II. MERUTYET DNEM A- SYASAL GELMELER Sultan II.

Abdlhamidin merutiyeti fiilen ortadan kaldran ferman 23 Temmuz 1908de yrrle girdi. Merutiyetin yeniden yrrle girmesinin ardndan Avusturya/Macaristan, 1878de Berlin Konferansnda geici olarak kendisine braklm olan Bosna-Hersek vilyetini topraklarna kattn duyurdu (5 Ekim 1908). Ayn gn Bulgaristan bamszln iln etti. Osmanl Devleti bu gelimeler karsnda, Avusturyay protesto etmek iin bu lkeden gelen mallara kar boykot iln etmekten teye gidebilecek bir eylemde bulunamad. te yandan merutiyetin ilnndan doan serbestlik ortam iinde yzlerce gazete karlmaya baland. 1908 ylnn yaz aylarnda yaplan seimlerde ttihat ve Terakki Cemiyeti parlamentoda ounluu salam grnyordu, fakat; seilen mebuslarn cemiyetle balar olduka zayft. ttihat ve Terakki Cemiyetinin bu zayfl, 17 Aralk 1908de Meclis-i Mebusann almasyla daha net biimde ortaya kt.Sadrazam Kmil Paa ile ttihat ve Terakki Cemiyeti arasnda cereyan eden iktidar mcadelesi balangta basn araclyla srdrld ve ksa bir sre sonra tam bir siyasal bunalma dnt. Padiah, hkmetle Cemiyet arasndaki bu ekimede tarafsz grnmeye zen gsteriyordu. II. Merutiyet dneminin ilk nemli siyasal buhran 31 Mart Vakasdr1. Ayaklanmaya Katlan Birlikler Olayn patlak vermesine yol aan gelimelerin balangcn, Kmil Paa kabinesinin, mecliste yaplan bir oylama sonucunda drlmesi tekil eder. Cemiyete yakn olan Hilmi Paann Sadrazamlnda kurulan yeni kabine 17 ubat 1909da programn okuyarak Meclisten gvenoyu ald ve greve balad. Hilmi Paa kabinesi, greve balad andan itibaren, Dervi Vahdetinin sahibi olduu Volkan gazetesi bata olmak zere ttihat ve Terakki kartlarnn iddetli muhalefeti ile kar karya kalmtr. Alayl subaylardan 1400 kadarnn ordudan tasfiye edilmeleri giriimi, bunlarn mektepli subaylara kar harekete gemesine yol at. Cemiyetin asl dayana durumundaki
Rumi takvimle miladi takvim arasndaki 13 gnlk farktan tr, Rumi takvimdeki 31 Mart 1909 tarihinin Miladi takvimdeki karl 13 Nisan 1909dur.
1

cihet-i askeriyede ilk

atlak da bu vesileyle kendini gstermeye balad. Mektepli ayn zamanda

subaylarn ttihat ve Terakki Cemiyeti ile zdeletirilmesi, alayllarn

cemiyete de dman olmalarna sebep tekil ediyordu. 6 Nisanda ttihat ve Terakki Cemiyeti kart olan Serbesti Gazetesinin bayazar olan Hasan Fehminin ldrlmesi ve buna bal olarak ortaya kan gelimeler sonucunda 13 Nisan 1909 gn Avc Taburlar, niversite (Darlfnn) rencilerinin de katlmasyla merutiyete kar bir ayaklanma balatt. Hkmet istifa etti, kabine deiti ; mektepli subaylar ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin nde gelen isimleri ya sakland veya stanbul dna kamak zorunda kaldlar. Ayaklanmay destekledii dnlen II. Abdlhamid tahttan indirildi ve yerine V. Mehmet Reat tahta geirildi. Fakat siyasal kargaa sona erdirilerek istikrarn salanmas bir trl mmkn olmad. Ksa mrl kabineler geldi, gitti ve sonunda ttihat ve Terakki Cemiyetinin karsnda 11 muhalefet partisinin birlemesiyle 1911 ylnda Hrriyet ve tilf Frkas dodu. ki siyasi parti arasndaki cepheleme, orduya da srayarak ttihatlara kar muhalefet eden Halaskr Zabitan grubunun ortaya kmasna yol at. Sadrazam Mahmut evket Paa bu grup tarafndan dzenlenen bir suikast sonucunda ldrld. Bu siyasal karklklar srasnda devletin dalma sreci de btn hzyla devam ediyordu. Osmanl devletinin dalmasn hzlandran iki nemli gelime zerinde de ksaca durmak gerekmektedir. Bunlar Trablusgarp Sava ve Balkan Bozgunudur. TRABLUSGARP SAVAI Bosna-Hersekin igaline en iddetli tepkiyi gsteren devletlerin banda Rusya geliyordu. Boazlar, Rusya asndan hayati derecede nem tamaktayd. Zira buralarn rakip byk glerden birisi tarafndan kontrol altna alnmas bu devletin durumunu gletirecekti. Boazlarla ilgili olan dier devletler zerinde bask kurabilmek amacyla Rusya, Balkanlarda iddetli bir rekabet iinde olduu Avusturyadan baka bir devletin desteini almak zere harekete geerek, talyaya yaklat. ki lke arasnda imzalanan Racconigi Antlamas ile Rusya ve talya, Trablusgarp ve Boazlar zerindeki menfaatlerini karlkl olarak tanmay taahht ediyorlard. Anlamadan iki yl sonra talya, Trablusgarba saldrd. Rusya ise Boazlar konusunda Osmanl Devletine baskda bulunmaya balad. 1911 Eyllnde talya, Trablusgarb igal etmeye balad. ngiltere, bu devleti bsbtn kstrerek karsna almamak iin Msr yolunu Osmanl kuvvetlerine kapatnca, buraya asker sevketme imkn da ortadan kalkm oldu.

Gen Osmanl subaylar (Mustafa Kemal, Enver, Ali Fethi, Aziz Ali el-Msr) klk deitirerek gnll olarak Trablusgarba geip, burada bulunan Osmanl ve Arap kuvvetlerini rgtleyerek, etin bir gerilla savana giritiler.

talyanlar, beklemedikleri bu iddetli direni karsnda ardlar. Bu srada balayan Balkan Muharebesi talyann iini kolaylatrd. 1912 Ekiminde imzalanan Ui antlamas ile Osmanl Devleti Trablusgarb talyaya terkettii gibi, Yunanllarn gz koyduklar 12 Aday da talyann koruyuculuuna terketti. BALKAN BOZGUNU Bulgaristan, bamszln kazandktan sonra Balkanlarda aktif bir politika izlemeye balamt. Bu lkenin Srbistanla bir atmaya girmemesi iin gayret sarfeden Rusya, her iki devlet arasnda arabuluculuk yaparak Osmanl Devletine kar anlamalarn salad. Gene ayn devletin tevikiyle 1912 ortalarnda Yunanistan ve Karada da bu anlamaya katldlar. Byk devletlerden, yenildikleri takdirde snrlarn deimeyecei garantisini de alan Balkanl balaklar Ekim aynda Osmanl Devletine kar sava atlar. Osmanl Devleti Ordu ierisindeki siyas ekimelerden tr, emir-komuta zincirinde ortaya kan aksamalar sebebiyle hemen hemen her cephede ar bir malubiyete urad. Taraflar arasnda sava bitiren anlama 1913 Maysnda Londrada imzalanmtr. Bu anlamaya gre: Arnavutluk bamszln kazanyor, Girit Adas Yunanistana braklyor, Osmanl Devletinin Trakya snr, Edirneyi darda brakacak ekilde Midye-Enez hatt oluyordu. Balkan Savanda ummadklar kadar kolay bir zafer kazanan bu devletler, elde ettikleri topraklarn paylalmasnda anlamazla dnce bu defa birbirleriyle savaa tututular. Bunun zerine harekete geen Osmanl Ordusu Edirneyi kurtarmay baard. Balkan Sava, Trkiyenin i politikas zerinde ok derin etkiler brakmtr. O zamana kadar yaygnlk kazanamayan Trklk glenmeye ve Balkanlardan gelen gmenlerin etkisiyle Trklk uuru yerlemeye balad. Balkan Bozgunu salt bir askeri yenilgiden teye Trkiyede ok derin toplumsal bir travmaya yol amtr. Vatan olarak benimsenmi topraklardan Anadoluya akan yzbinlerce insan yollarda salgn hastalklardan, alk ve sefaletten krlmtr. TC, Balkan savandaki yenilgi zerine Bbli Basknn dzenleyerek ynetime el koydu.

II. MERUTYET DNEM FKR AKIMLARI II. Merutiyet dnemi her bakmdan kendisinden sonraki dnemi ok derinden etkileyen bir dnemdir. Bu dnemde ortaya kan tecrbeler ve kazanlan yeni siyasal ya da fikri gelenekler, yaplan mnakaalar, gerekletirilmeye allan reform hareketleri, cumhuriyet dneminde yaplan inklplara k tutmutur. Bu akmlarn ve genel program ve hedeflerinin bilinmesi bu bakmdan faydal olacaktr. mparatorluklarn dokusu bir bakma genel ve zel vatanlardan rldr. Huzur ve bar bu iki doku arasndaki uyumla yakndan ilgilidir. Oysa milliyetilik anda bu uyumun srdrlmesi mmkn olmamtr. Tanzimat ve slahat dnemlerinde gelien Osmanlclk fikri ite bu uyumu salama abasnn ideolojisidir. Hibir etnik ve siyas ayrm gzetmeksizin btn Osmanl tebasnn vatandalk bayla birbirine balanmas dncesi devletin btnln koruma isteinin resm ideolojisi olarak gelitirilmitir. Balangta teorik olarak hayli cazip grnen bu fikir, hayatn gerekleri karsnda anlamsz hale gelmekten kurtulamayacaktr. Lkin her eye ramen, yklna kadar Osmanl Devletinin resm politikas olmaya devam etmitir. Ancak Merutiyet devrinin hayli renkli ve hareketli ortamnda resmi ideoloji dnda lkenin kurtuluu iin ortaya atlan reeteler ve gelien fikir hareketleri iinde Batclk, slmclk ve Trklk fikirleri ana akmlar olarak n plana kmaktadr. Elbette dnemin fikr ve siyas akmlar bu dnceden ibaret deildir, fakat hemen hemen her akm, bu temel fikir hareketinden az ya da ok etkilenmitir. Osmanl slahatlarnn Tanzimat dneminde hz kazanmasyla birlikte, bat fikirlerinin de Osmanl aydnlarn etkiledii zerinde durmutuk. Esasnda modernleme konusunda dnemin fikir akmlar arasnda az-ok bir mutabakat vardr. Fakat bunun derecesi konusunda mnakaalar yrtlmektedir. Genel izgileri itibaryla dnemin fikir akmlarn aadaki kategorilerde deerlendirebiliriz. Batclk Batclar, bat medeniyetini bir btn olarak grmekte ve medeni olabilmek iin btn bu deerlerin benimsenmesi gerektiini savunmaktadrlar. tihad, leri gibi gazete ve mecmualar etrafnda toplanmlardr. Abdullah Cevdet, Celal Nuri, Klzade Hakk tannm temsilcileri olarak kabul edilebilir. Bu hareketin nclerinden Abdullah Cevdetin kard tihad Mecmuasnda yaynlanan ve Klzade Hakknn kaleme ald Pek Uyank Bir Uyku balkl iki yazda batclarn btn hedefleri zetlenmitir. Bu makalede zetle unlar sralanmtr: * Fes kmilen defedilip yeni bir serpu kabul olunacaktr.

* Mevcut kuma fabrikalar geniletilecek ve yenileri de alacaktr. Yerli mallarnn kullanlmas tevik edilecektir. * Kadnlar diledikleri tarzda giyinecekler, yalnz israf etmeyeceklerdir. Polisler ve softalarla, arabac makulesi kimseler kadnlarn giyimlerine asla mdahale etmeyeceklerdir. eyhlislm Efendiler de araflara dair beyannameler yazmayacak ve imza etmeyeceklerdir. Polisler, kadnlarn iine ancak mnasebetsiz ve genel ahlka dair meselelerde mdahale edebilecekler ve bu vazifelerini de byk bir nezketle yerine getireceklerdir. Kadnlar vatann en byk velinimeti saylarak kendilerine erkekler tarafndan hrmet ve riayet gsterilecektir. * Kadnlar ve gen kzlar, Mslman Bonak ve erkezlerde olduu gibi, erkekten kamayacaklardr. Her erkek, kendi gzyle grd, tetkik ettii, beendii ve setii kzla evlenecektir. Grclk adetine nihayet verilecektir. * Kzlar iin dier mekteplerden baka bir de Tbbiye Mektebi alacaktr. * Birer tembellik yuvas olan btn tekkeler ve zaviyeler lga olunacak, varidat ve tahsisatlar kesilip, Maarif btesine ilve edilecektir. * Btn medreseler kapatlacaktr. * Sark sarmak ve cbbe giymek sadece yksek alimlere mahsus hale getirilecektir. * Evliyaya nezirler yasak edilecek, bu gibi teberrular Donanma ve Mdafaay Milliye Cemiyetleri kasalarna girecektir. * Arazi ve Evkaf kanunlarndan balanarak btn kanunlar slah edilecektir. * eri mahkemeler kaldrlacak ve Nizami mahkemeler slah edilecektir. * Mecelle kaldrlacak veya en azndan o derece deiecektir. * Mevcut Osmanl Elifbas atlarak yerine Ltin harfleri kabul edilecektir. * Avrupa Medeni Kanunu kabul edilerek bugnk evlenme-boanma artlar tamamiyle deitirilecektir. Birden fazla kadnla evlenmek ve bir szle kar boamak usulleri kalkacaktr. Esas metne bal kalnarak zetlenen bu dncelere eklenebilecek sistemli baka eyler olduu pek sylenemez. Bu dnceler dnemin aydnlar arasnda yaplan mnakaalarn esasn oluturmaktadr. Dikkat edilecek husus, zellikle slamclarla batclar arasndaki mnakaalarda, birincilein srekli savunma halinde bulunmalardr ki, bu husus gnmzde bile pek fazla deimemitir. Trklk

Esasnda, Trkleri; Tanzimatla birlikte gelien fikir hayatmzda ortaya kan yeniliki muhafazakr atmasnda telifi, yani uzlamac bir noktaya koymak gerekmektedir. nk; vatan, dil ve kltr kavramlarna dayanan milliyetiliin bizatih kendisi, 19. yzyl sonlarnda gelien bat kkenli bir harekettir. Ali Suavi, Mahmut Celaleddin Paa ve Gaspral smail Beyi ncleri arasnda sayabileceimiz Trkler dncelerini daha ok dil, kltr ve ekonomi meseleleri zerinde younlatrmlardr. Trklerin programlarn da Milli Tetebbular, Halka Doru ve Trk Yurdu mecmualarndan ve hayli geni yaynlardan derlemek mmkndr. Bu program u ekilde zetlenebilir: Byk Trk Birlii: Dilleri, rklar, adetleri hatta ounun dinleri bir olan btn Trklerin birlemesi. Osmanl Devleti bu camia iinde merkez bir yer igal edecektir. Gaspral smail Bey bunu Dilde, fikirde, ide birlik iaryla ifade etmektedir. Trk Tarihi ve Kltr: Trk tarihi Osmanl Devletinin kuruluu ile balamaz. Ondan evvel de byk bir Trk mazisi ve medeniyeti vardr. Trk milletinin Osmanllardan evvel balayan tarihini, ahlk ve adetlerini, lisan ve edebiyatlarn, iktisadi durumlarn aratrmak arttr. Trk Dili: Trk dili, Arap ve Acem dillerinin tesirinden kurtarlacaktr. stanbul Trkesi ortak yaz ve konuma dili haline getirilmelidir. simler konulurken Trke adlarn yaygnlatrlmasna nem verilmelidir. Ziya Gkalp bunu Trklemek, slamlamak, Muasrlamak eklinde formle etmitir. Mill ktisat: Yoksulluktan ve yabanc basksndan kurtulmann yolu, mill istihsali (retimi) artrmann arelerini bulmak ve Trk iktisad hayatn yabanc maliyecilerin penesinden kurtarmaktr. Mill Edebiyat: Halk dilinin ve folklornn aratrlmas, mill vezin olan hece vezninin kullanlmas ve halka inilmesi. slmclk slamclk hareketinin iki temel izgisini olan ihyaclk ve selefiyecilik oluturur. Bunlardan hyaclk dinin asr- saadette, peygamberimizin hayatta olduu dnemdeki haliyle yaanmas gerektiini savunmaktadr. Buna karlk Selefiyecilik ise dinin kurallar deimemekle beraber yeni itihatlarn yaplabilecei ve Mslman hayatnn yeni artlara gre tanzim edilebilecei grn benimsemektedir. Bu iki ana gruba mensup olan aydnlar Srat- Mstakim, Sebilrreat gibi dergiler etrafnda toplanmlardr. Bunlarn dnce ve tekliflerini de aadaki ekilde zetleyebiliriz:

Byk slm Birlii: Din, cemiyetin temel direidir ve dinle millet birdir. slm dinine mensup insanlar, Hilfet etrafnda dil fark gzetmeksizin bir tek millet olutururlar. slm Terakkiye Mni Deildir: slm dini insanln n plana kard btn deerlere, demokrasi, hrriyet, eitlik, kardelik vb. sahiptir. Mslmanlarn gemite kurduu yksek medeniyet bunun gstergesidir. Dolaysyla, gelimeye mani olan din veya dini deerler deil, fakat dinin deerlerine gre hareket etmeyen Mslmanlardr. adalama: Batnn ilim ve tekniini, sanayiini almaya mecburuz. Fakat, Avrupallarn btn adetlerini, ahlkn ve hayat tarzn kabul edemeyiz. Kadn Haklar: eriat, yani dinin koyduu kurallar, kadnn kendisine mahrem olmayan erkeklerden kamasn emreder. Tesettr arttr. Fakat bu, kadna hibir meru hakkn kaybettirmez. Kadn da maln erkek gibi istedii ekilde kullanabilir. Taaddd-i Zevcat: Birka kadnla evlenmek tabii zaruretlerdendir. slmdan evvel ok evlilie bir snr konulmamt, slm dini ok evlilii drt ile snrlandrmtr. slamclar, batclarn ileri srd eylerden sadece bat ilim, teknik ve sanayiinin alnmasna taraftardrlar. II. Merutiyet dneminin fikir hayatnda, aktarlan bu akmlarn dnda kalan baka fikir akmlar da ortaya kmlardr. Bunlarn Cumhuriyet sonrasnda ideoloji araylarnda etkili olanlarn zetle aadaki ekilde sralayabiliriz: Meslek-i timai Cereyan Prens Sabahattinin esas temsilcisi olduu bu grup dem-i merkeziyeti (yerinden ynetimci) ve teebbs- ahsi (bireysel giriim) taraftar bir program ortaya koymutur. Ahrar Frkas ad altnda rgtlenmi ve daha sonra Hrriyet ve tilafa katlmtr. Sosyalizm Bu cereyann merutiyet dneminde etkili olduu sylenemez. Herhangi bir programndan sz etmek mmkn olmamakla birlikte Halk tirakyyun Frkas ad altnda bir rgt kurulmutur. Frkann adna izafeten tiraki lakabyla tannm olan Hilmi Bey tarafndan temsil edilmilerdir.

OKUMA LSTES 1. Tark Zafer Tunaya, Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul, 1960. 2. kr Haniolu, Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul, 1981.

3. Peyami Safa, Trk nklabna Baklar, Ankara, 1988. 4. Halil Menteenin Anlar, Haz: smail Arar, stanbul, 1986. 5. Ahmet Bedevi Kuran, Osmanl mparatorluunda nklap Hareketleri ve Milli Mcadele, stanbul, 1959. 6. Mmtazer Trkne, Siyasal deoloji Olarak slamcln Douu, stanbul, 1991.