek olmaldr. Bosnada soykrm durdurmak iin Srp mevzileri bombalanm, bombalamada ok az Srp lm ve lenlerin neredeyse hepsi savaan askerler olmutur. NATO, pek ok sivil kayba yol at Kosova operasyonunun tersine, Bosnada Srp sivil yerleim blgelerini bombalamamtr. Sonuta, Bosnadaki asker mdahale, ar kayba yol amadan Bosnada lmleri durdurmu ve bu adan orantllk kriterini karlamtr. Beinci kriter, makul bir baar ansnn olmas gerekliliidir. Bu kriter de Bosnada karlanmtr, nk Srp ordusu karsnda Bosnal Mslmanlara yardm eden bir NATO gcnn baar ans her zaman bulunmaktayd. Altnc kriter, doru niyet kriteridir. Bu kriter, hakl sebep var ise, savan amacnn tek tarafl bir kazan olmamas gerektiidir. Bu da tm taraflarn dahil olduu bar ve uzlamann salanmas anlamna gelmektedir. Bosnadaki uluslararas mdahale ile doru niyet kriteri test edilmi ve SFORun devam eden sorumluluu ile doru niyet gsterilmitir.125 Yukarda da grld zere, jus ad bellumun bu alt kriterinin Bosnada karlandn sylemek mmkndr. Ancak jus ad belluma bal bir kriter daha vardr ki; bu kritere Bosna mdahalesinde rastlanamamtr. Sava aka iln edilmeli, sava balatann hedefi, sava nlemek iin ileri srlen koullar belirtilmelidir.126 Sava amalarnn bildirilmesi kriteri, savan resmi bir deklarasyonunu ya da en azndan sava amalarnn kamuya duyurulmasn iermektedir. NATO, 1995de Bosnal Srplar bombalamaya balad zaman, tek amac Srplar savaa son vermeye zorlamak ve atekes grmelerine balamak myd, yoksa Bosnay tek bir devlet altnda okkltrl bir toplum olarak yeniden mi ina etmek istiyordu? Amalarn tam olarak belirtilmemesinden dolay, Bosna mdahalesinde bu kriterin karlandn sylemek zordur.127 Jus in bello, yani savan yrtlmesine ilikin kurallar, sivillere zarar verilmemesi (ayrmclk) ve ar g kullanlmamas (orantllk) eklindedir. NATO hava mdahalesi, ay125 126 127

Hoeller, a.g.m., <http://www.amcips.org/articles/shoeller.htm>. Dumanl, a.g.m., s. 9. Hoeller, a.g.m., <http://www.amcips.org/articles/shoeller.htm>.

22

Bosna Hersekte Gerekletirilen Askeri Mdahalenin Uluslararas Hukuktaki Yeri rmclk ve orantllk prensibini karlamaktadr. Sadece asker hedeflerin vurulmas ve ok az sivilin zarar grmesi aka ayrmclk ilkesinin uygulandn gstermektedir. Asker hedefler ksa bir sre iinde dmler, Bosnal Srplara kar toplu bir misilleme uygulanmam ve Srplar grme masasna getirmek iin yeterli derecede snrlandrlm g kullanlmtr. Sonu olarak, Bosnadaki asker mdahale, jus in bello kriterlerini karlam ve sava sona erdirmitir.128 Aslna baklrsa, Bosnadaki mdahalenin hakl sava doktrinindeki kriterlere uygun olup olmamasnn bir nemi de yoktur. nk sz konusu kriterler, kuvvet kullanmann yasak olmad dnemlerde oluturulmu ve BM art ile her trl kuvvet kullanmnn yasaklanmas sonucu geerliliini yitirmitir. Daha dorusu 1945 sonrasnda jus ad bellum yani kuvvete bavurmaya ilikin tek kriter meru mdafaa hakk olmutur. Bir baka ifadeyle, kuvvet kullanma yasann tek istisnas meru mdafaa haline gelmitir. BM art ile beraber, bir taraftan devletler meru mdafaa durumu istisna kalmak zere kuvvet kullanma yetkisini terk ederlerken, dier yandan mnhasran kuvvet kullanma yetkisiyle donatlm merkezi bir otorite yaratmlardr ki bu otorite de BMnin kendisidir. O yzden NATOnun asker mdahalesinde nemli olan hakl sava kriterlerine deil, yaplageli haline dnm olan BM artna uygun olmasdr. Yukarda da ifade edildii gibi bu mdahale, BM artnn ilgili maddeleri uyarnca alnan BM Gvenlik Konseyi kararlarna uygundur ve bundan dolay da hukukidir. 30 Austos gecesi gerekleen, Kararl Kuvvet operasyonunda, talyadaki slerden ve Adriyatikte demirlemi bulunan Theodore Roosevelt uak gemisinden havalanan 60 akn uak, Saraybosna evresindeki Bosna Srp mevzilerini vurmu; bu, NATO tarihinde o zamana kadarki en byk asker eylem olmutur. Daha nceki hava saldrlarnda, BM ile NATO kendilerini snrlam, yalnzca Srplarn yerden havaya roket mevzilerini ya da tek tek tanklarn hedef almaya zen gstermiken, bu sefer ok farkl olarak, masif saldrlara ynelmitir.129 30 Austosta balayan NATO harekt, 11 gn srm ve Bosnadaki Srp asker hedeflerine ynelik 3500 sefer dzenlenmitir. 38000 sefer ile 78 gn sren Kosova operasyonu ile karlatrldnda, Bosna hava harekt yumuak ve etkili olmutur. ok az sayda Srp hayatn kaybetmi, hedefler genelde cephane depolar ve NATO saldrlarnn balayacan bilen Srp askerlerinin brakt ar silh paralar olmutur.130 Ancak, az bir kaypla sonlanan Bosna harektnn, zamanlama asndan baarl olduunu sylemek mmkn deildir. Mdahalenin bu kadar ge gereklemi olmas, pek ok sivilin yaamn kaybetmesine, kentlerin harap olmasna ve byk bir ksm Bosnalnn g etmesine yol amtr. Sonuta, bu asker mdahale ile, ABD bir kez daha stnln kantlam ve Avrupa devletlerinin zayfl ortaya kmtr. Amerikal ke yazar William Pfaffa gre, ABD Bosna- Hersek krizi ile Avrupann lideri olduunu kantlamtr. Bush ynetimi de, Clinton ynetimi de, Avrupa hkmetlerini Avrupa liderliini stlenme yolunda tevik etmiler ancak Avrupallar baarl olamamlardr.131 ABDnin 1995 ylnda gerekletirdii abalar ve NATOyu harekete geirmesi sonucunda ancak, bu asker mdahale gerekleebilmitir.

128 129 130 131

Y.a.g.m., <http://www.amcips.org/articles/shoeller.htm>. Holbrooke, a.g.e., s. 130. Hoeller, a.g.m., <http://www.amcips.org/articles/shoeller.htm>. Holbrooke, a.g.e., s. 131.

23

Merve rem Yapc SONU Bosna-Hersek atmasn Avrupann i ii olarak gren ve bu sorunu Avrupallarn sorumluluuna brakan ABD, ilk balarda Bosna-Herseki karlar asndan nemli grmemi ve bu sorunun dnda kalmay yelemitir. Bu konuda Bush ynetimini eletiren Clinton da, iktidara gelince soruna ynelik ABDnin tepkisizliini uzunca bir sre devam ettirmi; ancak Avrupallarn baarsz kalmalar, Srplarn saldrlarn gittike arttrmalar, 1995den itibaren kanl grntlerin medyada daha fazla yer almas ve ABDli diplomatlarn Bosnada hayatlarn kaybetmesi ile beraber ABD ynetimi, daha aktif bir politika izlemeye ve asker mdahale konusunda bask yapmaya balamtr. Avrupa devletleri ise, artan Srp saldrlar karsnda yaplacak ar bir mdahalenin oradaki bar gc askerlerinin hayatn tehlikeye atacan dnm ve asker mdahale seeneine kar daha temkinli yaklamlardr. BM ierisinde bu konuda bir uzlama salanmasnn zorluundan dolay, 1995 Austosundaki NATO hava saldrlarndan nce ayr bir Gvenlik Konseyi karar kartlmam, bu saldrlar Konseyin gvenli blgelerin savunulmasnda NATOya havadan koruma yetkisi veren, 1993 tarihli 836 sayl kararna dayandrlmtr. Ayrca, 29 Austos 1995 tarihinde BM Genel Sekreter Yardmcs Kofi Annan, BM sivil yetkilileri ile asker komutanlarnn Bosna hava saldrlarn veto etme haklarn bir sre iin askya alm ve bylece hava saldrlar alma karar yalnzca NATOnun ve dolaysyla ABDnin eline gemitir. Sonuta, NATOnun mdahalesi bir BM kararna dayandrld iin hukuka uygundur. Ancak, NATO mdahalesini, hukuka aykr nitelikteki insan mdahale kapsam iine sokanlar bulunmaktadr. Eer Kosova operasyonunda olduu gibi, Bosnadaki NATO mdahalesi bir BM kararna dayanmam olsayd bu, insan mdahale olarak tanmlanabilir ve hukuka aykr olurdu. Ancak Bosnadaki mdahalede, BMnin Bosnadaki insan haklar ihlllerinin uluslararas bar ve gvenlii tehdit ettii sonucuna varmas ile VII. blm kapsamnda NATOya g kullanma yetkisi vermesi sz konusudur. 1995 Austosunda balayan NATO asker mdahalesi, NATO tarihinde o zamana kadarki en byk asker eylem olmu; daha nceki hava saldrlarnda NATO, BM direktifleri dorultusunda kendisini snrlamken, iki anahtar dzenlemesinin de ortadan kaldrlmasyla NATO, BM kstlamas olmadan masif saldrlara ynelmitir. Ancak Kosova operasyonu ile karlatrldnda, Bosna hava harekt olduka yumuak gemi, ok az Srp hayatn kaybetmi ve lenlerin neredeyse hepsi savaan askerler olmutur. NATO, pek ok sivil kayba yol at Kosova operasyonunun tersine, Bosnada Srp sivil yerleim blgelerini bombalamamtr. Fakat az bir kaypla sonlanan Bosna harektnn, zamanlama asndan baarl olduunu sylemek mmkn deildir. Mdahalenin bu kadar ge gereklemi olmas, pek ok sivilin yaamn kaybetmesine, kentlerin harap olmasna ve byk bir ksm Bosnalnn g etmesine yol amtr. Yine de Bosnadaki NATO harekatnn hem barn salanmasnda, hem de BM ile NATO arasndaki ilikilerin geliiminde nemli bir rol oynad yadsnamaz bir gerektir.

24