KADR HAS NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

ULUSLARARASI LKLER VE KRESELLEME BLM

BOSNA SAVAI ve YUGOSLAVYAnn PARALANMASI

Yksek Lisans Tezi stanbul 2010

YASN AFAK Danman: Prof. Dr. MESUT HAKKI CAIN

KADR HAS NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

ULUSLARARASI LKLER VE KRESELLEME BLM

BOSNA SAVAI ve YUGOSLAVYAnn PARALANMASI

Yksek Lisans Tezi stanbul 2010

YASN AFAK Danman: Prof. Dr. MESUT HAKKI CAIN

NDEKLER GR KISALTMALAR- ZET-eviri ZET I.YUGOSLAVYA KRZNN TARHSEL GELM

I.1.BALKANLAR VE BOSNA HERSEK I.2. GNEY SLAVLAR-EGEMEN MPARATORLUKLAR I.3.GNEY SLAV MLLYETLKLER 1-22 23-33 34-44

I-IV

I.4.KRALLIK YUGOSLAVYASINDAN SOSYALST YUGOSLAVYAYA 45-61

II. DNYA SSTEM ve BLGESEL KRZLER AYNASINDA BOSNA II.1. ULUSLARARASI SSTEME TEORK BAKILAR II.2. SSTEM-KRZ VE SAVA BARI DENGES II.3 BOSNADA KRZ VE SAVAIN PATLAMASI III. ULUSLARARASI DENGELER VE GELECEK ARAYILARI III.1. YUGOSLAVYA DAILIINDA DI GLER ve BOSNA 107-121 122-139 140-160 161-162 163-171 62-71 72-82 83-106

SAVAINDAK PLANLAR III.2 AMERKAN BARII VE YEN DNYA DZEN III.3 SAVAIN DOASI VE GELECEK SENARYOLARI SONU KAYNAKA

GR

Uluslararas ilikiler devletler ve uluslararas rgtler arasndaki ilikileri anlatan bir sosyal bilimdir. Uluslararas ilikiler disiplinleraras bir disiplindir. Bu disiplinler arasnda siyaset bilimi, iktisat, tarih, hukuk (uluslararas hukuk) en bata gelir. Yan kollardaysa sosyoloji, antropoloji, corafya ve siyaset felsefesi anlabilir. Bu disiplinlerin tek bir konuda ortaya kard balklara baknca, hangi disiplinin ayn konuyu hangi ynyle ele alaca grlecektir. rnek olarak kreselleme iktisadi bir balk olarak uluslararas iktisata incelenebilirken, milliyetilik en ok siyaset bilimince, insan haklarysa hukuk tarafndan incelenebilir. Uluslararas alanda bir balkla onlarca disiplini aracak sorunlar vardr. Trkiyenin yakn corafyasna baknca eski Yugoslavya, Filistin, Irak tam byle rneklerdir. Disiplinleraras bakla tm faktrleri ayr ayr ortaya koyabilmek mmkndr. Bu faktrlerin derece ve nem sralamas yaplabilir. Yahut sadece dnden bugne veya bugnden geriye giderek kronoloji verilebilir. Bu dahi olgunun merkezinde ne zaman neyin daha ne ktn iaret edecektir. Disiplinler araslk bir ynyle uluslararas ilikilere ait konularn bilimsel alandan syrp politize, hiperpolitize bir alana tar. Salt u iki olgu dahi bunu aklayabilir. 1.Uluslararas likiler blgesel/uluslararas krizlerle gndemini oluturur. 2.Uluslararas likilerin kuramndan ikisi dieriyse dolayl olarak dayanr. Bylelikle amlamalarn/aklamalarn nerdeyse her zaman bir totolojiye balanabilecei grlyor. Koyu bir ekonomi/politik akl iin Yugoslavya paralanmasnn merkezinde kreselleme vardr. Yar pazar olan bir federasyonun tam (realizm; muhafakarlk) direkt ( marksist ve liberal) ideolojilere

varolagelen byk

-4-

pazar olacak alt birimlere -ulus devletlere (Hrvatistan-Slovenya) federasyonlara (Bosna Hersek) pretektoralara ( 2007ye kadar Kosova)- blnmesi kresellemenin eseridir. Real g ilikilerini, byk devletlerin atmasn merkeze koyan bir bak, krizin, byk vakumlarn atma alannda kalan ve kendilerinin hibir suu olmayan Yugoslavlarn kurban edilmesi olduunu iddia edebilir. Bu gler Rusya, Avrupa Birlii ve Amerika Birleik Devletleridir. Ayn bak asyla 19. yzyl gler mcadelelerini tekil eden de Osmanl, Avusturya Macaristan ve arlk Rusyasdr. Diplomasi tarihini dolaysyla harp tarihini merkeze koyan birok realist gr bu sonucu kartr. Devasa askeri ve brokratik aygtlar olarak byk devletlerin kar atmas onlardan etkilenen kk devletlerin corafyasn, snrlarn, i dzenlerini temelden sarsar yeniden ekillendirir. Bosna Hersek krizinde yine en ok ne kan aklamalardan biri de sava ve krizi din olgusuna balayan aklamadr. Bu aklama uluslararas ilikiler kuramna da ilintilenebilir. Bu ba bazen merkeze konarken bazen sadece bir motif mertebesinde braklr. Dinden yola kan bak asna gre Bosna'ya merkezka kuvvet uygulayan taraflar din zerinden gncelleir. Son 500 yla yaylan atmalarn temelinde din yeralr. Tm eski Yugoslavya topraklarnn birok yerinde ikili atmalara yataklk eden din, Bosna-Hersek'e gelince l (Mslman-Ortodoks-Katolik) bir atmay tekil etmitir. Eer uluslararas ilikilerin z esasnda devletler aras ilikiyse merkeze yaklaabilecek disiplin son yzyldaki geliimiyle uluslararas hukuk olacaktr. 20. yzylda dnya sisteminin, statkonun uluslararas hukuktaki temel problematiklerinden en bata geleni Uluslarn Kendi Kaderini Tayin Hakkdr. Konu Wilson ilkeleriyle liberal tezlerin ve buna cevap olarak verilen Leninist cevapla Marksist tezde ikin hale gelir. Bylelikle Bosna krizinin tarihini incelerken disiplinler-arasln ister istemez ortaya kaca aikardr: Tarihten bugne Dou Roma-Bat Roma, OsmanlHabsburg eklinde devletlerin ayrm izgisini iinde barndran Bosna-Hersek, mparatorluklarn k, ulusal sorun, aznlklar sorunu, federalist entegrasyon,

-5-

Varova Pakt-NATO, Yeni Dnya Dzeni, etno-anari ve etnik temizlik gibi onlarca balk zerinden tarih, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, hukuk, iktisat, dinler tarihi gibi farkl disiplinlerin bakna hedef olacaktr. Bu aratrmann iinde de yer yer esas bu disiplinlerin sahasna giren konulara deinilmitir. Fakat bunu yaparken Uluslararas likiler alannn dna kmamaya riayet edilmitir. Gney Slav topraklarndaki tarihsel atmalar zc/imgeci/ medeniyeti yaklamlarda, bat-dou sorunsal eklinde tanmlanrken, ekonomi politik dil ncelikle kapitalizm-feodalizm, sonrasnda liberalizm-sosyalizm eklinde bir tarihsel ztlamadan bahseder. Trk-slam dncesindeyse, Balkanlar zerinden Trk-Avrupa atmasna dair tezler trer. Balkanlar slamn bat ucudur, eski Yugoslavya topraklar slam-Hristiyanlk arasndaki snrn ucudur. Bu noktadan savalar bir uyruklar problemi olarak deil daha ok medeniyetler atmasn andrr ekilde aklanr. Sava dn de bugn de tarihin en merkezinde yer alan toplumsal olay olmaya halen devam etmektedir. Bu durum devam ettii mddete sava incelemek, bar aramak tm toplumlarn tm siyasetilerin tm sosyal bilimcilerin kanamayaca bir sorumluluktur. Tezin merkezi meselesi, Yeni Dnya Dzeninin ve komnizm sonras dnemin temel bir ke ta olan Bosna Savann Uluslararas likiler disiplinince nasl grlebileceini tartmaktr. Metot olarak yazl kaynaklar kullanlmtr. Hem dnemi sca scana aktaran sreli yaynlardan hem de 2000lerden dnp bu sava inceleyen metinlerden faydalanlmtr. Tezin en merkezi sonucu bir devletin gerek manada kurucu unsuru olan bir snfn, bir zmrenin, bir federal cumhuriyetin o devleti ykmada, dntrmede nlenmesi zor bir eylem kapasitesine sahip olduudur. Yugoslavya iin Hrvatistan, Bosna-Hersek, Srbistan byledir. Tezin birinci ksmnda Bosna Hersekin ve modern an Yugoslavyas olan topraklarn siyasi tarihi anlatlmtr. lkeyi byk savalar eliinde paralanmaya gtren siyasal nedenlerin gemiteki izleri aranmtr. Tezin ikinci ksmnda sistemin, g dengesinin, sistemdeki deiikliklerin teorisi anlatlarak bunun belli bir corafyada (Bosna) pratikte nasl etkiler brakt

-6-

aratrlmtr. Tezin nc ksmnda Bosna-Hersek hakknda tezler sunulmutur.

iinde ve uluslararas planda

varolan durum anlatlm, gelecek hakknda projeksiyon yaplm, savan doas

almada faydanlan yazl kaynaklar ok eitlidir. Konuya farkl ynden bakan, farkl taraflar savunan yaynlardan da faydalanlmtr. Hem o dneme canl kaynak olan sreli yaynlar, hem daha sonra sava anlatan eserlerden faydalanlmtr. Bu eserler sadece akademik disiplin altnda yazlanlar deildir. Bilakis biyografi otobiyografi popler tarih ve belgeselciliin ok fazla malzeme tad bir konu olduu iin bu tip eserlerden de faydalanlmtr. Bosna Sava hakknda bugn dahi kimin sulu kimin kurban olduu tartlyor. Yugoslav halklarnn kendi anlamazlklarnn m yoksa d glerin dnk ve bugnk kompozisyonlar m iddeti nlenemez hale getirmitir? Bu soru bu almann da merkezinde yer alacaktr. phesiz 1991le balayan tm Yugoslavya Savalarnda Yeni Dnya Dzeninin hzlandrc etkisi olmutur. Tezin balnda da yerald ekilde sistemde deiim ve dnm evreleri her lkeyi az ya ok etkiler. Yugoslavya gibi ince bir denge zerinde sregelen lkeleri ise temelden sarsabilir. Sava seenei ok ksa bir sre zarfnda ulus iinde cazip hale gelebilir. Byk Devletler, standart ve adil bir mdahalede bulunamazsa Birlemi Milletler, Avrupa Topluluu gibi ulusst kurumlar da yetersiz kalabilir.

-7-

KISALTMALAR
AB: Avrupa Birlii ABD veya Amerika: Amerika Birleik Devletleri AGK: Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans AGT: Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat AT: Avrupa Topluluu B-H: Bosna-Hersek (Bosnallarca da kullanlan bir ksaltma olduu iin kullanlmtr.) BM: Birlemi Milletler BMKG: Birlemi Milletler Koruma Gc BMMYK: Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiseryas Gvenlik Konseyi: Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi ICTFY: International Criminal Tribune for Former Yugoslavia (eski Yugoslavya iin Uluslararas Ceza Mahkemesi) IFOR: Implementation Force ( Uygulama Gc) kili Monari veya Habsburg: Avusturya-Macaristan M.: Milattan nce M.S : Milattan Sonra NATO: Kuzey Atlantik Askeri Tekilat OHR: Office of the High Representative ( Yksel Temsilcilik Brosu)

SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii TG: Temas Gc UKKTH: Uluslarn Kendi Kaderini Tayin Hakk UNPROFOR: United Nations Protection Force (Birlemi Milletler Koruma Gc) YDD: Yeni Dnya Dzeni der. : Derleyen dir. par. :Editr ed. :EditrEditr

II

ZET
Bosna-Hersek Avrupann Dousunda Balkanlarn Batsnda yer alan bir lkedir. lkenin yazgs corafyasndan ve nfusundan aa kar. Avrupann Dousundan Adriyatike ve Egeye inen hat tarih boyunca glerin, istilalarn, byk devletlerin mcadelesinin, etnik ve dini renkliliin grlebilecei yerlerdir. Ortaada nerdeyse gnmz andran snrlarnda krall ve bamsz Bosna kilisesi ile oluan Bosna Devleti uzun mrl olamam ve byk devletlere bal olarak 20. yzyla kadar gelmitir. Bu devletler srasyla Macar krall, Osmanl Devleti ve Avusturya Macaristandr. Ulus devletlerin ok byk bir oranda homojenletirilmi olduu Avrupa, Kuzey Afrika, Ortadou ve Balkanlar drtgeninde Bosna, Katolik, Ortodoks ve Mslman halknn ksa dnemler hari yzyllardr tannm antiteler olarak yaad bir lkedir. Fakat son yzylda Bosnay n plana getiren, kurucu ve ykc iradelere potansiyel haline getiren etnik ve folklorik zelliklerinden ziyade ok eitli aktrlerin iinde yerald krizlerin dm veya zl oda olmasdr. Avrupa Diplomasisinde Dou Sorunu olarak adlandrlan topraklar Bosnadan balyor kabul edilir. Bosna ve Makedonya krizlerine Byk Gler o denli ilintili olmulardr ki I. Dnya Savan patlatan bahane de Bosnann bakenti Saraybosnadan kar. I.Dnya Sava sonrasnn kazanan taraflarca idealize edilen devlet

modeli gney Slavlarca da uygulanr ve Yugoslavlar entegre olur. II. Dnya Sava ile birlikte Yugoslavya ve ona bal Bosna-Hersek de igalden nasibini alr. II. Dnya Savanda igalden partizan direniiyle kurtulan topraklarda sosyalist bir federasyon olarak yeni Yugoslavya kurulur. Bu devlet Dou Bloku ve Kapitalist dnyann her ikisince de idealize edilen deil tahamml edilen bir modeldir.

Bosna-Hersek sosyalist federasyonu oluturan alt cumhuriyetten birisidir. Titonun lmnden sonra federasyon zayflar, en bata Srplar ve Hrvatlar olmak zere tm Yugoslavyada yeniden millici siyasetler ykselie geer. 1991 ylnda o zamanki Avrupa Topluluunun da engelleyemedii bir sre hzla yaanr, Yugoslavya

III

paralanmaya balar, 1992de paralanmann en sert aya olacak Bosna Sava patlak verir. 1990lardaki Yugoslavya Savalarnda uluslararas aktrlerin etkisi geen yzyla oranla azdr. Bir sorumluluk varsa bu daha ok krizi nleyememe, tesbiti doru yapamama ve sava bitirecek yahut marjinalize edecek siyasetleri uygulayamama noktalarndadr. Birlemi Milletler 1992-1995 Bosna Savann gayretli fakat baarsz addedilen aktr olur. Bunun en temel nedeni Batl merkez devletlerin bir trl ortak politika gerekletirememesi adeta birbirlerini sabote edici giriimlerde olmasdr. Oluan boluu ABD doldurur. NATOnun hukuken olmasa da fiilen ilk aland mdahalesi Bosna Savayladr denebilir. Savan son ylnda ABD diplomasi masalarnda etkinlik kurarken mdahalesini orkestra eder. Savan sonunu getiren Dayton Antlamas da A.B.D yrngesinde NATO da aslnda emsiyesi altnda olduu BM

hazrlanr. Bosna Hersekde sava sonlandran Dayton, dnyann en enteresan devletlerinden birini kurmutur. Bir federasyonla bir cumhuriyetin oluturduu lke Bonak-Hrvat Federasyonu ve Srp Cumhuriyetinden oluur. 1995 Dayton Antlamas sava bitirmede baarl olmutur. Bugne

kadar da tekrardan bir atma patlak vermemitir. Bu anlamann baarsndan olabilecei kadar, savaan Bosnal antitenin ylgnlndan da olabilir. Etnik temizliklerin, politik askeri enterne edilerin hibiri geici ve greli stnlklerden fazlasn vermemitir. Bu yzden halen iinde atmayan fakat mekanizmalarnda ideal bir ibirlii de yaplmayan bir Bosna-Hersek Devleti vardr. ETKETLER Bosna Hersek, Bosna, Bosna Sava, Yugoslavya, Dou Sorunu, Balkanlar, Hrvatistan, Srbistan, Souk Sava, Yeni Dnya Dzeni, Sava, Bar, Dayton

IV

SUMMARY

Bosnia-Herzegovina is a country which is located at the East of Europe and at the West of Balkans. Destiny of the country is obvious from its geography and its population. The lines springing down from Eastern Europe till the Adriatic and Aegean Sea are places where the history-long migrations, invasions, fights of large states and ethnical and religious colorfulness can be observed. The State of Bosnia, formed with its borders almost as the ones today and its independent Church of Bosnia, did not have a very long life and lived until the 20th century, dependent on other big states. These states were Hungarian Kingdom, the Ottoman Empire and Austria-Hungary, respectively. Bosnia is a country within the square of Europe, North Africa, Middle-East and Balkans, where national states have now been greatly homogenized, wherein Catholic, Orthodox and Muslim societies lived for many centuries as well-known entities. However, what has recently brought Bosnia to the fore is not its ethnic and folkloric features that potentialized it with constructive and destructive will, but it is the fact that Bosnia has been the tying and resolution point of crises wherein a great variety of actors took roles. The lands named as The Eastern Problem in the European Diplomacy are considered to be starting from Bosnia. The Great Powers were so correlated in crises of Bosnia and Macedonia that the pretex that caused World War I sprang from Sarajevo, the capital city of Bosnia. The state model after World War I, idealized by winners of this war, was also applied by the Slavic societies in the south and the Yugoslavians were integrated. With World War II, Yugoslavia and its affiliate Bosnia-Herzegovina had their share of invasions. The new Yugoslavia was founded as a socialist federation on the land which could be saved thanks to the partisan resistance in World War II. This state was not an idealized state model in the East Block and the Capitalistic World, but a tolerated one. Bosnia-Herzegovina is one of the six republics that form the socialist federation. The federation weakens after the death of Tito and nationalist politics start to

rise again in all Yugoslavia, Serbs and Croatians leading the way. A process which the European Community of the time was experienced in such a haste and Yugoslavia starts to disintegrate. In 1992, the Bosnia War, which was going to be the hardest level of the disintegration, breaks out. Impact of the international actors on Yugoslavian Wars of the 90s are less, compared to the previous years. If there are any responsibilities, there are rather on failure to prevent the crisis, conduct determinations correctly and apply the policies that could end or marginalize the war. The United Nations were considered to be the keen but unsuccessful actor of the Bosna War between 1992 and 1995. The most basic reason of this is failure of Western central states to realize a common policy and almost sabotaging each other. The consequent gap is filled by the USA. It can be said that NATOs first out-of-zone intervention, if not legal, comes with the Bosnia War. While the USA establishes its strength on desks of diplomacy, NATO orchestrates the intervention of its mother entity, United Nations, in the last year of the war. The Dayton Treaty, which ends the war, is prepared within the direction of USA. The Dayton, which ends the war in Bosnia-Herzegovina, has established one of the most interesting states of the world. A country formed by a federation and a republic is formed by the Bosnian-Croatian Federation and Serbian Republic. The Dayton Treaty succeeded in ending the war. No fights have broken out since. This can be due to the crestfallenness of the three Bosnian entity, as much as the success of this treaty. No ethnical cleansing or political or military internments gave more than temporary and relative superiority. For this reason, there is still the State of Bosnia-Herzegovina wherein there is no internal conflict, but no ideal cooperation in the mechanics either. TAGS Bosnia Herzegovina, Bosnia, Bosnia War, Yugoslavia, Eastern Problem, Balkans, Croatia, Serbia, Cold War, New World Order, War, Peace, Dayton.

VI

I.YUGOSLAVYA KRZNN TARHSEL GELM

I.1. BALKANLAR VE BOSNA HERSEK Bosna-Hersek, tamam Avrupa ktasnda yeralan Balkan yarmadasnn ortabat/kuzeybat kesiminde konumlanm bir lkedir. Balkanlar, Karadeniz, Ege, Yunan Denizi, Adriyatik arasnda kalan yarmadadr. Tm dnya dillerinde Balkanlar olarak geer. Balkan Trke bir kelimedir, aalarla kapl dalar silsilesi anlamna gelir. Tarih boyunca Balkanlarn merkezi hatt Tuna nehri olmutur. Tm askeri istilalar, ticaretin geliim hatt, seyahat yollar Tuna boyundan geliir. Tarih boyunca srasyla liryallar, Trakyallar, Arnavutlar, Rumenler, Dayallar, Cermenler, Gotlar, Avarlar, Slavlar, Macarlar, Peenekler, Kumanlar, Moollar tarafndan istilaya urayan Balkanlarda bugne dein yerleik kalan kavimlerin banda Slavlar gelir.1 Kuzeyden snrn izmek biraz zordur. Bir snrlandrmaya gre Tuna nehri ve onun kolu Sava Irma esas alnmtr. Buna gre Balkanlar, 505.000 kilometrekarelik bir sahay kaplamaktadr. Baka bir gre gre eski Yugoslavya ve Romanya lkelerinin kuzey snrlar l olarak alnmtr. Buna gre toplam 788.685 kilometrekarelik bir yzlme sahiptir. Dier bir snrlandrma ise, Osmanl Devletinin Avrupadaki Hristiyan dnyas ile izdii snr olarak bilinir. Bu snrlandrmaya gre de, Balkanlarn toplam yzlm 1.000.000 kmyi bulur. 2 Balkanlar tarih boyunca kenarda kalm bir blge olmaktan uzaktr. Bu yzden farkl kavimlerin gei hatt zerinde olmutur. Balkan yarmadasnn kuzeybat blgesi eski tarihlerden beri gneydoudan gelip batya giden veya kuzeyden gelip gneye inen muhtelif kavimlerin getikleri bir kprba vazifesi grmtr. Blge eski alarda liryallar ve daha sonra Romallarn nfuzu altnda kalmtr. Avarlar ve Slovenlerin VII. Yzylda buray istila etmesi ile Roma nfuzu ortadan kalkmtr. 626- 640 seneleri arasnda Srp ve Hrvat kimlii tayan kabileler Balkan yarmadasnn kuzeybats istila eder. Hrvatlk Katoliklik, Srplk da Ortodoksluk
1 2

ile balar. Ne Katoliklik ne de

Barbara Jelavich,Balkan Tarihi, Cilt 1,18-19.yy,stanbul:Kre ,s.2-3 der.Osman Karatay, Balkanlar El Kitab,cilt I,s.14

Ortodoksluk Bosnada tam bir zafer kazanamaz. Bosnada

iki din zerinden

bir

ekime varken ne Macar krallna ne de Srp krallna itaat etmek istemeyen ve iddetli baskya ramen Bosna tarihinde orijinal bir iz brakan Bogomiller ortaya kmtr. Balkanlar, Roma medeniyeti ve Yunan medeniyeti gibi iki muazzam medeniyetin etki ve hakimiyet alan olagelmitir. Hrvatlar Balkanlarda bamsz devletleri ilk kuran millettir. Adriyatik sahil eridinde iki yzyl kadar sren bu devletten sonra da uzun yzyllar boyunca Ragusa (Dubrovnik) bir ehir devleti ve ticaret alan olarak sregitmitir.3 Yugoslavyann 6 kurucu ulusundan panislav fikrin ilkin Hrvatlar iinden kmas ve sregiden srete de en baskn panislav hareketin Hrvatlarda oluu en eski bamsz devlet yapsnn ortaada Hrvatlarda ortaya kmasyla aklanabilir. Balkanlarn deimez gibi duran bir yazgs vardr. Irklar ve dinler asndan deil homojen bir devlet homojen bir eyalet dahi bulmak zordur. zellikle eski Yugoslavyada, onun ortasnda yer alan Bosnada ve Bosnann orta eyaleti olan bugnn Orta Bosna kantonunda bu durum en derin ekliyle billurlar. Balkanlar genelinde Kuzey topraklarnn Katolik, gney ksmnnsa Ortodoks olmas genel durumdur. En kuzey ve en gney daha homojen bir profil izer. Fakat Bosna Hersek ile Karadan, Srbistann ve Hrvatistann Bosna-Herseki evreleyen blgeleri ok karma bir etnik ve dini kompozisyon izer.4 Balkanlarda siyasi, ekonomik ve jeopolitik anlamda bir birliin olmadn grlmektedir. Ne u anda kltrel ve dinsel anlamda ortak bir Balkan kimlii vardr ne de gemite byle bir birliktelik ve kimlik olmutur. Hatta Mark Mazovere gre, Balkan isminin kendisi yarmadaya sonradan verilmi bir isimdir. Ona gre bu isim bir dan ismi olup, bugnk Balkanlar 19. yzyln sonuyla 20. yzyln balarna kadar Rumeli yahut Avrupa Balkanlar olarak biliniyordur. Mazovere gre bu ismin menfi armlar yaparak yaygnlamas ise 1912-1913 Balkan Savalar srasnda olmutur: Balkan, zamanla corafi bir kavramdan ok daha fazlasn ifade etmeye balamtr.
3 4

Devlet Arivleri, Bosna Hersek ile lgili Ariv Belgeleri 1516-1919, Ankara,1992,s.6-7 Noel Malcolm,Bosna,stanbul:Om,1999,s.17

Kavram gemiteki kullanmlarndan farkl olarak, baka yerde bulunmas zor iddet, l ve ilkellikle alakal gl armlar iermektedir.5 Balkanlar srekli gelgitler hareketlilikler gler ve savalarla dolu bir tarihi iinde saklar. Dnyann pek ok blgesinde tarih asrlarca deimeden kalr. Oysa bunu eski Avrupa, zellikle de Balkanlar iin sylememiz imknszdr. Corafi, kltrel ve demografik zellikleriyle Balkanlar her yarm asrda bir patlamaya hazr bir yanarda gibidir.6 Balkanlara ynelik bu armlarn oka oryantalist ve Avrupa merkezci olduunu sylemek zor deildir. Balkan terimi Bat Avrupann gndelik dilinde de diplomasi nomenklaturasnda da oka yeralmaz. Balkan corafyas Avrupallarca Gneydou Avrupa eklinde tanmlanr. Bunun altnda Avrupaya entegrasyon gibi ekonomik ve siyasal bir fikrin olduu sylenebilir. Balkanlarda ana etnik unsur nerdeyse 1000 yldr Slavlardr. Gney Slavlarn Slovenler, Hrvatlar, Srplar, Bulgarlar, Makedonlar, Bat Slavlarn Polonyallar, ekler, Slovaklar, Soroblar, Dou Slavlarnysa Ruslar, Ukraynallar ve Beyaz Ruslar oluturmaktadr. Bu anlan uyruklarn ulus devletlerinin bir ou Balkanlarn dndadr, fakat bu halklarn bazlar halen aznlk olarak Balkanlarda yaar ya da tarihte imparatorluk tebas olarak Balkanlarda yaamtr. Balkan Slavlar genel bir tasnifle eski Yugoslavya art Bulgaristan eklinde tanmlanabilir. Slav olmayan Balkan Halklar ise nfus olarak Arnavutlar, Yunanlar, Trkler ve Romenlar olarak sralanr.7 Bosna Herseklilerin de iinde yeralaca Yugoslav kavram Srbo-Hrvata'da Gney Slavlar anlamna gelmektedir. Yzyllar ncesinde, nerdeyse 4. yzyl sonlarnda balayan Slav halklarnn g dalgas bu toplumun Trakya, Makedonya, Yunanistan, Bulgaristan ve Dalmaya'ya yerlemesiyle noktalanr. Bundan sonra eitli i karklklarn yaand bu blge 15. ve 16. yzyllardan 19. yzyl sonuna dek dnemin iki byk imparatorluu arasnda (Avusturya-Macaristan ve Osmanl mparatorluklar) paylalr. 19. yzyl sonunda
5 6

hzla gelien uluslama sreci,

Hugh Poulton, Balkanlar atan Aznlklar atan Devletler, stanbul:Sarmal,1993,s.104 Balkan Sempozyumu,HH Vakf Yaynlar,stanbul:2008 s.125 7 Snf Bilinci,Gz1999,Sungur Savran,s.78

Osmanl mparatorluu'nun gittike zayflamas ve 1877-1878'de Rusya ile yaplan sava kaybetmesi sonucunda Srbistan ve Karada bamszln kazanacaktr. Aratrmann konusu olan Bosna-Hersek Avrupa corafyasnda nevi-ahsna mahsus bir tarih barndran, doal snrlarnn da etkisiyle snrlar ok eskiden ekillenen bir lkedir. zellikle farkl dinlerin zamanla etnik isim haline geldii ve bu topluluklarn bir toprakta bu kadar uzun sredir beraberce yaamasyla ayrt edilen Bosna-Hersekin yzlm 50 bin kilometre kare nfusu 4,5 milyondur. B-H'nin yzlm Ankara vilayetinin 2 kat kadar olurken, nfusu Ankara'nn toplam nfusu kadardr. Bosna ismi cumhuriyeti sulayan Bosna rmandan gelir ve byk bir olaslkla liryen dili kkenlidir. Bosna-Hersek halknn % 44 Mslman, %31i Srp, % 17si ise Hrvattr. Komular Srbistan, Karada ve Hrvatistandr. Dalmayada sadece 20 km. uzunluunda bir ky ile denize k vardr. Fakat bununla beraber hi liman yoktur.8 Cumhuriyetin bakenti kendi dillerinde Sarajevodur. (Trke Bosnasaraydan gelir, Trke yaznda kullanlan Sarayeva ve Saraybosnann Bonakada syleniidir. ehir, Osmanl aknclarnca kurulmutur. B-H'de ayn dil, deiik dialektler eklinde kullanlr. Yzyldr ulusal sorun sebebiyle Srpa, Hrvata ya da Bonaka olarak tarif edilen diller aslnda ok az farkllkla ayn dildir. B-H lkesi merkez Dinarlar blgesindedir. Derin vadilerle blnmtr. Birlemi Milletlerin bir askeri yetkilisinin ifadesiyle Tanrnn gerilla harbi iin yaratm olduu topraklardr. Hem II. Dnya Savandaki partizan direnii hem son savataki etnik atmalardan yola karak bunun sylendiini dnlebilir. Tarih boyunca Bosnaya Tunadan ve Akdenizden aknlar olagelir. Dou Adriyatik kylarndaki Helen kolonileri en hzl medenileen blgelerdir. Ortaa Bosnasnda ve Osmanl dneminin uzunca ksmnda Herseke ait olan bu kylar modern B-H'nin iinde yer almaz. B-H ok nemli bir transit kavaktr. Merkezi Avrupadan doruca Balkanlar-Boazlar-Ortadou eklindeki dnlecek bir hat Bosnann orta ve kuzey ksmndan geer. Venedik-Osmanl-Avusturya Macaristan dnemlerinde B-H sahil

Mediha Akarslan, Bosna Hersek ve Trkiye,stanbul:Aa, 1993,s.6

gvenlii iin artblge olmasndan nemlidir. Zamanla bu nem ikincil konuma der.9 Yaknada Bosnann kuzeyi, kuzeybatdan Hrvatistan, kuzeydoudan Srbistan snrlar sebebiyle merkezka neme sahip olur. Hrvatistan AvusturyaMacaristann, Srbistan Rusyann ileri kolu olarak harekete getike Osmanlnn Kuzeybat-Kuzeydou Bosna hatt modern harb tarihinin barut flarndan biri haline gelir. 20. yyda, imparatorluklardan syrlarak entegre olan gney Slav topraklarnda yani birleik Yugoslavyada B-H lkenin orta kesimini tekil eder. Bosna dalkken Hersek vadilerle doludur. Bosnann ortaada nce kendine has jeo-kltrel bir yap, ardndan lke, ardndan da devlet haline gelmesini salayan en nemli etken kukusuz corafi konumudur. Bosna etrafna gre olduka yksek ve dalk bir lkedir. Bu ynyle kesin hatlarla kuzeyindeki ve dousundaki geni dzlklerden ayrlr. ki byk rmak, Sava ve Drina iki ynden onun kesin snrlarn izer. Ayn ekilde Dalmaya dzl ile Hersek snrn denize paralel uzanan sradalar belirler. Bu dalk yap gneye doru uzanr ve Bosnay ap Sancak ve Karadaa gider. lke bu ynyle tabii olarak snrlar belli bir yap izer.10 B-H doal snrlarca erevelenmi gibidir, kuzeyde Una ve Sava nehirleri ve gneyde Karst tepelikleri ve Dinar Alpleriyle Hrvatistandan ayrlr. Douda Drina rma kuzeyden gneye tm Srbistan snrn izer. Tarihi Xavier Bougarele gre Yugoslav cumhuriyetleri iinde snrlar corafi adan en muhkem olan B-Hdir. 11 Bosna-Hersekin hibir zaman mstakil olmad iddias tartmaldr. nce bamsz kilise sonra teritoryal aidiyet ve ardndan krallk eklindeki ortaa devletleme sreci B-Hde de yaanmtr. B-Hyi kendine zg klansa karma nfus olgusudur. Osmanl idaresinden nce Bosna kilisesi/Katolik kilisesi/Ortodoks kilisesi eklinde unsura blnen Bosna, Osmanl dneminde Mslmanlar/Katolikler/Ortodokslar eklinde sregider, Avusturya dneminde bu l durum aynen devam eder, uluslama ile birlikte Bonaklar/Srplar/Hrvatlar haline gelir.
9

10 11

Ivo Cecic, The Socialist Republic of Bosnia and Hercegovina, Zagreg:Zavod,1983,s.1 Balkanlar El Kitab, Osman Karatay, s.152

Heredote, anatomie dune poudriere ,n.67,4ieme 1992,s.11

Nfus kompozisyonu bu ekilde sregelen lke, bugnk snrlarna aa yukar 1300-1400lerde, nerdeyse tam olarak da 1500lerde kavumutur. B-Hde lkesel bir srekliliin olmadn iddia etmek imkanszdr.12 Corafya da tarihten bugne gelen srekliliine katk salar. Corafi durum yznden tarihte kuzeyden gelen kafileler ikiye ayrlr, birisi Dalmayaya gider, dieri Srbistan ilerine doru ilerler. Savay ap Bosnaya kuzeyden girenler ise ovalk blge bittikten sonra fazla ilerleyemez. Ayn ey dou ve bat ynleri iin de geerlidir. Bu durum, beeri, siyasi ve askeri hareketlenme anlamnda ok ilek bir blgede olmasna ramen, Bosnann dardan gelen nfusun igaline uramamasna yardmc olmutur. Bal klmalar ynetsel sonular getirse de, etnik kompozisyon fazla deimemitir. Balkan dalarnn transit geilere elverili ve dolaysyla istila aknlarna kar korunaksz corafyasnda, Bosna bilhassa Orta Bosna- derin vadileriyle nispeten kapal bir alt-blgedir. Bosnann Ortaadaki egemenlik rekabetinin dnda deil ama- marjnda kalmasnda ve zgn dini-kltrel gelimesinde, bu greli korunaklln pay aranabilir. Kavim gleri ve emperyal rekabet mcadeleleriyle karrken arada kalan ama ayn zamanda dalgalarn yatabildii bir havuz nitelii tayan Bosna, Balkanlarn etnik ve kltrel eitlilii iinde de mstear nitelik tayan bir lkedir.13 B-H farkl dinlerden -Katolik, Ortodoks, Mslman- ama tamamna yakn Slav olan bir halk barndrr. Eski Yugoslavyann u blgelerinde kalan Hrvatistan talyanlar, Voyvodina Macarlar, Banat Cermenleri, Makedonya Trkleri, gney Srbistan ingeneleri gibi Slav olmayan Yugoslav milletleri B-Hde nerdeyse yoktur. 6 ve 7. yzyldaki Slav istilalar nihayetinde dierlerinin yerine geen bir dilsel kimliin yerlemesini de salamtr. Bu yzden Bosna en billurlam hali olmak zere modern an eski Yugoslavyas olan topraklar 6-7.yzyldan itibaren arlkl olarak Slavdr denebilir. Bu topraklarn daha eski mazisi liryallara kadar uzanr. liryallar kuzeye, bugunk Slovenyaya kadar uzanarak bu topraklara yaylmtr. Bosna topranda
12 13

Malcolm,s.23
Tanl Bora,YDDnin Avsahas Bosna Hersek,stanbul:Birikim,1994,s.15

hakknda ayrntl tarihsel bilgiye sahip olunan en eski halk liryallardr. Modern an Yugoslavyasnn ve Arnavutlukunun byk blmn kaplayan topraklarda yaayan bu halk bugnk Arnavuta ile balants olan bir Hint-Avrupa dili konuur. Bat Bosnada ise Dalmaya kylarnda bu kylara adn veren Delmatea kavmi yayordur. M. 2. ve 1. yzyllarda lkenin daha ilerine ve yukarlarna doru yryen kavimler ve topluluklar Romallar ile karlamtr. lirya-Kelt krmas bu sava toplulukarn son ayaklanmalar M.S 9. yzylda bastrlm ve tm lirya topraklar Romallarn egemenlii altna girmitir. Bugnk Bosna Hersek topraklarnn byk blm ky baz alnarak Roma eyaleti Dalmayaya balyken, kuzey Bosna bugnk Hrvatistan ve Gney Macaristanla birlikte Romann Pannonia eyaletine baldr. Hristiyanln M.S 1. yzyl gibi ok erken bir tarihte Bosna topraklarna (Pannonia eyaletine) girdiinden sz edilir. Bugnn Bosnasnn kuzeydou kesinin birka kilometre ilerisindeki Srbistan'n Sremska Mitrovice kentinde bu dnemden kalan Hristiyanlk izlerinden vardr. 14 Bosnada nfus dn de bugn de geleneksel olarak nehirlerce yarlan vadilerde toplanmtr. Ortaa sonundan Osmanlya ordan da bugne merkezi ehirler ayn kalmtr. Bosna nehrinin kolu Milyadra zerinde Saraybosna, Bosna nehri'nin ana aknda Visoko, Zenisa, Maglay, Dobay, Una nehrinde Biha, Virbas nehri zerinde Yaya ve Banaluka, Drina hattnda, Viegrad, zvornik ve Neretva zerinde Mostar nemli ehirlerdir.15 Bosna isminin kayna hakknda farkl tahminler vardr. Bosnann

zikredildii 958 ylna ait ilk kaynak olarak, Bizans mparatoru Constantin Porphyrogentus fermannda geen Bosona Blgesi sylenebilir. Blge Srp prensliine ilitirilmi ekilde anlr, bu da Bosnann aslen bir Srp blgesi olduuna dair teze yataklk eder. 9. ve 10. yzyllarda Bosna'da kullanlagelen askeri armalara baklncaysa Katolikvari ekiller grlr, buna dayananlar da bylelikle burann aslen bir Hrvat nfuz blgesi olduunu savunur. Her iki tez de olduka anokronik denebilir. Bir lke olarak Bosona'nn varl ne kadar gerek ise de himaye, boyun ei, ballk zerinden

14 15

Malcolm s.29-30 Thierry Mudry,Histoire de Bosnie et Hercegovie, Paris:Eclipses,s.12

burann Bizansa ait bir nfuz blgesi olduu ortadadr. Burada liderlii eline geiren yaplar noktasnda daha geriye gidince Avarlar grnr. 5.6 yzylda kavimler gnn basksyla bugnk Ukrayna Kafkasya steplerinden Balkanlara akan topluluklardan Avarlar bata gelir. Askeri olarak Balkanlarda ok baarl olurlar. Tarihi Sima Mirkovi'e gre, 9. yzylda Bosna'da banlar eklinde devlet yaplar ortaya kmtr. Bunlar, Trklerdeki hanlklar, Araplardaki emirlikler eklinde alglanabilecek buraya zg bir yaplanmadr. Ban etimolojik olarak Avar dilini yanstr. 10. yzyldan sonra Srplarn ynetimde olduu Bosna'da srasyla Hrvat, tekrardan Srp , Macar ve yeniden Bizans hegomanyalar tesis olur. 1180'deyse Ban Kulin'le birlikte formel olarak Macar kraln kabul etse de Bosna nerdeyse bamsz olur. 12. yzylda Bosna banl Bosna nehrinin evresinde bugnk snrlarn andrr hale gelir. Ortaa Bosnas en byk sramasn Tvrtko ynetimiyle gerekletirir. 1353-1391 tarihinde Bosnay yneten Tvrtko' nun zamannda B-H'nin tarihsel yazgs da yava yava ekilleninir. Kuzeyde ve Batda Katolisizm, douda ise Ortodoksi iyice yerleik hale gelir.16 Eski Yugoslavyann orta ksmn igal eden B-H topraklar kendi ismiyle ilk kez Ortaada ortaya kar. Novipazar merkezli blgeyi, bugnn Sancak'n ve bugn Karada'da yer alan Herceg-Novi'yi de ihtiva eder. Trvtko, btn Yugoslav tarihilerince, Yugoslav yneticilerin prototipi gibi addedilir.17 Katolik ve Ortodoks unsurlar arasnda politik ilintiyi Bosnadan balayarak kurmutur. Ortaada Bosancica ismi lkeyi ve kullanlan dili anarken kullanlr. Trvtko'dan sonra Bosnann parlay sner, kuzeyden Macar doudan Trk vakumu kendini daha ok hissettirir. 1463'de Bosna 1482'de Hersek Osmanl/Trk hakimiyetine geer. Hem kuzeyden gelip Orta Bosnaya dayanan Macar hakimiyeti, hem de gneyden gelip Orta Bosna'ya dayanan Trk hakimiyeti kendi idari yaplanmalarn tesis eder. Bu srete, Bosnal Slav ederler.18 Tvrtkodan sonra dier yandan, dou tarafndan da Srp basks kabarr ve Srebrenika merkezkanda Dou Bosna'y ele geirir. Bosna krallysa Orta Bosna
16
17

nfusa, aidiyetlerine ve

elitlerine dokunulmaz.

Sk direnen dal kabileler dalarda ayrcalkl yaama ve silah tama hakkn elde

Malcolm, s.33 Makro Attila Hoare, The History of Bosnia, London:Saqi, 2007,s.33-35 18 R.Donia-A.Fine, Bosnia Hercegovina: a tradition betrayed, London: Hurst&Campany,1994,s.46

-Ortaa Bosnas; Ban Kulinden Tvrtkoya genileyen Bosna Krall. Makro Attila Hoare, The History of Bosnia, London:Saqi, 2007,s.36

merkezli olarak gcn ksa bir sre daha kollar. Srp ve Hrvat tezlerinin aksine o dnemki Bosna i atmalar etnik atma deil, asilzade-kral atmasdr. 1430'larda fransisken misyonerlii sonu alr ve baz Bosna elitleri Katoliklii kabul eder. Fakat krsalda byk lde Bosna kilisesi gldr. Ortodoskluk ise o zamanki Hum (Gney-Gneydou Bosna) merkezli olarak evrelenir.

Yine ayn dnemde Srbistan tarafna doru Osmanl basks gldr ve bu yzden Srplar Dou Bosnaya bugne tm Dou Srebrenisa-Saraybosna hattna ylrlar. O gnden arlkl nfus Ortodosktur. Bosnada

1448'de Hum ehrinde Stefan Koscas bamszlk ilan eder ve Bosna kralna bal voyvodaln iptal eder. Bylece Humun Herseki yani Humun Dk olur. Hersek Dk anlamna gelir. Dklk manasnda Hersek ismi de buradan doar. Bu isme daha sonra blge ismi olarak da idari birim ismi olarak da, lke isminin paras olarak da dokunulmaz.19 Osmanlnn geliinden sonra dini yap tekrardan hareketlenir. Bogomilleri kuatan Fransiskenleri yeni gelen Osmanllar dengeler. slam dini hzla yaylmaya balar. slam dinine en ok katlanlar Bosna kilisesi mensuplaryla Bogomillere yeni katlm olan kripto Bogomillerdir. Srp tarih tezine gre Bogomiller ya yoktur ya da efsaneletirilmitir. Eserlerinin zeri usulca rtlmeye allr. Bu teze gre Bosna ya Ortodoks ya Katoliktir. Bu yaklam tarih boyunca Katolik ve Ortodoks milliyetiliklerinde sregider. 1992-95 sava ncesinde Srbistan lideri MilosevicHrvatistan lideri Tujman gizli grmesinde Bosnay taksim edip, Srbistan ve Hrvatistan arasnda paylama mzakeresi rneinde de kendini gsterir. Bogomillik toplumun kysnda kendini devam ettirir. Fakat 17. yzylda slam iinde tamamen eridii sylenir. Bosnada yaayan halka kendi dilinde Bozanska denir. Bu corafya temelli bir isimlendirmedir. Slav kkenli bir halk olan Bosnallarn iinde Mslman, Katolik ve Ortodoks unsurlar mevcuttur. Daha sonra 1492de spanyadan gelip Osmanlya snan Museviler de Saraybosnaya iskan ettirilmitir. Bosnann bugn kyda topra olmay yine tarihsel blnmenin uzamnda devam eder. Adriyatik sahili Hrvatistan Istriadan Dubrovnike kadar Katolik arlklkldr. B-Hnin Adriyatie alan sahili sadece 20 kilometredir ve liman yoktur.20 Gney Slavlarn ana etnik grubu da Bosna topraklarnda yer alr. Bunlara etnik grup demek modern aa ait bir snflandrmadr. Mslmanlarn Osmanl
19 20

Hoare,s.39 Mihailo Crnobrnja; The Yugoslav drama: Mc Gill Owens Uni-Press,1996.s.18

10

dnemiyle slama geen Slavlar olduunu savlamak zor deildir. Ayn ekilde Hrvatlarn ve Srplarn da dilleri ayn olan Slav halklar olduu kuvvetli ihtimaldir. Bu yzden Noel Malcolm, tm Ortaa ve Yenia anlatrken Mslmanlar olarak yer alr.
21

Bosnal Hrvatlardan

Katolikler, Bosnal Srplardansa Ortodokslar olarak bahseder. Mslmanlar da Bosnal Osmanl millet sistemi ierisinde idari hukuk esaslar din zerinden oluturulduu iin bu tip antite oluumu daha sonra iyice yerlemitir. Bosna-Hersekin nevi ahsna mnhasrl ve devamll herhangi bir

homojen halka ve unsura ait olmay tam aksine srekli bir karma/barma/atma alan olmasdr. Bunun altnda yatan en byk neden uygarlklarn kavanda ve imparatorluklarn periferisinde olmasdr.22 Ivan Lovrenovi ve Mustafa mamovicin Bosnay ve halkn anlatt -B-H, A millenium of Contunuity- adl eserde vurgulad sreklilik de aynsdr: Territoryal sreklilik , Slav aidiyeti ve oklu antitelerden oluma.23 Bu yzden Bosna Sorununda en esasl devamllk gsteren olgu, ulusal sorundur denebilir. Etnik ve siyasi snrlarn birbiriyle akmamas, Balkanlardaki ulus devleti kurma srecinin nnde duran bir engeldir. Bosnada tarihin Srplar, Hrvatlar ve Mslmanlar tarafndan farkl biimlerde yorumlanmas nedeniyle birbirine rakip iddialar ortaya kar. Balkanlarda etnik olarak homojen bir devlet kurmann pratikte mmkn olmay tarihsel durumdur. Etnik gruplar sayca ok fazladr ve fazlasyla i ie gemitir. Yugoslavya ve okuluslu imparatorluklarn dier miraslarnn tm de ulus devleti olma iddisnda bulunmu, ama eski imparatorluun okuluslu yapsn az ya da ok derecede yeniden retmenin tesine geememitir. Yugoslavya'nn miraslar Srbistan, Bosna-Hersek ve Makedonya da homojen ulus devlet deildir. Balkanlardaki dier btn lkelerin ulusal aznlk sorunlar vardr: Bulgaristanda Trk aznlk, Romanyada Macar aznlk, Yunanistanda Trk ve Slav aznlklar, Arnavutlukta Yunan aznlk bulunmaktadr.

21
22

Jelavich,s.256 Xavier Bougarel: BH, anatomie dune poudriere, Heredote, no 67, Ekim-Aralk, 1992,s. 84 23 Michel Roux, Heredote, revue de Geographie et de geopolitique, Paris Octobre, Decembre 1991,s.17

11

Eski Yugoslavya iinde en eski snrlara sahip olan Bosna zgn ama baml bir devlet olagelir. Ayrca toplumun, Srplar, Hrvatlar ve Mslmanlarn yzyllardr yan yana yaamasnn sonucunda zoraki kader birliine sahip bir toplum olmutur. Bosna-Hersekin on dokuzuncu yzyldaki ulus devlet kurma srecinden beri benzer kalmasnn temel nedeni, birbirine izleyen ok uluslu devletin mirass olmasdr. Osmanl Devleti de Habsburg da 1918 sonrasnda kurulan Yugoslavya da bylesi ok uluslu devletlerdir. Bosnaya zaman zaman mini Yugoslavya denmesinin sebebi, ayn dili konuan ama balca gruba ayrlm olan byk Gney Slav halkndan meydana geliyor olmasdr. Yugoslavya Balkanlarda ulusal sorunun merkezinde yer alr. Byk Srbistan, Byk Makedonya, B-Hyi iine katmak isteyen Byk Hrvatistan, Makedonya'y almak isteyen Byk Yunanistan, gene Makedonya'da hak iddia eden Byk Bulgaristan, Kosovay da isteyen Byk Arnavutluk projeleri Yugoslavya zerinde oklu vakum oluturur. Balkanlardaki hemen Yugoslavya'nn iinden darya veya dndan btn milliyeti projeler eski ieriye kuvvet uygular. Bosna

leinde sava incelerken ulusal sorun bal merkez oturur. B-Hde ulusal sorun tarihsel gereklik olarak din ile rtr, aynileir. Unsurlar arasndaki farkllk snfsal (ezen-ezilen) veya idari (yneten-ynetilen) bir ayrmdan ziyade dini farkllklar zerinden okunur. Bu olgu B-Hde ulusal sorunu atipik bir hale getirir ve kronik bir anomoli olarak resmeder. Dier yandan teritoryal btnlk yzyllardr korunsa da neticede bamllk olgusu da ortadadr. Bosna, Ortaadaki ksa sreli bamszl hari hep baml bir lke olmutur.24 Tarihsel olarak mnhasr Bosnallk iddiasnda bulunanlar Bogomillii

merkeze koyarlar. Trke yaznda oka yeralan teze gre azizler kltn, ikonlar, ha ve papaz snfn reddeden Bogomiller zaten slamiyete meyyal bir haldedirler. Bogomillerin Bosna Kilisesi tarihte Orta Bosnada gldr. Bosna devletinin Ortaa boyunca topraklarn bytt vakiyse de bu kesinlikle Bosna kilisesinin bymesi ve nfuzunu bask yoluyla artrmas deildir. Bosna'nn dousundaki Ortodoks aidiyetler,
24

ed. Pula Modjez, Religion and the war in Bosnia, Scholer Press1998,s.1

12

ortadan itibaren kuzey tarafna doru Katolik aidiyetler o gnden bugne dein devam eder.25 Bogomilliin en son 100 sene kadar ncesinde grldne dair iddialar seyyahlar yaznnda bulunabiliyor. Boaza girmeden hemen nce, yoldan 150 metre kadar yukardaki bir tarlada bir grup Bogomil ta var. Bogomiller gney Slavlar arasnda yaylm bir tarikatin mensuplardr. On nc yzylda Roma Katolik Kilisesine kar ayaklanmlardr. Balangta hem Srbistan hem de Bosnada himaye grmlerdir ve bu inan abucak yaylmtr. iddetli kovuturmalara da uramlardr ama 1876 gibi yakn bir tarihte bile, Hersekin Popovo kazasndan Ragusaya 2000 Bogomilin iltica ettii kaydedilmitir. Tarihleri dmanlar tarafndan yazlm olduundan, adetleri ve dncelerine ilikin gerekte pek az ey bilinir ve inanlar bugne dein gizli kalmtr. B-H'nin eitli kesimlerinde, bazlarnda acemice oymalar bulunan garip biimli mezar talar vardr.26 Uluslamay, etnik dini farkllklar amay zorlatran etkenlerse yzyllarca zlmeden kalr. zellikle tara klan ve airet dzeni daha youn olarak Hersek blgesinde canldr ve bu yzyln bana kadar devam edegelir. Trk ynetiminin snr noktalar hep bu hatta dein uzanr. Osmanl ve Avusturya dzenini hep zorlayan blgeler Sancaktan sonra balayp Karada ve Kuzey Arnavutluk hattna uzanan blgedir, Hersek de burann balang noktas saylabilir. Buralarn chegs ad verilen dal airetleri ykseklerde kendilerine ait merkezi ynetimin nfuz edemedii alanlar oluturmutur. Ortodokslua dein bir asabiyete ve doaya ynelik bir pastoralizme bal Karadal bu gruplar form deitirerek bugne dein tanmlardr. Bosna savanda, Karada'dan gelerek Bosna ehirlerini yamaya katlmlar ve Ortodoks paramiliteryasnn temel unsuru olmulardr.27 Bosna, etnik atmay barndrd gibi onu aacak laik ve birliki bir dalga da Bosnadan ekillenebilmitir. Sorunun yuma bazen o sorunu amaya alacak antitezi kart kamp olarak sorunun en merkezi alanndan kartabilir. I. Yugoslavyay kurmaya sebep olan devrimci milliyetilik entelektel cephesini Dalmayadan askeri
25
26

Donia,Fine,s.57 Frances Hutchinson, Balkanlar 1908, stanbul: Show Kitap,1999,s.220-221 27 Malcolm,s.121

13

aygtlarn Srbistandan devirirken kvlcm akan operasyonel evreyi Bosnadan, Mlada Bosna tekilatndan almtr. 19. yzylda Rusya, Avusturya, Osmanl arasnda nfuz mcadelesine sahne olan topraklarda, 1914de I. Dnya Savann kvlcm akan suikast gerekleir. Mlada Bosna adl gruba mensup Bosnal Srp Gavrilo Princip tarafndan, Avusturya Aridk suikast sonucu ldrlr. Mlada Bosna Srp milliyetisi bir grup olmaktan ziyade iinde Hrvat ve az da olsa Mslman Bosnallarn da olduu pan-yugoslav bir devrimci yapdr. Srbo-Hrvatann en etkin kalemlerinden biri olan Nobel dll Bosnal Hrvat vo Andri de genlik yllarnda Mlada Bosnann bir sempatizandr. Gney-Slav birliinin iaretleri 1918 de iyiden iyiye ortaya kar. Gney Slavlar temsil eden birlik, galipler tarafnda Versay masasna oturur ve SrpSloven-Hrvat krall(I. Yugoslavya) kurulur. Benzer ekilde 30 yl sonra, partizan hareketi de Orta ve Kuzey Bosnadan balayarak kendini tahkim eder. Her ulusa tek devlet deil tek devlette tm halklar parolasyla federal Yugoslavya'nn ekirdei igal altnda Orta ve Kuzey Bosnadaki gizli konferanslarda belirlenir. Fakat, II. Yugoslavya (Tito Yugoslavyas) da tarihsel yazgdan kaamaz, gney Slav topraklar tekrardan bir hudut/snr haline gelir. Bu sefer, Dou Bloku ile liberal Avrupa arasndaki snr Yugoslavyadan geecektir. Sadece Yugoslavya deil tm Balkanlar souk savan derin yarlmalarn en ok tayan topraklar olmutur. Balkanlar jeopolitik konumu, siyasi ve beeri corafyasyla eitli dnya milletlerinin ilgisini yzyllardr eken bir blgedir. Balkan yarmadas, corafi konum olarak Avrupa ktasnn gneydousunda yer alan ve genellikle dalk olan bir blgedir. Balkan, Trke kkenli bir kelime olup dalk yer, da anlamna gelmektedi. Balkan yarmadas, Avrupa'nn douya alan kapsdr. Bu nedenle bu kapdan gelip geen, yerleen kavim ve topluluklar ok olmutur. Balkan halknn etnolojik yaps da devaml karma uramtr. Balkanlar bir milletler mozayii gibidir. Bugn, Balkanlarda yaayan milletler Trkler, Bulgarlar, Makedonlar, Arnavutlar, gney Slavlar, Romenler ve Macarlardr. Bunlarn yan sra Yahudiler ve ingeneler de Balkanlarn zengin haritasnn ierisindedirler. Balkanlardaki bu ok parallk, ve onun neden olduu politikalar zamanla bir siyaset terimi ortaya kmtr. Bugn balkanizasyon, yani blme, blnme, siyasi oyunlarla paralanma anlamlarnda siyaset literatrnde kullanlmaktadr. Slav unsurlarn tarihsel devlet arketiplerine sahip

14

olmadklar eklindeki Bat Avrupa-Amerika meneli nyarglarsa abartldr. Balkanlara gelen ve dier kavimlerin aksine (Gotlar ve Moollar kastediliyor) Slavlar burda mukim olurlar ve snrlar genel olarak bugnk topraklarn hatrlatan krallklar kurarlar. 10-11. yyda Hrvat Krall, 12. yzylda Srp krall(Raska), 14. yy da Bosna Krall -ortalama bir ortaa krallndan ne eksiktir ne de fazladr- tesis olur. Tarihsel olarak Balkan halklarnn birlikte yaama ve dzen kurma kapasitelerini tartmak zordur.28 Problemse istilalar dneminde grlebilen hkmranlk-tebaa ilikilerinden kaynaklanr. Bylelikle bamsz ve tek bir Bosnal kimlii bu gne dein olumamtr. Her eye ramen kullanlan Bozanska-Bosnal ifadesi teritoryal bir aidiyeti ifade eder, corafyann tesine gemez. Hatta kullanm her zaman o da idari birimin ad olan Herseki darda brakarak Bosnal eklinde kullanlr. Ynetici devletlerden dolay yer yer Ortodoks, Mslman veya Katolik nfus dnem dnem ne kabilir, fakat bu topyekn bir etnik grubun idarede konumlanmas eklinde deildir. Osmanlnn asilzade mslmanlar (Begler:Beyler) rneinde olduu gibi bunlar feodal tarm dzenini yrten araclar silsilesidir. Bugnn Gney Slav milletlerinin topraklarnda ynetici snfn sebep olduu atmalarn temeli M.Sdan sonra 4. yya kadar uzanr. Roma mparatoru Theodosius, imparatorluunu Dou ve Bat olarak ikiye ayrdnda, snr izgisi 20. yy. Yugoslavyasnn ortasndan gemektedir. Bu snr izgisi boyunca Katolik Kilisesi, Bizans Ortodoks Kilisesi, daha sonralar da slam dini yaylma ve etki alan arar.

28

Malcolm s.148

15

Osmanl Bosnas; topraklar, bugnk Bosna-Herseke ilaveten Sancak ve SplitDubrovnik aras uzunca bir sahili de ihtiva eder. Makro Attila Hoare, The History of Bosnia, London:Saqi, 2007,s.40

Gneydou Avrupa, daha sonraki tarihlerde de kesintisiz olarak emperyal projelerin hudut izgilerinde yeralmtr. 16-17. yy boyunca sren Osmanl-Habsburg atmasna, 1792de Yakndou, Dou Akdeniz, ncelikle dinidir: -Ortodoksluk Katoliklik kesiim alan -Mslmanlk-Katoliklik kesiim alan -Mslmanlk-Ortodoksluk kesiim alan Minr Asya ve Orta Asya hedefleriyle emperyal hedeflere ynelen Rusya da katlr.29. Bu kesiim alanlar

29

John B. Allock, Explaning Yugoslavia, Columbia University Press NY, 2000 s.213

16

Daha sonrasnda da retim biimlerin kesiim alan ortaya kar: Dou-Bat gei blgesi, ynetim ve idari yaplanma asndan bat tipi retim ve ynetimden dou tipi retim ve paylama gei alandr. Adriyatik kylar(Istria, Ragusa, Dubrovnik) ile Srbistan'n Bulgar snr tamamen farkl koullar izer. Feodalite ile gelien kapitalizmin arpma alan tm eski Yugoslavya topraklarnda tarihi faylar meydana getirir. Orta Avrupann tarih iinde Balkanlara doru uzam, kapitalizmin yakn pazarn ve karadan byme alann simgeler. Bu ikilem, zc/imgeci/ medeniyeti yaklamda, bat-dou sorunsal eklinde tanmlanrken, ekonomi politik dil ncelikle kapitalizm-feodalizm, liberalizm-sosyalizm eklinde bir tarihsel ztlamadan bahseder. sonrasnda Trk-slam

dncesindeyse, Balkanlar zerinden Trk-Avrupa atmasna dair tezler trer. Balkanlar slamn bat ucudur, eski Yugoslavya topraklar slam-Hristiyanlk arasndaki snrn ucudur. Bu noktadan savalar bir uyruklar problemi olarak deil daha ok medeniyetler atmasn andrr ekilde aklanr. Tarihte Roma ve Osmanl idareleri ksmi bir istikrar temin etse de, etnik sreler bakmndan birbirinin tam aksi gelimelere neden olmutur. Roma idaresinde bir taraftan kk etnik yaplar byk bloklar (balca Traklar ve liryenler) iinde btnlemi, bir taraftan da youn Latinleme yaanmtr. Osmanl dneminde ise slamn etkisiyle baz yeni fakat ok kk kimlikli treyilerinin grnmesi dnda, kimlik farkllamas olmam, hele Romann aksine kitlesel temelde bir deiim bir Trkleme yaanmamtr. Ancak Ortaada oturan ve snrlar belirleyen yaplar, Osmanl dneminde birbirinin iine gemitir.30 Ortaa Balkanlar iin Romadan Osmanl'ya geite ikiyz yllk bir ara dnemdir. Balkanlar srekli gel-git hattna ve atma fayna gtren sre, Ortaadaki ksa dnemden sonra tekrardan istila ve ynetim deiikliklerini getirir. Osmanllarn geliiyle 300 yla yaylan ksmi Slav mslmanlamas balar. Bu sre Srbo-Hrvatada trklemek olarak da ifade edilir.31 ngilizce metinlerde de Turkify ifadesi ayn olguyu anlatmak iin kullanlr. Bosna-Hersek Ortaa dnemini
30 31

Balkanlar El Kitab,Giri,s.7 Michael Sells, The Bridge betrayed religion and genocide in Bosnia, Berkeley,s.45

17

youn ve gel-gitli mcadelelerle geirecektir. Bosna topraklarnda Ortaa boyunca cereyan eden savalar da kar Srbistan krallna, Macaristan krallna, Hrvatistan asilzadelerine, Osmanl Trklerine ynelirken, B-H iinde krallar-asilzadeler mcadelesi eklindedir.32 Bir gr ise Osmanlnn gerek bir istikrar olarak

kurduunu syler. Buna gre Osmanllar zamannda Balkanlarda gerekten bir devrim olmutur. Hristiyanlar bu devrimle feodalizmden kurtulurlar. Balkanlarda siyasi ve iktisadi bir btnlk salanr. Blgede Osmanl bar -pax ottomana- olarak bilinen bar dnemi yaanr.33 Millet sistemini uygulayan Osmanlda devlet vergi toplamak ve asayii salamak zerinden devamllk salar, pax-ottomanada cemaatlere serbestiyet vardr, niter-uniform bir yap aranmaz.34 19. yzyl banda Bosna, Osmanl eyaletleri iinde en otonom, en gelimi ve desantralize skacaktr. Osmanl Bosnas dneminde de zerk bir cemaat ve kilise aidiyetine sahip Srplar, Bosnann en eski yerleik halklarndan ve en eski ortodos kavimlerdendir. 6. asrda Balkanlara geldiklerinde pagan olan kavimler, 9. yzylda hristiyan olurlar ve 1219da stanbula bal messes ortodoks kiliselerini kurarlar. 1400lerden itibaran hem Srbistan hem Bosna Hersek hem Makedonya olmak zere tm gney Slav Ortodosklar 400 sene kadar Osmanlnn tam hakimiyeti altnda yaarlar.36 Osmanl'nn srasyla Macar, Latin ve Habsburg unsurlaryla sr-git mcadele halinde olmas Ortodosklar ayrcalkl ve kayrlan bir pozisyona iter. Osmanl Devletinin, Macarlara, Latinlere, Avusturyaya yani katolik dnyasna tarihsel ztlk besleyen ortodoks tebasn kendine sk skya balamas 17.yya kadar ok zor olmaz. Fakat Rusyann Avrupa siyasetine girmesi ve 18. yzylda Osmanlya mevzi
32 33

grnenidir.35 niterlikten bu kadar uzak oluun zerine,

merkezi

Avrupa devletlerinin mdahalesi de gelince, Osmanl dzeni

daha sonra ok

Donia, Fine,s. 34 Akarslan,s.67 34 Dr. rfan Kaya lger, Balkan Dramnn Perde Arkas, , Sekin 2003,s.27
35 36

ed. Mark Pinson, The Muslims of Bosnia Hercegovina, Harvard University Pres, 1994, s.54
ed. Paul Mojzes,s150

18

kaybettirmesi, Ortodosklarda da kvlcmlara sebep olur. 19. yzyln balarndaysa gney Slav Ortodosklar artk Byk Srbistan yahut panslavist bylenmitir. Srbistan, Osmanl idareresinde 400 geirirken Osmanlya kar bamsz kalabilmi Ortodoks mistifikasyonunun asli yata yzyllarca Karada olagelir. Eski Yugoslavya topraklarnn en dalk ve grece aknlardan korunakl blgesi Karadadr. Buradaki dal Ortodoks kabileler Osmanl'dan ve hemen kuzeylerindeki Ragusa Katolik hanedanlndan ayrm ekilde uzun sre bamsz kalrlar. 16 yzyldan itibarense Osmanlya kar yar bamsz bir sistemde devam edegelirler. Karada zerinden sklatrlm bir Ortodoks folklorizmi ve sava mistifikasyonu sregider, son savata da kendini gsterir.37 Osmanl sistemi 300 yldan fazla Bosnada siyasal duruma hakim olagelir. Osmanl milletler sisteminde din faktrn ve cemaat aidiyetini ykseltilirken, teritoryal aidiyet unutulur. Bosna-Hersek teritoryal bir Osmanl birimidir, bozanska corafi bir aidiyeti imler ama aidiyet duygusunda bu ifade dine gre flu kalr. Ancak Fransz ihtilaliyle ykselen vatan lks ile tekrardan toprak-snr milliyetilii devreye girecektir.38 Osmanllarn bugnk Bosnaya girii 1451 ile balamtr. 1465'de Osmanl bugnk Bosnann nerdeyse tamamn ele geirir, Hersek ise 1481'e kadar direnir. Bosna'daki halkta yer eden Macar dmanl direnii zayflatan ana etken olur. Macar kartl sebebiyle halktan direni zayftr. Son umut olarak Venedikin kapsn alan Bosnal asilzadeler dahi herhalkarda Osmanly Macarlara ye tutma eilimindedir. Venedik senatosu adl grup Bosna'nn Osmanl egemenlie altna girmesini nlemek adna ar yaptnda Osmanlnn zaferini zaten tamamlad zamanlardr.39 Viyana kuatmasna dein Osmanl dzeni Bosnada tehditten uzaktr. Viyanann Osmanllarca alnamamas Avusturya ordusunu Srbistan ve Bosna'da tehditkar hale getirir. Macaristan Osmanldan tamamen bamszlanca Dalmaya, Lika, Slavonya, Macaristan erevesi Bosnay kuzeyden ve batdan Katolisizmle
37 38

dncelerle

Donia, Fine,s.41 Paul Gadre,Vie et mort de la Yugoslavie, Fayard, 1992, s.32 39 Hoare,s.42

19

evreler. Bylece Bosna, Osmanl iin tek tampon blge olan Hrvatistan iindeki Srp nfuslu Karayina hari tam bir hudut vilayeti olur. 17. yzyla gelince din ayrm sosyal dokunun merkezine oturur. Bu tablo Rusyann gl bir aktr olarak ortaya kyla tamamlanr. Byk g olarak sahaya inen Slavist Rusya saldrgan Trk kartlyla dou tarafndan Osmanly sktrr.40 17. ve 18. yzyllar boyunca, Bosna tarihine egemen olan ve tarihin akn kesintiye uratan byk savalar yaanmaya devam eder. Osmanl nasl fetihler yoluyla bymse, savalar ve toplumsal deiiklikler de mparatorluun gerilemesine yol amtr.41 Karlofa Antlamas, Osmanl mparatorluunun Avrupada gerilemekte olduunu teyit eder. 100 yl boyunca devam eden 17. ve 18 yy. savalar hudut muharebesinden te deildir. Fakat 1788 ylnda balayan Avusturya sava, kendisinden nce yaplan savalardan daha ciddi bir politik boyut tamaktadr. Avusturya hkmdar II. Joseph ile Rus mparatoriesi Katerinann, Balkanlardaki Osmanl topraklarn ele geirerek, iki Hristiyan mparatorluk arasnda bu topraklar pay etmek iin, zerinde anlamaya varm olduklar bir plan sz konusudur.42 Rusya hi olmad kadar glenir. Avrupa D Politikalarnn merkezinde artk dou sorunu ad verilen Osmanl-Avusturya-Rusya g mcadelesi vardr. Osmanlnn hzlca gerilemesinin temel askeri sebebi Avrupa merkez devletlerinin, ncelikle Karajina ve Srbistan olmak zere tm isyanlarn itici moral gc ve siyasi destekileri olmalardr.43 Bosna Hersekteki asayi 1774de Ruslarla imzalanan Kk Kaynarca Antlamasndan sonra gittike ktleir. Antlamada Bosnay ilgilendiren bir madde yoktur. Ancak Ruslara Ortodoskslar himaye hakknn verilmesi bu tarihten sonra Bosnann srekli karklk iinde olmasna yol amtr. Zira bata Srp ve Karadallar olmak zere yredeki Ortodokslar, Ruslarn kkrtmas ile ayaklanmaya balamlardr.44

40 41

Engin Babuna, Gemiten Gnmze Bonaklar, stanbul:Tarih V. Yurt Y.,2000,s.73 Malcolm,147 42 Malcolm,157 43 Jelavich, s.199 44 Balkanlar El Kitab, Zafer Glen, s.373

20

Osmanl Devletiyse 1789 ylnda Napolyonun Msr Seferinden balamak ve tm 19. yzyl boyunca srdrlmek zere, d politikada denge politikas izlemitir. Devletin giderek zayflamasndan temelini alan bu politika, varln srdrmek iin, Avrupann byk devletleri arasndaki kar atmasndan yararlanarak, d politikadaki arl u ya da bu devlete vermek olarak tanmlanabilir. Osmanl Devleti 1789 ylndan balayarak, eitli dnemlerde, Rusyaya kar ngiltere, Fransaya kar Rusya, ngiltere Fransa Rusya lsne kar ise Almanyaya dayanmak yolunu tutmutur. 19. yzylda Osmanl Devletinin d politik gelimeleri, bilhassa Balkanlarla ilgili durum bu ereve iinde deerlendirilmelidir.45 1789 Fransz htilali ile devletleraras ilikilerde hzl bir deiim ba gsterir. Modern ulus devlet lks tm Avrupay harekete geirir. talya ve Almanya rneinde olduu gibi prenslik ve ehir devletleri arasnda blnm lkeler ulusal birlik ve merkezi ynetim arayna girer. Kuzeyi Habsburga gneyi Osmanlya bal olan gney Slav topraklarndaysa uluslamann iki aamas olacaktr. ncelikle ynetici devletten bamszlk ardndan ulusun tek devlette birlii dncesi gelir. Bir biimde Slav-talyas eklinde n grlebilecek bu projede sorunlu olan birleecek ulusun snrlar ve unsurlardr. Slav talyas tm gney Slavlarn m kapsayacaktr, yoksa herkesin mstakil bir Byk Hrvatistan-byk Srbistan fikri mi olacaktr? Srbistann Karada ile birlikte Ortodoks merkezli birlik araynda olduu ve tarihi haklar iddia ettii Bosna ve Kosovay da bu potaya sokma iddias balarda ok baskndr. Nitekim bu tarihlerden 200 sene sonra Yugoslavya dalrken de Srp milliyetiliin en sert mevzisi Srbistan-Karada Birlii, Kosova braklamaz ve Bosna ilhak edilir forml olmutur. Dou meselesinin kaps aralanr aralanmaz byk Srbistan byk Hrvatistan byk Arnavutluk ideallerinin de bata elitleri olmak zere tm Balkan milletlerini etkiledii grlr. Bosna-Hersek modern an banda da, ayn 1991de balayan pepee savalarda olduu gibi Hrvatistann byk Hrvatistan, Srbistann byk Srbistan iinde dndkleri bir ideal haline gelir. Bosna topraklar her zaman iinde barndrdrd heterojenlii tekrardan bir sorun olarak yaayacak srece doru

45

, s.399

21

gider. Bosna-Hersek nfusu etniklemi dinsel kimlik zerinden krlgandr. BM raportr Tadeusz Mazowiecki, son Bosna savann dini sava hviyetinde olmad ama dinin ulusal sorunun bir paras olarak dnlebileceini syler.46 Bu ekilde Mslman tarafnda Hristiyan Avrupa bizi teliyor dncesi ortaya karken Srp taraf, anti Srp tm unsurlarn (Almanya-Vatikan-Avusturya) kendisine kar komploda birletiini dnr. Yugoslavya 20. yzylda yer alanlardandr. kurulup yklan Hem birinci devletler arasnda dnya gndeminde oka

Yugoslavya (krallk Yugoslavyas) hem ikinci Yugoslavya(sosyalist) modern siyasal tarihin tm varyantlarn tayan, maruz kald ve sebep olduu atmalarla dnya sisteminin hep merkez gndeminde yer almtr. Siyasal sorunun tm balklar Yugoslav corafyasnda rneini gstermitir: mparatorluklarn geri ekilii ve ykl, uluslama sreci, ok etnili devlet, cumhuriyetlerden oluan federasyon, etnik atma, ulusal sorun, zynetim, oulcu sosyalizm, yeni snf. Gney snr Makedonya zerinden Yunanistana kuzey snr Slovenya zerinden Orta Avrupaya uzanan eski Yugoslavya bylelikle tam bir geililikler/ztlklar ve araylar corafyas olagelmitir. Bu sadece bu yzyl iin deil ok uzun sreden beri imparatorluk dnemlerinden beri sregelen bir olgudur. Buna sebep corafyann gerekten tam bir kesiim alanna yataklk etmesidir

46

ed. Paul Mojzes,s.75

22

I.2. GNEY SLAVLAR-EGEMEN MPARATORLUKLAR 1875 syan Bosna tarihinde byk bir dneme oluturmutur. Artk geri dnlemeyecek ve n alnamayacak ekilde Srbistan-Karada, onlardan yana ve onlara kar byk gler Bosna siyasetin iine girecek ve isyandan sadece 3 sene sonra Avusturya igali gerekleecektir. Temmuz 1875de B-Hde ayaklanma balar. Kt ynetim ve ekserisi Mslman olan yerli toprak sahiplerinin basks nedeniyle kyller de bu ayaklanmaya katlr. Kukusuz hristiyan kylleri kkrtan d devletleri Srbistan, Rusya, Avusturya diye saymak pek hatal olmaz.47 1875de Bosna iindeki Splar, Osmanlya kar topyekn isyana kalkar. Aalardan ve vergi toplayclardan bkan baz Mslman iftiler dahi isyana katlr. Fakat snfsal birliktelik gds ile ykl bir hareket olmad iin isyan a fazla genilemez48 Osmanl egemenliinin dalmasna ve Avusturya ordusunun bu topraklara mdahale etmesine yol aan gerek etkenler dinsel deil, ekonomik ve siyasidir. Mostarn dousundaki Hersek ehri Nevesinje'de mahsullerinin ondan birine denk den yaayan Hristiyan kyllerin, r vergisini demekten kurtulmak iin

dalara kat haberleri, ilk kez 1875 ylnn yaznda ulamaya balar. Buras, Karada snrna yaknl nedeniyle, siyasi adan hassas bir blgedir.49 Srp Emaretinin yabanc devlet konsoloslarna verdii gvencenin aksine, Bosna Mslmanlarna kar harekete gemek zere gnll Srp frkalar oluturduu ve baz frkalarn Bosna tarafna gemekte olduklar50 eklindeki Hariciye Nezaretine gelen telgraf, Bosnann ayn 100 sene sonraki 1992-1995 savanda olaca gibi Karada ve Srbistandan akn eden paramiliterlerce kskaca alndn gsterir. Osmanl Devleti, Avusturya ve Rusyadan isyan desteklememesini ister. Ayaklanmada, Rusyann Panislavizm politikasnn yan sra, Osmanl ynetiminin vergi toplama iini devrettii mltezimlere kar kyllerin tepkisinin pay nemlidir.
47

lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl,stanbul: Alkm,2006,s.260 ed. Mark Pinson, The Muslims of Bosnia and Herzegovina,Cambridge:Harvard Monographs,1994,s.78 49 Malcolm,219 50 Devlet Arivleri,s.47
48

23

Srbistan ynetimi ve Karada ete beyleri, Bosna-Hersek ayaklanmasn, lkelerinde, Osmanlya kar Slav milli uyann bayraklatran bir seferberlie dntrr. 1872de Avusturya, Almanya ve Rusyann aralarnda yapm olduklar mparatorlar Birliinin ilkeleri arasnda bulunan, Dou Meselesinde birlikte hareket etme karar zerine Avusturya bu konuya tek bana mdahale edemez. Bunun zerine Avrupa lkelerini kapsayan ortak bir kararn alnmas uygun grlerek, Fransa ve talyann da katlmyla, Osmanl Devletinden blgedeki olumsuz gelimeleri nleyebilecek slahatlar yapmas istenir.51 Avusturya-Macaristan ve Rusya basksn ve de i yapsal sorunlar ikincil hale getiren iyice devletleen Srbistan-Karada'n B-H'ye askeri operasyonlardr. Ortodoks gney Slavlar bu gerilla taktikleriyle Bosnann kendilerine katlabileceini umarlar. Ne var ki yine de ksa sre zarfnda Rusya-Avusturya dengesi Dou sorunundaki tahtn geri alr. B-H iin 1870'lerle birlikte ne kan mdahaleci devlet kili Monari olur. Nihayetinde Berlin Antlamas 25. maddeye dayanarak Habsburg igali yrrle koyar. 1878deki Berlin Kongresinde byk glerin Bosna-Herseki Trklerden almak iin savam olan Srp isyanclara deil, Avusturya-Macaristana bir protektora olarak vermeleri Srplar hayretler iinde brakr. Bosna-Hersek, Avusturyallar iin Osmanlya kar Srplar ve mttefik olduklar bir durumdan, amansz

dmanlar haline geldikleri bir anlamazlk nedeni haline gelir.Avusturya-Macaristan mparatorluu bundan byle, ortak bir Drang nach Osten (hegemonyalarn douya doru geniletme abas) iin, yeni birlemi ve daha dinamik olan Alman mparatorluunun desteine de sahip olacaktr.52 Bosna Hersekin Avusturya Macaristan tarafndan igali Srbistan ve Karadada protestolara yol aar. Bu iki lke askeri birliklerini, Bosna Hersekteki dindalarn kurtarmak iin, Avusturya Macaristan snrna yar. Tuna Monarisi de

51 52

Ola Zerrin, Avusturya Macaristan galinde Bosna Hersek, Sakarya ., Yksek Lisans Tezi,2007,s 6-8 Diana Johnstone, Ahmaklarn Seferi,stanbul:Balam,2004,s,172-173

24

igal ettii blgelerde dzeni uzun sre salayamaz, her eyden nce Mslman Bonaklarn ok sert direniiyle karlar.53 1878 tarihli Berlin Anlamas zellikle Osmanl Devleti ve genellikle Avrupa tarihi asndan ok nemli sonular dourur. Sre, Osmanl Devletinin paralanma srecinde nemli bir aamay oluturmaktadr. ki byk devlet, ngiltere ile Avusturya, Osmanl devletinin toprak btnln koruma politikasn brakmtr. Oluan boluu Almanya dolduracaktr. Avusturyannsa B-H zerinde hukuki durum elde etmesi kadar bu topraa yerlemesi de olduka zor olmutur. Bu topraklar kontrol altna almak iin harekete getii zaman, buralardaki brakr.54 gal kili Monaride idari tartmalara neden olur. Viyana ve Budapete 1878e kadar Ausgleiche (ikili monaride monariler aras denge) nispeten uyarlar. Bosnann igali bu hassas dengeyi birka yerinden bozar. Macar siyasal yaamna hakim olan ve ksa bir sre nce kendi ilerinin denetimi kazanm olan toprak sahipleri, imparatorluun ilave iki milyon Slav nfusu lkeye katmas karsnda gayet huzursuz olmulardr.55 kili Monarideki tm Slav unsurlarn Katolik Hrvatistan emsiyesi altnda nc ortak klnmas da kabul grmez. kili Monarinin birlikte ileyen kendine zg anayasasndan kaynaklanan siyasi sorunlar da vardr. Kimileri, Hrvatistann, Avusturya ve Macaristan ile birlikte, eit ortaklk statsne ykseltilmesini ister. (Trialismus olarak bilinen fikir) Dierleriyse Hrvatistana tam bamszlk verilmesi ve bir Gney Slav devletinin Hrvat gdmnde oluturulmas hedefini gder. Egemenliklerinde eksilme manasna gelen bu planlar Viyana'da ve Budapetede ho karlanmaz.56 halktan iddetli bir direnile karlar. Cermenizme kar olan Slav milliyetilii, Avusturyay gerek bir savala kar karya

53 54

Altay naltay, Postmodern Ortaa,stanbul: Birleik,1996,s.33 Balkanlar El Kitab,ennur enel, s.404 55 Misha Glenny, Balkanlar 1804-1999,stanbul:Sabah,2001,s.220 56 Malcolm,s.226

25

Aslen Avusturyay Bosnay ele geirme fikrine sevk eden, Srbistann 1876 ylnda Osmanllara kar sava ilan etmesi olmutur. Osmanlnn Bosna zerindeki iktidar sresiz olarak koruyabileceinden emin olsa Avusturya belki de Bosnaya saldrmayacaktr. B-Hyi de facto ikili monariye balayan igalle birlikte AvusturyaMacaristan Adriyatik kysndaki egemenliini salamaya alacan ve Slav dnyasna tam pres uygulayabileceini ngrrr. Bu uurda harcad 30 seneden sonraysa igali ilhaka evirmeye giriecektir. Bunun bir nedeni de Trk Devriminden Avrupa Merkez Devletleri gibi Avusturya-Macarsitann da endieye kaplmasdr. 1908 Merutiyet Devrimi, dou sorununda tarihsel bir kar duru olabilir mi kaygs byk glerde oluurken ayn olaslk Avrupay geriletmek isteyenlerde umut oluturur. 1908 Devrimi(stanbul'da Meruiyetin lan) merkezi Avrupay geriletmek isteyenlerde, byk halklar hapishanesine (Avusturya-Macaristan kastediliyor) kar olanlarda umut oluturur. Berlin Antlamasnn tarihsel nkoulu eski Trkiyenin paralanmasdr. Avrupann bir eliyle hzlandrrken, br eliyle belirli snrlar iinde tuttuu bir sreci krabilecek devrim(merutiyet) henz lkeyi canlandrmay baaramam, ama canlan iin gerekli koullar yaratmtr. Bulgaristan ve Avusturya, Trkiyenin zaman ierisinde hayali geree dntrebilecei ve ayaa kalkaca ihtimaliyle ierisinde kalmtr.57 Avusturya, II. Merutiyetin ilanyla oluan Osmanl ynetiminin, B-Hde yeniden iddial hale gelmesinden rkmektedir. Hakimiyetini salamlatrmak iin, hukuken Osmanl egemenliinde bulunan bu lkedeki denetimini ilhaka dntrmeye dnk diplomatik temaslara balar. Byle bir ataa hazrlkl olmayan Rusyay ve Srbistan kerhen raz olmaya zorlayarak, 7 Ekim 1908de B-Hyi resmen ilhak eder. Srbistan asndan asli nemde olan Bosna-Hersekin Habsburglarca ilhak, Osmanl mparatorluu asndan tali bir meseledir. Osmanl ynetimi, bu gelimeyi esasen Bulgaristann blgedeki politik-askeri konumunu glendirme tehlikesi ve Dou Rumeli sorununa etkileri asndan deerlendirmitir. ttihat ve Terakki ileri gelenleri, panik

57

Leon Troki, Balkan Savalar, Arba,stanbul,1995,s. 24

26

mzakerelerde, B-Hye Avusturya Macaristan ynetimi altnda zerk bir devlet stats verilmesine raz olacaklarn iletmilerdir.58 23 Temmuz 1908de ilan edilen ll. Merutiyet, Osmanl Devletinin eitli halklarnn tm arasnda bir Osmanl kimlii yaratarak dalmay nlemek amac tamtr. Avusturya-Macaristan hkmeti ise, Bosna-Hersek hukuken Osmanl Devletine bal olduundan, Osmanl Devletinin Bosna-Hersek halkn stanbuldaki meclise temsilci gndermeye aracandan ve bylece Avusturyann iki vilayeti ynetme hakknn yeniden sorgulanacandan endie duymaya balamtr.59 Trk devriminin sadece Osmanl topraklarn biradada tutmakla kalmayp tm Balkanlar iin bir yeniden yaplanma ngreceine dair iyimser ve devrimci yaklamlar oluur. Trkiyenin paralanmasyla hibir hedefe ulalamaz. Oysa, geni ve ekonomik olarak birlemi bir toprak paras endstriyel kalknmann zorunlu nkouludur. Bu sadece Trkiye iin deil bir btn olarak Balkan Yarmadas iin de geerlidir. Balkanlarn zerine bir lanet gibi arl ken buradaki ulusal eitlilik deil, yarmadann pek ok devlete blnm olmasdr. Gmrk duvarlar Balkanlar yapay olarak paralara ayrmaktadr. Kapitalist glerin evirdii dolaplar, Balkan hanedanlarnn kanl entrikalaryla i ie gemitir. Bu koullar byle devam ederse, Balkan Yarmadas bir Pandora kutusu olmay srdrecektir.60 Balkanlardaki byk gler sorununun 1878-1914 dnemindeki kayna Berlin Antlamasdr. 1908de Bulgaristan bamszln ilan eder iki gn sonra AvusturyaMacaristan, Bosna-Herseki ilhak ettiini duyurur. Bu hareketlerin her ikisi de Berlin Antlamasna aykrdr. Kongrede (Berlin) Balkanlarn ulusal eitliliini kk devletlerin srekli kapmasna dntrmek iin gerekli btn tedbirler alnmtr. Bu devletlerin hibiri belirli bir limiti tesinde geliemeyecek, her biri ayr ayr diplomatik hanedan balaryla boulacak ve dier Balkan devletlerine kar konumlanacak, nihayet hepsi Avrupann byk devletleri ve onlarn srekli entrika ve dolaplar karsnda aresizlie mahkum olacaktr. Habsburg komplosu herhangi bir fiili ilikiyi deitirmese de, uluslar aras hukukun kutsal normlarn ihlal eder nk Berlin
58

Bora,s.34 Ola,s.67 60 Troki,16-17

59

27

Antlamas bir btn olarak Avrupa dengesinin formel temelini oluturuyordur. Bu yzdendir ki Bosnann ilhak Avusturya-Macaristann sonunu getiren sreci balatmtr denebilir.61 ngiltere ve Fransa ilhak kararna tepki gstermekle yetinirken talya ve Rusya ok rahatsz olmutur. Rusya uluslararas bir konferans nerir ancak baarsz olur. Srbistan ve Karadada tepkiler ykselir. Osmanl tarafnda ise Avusturya mallarna boykotun yannda stratejik alm belirsiz bir emirle ordulara hazrlk emri verilir. Almanya, Avusturyay ak ekilde destekler. Alman basksyla ubat 1909da Osmanl devleti ilhak tanr. Ardndan Almanya hibir ekilde durumu kabullenemeyen Rusyaya sert bir ltimatom verir. Moskovann bunun karsnda ok zayf hareket ettii ve ilhak tand grlr. Almanya'nn basklar ve Rusyann nerisiyle Srbistan ve Karada da Bosnann Habsburg mlkne katlmasn kabullenmek zorunda kalmlardr.62 B-H halk igalde olduu gibi, ilhak da geici addeder. Avusturya-Macaristan ise ayn igal gibi ilhak nasl ve ne ekilde idare edebileceini dnr. lkenin dalistik monariye ne ekilde entegre edileceini ve buna tepkinin ne oranda olaca monariyi dndrr. Bu sorun Dal-Monarinin son dnemlerini kapsar. Ayn dnemde Osmanl daha merkezi topraklarnda Ermeni isyanlarnn ilk nveleri ile meguldr. Ermeni meselesi ilerde Osmanlnn hilafna Bosna ve Lbnan karklklarndan ok daha fazla etkili olmutur. 1890'da etkili ekilde gndeme giren Ermeni komitacl Osmanly naslsa ierden zer diye dnenlerin tahminleri ilk celsede oluur. Avusturya'y ekincedir. B-H ierisinde Avusturya igali ve zellikle de ilhak dneminde siyasal fraksiyonlar oluur, ayrr. Devrimler a ve byk dnya savann ncs olan bir dnemdir. Bosnal Mslmanlar otonomist hareketlere ynelirken sosyal demokratlar
61 62

akamete uramtr. 1908'e

gelindiindeyse Jn-Trk devrimiyle Osmanl kendini yeniden tahkim edebilir algs Bosnann ilhakna ynelten de 1908 devriminden duyduu

Troki,s.21 Balkanlar El Kitab, Osman Karatay,s.547

28

Balkan federasyonu tezlerini ne karrlar. Ostro-marksizm ve ostro-sosyal demokrasi Byk Halklar Hapishanesine alnan B-Hde de yank bulur. Tm dnyada uluslararas ilikilerin merkezine ulusal sorunun, kendi kaderini tayin hakknn olduu yllarda BH'de de devrimci tm akmlar, tm Balkanlar tm Balkan halklar iin slogann ne kartmtr.63 Bu dnem 20 yl ncesinden alnarak yer yer devrimler a eklinde de anlagelir. 1800lerin sonunda Rusya ve Amerika spanya bata olmak zere snfsal atmalar ve sendikalist hareketler erevesinde suikast kampanyalar balamtr. Bu kampanya zamanla daha zgl corafyalara ve etniki siyasetlere de sirayet etmitir. (Avusturya uyruu Bosna Srplar, Osmanl uyruu Kafkas Ermenileri gibi) 20. yzyln balangcnda, ada terrizmin suikastlar zinciri halinde devleti ve toplumu etkilemek, deitirmek hedefine dayal devrimci terrizm anlaynn, mparatorluklarn hkmdarlarnn ldrlerek, ktln nlenmesi idealine dayandrld gzlemlenmektedir. Bu maksatla Paris Komn ile Avrupada ba gsteren siyasal ayaklanmalar, kitlesel eylemleri endstriyel kentlerde ii snfna tayarak siyasal iddet yaygn hale getirilmeye allmtr. Ancak Avrupada dalga dalga yaylan siyasal terrizm yntem olarak devlet bakanlar, imparator ve krallarn suikast yoluyla ldrlmeleri esasna dayandrlmtr. Bylece sekin hedeflere ynlendirilen suikastlar dalgasnn profosyonel eylemci kitlesinin yan sra, teorik anlamda mcadele esaslarn belirleyen ihtilalci rgt liderleri profillerinin de ne kmasna sebep olmutur.64 Bu profildeki siyasal iddetin en keskin ve etkisi itibariyle en ykc olan Saraybosnada cereyan edecektir. 28 Haziran 1914de Saraybosnada Srp renci Gavrilo Principin tabancasndan kan kurunlar klasikleen ifadeyle barut fsna kvlcm olur. 2 Austos 1914de balayan ve hakknda Noele (Aralk) kadar biter eklinden yanl hesaplar yaplan sava dnya dengelerini temelinden sarsar yeni dengeler oluturur. Panislavizm ile Pancermenizmin

63 64

Cecic, s.88 Mesut Hakk Can, Uluslararas Terrizm, Ankara:Nobel, s.838

29

atma alan olan Balkanlar Birinci Dnya Sava gidiatndan ve sonucundan en ok nasibini alan blgelerin banda gelmitir.65 Aridk Ferdinand suikastnn sonular, gen Bosnal yelerinin hayal inanamamtr.66 1914de kili

ettiklerinden ok daha fazla olmutur. Cezaevindeki yandalar gibi Princip de, bu suikastn I. Dnya Savan tetiklemi olacana Monari Srbistana sava ilan eder. Rusya Srbistann yannda Avusturyaya sava ilan eder, Almanya ve Bulgaristan Avusturyann yannda yer alarak ittifak olur bu ittifaka daha sonra Osmanl Devleti de katlmtr. ngiltere ve Fransa Rusya ile birlikte tilaf Blokunun ana ls olur. Sava ksa zamanla Dnya Harbine dnnce gney Slavlarn durumu ikincil kalacaktr. 1917e kadar sregiden her dinden Bosnalnn katld zerklik, otonomi himaye, farkl ittifak kombinasyonlar tezleri zamanla yerini Yugoslav halklarnn bamsz bir devlet erevesini iinde birletirmek amacyla ulusal bir konseyin kurulmasna brakr. Avusturya-Macaristan mparatorluunun yenilgiye uramasyla Hrvatlarn ve Slovenlerin galip taraftaki Srplarla ortak bir kimlik iddiasnda bulunmalar, batl ittifak gleri ngiltere ve Fransann destekledii yeni bir kralln paras olarak galip tarafta yer almalar mmkn olur. Hrvatistan ve Slovenya iin bylece nemli maddi avantajlar sz konusudur. Kaybedenlere Versayda yklenen ar tazminatlardan kurtulurlar. stelik nemli toprak paralar elde ederler. Bunlarn banda ngilterenin gizlice talyaya sz vermi olduu Dalmaya kylarnn byk bir ksm gelir. Hrvatistan, Srbistanla emel birliine girmemi olsa, u anda sahip olduu nemli ky blgeleri o zaman byk ihtimalle talyann elinde olacaktr.67 Byk glerin gney Slav topraklar zerinde tartmalar 1914-1918 dneminde gizli antlamalar zerinden devam eder. talya'nn Trkiye maceras gibi Adriyatik zerinde de ksa sren baz emelleri vardr. Gizli antlamalar ile Dalmaya ve striyann talyaya sunulmak istenmesi,gelecekte oluabilecek haritalarda ayn Polonyada olduu gibi kaymalara sebep verebilecektir. Dier yandan Yugoslavya iinde yeralacak Bosna'nn blnerek Hrvat ve Srp anavatanlarna toprak vermesi gibi bir i kaydrma ve de
65

Balkanlar El Kitab,Hikmet ksz-Mehmet Okur, s.625 Can,s.137 67 Johnstone,197

66

30

Makedonya'nn, Kosovann yeni devletin iinde nasl yeralaca (Gney Srbistan olarak ya da mstakil) tartmalar Yugoslavistlerin merkez tartma balklardr. 1900ler banda dou sorununun nemli bal olarak byk glerin gndeminde olan Makedonya Sorunu ve Bosna krizi artk Yugoslav ulusal sorununun bal olarak konseye ve onun ksa sre sonra oluturaca yeni devlete miras kalacaktr. Yeni snrlarn ve devletlerin nasl oluaca 1918 ylnn gizli ya da ak diplomasinin merkez gndemidir. Avusturya-Macaristan mparatorluundaki aznlklardan zellikle ekler, Batl mttefiklerin Habsburg topraklarn yeni ulusdevletlere blmesi ynnde kulis yapar. Amerikan Bakan Wilson, halklarn kendi kaderini tayin hakk ilkesine dayanarak snrlarda gerekletirilecek deiiklikleri ahlaki olarak hakl karacak bir meruiyet zm arayna girer. Batl mttefikler, kendi kaderini tayin hakkn rk, din veya ulusal kkene baklmakszn siyasi haklarn eit uyguland halk egemenliiyle zdeletiren Franko-Amerikan siyasi geleneine teorik olarak bal olmalarna ramen, sonu olarak etnik/dilsel/rksal temeller zerine kurulacak ardl devletler oluturulmasn desteklemek zorunda kalrlar.68 Yugoslavya iin beklenen son abuk gelir. Ekim aynda Zagrebde, genel bir Ulusal Konsey toplants yaplr. Bu toplantya katlm olan Bosna delegeleri, Saraybosnaya dnerek, Bosna iin kendi ulusal konseylerini oluturur. Ekim 1918de Hrvat meclisi, Habsburg ynetimini resmen reddeder ve ynetimi Ulusal Konseye devrederek, Slovenlerin, Hrvatlarn ve Habsburg Srplarnn sahip olduu yeni bir bamsz devletin artk var olduunu ilan eder. Bu aklama, her ne kadar yalnzca eski Avusturya-Macaristan topraklar iin geerli olsa da, bir Yugoslav devletinin yaknda kurulmak zere olduunun ak bir gstergesidir. Srbistan Krallyla gerekletirilecek olan birlemeye yalnzca gnler kalmken ve Srp ordusu Bosna topraklarnn artk kapsna dayanmken, Bosna halk arasnda kendini bir zafer kazanm gibi hissedenler, daha ok Srplardr.69 Henz Avusturya-Macaristan daresi srerken, 1918 yl Ekim aynda Yugoslavya ekillenmeye balamtr. Habsburg blgelerinden ayrlp gelen vekiller Ekim 1918de Zagrebde Srp-Hrvat-Sloven Halk Meclisini kurar. Hazrlklar
68 69

Diana Johnstone,s.232 Noel Malcolm,s.261

31

Habsburg idaresinin gidii zerinedir. mparator son bir abayla bu blgelere (Slovenya, Hrvatistan, Dalmaya, Bosna-Hersek) ikili monarinin nc orta eklinde birleik Slav devleti konumunu nerir. Ancak tam bamszln uzak olmad dncesiyle meclis bunu kabul etmez ve devlet organlarn oluturmaya balar. Bu meclise Bonak Mslman temsilciler de gitmilerdir ve bunun meyvesini Bosnada yerel idare kurulurken ynetime girmekle alrlar.70 Yeni devletin kuruluu, Dalmaya ttifak ile Srp Krallnn politik ibirliiyle gereklemitir. Kurulan lke, Srbistan-Karada Krallklar ve bugnk Makedonyann byk bir blmne ilaveten, Avusturya Macaristan mparatorluunun dalmasyla aa kan Hrvatistan, Slovenya ve B-H topraklarn kapsayacaktr. Yugoslavya, I. Dnya Savann sonrasnda gnll bir birleme giriiminin rn olarak ortaya kmtr. Yugoslavya sadece Versay rndr denemez. Yugoslavyay, Srplarn aralaryla gerekletirilmi bir Hrvat dncesi olarak tarif etmek yerinde olabilir.71 Kendini bu yeni devletin Piemontesi olarak gren Srbistan asndan Yugoslavya, eski Osmanl ve Habsburg imparatorluklar iinde kalm Srplar birletirmenin aracdr. Hrvatlar ve Slovenler asndan Avusturya-Macaristandan bamszl kazanmann ve daha acil olarak da talyadan gelebilecek bir saldrdan korunmann yoludur. Snrlar 3 evrede ekillenmitir: 1878 Berlin Kongresi, Balkan Savalar ve en son Versay, Trianon Saint-Germain antlamalar.72 Bonak Mslmanlarnn bu yeni devlette nasl siyaset gdecekleri gibi acil bir sorunu hemen ortaya kacaktr. Bonak Mslman siyasetinin siklet merkezi olan Yugoslav Mslman rgt iinde sonunda galip gelen sav, Bosnann Srp-HrvatSloven Krall bnyesinde bir zerk birim olarak kimliini muhafaza etmeye almas gerektiidir. Genel artlar altnda bu sav, rgt iki sava aras dnemde Hrvat blgeselcilii ile Srp merkeziyetilii arasndaki uzun ztlamada tarafnda konumlandrr. Merkeziyetilik namna atlan ilk adm, Hrvatistann Gney Slav devleti

olan Srp-Hrvat-Sloven Krallnn isim olarak da Yugoslavya yani Gney Slav lkesi
70

71

72

Balkanlar El Kitab, Osman Karatay, s.551 Diana Johnstone, s.240

Carnaige s.53

32

adn tayacana ilikin karar olur. Bu terim, Srplarn, Hrvatlarn ve Sovenlerin Krall adndan daha niterdir. Yugoslavyada etnik kimliklerin haritadan silinmesine allr. Bu nedenle Yugoslav topraklarnn btnyle yeni biimde dokuz banovinaya blnmesi uygulamaya koyulur. Her banovinann, Yugoslav devletini meydana getiren eski etnik snrlar blp geecek ekilde dzenlenmesini salanr. Banovinalar, mmkn olan her yerde bir nehrin adn tar. Bosna-Hersek topraklar drt banovinann iinde dalr. Baz Hrvat topraklarn da kapsayan Vrbaska, esas Srbistann byk blmnden oluan Drinska, byk kesimi Karadadan oluan Zetska ve Hersekten Dalmaya kylarna uzanan Primorska. Bylece, Bosna-Hersek 400 yldan fazla bir sre sonra, ilk kez idari yaplanma namna blnm olur.73

73

Noel Malcolm,s.271

33

I.3. GNEY SLAV MLLYETLKLER 1815 Viyana Konferansndan sonra merkezi imparatorluklar statkoyu ne kadar korumaya alsalar da siyasette ve devletleraras ilikilerde cumhuriyeti/ulusu ve devrimci dnceler boyverir. Bu sadece Osmanl egemenliindeki topraklarda deil Habsburga bal Dou Avrupa topraklarnda da krlmalara neden olmutur. ok etnili ve ok dinli imparatorluk yaplar zellikle Fransz ve Rus d politikalarnn av sahas haline gelecektir. Balkanlarda da milliyetilik boyvermitir.

Balkan Tarihi dman kardeler tarihine eviren byme planlar: Byk Hrvatistan,Byk Srbistan, Byk Romanya,Byk Bulgaristan, Byk Makedonya, Byk Arnavutluk, Byk Yunanistan. Bosna-Hersekde atan iki proje Byk Hrvatistan ve Byk Srbistan. http://www.monde-diplomatique.fr/cartes/balkans2

34

Balkan ulusuluk hareketlerinin franko-amerikan trnde olmad iddia edilmitir. Buna gre, Balkan ulusuluu Alman/Dou Avrupa trnn bir alt-trdr. Bat Avrupa merkezli olmayan bu ulusal hareketler, kltrel ulusculuun etkisiyle radikal grnmler kazanmtr. Bu ulusuluk tr, genel ifadeyle anakronik ulusuluk olarak tanmlanr. Anakronik yaftalamasnn nedeni de, medeni ulusuluun yaad tarihsel sreci tamamlamam olmasdr. Nitekim Bat Avrupann icad olan Balkanlama tabiri de bu gayri-medenilik yaftasdr. Balkanlar tanmlamada kullanlan dier bir terim mikro ulusuluktur. Mikro ulusuluk terimi, aslnda ulustan aa olduu dnlen bir uyruun ulusulua soyunmasn ifade etmek iin kullanlmaktadr. Terimin ebiimi olan kabile ulusuluunda bu yarg ok daha gldr. Ayn zamanda bu ifade, Balkan uluslarnn rtn ispatlayamad yargsn da ierir. Bu yaklam, 19. yyda Slav halklar iin kullanlan tarihsiz halklar (nonhistoric peoples) terimiyle de perinlenir.74 Para para milliyetilii reddeden esas tmden gney Slavc akmn ncleri Douya doru etki yapan aydnlanmac bat tarz milliyetilikten zuhur eder. Bu da Katolik nfusun yerleik olduu alanlar iaret eder. Bat Avrupada, Fransz devrimiyle noktalanan 18. yzyl Aydnlanma srecinin Balkanlara etkisi de, yarmadann Batya alan penceresi olan Adriyatik kylarndan ve Tunadan olur. Modern Balkan uluslarnn olumasnda etkili olacak ilk fikir hareketleri Korfu, Dubrovnik ya da Karlovitzde (Karlofa) yeerir. Yugoslavlk dncesinin z 1830'larda liryanist uyanlarla ortaya kar. Ayn Slav dilini farkl dialektlerle konuan halklarn ortak ynetimde birlemesi savunulur. 1830'larda Hrvat liryanistleri ilk kez Yugoslavya terimini kullanarak Slav Birliini ne srer. Yugoslav dncesi artifisyel veya gel-ge moda bir dnce deildir, bilakis her milliyeti hareket kadar doaldr. Mstakil Srp Hrvat milliyetilikleri ne kadar gereklie sahipse Yugoslavlk dncesi de zaman ierisinde benzer bir etkinlie ve gereklie sahip olur. I. Yugoslavya-ilk 10 ylndaki ismiyle Srp-Hrvat-Sloven Kralliki tip Yugoslavist dncenin yarna zemin olur. Entegrist Yugoslavizm Yugoslav uluslar arasnda fark tanmaz ve

74

Balkanlar El Kitab, ennur enel, s.414

35

merkeziyeti bir yapy savunur. Multi-nasyonal , federal Yugoslavizm ise oulcu bir ortaklk dncesini ne srer. 75 lliryallar 1841'de kendi siyasal partilerini kurmulardr: Narodna Stranka (Milli Parti). Parti propagandas gney Slavlarnn birlemesini de hayal etse, ilk ve grnr ama Hrvatistan ve Slovenya iin zerklik ve bu eyaletlerin reforma uram bir Avusturya-Macaristan idaresinde Dalmaya ile birlemesidir. Dier yandan anavatanlar Srbistandan kopuk olan ve Viyanadaki yneticilerinden honut olmayan Askeri Snr Blgesi (Karayina) Srplar da 1848'de Hrvat milliyeti hareketinin candan destekileri olmulardr.76 Yugoslavlk dncesinin ulusal ve uluslararas real politikte yer edebilmesi 1860'lara denk gelir. Bu dnemde Hrvat-Srp taraflar hem Osmanlya hem de Avusturyaya kar g birliinden bahsederek propoganday halka indirir. Modern ada en okulu ama ayrmc milliyetiliin Ortodoks Slavlardan gelmesi anlalabilir. Hem 17. yzylla beraber Rusyann destei ile Osmanl kart milliyetilie, sonrasnda tarihsel olarak zaten yedeklerinde olan Katolik kartlnn izdm olacak Habsburg kartln ekleyerek isyan hareketinin arlkl ykn Srplar eker. Bu adan Srplarn yugoslavizmde dahi etnik milliyetiliklerinden fedakarlk ettiini sylemek zordur. Yugoslavizmin esas fedakarane ncl Hrvatlara aittir. nk Hersek blgesinde youn Katolikler hari Hrvatlar zaten Osmanl idaresinde deildir. daresinde kaldklar Avusturya-Macaristan ise zaten Katolik bir krallktr. Buna karn 19. yzyl ortasndan itibaren liryen hareketi Hrvatlardan ykselir. Hrvat panislavlar zaten Viyanaya kar konumlanm Mslman ve Ortodoks Slavlara nclk etmekten beri durmaz. Tm B-Hde 1900lerin banda Avusturya igalinin ilhaka dnecei anlalnca pan-Slavlar ilhak felakettir kampanyalar balatr. Srplarn, 20. yzylda artk eitler arasnda birinci hale gelince savunduu gney Slav birlii aslen HrvatSloven kkenli bir akmdr. Balkan ulusuluklar dini kimlik zerine bina edildiinden cemaat milliyetilii saylabilecek yaplar
75 76

da vardr, ulus algs

dini ve etnik niteliklerin karmyla

ed.Dejan Djovic,Yugoslavism, Denison Rudinow,London:Hurst,2002,s.13-14 Misha Glenny, s.57

36

olumutur. Cemaatilik Osmanl mparatorluundan miras kalmtr. Osmanlnn uygulad cemaatilik, dinsel topluluklarn siyasetten uzak ve zararsz kalmalarn salayan hamilik esasna dayanr. Cemaatilik ve ulusuluk ortak hayatnn bir paras olarak etnik akrabalk Osmanl idaresi altnda geliir. Osmanl idaresi halk arasnda dinsel balar en nemli ayrm olarak dnr. dari mekanizmay Hristiyan ve Mslman dini cemaatiliin serbeste gelimesini salamak zerine oluturmutur. Bu yzden blge Mslmanlarca ynetilmesine karn Hristiyan kimlikler de glenmitir. 77 Srplarn ancak 20. yzyln banda, Yugoslavclk dncesine Mslmanlarnsa daha da sonra

bir yn zorluklardan ve mecburiyet koullarndan sonra

entegre olduu grlrse din ve cemaat olgusunun Yugoslavizm konusundaki negatif etkisi ortaya kar. Fakat bu etkileri tali brakan I. Dnya Savann kargaasyla yeni dzen aray, Gney Slavlarnn birlii projesine g katar, kendi kk lkelerinde toplanm ve kendilerini Orta Avrupal addeden Slovenler arasnda dahi Yugoslavizm taraftar toplar. Srplarda ise belki nfuslar daha dank olduklar iin daha ok tm Srplar tek lkede fikrini hasl etme amacyla panislavlk yaygnlar.78 Gney Slav birliinden yani Yugoslavyadan Srplarn hasl ettikleri aslnda tek idare altnda toplanmaktr ve bu idare de zaten Anglo-Fransz yanls Srp hanedanlna verilmitir. Mslman Bosnallar balangta Yugoslavist ideallerle fazla har neir olmaz. Fakat zamanla Srp ve Hrvat milliyetiliklerini birbirlerine kar frenleyen Yugoslavizmin, mslmanlar da bu iki milliyetilie kar koruyabilecei grlr.Bylelikle mslmanlar da Yugoslavizme entegre olur.79 Din merkezli gerilim dardan empoze edemeyecei, kuramayaca lde her zaman ayn oranda olmasa da B-H'de hep hibir i isyann, dengenin ierden ykp yeniden ortaan bandan gelerek sreklilik

gldr. Din kimliiyle tannm antite olmak durumu hibir uluslar aras gcn

gsterir. Tarihi, askeri, idari koullar bu olgunun taraflarn tekrar tekrar organize eder,
77 78

Balkanlar El Kitab, Yahya Kemal Tatan, s.422 Cvijeto Job Rowman ,Yugoslavias Ruin/The Bloody Lessons of Nationalism, /Littlefield Publisher,inc. LanhanBoulder-NY-Oxford,2007,s.3 79 ed. Dejan Djokic, s.7

37

ileri geri sratr fakat tamamen yok edemez. Osmanlnn,

Avusturya Venedik

Katolik snrdalarna kar Ortodoksiyi himayesi, Tito zamannda birincil durumdaki Hrvat-Srp kimliklerine kar Mslman kimliinin tannp, glendirilmesi denge siyaseti adna paralel rneklerdir. dengenin dzenlenmesi ile d dengenin ve d ilikilerin bantl olduu ortadadr. Osmanl, sadece Katolisizme kar deil, RumOrtodoksisini de dengelemek adna Srp-Ortodoksizmini avantajl konumlara tar. Tito ise Balantszlarn nemli ve gl bileenleri olan slam lkeleriyle ilikileri gelitirmek ve onlar ynlendirebilmek adna Yugoslavyay, Mslmanlar antite olarak tanyan bir lke haline getirir. Mslmanlar kurucu halklardan altncs olur. Bu kurucu halk yalnz Bosnal (Slav) Mslmanlar ifade eder. Mslman ingeneler, Arnavutlar, Makedon Mslmanlar, Trk nfusu bu babtan Mslman kategorisine girmez. Onlar Yugoslavya dzenine gre kurucu halklar olarak tannan narodlardan (halklar) bir geride olan narodniklerdir (topluluklar). Ayn dili kullanan Slavlar arasnda farkllk iddias din merkezli ne kacaktr. Hrvatlara gre kendi Avrupallklar, Bat Hristiyanlna ait olmalarndan gelir; ayn zamanda bu, onlar Ortodokslardan ve Mslmanlardan kesin biimde ayran bir unsurdur. Oysa Srplar da kendilerini, slami etkilerin yaylmas karsnda Hristiyan Avrupann son kalesi olarak grmektedirler. Tpk Orta Avrupada olduu gibi, -bu lkelerde Katoliklik Avrupallktr ve kendilerini Ortodoks Dou lkelerinden zellikle Rusyadan ayran temel zelliktir- Balkanlardaki Ortodoksluk da Avrupallk iddias tar ve de genellikle Trkiyeye ve slama kar tanmlanr.80 Bylelikle Yugoslavist dncenin oka laik ve bu ayrmlar ama araynda ekilleneceini tahmin etmek zor olmaz. Yugoslavizmi eylem sahasna indiren Mlada Bosna rgtnn byk Srbistanc m yoksa Yugoslavist mi olduu bugn de tartlr. ie gemi kark siyasal eylemcileri varsa da en byk eylemleri olan Saraybosna Aridk Suikastnda Hrvat ve Mslman eylemcilerin da yer alyor oluu Mlada Bosna'nn Yugoslavc bir hareket olduunu gsterir.81

80
81

Carneige Komisyon Raporu Bara ar,stanbul:Sabah,1996,s.52 Ivo Cecic,s. 125

38

Mlada Bosna gney Slavc eylemleri Bosnadan balatmtr. Tito da benzer tarz fikir ve eylemi Orta Bosna-Bosna-tm Bosna Hersek eklinde zincirleme gelitirmitir. Partizanlarn ilk ve en gl karargahlar Orta Bosna blgesindedir. Benzer ekilde I. Dnya Sava ncesinde panislavizmde birleen Hrvat manaya ikindir. Panislavizmin tersi olarak kopu hatt olarak alglanr. Avusturyadan ve Rusyadan bamsz bir Yugoslavya Saraybosna Srp ve Mslman unsurlarn eylem alannda da Bosna ayn deere sahiptir ve ayn balayc din milliyetiliin ykselie getii dnemlerde ise bu kez Bosna tersine, Hrvat Srp ve Mslman milliyetiliklerince

suikastndan sadece 4 yl sonra kurulur, fakat baz toprak sorunlarnn zeri rtlmtr. mparatorluk dneminin kapanmaya balad ve zellikle Osmanl devletinin paralanmaya yz tuttuu dnemde Balkanlama sreci hz kazanacaktr. Bar antlamalarnn temel ilkesi kendi kaderini tayin olmasna karn, Balkanlarda ortaya kan ulus devletlerin snrlar izilirken bu ilkeye uygun davranld pek sylenemez. tilaf Devletleri ile birlikte savaa katlan Balkan devletlerinin topraklar, yenik blge devletlerinden toprak alnarak geniletilerek kendi kaderini tayin hakk gz nne alnmam ve Balkanlarda iki sava aras dnemin temel sorunu olan aznlklar sorununu yaratmtr. Bu durum sosyal ve dini gerginlikle birlikte ulus devletlerin zaman ierisinde diktatrle kaymasna yol aacaktr.82 I. Dnya Sava biter bitmez kurulan krallk Yugoslavyas ulusal soruna nihai zm getiremez. zlemeyen halklar sorunu, aznlk sorunlar ekonomik yetersizlikle birleince otoriterizmi getirir. Yugoslav devletinde Mslman Bonaklarn Osmanl dneminde kalan ayrcakl konumu herhalkarda daldndan entegrasyonlar daha da zorlu olur. Aliya zzetbegovi'in 1991deki deyimiyle, Yugoslavya Mslmanlarn sevdas deildir fakat ilgili olduklar dertleridir. Ayn yzyln banda olduu gibi, Bosnal mslmanlar 1992de deYugoslavya ideali ile ok fazla bylenmeyecektir, fakat Bosnann krlgan yaps sebebiyle son ana kadar Yugoslavc zmleri dert edinecek ve bu zm araylarna kulak vereceklerdir.

82

Balkanlar El Kitab,Osman Karatay, s.63

39

Yzyln banda Mslmanlardan sadece Mlada Bosna yesi olanlar panislavistlerdir. Bu gruplar laisist-devrimci fikirler sahibi bir ktle olabilir. Mslmanlarn arlkl merkezi siyaseti Osmanl devrindeki millet vasfn devam ettirebilecek kltrel bir otonomi kazanmaktr. Mslmanlarn yine sekler fakat daha az devrimci daha ok konformist unsurlar ise ana akm milliyetiliklere (Hrvat ya da Srp) eklemlenerek mcadele yrtme taraftardr. Gney Slavlar birletiren 19181921 srecindeki yrtme organlarnda mslman Bonaklarn says etkisi ok snrldr. Sadece B-H'ye zel komitelerde yer alrlar. 1920'lerde B-H mslmanlar arlkl olarak Srp tarafna angaje olur. Srplarn merkeziyeti, eitler arasnda birinci politikalar balaynca bu sefer, Hrvatlar bir denge ve destek unsuru gren Bosnal Mslmanlar, Hrvat federalist politikalarnn kendilerine de ksa vadede kltrel zerklik uzun vadede otonomi verebileceini dnrler. Otonomist hareket 1941de Alman igaliyle ykselie geer. nce Alman igaline Hrvat Ustaa ile ortaklk kurarak dolayl destek vererek, daha sonra bamsz olarak Nazilerle direkt muhataplk ierisinde baz Mslmanlar otonomi, zerklik arar.83 Bosna Hersekin kuzey snrndan balayan hat tarih boyunca Bat Roma-Dou Roma, Ortodoksluk-Katoliklik, Mslmalk-Ortodoksluk, Macar-Trk, OsmanlHabsburg, Vatikan-Ortodoskluk, Avrupa-Balkanlar, Sovyetler-Avrupa Topluluu arasnda bir mcadele sahas olagelmitir. Kresel hegemonya ve statko inasnda ayn mcadele sahasndaki atma baka bir zamanda baka bir biime evrilecektir. Osmanl gerileyii Avrupa Diplomasi tarihinde Dou Sorunu olarak tanmlanan perdeyi aralar.(M.S. Anderson/The Eastern Question) Stavrinos, Dou Sorununu ayr -Ulusal -Avrupal adan hareketlerin byk ortaya hristiyan g glerin koyar:-Reformlarn unsurlar dengesi merkezli erevesinde are ortaya olamay k mdahalecilii

Bu nokta Dou Sorununu uluslararas dzenin esasl bir problematii klar.(L.S. Stavrianos,the Balkans 1815-1914)84 Avrupal merkez gler bir eliyle Omanl topraklarn paylamak isterken ayn zamanda oluacabilecek daha byk dzensizlikten de korkmaktadr. Osmanly
83

84

ed. Dejan Djovic,s.105

http://www.strategicstudiesinstitute.army.mil/pdffiles/PUB123.pdf Craig Nation,War in Balkans,s.33

40

dorudan paylamaya almak ok byk bir dzensizlii beraberinde getirebilecektir. Byk glerin hepsinin emelleri farkldr. Avusturya ve Rusya dnda dierlerinin corafi olarak Osmanl ile ortak snr olmad iin blm g olacaktr.85 Osmanl mparatorluunun gerilemesi, tebaa halklarn isyan, Avrupa mdahalesi gibi konularn etrafnda dnen sorunlar yumann tamam Dou Sorunu olarak adlandrlr. Sorun, gler arasndaki diplomatik ekimenin yegane nemli sorunu haline gelecek ve Viyana Kongresinden sonra iki genel savan Krm Sava ve Birinci Dnya Sava- kmasna yol aacaktr.86 B-H'de d glerin etkileri politik ekonomik gelimelerle e zamanl ortaya kar. Tarm blgelerindeki vergi kavgalar,tmar sisteminin zl,askeri dzendeki sorunlar, snfsal atmalar ynetici-reaya gerilimi lke iinde merkez olgular olduka dardan Rusya ve kili Monarinin de temel mdahale aygtlar bunlar olur. Bu sorunlar en nihayetinde Avrupal glerce Dou Sorunu balyla genellenir. 87 Yapsal sorunun uluslar aras sorunlarda interaktif oluu tarihte de modern dnemde de grlr fakat B-H'de bu denklem iyice aa kar. Avusturya ve Rusya Hristiyanlarn hamisi olarak mdahil g olur. Vergi/zorunlu askerlik gibi balklar insan haklar namna Osmanl topraklarna o gnk mdahale balklardr. nsan haklar bazen artarak bazen azalarak uluslararas ilikilerde belirleyici olacaktr. Metternich-Schwarzenberg Avusturyas bu gibi deiiklikleri (tebaann eitlii) kendi bnyesindeki kaynamalar sebebiyle telkin etmek ve gerekletirmekten ekinecektir. Ama Avrupa Devletleri bunlar Osmanl toplumuna uygulatma basksn 19. yzylda yaparlar. 1860dan sonra Avusturya-Macaristan Dileri Bakan Kont Andrassynin ana hatlarn izdii siyaset Balkan Hristiyanlna, n planda B-Hdeki Hristiyan nfusa ynelik mdahaleci bir izgi izler. 88 Balkanlarda grlen hzl Devletlerinin
85 86

zlmenin temelini devrin baat Avrupa

politikalar oluturmutur. Sz konusu devletlerin her birinin kendi

Sacit Kutlu, Balkanlar ve Osmanl Devleti, stanbul: Bilgi niversitesi, 2007, s.49 Barbara Jelavich ,s.210 87 Barbara Jelavich , I. Cilt,s.210 88 lber Ortayl, s.92

41

ilerinde ve birbirleriyle olan ilikilerinde gzettikleri muhtelif amalar vardr. Rusya, II. Abdlhamit tahta kt sralarda Srbistan, Karada, Hersek isyanlarn destekleyen Slavist kamuoyunun yannda yeralarak Osmanl devletine kar tahrik ve bu hususta tevikleri artrc bir tavr sergilemitir. Hedef, Balkanlardaki Slavlar Trk hakimiyetinden karmak ve kendi yrngesine dahil etmektir. Avusturya, Orta ve Gney Avrupada, Almanlara ve talyanlara malup olmak suretiyle kaybettii toprak ve prestiji telafi etmek iin Balkanlardaki siyasetini yeni bir esasa dayandrmtr. Bu esas, Bosna ve Herseki hakimiyetine aldktan sonra Arnavutluk ve Makedonyaya el uzatarak Selanike inmektir.89 Almanya,Balkanlarda herhangi bir menfaati bulunmamakla birlikte Fransann, Avusturya ve Rusya ile anlaarak kendisine kar bir intikam politikas tutturmasna engel olmak dncesi ile bu iki devletin Balkanlarda megul olmalarn, hatta bu blgede atmalarn lzumlu ve faydal gryordur. ngiltere, dier devletlerin Balkan statkosunu deitirmelerine muhalif olmakla beraber bu statkoyu olduu gibi savunmay imkansz grdnden 1870li yllardan balayarak Balkan olaylarnda teebbs ele alarak Osmanly baz tavizlerde bulundurduktan sonra bir skun salamay istemektedir. 18. ve 19. yzylda ngiltere, Avrupa G dengesi sisteminin dengeleyicisi durumundadr. Bunun nedeni, ngilterenin atma blgesine uzakl, Avrupada toprak elde etme emellerinin olmamas ve byk bir deniz gcne sahip olmasdr. Fakat ngiltere 19. yy. sonuna doru Avrupa g dengesinin taraflarndan biri konumuna girecektir. Bunun nedeni, hem ngilterenin eski gcn kaybetmesi, hem corafya faktrnn salad avantajn ortadan kalkarak Avrupa g dengesi sisteminin ngiltereyi de iine alacak ekilde genilemesidir.90 Ancak Rusyann 1870lerden sonra, iinde Srp aznl olan Osmanl devletinin paralanmasn hzlandrmak ve 1871de Alman ulusal birliinin kurulmu olmasyla Avrupann ortasnda ortaya kan ve Balkanlara doru genileme eiliminde olan Pancermen Blokuna kar bir panislav blou ile denge kurmak amacyla izledii politika 19. yzyln dier bir Osmanl-Rus atmasn ortaya karm ve Osmanlnn Balkan topraklarn paralamtr. 93 Harbinde Osmanl Devletinin ar bir yenilgiye
89 90

Balkanlar El Kitab, Zafer Glen, s.400 Tayyar Ar, Uluslararas likiler ve D Politika, stanbul:Alfa,1996,s.86

42

uramasnn nedeni nceki Osmanl-Rus atmalarnn aksine bu kez Rusya, Almanya, Avusturyann birlikte hareket etmeleri ve Osmanlya kar ortak bir politika izlemeleridir. devletin Osmanl Devletine kar ortak hareket etmelerinin nedeni 1872 ylnda ilk mparatorlar Birliinin kurulmu olmasdr. Rusya ve Avusturya arasnda yaplan Pete Anlamas dahilinde Rusya Avusturya'y B-Hde, Avusturyada Rusyay teki Balkan blgelerinde serbest brakacaktr.91 Avusturya-Macaristann B-He ilikin emeli, Dalmayaya ve dolaysyla Adriyatik denizine hakim olmak ve talyan birliinin kurulmasyla blgede oluan yeni gc dengelemektir. Ayrca Douda glenen Srbistanla, imparatorluun merkezi arasnda bir tampon oluturmak istiyordur. mparatorluk iinde, B-Hnin denetimine alnmasnn en hararetli destekileri Hrvat milliyetileridir. Mstakbel bamsz Hrvatistana dahil saylacak bu lkenin, Habsburg mparatorluu bnyesindeki ana Hrvatistanla ayn at altna girmesini kendilerini hedefe yaklatracak bir adm olarak deerlendirmektedirler. Hrvat milliyetileri elde ettikleri fayday azamiletirmek iin, B-Hnin kili Monariye bal Hrvat Krallna balanmasn talep etmektedirler. Ancak mparatorlukta Slav unsurunun fazla glenmesine zaten kukuyla bakan liberal unsurlar ve Macar monarisi bu panislav tasarya kar kar.92 20. yzyla girilirken Avrupa i dengesi yepyeni bir ekil alr. Eskiden birbirinin dman olan byk emperyalistler ngiltere ve Fransa, Rusyay da yanlarna alarak byk bir blok kurarlar. Smrgecilikten pay alamam olan Almanya, Avusturya ve talya ise kar blou oluturur. Rusya artk Balkanlardan ok Boazlara sahip olmak istiyordur.93 Tarihiler dnya savana uluslar aras sistem adn tayan gayriahsi bir varlk neden olmu gibi yazmlardr. Ancak Rusyann gittike byyen gcne kesin bir snrlama getirmek amacyla, Almanyann bir sava karmak iin dayatmaktac olduu gr artk yaygn olarak kabul edilmektedir. Rusyann, (Srbistann hamisi olarak) duruma karmas konusunda, Almanya ne kadar umut beslemekteyse, byle bir olaslktan korkan Avusturya-Macaristan da o derece tereddt ediyordur. Avusturya-Macaristan hkmetinde, Srbistana kar cezai nlem almak
91 92

Balkanlar El Kitab, s.404 Tanl Bora, s.29 93 Balkanlar El Kitab,Yahya Kemal Tatan, s. 436

43

isteyen bakanlar mevcut olsa da, Balkanlarda snrlarn geniletmeye ilikin ciddi bir tasarlar yoktur. Aksine, Macarlar, gereinden fazla Slav nfusun kazanlmasndan kaynaklanan geleneksel Macar endieleri nedeniyle, hibir ek Slav toprann ilhak edilmemesi konusunda srar etmitir. Avusturya-Macaristan, 1906 ve 1913 yllarnda Srbistanla savaa girmeyi dndnde bile, lkeyi ele geirmesi durumunda tam olarak ne yapacan tahmin edememitir.94 gal ynetiminden otuz sene sonrasnda Balkan Savalarnda birbirini ypratan Balkan Krallklarnn mcadelerinden bir sre uzak kalmay baaran AvusturyaMacaristan kerten sebep Bosna-Hersek olacaktr. I. Dnya Savayla birlikte her ey tersyz olacaktr. Viyanann Bosnay igal karar daha sonra Habsburg tarihinin en byk d politika hatas olacak ve mparatorluun 1918de kmesine yol aacaktr. Savatan zafer kazanarak kan mttefik devletlerin kurmay amaladklar yeni dzen Balkan yarmadasnn siyasal haritasn da tmyle deitirmitir. Tarih boyunca blgeye dorudan egemen olmu ya da blge devletleri zerinde hamilik etmi byk devlet (Osmanl, kili Monari, arlk) paralanm ve ayn topraklar zerinde ulus devletler kurulmutur: Romanya, Yugoslavya, Arnavutluk, Yunanistan, Bulgaristan ve Trkiye.

94

Misha Glenny,s, 136-137

44

I.4. KRALLIK YUGOSLAVYASINDAN SOSYALST YUGOSLAVYAYA Eski Yugoslavya topraklarnda son iki yzyldr milliyeti projelerle

panslavist projeler srekli bir deiim sreci iinde olmutur. lk birliki proje (I. Yugoslavya) Yugoslavya'nn Nazi igaline uramasyla rafa kalkmtr. Anakronik iddialarla ve etnik kymla ykl atmalar balar.Yugoslavya'nn nazi-igaline uramas Alman ve talyan nfuz blgelerinde Alman yanls, talyan yanls byk Arnavutluk, byk Hrvatistan, byk Bulgaristan (Makedonya zerinden) projelerine hz verdirir. gal ve sava ulusal soruna yeni veheler kazandrr, byk krlmalara ve deiimlere sebep olabilir. Orta Bosnada tutunabilen partizan direniinin lideri Titonun Bosnay kardelik ve birlik lksnn merkez ss olarak imlemesi ve Yugoslavist eitlik ideolojisini buradan rneklemesi ulusal sorunu ayn yzylda ikinci kez zmlemitir. 1992de patlayan son savaa dengeyi tekrardan bozacaktr ve artk unutulmu denen kimlikleri tekrardan gn yzne karacaktr. Katolik Hrvatlara ve Ortodoks Splara nazaran daha laik bir grnt izen Mslmanlar uradklar saldr ve dlanma sebebiyle hzla Mslman kimliklerini Yugoslav anayasasndaki perspektiften farkl anlamaya balar. Fakat gene de sava kartan sre salt dini ierikle olumaz. ktidar ve mlkiyet sistemleri uluslar aras ilikileri de etkiler, makro paktlarn zlmesi ise daha kuvvetli vakumlara sebep olur. Bu noktada Yugoslav Savalarndaki milliyetilikeri post-komnist iktidar ve mlkiyet sistemlerine ve realist uluslararas ilikilere balamak dini motiflere balamaktan daha n plana karmtr.95 Yzyln banda Yugoslavya idealinin nn aan gney Slav birleiminin, Versayda favorize edilii ve ardl bir savaa sebep verdirmeyecek ekilde hem unsurlar aras (Hrvat-Srp-Sloven) hem galip devletler aras (ABD-ngiltere-Fransa-talya) oydamann ortada oluudur. Bu tip bir statko devletin yapsal sorununu ve hudut sorunlarn abuka zmesine yahut zmeden toprak altna gmmesine sebep olmutur.96

95 96

Catherine Samary, Bosnada Etnik Sava, Yazn yaynlar, stanbul 1995 s.10 Makro Attila Hoare, s.88

45

Fransa ve Almanyadan gelen milliyetilik akm 19. yzyln balarnda Balkan Yarmadasna hzla yaylmtr. Entelekteller Balkanlarn blgesel dillerini standardize etmek ve halka mal olmasn salamak iin byk gayret gsterirler. Bunu yaparken ou zaman Osmanl fetihleri ncesi Balkanlardaki Ortaa devletlerine atf ve balant yapmlardr. Ksa sre ierisinde milliyeti fikirler zemin bulur. Mili birliklerini salama ynnde gl istek duymalar Balkan devletlerini Osmanllara kar harekete geirtir. Balkan liderleri, devletlerinin ancak ulusal birliklerini elde ettikte sonra geliip zenginleebileceini varsaymlardr. Balkan halklar milliyetilii, zgn jeopolitik varlklarnn yaratlmas iin bir merulatrma arac olarak grrler.Bat Avrupa milliyetilii kavram Balkanlarda her dini gruba nemli bir ynetim zerklii salayan Osmanl millet sisteminin yerini alr. Millet sistemi Mslmanlarn, Ortodokslarn, Katoliklerin ve Yahudilerin birbirlerinin iine karmadan yan yana yaamalarn salamtr. Balkan halklarna snrl lde kltrel zerklik salamtr.97 Bir taraftan 1830dan balayarak lliryallar Hareketi btn gney-Slavlarn birlemesini isterken, 1895te kurulan Hrvat nasyonalistlerin Franklan hareketi bu dncenin karsnda yer alyordur. Gney-Slav halklarnn ortak bir devlete sahip olma dncesi, Srbistanda uzunca zaman taraftar bulan bir dnce olmamtr. Slav Birlii dncesinin kkleri Hrvatistanda, Avusturya-Macaristan Monarisine kar bir bakaldr olarak gelien llirizm Hareketine uzanmaktadr. Milli birliin yaratlmasnda talyanlarn 1861 ve Almanlarn 1871 yllarndaki baarlar Balkan halklar iin daha byk bir ilham kayna olur. talyan ve Alman birlemesinin askeri ynleri izlenecek birer rnek oluturur. Her Balkan halk ulusal idealarna temel aldklar Ortaa krallklarnn restorasyonunu hayal etmeye balar.98 1877 ylnda Rusya, Bulgar milliyetilerinin yannda Balkanlara mdahale etmitir. Rusya blgede hakimiyetini srekli artrmtr. Rus-Trk Savan bitiren Ayestefanos Antlamas bamsz Bulgar devleti oluturur, Srbistan ile Karadan snrlarn geniletir. 1878 ylndaki varlklar itibariyle, Almanya, ngiltere, Fransa,
97 98

Richard Hall, Balkan Savalar 1912-1913, stanbul:Homer, 2003, 156 Altay naltay,s.30

46

Rusya, Avusturya-Macaristan ve talyadan oluan bu lkelere toplu olarak Byk Gler denmektedir. Rus mparatorluunun Balkanlardaki emellerini kstlama ve Osmanl Rumelisindeki kaotik koullara bir dzen getirme istei ierisindeki bu lkelerden zellikle Avusturya-Macaristan ve ngiltere dier byk glere Otto von Bismarckn Balkan sorunlar iin bir konferansa ev sahiplii yapma nerisini kabul ettirirler. Bundan dolay aslnda kresel sistemle ilintilendirme sadece 19 sene nceki Yugoslav savalar iin deil, 150 yl boyunca tm eski Osmanl corafyasndaki paralanma/birleme/yeniden ayrma srelerine uygulanabilir. Bu noktadan, Bosna sorunu da Dou Sorununun iinde bir balk olarak alabilir. B-H, Dou sorununun en bat ucu olarak iaret edilebilir.99 1848-49 devrim yllarnda Srplarla Hrvatlarn ibirliinden sonra iki halkn fikri ve politik grleri farkl ynlerde gelimitir. 1878de bamsz olan Srp Prensliinin geliimiyle Srbistan kendisinin Gney Slavlarnn Piemontesi olmas gerektiine inanmtr. Srbistan btn dier gney Slavlarnn sayg gsterecekleri birleme srecinin ideologu ve uygulaycs olmak isteyecektir. Srp milliyetileri, Hrvatlarn birleme programn ileri gtrecek bir devletleri olmadn sylyorlardr. Buna karlk byk Hrvatistanclar Hrvatistan, Dalmaya, Slavonya, ve BosnaHersekten oluan bir Hrvat devleti olmas gerektiini iddia ediyorlardr. imdi biri Srp dieri Hrvat iki yaylmac program Bosna-Hersek bata olmak zere yeni topraklar elde edebilmek iin birbirleriyle mcadeleye gireceklerdir.100 Bu iki milliyeti program 20. yy bana kadar Hrvatistan ve Srbistanda baat unsur olmutur. Ne zaman I. Dnya Savann kaosu herkesi herkese muhta konuma getirince Birleik Gney Slav devletileri fikirsel stnlklerinin yanna eylem kapasitesini de ekleyip ne karlar. tilaf Devletlerinin ve Wilson ilkelerin prototipi olabilecek bir devleti pan-Yugoslavistler kurar. B-H de yeni Yugoslavyann iindedir. Fakat Bonak Mslmanlar, krallk Yugoslavyasnda, kurucu millet olmadklar iin stat olarak geride kalrlar.101 20. yzyln ilk eyreinde balayan tartmalar gnmze kadar deiiklie urasa da devam etmitir. 1917'de Amerikan Bakan
99

Altay naltay,s.30 Misha Glenny, s.222 101 Necmettin Alkan, Dalan Yugoslavya Mozaiinde Bosna,stanbul:Beyan,1995, s.110
100

47

Wilson UKKTH'yi,

Avrupa mparatorluklarnn smrgelerine son vermek iin

kullanm ve uluslarn self-determinasyon hakkn yeni uluslar aras dzen iin yapt idealist plann merkezine oturtmutur. Bu plan Avrupa mparatorluklarndan ayrlma taleplerini karlamakla ilgilidir fakat bu, sadece baz imparatorluklarn (Habsburg ve Osmanl mparatorluklar) tasfiyesinde uygulamaya konulmutur. Ayn dnemde Lenin, self-determinasyon kavramn sosyalist devrimlere hizmet etmesi yolunda kullanmtr.
102

Krallk Yugoslavyasnda kurulutan itibaren etnik, dini ve kltrel antiteler mevcuttur. Paris Antlamasyla tannan gney Slav Krallnda Almanlar, Macarlar, Arnavutlar nemli aznlklar olarak belirlenmitir. 1921 nfus saymna gre 10.000in zerinde nfusa sahip ve ayr bir dil konuan 12 halk grubunun varlnn alt izilir. Devletin kurucu halklarnn ((Hrvat, Sloven, Srp) nfusu on milyon, lkenin toplam nfusuysa on iki milyondur. Burada Makedonlarn ve Karadallarn da Srp nfustan sayldn, Bonaklarn ve Sancakllarn ise Srplar ve Hrvatlar arasnda paylald hususunun alt izilmelidir.103 Bu nfuslarn aslnda dini ve corafi olarak sregelen bir mstakillie haiz olduu aikardr. Bu yzden krallk Yugoslavyas ulusal sorunu 20 yl boyunca II. Dnya Savana kadar en merkezi i meselesi olarak yaamtr II. Dnya Savann en ackl perdelerinden biriyse Yugoslavya'da yaanmtr. Yugoslavya nfusuna oranla kaypla Polonya'nn hemen arakasnda, Sovyetlerle babaa gider.

102 103

Emin Grses, Milliyeti Hareketler ve Uluslar aras Sistem,stanbul:Balam,1998,s.54 Altay Gnaltay,s.37

48

I. Yugoslavya, Krallk Yugoslavyasnda tarihsel ve etnik ztlamalar nlemek adna yaplan harita deiiklii, nehir isimlerini alarak etnik snrlar karma ekilde parselleyen blgeler(banovinalar) Noel Malcolm,Bosna,stanbul:Om,1999,Giri Balkan Yarmadasndaki sava srasnda hibir ey Alman ve talyanlarn 1941 Nisannda Ege yolunu amak iin askerlerini gnderdikten sonraki dnemde, Yugoslavyann kaderi kadar dehet verici olamaz. Tek bir lke olan Yugoslavya en az dokuz birime blnmtr. Slovenya ikiye blnr, talya Ljubljana dahil gneybatsn, Almanya kuzeydoudaki sanayi blgelerini almtr. Hrvatistan'da talyan yardmyla iktidara gelen Ustaa ile yaplan anlamada talya Dalmayay, Adriyatik adalarn ve striann byk bir blmn ele geirmitir. Bamsz Hrvat Devleti (Nezavisna drzava Hrvatske-NDH) Hrvatistann byk ksmna, Slovenyann kalan paralarna ve Bosna ve Hersekin tmne sahiptir, ama bu yeni lke talyan ve Alman askeri blgelerine blnmtr. Karada, topraklarnn bir ksmn Arnavutlua kaptrp kalan ksmnda talya himayesinde szde bamsz bir eyalet olmutur. talyanlar Arnavutlar kullanarak Kosovann bir ksmyla bat Makedonyay da ele geirmilerdir. Almanlar Banat igal etmilerdir, Macarlar Voyvodinay, Bulgarlar Makedonya ile gney Srbistann baz kk blmlerini almlardr. 1941

49

Austosunda General Milan Nediin liderliinde ve Srbistann faist hareketi Zbordan destek alan bir kukla hkmet kurulmusa da, Srbistan aslnda dorudan doruya Alman askeri ynetimindedir.104 Gestapo lideri Heinrich Himmlerin Hitlere Doudaki yabanc halklarn kontrol hakkndaki tavsiyesi aktr. Doudaki nfusu yalnzca birletirmemek deil, ayn zamanda bunlar mmkn olan en fazla paraya ve fraksiyona blmek Almanya'nn karnadr. Himmler, Lehlerin yan sra Beyaz Ruslar ve varlklarndan d dnyann haberdar olmad dier halklarn tannmasn da nerir. Bunlar Gorallar, Lemkenler ve Kahublardr.105 galin balangcndan hemen sonra Nisan 1941de Almanlar tarafndan desteklenen faist Ustai Hareketi Bamsz Hrvat Devletini ilan eder. Bu uydu devlet Bosna-Hersekin tamamn da kapsamaktadr. Ustailer Hitler Almanyasna yaknlama abalarna, nceleri karlk bulamamtr. Buna karlk talyan Duesi Musolliniden yardm ve destek grmlerdir. 1939-40 ylbanda talyanlarla-Ustae ortak bir darbe plan zerinde anlar. Bu plana gre Ustaa, Yugoslav hkmetini drecek ve bunu takiben talyan kuvvetlerini yardma aracaktr, ama Alman igali bundan nce gereklemitir. Ustaa Devletinin kuruluu ile Yugoslavyann haritas ayn nesilde nc kez deiiklie uram olur. Bosnallar iin, ok uluslu Avusturya-Macaristann tebalndan ok kurucu halkl krallk Yugoslavyasndan geilerek yine ok uluslu fakat tek asli unsurlu Nazi uydusu Hrvatistan uyrukluu ortaya kar.106 Aralk 1941de Yugoslav Ordusu etnik Birlii yaynladklar bildiride Kosova, Makedonya ve Srbistanla birlikte Karada, Bosna Hersek, Sirmiya, Banat, Bakay da iine alan byk Srbistan'n kurulmasn, Srbistann etnik ari yapsna brndrlmesini hareketin amac olarak belirtir. Baka bir etnik bildirisinde de Arnavutluk, Hrvatistan, Slovenya ve Dalmayann baz blmleri ile Bosna Hersekin tamam Byk Srbistan snrlar ierisinde gsteriliyordur. Srp etniklerle ounluu yine Srp olan komnist Partizanlar arasnda balayan i sava Yugoslavya tablosundaki kaos grntsn tamamlar. Bosna bamsz Hrvatistan Devletinin bir parasdr
104 105

Misha Glenny,s.393 Diana Johnstone, s.234 106 Altay naltay,s.56

50

Ancak Zagrebdeki hkmetin bu kadar byk bir blgeyi kontrol edecek gc yoktur. Paveli Bosna ve Hersek Mslmanlarn Mslman Hrvatlar olarak gren Hrvat milliyeti kuramn benimser. Bylece Mslmanlar Srplara kar mcadelede ortaktrlar ve Katolik Hrvatlarla ayn haklara ve sorumluluklara sahiptirler.107 Yugoslavyadaki II. Dnya Sava tarihi birbiri stne ylm birok savan hikayesidir. lk olarak, tm Yugoslavyaya kar, Almanya ve talya tarafndan yrtlen sava vardr. Sonra Mttefik kuvvetlere kar Mihver devletlerinin sregelen sava abalar vardr. Bu maksat dorultusunda irtibat asndan ve hammaddeyle igc temin etmek asndan, Yugoslavya ok nemlidir. Bundan baka, Mihver igal kuvvetlerinin Yugoslav direni hareketlerine kar yrtmekte olduu sava vardr. Bu sava Mttefiklere kar Mihver devletlerinin izledii stratejide yer alan byk hedeflere gre her zaman ikince derecededir. Bunun yan sra iki i sava da yaanacaktr. Bunlardan biri, Hrvat milliyetilerinin, Hrvatistan ve Bosnadaki Srp nfusa kar yrttkleri imha hareketidir. Son olarak bu blgelerden Srplarn ana gvdesini tekil ettii iki byk direni rgtnn, kralc entiklerle komnist partizanlarn hem igal kuvvetlerine hem birbirlerine kar savalar vardr. Her iki hareket de zamanla dier etnik gruplardan da kendi saflarna yeler katar. Korkun drt ylda Yugoslavyadaki toplam l saysna bakarak, btn bu farkl unsurlar birbirinden ayrmak mmkn deildir. En az ldrlm bir milyon insan bu yllarda lmtr ve muhtemelen bu saynn ounluu Yugoslavlar tarafndan Yugoslavlardan olumutur.108 Benzer bir durum, bugnn Irak' ve 1980'lerin Lbnan' iin de geerlidir. Her ne kadar esas siyasal sorumluluk igal kuvvetlerine aitse de kymlarn kahir ekserisini, lkenin uyruklarnn birbirlerini arprazlama kyma uratmas oluturur.

107 108

,s. 59 Diana Johnstone,s.80

51

Tarihi Hrvatistan art tm Bosna Hersek olarak ilan edilen Bamsz Hrvat Devleti ve hem o devleti hem de igal altndaki krallk Yugoslavyasn ikiye blen Alman ve talyan hatlar. Noel Malcolm,Bosna,stanbul:Om,1999,Giri

1943den itibaren saflarn genileten partizanlar nihayetinde Srp, Hrvat ve Mslman halklarnn temsilcilerinden sz eder, fakat sava sonras olas Federal genel Yugoslavyann temellerinin saptand Anti-Faist Bosna Ulusal Konseyi sakolu M. Djilas tarafndan ne srlen tasar

toplantsnda, Mslmanlarn mstakil bir millet olduu fikri reddedilir. Tito'nun Sovyet modeline dayanr. Yugoslavyann be milletine -Srplar, Hrvatlar; Slovenler; Karadallar,Makedonlarait ulusal cumhuriyetler kurucu kabul edilecektir. Bosna ayr bir birim olacak ancak kurucu cumhuriyet deil zerk eyalet statsn tayacaktr. Bu noktada, Bosnann Srbistan topraklarna katlmasnn isteyen Srp delegeler ile Bosnann bir cumhuriyet

52

olarak eit bir statye sahip olmasn isteyen Bosnal delegeler (Katolik ve Mslman unsurlar) arasnda iddetli bir rekabet yaanr. En sonunda varlan uzlama zemininde Bosnaya kurucu cumhuriyet statsnn verilmesi, ancak cumhuriyetin herhangi bir tannm kurucu halk olmamas (Bonak, Hrvat ya da Srp) esas alnr. 1943'de partizanlar denetleyen ngiliz subaylarnn yazm olduu raporlar, desteklerini kralc etniklerden Titoya kaydrmak konusunda mttefikleri ikna eder. Ayn zamanda, Eyll 1943te talyanlar teslim olunca byk sayda talyan tehizat partizanlarn eline geince, Partizanlar entikler zerinde byk stnlk salam olur. etnik blge komutanlar, ilk defa bu yzden Almanlarla doudan ibirlii kurmaya balar.1944 yl boyunca, Titonun arkasndaki mttefik destei younlar. Hrvatistan'da Ustasa egemenliinin genel k ardndan, partizanlara katlan Hrvatlarla ve Mslmanlarla birlikte Titonun kuvvetleri sayca byr.109 Partizanlar Mslmalarn da desteini arayarak 1943'den itibaren mslman tugaylar kurarlar. Bu tugaylarda slam usullerine gre yaanabileceini de temin ederler, ilerde kurulmas hedeflenen Yugoslavyada mslmanlarn da eitlik ilkesinden faydalanacann propogandas yaplr. Burda sorunun tam ve net olarak ifade edilmedii de grlr. B-H teritoryal birim olarak tannyordur fakat buna paralel bir kurucu Bosna ulusu yoktur. Bu tartmalar sava iinde ve sava sonrasnda uzunca sre devam edecektir. Partizanlara prim vermeyen Bonak zerkilii ise 1942de Mostarda talyan pretoktaras peindeyken hattn kuzeyinde alan Saraybosna da Naziler nezninde faaliyet yrtr. 1942 de yaynladklar Memorandumda Bosnallarn kken olarak gotik olduklar iddia edilir. Alman yetkesi altnda bir idari yaplanma ngrrler. II. Dnya Savanda Mslmanlar, Naziler tarafnda konulandrmak iin kampanya yrten Kuds mfts Hac El Hseyni, Zagrep ve Saraybosna'da da faaliyet yrtr. Yine bu yllarda Hrvat faizmi (Ustaa) mensuplar anti-Srp ve anti-Yahudi iken Mslman Bonaklar msl-gotlar olarak klasifiye eder ve aryen sayar. Hem kinci dnya
109

Noel Malcolm, s.293

53

savanda hem de 1990 Yugoslavya savalarnda tartlan, uluslar aras hukukun temel problematiklerinden biri olan soykrm ve etnik temizliktir. Yugoslavyada her iki dnemde de uyruklarn birbiri aras atmalar lm rakamn oka ykseltir fakat yine bu nokta krmlar soykrm tanmndan uzaklatrr. Egemen devlet aygtnn ya da igalci gcn yaptklarndanalar bir ziyade oklu gruplarn dnemsel aprazlama savalar, birbirini geriletme hareketi olarak grlr bu yzden Holokost dnda II. Dnya Sava iinde soykrm tannmaz. II. Dnya Savana ve 1990lara baknca sava kim balatt ve kimin kimi destekledii sorular merkeze yerleir. Srplarn Almanlarca en ok zulme uratlanlar olduu dorudur fakat Srp uyruklular daha savan bandan itibaren ne igalci Nazilere ne de talyanlara kar deil ilk bata Bosnal Mslmanlara ve Hrvatlara kar terr uygularlar. Bamsz Hrvatistan Devleti ise organize ekilde toplama kamplar erevesinde Yahudilere, Srplara ve ingenelere etnik temizlik yapar. Yugoslavyada en ok Bosna-Hersek arprazlama atmalara sebep olur. lm oranlarna baknca Yahudileri ingeneler, onlar da Mslmanlar izler, Srplarn kayb ise nfuslarnn %7.3dr. B-H lm orannda tm cumhuriyetler iinde ilk sradadr.110 Sava sonunda zafere ulaan Partizan hareketi Yugoslav Komnist Partisinden zuhur eder. Ne var ki silaha sarlmalar Yugoslavyann igaliyle birlikte deil Almanlarn Sovyetlere saldrs ile balar. Savan ilk yllarnda tamamen sovyet yanls bir izgidedirler. talyan partizanlar gibi tm toplum katmanlarndan (liberal/hristiyan demokrat/sosyalist) mteekkil deildirler. Fakat 1940da, savatan sadece bir yl nce dahi sadace Yugoslav Komnist Partisi'nin sadece 6000 yesi olduundan yola karak sayca hzlca bymelerinin temel nedeni, herkesi vatan savunmasna aran bir at grevi grmeleri ve 43 sonundan itibaren mttefiklerin zellikle ngilizlerin ana kozu haline gelmeleridir. Churchill, 1943 Aralk ayndaki Tahran Konferans srasnda, Roosevelt ve Stalini partizanlar tercih edilerinden haberdar eder ve bunu izleyen aylarda, etniklerin etrafndaki ngiliz grevlileri geri ekerek Titoyu destekler. 1943de talya teslim olduu iin, 1944 yl boyunca talya ve Dou cephesinde tek bana savamak
110

ed. Dejan Djovic, s. 109

54

zorunda kalan Almanya, Yugoslavya'da halk destei ile gemi aza alan ve mttefikler nezninde de tam bir meruiyet yakalayan partizanlara kar g yetiremez.111 Partizanlar savan sonuna kadar belli aralklarla tek tek kurtarlm blgeleri birbirine ekleyerek Sovyet istilasna ihtiya brakmakszn krallk Yugoslavyas haritasn elde ederler. Gney hududunda Makedonyay ok az bir oranda bytrler. Partizanlar daha byk bir toprak parasn daha da youn bir askeri operasyonla, kuzeyde Triestestriya-Karintya yay olarak toptan talep ederler. Fakat sonuta sadece striya Sosyalist Yugoslavya haritasnda yeralrken Trieste uluslararas tannm zel bir blge yaplr, Karintya ise Avusturyada kalr. Souk Sava dnemine Gney Slav topraklar nehir isimleriyle tekrardan entegre olmu ekilde girer. Yeni Yugoslavya'nn

adlandrlm ve tarihi snrlar karma ekilde paralayan idari blgeleri deil, hem tarihi snrlar hem dilleri hem de halklar kurucu tanyan federatif bir yaps olacaktr. Bosna Hersek, Srbistan ve Hrvatistan teritoryal olarak snrlar belli Osmanl ya da Habsburg lkeleri olarak uzun gemie sahiptir ama her iki Yugoslavya da birer 20. yy fenomenidir.112 I.Yugoslavya'y kuran dnce tasavvur alanndan eylem alanna 19. yy banda inebilmi olsa da uzunca sre baaramadn I. Dnya Savann sonrasndaki zemin sayesinde elde etmitir. Gney Slav topraklarn entegre eden fikir Versay rn deildir, Versaydan 60 sene ncesinde propogandas yaplsa da yank bulamayan bir harekettir. Ayn ekilde birleik federal bir Gney Slav lkesinin sosyalist/sosyal demokrat ideallerde zaten varolduu yine Balkan Sava yllarndan itibaren grlr. Fakat bu ideali belli belirsiz yaatabilecek Yugoslav Komnist Partisinin ye says 1939da bile sadece 6.000 kadardr. Tarih sadace 30 yl kadar ksa bir aralkta tekerrr edecek ve ayn panislavist hareket gibi komnist partizanlar da sava koullarnn kaosu iinde aradan syrlarak iktidara gelecektir. Yugoslavyann iki canl olmasnn bir nedeni, varlyla Balkanlarn en

karmak sorunlar olan Bosna-Hersek ve Makedonya iin entegre bir zm salam olmasdr. ngiliz tarihi Taylora gre, Byk Dou Krizini zmek iin toplanan Berlin Kongresi'nin en byk iki k gelecein felaketlerinin tohumlarn tayan Makedonya ve Bosna olmutur. Makedonya sorunu Avrupa diplomasisini bir kuak
111 112

Georges Castellan, Balkanlarn Tarihi 14-20.yy,stanbul: Milliyet,s.481 Ann Lane, Yugoslavia, When deal Collide, Palgrave,Mc Millan/ 2003,s.23

55

boyu megul ettikten sonra 1912 Balkan Savana neden olmutur. Bosna nce 1908 krizini dourmu, sonra Habsburg monarisinin sonunu getiren 1914 Dnya Savan balatmtr.113 Versay I. Dnya Savanda, Yalta II. Dnya Savanda Yugoslavyaya ivme vermitir. Orta ve Dou Avrupadaki istikrar aray iki kez Yugoslavistlerin yzne gldrr. stikrar arayan statko ilk olarak post-komnizm dneminde Yugoslavya aleyhine alacaktr. Fakat iki kez kendini kuran Yugoslavya souk savan bitiininde hzla kecek ve paralanacaktr. Balkan tarihinde souk sava krkbe yllk bir dnemi balatr. Balkanlar souk savan aktr lkelerini ve topraklarn barndrr. Bu dnemde yarmadann gney ucu Yunanistan ve Trkiye zerinden NATO'ya balanm, orta ve kuzeyi ise Varova paktnn olmutur. Yarmadann kuzeybatsndan gneybatsna uzanan ksm ise Yugoslavya ve Arnavutluk gibi iki kendine has lkeyi barndrr. Balkanlar kart kamplarn souk sava alanlarndan biri olacaktr. Siyasal olarak artk Balkanlar yoktur ve blgesel rgtlerden birinin giriimi, byk devletlerden birinin engeline arpacaktr. Moskova ynetimi, Yunanistandaki Amerikan slerinin varln aklar, Washington ynetimi ise, yarmadann nkleer silahlardan arndrlmas projelerinde baz tuzaklar bulunduunu dnecektir.114 II. Dnya Savandan sonra Sovyet tehdidi ile kar karya bulunan Trkiye ve Yunanistana 400 milyon dolarlk askeri yardm ngren Truman Doktrini(1947) ve arkasndan sava srasnda tahrip olan ve ekonomik sknt iinde bulunan Avrupa lkelerine ynelik olarak yine ayn yl iinde gndeme gelen Marshall Plan ve bu erevede Trkiyenin de dahil edildii ABD ekonomik yardm program devreye sokulmutur. 115 Nazilerin sava sonunda yenilmesi, Yugoslav Partizanlarnn nerdeyse mstakil bir zafer kazanmas, mttefik devletlerinin de kar tutum sergilememesinin yardmyla tekrardan panislav dncesi bu sefer sosyalist bir federasyon altnda yrrle girmitir. Tito Yugoslavyasnda ulusal soruna Krallk Yugoslavyasndaki
113 114

De sarejevo a sarejevo; Lechec Yugoslavie, Jacques Rupnik, sous Direction, editions Complexe,1992, s.138 Misha Glenny,s.496 115 Tayyar Ar,s. 98

56

panislavizmden daha ileri bir zm gelir. Kurucu Cumhuriyetin en ok nfusa sahip unsurlar( Slovenler, Hrvatlar, Makedonlar, Karadallar, Srplar, ve 1971 Anayasal ekinden sonra Mslmanlar -B-H federal cumhuriyetindeki Bosnal Mslmanlarn zel ismidir, mslman Arnavutlar ve Trkleri kapsamaz- tam eit kurucu uluslar olarak anayasada antite olarak tannr. Yugoslavya tm Avrupada mttefik yardm ve Sovyet igali olmakszn Nazilerden bamszlaan tek lke olarak anlr. Bu durum Yugoslavyay dier lkelerden souk sava yllarnda grece bamsz klar. Yugoslavya ve Avusturya snr olmak zere Souk Savan Avrupa zerinde oluturduu g bloklamas AmerikaSSCB eklinde izilir. ABD AET lkelerinde nfuz oluturken, SSCB de kominform eklinde Dou Avrupay kontrol altnda tutar. Almanyay ikiye blen, dousunu Sovyet batsn da Amerikan igaline brakan sava sonras dengeler, Yugoslavyay da 1945-1950 srecinden sonra balantsz bir lke olma imkanna kavuturur. Tm Stalinist tehtide ramen Yugoslavya ksa Cominform macerasndan syrlarak Varova Paktna ye olmaz. II. Dnya Savandan sonra kurulan Yugoslavya yine gney Slav birlii lksyle fakat bu kez partizanlar liderliinde ve Yugoslavya komnist ligasnn ynetiminde ekillenecektir. Savan son dnemlerinde ve kuruluunun ilk yllarnda Balkanlar bu sefer II. Dnya Savann galipleri SSCB; ngiltere ve ABDnin nfuz ve etki savana sahne olur. Truman doktrinine ilham veren Yunan i sava NATOyu Douya doru geniletirken dou komusu Bulgaristan zerinden Stalinist Sovyetler Titist Yugoslavyaya gzda verir. NATO-Varova Pakt arasnda tarafszlaan, sistemce tarafszlatrlan 2 lke -Avusturya,Yugoslavya- ve bir serbest blge Trieste zonu hari geriye kalan kara Avrupas topraklar NATO ve Varova tarafndan adeta ikiye parsellenecektir. Yugoslavya'nn Moskova ile arasnn almas ve Sovyet Blokundan karlmas 1945den sonraki Balkan dengelerinin bozulmas tehlikesini dourur. Bylece yaratlan ksa sreli belirsizlik dnemi Batl devletlerin sahneye kmas ve Yugoslavya'ya askeri ve iktisadi yardm salamasyla hatta 1953 tarihli kinci Balkan Pakt (Trkiye Yunanistan Yugoslavya) kanal ile NATO balants kurulmasyla sonulanr. Burada Amerika'nn evreleme stratejisi erevesinde Yugoslavya'nn

57

Sovyetlere dnme tehlikesinin n alnr. Balkanlarda Varova Pakt tehdidi hafifler, talya'nn savunmas kolaylatrlr fakat II. Balkan Paktnn olmaz.116 Yugoslavya iinde sanayilemeye arlk verilir. Bosnann sanayilemesinde 1948de Yugoslavyann yolunu SSCBden ayrmas zerine ne kan jeostratejik kayglar nemli rol oynar. Yugoslavya ynetimi, Varova Pakt askeri tehdidine kar ar sanayiyi Bosnann grece korunakl corafyasnda konulandrmaya ynelir. Sanayi, Saraybosna-Zenice hatt evresindeki Orta Bosna havzasnda ve bir miktar da kuzeybatdaki Biha blgesinde younlar. Yugoslavya iin sylenenleri Bosna iin yinelemek ezbere bir tekrar deildir. Zira Bosna-Hersek'in Yugoslavya mozayiinin minyatr olduu sylenmitir. Bosna,Yugoslavya'nn zglln, zelliklerini ve potansiyellerini en canl en arpc biimde cisimletiren cumhuriyettir.117 Halklar aras eitlik idealini kurmak isteyen ynetim B-H zerinden rnek tablo oluturmak isteyecektir. Fakat son savala birkilte tarihi faylar geri gelecektir. B-H hakknda son sava irdeleyen yaznda da nefretin topra 118 eklinde betimlemeler yaplagelir. Bu, Adaleti Olmayan lkeye yaplan bir analoji gibidir. Adaleti Olmayan lke, 1910-1930 aras Karada'n anlatan Milovan Djilasn kitabnn ismidir. Nefretin topra tanmlamasysa I. Yugoslavya dneminde de yaplmtr. Genliinde Mlada Bosna rgt sempatizan Bosnal bir Hrvat olan Nobel Edebiyat dll vo Andri, 1941-1945 Bosnasn bu ekilde tanmlar ve igalle oluan etnik yarlmay iler. Andri'in bahsettii dnem II. Dnya Savana aittir. Bu dnemde B-H, Nazi igalini ve onun emsiyesindeki Bamsz Hrvatistan Devleti dnemini yaamtr. Yugoslavc bir isim olan ve ilerleyen yalarnda diplomatlk yapan Andriin sosyalist devleti idealize ettii aktr. Tm birliki ideallere ve sava yllarnn kym hatralarna ramen souk savata ksk sesle, komnizm sonras dneminde yksek sesle milliyetilik tekrar Yugoslavya'y kartrr. Kurucu milliyetilik ve ykc milliyetilik arasndaki ayrm
116
117

mr

fazla uzun

Titocu meruiyeti,

birliki ideali daha da perinlemek iin igaldeki kymlar yarglad ve sonrasndaki

Balkanlar El Kitab, Mehmet Seyfettin Erol, s.674 Tanl Bora, s.10 118 http://www.strategicstudiesinstitute.army.mil/pdffiles/PUB123.pdf R. Craig Nation, s. 165

58

nedir, nerde balayp nerde bitmektedir sorusu ortaya kar. Hans Morgenthau, 1957de, Balkanlara zellikle deinerek milliyetiliin paradoksunu betimler: Milliyetilik ilkelerinin uygulamaya konmasnda, ilkenin tanmndan kaynaklanan hibir snr yoktur. Bulgaristan, Yunanistan ve Srbistan halklar, Trklere kar bu ilkelere bavurabilmise, Makedon halk Bulgaristan, Yunanistan ve Srbistana kar ayn ilkeleri neden ortaya koyamasn? Demek ki dnn ezilenleri, bugnn ezenleri olmaktan kanamamaktadrlar. O halde ulusal kurtulu srecinin bir noktada artk durmas gerekir ve bu noktay belirleyen de milliyetilik mant deil, ynetenler ile ynetilenler ve rakip lkeler arasnda karlarn ve iktidarn nasl ekillendiidir.119 Yugoslavyada, zellikle Srbistan ve Hrvatistan denetim altnda tutulurken, ierde Srbistan'n, darda Bulgaristan ve Yunanistann rakip iddialarnn nn kesmek iin Makedonlarn, daha sonra da 1960'larda Bosnadaki Srp-Hrvat rekabetini dengelemek iin de Mslman ulusunun kurucu olarak tannma sreci tevik edilir. Tito'nun 1973 petrol krizinden sonra Mslman dnyasna halk olmann tesinde devlet aygtnda da alm salamak ve yerlere tar. Balantszlarda g merkezi olmak istemesi, Mslman Bonaklar tannm kurucu nemli 1970lerdeki ekonomik kriz iki devrede Yugoslavyay zorlar. Banka krizi ile fiyat artna sebep olan krizin hemen arkasndn ran devriminin ykselttii petrol fiyatlarnn sebep olduu kriz gelir. Yugoslav cumhuriyetleri arasnda eitsizlik artacaktr. Genel olarak piyasa dinamii ivme kazanrken federasyonun zenginleri olan Slovenya ve Hrvatistann serbest piyasa ekonomisine tam gei dorultusunda zerklikibamszlk eilimleri glenecektir. Bu iki cumhuriyette refah ovenizmi denebilecek bir temelde gelien piyasac-liberal ve milliyeti akma kar federasyonun merkezindeki Srbistanda lkenin birliine-btnlne ilikin kayglar ve himayeci poplist bir ekonomi politika tercihi hakim olur.120 1980de Titonun lmnden sonra Yugoslav Federasyonu tekrar kriz iine girecektir. Ekonominin kt durumunun nedeni, idari hantallk ve cumhuriyetler aras rekabettir. Komu Orta Avrupada komnizmin kyse, Yugoslav Komnist Ligasnda deprem etkisi yapar. Dengesi bozulan Komnistler Birlii, zaten azalm olan
119 120

Diana Johnstone, s.54 Tanl Bora, s.55

59

saygnln da kaybeder

ve cumhuriyetler dahilince

rgtlere blnr. kmaz

iindeki Yugoslav halklar iin bu k, Almanyada alan milyonlarca geici iinin ok iyi tand pazar ekonomisine ve atmal tarihin mirass milliyeti dlere yol aar. Tmden bir Yugoslav Devrimi meydana gelmez, fakat Sloven, Hrvat, Makedon, Bosna, Srp, Karada devrimleri olur.121 Yugoslavyay paralanmaya gtren, komnizmin ryp kmesi ile federal devletin ryp kmesi arasndaki etkileim olur. Bu srete federalizm dncesi de tpk sosyalizm dncesi kadar itibar kaybeder. Bu adan Yugoslavya ile Sovyetler Birlii arasndaki arpc benzerlikler grnr.122 1918de, Osmanl ve Habsburg imparatorluklarnn kyle, milletlerin kendi kaderini tayin hakk ilkesi dorultusunda kurulan Yugoslavya, 1991de bu kez komnizmi arkalarnda brakm olan kurucu Slav milletlerinin eliyle yine ayn ilke dorultusunda paralanr. Tarihin ironisi kendi kaderini tayin hakknn da ehre deitirdiini gsterir: Artk federal devlet kurma hakkndan federal devletten kopma hakkna dnm vardr. Kendi kaderini tayinin snrlar yeniden tartlacaktr. Wilsonn idealizmi, kendi kaderini tayin ilkesini adalet ilkesiyle zdeletiriyordur. Ama imparatorluklarn yklmasyla kurulan ulus devletlerinde ulusal aznlklarn iine dt duruma baknca, ezen-ezilen rollerinin tersine dnm olduu grlmektedir: A etnik grubu, kendi kaderini tayin hakkna bavurarak B ulusundan bamszlk talebiyle ortaya kar, ama kendisi C etnik grubuna ayn hakk reddeder; hepsi de bunu ulusun bekas adna yapar.123 Millici siyasetlere gei, sadece i siyasal alglarn deiimiyle ekillenmez bilakis buna ivme veren komnizmden k srecinin zellikle de Romanya ve Yugoslavyada devleti krize sokacak ekilde hzl ve sert gereklemesidir. Dou Avrupa'da meydana gelen reform hareketlerini, bu devletlerin Sovyetlerin denetiminden kmas ve ksa bir sre sonra da SSCBnin yklmas gibi gelimeler izlemitir. Souk Savan sona ermesi ve sper glerin kendi etki alanlarnda gvenlii salamalarnn artk szkonusu olmamas BM rgtnn uluslar aras bar salamada ykn ve sorumluluunu arttrrken bir taraftan da Souk
121 122

Castellan, s. 499 Diana Johnstone, s.57 123 Diana Johnstone, s.59

60

savan nemli bir rn olan NATOnn gelecei nemli bir tartma konusu yapacaktr. Kuruluunun temel amac Sovyet tehdidini caydrma olan NATO, mantksal geerliliini yitirdiine gre rgt Varova Pakt gibi kendi kendini ortadan kaldracak m yoksa ortaya kan yeni riskler ve tehditler karsnda ncelikle ye lkelerin gvenlikle ilgili karlarn koruyacak biimde yeni bir ekil mi alacak sorular zerinde younlaan tartma, ilerki yllarda Rusyada meydana gelen gelimelerle beraber tekilatn Dou Avrupa lkelerini de iine alacak ekilde geniletilmesi zerinde durulmasna dnecektir.124

124

Tayyar Ar, s. 102

61

II. DNYA SSTEM ve BLGESEL KRZLER AYNASINDA BOSNA

II.1. ULUSLARARASI SSTEME TEORK BAKILAR Uluslararas ilikilerin ilk manas uluslararas siyaset olagelir. Yine uluslararas ilikiler uluslararas iktisad ve uluslararas hukuku da kasteder. Uluslararas siyaset, devletlerin yapageldikleri ne koyulunca diplomasi tarihiyle anlalr. Uluslararas ilikiler, aktrler merkeze koyulunca devletler aras ilikilerdir. Uluslararas ilikilerin en ba znesi devletlerdir. Modern anlamda devlet, snrlar belirlenmi bir lke topra bulunan, belli bir hkmetle ynetilen ve hukuksal bakmdan egemen olan siyasal rgtlenmelerdir. Uluslararas siyasetin yannda uluslararas ilikilerin bileenlerinden biri de uluslararas hukuktur. Uluslar aras hukukun ne olduu aslnda daha ok ne olmad ile anlalabilir. Avrupa kkenli klasik uluslararas hukukun kkleri 17. ve 18. yzyllara kadar uzanmaktadr. Hukuk denilince ilk akla gelen i hukuk, bir st otoritenin yani devlet otoritesinin emsiyesi altnda varolan bir topluma ilikin olarak geerli olan hukuk kurallarndan oluur. Bu kurallara uyulmas zorunludur. Uluslar aras hukuk alannda da hukuk kurallar vardr. Fakat bu kurallara uyulup uyulmadn srekli denetleyen savclar, taraflar arasndaki anlamazlklarn nne getirilmesi ve verecei kurallara uyulmas zorunlu nitelikte olan devletler st mahkemeler yoktur. Nihayet, uluslar aras sistemde, uluslar aras hukuk kurallarna uyulmama durumlarn nleyecek bir yrtme gc, bir kolluk kuvveti bulunmamaktadr. 125 Uluslararas hukukta yazl yasa ve uygulayc kurumlardan ziyade zamanla olumu geleneksel normlar bu sebeple nem kazanr. Uluslararas hukuk, hukuksal yaplarn istikrara ve egdme kavumasnn mmkn olduu konsolide bir toplumsal yapy deil, farkl toplumsal, ekonomik ve ideolojik formasyonlara sahip devletlerin ve devletleraras rgtlerin iliki iinde bulunduu bir alan dzenler. Uluslar aras hukukun uluslar aras politika ile yakn ilikisi, tekil durumlara ve hakkaniyete gre

125

Tayyar Ar,Uluslarras likiler Teorileri, stanbul:Alfa,2002,s.5

62

ekillenebilen, devingen bir sistem olmas, yazl kaynaklardan ok gelenee dayanmas onu dier hukuk dallarndan ayran zelliklerdendir. 126 Uluslararas ilikilerin bir dier boyutu uluslararas iktisattr. Uluslararas ilikilerin bir alt dal olma zellii ile alglanan uluslararas iktisat, uluslararas ilikiler disiplini iinde nemlidir. zellikle II. Dnya Sava sonras dnemde dnya savalarnn yerini ekonomi merkezli andrmalar ald iin uluslar aras iktisat ne kar. Nihayet 1991 sonrasnda ortaya kan yeni gelimeler ve kreselleme olgusu, uluslararas iktisad uluslararas ilikilerin belki de en dikkate deer boyutu konumuna getirir. 127 20. yzyln merkezi ideolojilerinden her birine ilitirilebilecek kuramlar, ulusal ve uluslararas siyaseti bir sistem iinde btn olarak ele almak isterler. deolojilere paralel olarak, kuramlar da belli bir klliyet, totalite arar. Kuramlar paradigmalar oluturur. Paradigma, belli bir bilim alannda aratrmalara k tutacak teorilerin gelitirilmesine yol aacak temel varsaymlar ieren bir ereve olabilmektedir. Teori kuramla eanlaml ekilde kullanlr. Teori tekrarlanan olgular soyutlatrmakta ve basitletirmektedir. Teoriler gereklerin iinden biraz uzaklaarak(soyutlama) ve onlar genelleyerek(basitletirme) genellikle tmevarmtmdengelim gibi dier tm sosyal bilimlerde uyguland ekliyle uluslar aras ilikilerde de grlr.128 20. yzylda 3 ana uluslar aras ilikiler kuram belirli dnemsel gelimelerle ekillenip benimsenmitir. dealizm de denilen liberalizm 1920li yllarda I. Dnya Savann verdii byk hasardan sonra uluslararas hukukun, uluslar aras rgtler yoluyla yerlemesi ve ibirlii yoluyla kalc barn salanmas amacn ne karr. leyen bir bar sistemi, insanda ve devlette ikin olduu varsaylan iyilii aa kartacaktr. Wilson lkeleri bu kuramn en byk iaret fiekleridir. Ayn yllarda Lenin ve Trokinin liderliinde Sovyetler Birliindeki devrimci Marksizm, devrimi tm dnyaya yaymann dncesindedir. Tm 20. yzylda Marksist kuramn temeli az ok bu devrimci dncelerde yatar. Kuram, sava,devleti, diplomasiyi temel
126
127

Praksis, 2004 Yaz,,Ate Uslu, Uluslar aras Hukuk Teorileri,s.146 Tayyar Ar,U..Teoriler,s.6 128 Tayyar Ar,Uluslar aras likiler ve D Politika, 4. Bask, Alfa, 2001,stanbul,s.41

63

devrimci diyalektii ile anlamlandrr. Hem liberalizm hem Marksizm insann doasna dein iyimserdir. Realizm ise 1930-1950 aras yllarda ne kp daha sonra Souk savata merkezdeki yerini korumutur. Avrupada faizmle ve Sovyetlerdeki devlet kapitalizmiyle liberal yahut devrimci marksist iyimser fikirler skut-u hayale uramtr. Realizmse, g politikalarn, gvenlik ilikilerini ktmser fakat olgusal geree daha yakn anlatr. Uluslararas ilikiler kuramlarnda; liberal, realist ve radikal gelenekler arasnda sregelen bir rekabet vardr. Realizm devletlerin devaml olarak atma eilimi iinde olduklarn vurgular. Liberalizm atmac eilimleri azaltmann yollarn tanmlar. Radikal gelenek ise devletler aras ilikiler sisteminin topyekn nasl dntrlebileceini betimler. Bu yaklam arasnda kesin izgiler yoktur.129 oulculuk (Pluralizm) kuram iinde yer alanlarsa devlet merkezli grlere kar kar. Post-modern siyasetin ve kresellemenin etkisiyle grnr olan yaklamla, devletler arasndaki siyasal snrlarn neminin giderek azaldn, i ve d politika arasndaki ayrmn olduka gletiini, uluslar aras siyasetin ekonomik olaylardan giderek daha fazla etkilendiini savunan bu gr sahipleri uluslararas ilikileri bu varsaymlar erevesinde incelemeye nem verir. 20. yzylda meydana gelen gelimeler uluslararas ilikilerin ve uluslararas politikann niteliini nemli lde deitirmitir. Hkmetlerin kontrol dnda oluan ynla gelime ve hkmetleri dorudan temsil etmeyen rgtler uluslararas ilikileri etkilemektedir. atmalarn rizomatik olduunu syleyen gr oulculuk kuram tnsna sahiptir. Realizm souk sava dneminin merkez teorisi gibi durur. Realizm devletler aras ilikilere karamsar bir gzle bakar. Basit fakat gl ve somut aklamalar getirir. Sovyet-Amerikan olacak ekilde iki kutupta birbirini geriletmeye alan g ilikilerini en yaln ekilde aklad dnlen realizm bu yzden souk savata nde olan bir teoridir. Realizm tek tip aklamalar yapmaz. Niebuhr ve Morgenthaunun temsil ettii klasik realistler devleti insan doas ile aklarlar. Bu, savan vazgeilmez bir drt ve tutku gibi insan doasn belirledii gibi devleti ve dolaysyla devletler aras ilikileri belirledii iddiasdr. Waltz ile anlan neo-realizm
129 130

130

Savalarn, artk i sava-devletleraras sava olarak ayrlamayacan ve tm

Stephan M. Walt, Foreign Policy, s.14, Bahar 98

Tayyar Ar,U..Teorileri,s.25

64

ise

atmann insan doasndan deil sistemin etkisiyle ortaya ktn savunur.

Sistem anariktir ve gelip bir dengeye oturmas ise atma evresi vazgeilmez olarak ortaya kacaktr. 2 kutupluluk anarik ok kutupluluktan gelip varlan bir evre olarak olumlanr. Dengede karar klma, sistem asndan bir merhaledir. Jervis, Quester gibi realistler ise saldr-savunma doktrinini merkeze koyar. Buna gre atma doal bir tutku veya vazgeilmez bir hedeften ziyade koul sebebiyle ortaya kyordur. Barn maliyeti, savan getirisi denklemi devletlerin tutumunda belirleyicidir. En yaln ifadeyle sava daha zoru ve kayb getiriyorsa hibir devlet savaa girmek istemez. Liberalizm teorisi karlkl ekonomik bamll ne alarak savan herhalkarda refaha vurulan bir darbe olma riskini birinci mesele olarak ortaya koyar. Buna gre bar ve ibirlii refaha gtrr. Wilsonla yzyln banda sahnede yerini alan liberalizm realizmin tersine iyimser bir yaklamdr. Demokratik devletlerin doas gerei iyilik yapan ve savamayan devletler olaca iddias liberal kuramda en stte durur. Marksist kurama greyse kapitalizm savasz yapamaz. Kapitalist sistem her yerde ve her lekte savan nedenidir, nk kapitalizm iin sava olmazsa olmazdr. Sosyalist sistemse yaam mcadelesi vermek adna savar. Marksizme gre sava, kapitalizmin varolu nedeniyken, sosyalizmin varln devam ettirmesi iin bir merhaleki aratr. Neo-marksistlerde bamllk kuram ne kar. Neo-marksistler, ileri kapitalist lkelerle azgelimi lkeler aras ilikilere younlar. Eletirel kuramn bu kanal, kuzey-gney lkeleri aras eitsizlie, azgelimi lkelerde ynetici snf hegomonyasna ve bu snfn byk glerle ilikisine odaklanr. Teoriler souk savan bitiminden sonra olgular zerine farkllar. Realizm etnik atmalar insan doasna ikin drtlerden yola karak aklar. Buna gre birden ok etnik unsurdan oluan lkeler dalrken iddet cazip hale gelir ve unsurlar/uyruklar arasnda etnik atmalar muhtemeldir. Realizmin saldr-savunma kuramyla, etnik savan varolan koullar arasnda seim yoluyla ortaya kt, fakat bedel detecek bu seimin bizati tek bana uyruklarn iradesinde olmad sylenebilir. Yugoslavya paralanmasnda zellikle Srbistann durumu ve her iki Krfez Savanda Irakda Baasn durumu bunu aklar. A.B.D liderliindeki Yeni Dnya Dzeni tarafndan revizyonist olarak ele alnma, her iki lkenin etnik yaplarn daha da krlgan

65

hale getirir. Bylece hem mdahaleci lkeler hem de lkenin uyruklar arasnda uzun ve sancl neye deer-niin demez dengesi balam olur. Liberalizm souk sava sonrasnda ana paradigmasn daha da derinletirir. ABDnin souk savatan galip kmas, liberal demokrasinin dnya sisteminin mkemmel rejimi olduu eklindeki yargya g katar ve demokrasinin her trl yolla ihracn da meru ve elzem grr. Bu konuda hkmet d rgtler de devletlerin yannda merkez aktr halinde alglanp, glendirilmeye allr. Sovyetlerin knden sonra, konstrktivist(yapsalc) anlaylar radikal kuram olarak marksizmin yerini devralrlar. Bu teoriye gre ulus devletin gelecei merkez sorunsaldr. Bu sorunsal tarttran balklar uluslar aras hukukun normatif ilkelerinde ve egemenlik kavramndaki deiiklikler ve bu deiikliklerin, devletleri kimlik politikalarna yneltmesidir. Gr ve normlara nem veren yapsalclk kltrc yaklamlarn devletlere dolaysyla devletler aras ilikilere etkisini konu edinir. Kuramlar sadece varolan ortaya kan gelimelere yaplan yorumlar ve ileriye dnk grler deildir. Bilakis uluslararas ilikiler siyaset bilimine ilitii lde bu kuramlar siyaset felsefesinden beslenir. Machiavelli ve Hobbesun dncelerine dayandrlan realizm uluslar aras politikay rasyonel karar veren btncl yaplar olarak kabul etmekte ve egemen ulus devletler aras bir iliki sreci olarak grmektedir. Realizme gre uluslar aras politikann z g ve kar mcadelesidir. Siyaset bilimi lgatyla paralel alglandnda realizm muhafazakarlkla eanlaml olacaktr. Liberalizm ise Kant siyasal liberalizme paralel grnr. En billurlam

halini yzyln banda Wilsonla ekillendirmi olduu dnlen liberalizme gre devletin rolnn azaltlmas, pazarn ve serbest ticaretin yaygnlamasnn uluslar aras barn korunmasnda ana etken olacaktr. Pluralizmse oulculuk anlamna gelir. Devletlerin temel aktr olduunu ekonomi politie yakn durarak

kabul etse de uluslar aras ilikileri girift bir a gibi oklu bileenlerin ve aktrlerin arenas gibi tasvir eder. Globalizm yaklamysa kalknma ve gelime sorunlarna odaklar ve genellikle Marksist teoriyi andrr manada kullanlr. Sava ve uluslararas ilikileri ekonomik gerekelerle aklayan marksist yaklamlar gibi globalistlere gre de atma ve savalar esas olarak kapitalist sistemin

66

elikisinden kaynaklanmaktadr. Marksist teori daha genelinde radikalizmle aklanr. Rousseauda temelini bulduu ekliyle btn ilikiler hak ve zgrlk sorunsal temellidir. Waltz, Morgenthau ve Niebuhr gibi isimlerle 20. yzylda etkileyici olan realist kuram klasik realizm ve neorealizm olarak ikiye ayrlr. Klasik realizm insan doasndan hareket ederek devletin g peinde komasndan kaynaklanan g mcadelesi zerinde younlarken, neo-realizm uluslar aras yapdaki anari olgusu zerinde durmaktadr. Bir ortak otorite veya merkezi hkmetin olmad uluslar aras sistemin yaps bu haliyle anariktir. Neorealistler klasik realistlerin baz varsaymlarn benimsemeye devam etmekle beraber zellikle Waltz yapsal bir uluslar aras ilikiler teorisi gelitirmeye alr.131 Globalistler ve Marksistler alt yap olarak niteledikleri ekonomik ve teknik konularn politik st yapy belirlediini varsayarlar. Pluralizm, zellikle sistemin deiim geirdii 1960l ve 1970li yllarda uluslararas ilikiler alannda, uluslararas politikayla i politika arasnda ayrma giden ve devlet merkezli bir analizi benimseyen dnce okullarna bir tepki olarak ortaya kmtr. Pluralizm sistemdeki deiikliklerle beraber artan karlkl bamllk ve etkileim dolaysyla devletin snrlarnn giderek nemini yitirmeyi baladna iaret eder. 132 Bu yaklam idealist liberalizmle benzerlikler tar. Buna gre minimal hale gelecek devletlerin yerini dolduracak yeni blgeselcilikler, bir ok uyruktan toplanan hkmet d rgtler, eitli yelpazaden oluan forumlar yeni dnya dzeninde nem kazanacaktr. Bosna Sava bylesi lobilerin, rgtlerin ve sivil diplomasinin kendini gsterdii bir alandr. Liberalizmin en nde gelen varsaymnda uluslar aras ilikilerin temel aktr yalnz devletler deildir, ayn zamanda bireyler ve sivil toplum kurululardr. Realistler bu yaklam fazla iyimser bulur. Liberalizmin temel hedefi olan demokrasi, neoliberalizmin de en temel ilkesi olmaya devam etmektedir.Liberal dnrler barn korunmas ve savan nlenmesi noktasnda genelde savalarn azalmakta olduunu kabul etmektedirler. Bu teze gre serbest ticaret, liberalizm ve buna bal olarak uluslar aras ekonomik ilikilerin gelimesi, savaa bavurmann maliyetini kaldrlamaz hale getirecektir. Demokratik liberalizm, liberal demokrasinin
131 132

Tayyar Ar,U..Teoriler, S147 ,s.343

67

glenmesinin siyasal ve askeri sekinler sistemini sekteye uratarak sava, daha zor ve birka kez dnerek balanan bir sre haline getireceini savunur. Dzenleyici liberalizm kavram ise uluslararas hukukun ve uluslararas rgtlerin yararna inancn artacan syler. Liberal teorinin zeti demokratik devletlerin kendi arasnda savamayacadr. Bu teze gre artk Fransz Alman sava olmaz ama A.B.Dnin Irak igali gerekleebilir, meru da olabilir. Transnasyonalizm ve karlkl bamllk yaklam, devlet merkezli analizlere bir meydan okumadr. Transnasyonalizm ve karmak karlkl bamllk kuram, geleneksel uluslar aras ilikiler teorilerinden ayrlr, zellikle pluralist bir yaklama yakn durur. Devlet merkezli uluslar aras ilikiler teorilerinde devlet, uluslararas politikann temel ve tek aktr olarak kabul edilirken transnasyonalizm ve ok tarafl karlkl bamllk teorisi ulusar ilikileri ve kurumlar dikkate alarak devlet dndaki aktrlerin olabileceine dikkat eker. Neo-realist Waltz karlkl bamll bir efsane olarak grp eletirir ve karlkl bamlln etkisinin ancak marjinal dzeyde olduunu iddia eder. Tm emperyalizm ve sava kuramlar uluslararas ilikileri ve olaylar siyasi gten ziyade ekonomik kazanma dayandrmaktadr. Bu tr grlerin byk ounluu Marks ve Engels dncesine dayanmaktadr. Leninin emperyalizm kuramna gre tekelci kapitalistler lke ii pazar oluturduklar kartel ve trstler araclyla kendi aralarnda paylaarak tamamen denetimleri altna alrlar. Fakat kapitalizmde i piyasa d piyasa ile evrilidir. Dnya piyasas denen sistem de kapitalizm tarafndan oluturulmutur. Lenine gre emperyalizm kapitalizmin gelimesinin zorunlu bir sonucu olarak ortaya kmtr. Emperyalizm kapitalizmin en ileri aamasn da simgelemektedir. Bu emperyalizm kuram bir ok yazar tarafndan eletirilmektedir. Morgenthau farkl bir emperyalizm tanm yaparak Lenin izgisinden farkl olarak emperyalizmi bir d politika biimi olarak grr. Emperyalizmi iki veya daha fazla devlet arasndaki g ilikilerini deitirmeyi ve statkoyu kendi lehinde bozmay amalayan d politikalar olarak tanmlamaktadr. Morgenthau, bu nedenle uluslar aras alanda devletlerin

68

glerini arttrmaya ynelik her giriimi emperyalizm olarak adlandrmaya kabul etmemektedir. 133 Leninin emperyalizmi, kapitalizmin en st aamas olarak tanmlamas, uluslar aras ilikiler zerine olsa da, hayli ekonomi politik merkezlidir ve ulusuluun netameli nemini,devleti ve savan yakc gereini skalam gibi gzkr. Ayn sebepten Marksizm, g dengesini de uluslararas hukuku da daha az mesele eder.134 Realpolitiin belirleyiciliini ne koyan realizmin en billurlam tanm, ulusal karn her eyi belirlediidir. Politik realizm realpolitik g politikas- uluslar aras ilikilerin en baskn teorisidir. Realistlerin temel iki betimlemesi insanolunun doasnn bencil olduu ve bunun devletin tabiatn da etkileyecei eklindedir. Uluslararas bir ynetimin hi olmay deimeyen gerektir. Sistem anariktir. Rasyonellik ve devlet merkezcilik bu yzden realizmin beiinde byr. Realizm evrensel ahlaki yarglarn devletler iin szkonusu olamayacan dnr.135 Liberal bak souk sava sonras tekrardan ne kar. Fukuyama iin souk savan sona erii ideal devletin zaferi addedilir Liberal kapitalizmin politik ekonomii zafere ulamtr. Bir sr liberal gibi o da tarihi ileriye doru, dorusal ve direksiyonal addeder ve dou-bat atmasnn bitiinin, liberal kapitalizmi nihai zafere ulatracan syler.136 Tarihin sonu tezinin hakll 2000lere kadar savunucu bulsa da 11 Eyllle birlikte bir krlma ortaya kaca grlr. Bir ok toplum bir ok farkl zaviyeden bat egemenliinden honutsuzdur ve bu 11 Eylln algsnda kendini gsterir. Marksizmin yeni erhleri 1980den sonra real-sosyalizm zlmeye giderken su yzne kar. Uluslar aras politik ekonomii incelerlerken neo-marksizm devletlerpazarlar ilikisini , ulus devletle-kapitalist dnya ekonomisi ilikilerini inceler. diplomasiyi de grece

133 134

Uluslar aras likiler ve D Politika Tayyar Ar/ Alfa 1996, stanbul,s.386 Theories of nternational relations, Third Edition,Linkwater,Palgrave Macmillan,Hampshire,2005,s.24 135 , S.31 136 , S.56

69

Marksizmin

uluslararas ilikiler

tartmalarnda hep ne koyduu

sorunlardan biri de ulusal sorundur. Gelien kapitalizm ulusal sorunda iki alm yapar: Ulusal kltr ve dil ulus hareketini gelitirirse nihayetinde ulus devleti kurar, ikinci aamada bu devlet formu ulusal bariyerleri aarak pazarn gelitirir. Kapitalizmin nihai hedefi, kapitalin uluslar aras birliini salamaktr. Bugnn kresellemesinin ilk fragmanlar bu ekilde Trokinin tezlerinde yer bulmutur. Devrimci Marksizm bu yzden tek lkede sistem kurulamayacan ngrr ve nasl kapitalizm tm dnyaya yaylmaya alyorsa sosyalizmin de tek lkede kurulamayacan ve snf sava yoluyla her lkede yaylmas gerektiini syler. Uluslararas ilikiler teorileri genel olarak ne aldklaryla ekillenir. Ahlaklk, szlemecilik, kurumculuk, pozitivist gerekilik veye eletirel gerekilik farkl kuramlarla ilintili ortaya kar. Kuramlarn birbirleriyle uzlatklar, yahut tamamen ayrtklar noktalar oluur. Uluslararas ilikilerin yerlemeye balamas, 1848 Devrimlerinin Avrupay sarsmasyla lkelerin birbirlerine uyguladklar politikalarda ve lkeler iindeki unsurlarn atmasnn birbirini etkilemesiyle olur. I. Dnya Savana gelen srete kitle mobilizasyonu ve devlet politikasnn halka inmesi, hem liberallerde hem de devrimcilerde d politika i politikadan bamsz dnlemez fikrini getirecektir. Rosa Luxemburg, eer Afrikada Alman ordular siyahlara zulmediyorsa, eer Balkanlarda Srplar ve Bulgarlar Trk askerlerini ve kyllerini ldryorsa btn bu durumlar iin kadn ve erkek iilerin bunlar bizim meselemiz, orada tehlikede olan bizim karmz demesi gerekmektedir137 derken bu yaklamn rneini vermektedir. Szlemecilik kuramlar idealist yaklamlara sahiptir. Ahlaki nkabullerin devletler aras oydamaya kaynaklk edecei iddia edilir. Kant gelenekten neet eden yaklama gre idealist konstrktivist yntemlerle ulalacak ve btn zamanlarda geerli olabilecek szleme, uluslararas ilikilerin temel yap ta olabilecektir. Szlemeci kuramlar idealisttir. Eletirel kuramlar szlemecilie dair esasl bir eletiri getirir. Eletirellere gre i ve d ilikiler arasnda diyalektik bir btnlk vardr.
137

Praksis,Yaz 2004, Doan Gmen , Rosa Luxemburgun Eletirel Gereklii ,s.74

70

Toplumsal elikinin aynlar dnyadaki kapitalist yaylmda da kendini gsterir ve bunun szlemeci iyiniyetle almas mmkn deildir. Kant gelenein ahlaklnn hakkn teslim eden eletirel bak kastedilen ebedi bar iin, her bir toplumun bizzat kendi iinde varsaylan o ahlakla dzenlenmi olmas gerektiini ekler.Yeni Kurumculuk kaynan Locke, Bentham ve Malthusun fikirlerinde bulur. Bu, 20. yzylda Hayek, Freidman tarafndan neo-liberalliin ekonomik dncelerinin, szleme kuramyla birletirilerek, uluslararas ilikilere uyarlanmas sonucu oluan bir dncedir. Yeni kurumculuk uluslar aras ilikilere ynelik temel dncesini gelitirirken szlemecilik ve pozitivist gerekiliin gelitirmi olduu baz kuramsal unsurlar birletirip kendi zgn dncesine ular. 138 Yeni kurumsalcla gre BM, Dnya Bankas ve Uluslararas Para Fonu gibi ulusar kurulular ne kmal, uluslararas ilikilerin temel aktrleri olan ulus devletler ite ve dta geri ekilmelidir ve ekonomik trstlere yer amaldr. Mitletirilmi bir globallemeye kar soyutlama yollu imparatorluk eletirileri liberteryan ve anarist tezleri olutururken, Gramsci izgisinde hegomonya merkezli olan tezler eletirel dncenin daha somut gereklere dayanan kanaln oluturur. Bu tezden yola kan eletirel kuram, BMnin Irak galindeki durumunu rnek vererek, hegomanyann yeni kurumculuun iyimser yaklamlarn her zaman ykacan syler. Ulusarlama fenomeni yeni imparatorluk tezlerine yol aar. Wallersteinn, dnya sistemi olarak adlandrd sistemin nasl bir noktaya gidecei tartlr. Dnya sistemi teorisi ise rtk bir ekonomizmi iinde barndrmakla eletirilir.

138

Praksis, Doan Gmen,s.75

71

II.2. SSTEM-KRZ ve SAVA BARI DENGES Uluslararas sistem, bantl birimlerle oluan bir topluluktur. Ulusal plandaki kadar tanml, tekilatl ve hukuka tabii olmasa da uluslararas sistemde de belli sabitler, ina edilmi ve snrlar izilmi yaplar vardr. Uluslararas sistem tam olarak devletlerin toplam demek deildir, daha ok devletler arasndaki ilikilerin toplamdr. Uluslararas ilikiler hipotezlerle, emalarla ve teorilerle anlatlr. Ontolojik ve epistomolojik sorularla uluslararas ilikilerin ve sistemin ne kadar bilimsel olabileceini sorgulanr. Daha sonra sistem analizi gelir. Uluslararas sistemin nasl gelitiine dair hipotezler retilir. nc olarak aksiyon teorisi ne kar. Devletlerin ve karar alclarn hareket biimleri sorgulanr. Drdnc olarak karlkl ilikiler teorisi gelir. Aktrlerin tanmlanmas, karlkl aksiyonlarn genelletirilmesi, oyun kuram ve ortaya kan g dengesi devletler aras ilikilerin temel balklardr. Sistem teorisyenleri uluslararas sistemin klasik konseptini analitik bir baka sokarlar. Klasik politik teorilere gre uluslar aras sistem demek istikrarl bir dnya dzeni kurmaktr. Kaplan ve Deutsch gibi sistem teorisyenleri uluslar aras sistemi legalizm ve ahlaklk perspektifyle irdeleyen klasik sistem teorisyenlerini takip ederler.139 Sistemleri analiz ederken yap ve sre ortaya kar. Yap gcn dalmn syler, sre ise birimler arasndaki iliki biimini aklar. Yap ve sre birbirini etkiler. Yap daha temeldir, srese yapyla belirlenir, srecin zaman iinde yapy dntrmesi daha uzun solukludur. G dengesini tanm olarak her trl g unsurunun dalmn ifade eder. Bu g unsurlarnn dalmyla ortaya kan kompozisyona/sisteme statko da denilir. Dengenin nasl oluacana ilikin farkl tezler vardr. Baz realistler eitlik iinde istikrar oluturmann daha kolay olacan dnrken, hegomonik istikrar teorisini savunanlar hiyerarinin/denk gre olmamann/eitsizliin daha istikrarl olaca savunur. Hegelyen diyalektie

atma bir zorunluluktur. atmann savaa varmasysa bir yandan siyasal iktidarn

139

ed. Abdul A. Said/ Theory of International Relations Prentice-Hall, Inc. New Jersey,1968.

72

iteki gcn pekitirir, bir yandan da yeni hareket zemini hazrlar. 140 Btn bunlar diyalektik bir atmann aralar olarak ortaya kar. birlii bylelikle rgtlenme stratejilerinin bar idealine ulamak iin deil, yeni paylamlar ilgili olmayacan ileri sren Carr bu yaklamyla

salamak iin yaplmaktadr. Uluslararas sistemdeki ibirlii tekniklerinin ve realistler arasnda kabul edilmektedir. Carra gre ibirlii stratejisi, aslnda sisteme hakim olma strejisinden baka bir ey deildir. Benzer deerleri paylaanlar, deerler sistemlerini yaymak iin ibirliine gider. Morgenthau ile isim bulmu olan realizmin temel prensipleri, ar istikrarsz ve anarik sistemde, temel aktr olan devletlerin mutlak rekabetini aklamaya ynelik olarak gelitirilmitir. Her devlet karnn peinde koacak ve mutlak biimde karnn peinde koan baka bir devletle karlacaktr. Ulusal kar, bu anlaya gre hayatta kalma kriteridir. karlar gerekletirmek iin gerekli olan g unsurlar iinde de en nemli olan askeri kapasitedir.141 Realist yaklamlara davransalc yntemi birletiren Holstiye greyse savaa yol aan nedenler ile bar kuran normlar aslnda ayn ierie sahiptir. Neorealizmin sosyo-ekonomik analizini yapan dnrlere gre her ey ekonomiktir. Akmn temsilcilerinden Keohaneye gre byk g ekonomik gtr ve bu sisteme egemen olduunda hegomonik bir istikrar sz konusu olur. Bu hegomonik g gerilediinde, yenisi ortaya kar ve kendisini destekleyen rejimler ile byk g olmann yollarn arar. G dengesinin bir dier manas dengeleme siyasetidir. Bu olumu statkonun nasl devam edeceine iaret eder, aktrlerin siyaset biimine atfla sylenir. G dengesinin her bir unsurunun yekdierine kar nasl bir dengeleme gzettii l olur. Geleneksel g dengesi sistemi Avrupann 19. yzyldaki Avrupa Ahengi(1815 Viyana) sistemidir. Bu ahenk d siyasette byk lkelerin birbirlerine kar dengeli bir kar aray ierisinde olmasn ifade ederken i siyasette filizlenen devrimci akmlarn desteklenmemesi eklinde bir dengedir. D ve i siyasetin birbirini etkilemesi modern siyasal tarihte daha da ok grlm ve nihayet bugn oulculuk

140

141

Beril Dedeolu, Uluslar aras Gvenlik ve Strateji, Derin yaynlar,stanbul:2003, S.93

,s.97

73

teorisindeki gibi rizomatik bir denge oluturmutur. Baz post-modern yaklamlara gre sava-i sava ayrm da de facto ortadan kalkmtr. G dengesinin ok kutuplu rnei ittifaklarla ekillenir. ttifaklar formel ya da gizli olarak devletlerin gvenlik araylarn kendileri gibi egemen baka devletlerle ekillendirmeleridir. Devletler tarihte en ok askeri nedenlerle ittifaklara gitmise de askeri olmayan ittifaklar da olur. Ekonomi politik ve ideoloji de ittifaka gtren nedenlerdendir. Bara salama/bar ina etme/ bar koruma sreci mdahaleleri beraberinde getirir. Hem normatif hem de tanmsal ynleri vardr. Tanm yn varolan inceler de facto durumu anlatr, normatif ksm ise daha ziyade deerler ile alakaldr. Uluslararas hukukun temel normu egemen devlete mdahale edilmez eklindedir. dzende Egemenlik ve dokunulmazlk bylece devletin hakkdr ve uluslar aras lkelerin mdahalesini ya da engelleyici olmalar mdahaleye kadar giden sre balar.

anariyi nlemek iin tesis edilmitir. lkeler arasndaki ilikilerdeki krizlerdeyse d belirleyici olur. Uyardan Mdahale skalas geni bir yelpaze izler,

mzakereler en alt basamaktr. Sonra srasyla dayanma-ekonomik yardm-yaptrmaskeri destek-kartlk bildirimi- blokaj- snrl askeri saldr-askeri mdahale dorudan istila gelir. Egemenlik Westfalyann kurduu dzenin temelinde yatar. 20. yzylda Milletler Cemiyeti ve BM art da bunu aynen devam ettirilir. Devlet kendi topranda egemendir fakat fiili olarak, gle bal olarak egemenliin derecesi sorusu ortaya kacaktr. Egemenliin snrlar g ilikileriyle ekillenir. Egemenlikle ilgili olarak devletlerin iradesi ve zgrl konusu da tartlr. zgrlk esas olacaksa gvenlik sknts ortaya kabilir. lkeler de ayn insanlar gibidir. lke iinde gcn dayana hak ve hukuk olurken, uluslararas alanda eksen kendini savunma ve avantaj salamaya dnecektir.142 Egemen devlet anlayn tesis eden Westfalyann kurduu 1648-1789 dnemi, Avrupada sistemin unsurlarnn en trde zelliklerine sahip olduu dnemdir. Avrupada Otuz Yl savalarn bitiren Vestfalya Bar Anlamas (1648), devletlerin d politikalarn dzenlerken konferans

142

Theory of International Politics, Kenneth N. Waltz, Mc Graw Hill,Inc./1979,s.112

74

diplomasini

seebildiklerini gstermektedir. Avrupa haritalarnn dzenlenmesi ve

egemen devlet sisteminin ibirlii iinde srdrlmesi bu anlamayla salanmtr.143 Daha sonra Fransz Devriminin etkisiyle milliyetilik dalgas ortaya kar, bu dalga douya doru olmak kaydyda Avrupadaki krallk rejimlerine etkide bulunur. Viyana Ahengi sistemi 1815de Avrupa merkez gleri arasnda bir denge olumasn ve snrlarn korunmasn hedefler. Bu istikrarn kayna Avusturyal Metternichin diplomatik nderliinde Avrupa Devletler Sisteminin temel elerince oluturulan Avrupa Ahengi sistemidir.Viyana Kongresine kadar devletlerarasnda genellikle ikili ilikiler esastr. Bu bakmdan devletler toplu olarak bir bar dzeni kurmay baaramamlardr. Bu kongrede devletleraras alanda devletlerin birbirleriyle uyuma ve danma yoluyla bir bar dzeni kurulmaya allmtr . Bu da, iki tarafl diplomasi yerine ok tarafl diplomasi metodunu getirir. Bylece 19. yzyl boyunca grlecek olan Konferanslar Sistemi veya kongre sistemi ortaya kar. Avrupada bir kolektif gvenlik organizasyonu getirilir.144 18. yzyln sonlarndan itibaren Dou Sorunu btn byk Avrupa Devletleri iin kendi karlar ve amalar dorultusunda zmlenmesi gereken bir konu haline gelmitir. Dou Sorunu, Avrupa gler dengesinin olumasnda nemli bir unsur olmutur. Bu sorun devletler arasnda ekimelere, pazarlklara, savalara yol amtr. 19. yzyln sonuna doruysa yeni sava sebepleri zgrlk, eitlik, ulusuluk olmutur. Bunlar 20. yzyl sisteminin aktr olacak ulus devletleri ortaya karacaktr. Viyana sisteminin etkisi, 1871- 1918 dneminde oluan siyasal zeminde gnden gne etkisini kaybeder. talyan ve Alman birliinin kurulmas Dou Avrupa ve Balkanlardaki milliyetilik hareketleri, byk devletlerin bunlar kkrtmas yapy hzla deitirir. Zaman iinde ulus devletlere blnme douya doru devam eder. Osmanlnn Avrupa topraklarnn ve Habsburgun da paralanmas ile ulus devlet kua nerdeyse tamamen Avrupay kapsar.Versayda merkez kuvvet oluturan Wilsonun 14 prensibinde Uluslarn Kendi Kaderini Tayin Hakk o dnemde, bu tezin
143

kurmak ihtiyac ilk defa bu dnemde ifade edilir. Ayrca

uluslar aras ilikilerde eitlik esasna dayal diplomasi kurallar ile diplomasi hukuku da

144

Dedeolu,s.92

Rifat Uarol, Siyasi Tarih 1789-2001,Der Yaynlar,stanbul:2006,s.41

75

konusu olan Bosnay da iine alacak Yugoslav ulus devletini oluturmada katalizatr olacaktr. Ulus devlet 20. yzyln en merkezi siyasal aktrdr. mparatorluklarn yklndan sonra pazarn ulusal birimlerle organize edilmesi dnya sisteminin ve statkonun genel eilimi olmutur. Yugoslavya bu noktada farkl deildir. Yugoslavyann ayrt edici vasf imparatorluklardan kopan birka lkenin ve eyaletin birlemesiyle kurulmu ok uluslu bir ulus devlet olmasdr. Souk sava ve balantszlar bylesi bir devletin prim bulaca bir dnem olagelir. Fakat John Herz daha 1957deki lkesel Devletin Ykselii ve D adndaki makalesinde devletin ilerde anacan ima etmitir.145 I. Dnya Sava uluslararas ilikilerin en merkezi olgusu olan gler dengesini kknden deitirir. Zaman iinde doal ekilde kendiliinden olutuu varsaylan denge, sava sonunda kknden sarslr. Wilson yaklamna gre g dengesi ktcldr, savaa neden olur. Doal seyrinde olutuu sylenen g dengesi iin harcanan zamann ou savaladr, bar istisnai bir durum olarak kalacaktr. Bu yzden Wilsoncu yaklamda ilkeler prensipler ve uluslararas hukuk ve tekilatlanma ne kar. I. Dnya Sava sonunda deien haritada imparatorluklar ker ve Milletler Cemiyeti yoluyla yeni bir ahenk kurulmaya allr. Bu sistem ok ksa bir sre istikrar ve iyimserlik sunabilmitir. 1929 byk ekonomik krizi, ardndan Almanya ve talyada ykselen faizm sistemi tekrardan istikrarszlatracaktr. Neredeyse tm Avrupann taraf setii spanyol Sava II. Dnya Savann n provas gibidir. Bu aratrmann konusu olan Bosna Savayla spanya Sava arasnda 90l yllarda tm dnya basnnda analojiler yaplagelmitir. Buna sebep Avrupann merkez lkelerinin aralarnda blnerek tarihsel ya da ideolojik ortaklarn desteklemeleridir. Yugoslavyann dalndaki sorunun temelinde Avrupa Birliinin ortak d politika yapmaktaki zaaf yatar. Bunu silah sistemleri veya askeri birliklerin sevk ve intikal imkanlarn gelitirerek gidermek mmkn deildir. Berlin Duvarnn ykl ve Sovyetler Birliinin knden yani Souk Savan sona ermesinden ok ksa bir sre sonra B-Hde patlak veren sava Avrupa lkelerini ikiye bler. Bir tarafta ngiltere ve
145

ulus

Uluslararas likiler Dersleri Tayyar Ar, Yeni Gne Kitabevi, Bursa 1993,s.22

76

Fransa ak olmasa da Srbistan desteklerken, Almanya Hrvatistan ve sonrasnda BHyi tutar. Rusya Srbistana destek olurken, Avusturya ve Trkiye B-Hden yana taraf olur. Birinci Dnya Savann benzeri bir blnme ortaya kar. Yunanistan Srbistann tarafn tutarken, Bulgaristann ak sesle olmasa da mihvere ynelmesi tabloyu tamamlar.146 II. Dnya Sava ile Avrupa merkezli dnya sistemi son bulmutur. Amerika ve Sovyetlerin iki merkez g olduu souk sava tm ktalardaki lkeleri az ya da ok etkiler. Bu dnemde Avrupa da hem corafi hem fonksiyonel bir sistem olarak Avrupa Topluluu kurulur. Dou Avrupa ise gene ayn ekilde Varova Pakt olarak kendi alt sistemine entegredir. II. Dnya Sava 1945 Mays aynda Avrupada, Eyll aynda da Asyada sona erince bu ktalardaki gler dengesinde byk boluklar meydana gelir. Bunda yenilen Almanya, talya ve Japonyann yannda galip devletlerden olan sava ncesinin gl devletleri ngiltere ve Fransann da savatan byk lde ypranm olarak kmas nemli rol oynar. Bu devletlerin kendine gelebilmeleri iin uzun yllara gerek olacaktr. Bu bakmdan savatan sonra, Avrupada Almanyann, Asyada Japonyann yerini tek bana dolduracak bir devlet bu ktalarda bulunmamaktadr. Savatan sonra gl olarak ayakta kalabilenlerse, siyasi ve ekonomik doktrinleri birbirleriyle atan Sovyetler ve ABD olacaktr. 1945den itibaren meydana gelen deimeler 1950lerde dnya devletlerini iki byk devletin evresinde birletirerek iki ayr bloa ayrr. 1950den sonraki dnemde ise bu defa bloklar ierisindeki devletler gvenlik asndan kutup ba olan devletlerde ikili veya kolektif andlamalar yapmaya baladlar. Bu da zellikle, kutup ba olan devletlerin, dier devletlerin zerindeki etkilerinin oalmasna yol aar. 147 1947 tarihli Sava Sonras atma ve Umut adl makalesinde Kenan, bu koullarda Birleik Devletlerin Rus yaylmaclna kar sabrl ve uzun vadeli bir kar duru sergilemesi gerekmektedir148 diyerek realist bir d politika nermitir. Tm hegomonyac gler, sistemin korunmasnda kart kutbun yaylmasn nlemeyi ahlaki ve meru bir dev olarak tanmlamtr. Tm byk gler ve zellikle de hegemonik
146 147

Foreign Policy, Gndz Aktan, Yaz 1999,s.57 Uarol,s.825 148 A more Perfect Union, Boller/Story, 1988, Houghton Mifflin Company, Boston,s.209

77

gler, youn anlamda ulusalcdr. Ulusal karlarn savunma konusundaki ahlaki ve politik haklar olduuna inanrlar. Vatandalarnn hatr saylr bir ounluu kendilerini vatansever diye nitelendirir ve bunu da hkmetlerinin kendisini dnya arenasnda aktif bir biimde ve gerekirse de askeri bir biimde savunmas diye anlarlar.149 Siyaset arenasnda ABD ve Sovyetler birbirlerini partner deil de rakip olarak grecektir eklindeki realist formlasyon Dou Avrupa/Bat Avrupa en bata olmak zere kendine has bir denge kurar. Kampn gei alan Yugoslavya olduu iin bu devlet zel bir neme sahip olur. Hem Sovyetlerden bamszl hem de milli sosyalizmi benimsemesi Amerikann bu lkeye daha farkl bakmasna neden olur. Bu realpolitik lkenin i siyasetini ve ekonomik kompozisyonunu belirler. 1967 ylndan itibaren, sava stratejilerine egemen olan anlay esnek karlk stratejisi olmutur. Bu stratejinin SSCB asndan karl ise bar iinde bir arada yaama olmutur. Dnyann rakip gler arasnda paylamna ve taraflarn kullandklar caydrma
150

yntemleri ne ise o trden bir karlk bulacaklar anlamna gelmektedir.

Sovyet

blou sadece Komnist Partiler yoluyla deil bilfiil askeri varl ile Varova Paktna yerleiktir. Foster Dulesin 1954 tarihli Gvenlik ve Bar balkl makalesinde Emperyalist kolonyalizminin bu biiminde (Sovyet yaylm) 800 milyonluk bir nfus ve dzenli olarak silah altnda olan 10 milyon asker 20 lkeye ve 20,000 milllik bir hatta uzanmtr. Bu tablonun karsnda Amerikan liderliindeki taraf da entegre olmu bir Gvenlik Sistemindedir: NATO151 diyerek genel panoramadan bahseder. Dengeleme siyasetinin merkezi Dou Avrupa ve Balkanlar olacaktr. Bu yzden Souk savan daha hareketli ve scak atmal corafyas Balkanlar ve Dou Avrupa deil, nce Uzak Asya sonrasnda da Ortadou olacaktr. 1956 sonrasnn merkezi tanm bar iinde bir arama yaamadr. Bar iinde bir arada yaayanlar devletlerdir. Bar iinde bir arada yaama durumunun geicilii zerine de herhangi bir vurgu yoktur, bu bakmdan bu dnemin teorileri 1920lerin geici uzlama teorilerinden
149

Wallerstein, makale cev. http://sendika.org/yazi.php?yazi_no=26806/wllaerstein Dedeolu,s.141 151 A more Perfect Union, ,s.230
150

78

radikal bir ekilde ayrlr, artk ulus devlet sisteminin mutlaklatrld bir uluslar aras hukuk teorisi sz konusudur. II. Dnya Savandan sonra meydana gelen, ayn zamanda bloklararas ilikileri etki yapan, nemli gelimelerden biri de nc Blokun ortaya kmas olur. Bu da smrgelerde meydana gelen bamszlk hareketlerinin bir sonucudur. Bu yeni devletler bamszlklar elde ettikten sonra, Dou-Bat mcadelesinde her iki blokun dnda kalarak, birinci derecede ekonomik kalknmay hedef alrlar. Bu lkelerin en byk ve nde gelen amalar, ekonomik ynden kalknmay salamaktr. Bunun iin de d yardm ihtiyalar vardr. Bu yardm da, Dou ve Bat bloklarndan birinden almalar gerekiyordur. Ancak bu da, yardm alnacak bloa balanmak olacaktr. Bu bakmdan, her iki taraftan da yardm alarak iki blokun dnda kalmak kendilerinin karna olacaktr. 1955deki Bandung Konferans tam bir rgtlenme meydana getiremez. Fakat 3. Blokun ortaya kmasnda nemli bir aama olur. Asya-Afrika lkeleri arasnda bir dayanma dncesi meydana getirir. Bundan sonra da bu lkeler BMde nemli rol oynamaya baladmlardr. 152 Yugoslavyann da nemli bir bileeni olduu Balantszlar hareketi lkelere bir d siyaset profili verir ve strateji takip ettirtir. Balantszlk stratejisi, dier stratejilerden farkl olarak devletin uluslararas sistem ya da alt-sistemlerden kendini soyutlamas anlamna gelmez. Bu trden bir tercih, devletin bilinen ve varolan kutuplama, bloklama ve gruplamalardan farkl bir biimde uluslar aras olaylara dahil olmas anlamna gelmektedir. Genel olarak tek bir devletin deil, bir devlet grubunun ortak d politika eilimine denk gelir. Balantsz devletler, her ideolojik ekonomik/siyasal gruptan eit uzaklkta bulunma kararlln ortaya koyarlar. Bu trden gruplar ifade eden kurululara katlmaz, onlarn politika ve uygulamalarna taraf olmazlar. Bununla birlikte, ekonomik ve ticari ilikilerini birine ncelik tanmakszn hepsiyle srdrme olanaklar bulunmaktadr. 153 G dengesi uluslararas ilikilerde belirleyici bir durumdur. Her zaman ayn oranla ve faktrle ekillenmez. O zamana dein siyasal tablo g dengesinin nasl oluacan ortaya koyar. Souk Savan balangc ve ardndan 50li yllarla kaps

152
153

Uarol,s.833 Dedeolu,s.172

79

aralanan bamszlk hareketleri dnemi Yugoslavyaya nemli bir manevra alan ve yaam kredisi sunard. Bu sre 70lerin sonuna kadar bylece devam etmitir. Yeni bamszlna kavuan nc Dnya lkeleri (Souk Sava kavramdr) asndan II. Dnya Savann arkasndan ortaya kan yap ierisinde balantszlk olduka ekici gelmitir. Ancak 1960lara doru Dou ve Bat bloklar arasnda yaanan yumuama, ayrca inin ayr bir g olarak uluslar aras sisteme dahil olmas ve in-Sovyet srtmesinin uluslar aras sistemde gerilimi azaltc bir etki yapmas, karlkl rekabet halindeki bloklar arasnda atmann yerini bir ok alanda ibirliine brakmas, balantszlar hareketini olumlu deil tam tersini olumsuz ekilde etkilemitir. Dou-Bat atmasnn ve uluslararas gerilimin azald ortamda balantszlk 1950lerdeki ekiciliini yitirmitir. 154 1990larda Sovyetler dalr ve souk sava biter. Kutbun birinin ortadan kalkmas sava stratejilerinde yeniden dzenlemeleri getiririr. Bu dnemde dorudan belirli bir dmana ynelik stratejiler bulunmamaktadr. atmalara, snr atmalarna, blgesel atmalara ve snrakn faaliyetlere ynelik olarak farkl kategoriler sz konusudur. Bununla birlikte, savalarn blgesel dzlemlerde snrl kalmalar yolunda genel bir uzla olduu ileri srlebilir.
155

Aliya zzetbegovi,

Bosna Sava srasnda Byk Gleri, sava durdurmak konusunda yetersiz fakat Bosna dna tamamak konusunda kararl olarak betimlemi ve eletirmitir. 1990larda insani mdahale doktrini kosmopolist evrelerce oka ne kartlr. Bu tez, snrlarn, belli lkeler iin belli lkelerce eit ve ayn ekilde alglanmadn ortaya koymaktadr. Bask gruplar, silah sat alarnn, devletle beraber lobiciliin de glenmesi artacaktr. Baz Marksist yaklam sahiplerince insan haklar emperyalizmi kavram ortaya atlr. Bu kavram, atma blgelerine batl byk devletlerin eit ve denk ekilde yaklamad eletirisidir. Sistem, Souk Savata sk iki kutup-gevek iki kutup eklinde

sralanabilecek kutuplu yaplar zerinde sregittikten sonra 1990larda belli boluklar brakarak tek kutuplu bir dneme girer. Tek kutuplu dnya 1991 sonrasnn Yeni
154
155

Tayyar Ar,U. ve D Politika, s.203 Dedeolu, s.142

80

Dnya Dzeninin iddias olagelmitir. Gevek iki kutuplu dzenden geerek gelinen yeni dzenin iareti Kuveyte ynelik Irak saldrsn olur. Bu saldrya kar oluan uluslararas kamuoyu ncelikle olumlanr. Bu krizde ilk defa tm dnya bir saldrgann karsna dikilerek g kullanma yoluyla snrlarn deitirilemeyecei sinyalini vermitir. Dou ve Bat hibir krizde bu kadar ortak hareket etmemitir156 Fakat daha sonrasnda Asyada, Afrikada, Bosnada Avrupann ortasndakan atmalar sistemin bir ok yerde bir ok boluk braktn ve bu boluklarda etnik savalarn, darbelerin, mafyz yaplarn, silah kaaklnn ortaya kabileceini gsterir. Dalk Karaba, Ruanda, eenistan, Arnavutluk, Kemir peisra gelen rneklerdir. Uluslararas sistemdeki atmalarn bir ou sistemde meydana gelen ani ve hzl deiikliklerin bir sonucu olarak ortaya kmaktadr. Uluslararas sistemde, ani ve hzl deiikliklere annda mdahale ettirecek anayasal bir dzen bulunmamaktadr. Uluslararas hukuk, uluslararas ilikilere bir l kazandrr ama belli bir zamanda uluslararas alanda ne tarz bir dinginliin varolacan uluslararas hukuk deil, devletlerin greli g durumlar belirler.157 Her bir krizde karlarn lei, eylem kapasitelerinin snrlar aktrleri

belirler. Uluslararas sistemin ister btnnde, ister bir alt sisteminde ortaya ksn hemen btn istikrarszlklar birden fazla aktrn karn yakndan ilgilendirmektedir. Bu durumda da, istikrarszlklarn bertaraf edilmesi sz konusu olduunda ok sayda aktr zm programlar ierisinde yer almaktadr. Bir ya da daha fazla sayda gvenlik kuruluu, istikrarszlkta dorudan ilgili bir ya da birka lider lke, gvenlik kurulularnn dnda kalan baz lkeler, dier uluslar aras kurulular, hkmet d rgtler, bask ve kar gruplar ile sivil kurulular gibi bir ok farkl aktr, istikrarszln zmnde bir araya gelmekte ve bir kriz ynetiminin taraflarn oluturmaktadr. 158 Aratrmann konusu olan Bosna Savanda sava Avrupann ortasnda yani sistemin merkezi ve medya kanalyla izlenebilir bir blgesinde kmtr. Fakat IrakKuveyt krizinde gerekleen uluslararas kamuoyunun
Tayyar Ar, U. Dersleri, s.76 Mehmet Gnlbol, Uluslar aras Politika, Attila Kitab., Ankara ,1993,s.449 158 Dedeolu,s.218
156

acil ve net bir tanmlamas

157

81

Bosnada gereklememitir. Aratrmada yer yer deinildii ekilde AT lkelerinin ortak bir politika uygulayamamalar sorunu ortaya kmtr. Sren ve byyen savata ABD mdahale aygtlarn ele alarak Bosna Savann sonundaki kompozisyonu oluturmutur. Kurulduundan itibaren NATO, ilk byk askeri operasyonunu 1995 ylnda Bosnada dzenlenmitir. Balkanlarda NATO erevesinde faaliyet gsteren birlikler 1994 ylnda alnan bir kararla kabul edilen ok uluslu askeri g gruplar oluturulmasn ngren konsepte dayanmtr. Bu gruplar esas itibariyle NATO birlik faaliyetlerinden ve koordinasyon faaliyetlerinden farkl bir biimde oluturulmamlardr. 159 Bugn de ABD merkezli g uygulama sistemi Balkanlar askeri olarak erevelemektedir. Siyasi olaraksa Balkanlara izilen istikrar haritas AB ile entegrasyondur.

159

,s.241

82

II.3. BOSNADA KRZ VE SAVAIN PATLAMASI Titonun lmnden sonraki on ylda Yugoslav cumhuriyetleri lkeyi bir

arada tutabilecek pek az atlm yapabilirler. Bunun yerine her halk kendi etnik ve milli aidiyetlerine ynelik siyasal propogandistlere kulak vermitir. Titonun 1980de lmyle Yugoslavyann okuluslu federal yaps drt bir yandan iyice milliyeti ate altnda kalr. Yugoslavya, bir yanda Srplarn federasyonu niter devlete, dier yanda da Sloven ve Hrvatlarn ayn federasyonu gevek bir konfederasyona dntrme abalar yznden daha 1980lerde ciddi bir bunalma girer.160 Sovyetler Birliinin paralanmasndan sonra Almanya ve ATnin tahrikleriyle de olsa, Yugoslavya'nn paralanmas -bu,Yugoslavyay oluturan unsurlarn bu paralanmaya tene olmadklar anlamna gelmez- ister istemez srann hangi lkeye ya da lkelere geldii sorusunun gndeme gelmesine yol aar. Titonun lmyle birlikte muhtemel bir Sovyet mdahalesi beklentisinin boa kmas Yugoslavya'nn kendi zgn deneyimini daha olumlu bir ekilde evirebilmesi iin bir frsat yaratmtr. Ancak aradan geen yllar ve 80lerin konjonktr Yugoslavyann bu ans kullanmasna engel olur.161 Yugoslavyann btnndeki siyasi liderler AT yeliini orta vadedeki amalar olarak grseler de bu, beklenen birletirici etkiyi yaratmaz. lkenin grece mreffeh ve pazar ynelimli ekonomik kalknmas ve talyayla Yunanistan arasndaki corafi konumu Yugoslavyay, Avrupa Topluluu'na katlacak Dou Avrupa lkeleri arasnda en uygun lke durumuna getiriyordur. Ne var ki Yugoslavyann btnlemesi iin ak bir program mevcut olmamtr. AT yelii yolundaki tek pratik politika, IMF ve Harvardda iktisat olan Jeffrey Sachsn nerdii, Yugoslavya Babakan Ante Markoviin ekonomik kemer skma politikasdr. Bu politika federal bteyi ve kamu harcamalarn ksarak federal hkmetin nfuzunu kesin bir eklide azaltyordur, siyasi ynetimin farkl cumhuriyetlerdeki hkmetlerce devralnmasnn hazrlyordur. Bu noktada, en zengin cumhuriyetler (zellikle Slovenya ve ayn zamanda Hrvatistan),

160 161

Foreign Policy, Trkiye Basks, Yl:1, say:3,ule Kut, stanbul Bilgi niversitesi,s.26 Tezkire Dergisi, ubat 1992, Hsrev Keskin, s.92

83

dierlerini beklemeden, Yugoslavyann geri kalanyla balarn koparp teki cumhuriyetlerin nnde ATye girme ansn fark ederler.162 Yugoslavya dal blgesel bir kriz olarak doar ve modern bir Dou Sorunu gibi alglanr. Balkanlar kronik bir dzensizlik corafyas olarak resmetmeye neden olur.163 Balkanlar tekrar ismini dnya siyasetine kazr. Avrupa Topluluu diplomasi nomenklaturasnn, Dou Avrupa Gneydou Avrupa diye genelledii Balkanlar tarihe dn yapar. Bu felaketler dnemi en kuzeyde Slovenya'dan en altta Makedonya'ya kadar tm Yugoslav corafyasnn dinden ve 9 ayr etnik kkenden Yugoslav halkn kar karya getirecektir.164 Haziran 1991de Slovenya ile Hrvatistan bamszlk ilan eder. ki gn sonra, Yugoslavya Kara Kuvvetlerine bal tanklar, Slovenyann talya, Avusturya ve Macaristan snrlar zerinde tekrar denetim kurmak zere harekete geer. Slovenya kuvvetlerinin buna direnmesi zerine ordu ilk bata arpma ya da geri ekilme konusunda kararsz grnmtr. Nitekim Haziran bana gelindiinde Belgrad atekes yapmay kabul eder. Avrupa Topluluu dileri bakanlarndan oluan troyka Brioni Anlamalar ( Temmuz 1991) adyla bilinen geici uzlamay salar. Ama arpmalar Hrvatistana srayarak younlar. 1991in Temmuz ve Austos aylar boyunca ATnin arabuluculuuyla baka atekes anlamalar da yaplr, ama hemen hemen hepsinin imzalanmasyla ihlal edilmesi bir olur.165 Almanya'nn Slovenya ve Hrvatistana ak destei, Yugoslavyada i savan trmanmasnda ciddi pay sahibi olur. Hrvatistandaki Hrvat-Srp atmas iddetlenir, bu sava Yugoslavya'nn dier cumhuriyetlerinde insanlar savaa zihnen hazr hale getirir.166 29 Austosta Hrvatistan hkmeti, kurtulu sava iin genel seferberlik ilan eder. Belgraddaki federal makamlar hibir zaman Hrvatistana sava amamtr ama, Srbistan ve Karadada askerlik andaki btn erkekler orduya alnr. Eyll 1991'de
162 163 164 165 166

Diana Johnstone,s. 53 http://www.strategicstudiesinstitute.army.mil/pdffiles/PUB123.pdf Craig-Nation, s.10

par Stephane Yerasimos La comite international et les Balkans Editions Autrement- Collection Memoires no 78, s.28

Carneige Komisyon Raporu, s.57 Tanl Bora, s.227

84

Srp gleri, Yugoslav ordusunun da desteiyle Hrvat topraklarnn yzde 30 kadarnn denetim altna alm, lkenin gney, orta ve dou kesimlerine yaylmaya balamtr. Ekimde Yugoslav kuvvetleri tarihi ky kenti Dubrovniki bombalamaya balamtr. Kasm ortalarnda Vukovar dtkten sonra, Srp kuvvetleri Hrvatistann dousundaki bataklk blgede denetim kurar. Buras, cumhuriyetin Srbistan iin dorudan stratejik ve ekonomik nem tayan tek blgesidir. BM Genel Sekreterinin zel temsilcisi Cyrus Vance, 23 Kasmda BM bar gcn getirmede nkoul olarak Hrvatistan ile Yugoslavya kuvvetleri arasnda atekes yaplmas iin grmelere balamtr. 2 Ocakta imzalanan atekes kalc olur.167 Yugoslavya dal sreci, uluslar aras hukuka dein bir giriimle hakemlik adna Tahkim komisyonuna havale edilir. Komisyonun bakanl Fransz Anayasa Mahkemesi Bakan Robert Badintere verilmitir.Komisyon Badinterin ismiyle anlmtr. Yugoslav hkmeti, fikrini almak iin Komisyona soru iletecektir: -Uluslar aras kamu hukukunun bak asna gre kendi kaderini tayin hakkna sahip olan kimdir? Bir ulus mu yoksa federal bir birim mi? Kendi kaderini tayin, znel kolektif bir hak mdr yoksa bir topraa ait hak mdr? -Ayrlma, Birlemi Milletler veya baka ilgili yasal idarelerin bak asna gre yasal bir davran olarak grlebilir mi? Federal bir devleti oluturan vilayetler, kantonlar, eyaletler, cumhuriyetler v.b. arasndaki snr izgileri, uluslar aras kamu hukuku anlamnda snr mdr?168 Yugoslav hkmeti self-determinasyondaki yeni saylabilecek yorumlara kar 20. yy.da allagelen hukuka sarlr. Bu nedenle, Srbistan ynlendirmesindeki Yugoslavya aznlklarn ayrlk hareketlerini tevik etmemek veya devletten bask gren aznlklarn kopma talebinin nn gemek iin, bylesi ayrlk hareketlerini tanmamak, eklinde uzunca bir sre devletlerin gelenei halini alan izgiyi hatrlatr.

167 168

Carneige Komisyon Raporu, s.68 Diana Johnstone, s.56

85

Komisyonsa fiili

durumdan da etkilenerek okun yaydan kt intibandadr.

Komisyona gre Yugoslavya bir zlme srecindedir. Bu da sonu olarak Srbistan yasal kurallara bavurmaktan mahrum brakr.169 Batnn -sanlann aksine- siyasi ve iktisadi maliyeti gzard ederek Yugoslavyay blmekte acele etmesi, Yugoslavyann kurtarlm Sloven ve Hrvat blgelerinin gvenliini salamaya yneliktir. karmaa yaratmtr.170 BM art ve Paris art aznlklar ve snr konularnda egemenlik haklarndaki sabiteleri belirler, fakat AT'nin Badinter Komisyonu de facto durumu merulatrrcasna aznlk ve snr problemlerini zebiliyorsa Slovenya ve Makedonya bir egemen devletten ( Eski Yugoslavya) koparak ayn aznlk ve snr gvenlikliini salar grnmdedir eklinde madde tar. Bylelikle AT lkeleri Yugoslavyann btnl izgisinde uzun sre kalamaz. B-H'de referandum, Makedonya'da Yunan hassasiyeti sebebiyle isim deiiklii art konulmu olsa da bylelikle bu iki cumhuriyet de, Slovenya ve Hrvatistan'n ardndan bamszlk koridoruna sokulmutur. Badinter Komisyonu kurulma sebebi olan tahkim yerine Bosna-Herseki Ancak bu gvenlik, blgesel dinamiklere deil, dsal bir dinamie dayanyor ve bu zaten bal bana bir blgesel

bamszlkla ilgili referandum yapmaya sevk ederek ayrlmaya ve savaa itmi olur. Byle bir referandumun, Bosna Anayasasna gre, yalnzca cumhuriyeti oluturan halkn -Mslmanlar, Hrvatlar ve Srplar- arasndaki anlamayla yaplabilecei ortadayken
171

komisyonun byle bir karar karmas uluslararas toplumun tehlikeyi

yeterince grmemesidir. Bosna'daki siyasal gerilim, toplam % 70 oy alan milliyeti parti, Kasm 1990daki ilk serbest seimin tartmasz galibi olunca ifadesini bulur. Dardan gelen basklar ise federal devletin knn ve Hrvatistanda balayan atmalarn yansmasdr. Dtan bir saldrgann balatt sava ile i sava arasndaki ayrm yapmay bu kadar zorlatran da, i ve d etkenler arasndaki bu etkileim olur.

169 170

,s.58 s.59 171 Diana Johnstone, s. 62

86

Btn bunlara

ramen Bosna'nn meru hkmet lideri zzetbegovi ve

Makedon Cumhuriyeti lideri Gligorov, artk kopmu olan Hrvatistan ve Slovenya hari kalan 4 Cumhuriyetin gevek bir konfederasyonuna raz olacaklar aklamasn yapar.
172

Gligorov ile

zzetbegoviin tercihlerinde

mecburiyetlerin pay ok byktr.

Yaltlm bir milli devlete dnmeleri halinde her iki lke byk ekonomik sorunlarla karlaacaktr. Ayrca karmak etnik yaplar ve bunlar iinde komu devletlerde akrabalar bulunan byk milli gruplarn varl nedeniyle bir dizi milliyeti atma tehlikesine gebe olacaklardr. zzetbegoviin Yugoslavclnda etkili olan askeri mecburiyet etkenini de eklemek gerekir. Komular Slovenya, Hrvatistan, Srbistan muhtemel Sovyet saldrsna kar rgtlenmi iyi eitimli ve donaml milis birimlerine sahipken, Yugoslavya savunmasnda ordu cephe gerisi/ynak blgesi/askeri fabrikalar olarak ngrlen B-H gl bir milis rgtlenmesinden yoksundur. Tam bamszlk halinde Bosna askeri bakmdan tam savunmasz kalmtr. I. ve II. Byk Savatan sonra emperyalistleri olarak kurulan her iki Yugoslavya da iki blge

evresinde koruyucu bir tabaka oluturup Srbistan ve Hrvatistann blgenin hak iddia etmelerini nlemitir. Yugoslavya Kosova ve Makedonyada Slav-Arnavut rekabetine son vermitir, B-Hninse Hrvat veya Srp anavatanlarnca ilhak edilmesini nlemitir. Srp-Hrvat uyumu 1941de sona erince Yugoslavyann en tartmal blgeleri yine Makedonya ile Bosna-Hersek olmutur. 1991de, kinci Dnya Savann balangcndan elli yl sonra Srp ve Hrvatlar Wilsonun self-determinasyon ilkeleri lehine birleik devletlerini bir yana brakacak olursa bundan en ok korkmas gerekenler Bosna ile Makedonya olacaktr. Bakanlar Aliya zzetbegovi ile Kiro Grigolov bu tehlikeyi ok ak olarak gryorlardr. Hrvatistan milli devlet olduu takdirde o zaman Hrvatistan Srplarnn buna katlmay reddedeceklerini,
173

karlnda

Bosna

Srplarnn

Bosnadan,

Yugoslav

Arnavutlarnnsa Srbistan ve Makedonyadan ayrlmak isteyeceklerini gryorlardr. Fakat Gligorov-zzetbegovi insiyatifinin, Srbistan ve Hrvatistan ynetimlerince

172 173

Tanl Bora, s.74 Carneige Komisyon Raporu , s.63

87

geitirilmesi, Batl glerden ve AT'den de destek grmemesi 3. Yugoslavya olarak da ngrlen esnek konfederasyon ihtimalini balamadan bitirmitir. 1990'larda d politikasn Ortodoks-Slav dayanmas eksenine oturtan Yugoslavya, Yunanistan'a ve Rusya'ya gvenerek nemli bir risk alr. ster Slav ister Helen olsun Ortodoks dnyas ayn bir ok Mslman lkede olduu gibi dini kltrel saldrganlk rzgarlarna kaplmalarna ramen byk glere kar yeterli aksiyon kapasitesine sahip deildirler. Rusya, 80 sonlarndaki SSCB Glastnost dnemi ile kendi iinde dalma ve yeni bir evreye girmenin sancs ierisindedir. Dnm/darbe/reform/i sorunlar sebebiyle Rusya Federasyonu Yugoslav dalmas dneminde Milosevi Yugoslavyasna tahmin edilen destei veremez. Yunanistan ise NATO ve ABD bants sebebiyle zaten rotasn ok fazla deitiremez. Yugoslavya paralanmas ift ynl deil daha ok derinlemesine bir blnme tablosu izer. st yap olan Yugoslav federal devletini devam ettirmek isteyen Srbistan-Karada blokuna kar dier Yugoslav cumhuriyetleri bamszlk( Makedonya, Hrvatistan, Slovenya) ya da en azndan egemenliki (B-H) durumda ortaya kar. kindi aamada ise bamszlk ya da egemenliki Cumhuriyelerin iinde Srp-Ordodoks bamszlkl ortaya kar.(bu, fiili olarak tarihsel Srp blgeleri barndran Hrvatistan ve B-H'nin gerekliidir, zaten Srp aznlk barndrmayan Makedonya ve Slovenya'nn deil). 1991-1992 srecinde olas konfederalizm ierisinde B-H'nin egemenlii ve blnemezliini savunan zzetbegovi liderlii de 1992 referandumu ile birlikte bamszlkla evrilir. Bu srecin katalizatr AT ve Badinter Komisyonudur. Olgunlaan artlar ayn Hrvatistan'da 1991'de olduu ekilde Srp

Milliyetiliine de radikal bir noktaya tar ve izgi otonomizmden ok uzakta en st baremde tutulur; bu izgi tm tarihsel Srp nfuz blgelerinin (Hrvatistan ve Bosna Karayinas ve tm Dou Bosna) Srbistanla ilhakn arayacaktr. Ak diplomatik alanda ve uluslararas hakemlik komisyonlarnda sylenenin dnda gizli planlar da vardr. Hrvatistan kendi topra iin, Srbistan Yugoslavya iin blnemezlik izgisini savunurken her iki lke karlkl olarak byme projelerini masaya yatrmtr. Paylam plan Srbistan lideri Milosevi ve Hrvatistan lideri Tujman arasnda 1991'e

88

dayanr. Belgrat ve Zagrep ynetimleri B-H'yi kabaca ikiye blmeyi ve kendi lkelerine aldklarn ksmlar dnda kalan kk toprak parasn da Mslmanlara brakmay dnr. Diplomasi ve harp tarihi analou burada bir gerei hatrlatr. Planda dnlen hat II. Dnya savandaki hattr. B-H'nin ortasndan geen hat B-H dahil Yugoslavya toprann byk ksmn o zaman talyan ve Alman nfuz blgelerine ayryordur. 1991 grmesinde ngrlen, eski talyan hattnda kalan yerler Hrvatlarca, eski Nazi hattnda kalan yerler de Srplarca anavatanlarna ilhak edilsin eklindedir. Aliya zzetbegovi ynetimi ise B-H cumhuriyetinin yasal ve seilmi lideri konumundadr ve Bosna'nn blnemezlii hususunun altnda siyaset merkezini oluturur. Blnemezlii tanmlayan faktr ise ncelikle bamszlk deil egemenliktir.( Yugoslav federal devleti altnda veya olas konfederal III. Yugoslavyada altnda B-H idaresinin tm B-H'de egemenlii). B-Hdeki mslman partisi SDA liderlii konferal Yugoslavyaya evet ama kantonlatrlm Bosna Hersek'e hayr izgisinde siyaset gder. Fakat Hrvatistan ve Slovenyann kesin gidici olduu bakiye Yugoslavyada Srbistan'n esnek bir konfederasyon modeline yanamayaca da anlalanca, B-H ynetiminin bamszlk iin 1992 ubatnda referanduma gitmeye karar verir.174 Portekiz plan olarak tanmlanan kantonlatrmaya artl evetten ksa sre sonra vazgeen zzetbegovi, Bosnal Srp taraf ile anlama zemini aramaktan da vazgeip uluslaras topluma gven duyar. Bosna yasal ynetimini bu tip bir tercihe iten 1990 Kuveyt krizinde YDD ve insani mdahale doktriner ekilde henz ilan edilmemise de bunu iaretleyen Uluslararas Koalisyonun mdahelesidir. zzetbegovi uluslararas toplumun bylesi bir mdahaleyle kendilerini de savunabileceini dnmtr. B-H hkmeti, yine de gerginlii drme maksadyla, cumhuriyetin statsnn uluslar aras hukuk asndan bir sre askda tutulmas iin AT nezninde ricac olur. AT bunu da kabul etmeyerek hemen bamszlk bamszlk referandumu yaplmasn ister. 29 ubat/1 Mart 1992 tarihinde yaplan referandumu Srp toplumu boykot eder. Sanda giden Hrvat ve Bonaklardan meekkil toplam B-H'nin %63lk
174

Tanl Bora, s. 78

89

nfusunun

%99.4 bamszlktan yana oy kullanr. B-H hkmeti oylamann

arkasndan da, ortam yumuatmak iin resmi bamszlk ilann erteleme eilimindedir. Ancak, Batl hkmetlerle ve zellikle ABD Dileri Bakan Bakerle yapt grmelerde kendisine verilen gvencelere itimat eden zzetbegovi 3 Mart 1992 de B-Hnin bamszln ilan eder.175 Bylece Bosnann Mslmanlar liderliindeki hkmeti, egemenlik ve blnmezlikle beraber bamszl da deklare ederek 1878 den beri getirdii potitik izgilerden kopar.176 Bu izgiler srasyla millet olarak otonomi, sonrasnda Hrvat blouna angajman, Srp-Hrvat-Sloven kralllna entegrasyon, Yugoslavya iinde Hrvat federalist tezlerine yaknlama, II. Dnya savanda Alman-Hrvat izgisine angajman, 1943den sonra partizanlarla yaknlama, Tito dneminde tannm kurucu Yugoslav halklarndan olma eklindedir. 1992de bamszlk ilanyla sava balatan siyasal sre olmusa da hazrlklar daha geriye dayanyordur. Henz 1990 seiminde Srp oylarnn byk ounluunu alm olan Srp Demokrat Partisi SDS zellikle Dou Bosna'da Srbistan rejimi ve Yugoslav ordusuyla ibirliine girmi, Bosna-Hersekin kuzey ve dou kesimlerinde kendi kendini zerk ilan eden topluluklar (zerk Srp Blgeleri) silahlandrmaktadr. Bu arada Bosnann gneybatsndaki da kapal Hrvat topluluklar da Zagreble balarn kuvvetlendiriyordur.177 Eyll 1991de, Bosnal Srplar, ya da daha dorusu yerel SDS bakanlnda faal olan ufak bir kesim, bir sonraki admlarn atar. Artk saylar drd bulan Srp zerk Blgeleri, meydana gelen yerel apl ufak birka hadise ve yaralama olay sonrasnda, federal ordunun kendilerini korumak amacyla duruma mdahale etmesini ister.178 Bosnann kuzeybat snrnn dier tarafnda meydana gelmekte olanlar da Bosnallara adeta harbe hazrlk sinyali veriyordur. Hrvat devleti-Srp zerkilii atmas ileride Bosnada yaplm olanlarn adeta bir n kopyasn oluturmaktadr. Biri genel, dier ikisi zel olmak zere, uygulanamaya konmu olan yntem sz
175 176

Tanl Bora, s.85 Der. Djokic, s.111 177 Carneige Komisyon Raporu , s.69 178 Noel Malcolm, s. 353

90

konusudur. Kullanlan genel yntem, yerel siyasetilerden ve medya kanalyla aralksz yaplan felaket haberleri ve yanl bilgi bombardman yoluyla Srp nfusunu radikalletirmektir. 179 Bosna Hersekin bamszln ilan etmesinden sonra, Srbistan ve Karada hkmeti, yalnzca kendilerine ait iki cumhuriyetten oluan yeni bir Yugoslavya federe devletinin kurulduunu resmen aklarlar. Bu aklama, Bosnada bulunan federal orduyu tuhaf bir duruma sokar, nk bylece Yugoslav topraklarnda bir barg olarak faaliyette bulunuyormu gibi olamayacaktr. Mays balarnda, Milosevi Bosnada bulunan orduya mensup olup, iki cumhuriyetli yeni Yugoslavyann vatanda olan askerleri geri ekeceini duyurur.180 Kendilerine saldrlan cumhuriyet iinde en iyi direnci gsterenler, federal orduya kar savaacak bir ordu kurmay baarabilenlerdir. Bu ordu kuvvetleri gizlice ambargo altnda ve hemen oluturulmak zorundadr. Bosna bu ynde en son hareket eden cumhuriyettir ve bunu da kendisine kar saldr baladktan sonra yapmtr. zzetbegovi neredeyse sonuna kadar orduya gvenebileceine inanyordur. Gereki tahmin B-Hnin bamszln tanmamaya endeksli federal ordunun Bosnann sivil hkmetininin otoritesini kabul etmeyeceidir. ABD, 1991 Mays gibi erken bir tarihte bile federal ordunun Bosna Srplarn silahlandrdn biliyordur, fakat bu konuda bir ey yapmadklar gibi zzetbegovie bir uyarda da bulunmazlar.181 Dier yandan kendi topraklarnda (Hrvat Karayinas, Dou ve Bat Slavonya, Orta Dalmaya olarak Hrvatistan'n 1/3') pan-Srbistan hedefleriyle kurulan otonom/deklare devletiklerle kar egemenliini savunan Hrvatistan devleti ayn otonomist siyaseti BH'de kendisi yrrle koyar. B-H'nin btnl gibi bir dnceden uzak olan, Hersek'deki Hrvat nfuz blgelerini otonom ve deklare yaplar zerinden Hrvatistan'a ilhak etmek isteyen milliyeti partiler ve onlarn milis kuvvetleri Zagrebe desteklenir.182 Srp-Hrvat atekesinden sonra Mavi Bereliler Gvenlik Konseyi'nin 8 ve 29 Hazirandaki 758 ve 761 No'lu kararlar ile B-H'ye geer. 13 Austos ve 14 Eyll 1992'de ise tamamlayc erevede 770 ve 776 sayl kararlar(insani yardm erevesi)
179 180

, s. 354 Dayanma, s.16 181 lke Dergisi, Yugoslavya: Bir Felaketin Kkenleri, Branka Magas, s.77 182 Makro Attila Hoare, s. 282

91

kartlr. FORPRONU'nun grevi ne atmalar nlemek ne de sivil halk korumaktr. BM sadece insani yardmlar ve koridorlar organze ile yetinir, aktif mdahalelerde bulunmaz.183 Gvenlik Konseyinin 757 sayl kararnda, Srbistan ve Karadaa BosnaHersekin i ilerine karmamas arsnda bulunulurken, btn milis glerinin lkeyi terk etmelerini, kararn ekonomik ambargo ile ilgili blmnde, Srbistan ve Karadaa yiyecek, tbbi malzeme ve insani ihtiyalar dnda petrol dahil her trl maln ithal ve ihrac yasaklanrken, bu iki lkenin yurtdndaki btn mal varlklarnn dondurulmas, hava balantsnn kesilmesi ve her trl uak yedek para satnn durdurulmas ngrlyordur. Bata Yunanistan olmak zere Rusya, Romanya ve dier lkeler tarafndan ambargo delinir184 Savan balamasndan 3 ay kadar sonra felaket haberleri yava yava artar. Sadece taciz ateleri ve yer yer sokak savalar ile balayan atmalar toplu enterne etme veya srmeye varabilen bir evreye geer. Uluslararas planda kamplar ve mlteciler konusunda her tarafn da bu tip operasyonlar ve organizasyonlar olduu kabul edilir. Uluslararas gzlemciler ve aratrmaclar sondaj gayretlerine devam etse de muhataplar zaten savan taraflar olduu iin gerein sadece izin verilen ksmna kadar ulaabiliyordur. Uluslararas realpolitik bareme gre Bosna henz mdahale gerektirebilecek bir konumda deildir. Komnist domino tehlikesi gibi bir konu mevzubahis deildir. nsan haklar ihlallleri de herhangi bir lkenin askerini feda ettirecek bir neden gibi kabul edilmiyordur.185 B-H ve Hrvatistan artk bamsz devletlerdir. Bu lkelerdeki Srp paramiliteryalar da Bosna'nn ve Hrvatistann kendi uyruudur, bu yzden Srp harekatlar/ayaklanmalar, de facto cumhuriyetleri uluslararas hukuku ihlal eden snr tesi saldrlar olarak deerlendirilmez. 92-95 Bosna Savann nedenleri, Balkanlarn dndan gelmekten ziyade

kendi iinden kaynaklanmaktadr. atmada bileen olan da ncelikle d glerin dorudan mdahalesi deil, Balkanlarn snrlar tesinde deiim geiren uluslar aras
183 184

Carneige Komisyon Raporu, s.77 Mediha Akarslan , s.46 185 Time (Amerikan Dergisi) 17 Austos 1992, Cover Stories Bosnia, s.17

92

ortam olmutur. Bu ortamn Yugoslavyadaki statko zerinde iki boyutlu bir etkisi olur. Tito dtaki Sovyet tehdidini ieride btnleme ve Batdan ksmi destek salama dorultusunda kullanma asndan son derece baarl olmutur. NATOnun Dou-Bat atmasyla ilgili kriz senaryolarnn ou ya Berlinde ya da Yugoslavya zerinden yrtlr. Gorbaovun liderlii ve Souk Savan sona ermesiyle birlikte sper gler arasndaki rekabet asndan Yugoslavyann tad nem kayda deer biimde geriler. kinci faktr -ekonomi politiki gre gre esas faktr- komnist sistemin kdr. 1989da balayan zincirleme tepkiyle Orta Avrupadan Balkanlara kadar btn komnist rejimler yklr. Komnist sistem iinde ilk ve en cretkar biimde reformlara girien lke Yugoslavya olmutur, ama bir ynetim biimi olarak komnizmden kma konusunda en arkada kalan da Yugoslavya olur.186 Avrupada bir Dou-Bat atmas yaanma ihtimalinin ortadan kalkmas, Batnn Yugoslavyann paralanmasnda ve sava karsnda yeterli tepki gsterememesinde etken olmutur. Ayn zamanda deien stratejik baklar bar

dardan garanti edecek unsurlar iin blgelerin kendi iindeki eski atmalar dikkate alacak bir hareket kapasitesine ihtiya getirir. Bu, gvenlii salama, aznlk haklarn gvence altna alma ve demokrasinin aamal olarak gerekletirilmesi gibi ana balklar ihtiva eder. Yugoslavya savalarnn nedenleri konusunda aklama ortaya atlmtr. Balkanlarda geni kabul gren birinci aklamaya gre milliyeti atmalarn yeniden ortaya kmas, byk glerin Balkanlarda nfuz alanlarn yeniden kurma konusundaki ihtiraslarn yanstmaktadr. Batda yaygn biimde benimsenen ikinci aklamada tarihsel dmanlklarn yeniden nksetmesi veya ezilmi uluslarn yeniden boy gstermesi vurgulanr. nc aklama ise savan nedeninin kltrel ve dinsel fay hatlarnda arar, yani bu bir uygarlklar arpmas tezidir. Ama savata kvlcm akan paralanma halindeki Yugoslav federasyonundan baz siyasi liderlerin saldrgan milliyetilikle ateini krklemesidir. Bunlar kendi milliyeti gndemleri dorultusunda tarihsel dmanlklar uyandrm ve propaganda aygtlarn, hakl gsterilmesi mmkn olamayacak bir eyi hakl gstermek iin kastl olarak

186

Diana Johnstone, s.56

93

kullanmlardr: iddet kullanarak toprak kazanmadr yaplan, halklar yerinden yurdundan etme ve otoriter iktidar sistemlerini koruma abasdr.187 Balkanlardaki aktrlerin yan sra kimi Batl yorumcularn da paylat tez savan nedenlerini kltrel ve dinsel fay hatlarnda arayarak uygarlklar arpmas kavramna dayandrr. Genel olarak Yugoslavya zel olarak da Bosna, Bat Hristiyanl, Dou Rum Ortodoksluu ve slam arasnda bir gei blgesi zerinde yer almaktadr. Kltrler arasnda souk savataki ideolojik gerilimlerin geri plana ittii geleneksel fay hatlar imdi bir kez daha sahnededir. Yugoslavyann paralanmas zerine Batl hkmetler arasndaki

gemiteki ve bugnk gr aykrlklar ne olursa olsun gnmzdeki uluslararas balamn daha nceki Balkan Savalar ve dnya savalar srasndaki uluslar aras balamla bir ilgisi yoktur. Kukusuz tarihten ve ksmen farkl hedeflerden miras kalan etki alanlar vardr. Almanya savata kaybettiklerini siyasal-iktisadi g ilikileri araclyla yeniden ele geirmeye alyordur ve muhtemeldir ki Fransa ve ngiltere Milosevic ve Tudjman arasnda bir anlama salayarak Alman etki alannn arln snrlandrmak istemektedir.188 Balkanlarda yaygn olarak benimsenen gre gre, yzyln balarnda d glerin istikrarn bozulmasnda oynad roller yaanan olaylarla sreklilik kazanmtr. O dnemde Rus, Osmanl ve Habsburg imparatorluklar arasndaki ekime blgede birbirine rakip milliyeti hareketler gelimesine yol amtr. Bugn Balkanlarda, milliyeti atmalarn nksetmesi souk sava sonrasnda uluslararas g dengesi yeniden dzenlenirken byk glerin Balkanlarda nfuz alanlarn gemie paralel geniletme hrsna balanmaktadr. Bu teze kant olarak Almanyann Hrvat bamszln, Trkiyenin de Bosna-Hersek Mslmanlarn desteklemesi gsterilir.189

187 188

Carneige Komisyon Raporu,s. 15-16 Samary, s.112 189 Carneige Komisyon Raporu , s.43

94

Uluslararas topluma baknca

ATnin olaya ne dereceye kadar mdahil

olduunu deerlendirmek gerekir. AT bir gvenlik kurumu olmad halde arabuluculuk giriimlerinde ba eker. Eyll 1991de Badinternin bakanlnda kurulan Hakemlik Komisyonu paralanmakta olan devletin sorunlarna yaklama ynnde yeniliki bir giriimdir. AT, Yugoslavya konusunda iki nemli bar konferans dzenlemitir. Bunlarn ilki Eyll 1991-Austos 1992 dneminde Laheyde, ikincisi ise BM ile birlikte Eyll 1992-Aralk 1992 dneminde Cenevrede gerekletirilmitir. karmaklar. Uluslar aras topluluun hangi rgtte cisimletii belirsiz kalnca mdahale brokrasisi artar ve BM ile AT uzun sre yan yana deil birbirlerine ramen hareketi BM ve dolaysyla ABDyi srdrrler, mkerrer inisiyatifler gelitirirler. Bat Avrupa ynetimlerinde Avrupann i sorunu olarak grdkleri Yugoslavya sorununu kartrmadan zerek ATnin politik gcn belgelemek arzusu vardr. Ancak AT erevesinde ortak politika oluturmakta ekilen skntlar, Maastricht bunalmyla derinleecektir.190 Mdahale yanll farkl vehelerden ortaya kar. Neo-realist mdahalecilik real-politik merkezli dnr. Neo-idealist yaklam uluslararas kamu hukukunu ncelemeye alr. Neo-liberal yaklam ise uluslar aras kamu hukukunu insani mdahale ile politize etmeye gayret eder. 1991de Almanya, eski Yugoslavya cumhuriyetlerinin Avrupa tarafndan tannmasnn ardndaki balca g olurken, ngiltere de uluslararas toplumun silah kullanmasn nlemede en srekli tavr sergileyen devlet olmutur. ngiltere srekli olarak blgede sz konusu olan hibir tehlikenin askeri mdahaleyi hakl karamayacan srarla savunmu ve ABDnin tam katlm olmakszn byle bir mdahalenin sz konusu olamayacan belirtmitir. Fransann Yugoslavyadaki atmalara bakn ekillendirense Srp/Yugoslav yanls olan politikasdr. geleneksel olarak Fransa niter devlet yapsndan yanadr.

Fransadaki hakim karar mekanizmalar arasnda kayg yaratan bir baka konuysa, I. Dnya Savandan sonra Fransz desteiyle kurulan devletlerin (Yugoslavya, ekoslovakya) ortadan kalkmasyla Almanyann Orta Avrupada stlenecei yeni

190

Tanl Bora, s.231

95

roldr. Bu konuda her zaman kukulu tavrlar benimsenmesinin ve ister Yugoslavyann ister Srbistann bakenti olsun Belgradla iletiim hatlarnn daima ak tutulmasnn sebebi budur. Fransann Srbistan ile I. Dnya Savana uzanan tarihsel balarna arlk veren grn nde gelen temsilcisi de Cumhurbakan Mitteranddr. Fakat Haziran 1992de Mitterand, kuatma altndaki Saraybosnay da ziyaret ederek Bosnadaki atmaya ilikin uluslararas tutumun ekillenmesine de katkda bulunmak ister.191 Uluslararas topluluk, tm sava suu sanklarnn yarglanmak zere Laheye gnderilmesine nem verir. 827 nolu Gvenlik Konseyi kararyla 17 Kasm 1993te Eski Yugoslavya iin Uluslararas Ceza Mahkemesi (ICTFY) kurulur. Mahkemenin 1 Ocak 1991den beri eski Yugoslavya topraklarnda Cenevre Konvansiyonunu, sava hukuk ve geleneklerini ihlal etmekten, soykrm ya da insanla kar su ilemekten ar sulu bulunanlar zerinde yarg yetkisi olacaktr. zellikle Clinton ynetimi bu kiiler tutuklanmadan yarglanmadan ve hapsedilmeden eski Yugoslavyann hibir blgesinde salkl bir demokrasi kurulamayacana deklare eder.192 Bosna Sava Avrupa topraklarnda 1945den bu yana yaanan en kanl atmadr. Savan lt Yunan Savan geride brakrken kayp rakam ve d mdahalecilerin ve uluslararas aktrlerin kaotik kompozisyonu asndan daha ok spanyol Savan andrr. Sava iki eski Yugoslav cumhuriyet olan Hrvatistan ve Bosna Hersekte yaanmtr. Bir blgedeki atmann etkisi ou zaman dierinde de hissedilecektir fakat Bosnadaki sava daha uzun ve yaygn olmutur. Bosnada temel topluluk olan Mslman, Srp ve Hrvatlarn hepsi birbiriyle, ayn veya farkl noktalarda sava halinde olagelmitir. Mslmanlar bir mddet Bihata birbirlerine kar da savar. Savan karkln gsteren bir gerek de Bosnal Hrvatlarn 1993te Saraybosnada Mslmanlarn yannda savarken Mostarda onlara kar atmasdr. Etnik temizliin amac bir bar anlamas imzalanmadan nce etnik olarak homojen blgeler yaratmaktr. Birok kiiyi kamaya yneltmek iin titizlikle etnik temizlik yapldna dair sylentiler kastl olarak kartlr.
191 192

insani yardm temelinde

Tanl Bora, s.233 Carington,s.278

96

Etnik temizliin youn olarak yaand blgeler -krmz izgiliKareler toplama kamplar, yuvarlaklarsa Srp glerince kuatlan ehirler Time,August 17 1992

Bosna konusunda yeni bir plan retilmedii iin, en byk sorumluluk gyaben BMye aittir. 1992 yaznda baz UNPROFOR birimleri Hrvatistandan Bosnaya gelmeye balar. BM, insani yardmlarn ehre eriimini salamak iin Saraybosna havaalannn kontroln ele geirir. Ayrca binlerce Bosnalnn alktan lmemesi iin gereken insani yardmlarn gelii ve datm iin de karayollar geii salanr. 1993de Srebrenicann dousundaki kylere dzenlenen hava saldrsndan sonra geen karar tm B-Hyi uua yasak blge ilan eder ve istenen itaat salanana kadar gereken tm nlemleri alma izni NATOya verilir. BM ve etkin bir askeri g olan NATO arasnda

97

hayati bir ba kurulmutur. 4 Haziran 93 tarihli ve 836 sayl Gvenlik Konseyi karar ise daha da ileri giderek, gvenli blgeleri ve malzeme tedarik hatlarn korumak iin hava kuvvetleri de dahil olmak zere her trl kuvveti kullanmaya izin verir. 193 Milosevi liderliindeki III. Yugoslavya uluslararas toplumla ibirliini haline

tamamen koparmak istemez. Yugoslavyaya uygulanan yaptrmlarnn kaldrlmasn bekler. Yaptrmlar BM tarihindeki en kapsaml zorunlu yaptrmlar dizisi gelmitir. Vance-Owen plannn baarl olmamas bir boluk yaratarak uluslar aras toplumu karmaaya srkler. ABDde, Mslmanlar Srplar karsnda glendirmek iin Bosnaya uygulanan silah ambargosunun kaldrlmas ve Bosnal Srplara kar bir hava saldrs dzenlenmesi ynnde arlar yaplmaktadr. AT, her iki neriye de kukuyla bakar. ABDnin Bosnada hi kara birlii yoktur ve ambargonun kaldrlmasyla birlikte hava saldrs yaplmas durumunda savan iddeti artabilecek ve Avrupal askerler tehdit altna girecektir. 194 ABD ise Clinton hkmetiyle birlikte ile byk ef olmak ister. O yzden tm taraflara uygulanan ambargoyu elemine ettirmek ve taraflar atekese ve nihai mzakerelere ynlendirmek iin 93 yazndan itibaren Amerikan basks artacaktr.195 Clintonun seim retorii Bosnaya yardm etmeyi de ihtiva etmitir. Bu, Bush dneminde olmayan bir yaklamdr. Clinton, Bush'daki insani kriz algsn Amerikan karlar izgisine eker. Beyazsaray Bosnay, etnik, dini atmalara nasl yaklaacann laboratuar olarak grecektir. Amerikann BM Bykelisi Madelaine Albright askeri seenekleri masaya serecektir: -Bosna-Hersek'e silah ambargosunun kaldrmak -Hava bombardman -Bosna'da gvenli blgeler (safe haven)oluturmak saldrlar yoluyla Saraybosna kuatmasn yarmak.-Srbistan

193 194

Carneige Raporu,s.83 R.J.Crampton, II. Dnya Savandan Sonra Balkanlar, stanbul: Yaynodas,2007, s. 250 195 Time, 17 Mays, 1993 Reluctant Warrior, Bruce W. Nelan

98

Rusya bata olmak zere hem Fransa hem de ngiltere bu balklara kardr. Temel gereke askeri operasyonlarn sava daha da yayacadr. Blgedeki BM askerlerinin arlkl yeknn oluturan Fransa ve ngiltere askerlerini tehlikeye atmak istemeyecektir. Operasyonun ve mdahalenin sava iinde sava oluturuca dnlr. Dou Bosna'daki gvenli blgeler nerisi daha sonra kabul edilir, ki bu dahi ilk seferinde muhalefet edilen bir neridir. Sebep Srbistan ynetimindeki gerilimli zerk blge Kosovann ve Srp paramiliter kontrolndeki Kuzey Bosnann rehine konumuna geleceidir. Byle bir ey iyice dengeleri tmden altst edebilecektir.

3 Kasm 1992de ABD Bakanlna Clinton seilir. Clinton hkmeti Yugoslav sorununu lift-strike parolasna gre zmeye alacaktr. Fransa ngiltere youn destekli Vance-Owen plan reddedilince nce amborgo olmazsa saldr eklinde planlanan bir dizi nlemi ABD masaya koyar. Bu hzl giri Paris ve Londra pasifizmini merkezi konumundan evreye itecektir.196 Zaman iinde Arap-slam dnyas-ABD Hrvat-Amerikan blokunun faydasna olur. ekonomik dengeleri de Bonakyaplacak bir askeri

Srbistana

mdahalenin, Rusyada panislavist ve radikal milliyeti akmlarn glenmesine, buna bal olarak Rusya lideri Yeltsinin dmesine yol aabilecek olmas, Bat iin nemli bir risk etkeni saylr. 1993 Maysnda Yeltsinin Rusyada referandumu kazasz atlatmasndan sonra ABD ynetimi yeniden sertleir. Zamann Parlamento Dileri Komisyonunun Demokrat yelerinden Biden, ABDnin Batl mttefiklerinin ve Rusyann koyduu kaytlar bir yana brakp tm gcyle harekete gemesini ister. Askerlerini BM ynetimine vermek istemeyen Washingtonun talebi askeri mdahalenin NATO ats yani fiilen Pentagon inisiyatifi- altnda yrtlmesidir. Bu formle sadece Almanya destek verir. ngiltere ve Fransa BM emsiyesini art koarken,zellikle ngiltere silah ambargosunun kaldrlmasna kesinlikle kar kar. ABD Bush ynetimi srasnda Avrupadaki Fransa-ngiltere eksenine yaknken Clintonun mdahale dorultusundaki diplomatik ataklaryla beraber ABD Almanyaya daha yakn hale gelir. 1993 Kasm banda Owen ile Stoltenberg, Bosna
196

Tanl Bora, s.247

99

Hersek, Krayina, Voyvodina, Kosova, Sancak ve Makedonya sorunlarnn hep birlikte paket olarak ele alnaca byk bir Balkan Konferarans nerisini ortaya atar. Bu neri de havada kalr.
197

Bundan dolay A.B.D de Almanya gibi Bosnal Srplara kar

mdahale kartn aka masaya koyacaktr. 1994 banda sregiden Saraybosna kuatmas ve BM tarafndan belirlenmi gvenli blgeler uluslararas toplumun ana gndem bal olur. Ocak 1994te Gvenlik Konseyi, Srp kuvvetlerin Saraybosnay aralksz bombalamas bata olmak zere, BM tarafndan belirlenmi gvenli blgelerdeki atmalar knar.198 Dier yandan savan yaylmas gibi bir korkunun da artk uluslararas kamuoyunda mevzubahis olmad anlalr. I. ve II. Dnya Savalar bu blgeden filizlendii iin savan banda akla gelen olaslklar zamanla yerini sava belli snrlar lsnde kabul edilebilir halde grmeye kadar gelir. zzetbegovi atmann yaylabileceini sanmyorum. Byk gler sava durdurmak noktasnda kararsz, fakat Bosna dna yaylmasn engellemek iin olduka kararllar. aklamasn yapar.199 ubatta, Saraybosnann boulma noktasna geliine bir son vermek amacyla NATO her iki tarafn da ar silahlarn BM Koruma Gcne teslime etmesini talep eder. Rus Dileri Bakanl NATOnun taraflara yapt (hem Srp hem de Mslmanlara) Saraybosna blgesindeki ar silahlarn BM kontrolne terk etmeleri veya bu blgeden ekilmeleri arsnn Rusyann tutumuna yakn olduunu beyan eder fakat Srp tarafna yaplan hava saldrs tehdidine erh der.200 Bosna ynetimi ise Rusyann erhine itiraz eder. Ruslarn bizi saldrganla ayn kefeye koyma her iki tarafa da konvoy giriimini AGK nezninde engelledik. Rusya,

kesmeme/atekese yanama /igalleri kalclatrmama balklarnda bask yaplmasn savunuyor. Oysa bu noktada iki tarafa da eit mesafede yaklamak hakszlktr. En basit bir hesapla %31 lik Bosna Srp nfusu fiili olarak %70 topra kontrol altnda tutuyor201 diyerek uluslararas ajanslara aklama yapan zzetbegovi, ABDnin

197 198

Newsweek (ngiliz Dergisi),Tom Post, John Baary, Who lost Srebrenica, 26 Nisan, 1993 Dayanma, s.39 199 Aliya zzetbegovi, Konumalar,Klasik, 2003,stanbul,s.228 200 Dayanma, s.47 201 Bosna Mucizesi/ Aliya zzetbegovi/ Yneli/2003/stanbuloriginal bask:Zagrep 1995, s.151

100

liderlii ele almasn ve edilmesini istemitir.

Srbistan lehindeki

Rusya emsiyesini tmden elemine

lerde ok nemli olduu anlalacak bir gelime ubat sonunda yaanr. Zagrebte BM Koruma Gcnn katalizatrlnde Bosna Hkmetinin ve Bosnal Hrvatlarn askeri temsilcileri, ubat 1994te bir atekes anlamas imzalar. Ayn ay ierisine Washingtonda gerekleen mzakereler Bosnadaki siyasi ve askeri durumu nemli lde deitirir. Bosnal Mslman ve Hrvat gruplar ile Hrvatistan dileri bakannn hazr bulunduu grmeler sonucunda 18 Martta ABD bakentinde bir anlama imzalanr. Anlamaya gre, merkezi hkmetin savunmada, dilerinde ve ekonomide geni yetkilere sahip olaca kantonlam bir federasyon kurulacaktr.202 Bosna-Hersekte bara ulama faaliyetlerini kolaylatraca gerekesiyle BM Genel Sekreteri Butros Gali anlamay memnunlukla karlamtr. Genel Sekreter aklamasnda olay gerekletirilebilir ve srdrlebilir bir giriim olarak tanmlar.203 ABDnin ve Almanyann olayn perde arkasndaki rolleri aktr.

Zagrebe ar bir bask uygulayarak Tudjman ile zzetbegoviin Mart 1994te bir Federasyon kurmalarn salarlar. Federasyon antlamas Hrvatistana Bosna ilerine dorudan doruya karma hakk verir. Federasyon Anlamas Balkan yarmadasnda grlen en garip blnmelerden birinin balangcn simgeler. Bu blnme on sekiz ay sonra Dayton Antlamasyla son eklini alacaktr. Hrvat-Mslman ittifak Amerikan basks en hafifinden ynlendirmesi- ile kurulmu bir askeri/ekonomik hamledir. Washington dizayn anlamasndan sonra Hrvat limanlar zerinden Bosnadaki HrvatBonak ittifakna lojistik yaar.204 Yeni plan, Batnn ok etnik yapya dayal devlet grnn zaferi olarak karlandysa da aslnda nihai blnmeyi merulatrr. Amerikan politikas bakmndan federasyon baka bir dnm noktasn da belirliyordur. Bylelikle Washingtonun Bosna hkmetine her zaman verdii szl destek Hrvatistan zerinden pratik destee dnecektir ve Srp askeri stnln ortadan kaldrmann tek yolu olarak Hrvatistann silahl kuvvetlerinin glendirilmesi tevik edilecektir. Bu etkili
202 203

R.J.Crampton, s.255 Dayanma, s.63 204 Tanl Bora,s.201

101

bir politikadr ama Srplarla Hrvatlar arasnda askeri eitlii garanti ederken dier yandan Hrvatistann Bosna Mslmanlara politika dikte etmesini de kolaylatracaktr205 Federasyon anlamasndan sonra Federasyonu Hrvatistanla koordine edecek bir deklarasyon zzetbegovi ve Tucman tarafndan imzalanr. Bu zoraki birlik, iki taraf arasnda yaknla yol amaz. O sralarda Hrvatlar ve Mslmanlar BosnaHersekteki kyleri ele geirmek iin birbirleriyle savayorlardr ve Hersekin balca ehri Mostar iddetli biimde Neretvann iki yakas eklinde blnmtr.206 Yeni federasyonun temel ilkesi, sava ncesinde Mslman veya Hrvat nfus ounluuna sahip olan B-H blgelerini kapsayan bir kantonlar sistemidir.207 Federasyonun kurulmas nemlidir. Oluum, Bosnann siyasi yapsn basitletirir ve bylece Srplar dier iki gruptan ayracak bir blnme teklifini daha kolay hale getirir. ABD, Rusya ve aralarnda ngiltere ve Fransann da bulundu be AB devleti Nisanda Cenevrede bir araya gelerek Bosnann yzde 51ini federasyona, yzde 49unu ise Bosna Srplarna veren bir plan onaylar. 208 Bosna topraklarnn nihai ekilde kantonlatrlmasna doru atlan Bar Plan Bosna-Hersek Cumhuriyetini btnln de jure korurken topraklarn yzde 51inin Federasyona, yzde 49unun da Srplara verilmesiyle lkenin kabaca iki eit paraya blnmesi ilkesine dayanmaktadr. Diplomatik stnlk blnme plann zerinden yola kan Temas Grubuna gemitir. TG Temmuzda ise bir bar teklifi oluturur ve Saraybosna, Goradze, Srebrenika ve Brko gibi blgelerin korunmasn ve idaresini ATye brakmtr. Bosnal Srplara, plana kar kmalar durumunda Yugoslavyaya uygulanan yaptrmlarn arttrlaca sylenirken federasyona da reddetmesi durumunda Yugoslavyaya yaptrmlarn azaltlacan bildirilmitir. 209 1994 Aralk aynda Bosnada salanan atekes bozulmak zeredir. ordu da sava hazrlklarn hzlandrmlardr. Bu srada Bosnada bir zm bulma grevi
205 206

Misha Glenny , s. 514 Diana Johnstone,s. 216 207 Noel Malcolm, s.398 208 Carneige Komisyon Raporu 209 R.J.Crampton, s.256

102

ABD Dileri Bakanl Avrupa ve Kanada ileri Mstear Richard C. Holbrookea verilmitir. Holbrooke Bosna Srplarn durdurmak iin Milosevi ile anlama ihtiyacnda olacan fark eder. Srp lideri iliki grubunun biri Srp dieri Bosna-Hrvat iki birimli bamsz bir Bosna plann kabul etmitir.210 bre yava yava doru Bonak-Hrvat federasyon kuvvetlerine dnmeye

balamtr. ABD Aralk 1994te Rus muhalefetine ramen Bosnaya uygulanan silah ambargosunu artk devam ettirmeyeceini aklar. Mart 1995te ise Hrvatistan, Bosna federasyonu ve Bosnal Hrvatlarn ordular arasnda bir ittifak anlamas imzalanacaktr. Bosna hkmeti Aralk 94 atekesi 30 Nisan 1995te sona erdiinde lkenin artk atekes deil anlama istediini belirtecektir. Savan son iki ylnda artan Amerikan etkisi belirleyici olur. lk gnden itibaren AT'nin ABD'ye kar tavr savan Avrupa'nn meselesi olduu ve ABD'nin beri durmas gerektii eklindedir. Buna ramen sava bitiren Dayton'a gelinmitir. Bu srecin savan sonuna doru katalizatrleri u ekildedir: -Chirac Fransann bana gelince Mitterrand'dan farkl bir izgiye gider. Clinton'u gc ve sofistike bombalama kampanyalarnn frekans artar. -Rusya byk gten ziyade yar-byk eklindedir, mzakereler ilerledike ABD Rus muhalefetinin daha ok usulen olduunu deifre eder. -ABnin Ortak Savunma ve D Politika deklarasyonu yenidir. Henz buna dairbir aparat yoktur. ABD sre ierisinde yegane byk askeri g eklinde alglanacaktr.211 1995 balarnda NATO, gvenlik emsiyesini Bihac, Saraybosna ve Tuzlay da kapsayacak ekilde resmen genileterek her trl saldr, NATO hava kuvvetlerinden derhal ve kesin biimde karlk bulacaktr beyannda bulunur.212 Nisan ve Mays 1995 boyunca, atmalar Bosnann birok blmnde younlar.

210 211

Misha Glenny, s. 515 Time, Aralk 11,1995, Josef Joffe, , Europe's Bitter Bosnia Lesson, s.72 212 Carneige Komisyon Raporu, s.71

103

Mays ortalarnda, Saraybosna, savan balangcndan beri gerekletirilen en ar topu bombardmanlarndan birini yaar. BM gzlemcileri 16 Mays gn yalnz alt saatlik bir zaman dilimi iinde 800den fazla top mermisi ve roketin kente indiini saptar fakat Srp topu mevzilerine kar hava saldrlar dzenlenmesi iin izin almak zere NATO komutanlarnn yapm olduu talep BM tarafndan geri evrilir.213 Yaz aylarnda Pariste bir araya gelen on be NATO yesi Ani Mdahale Gcn (HTG) oluturur. Almanlar, Temmuz 1994te Alman Anayasa Mahkemesinin ald kararla, askerlerini Almanya topraklar dnda konulandrmaya hazr olduklarn belirttir. Ayrca Milosevi de Bosnal Srplarn artk daha fazla kazan elde etmemesi gerektiine hi olmad kadar inanmtr,onlar imzaland takdirde var olan yaptrmlarn azaltlaca bir anlamann gerekletirilmesi iin zorlamaya hazrdr.214 Bosna Srplarn geriletmek iin Batl devletler Milosevie dner. Tekrardan Avrupa'ya entegrasyon ansn tmden karmamak isteyen Yugoslav liderine B-Hyi bamsz devlet olarak tanmas ve Bosna Srplar iin zaten yapacan fazlasyla yapt empoze edilir. Askeri ve siyasi baskdan sonra Milosevi'in de anlama zemini aramasyla Bosnal Srplarn %70'lerden %49'a gerileyecekleri srece girilir.215 1995 ylnn ikinci yarsnda, ilerlemenin mzakere odasnda deil, sava alannda elde edilecei ortaya kacaktr. 1995 yaznda yaanan dnm noktas olaylar sonun balangcn getirir.216 Srebrenicann 11 Temmuz 1995 tarihinde dmesi, BMin Bosnaya yapt mdahale tarihindeki en byk felakettir. BM nsan Haklar Raportr Tadeuzs Mazowiecki Srplarn bu eylemini sivil halka ynelik saldrlar, cinayetler ve tecavzler ancak barbarca olarak tanmlanabilecek kadar muazzam apta olan ok ciddi bir insan haklar ihlali rneidir. Mazowiecki, raporunu verdikten ksa bir sre sonra grevinden istifa edecektir.217 6 gvenli blgeden Srebrenikay koruma yk Hollandal kuvvetlerin zerindedir. Bu kuvvetler Srp paramiliteryasnn szlerini esas alarak Bonak sivilleri ehirden tahliye ettirmitir. BM koruma emsiyesinden

213 214

Noel Malcolm,s.406 R.J.Crampton, s.257 215 Time,19,Haziran,1995, Not so rapid Response, Bruce W. Nelan 216 R. Holbrooke, Bir Sava Bitirmek, stanbul:Trkiye Bankas Kltr Yaynevi,,1999, s.436 217 Noel Malcolm, s.407

104

kopartlan siviller daha sonra katledilmitir. Yllar sonra Hollandal Bar Gc komutanlar bu olaydan dolay ilgili komisyonca sulu bulunmutur. Bosnada ve Hrvatistanda 1995 yaznn ortasnda yaanan olay askeri ve siyasi durumu geri dnlmez bir ekilde deitirir. lki 11 Temmuzda BMnin gvenli blgelerinden olan Srebrenicann Bosnal Srp gler tarafndan ele geirilmesidir. Bu kinci Dnya Savandan beri Avrupada yaanan en byk kymdr ve BMnin etkin bir g olarak itibarn sfra indirir. Chirac bu durumu doutan yetersizlik olarak eletirmitir.

BMnin Gvenli Blgeler(safe haven) uygulamas. Savan son dnemecinde en byk felaket gvenli blge Srebrenikada yaanr. Time,24 July1995

Aslnda BM fiili olarak o blgeden ekilmitir. 21 Temmuzdaysa ift anahtar ad verilen sistemi sona erdirme karar alnr. Bu sistemde BM, NATOnun Bosnadaki tm operasyonlarna tek tek onay vermek zorunda kalyordur. Sistemin sona ermesiyle NATO artk direkt faaliyet gsterecektir. kinci nemli olay Hrvatistanda

105

gerekleir. Austos aynn banda Hrvat ordusu Hrvatistan iindeki en gl Srp zerki blgesi olan Karayina'ya planl bir saldr dzenler. Hrvat Ordusu birka gn iinde, 200 bin Hrvatistan Srbn evlerinden srme pahasna toptan haritay deitirir. Bu sefer de kinci Dnya Savandan sonraki en byk mlteci hareketi yaanm olur. Bu, Srp cephelerini moralman kertir.218 37 kiinin lmyle sonulanan Saraybosna ar saldrs da uluslar aras toplumu en st perdeden harekete geirir. Nato, 30 Austos gn, Srplar ehrin civarndaki blgeleri boatmaya zorlayan bir dizi hava harekat dzenler. talyan Adriyatiinden, anakaradan ve denizden havalanan uaklar dou Bosna'daki Srp mevzilerini bombalar.219 Amerikann harekatndan sonra Cenevrede grmeler balar. Hrvatistan, BH ve Yugoslavya(Srbistan-Karada) dileri bakanlar Holbroke'un yol haritas eklinde sunduu zere %49-%51 paylama raz edilmeye allr. Srp kontrolndeki topraklar azaltlmaya allrken Hrvat-Mslman kuvvetlerinin de paylam ngrsnn ilerisine gemesine izin verilmeyecektir. 30 Austos Pazar yeri saldrsndan sonra balayan hava harekatnda Amerikan, ngiliz ve Fransz jetleri Srp mevzilerine 2.000'den fazla sorti yapar. Yine de resmi olarak bunun NATOnun taraf olduu bir saldr olmadnn alt izilir. Balk BM adna bar koruma eklindedir. Rusya lideri Boris Yeltsin sadece Srplar cezalandrlyor eklinde muhalafet etse de bunun i kamuoyuna ynelik olduu sezilebilir. Cenevredeki grme masasnda Rus Dileri bakan da olacaktr.220 Bosnal Hrvat paramiliteryas ve Bonak-Hrvat federasyonu birlikleri Orta ve Bat Bosnadaki Srp mevzilerine Eyll ayyla birlikte saldrr ve birok mevziyi herhangi bir direnile karlamadan ele geirir. nceleri Bosna topraklarnn yzde 70inde hakim olan Bosnal Srplarn, %50ye gerilemesiyle Bosna haritas tamamen deimitir.

218 219

R.J Crampton, s. 258 Time, Kevin Fedarko, Eyll 11,1995 220 Noel Malcolm, s.408

106

III.ULUSLARARASI DENGELER VE GELECEK ARAYILARI III.1. YUGOSLAVYA DAILIINDA DI GLER ve BOSNA SAVAINDAK PLANLAR D mcadelenin ilk dalgas yeni bamsz olmu Hrvatistandan ve Yugoslavyann bakiyesi kalan Srbistan-Karadadan gelir. Bunlar zaten eski Yugoslav unsurlar olduu iin d mdahilden ziyade savan taraflar gibidir. D mdahalenin ikinci dalgas, mcadele eden bu gler arasnda taraf seen Avrupa, ABD ve Mslman lkelerden gelir. Birlemesinin zerinden ok zaman gemeyen Almanya, Yugoslavya krizinin 1990larda patlak vermesiyle Avrupada elinde g bulunduran esas lke olarak uluslararas sahnedeki yerini alr. lkesinin Bat Avrupal ortaklarna Slovenyay ve Hrvatistan bamsz devletler olarak tanyp Yugoslavyay paralamalar gerektii ynnde propoganday Alman dileri yapar.221 ngiltere, Fransa ve Almanya gibi gl lkeler, AT'den AB'ye giden srete yeni bir siyasi hakimiyet iin rekabet ediyordur. Salam ve direnli politikas ve bnyesindeki byk devletlerin varlyla AT, kaos ykl tarihlerinden tr Dou Blou lkelerini domine etme niyetindedir. Ancak buralardaki gelimelere kar koyabilecek ekilde aralarnda ittifaka ve yeterli gce sahip deildirler. ABD'nin bu noktada Avrupa'dan ak ara ilerde olduu ortaya kacaktr. ABD, Balkanlarda kendisine salam ve gl bir mttefik bulmay amalar. Ayrca askeri slerini kurmak iin yeni topraklara ihtiyac vardr. Bylelikle Rusyay da daha fazla bask altna alabilecektir. ABD ve Almanya Slovakya ve Hrvatistanda tam bir nfuz sahip olmu ve bu durumu Bosna-Herseke ve zellikle Kosova ve Arnavutluka da yaymak istemitir. Rusya ise Srbistan, Karada ve Makedonya gibi lkelerde Slav-Ortodoks kimliini kullanarak bu lkeler yoluyla scak denizlere inme hedefini gerekletirmeyi amalyordur.222

221 222

Diana Johnstone , s.219 Balkanlar Sempozyumu, s.132

107

Srp politikasna en gl ve kararl biimde destek veren lke Yunanistan olur. Bunun balca nedeni, her iki tarafn da Makedonyann ayr devlet olmasn istememesi ve Yunanistan'n Balkanlarda Trklerin skpn Yunan Makedonyas zerindeki irredentist bir rol stlenmesi karsnda duyulan ortak planlar yaptn iddia ederek ar bir tepkisellie saplanmasdr. Bir baka neden de, yeni dmanlktr.223 Romanyann Srbistana destek vermesinin altnda ise baka nedenler vardr. Srbistan Devlet Bakan Slobodan Milosevi gibi Romanya Devlet Bakan Ion Iliescu da komnist aygt iinde yetimi olup imdi otoriter ynetimi milliyetilikle birletirmektedir. Her ikisinin de amac, lkelerindeki Macar aznln elinde mmkn olduunca az ey brakmaktr.224 AT ile ABDnin Nisan 1992de Bosna-Herseki tanmas Bosna iinde de Balkanlarda da caydrc bir etki yaratmaz. Srp-Yugoslav birlikleri Saraybosnay kuatarak Bosnann dou ve kuzey kesimlerine ilerlemeye balar, getikleri her yerde Srp olmayan nfusa kar etnik temizlik uyguluyorlardr.225 Her Bosnaldan biri mlteci durumuna dmtr ve Srp kuvvetleri lkenin yaklak % 70lik bir kesimini ele geirmitir. Saraybosna hkmetinin denetimindeki blgelerde de durum karktr. Hersekte slenmi Hrvat gleri Saraybosnaya ancak kt zerinde baldr, emir-komuta zincirleri ise dorudan Zagrebe uzanmtr.226 1994 balarnda Clinton Ynetimini tek tarafl arabuluculuk ans yakalamasyla bir tavr deiiklii balar. Amerikal diplomatlar Bosnal Hrvat kuvvetleri ile Bosna hkmeti arasnda uzlama salamak iin abalara giriirler. Mart 1994te kurulan yeni Bonak-Hrvat Federasyonu, Amerikallarn ilk dolaysz baarsn ve yatrmn temsil ediyordur. Ayn zamanda ABD, blgesel bir Balkanlar stratejisi gelitirmeye balamtr. ABD Arnavutluk ilede askeri ilikiler kurar, BMnin Makedonyadaki koruyucu grevine kendi birlikleriyle katk salamtr.227 Rusya'da milliyeti odaklar Slav-Ortodoks birlii dncesini canlandrp Rusyann tarihsel nedenlerle Srbistana destek vermesi gerektiini savunarak derhal hkmete bask uygulamaya balamlardr. Rusya savan gidiat asndan kazanmas olas grnen tarafa destek verme isteine kar koyamaz ve bylece Rusya Balkanlarda 1948den
223 224

Carneige Komisyon Raporu , s.51 ,s.70 225 ,s.71 226 ,s.94 227 ,s.96

108

beri kaybetmi olduu nfuzu yeniden kazanmaya yatrm yapmtr. Moskovann Srbistan desteklemesinin iki nedeni vardr: NATOnun Dou Avrupann orta komnizmin kyle birlikte kesiminde yaylma tehdidi getirdii bir dnemde Amerikan nfuzunun NATO araclyla Gneydou Avrupada glenmesi ve Rusya ve Srbistann kader birlii ettii inanc. ngiltere ile Fransann tercihleri stste akr. Gvenlik Konseyinin

daimi yesi olan ve Bosnada da askeri bulanan ngilterenin ve Fransa'nn, Bosnaya gndermi olduu komutanlar BM grevlerini savunurken kuvvet kullanma tehdidine ya da dorudan kuvvete bavurulmasna ounlukla kar kacaklardr.228 BM'de cisimleen uluslararas topluluun tepkileri genel olarak kararsz ve olumsuz olmutur. Bosnada sava baladnda, Hrvatistandaki barg faaliyetlerini ynlendirmek iin BM Saraybosnada bir merkez bro ve baz kuzey Bosna kentlerinde sler kurma aamasndadr. Mays balarnda, BM Genel Sekreteri Butros Gali Bosnadaki BM barg uygulamasn iptal eder ve Mays 1992'de halen Saraybosnada bulunan BM gcnn ou geri ekilir. ki hafta sonra Butros Gali Bosnadaki ordunun ve paramiliter kuvvetlerin bamsz olup Belgradla hibir ilgilerinin bulunmadn belirten ve Miloseviin manevrasnn ana hattn tekrar eden bir rapor yaynlar. Bu raporun amac, Amerikan hkmeti tarafndan savunulan fakat ngiliz ve Fransz hkmetleri tarafndan kar klan bir nlem olan Yugoslavyaya yaptrmlar uygulanmasna itiraz etmektir.229 ABD kamuoyu, B-Hdeki durumla Krfez operasyonu arasnda balant kurmaya 1992 Maysnda balar. Zamann Bush hkmeti dzeyinde askeri mdahale seenei kabul grmez. Fransa ngiltere ve zellikle Rusya, Avrupa ve Balkan politikalar asndan Srbistann mutlak bir yenilgiye uratlarak arln tamamen yitirmesini tercih etmeyeceklerdir. Esas olarak da byle bir sonucun Almanya'nn inisiyatifiyle gereklemesinden bilhassa kanyorlardr. Zamann Fransa lideri Mitterrand savaa sava katmamak gereini vurgulayarak daha ilkesel bir itiraz ortaya koyar. 1992 Temmuz sonunda Alman Hkmeti de askeri mdahalenin bir kara
228 229

Noel Malcolm, s.374 ReiBmller, die Bosnische Tragdie, Stuttgart: Deutsche Verlags-Anstalt,1993 , s.73

109

savan zorunlu kld, bunun ise gereki grnmedii savn ne srerek geri adm atar. Batda askeri mdahale seeneine kar ileri srlen en nemsenen nedenlerden biri Yugoslavyadaki savan yaylarak bir 3. Balkan savana dnmesi tehlikesidir. Muhafazakar ngiliz gazetesi The Observerin 1993 Ocak banda ileri srd ifadeyle Batl devletlerin tek ortak kar Balkanlardaki savan iine Bulgaristan, Yunanistan ve Trkiyeyi alacak bir Balkan Savana dnmesinin nlenmesidir.230 Bu tarz bir sava kabilecei dncesiyle askeri mdahaleden korkmann demogojik ve abartl olduu aktr. 11 Ocak 1993de Dakarda Trkiye Cumhurbakan zaln da tesiriyle Bosna gndemli olarak toplanan slam Konferans Geniletilmi Bakanlk Divan toplantsndan diplomatik arl olan somut bir sonu kmayacaktr.231 Srbistann orkestra ettii yeni Yugoslavya'ya en dorudan kart Almanya olacaktr. 2. Dnya savann malubu Almanya nce drde blnerek galip devletler tarafndan igal edilmi ve daha sonraysa iki devlet haline getirilmitir. Buna karn Almanya bu iki engeli amtr. nce savan ykmndan kurtulup tekrar kalknm sonrasnda yeniden birleerek blgesel olarak Avrupa, uluslararas olarak ise dnya siyasetinde sz sahibi olma aamasna gelmitir. ktisadi alanda dier Avrupa devletlerine stnln kabul ettirdikten sonra gerek d politikasnda gerekse gvenlik politikasnda arln hissettirmek ve bu noktada belirleyici bir g olduunu ispat etmek istemitir. Bu senaryo ierisinde Almanyann Balkan yarmadasnda siyasi hakimiyet kurmasna kar koyabilecek tek g Srbistandr. ngiltere ve Fransa bundan dolay Yugoslavya'ya -Srbistan'a- uzunca sre anlayl bir denge siyasetiyle yaklarlar. Bu denge siyaseti ise ilk etapta dalmak zere olan Yugoslavyann yaatlmas, btnlnn korunmasdr. Fakat denge siyaseti uzun vadede tutmaz. zellikle Almanyann ani bir manevras ABnin bu siyasetini ok ksa sre ierisinde bitirecektir. Bunun zerine ngiltere ve Fransada kendi siyasi karlar dorultusunda hareket etmeye balar. AT ortak kararlar ikinci plana der. Yeni Fransz -ngiliz siyasetinin temeli ise, yine Srbistan'a meyil olur. Bu siyasetin bir sonucu dolayl olarak Srbistan'
230 231

uluslaras platformda ciddi yaptrmlardan koruma, sava olan

Tanl Bora, s.239-240 , s.243

110

blgelere bol miktarda insani yardm malzemesini ulatrma, ve Almanyay bu blgelerdeki gelimelerden uzak tutma eklindedir Avrupa Birlii devletleri arasnda Almanya dier devletlerin aksine, Hrvatistana akca arka kmtr. Slovenyann bamszln desteklemi ve hemen tanmtr. 1991 baharnda Avrupa devletleri, Yugoslavya krizi ile ilgili olarak bar konferans dzenlemi ve 1992 baharnda da Almanyann etkisi ile Hrvatistann bamszln tanmlardr. Bu tanmaya zaman iinde dier dnya devletleri de katlmtr ve Hrvatistanda barn korunabilmesi iin Birlemi Milletler 14.000 kiilik bir bar gcnn gnderilmesine karar vermitir.232 Almanyann Yugoslavyadaki yatrmlarnn ou Slovenya ve Hrvatistan zerine yneliktir. Almanya iin Balkanlarda ekonomik olarak etkili olmak Akdenize k salayabilmek iin bir atlama tahtasdr. Bu nedenle, Avrupa Topluluu devletlerinden farkl olarak, tek bana hareket ederek 1991 Aralk ay banda Bonnda Alman yetkilileri Hrvat ve Sloven liderleri ile grerek n hazrlklarn tamamlamlardr. Bu arada Federal Yugoslavya ile yapt tm antlamalar iptal etmiler ve Hrvatistana aka yapt insani yardmlarn yannda askeri malzeme ve silah yardm da yapmlardr. ki Almanya birletikten sonra ataca Almanyann d polikikasnda daha atak olaca, II. Dnya Savandan beri gsterdii ekingenlii grlcektir. Almanya'nn AT iindeki etkinlii de giderek artmtr. Almanyann takip ettii bu politikadan ngiltere ve Fransa rahatsz oluyor ve bu lkenin daha da glenmesini istemiyorlardr. Yunanistan, Bosna-Hersek olaylarnn bandan beri Srplarn yanndadr. Srbistana yaplan ambargoyu delmi, her trl yardmn karayolu ile Srbistana ulamasna yardmc olmutur. Tm dnya ise bu yaananlara seyirci kalmtr. AT ge de olsa Yunanistann dikkatinin ekilmesi kararn almtr. Ancak bu karar da ciddiye alnmamtr.233 talya Yugoslavyadaki gelimelerle yakndan ilgilidir. talya 1990-91 yllarnda Arnavutluktan gelen snmaclarla Balkan probleminin iine ekilir. talya, Yunanistann tam aksine Makedonya ile iyi ilikiler kurma abas iindedir. spanya
232 233

Necmettin Alkan,s.143 Mediha Akarslan, s.79

111

lkesinde Bask ve Katalan ayrlklara Avrupada snrlarn deiebilecei midinin verilmesi endiesiyle Yugoslavyadaki zlmelerden rahatszlk duymutur. Romanya ve Macaristan gibi lkelerin Yugoslav Cumhuriyetlerinde tarihi ilgi ve iddialar vardr. Romanya Srbistana kar konulan ambargonun delinmesinde etkili olmutur. Rusyadan gelen ve Tuna Nehri zerinden gnderilen yardmlar Romanyadan kontrolsz gemitir. Bulgaristann teden beri Makedonya topraklar zerinde iddialar vardr. Yugoslavyadaki zlmeye normal bir tarihi geliim gzyle baksa da, Bosna-Hersek olaylarndan rahatszdr. 1992 Kasm aynda Bulgaristanla Trkiye arasnda bir askeri ibirlii antlamas imzalanmtr. Londradan bildirildiine gre; Sunday Telegraph Gazetesinin 29 Kasm 1992 tarihli nshasnda yer alan Osmanl varisleri Balkanlarda yeni bir rol peinde balkl yazda Trkiye ve Bulgaristan arasndaki bu askeri ibirlii antlamas Yunanistann, Trkiyenin blgedeki amalar zerine derin bir endieye dmesine neden olmutur denilmektedir. Avusturya Avrupada Almanyann bir uzants olarak alacaktr. Avusturyann 1878den beri Balkanlarda beklentileri vardr. Bu sebeple yeni cumhuriyetlerin douunu olumlu karlamtr. Slovenya ve Hrvatistana arka km, dier cumhuriyetleri de 1992de tanmtr. 234 ABD iki kutuplu dnya dzeni iinde devaml destekledii ve ortak hareket ettii Avrupann artk ABDye dayanmaya gerek duymadn hissederek, ATnin bamsz bir g olma yoluna girerek kendisi iin ciddi bir rakip olabilei gibi bir endieye dmtr. O zamanki Alman Dileri Bakan Genscherin yapt her Avrupa sorunu iin bir Avrupa zm vardr trnde beyanatlar ABDdeki endieyi arttrr. ki Almanyann birlemesinden sonra byyen ve Sovyet basksndan kurtulan Almanya birden ekoslavakya, Macaristan ve Polonya iin bir ekim merkezi haline gelmitir ve Almanyann etrafnda Avusturyann da katld bir ekonomik ve ticari blok fiilen kurulmaya balamtr. Asrlar boyunca Orta Avrupaya hakim olmaya alan Habsburglarn, Bismark ve Hitlerin yapamadn, Almanya 90'larda ekonomi ve ticaret yoluyla yapmak isteyecektir. ABDnin yeni cumhuriyetleri tanmas, sonradan mdahaledeki acilciliinin aksine Avrupa devletlerinden de sonra olmutur. Birlemi Milletler Bar Gcnn Hrvatistanca kabul, ABDnin Yugoslavyann zlmesiyle
234

Mediha Akarslan,s.80

112

ortaya kan cumhuriyetleri tanma srecini hzlandrmtr. ABD, Bosna-Hersek olaylarna ilkin sadece BM karar ve uygulamalar kanal ile katlmaktadr. ABD, Bosna-Hersek olaylarna ilk planda mdahale etmezken arefesindedir. B-H ile alakal olan srece ilkin gnderek katlmtr. Fakat dnya kamuoyunca Somaliye insan haklar iin mdahale eden ABDnin Balkanlarda Bosna-Hersekte devam eden vahet olaylarna daha fazla seyirci kalmas da beklenmiyordur. Ayrca Balkanlar, yeni ekillenmekte olan ABDAvrupa mcadelesinin akca ortaya kmas iin aday blge durumundadr.235 Yugoslavya Savalar balar balamaz gndeme gelen, yrrle kendi iinde seim Londra Bar Konferansna delege

sokulan,bozulan, bozulduktan sonra revize edilen onlarca plan vardr. lk iki plan bar iin son iki ans temsil eden planlardr. Gerek anlamda balamadan nce sava nleme ans ve kapsaml bir zm iin ele geen frsatlarn ilki Yugoslavyadaki Bunalma Bar zm in Ortak Bildirge ya da Brioni Bildirgesidir. Temmuz 1991de Federal Yugoslavya, Slovenya ve AT tarafndan imzalanmtr. Slovenyadaki atekesi teyit eden belge, Yugoslav Ordusunun bu cumhuriyetten ekilmesi iin gerekli koullar belirliyordur.

235

Yusuf Kpeli, Tarihin zinde Balkanlar ve ABD,Ankara: nc,2000, s. 32

113

1815den 1999a kadar srece gney Slav topraklarnn entegrasyonu ve paralanmas http://www.monde-diplomatique.fr/cartes/yougoslaviemdv49 Belge, Slovenya ile Hrvatistann bamszlk ilann ay sreyle geciktirir. Btn taraflarn tek tarafl davranlardan, zellikle iddetten uzak durmasn, Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans eliyle Slovenyaya uluslararas bir gzlemci heyeti

114

gnderilmesini ve eyllde balar.236

hibir nkoul iermeksizin Yugoslavyann geleceini btn

ynleriyle ele alan grmelere balanmasn ngryordur. Sz konusu grmeler

Brioni Bildirgesi Slovenyann avantajnadr nk demek deildir. Dier yandan da Yugoslavyaya Yugoslav Ordusu serbest kalacak ve bulucaktr.237

bamszln reddi

zaman salyordur. Bu sayede

Srbistann yerel Srp topluluklarn savaa

hazrlamakta olduu Hrvatistan ile Bosna-Hersekte yeniden rgtlenme imkan

1991 Austosunun sonlarnda AT yesi dileri bakanlar, Yugoslavyada yaayan herkese bar getirme ve herkesin meru karlar ile amalarn adil biimde gzeten kalc zmler bulma gibi kapsaml bir amala, Eski Yugoslavya konusunda ATnin gnderdii en nemli arabulucu Carrington bakanlnda bir Yugoslavya Konferans dzenler. Sz edilen meru karlara ilikin ilkeler ise Fransz Badinter bakanlndaki Hakemlik Komisyonunca tanmlanacaktr.238 Ekim 1991 balarnda Carrington, Hrvat Tudjman ve Srp Miloseviin yan sra Federal Savunma Bakan General Kadijevicle de szl olarak anlamaya varr. Buna gre grmelerde Yugoslavyay egemen ya da bamsz cumhuriyetlerden olarak yeniden rgtleme amac meydana gelmi gevek bir birlik ya da ittifak

gdlecektir, insan haklar ve aznlk haklar gvence altna alnacaktr, tek tarafl snr deiiklii yaplamayacaktr. Bu umut verici gelime Genel Bir Uzlamaya Ynelik Dzenlemelerin zeti ya da ksaca Carrington Plan adyla anlr239 Bosna-Hersek konusundaki btn bar planlar bir ikilemle kar karya kalmtr: ulusal topluluun birbiriyle atan karlarn uzlatrmak ve bir yandan da genel olarak Bosnann egemenliini korumak. Aslnda ilk plandan sonuncuya kadar, etnik kimlik dzenleyici bir ilke olarak kabul edilmitir. Bylece Bosna iin arka arkaya hazrlanan planlar etnik blmn eitli aamalarda de facto merulamasn yanstmaktadr. Bir sonraki aama Carringtonn szleriyle gelecein bamsz Bosna236 237

238 239

Carneige,71 Carneige,s.72

Carneige s.73 ,s.74

115

Hersekinin kuruluuna ilikin dzenlemeleri yapmak zere Lizbondaki grmelerdir. Grmelere Srp ve Hrvat milliyeti partilerinin liderleri de katlr. Srp Karadzic ile Hrvat Boban ilk kez AT bnyesinde sz alarak Bosna-Hersekte yalnzca etnik siyasetin sznn geeceinin iaretini verirler. Bu grmeler Bosna-Hersekin yeni kurulu dzenlemelerine ilikin ilkeler ya da yaygn adyla Portekiz Plan ad altnda bir anlamayla sonulanr. Bu anlama uyarnca taraflarn de Bosnann ulusal ilkeler dorultusunda birimden meydana gelen yeni bir devlet olarak dzenlenmesini kabul ediyordur. Bosnadaki ortak devlet ynetiminin banda bulunan zzetbegovi, anlamay tanmay reddeder. Bosnada silahlarn patmasndan hemen nce BM Koruma Gcnn, 100 askeri gzlemcisinin Hrvatistandan Bosna-Hersekin muhtelif blgelerine gnderilmeleri dnlmtr. Ancak B-Hdeki durumun ktlemesi karsnda Genel Sekreter Gali 30 Nisan 1992 tarihinde bu Cumhuriyetin Mostar blgesine 40 askeri gzlemci gndererek bu grevlendirme ilemini hzlandrmaya karar verir. Mays aynda ATnin ve BM Genel Sekreterinin temsilcilerinin ve BMKGnin srekli bir atekes salanmas ynndeki btn abalarna ramen Bosnal Mslmanlarla bir taraftan Bosnal Hrvatlarn anlamazlklar derinleir.240 Mays 1992de BM Szlemesinin VII. Blmnden hareketle, Gvenlik Konseyi 757 sayl kararnda, anlamazla bar bir zm bulunmasna yardmc olmak zere o tarihe kadar Srbistan ve Karadadan oluan Yugoslavya Federal Cumhuriyetine geni apl meyyideler uygular. Gvenlik Konseyi ayrca, Saraybosna ve bu ehrin havaalann kapsayan bir gvenli blge kurulmas da dahil olmak zere btn taraflardan insani yardmlarn Saraybosnaya ve Bosna-Hersekteki dier hedeflenen blgelere engelleme olmakszn ulamasnn salanmas iin gerekli artlar ve ortam hasl etmelerini talep eder. Konsey, Genel Sekreterden bu hedefe ulamak iin faydal hizmetlerine devam etmesini rica eder.241 dier taraftan da Bosnal Srplarn arasndaki

240 241

Dayanma,s.15 ,s.16

116

Balkanlardaki gelimelerle ilgili olarak 17-18 Haziran 1992 tarihlerinde stanbulda toplanan slam lkeleri Dileri Bakanlar olaanst beinci toplants Bosna-Hersketeki acil ve ok ciddi boyutlara varan durumu grmek ve gerekli tedbirleri almak amacyla yaplmtr. Toplanty dzenleyen Trkiye Cumhuriyetidir. Sovyetlerin dalmasyla ortaya kan Trk cumhuriyetleri de toplantya itirak ederler. Toplantya 39 slam lkesi katlmtr. slam lkelerinin yan sra Dnya slam Birlii ve Dnya Kzlha Tekilat da toplantda yeralr. slam Kalknma Bankasnn B-Hye yardm yapmas kabul edilmitir. eitli slam lkelerinden balarn toplanmasn koordine etmek ve bunu planlamak iin Newyorkta Brlemi Milletler binas iinde bir irtibat brosunun kurulmasna karar verilmitir. Bu konferansa katlan btn gruplar, Austos 1992de Londra Konferansna delege olarak katlmlardr. Ekim 1992de Gvenlik Konseyi insani yardmlar da dahil olmak zere BM faaliyetlerini desteklemek zere yaplacak BMKG uular ve dier uular hari B-H hava sahasnda btn askeri uular yasaklayan 781 sayl karar kabul eder. Bosna-Hersek hava sahasndaki askeri hava sahasndaki askeri uu yasa uygulamaya koyulmasndan itibaren tarafn hepsince yaklak olarak 400 kez ihlal edilmise de bu yasak Cumhuriyetteki askeri atmalarda hava gcnn kullanlmasnn nlenmesi eklindeki temel amacna ulamtr. NATOca salanan AWACS bilgilerinden yararlanan BMKG gzlemcileri Konsey tarafndan yasaklama rejiminin uygulamaya konulmasndan itibaren taraflardan herhangi birinin sava amal hava uular yaptn veya havadan dmanca saldrlarda bulunduunu gsterecek hibir delile rastlamamtr. 242 Austos 1992te Londra Konferans toplanmtr. Konferans BM ve ATnin ortak desteinde gerekleir. Katlmclar, AT temsilcileri, Gvenlik Konseyinin 5 daimi yesi, AGT ve Kosova Arnavutlar Voyvadina Macarlar da dahil olmak zere tm ilgili Yugoslav gruplar ieriyordur. Yugoslavya devlet heyeti Tito Yugoslavyasnn i snrlarna saygl olacan ve Bosna Herseke mdahale etmeyeceini taahht eder. Bosnal Srplar adna Karadzic etnik temizlii knar ve
242

Dayanma ,s.18

117

konferansa toplama kamplarnn kapatlacann szn verir. Konferans eski Yugoslavyay tartrken baz Mslman lkeleri de dahil etmek suretiyle katlmc devletlerin saysn arttrr ve Londra toplantsndan ksa sre sonra Bat Avrupa Birlii (BAB) Mays sonunda uygulamaya konan yaptrmlarn uygulamalarn daha da salamlatrmaya karar verir. ATden Owen ve BMden Vancenin ortak bakanlnda AT-BM desteinde gerekletirilen bar giriimi balatlr. Bundan sonra uluslar aras faaliyetlerin odak noktas Londra Konferans tarafndan kurulan, Owen ile Vancenin etkin rol oynad Uluslararas Eski Yugoslavya Konferansnn topland Cenevre olur. Birlemi Milletlerce atanan Vance ve AT tarafndan atanan Owenin

grevi Londrada varlan sonular ve benimsenen ilkeler dorultusunda bir uzlama iin gerekli grmeleri yrtmektir. Bunun sonucu da Vance-Owen Bar Plan olur. Bu planla Bosna-Hersek kurucu halktan ve Saraybosna zel stat tamak kaydyla on eyaletten oluan, gevek bir merkezi ynetimi olan ademi merkeziyeti yap bir devlet olarak tasarlanmtr. ok ak bir biimde olmasa da Vance-Owen karma etnik yapl bir B-Hyi korumaya ynelik gnll bir anlamann temel dayana olarak etnik toprak ilkesinin benimsenebilecei zerine bir tr risk almlardr. Mays 1993de Belgrad dahil btn taraflardan gelen basklara ramen Bosna-Hersekteki Srp liderleri plan reddeder ve bunun karlnda hibir bedel demek durumunda da kalmaz. Vance-Owen Plan, Saraybosnay ve aslnda btn Bosna Herseki ngiliz sosyalist analist Paddy Ashdownn saptamasyla boyutlu rlanda haline getiriyordu. kamet blgeleri el deitirip dier milliyetlerin ynetimindeki kantonlara dnnce uzun bir sre fiili olarak geri dnler imkanszlaacaktr. Bylelikle bar umudu adna etnik arndrma ve yaltm merulatrlma evresine girer.243 Mart 1993te, dorudan Yugoslav Ordusuna bal olmamakla birlikte askeri nitelii olan Bosnal Srp paramiliter birliklerin Srebrenika da dahil olmak zere Dou Bosnadaki birka ehre saldrmasyla atmalar artar.

243

Bora, s.243

118

Ocak 93 Vance-Owen Plan, Temmuz 93 Owen Stoltenberg Plan Carneige Komisyon Raporu Raporu,Bara ar,stanbul:Sabah,1996

119

Mart aynn ortasnda BM Yksek Komiseryas acil insani durum aklamas yapar. Temmuz 1993 ortalarnda Pakistan slamabadda yaplan slam lkeleri toplantsnda bu atmalar gndeme alnr. Toplantya katlan ye devletlerin onay ile BM tarafndan belirlenen gvenli blgelerdeki Mslmanlar koruyabilmek iin Mslman lke askerlerinin buralara gnderilmesi kararlatrlr. Peisra iki bar plan (Owen-Stoltenberg Plan ve Temas Grubu Plan) Bosna-Herkesin fiilen uyruk toprana blnmesini kabul eder. Grmeler daha ok stratejik nemi olan kk toprak paralarna ilikin pazarlklar zerinde younlaacaktr. Btn taraflarn kabul edebilecei formller bulmaya allacaktr. Owen-Stoltenberg Plan cumhuriyetin % 53n Srp tarafna verir, Hrvat taraf % 17sini, Bosna hkmeti de kalan % 30luk blm alacaktr. Bosna hkmetinin reddi ve dier taraflar iin kabul edilmesi imkansz baka toprak dzenlemeleri talep etmesi zerine bu plan da sonusuz kalr. Owen-Stoltenberg Plannda yaplan deiikliklerle 1993 sonunda Avrupa Birlii Eylem Plan ortaya kar. Bu plan Bosna-Hersek topraklarnda Mslmanlara % 3 daha fazla pay verilmesi, ayrca Srbistan- Karadaa yaptrmlarn kaldrlmasnn, anlamann uygulamaya konmasna
244

balanmas

ynndeki bir Fransz-Alman nerisinden kaynaklanyordur.

Batl diplomatlar ABDnin Srp glerinin gman tepelerinden ekilmemesi halinde gerekirse tek bana mdahale bulunma ynndeki tehdidinin sadece Cenevre grmelerinin yeniden balamasn amaladn ve bundan daha fazla bir ey ummamas gerektiini zzetbegovie anlatarak meru Bosna hkmetini boyun emeye zorlar. Sonrasnda merkez plan Cenevre plan da denilen Owen-Stoltenberg plandr. Uluslararas topluluk Cenevre Planna, Vance-Owen Planndan ok daha fazla angaje olmutur. Planlar dnda askeri yaptrmlar da havadan karaya iner. Uu yasan Gvenli blgeler uygulamas izler. Byk glerin yapt en byk hataysa alt tane gvenli blge ilan edip sonra bunlar korumay baaramamasdr. Sonrasnda 95de byk katliam yaanan Srebrenika bu alt gvenli blgeden biridir. Uu yasa rejimi gibi gvenli blgeler rejimi de 1992 ile 1993e yaylan birka aylk bir srede
244

Carneige,s.82

120

gelimitir. BM gzetimindeki Cenevre Grmelerinde ve AT arlarnda lkeyi kantonlar yoluyla e blen plan iin Srplar ikna edilmeye allrken, bu plan Mslmanlarca da saldrgan taraf dllendiriliyor gerekesiyle reddedilir. AT zm nerisi olarak ABDye, Mslmanlara da ayrca bask gerektii arsnda bulunmutur. Owen-Stoltenberg plan olarak da anlan plan iin Srplar sadece kendilerine kar yaptrm ve sertlik uygulandn dnr. Rusya medyatr olarak devreye girer. Israrla bombardmana kardr ve kendilerinin Srplara da gereken basky yaptklarn savunur. ABD ile birlikte iki bask merkezi olmak Rusyann kartdr. Buna gre Rusya Srplara, ABD Mslmanlara bask uygulayacak ve kendi sznn geebilecei taraf atekese ve nihai bara hazr hale getirecektir.

121

III.2. AMERKAN BARII VE YEN DNYA DZEN Bosna Savana d aktrlerin ve uluslar aras kurumlarn belli llerde mdahale ettii aktr. Ne var ki burada baremi belirleyen 20. yyn ve yeni ilan edilen YDDnin kriterleridir. Gemi yzylla kyasla Bosnada byk devletler ne sava direkt kartmlar ne de dizginsiz bir mdahalede bulunmulardr. Yzyln pek ok Balkan krizine kyasla byk devletler -yeni adlaryla uluslararas topluluk- Hrvatistan, Bosna ve Kosovadaki savalara neden olmu deildir. 245 1990larn Yugoslavya savalarndan nce byk devletler Balkanlara kere mdahale etmilerdir. Birincisinde 1878 Berlin Kongresinde Avrupal diplomatlar Balkan yarmadasnda Osmanl iktidarnn yerini alacak bir ittifaklar sistemi kurmay kabul etmilerdir. kincisinde 1914 yaznda Avusturya-Macaristan Srbistana ltimatom vermi ve ortaya kan savalar ancak 1923te Lozan antlamas ve Yunanistan- Trkiye Byk Mbadelesi ile son bulmutur. ncsnde talya 1940 Martnda herhangi bir kkrtma olmakszn Yunanistana saldrmtr. Sonucunda Bulgaristan ve Romanyada Sovyet yanls rejimler pekimitir. Yunanistanda Bat yanls bir ynetimin ibana gemitir. Bu mdahale de Balkanlarn Avrupann dier yerlerine kyasla ekonomik geri kalmla neden olmulardr. Bu mdahaleler Balkan halklarnn birbirlerine ynelttikleri iddet olaylarn kkrtmtr. Ancak Batda bu katliamlar d mdahalelerin sonucu olarak grlmemektedir. Aksine Balkan lkeleri yabanc devletleri kendi zmlenemez atmalar iine eken sorumlular olarak kabul edilmektedirler.246 92-95 Bosna Savann Savann banda hi mdahaleci bir grnt genel bir

vermeyen ABD sre ierisinde insani mdahale doktrini erevesince Balkanlara inecektir. Hrvatistanda 1991de yaanan sava boyunca Bush ynetimi anlamann dnda Slovenya ile Hrvatistan tanmamalar iin Almanyay ve ATyi ikna etmeye almtr. ABDnin bu taktik iin temel saiki Dou Avrupa ve eski Sovyet sahasnn kontrolsz biimde karmasna izin vermemektir. Bu tercihin Yugoslavya politikasna yansmas da tpk Avrupann yapt gibi federasyonun
245 246

Glenny,s. 505 ,506

122

dalmasn nlemeye almak ynnde olur. ABDnin Belgrad Bykelisi Zimmerman uzun sre Hrvatistan ve Slovenya ynetimlerini bamszlktan caydrmak iin aba harcar. Bosnann tannmasndan sonra Bosna Srplarnn saldrganl daha da arttnda da Bush ynetimi mdahale konusunda Avrupal mttefiklerinden daha istekli bir tavr sergilememitir. Fransz ve ngiliz hkmetlerinin durumu Almanyann tersinedir ve uzun sre sabittir. Bosnann tannmasnn ar kovanna omak sokmak olacan ne srmlerdir. Eski ngiltere Dileri Bakan ve NATO Genel Sekreteri Carringtonun bakanlnda Uluslararas Yugoslavya Konferans ile krizden bir k yolu aranacaktr. ABD, bunun bir Avrupa olay olduu konusunda ATnin grne katlyor ve karmak bir federasyonun dalmasn tevik etmekten kanyordur. Bu arada BM de sahaya inecektir. BMnin bar gc UNPROFOR Hrvatistann drt blgesine gnderilir. Fakat btn bu resmi sylem ve eylemlerin aksine zaman iinde Badinter Komisyonu cumhuriyetlere bir referandum sonucu bamszlk olasln da ak brakr. Bosnal zzetbegovi de Makedon Gligorov da o noktaya kadar tannma politikasna kar kmlardr. Srbistan ve Hrvatistan arasnda resmen olmasa da de facto sava yaanrken ve her ikisi devletin liderlerinin risk daha sonra savaa dnenecektir. Vance-Owen Plannn taraflara sunulduu sralarda ABDde Clinton greve balar. Seim kampanyasnda Bosna iin baka lkelerle ibirlii halinde giriimde bulunacaklarna dair retorik kullanan Clinton medyada Vance-Owen Planna yneltilen eletirileri de dikkate alarak planla ilgili olumlu deerlendirmelerden kanr. 1993 ubat ay banda B-Hye ilikin Vance-Owen Bar Plannn da tkanmas zerine askeri mdahale tartmasnn 1992 yazna gre daha arlkl biimde gndeme gelmesi Clinton ynetimiyle olur. Sovyet devletinin knden sonra Amerikan askeri aygt uluslararas mdahecelik kariyerinde yeni bir seferine kacaktr. Clinton hkmeti wilsonyen enternasyonalizm iin uygun bir havadadr. 247 Bosnada toprak emelleri olduunu akken Bosna-Herseke bir plesibit yaptrmak aslnda byk bir risktir. O

247

Johnstone,s.126

123

ABDnin Arap lkelerinde ve genel olarak Mslman dnyadaki stratejik karlar, Trkiyeye ynelik diplomatik aray Amerikan politikasn ayn yne itecektir. ABD, Bosnada meru hkmetin, dolaysyla Mslman davasnn bir destekisiymi gibi grnmek isteyecektir.NATOnun askeri kurmaylarysa uzak ve karanlk bir savaa girmek istemiyordur. Bosnada dorudan bir Amerikan karnn olmamas da ynetimi frenler. Havadan vurma, Mslman Bonaklar lehine silah ambargosunu kaldrma nerileri ve meru Bosna Ordusunu desteklemek zere uzman ve silah gnderimi Bonak davasna ayn anda hem angaje olmay hem de biraz beri durmay ifade ediyordur.248 Fransa ise mdahale iin BM gzetimini dolaysyla BM Gvenlik Konseyinin onayn art koar. Rusya diplomasi d yollarn denenmemesi grn yinelerken kimi Rus yneticiler Srbistana ynelik bir mdahalenin Rusya-Bat ilikilerini bozacan ima eder. ABD de bundan dolay Rusyann Temas Grubu iinde arlkl bir konuma gelmesini salar. NATOnun Bosnal Srplarla kar karya gelmesi durumunda Rusyann gl bir tepki gsterecei konusunda duyulan korkular belki de bir gereklik olmaktan ziyade elverili bir gereke olarak kullanlmtr.249 1994 bana kadar 3 taraf da arprazlama birbiriyle savarken bu yldan itibaren 2 blok oluturulmutur: Hrvat-Mslman Federasyonu ve Srp antitesi. Bylelikle nihai senaryolar Temas Grubunca masaya konur. 1994 yazndan itibaren sava 1 seneden fazla devam etmi olsa daha o zamanlar tartlan ve uygun grlen taksim Daytonla gereklemi olacaktr. Fakat bu taksim taraflarca makul grldnden deil askeri operasyonlarn bu ekilde ynlendirilmesiyle olumutur. Dayton Bar Anlamalar olarak bilinen Bosnada Bar in ereve Anlamas Bosna-Hersek, Srbistan ile Hrvatistann devlet bakanlar tarafndan 21 Kasm 1995te Ohioda tamamlanp yine ayn taraflarca 14 Aralk 1995te Pariste imzalanmtr. Dayton Antlamalarnda B-Hnin iki oluumlu bir devlet olarak yeniden dzenlenmesi ngrlyordur. Bunlar Bonak-Hrvat Federasyonu ile Srp Cumhuriyeti

248 249

Samary,s.114 Carneige,s.97

124

olacaktr. Bu yaplar komu devletlerle zel ve paralel ilikiler kurma hakk da iinde olmak zere geni bir zerklie sahip olacaktr. Lksemburg dileri bakan ve Avrupa topluluu dnem bakannn Haziran 1991deki Yugoslavya ziyaretinin ilk duranda syledii szler imdi Avrupa saati ileyecektir, ABDnin deil250 eklindedir. Zamann Avrupa Topluluu asndan Yugoslavyadaki krizin ortaya k Avrupa entegrasyonun tamanlanmasnn artk ne kadar nemli olduunu gstermek iin de bir frsat anlamna geliyordur. Fakat 91den sonra geen 4 sene saatin Avrupallarca deil ABD tarafndan iletileceini ortaya koymutur. Bu ileyite en bandan beri ATyi muhalefetiyle etkileyen zaman zaman orkestra eden Almanya, tezlerinin ABD nezninde itibar grdn anladktan sonra ABD tezlerine ortak olur. Saati iletenlerin ABD ve Almanya olduunu sylemek yanl olmaz. ABD devlet aygt tarafndan olgunlatrlan Daytonda Amerikann Balkanlara yerlemesi ve Bosnann da iki alt birime blnmesini ngrrlr: Srp Cumhuriyeti ve Hrvat-Mslman Federasyonu. Bu plandan dolay Bosna okbal ynetime ve ifte ordulara sahip olagelir.251 Dayton anlamas sivil ve askeri alanlarda dzenlemeler ierir. Buna gre askeri koruma anlama ile BM Koruma Gc UNPROFOR'dan NATO ve NATO d lkelerden oluan IFOR'a (Implementation Force) geer. Sivil ynlerin uygulanmas ise Saraybosna merkezli BM Yksek Temsilciliine (OHR) braklr. Bosna Hersek devleti biri federasyon biri cumhuriyet iki antiteden oluan yegane bir yap arzeder. Federasyonu Hrvat-Mslman birliiyken Srp Cumhuriyeti Srp antitesinin birimidir. Uluslararas toplum Daytondan sonra barl, demokratik, ok kltrl, birleik, sava sulularn cezalandrm, ekonomik olarak salkl ve yaanabilecek bir Bosna Herkes devleti bekliyordur. Fakat sre ierisinde beklenen hedeflerin altnda kalnr. En ufak kvlcmda ve bolukta savan yeniden patlayabilecei tezi sylenegelir. Dayton Anlamas o kadar hassastr ki uluslararas askeri gler ayrld gn sava yeniden patlak verecektir eklinde yorumlar yaplagelir.252

250 251

Carneige,s.99 http://www.antiwar.com/justin/?articleid=12874 Justin Raimondo, nto The Bosnian Quagmire 252 http://www.asam.org.tr/temp/temp812.pdf Pnar Yrr, Balkanlarda Uluslararas Himaye Bosna Hersek, s.6

125

Dayton Anlamasnn en ciddi eksii tek bir lkede birbirine hasm iki ordu brakmasdr. Bunlar, Bosnal Srplarn ordusuyla Hrvat-Mslman Federasyonunun ordusudur.253 Daytona giden srecin mimarlarndan Holbroke grmeler esnasnda bunun farknda olduklarn ama NATOnun taraflar silahtan arndrmay bir grev ve mecburiyet olarak stlenmediini aktarr. Orduyu tek elde toplamann veya Bosna Herseki silahszlandrmann mmkn olmad dnlr. Daytona gre her iki antite kendi anayasasna ve anayasal kurumlarna -meclis, hkmet, babakan- sahip olacaktr. Her iki antite de kendi unsurlarn kurucu olarak kabul eder. Bylelikle zaten de jure merulam ve uluslararas alanda tannm ekilde de Bosna'da niterlikten bahsedilmez.254 Anlama ile ne koyulan en ncelikli hedef mltecilerin geri dndr. Her milliyetten Bosna Herseklinin savala yerinden edildii yere geri dnnn artsz ve koulsuz gereklemesini nceleyen madde realize edilemez. Bugn hem Bosna iinde yer deitiren hem de yurtdna kan nfusun ancak yzde 10'u eski yerleimlerine geri dnmtr. Hukuki engel yoktur fakat koullar ve antiteler aras yaltmnn bunu engelledii dnlebilir. Uluslararas baskya ve itkiye ramen halen ortak bir savunma yoktur. 1997'de Daytonun birinci senesi geride kalmken yksek temsilci Carlos Westendorp ortak para ve pasaport gibi en temel birlik gstergelerinde mesafe alnamamasndan ikayetidir. 1997-2000 srecinde B-H iinde ve dnda, byk Hrvatistan ve byk Srbistan tarz ilhak siyasetleri zamanla aktrlerini kaybetmitir. O dnem iin hemen perde gerisinden Bosnal Srplarn orkestra eden Karadzi 2000'lerde yeraltna inmek zorunda kalrken, Hrvatistan'da Tujmann lmnden sonra iktidara grece liberal Mesic gelir.

253 254

Holbroke,s. 438 dir. par. Stephane Yerasimos, s.60

126

1995de idari kompozisyonu Daytonla ekillenen Bosna-Hersek.Yeil blge BonakHrvat Federasyonu, sar blge Srp Cumhuriyeti, siyah izgili atal tm haritay 3e blen gvenlik zonlardr, gneybat gvenlik kuann kuzey gvenlik kuana en yakn blgesindeki Zenisadaki Trk Tugay. http://www.monde-diplomatique.fr/cartes/bosniemdv1999

127

B-H 'nin son 100 ylnda zaman zaman soldan Byk Hrvatistan ve sadan Byk Srbistan ideali ile sktrlmtr. 2000'lerle birlikte bu skma tekrar sn dnemine girer, yerini bkkn ve gnlsz bir birlik almasna brakr. 1999'dan sonra B-H, Srbistan ve Hrvatistan'da statkoda deiime urar. 1999'n sonunda Hrvatistan lideri Tujman lr, 2000'de B-H lideri zzetbegovi gnll olarak siyasetten ekilir, yine ayn yl Milosevi Srbistan'da iktidar kaybeder.255 Siyasal liderlikte ve bu liderliin sistemle banda paralel addedilebilecek bir sre benzer bir on yllk zaman diliminde eski Dou Avrupa ve Kafkas ve Karadeniz lkelerinde yaanr. Sistemin en bata gelebilecek tanm olan uluslararas kapitalizm, Marksist kesintisiz devrim tezinin tam tersinde ama ayn sebeple kemale ermenin arayndadr. Bunun temeli, tek lkede tek ktada ktann yarsnda sistemin olmayaca, olsa da yarm kalacadr. Neo-conlarn kar-devrimini hedef tutarak kesintisiz devrimci olduklar 1990dan bugne gelen srete sylenendir. Neo-con algsnda Levi Strausun yannda Troki de vardr. Kesintisiz devrimin anti-tezi olarak kapitalist kresellemenin kesintisiz ve hudutsuz devam etmesi gerekmektedir. Bylelikle souk sava sonras ulus-devletlerin damping yoluyla beslenen ulusal pazarlar yerlerini kresel kapitalizmle entegre gerek pazar ekonomilerine ve uluslar aras finans ana brakmak zere zorlanacaktr. ok uluslu lkelerin paralanmas ve etnik unsurlarn favorize edilii bu tnelin ilk istasyonudur. Uygulama sahas olabilecek lkeler birincil ve ikincil evreler eklinde reorganize edilmeye allr.256 Balkanlardaki ilk beklenti Dou Avrupadan dahi iyimserdir. Zaten Varova Pakt haricinde olan iki sosyalist lkenin (Arnavutluk, Yugoslavya) pazara kendiliinden entegrasyonu bekleniyordur. Ancak sonular tahmin olunduu ekilde gereklememitir. Hele ki Bosna Hersekde byk bir etnik sava yaanr. B-Hdeki savaa dair iki bak ortaya kar: 1. Mdahale gereksizdir, nk hakl haksz taraf yoktur. 2. Mdahale gereklidir ve de gerekletirilmi mdahale ok yetersizdir. Bunlar dardan baklar olmaktadr. Eski Yugoslav milletleri, zellikle de 3 ana Bosnal antite iinse olgusal durum herhangi bir devletin ulus devlet ina etmek
, s.84 http://www.mulkiyedergi.org/index.php?option=com_docman&task=cat_view&gid=79&Itemid=2, Uzgel, s.4
256 255

Dr.lhan

128

istemesinden farkl deildir. Bu siyasal arzu kendilerince znde merudur. Sorun kartansa sadece teritoryal durumdur. Bosna Sava iin etnik temizlik bu yzden merkez kavram olarak ortaya kar. Medeniyeti bak alar ise teritoryal atmann harici ar anlamlar ykler, Bosnal antiteler/uyruklar da kendi lobi, diplomasi faaliyetlerini gl klmak iin yer yer bu yarglara kap aralar. Medeniyetler atmas tezi Bosnay kap/kpr/snr olarak alglamaya olduka elverilidir. Hrvat, Srp, mslman tezleri de hepsi birden kar unsurlarn -bazen birisini bazen ikisini birden- kronik barbar olarak niteler.257 Yeni Dnya Dzeninde atmann ve askeri seenekli mdahalelerin sonu gelecei batan dnlr. Bu iyimser bak ok ksa srede tersyz olur. Souk ABDde Souk Sava canl klan ekonomik ve kurumsal nkleer sper g Sovyetlerle savaa yol savataki hr dnyay koruma sylemi yerini hemen yeni bir realpolitie brakr: nsani mdahale. Bylelikle ABD artk faktrler Sovyetler Birliinin yklmasndan sonra da eski etkisini yitirmez hatta artrr. silahlanma yarnn teki aacana dair lke iindeki korkularla ba etmek zorunda deildir. Sper glerden birisi silahlanma yarndan ekilirken tekisi snrsz frsatlarnn olduu gelecee bakyordur. 1993te ABD Ordusunda General olan Colin Powell Bosnal Srplara kar giriilen hava saldrsnn ne kadar faydal olduunu sorguladnda ABDnin o zamanki BM bykelisi Albright sert bir ekilde devasa ordunun kullanlmadktan sonra bir anlam olmayacan syler. Bu almada oka atfta bulunulan Carneige Raporunu hazrlayan 1990larn Carnegie Uluslararas Bar Vakf bakanln yrten Abramowitz Souk Sava sonras dnem iin yeni bir ABD d politikas belirleyecek bir projeye nclk eder. Baarl yeni politikann, tehdit olsun olmasn Amerikan idealleriyle erevelenmi Amerikan karlarnn ncelenmesi olduunu syler. deallerde ngrlen hukuk stnl mevcut uluslararas hukuk deildir. Sz edilen hukukun stnl ABD nfuzu altnda ortaya konacaktr. Uluslararas hukuk imdiye kadar olduu gibi, uluslarn davranlarna ve ok tarafl kurumlarn hareketlerine gre konum alp buna gre tepki verecektir. Bu yeni dnya dzeninin nemli bir zellii de

257

http://web.inter.nl.net/users/Paul.Treanor/bosnia.html Paul Treanor, The logic of the war in Bosnia

129

mevcut

uluslar

aras

hukukun

temelini

oluturan

ulusal

egemenliin

zayflatlmasdr.258 Bu yeni dzen ksa sre zarfnda askeri aygtlarn da kullanarak bymenin yolunu arayacaktr. Sosyalist kampn lideri SSCBnin dalmasnn ardndan etkinlik katsays artan kreselleme olgusunun yol at demokrasi ve liberal ekonomi dalgas Berlin duvarn aar. Bir baka ifade ile Batl liberal devlet modeli, Avrupa Birlii, NATO, AGT, G-8 rgt ve ok uluslu irketler vastas ile Douya doru genileyerek siyasal, ekonomik dzlemdeki derinliini artrmtr. Bu hzl deiim, uluslar aras atmalarn nlenmesi ve kriz ynetimi modellerinin retilmesinde asli aktr konumundaki devletlerin yan sra, uluslar aras rgtler de, politik, ekonomik, toplumsal ve kltrel alardan etkinliklerini artrmlardr.259 Yeni Dnya Dzeni olarak liberalizmin hegomonyas ilan edilince son 2 yzylda olduu gibi ilk av sahas Dou Avrupa olacaktr. Dou Blokunun k Avrupann tam entegrasyonu olarak selamlanrken, Yugoslavyada paralan ve zl tam bir kaosa sebep olacaktr. Medeniyetler atmas tezine savunanlara gre, slam Katolisizm ve Ortodoksi gleri ok kk bir toprak parasnda birbirine girecektir. YDDde, ulus devletlerin veya federasyonlarn kresel pazara entegre olamayanlar iin alarm zillerinin ald topraklar ayn yzyln banda olduu gibi Balkanlar ve Ortadou olacaktr. atmalar din kltr ve medeniyet zerinden aklamak reva bulur. Medeniyetler atmas tezinin almnda demir perdenin ideolojiler olduu ve nu perdenin kt yerine kadife perdenin yani kltrlerin geldii sylenir.260 Bu tanmlamann sahibi Amerikan realizminin bilinen ismi Henry Kissengerdir. Marksist real politik ise din ve etnik sorun reddedilemez faktrler olarak grse de de asl atmann ekonomi-politik yapdan kaynaklandn savunur. 1989 ve 1991 yllar hemen hemen btn dnyay sarsan yllar olarak belirmitir. Bu srece dnyann en byk brokratik ii devleti olan SSCB'nin dalmas ve benzeri toplumsal yaplarn hakim olduu Varova Pakt yesi olan ya da olmayan kimi evre
258 259

Johnstone,s. 18 Can, s.32 s.33. 260 Gerard F. Rowers, Religion,Conflict, Prospect for peace,s.221

130

lkelerin rejimlerinin kitlesel muhalefet hareketleri ile yklmas damgasn vurur. Bu lkeler hzl bir kapitalist restorasyon hamlesi ile dnya pazarna eklenirler. Dier yandan Dou Avrupa ve Balkan lkeleri yekpare deildir, karakteristiktir. Hepsinin eski g dengesinde kendine has bir yeri vardr. Sistemin k kaygan zeminlerde gerekleir ve ani boluklar retir. Berlin duvarnn k ile birlikte Yugoslavyann stratejik nemi azalacaktr. Varova paktnn zlmesi NATO'nun gznde deerli bir tarafsz lke olan Yugoslavyann deerini drr. Avrupa iinse Yugoslavyann entegrasyonu siyasal haritay rahatlatacak bir hamle olacaktr. Ne var ki 100 yl ncesinde yaanan kadar olmasa bu sre tekrardan sava dahilinde balamtr ve bugn halen baaryla tamamlanm deildir. Bugnn Avrupa Birlii Hrvatistan aday lke, Srbistan, Karada ve Makedonyay serbest dolam alanna katarken B-H halen yeliin ok uzandadr, serbest dolamn da kysna yaklaamamaktadr. Avrupann merkezi meselesi yz yldan bu yana batdan douya pazar

yaymak ve ktay entegre etmek olarak tanmlanabilir. Douya doru uygulanan bask yzyl nce geride ac hikayeler brakarak imparatorluu kertmi ve yerlerine bir ok ulus devlet kurulmasna neden olmutur. 100 yl sonra dnemimizde Sovyetler ve Yugoslavya yine benzer bir entegrasyon basksn zerlerinde hissedecektir.261 1990lardaki Balkan krizi ve Yugoslav zlmesi, birlik olmaya alan Avrupann en canl sorunu olmutur. Yugoslavya sorunu, ncesinde Ortak D Politikann ardndan Maastrichtin dorudan snanaca canl bir zemin olmutur.262 Souk Savan bitiinin atmalara sebep olacan tahmin edilebiliyordur. Uluslar aras sistemdeki atmalarn byk bir ksm sistemde meydana gelen ani ve hzl deiiklikler srasnda ortaya kmaktadr. Souk Savan sona ermesi ve Varova Paktnn dalmasndan sonra varl ve ilevi sorgulanan NATO Bosna'daki savatan sonra kendisine yeni bir faaliyet alan bulur ve gerekliliini kantlama frsat yakalar. Strateji deiiklii ile blgesel istikrarszlklarda kendine rol bier. Globallemenin

http://www-cgsc.army.mil/carl/download/csipubs/baumann_bosnia.pdf Baumann, Gawrych,Kretchick,Armed Peacekeepers in Bosnia,s.35

262

261

Time,21 Eyll 1992, Dominique Moisi,s.64

131

askeri kolunu oluturarak Souk Savan savunmac tarzndan YDD'de kresellemenin aktif kolu olmaya alr.263 Bosna yeni dnemin prova sahas gibidir. Bosnada anan/andrlan BM, Kosova 99 srecinde tamamen elemine olur. Bosna'da baarsz addedilse de, her ey her zaman de jure BM emsiyesi altnda cereyan ettiinden NATO'nun alan d yekpare sava olarak ilk rnek Kosova zerindeki Yugoslavya-NATO Savadr. 89 ile perdesini aan YDD zincirleme ekilde atmalarla doludur. atma corafyas Ruandadan Abhazyaya, Arnavutluktan Dalk Karabaa yaylacaktr. atma tipleri ve aktrler etnik savatan, kabile savalarna, oligarklarn paral askerlerinden mafya dzenine ve silah tacirlerine dein geni bir yelpaze iziyordur. Souk Savan sona ermesi ve blok sisteminin kmesiyle beraber ortaya kan yeni uluslar aras sisteme Yeni Dnya Dzeni ad verilirken bunun gerekten istikrarl bir sistem olup olmayaca ynndeki kukular da beraberinde dile getirilmeye balanmtr. Yeni kresel uluslar aras sistemde kkl bykl ok sayda tehlikenin varl sz konusudur. Sistemde o gne kadar etkin olan mekanizmalarn devletler arasndaki ilikileri dzenleyemez duruma gelmesi bir ok yerde atmalar dourmaktadr.264 ABD d siyasetinin etkin isimlerinden Brezinski 1989 sonunda Foreign Affairs dergisinde komnizm sonras milliyetilii ele aldnda gerek Sovyetlerin gerekse Dou Avrupann paralanmamas gereinin altn izer. Fakat buna zg kapsaml bir uygulama plan ortaya kmaz. Yugoslavyann zgl koullar teferruattan addedilir. Sosyalist ve federal Yugoslavyadan 1991de kopmalar balar. Ulusal sorun tekrardan bu sefer aznlklar ve toprak kazanmlar zerinden gndeme gelir. Bu ekilde Yugoslavyay ekoslovakyay bir arada tutan esas demirperdenin yani sosyalizmin k zl iin itici g haline gelecektir. Yugoslavyada ilk kopmann Slovenyadan ikincinin Hrvatistan gelii bunu ispatlar. Ekonomik adan serbest pazara en abuk entegre olabilecek olanlar dezentegrasyonun kvlcm olurlar. ATnin zayf kal sreci hzlandrr. 1991de henz ATnin ortak d politikas olmamas, Almanyann ynlendirmesi ile Slovenyann acilen tannmas gerilimi
263

http://www.mulkiyedergi.org/index.php?option=com_docman&task=cat_view&gid=79&Itemid=2 Uzgel, s.8 264 Tayyar Ar,U..Dersler,s.105

Dr. lhan

132

trmandrr. Politika yapclarn gafil avlanmalarnn bir baka nedeni boyunca

baka bir

blgesel sorunlarla uramakta olmalardr. 1990 Austosundan balayarak bir sene dnya Irak birliklerinin Kuveyti igali zerine Krfeze kilitlenmitir. Ortadoudaki ykselen gerilim karsnda belirsiz bir Balkan kavgasnn balyor olmas nemsiz addedilir.265 Krfez Savanda Saddama kar zaferden sonra byk gler YDD'yi

iaret ederek olumlar. Bu, uluslararas hukukun bar ve insan haklar merkezli olarak tanmlanaca yeni bir devir olacaktr. Fakat tanm byleyken byk bir paradoks kapdadr. En bata ve en trajik ekilde Bosna felaketinde ortaya dkld ekilde kalc barn altyaps olarak tasarlanan ve ilan edilen plralizm senkronize ekilde ok geni bir corafyada atmalarn ve byk kymlarn fitili olur. Krfezde baarya ulaan uluslararas mdahale Bosna Hersek'te gecikir, uygulamas zayf kalr. Bosna'da her eyden nce birincil bir konsept sorunu yaanr. Irak'a kyasla uluslaras koalisyon kurmak ok zor olmutur. Irak Kuveyti igal etmitir, fakat Srbistan B-H'yi igal etmemitir. B-H'de yaananlar i atmadr eklinde izilen duvar amak mmkn olamamtr. Almanya 1945'den sonra ilk defa Alleingang (kendi yolu) uygular. Bunun iki temel itkisi vardr: Almanyann birlemesi ve d politikasn yeniden milliletirmesi. Almanyann sadece ekonomik olarak deil siyaset ve d politika asndan da dev olmak istedii kesindir. Bylelikle Almanya ok ksa sre ierisinde Avrupa'daki Fransa-Almanya tandemini koparr. Self-determinasyon dzleminde siyaseti iter, Tarihsel yan kolu Avusturya ile iyiden iyiye Sloven-Hrvat yanls lobinin merkez kuvveti olur. Almanya aktif ve mdahaleci bir d politika izlerken ngiltere pasifist ve statkoyu koruyabildii lde korumac bir konum izer. ngiltere Yugoslavya iin bylesini yaparken eski mandateri olduu Irakda Krfez Mdahaleciliinde koalisyonun ba aktrlerinden olur. ndirgemeci bir yaklamla tarihselci bir okuma unu gsterir: Byk Gler eskiden igalci, mandater veya mdahaleci olduklar blgelerde tarihe geri dn yaparken denklemin grece uzanda kaldklarnda veya kalmak istediklerinde statko yanls olur.
265

Foreign Policy, Trke Edisyonu 1999 Mart, Giri,s.

133

NATOnun taraf olduu ve yere indii ilk sava Kosovaya ynelik 1999'daki Yugoslavya-NATO savadr. Bu sre daha sonra Afganistan ve Irak eklinde geliip olgunlaacaktr. Bar koruma/bar salama/pretektora/rejim deiiklii/igal yelpazesindeki nanslar, Bosna-Kosova-Afganistan-Irak arasnda balbana farklar olduunu aklar fakat yine de Bosna YDD iinde ve sregelen Kosova, Afganistan ve Irak mdahale zinciri ierinde ele alnr. leyi, sre ve biimleri farkldr. Mdahale sonras kurulan egemenlik tesisi asndan mdahale

yaplar da olduka derin farkllklar tar. Bat mdahalesi Yugoslavya ve Arnavutluk topraklarnn serbest pazara almasn ngryordur fakat bunun 10 yla yaylacak savalar/banker krizleri/etnik atmalar eklinde olmas ngrlmez. Beklenti ile gerekler arasnda ok derin bir bedel fark ortaya kmtr. Batnn Yugoslavyaya son mdahalesinin (Kosova 99) nemli pratik nedenleri de vardr. NATOnun gelecei, ABDnin kresel askeri g olma niyeti ve zellikle Avrupa ilerindeki rol ve dier kayglar bu nedenler arasndadr. NATO liderleri rgtn blge dndaki ilk tek tarafl askeri mdahalesini ekonomik karlar iin deil, insani deerlere olan ball nedeniyle yapldn deklare eder. 266 Tm Yugoslavya Savalarndan kartlabilecek ders ABD ile Avrupann belli bir konuda etkili biimde sonucu varabilmek iin ibirlii yapmak zorunda olduudur. Ayr ayr hareket edilmesi ya tkankla ya da baarszla yol amakta birbirine kart hedefler gderek hareket etmek ise facia getirmektedir. Oysa Amerika ile Avrupa arasnda ibirliinin, baar asndan en umut verici giriim olduu grlmektedir. Bunun en nemli nedeni de NATO erevesinde hareket edildii zaman izlenecek yollar kesin biimde belirlemenin, tandk komuta mekanizmalarndan yararlanmann mmkn olabilmesidir.

266

Haziran Kitap Dizisi,Balkan Krizi,s.20

134

talyadaki NATO slerinden havalanan uaklar Dou Bosnadaki Srp mevzilerini sava sonuna doru sprerek %51-%49 toprak dengesini salamaya ana etken olurlar. Time, 21 Eyll 1995

135

Avrupann byk ismi Almanya, ngiltere ve Fransa

Bosna Sava

boyunca ztlamtr. iinde Almanya savan ilk evrelerinde kendi bana hareket ettii gerekesiyle en ok eletirilen lke olur. 1991in ortalarna kadar ortaklarnn ou gibi Almanya da ilkin eklen Yugoslavyada birliin korunmasndan yanadr. Ama Slovenyadaki ksa 11 gn Sava kar kmaz Alman hkmeti de tavrn deitirir. Aralk 1991de Hrvatistan ve Slovenyann tannmas ise btn ye AT devletlerine ait bir tutumdur. Bu olaydan sonra Almanya yaygn biimde eletirilmise de baka hibir devlet de alternatif bir yaklam ne srmemitir. Almanyann izledii politikann Belgradn bar plan Caringtonu reddetmesinden Hrvat ehri Vukovarn yerle bir edilmesinden ve Dubrovnikin bombalanmasndan sonra bara ynelik bir strateji iin Srp rejimini tecrit edip onun karsnda durma gereinin kabulne dayand da sylenebilir.267 ABDnin eski Yugoslavyadaki savaa ilikin politikas, 1994 sonlarna kadar uzak durma ile taraf olma arasnda gidip gelir. Hibir zaman her iki seenei de tam anlamyla dlamaz. Retorik ve ideoloji dzeyinde ABD, sava Bosna devletine ve halkna ynelik saldrganlktan kaynaklanan bir atma olarak grme ve salam bir askeri mdahaleyi savunma eilimindedir fakat bu lke kendi kara kuvvetlerini blgeye gnderme konusunda dier btn lkelerden daha isteksiz davranr. Sovyetler Birlii ile Yugoslavyann ayn sralarda paralanmas Rusyann Balkanlardaki roln tmyle yeniden ekillendirmitir. Sovyet-Yugoslav ilikilerinin netameli bir tarihi vardr. Souk savata 1948de Yugoslavyann Sovyet bloundan uzaklamasnn Sovyetler Birliinin o ana dek yaad en ar yenilgi olduu sylenir. Ulusal komnizm yani Moskovadan bamsz komnizm Balkanlarda en bata Yugoslavyada ortaya kmtr. 1960larn balarnda ulusal komnizm, Sovyetlere Balkanlarda iki yenilgi daha tattrr. lki Arnavutlukun Sovyet hakimiyetinden kp inin himayesine girmesidir, ikincisiyse Romanyann o sralar yeni gelien inSovyet kopuundan yararlanarak uluslararas alanda ve Sovyet blou ierisinde hareket
267

ReiBmller, die Bosnische Tragdie, Stuttgart: Deutsche Verlags-Anstalt,1993,s.91

136

sahasn artrmak iin manevralar yapmasdr. Bulgaristan, Sovyetlere bamlln srdren tek Balkan devleti olarak kalmtr. Ne var ki kommizm yklrken bu lkelere grece balantszlklar bamszlklar ve zgl karakteristikleri sebebiyle atfedilen iyimser koullar olumaz. Ani gelien kapitalist restorasyon sreci alkantl ulus devletlerde ve eski balantszlarda atmalar ortaya kar. Bu dalga bazen banker krizi bazen yeni oligarklar ve mafya daha u u durumlarda kabile savalar, kimi zaman etnik terr olarak Romanyadan Cezayire Ruandadan Afganistana Arnavutluktan Abhazyaya 1989dan 1994e kadar bir ok blgeyi ayn anda dmeye baslm gibi kaosun iine atar. Yeni Dnya Dzeni kavramnn ska kullanlmas bu dneme rastlar, fakat ilan edilii ABDnin bu dneme ait esasl ura olan Kuveyt kriziyledir. Bu krizde tm dnya bir saldrgann karsna karak g kullanma yoluyla snrlarn deitirilmesi izin verilmeyecei mesajn vermitir. BM rgt kurulduundan beri ilk defa hibir veto ile karlamakszn arka arkaya kararlar almaktadr. Dou ve Bat hibir zaman bu krizde bu denli ortak hareket etmemilerdir. Buna sebep YDD ile ilgili temennilerin bata yksek ve olumlu olmasndandr. Fakat B-Hte ve Azerbaycanda ba gsteren atmalar uluslar aras kamuoyunda Souk Sava sonrasnda BMye ynelik beklentilerin d krkl ile sonulanmasna yol aar.Krfez Krizinde ABD ncelikle kendi blgesel karlarn korumay dnrken BM kendine has gvenlik politikas yrtmektense Amerikan d politikasn onaylayan bir konumda grlmtr.268 YDDnin belirleyici zelliklerinden bir dieriyse daha nce ABD ve yeni yarlmalar ortaya kartr. Etnik/dini/dilsel/kltrel/kabilevi/mafyatik/ynetici snf ii ayrmlar evriminde yeni

SSCBnin tekelinde bulunan askeri, siyasi ve ekonomik gcn ok sayda devlet arasnda dalmakta oluudur. Aslnda bu sre bir bakma 1950 ve 1960larda Japonya ve Avrupann II. Dnya Savann yarasn sarmasyla ve ayn dnemde ok sayda Asya ve Afrika devletinin bamszln kazanmasyla beraber balamtr. 1970 ve 1980lerde ABD ve SSCBnin ekonomik gc zayflarken dier bir ok nc Dnya lkesinin askeri kapasitelerini arttrmasyla sre biraz daha ivme kazanmtr. 90larn
268

Tayyar Ar, U..Dersler,s. 113

137

banda baz byk Avrupa lkeleri Rusyaya byle bir eit ve paralel ortak gibi bakmann arayndadr. 90l yllarn banda, Batllarn dn vermek istemedikleri bir baka ilke karar da Krfez Sava srasnda Rusya ile oluturulan yeni dou-bat ibirliinin devam ettirilmesidir. zellikle, Fransz ve ngiliz siyasetilerin o tarihteki inanlarna gre Krfez Savanda oluturulan bu ibirliinin Yugoslavya Bunalm sresince devam etmesi olas ve gereklidir. Dolaysyla, Souk Sava sonrasnda Rusya ile oluturulan bu yeni ibirliinin gvence altna alnmas kaygs Bosnada savan nlenememesi pahasna bile olsa Batllarn 90l yllarn banda tercih ettikleri bir politika olmutur.269 YDD ile birlikte Almanya Balkanlara geri dner. blnmesi iin alan Alman geleneindeki blme siyaseti Nfuz alan olarak 1990larda kapitalist 1992-1996

grd Dou Avrupann kendisine muhta ve olabilecek kk politik birimlere sistemin ulus-devlet yaplarn blgesel birimler halinde zerek eklemleyen dereglasyon mekanizmasyla da uyumludur. Almanya ve bask oluturmaya almtr. Slovenya ile Hrvatistann kendilerince kurtarlmasnda Katolik kilisesinin byk ve ak desteinin de rolne deinilebilir. Bu destek manevi dzeyde kalmaz. 1991 banda Vatikan Hrvatistana sembolik bir faizle 4 milyar dolar kredi verir. 1991in sonlarndan itibaren Yugoslavyann btnlnde en fazla srar etmi olan ngiltere ve Fransa, Almanyann dayatt diplomatik hamleleri savan sonuna doru ABD zerinden yava yava kabul edecektir. Oysa savan banda tarihsel bir tarafgirlikle Fransa ve ngiltere Yugoslavc ve Srbistan yanlsdr. Bu ilginin romantik ve kltrel olduunu varsaymaktansa Balkanlarn dnya politikasna yn veren emperyalist devletler asndan niin nemli olduunu anlamak iin sadece haritaya bakmak yeterlidir. Balkanlar kapitalizmin anavatan Bat Avrupa ve onun balca enerji kaynaklarnn ve meta pazarlarnn bulunduu Dou arasnda bir kpr girii durumundadr. Bu blge zerindeki egemenlik, rakipler zerinde nemli bir stnlk yaratacaktr. Bu nedenle Balkanlar, benzer ilevleri tayan Ortadou gibi hibir zaman
269

ayn dnemde

srecinde Krt ve Alevi meseleri zerinden de Trkiye zerine ayn yaklamla nfuz

der. Kemali Saybal, Gencer zcan, Yeni Balkanlar Eski Sorunlar,stanbul: Balam,1997, s.264

138

durulmaz. Balkan Krizinin merkez ve gncel konusu olan Srbistan ise bu blgenin ekirdek lkesidir. Nasl ki Balkanlar mehur pek Yolunun Avrupa tarafndaki giri durumundaysa, Srbistan da bu giriin nizamiye kaps durumundadr. Alman Die Zeit konuyla ilgili makalesinde Srbistann merkezi Avrupadan Romanya ve Bulgaristana uzanan su yollarn ve keza Bulgaristan, Trkiye, Makedonya ve Yunanistana uzanan kara yollarn kontrol edebildiini belirtir. 270 1989'da Souk Sava biterken aslnda sadece Balkanlarda deil daha uzun bir kriz ark ortaya kar. Bu hat Saraybosna'dan Semerkant'a uzanr. Bu hatta, ngiltere geen yzyln bandaki yerini ABDye vermi ve souk sava ABD-Sovyetler atmas eklinde geride braklmtr. Souk Sava denkleminden sonra YDD dnemi alnca yeni aktrler arka dahil olur. Balkan-Kafkas-OrtaAsya corafyasnda daha serbest hareket etmek isteyen Trkiye ve tarihe geri dnen Almanya ne kan g odaklar olurlar. Trkiyenin Souk Savatan knn ilk en gl iareti olarak Bosna sylenebilir. Fakat bu serbest bir seimden ziyade blgesel gelimelerle ve yeni koullarla daha ok ilintilidir. Trkiye Srbistan'a total bir mdahaleyi deil fakat BH'deki Srp yaylmaclna kar uluslararas mhalenin en direkt savunucularndan olur. Bunun bir nedeni de yeni koullarla birlikte eski tarihsel balardr. Trkiye iin barndrd 2 milyon Bonak nfusla Bosna milli bir sorun hviyetine de sahiptir. stelik bu nfus gp gelmi yerleik unsur ve uyruk olan bir nfustur. Almanya ve sviredeki her unsurdan Yugoslav ise misafir iidir. 1991den sonra milli kayglarn da dengede tutarak Trkiye Krfezde, Somalide, Dalk Karaba'da uluslar aras toplum ile beraber hareket etmeyi esas alr. Fakat uluslarararas toplum Trkiyenin beklediini vermekten uzak kalr. Dnemin dileri bakan Hikmet etin B-H 'de yaananlardan ok hayal krklna urad syler. 271

270 271

Haziran Kitap Dizisi,s.24 A mirror of the New International Order, ed. Gnay Gksu zdoan, Kemal Saybak, Eren Yaynclk Kitaplk, stanbul 1995,s.312

139

III.3. SAVAIN DOASI VE SENARYOLAR Bosna sava uluslar aras bir sava ekline sokan ve bilanosunu arlatran temel olgular unlardr: -3 eski Yugoslav milletinin(Srp-Mslman-Hrvat) bir toprakta aprazlama savaa tutumas. -2 eski Yugoslav cumhuriyetinin (Hrvatistan-Srbistan) bir toprakta otonomist,ilhak saldrlar dorudan yrtmesi, ek olarak Karada kkenli paramiliteryann da savaa katlmas. Uluslararas ilikilerin kamuoyu boyutu her zaman nemlidir. Souk Sava yllar bandan sonuna bu tip faaliyetlerin lke kamuoylarnn ve bu kanalla diplomatlarn ve en st boyutta uluslar aras rgt ve kurumlarn pozisyon aln belirlediini gsterir. Savata siyasal propogandann nemi ortaya kar. Bosna sava bylesi analojilere oka kap aralar. nk savan getii toprak Avrupa hafzasnn iinde ve corafya olarak yanbandadr. Bosna Savann uluslar aras politik boyutu sadece iki eski Yugoslav cumhuriyetinin savaa dahli Demir perde bir kez devrildikten sonra bu kez deil dier yandan komu glerin ve din merkezli taraf olanlarn da diplomasi sahasnda yerini almalardr. kadife perdenin yrtlmasna sra Yugoslavyann gelecektir ve bu noktada uluslar aras kamuoyuna artc gelen,

paralanabilmesi deil, savan ok uzun/ok sert ve uluslar aras mdahaleyi gerektirecek ekilde cereyan etmesidir. Almanya ve Vatikan Hrvat, Rusya Srp yanls konum alrken mslman lkeler iin Bonaklar cause celebre haline gelir. talya, Avusturya ve Macaristan tarihsel bir konumlanma refleksi ile Yugoslav idealinin karsndaki bamszlk hareketlere direkt/dolayl destek verirler. Slovenya ve Hrvatistan'n Katolik oluu tek faktr deildir. zellikle komnizm sonras dnemi ekonomi-politik gereklerle aklayan marksist gre gre Orta Avrupal Alp-Adriya insiyatifi Yugoslav paralanmasnda Slovenya ve Hrvatistan iin glendirici bir etki olagelmitir. Orta Avrupa merkezci insiyatif hzl bir ekonomik byme ve siyasal nfuz perspektifiyle 1990'dan sadace 70 sene ncesine kadar kili Monariye yani Orta Avrupa klbne ait olan Hrvatistana ve Slovenyaya arka kar.

140

talyann ve Macaristan'n durumu her devletin bana gelebilecek ekilde kendi ekonomik gndemi ile ve toprak problematikleri ile frenlenecektir. talyann Srbistan-Karada blokuyla oluan 3. Yugoslavya ya kar tamamen cephe alamayaca sregiden yllarda aka grlr. Balkanlara en yakn Avrupa olarak talyann dalan Yugoslavya Cumhuriyetlerine egdml ve dengeli gitmesi gereken ekonomik planlar olacaktr. Macaristan ise Srbistann bir zerk blgesi olan Voyvodina'daki Macar nfusunu dnmek zorundadr. Bu nfus Macaristan ve Srbistan arasnda karlkl bir denge unsuru olarak ortaya kar. Macaristan Voyvodina sebebiyle uyruklar sorununa dahil olur ve kendi tutumu sebebiyle eski Yugoslav topraklarnda anti-macar bir hattn olasl Macaristan frenleyecektir. Anti-Yugoslav cephenin grece limitsiz siyaset uygulayabilecek lkeleri ise Vatikan ve Avusturyadr. 1980lerin bandan itibaren Polonya/Solidarnus hareketinden itibaren Katolisizmi uluslararas politikaya derin ilikilerle deil dorudan sivil diplomatik aygtlarla yerletiren bu izgi Yugoslav kartln aktan yrtecektir. Sloven-Hrvat hattna bylece ak bir ideolojik destei Vatikan verir. Yugoslavyann dalmasn Vatikan bir katolik genilemesi gibi grr. Papa II. Paul zamann Alman Babakan Kohle iki yeni cumhuriyeti tanmasn salk vermitir. Vatikan ve Almanya diplomatik bir birliktelik sergiler. Germano-Papist ittifak B-Hnin gneyindeki Hersek fransiskenlerinden, Alp dalarndaki Sloven-Avusturya snrna kadar eski Yugoslavyann paras olan blgenin katolisizmin nfuz alannda olmasn ele alr.272 Yugoslavyann dier bir komusu gneydeki Arnavutluktur. 1992 'de Berisha iktidaryla bu lke dizginsiz bir Srbistan-Yunanistan kartlna oynar. Bu noktada Arnavutluk iki kimliinden de faydalanmak ister. bir zeminde siyaset kurmak ister. Ortodoks kardelii lks ve mezhep asabiyeti Srbistan ve Yunanistan uzun bir tarihsel srete birbirine desteki klmtr. Son
272

Arnavutluk,

hristiyan katolik

nfusu(%25) ve de mslman nfusu (%75) zerinden anti-komnist, anti-ortodoks

2-3 yzyl boyunca Osmanl

Mudry,s.358

141

kartl ve Bulgaristan'n g merkezi olmasna kar ortak diren Yunan-Srp d politikasn paralelletirir. Romanyann ise Srbistan ile Banat ve Transletanya gibi 2 blge sebebiyle toprak tartmas vardr. Fakat komnizm sonras ekonomik olarak ayaa kalkmak isteyen Romanya amborgoya ramen Srbistan ile kara ticareti zerinden iyi bir iliki kurar. Bulgaristann Srbistanla ilikileri Yunanistan ve Romanyaya gre ok daha sorunludur, en temel balk ortodoksinin Balkanlardaki lider lkesi olmak zerinedir. Bu olgu 2 yzyl boyunca Makedonya zerinden devam eden bir toprak sorununda aa kmtr. B-H nasl Hrvat-Srp-Mslman atmasnn zemini ise tarihsel olarak daha da uzun sren Makedon sorunu Yunan-Bulgar-Srp l ilikilerinde en belirleyici balk olagelir. Trkiye'nin Balkanlarda ve Karadenizde nemli bir ekim merkezi oluu 1990'da YDD'ye hemen entegre olmak isteyiinden okunabilir. merkez lojistik s Trkiye, Iraka I. Mdahale koalisyonunun iinde yeralr ve ncirlik I. Krfez Savanda koalisyon iin haline gelir. O dnemde ABD'nin Katar merkezli Krfez yerlekelerinin bugnk boyutta olmay ncirlikin nemini aklar. Trkiyenin, Avrupa diplomasi gazeteciliinde neo-osmanl diye tabir edilen Kafkas-KaradenizBalkan-Ortadou almlarna girdii sylenir. Trkiye, 1992'de ina edilen Karadeniz Ekonomik birliinin iinde yeralr. Dier yandan yukarda anlan 4 blgeden Ortadou ve Gney Kafkaslar Trkiyenin snrda olduu ve uyruklar/etnisiteler/atmalar ve terr sorunlarna dahil olmak zorunda kald

blgelerdir. Ermeni-Azeri sava, Dalk Karaba sorunu, K.Irak ve Krt sorunu, Grcistan-Abhazya 1992 sava, PKK sebebiyle 90lar Suriyesi ve Rus-een Sava Trk Dilerinin 90lardaki temel gndemleridir. YDD ile ezamanl olarak Trk d politikas Adriyatikten in Seddine sylemini ereve yapar. Bu hattn en dousu Trk Dnyasn ve eski sovyet Trk devletleriyle ibirliini iaret eder, ortada ve gneyde Arap dnyasyla iyi ilikileri, kuzeydeyse Kafkaslar olmak zere Mslman Dnyasnn/ Trk uyruklarnn rolmodeli olmaya iaret eder, en bats ise eski Osmanl nfuz blgelerinin halen Mslman nfuslu birimleri olan Bosnada ve Kosovada siyasal arlk kurma araydr.

142

Trkiyenin, biilen blgesel g rol erevesinde Balkanlarda etkili bir nfuz politikas gtmesini arzulayan odaklar, B-Hye aktif bir mdahale talebini 1992 yazndan itibaren gndeme yerletirdiler. Aktif d politikaclar sona eren iki kutuplu dnemin Souk Sava artlarna bal, nihai inisiyatifin blok/pakt ynetimlerine devredildii statik izgisinin, daha genel olarak Cumhuriyetin bandan beri izlenen izolasyonist izginin terk edilmesi yanlsdrlar. Trkiyenin B-H politikasnda aktif d politika izgisinin en yetkili temsilcisi, yine bu kavramn mellifi olan Cumhurbakan Turgut zaldr. Hkmetin ihtiyatl aktiflik politikasna karlk zal daha angaje ve risk almaktan kanmama gereini vurgulayan bir izgiyi yerletirmeye alr. Bunun iin yine Krfez Savanda olduu gibi Avrupadan ziyade ABDyle sk ibirliini n alr.273 Trkiyenin bu blgelerdeki hamleleri ok byk siyasi/insani riskleri de barndrr. Komusu olan lkelerden kaybedilen topraklardan youn g Osmanldan bu yana 100 yllk tarihte grlebilir.(Makedonya-Sancak ve B-H'den Trk-BonakArnavut gleri, Bulgaristandan Trk ve Pomak gleri) Siyasal risk, Trkiye ve Irak'ta atmalara sebep olan Krt sorunu zerinden kaynaklanr. Bu alan egemenliin snrlarnda gel-gitler yaatabilecektir. zellikle YDD'nin insan haklar algs ve ulus devletlere etnik temelli insan haklar dayatmas Trkiyeyi Krt meselesi noktasnda askeri ve siyasi tercihlerinde NATO-AT denkleminde zm araylarna iter. Almanlarn Dou siyaseti (ostpolitik) nasl Balkanlarda etki oluturmaya altysa andracak ekilde 93-96 dneminde G. Dou sorununda da Trkiyeye kar diplomatik kuliste bulunur. Fransann 80lerde srdrd Ermeni-Krt kartlaryla Trkiyeyi sktrma politikasn devralrcasna Almanya 92-95 dneminde Trkiyeye bask yapar. Trkiyenin Balkanlar ve Ortadou siyasetini younlatrlm Trkiyeyi sktrmas sebebiyle de olmu olabilir. Dalan Sovyetlerin mirass Rusya Federasyonu ise Yeltsin liderlii ile Bat ile egdm arayan politikalara ynelir. Komnizm sonrasnn ekonomik ve siyasal krizi ve yeniden gnyze kacak uluslar sorunu Rusya'y panislav ve dizginsiz Srp
273

1996da ABD-srail aksyla

ibirliine ve ortaklna oturtmas, Fransz-Alman ekseninin

Bora,s.303

143

yanls diplomasiden uzak tutacaktr. Bosnal Srplara verilen diplomatik destein nemli aya dini cepheden gelir. Srp Kiliseleri pan-Srp davasnn militanlarna meruiyet atfeder. Dier yandan Ukraynadan Karadaa kadar Slav-Ortodoks dini ittifak arayan sivil-diplomasi yrtlr. Bu hat sadece moral ve siyasal destekle kalmaz. Sava sonras yllarndan yansd gibi zellikle Gney Kbrs ve Yunan rejimleri Srbistana hem mali askeri lojistik yardmda bulunmutur. 1992 Martnda stanbulda toplanan Dou Hristiyanl patrikleri Srbistan de vardr.274 Rusya/Belarus/Ukrayna/Srbistan -Karada/Ermeni lobileri/Karajina ve Bosna Srplar/Dinyester- Krm Ortodokslar/Gney Osetya ve Dalk Karaba zerinden bir Ortodoks blok kurma giriimi bu lkelerdeki sivil ve dini oluumlarca radikal partilerce ne alnr. Fakat meru hkmetler dzeyinde bu olas bloklamay dizginleyen faktrler vardr. Amerikan d politikas ve bu d politikayla senkronize olduu anda slam lkeleri bu hattn tarihsel kart ve frenleyicisi olarak ne kar. B-H sava bunun ok net bir rneini ortaya koyar. Bu yzden mslman tarafndaki askeri ve diplomatik giriimler de kart taraflarca benzer ekilde eletirilir. Bosnay kendi davalar ile meczetmeye alan Suud ve ran rejimleri, insani yardm, askeri komuta destekleme, gnlller tekilar ile nce B-H daha sonra da Makedonya, Arnavutluk zerinden Balkan corafyasna nfuz etmek isterler. Fransa, ngiltere, Amerika 1990-91 srecinde ilkin Yugoslavya yanls tavr ierisindedirler. Bu toplantda stanbuldan Barthelemos ve Moskovadan III. Alexis

Federasyonunun dalmasna kardr ve lkenin birliini ve btnln resmi makamlarnca savunurlar. 1990'da henz entegre olmu birleik Almanya dahi ilk balarda bu izgiden sylem dzeyinde farkl deildir. Fakat kendi iinde homojen olan Slovenyann kolayca kopuu sreci deitiririr. Slovenya kadar homojen nfuslu olmayan Hrvatistanda ve Bosna-Hersekde bamszlk, byk insani krize neden olacak atmalar balatacaktr. Bosnadaki toplu lmlerle alakal ilk raporlar 1994de uluslar aras hukuk mercileri merkeze oturur. Uyruklarn uyruklarla veya unsurlarn
274

naltay,s.237

144

unsurlarla atmasdr soykrm deildir eklinde zetlenebilecek hakim bir gr ne kar. BM insan haklar komisyonu bu yzden soykrm deil etnik temizlik kavramn nceler. zetle Ruvanda veya Holokost deil, Lbnan Sava eklinde uyruklar ve unsurlar aras atmadr erevesi arlkl olarak kabul edilir. 1985de Yugoslavya dalr m dalrsa ne olur sorusuna en ok Lbnan andrr cevab gerek olmutur. Bu cevab sosyalist Yugoslavyann kurucularndan olup daha sonra sistemi eletirdii iin 1950lerde grevden alnp hapsedilen Milovan Djilas vermitir. Karamsarlkta ama gerekilikte buna yakn bir ngrye kimse yaklaamaz. Deil 1980lerde, Yugoslavya savalarnn yaklat 1990lar banda, 2 sene sonra birbirlerine kar savaacak olan Srp-Hrvat-Bonak milliyeti liderleri bir yandan blnmeye oynuyor fakat herhalkarda sava veya katliamlarn olmayacan ngryorlardr. Buna sebep hepsinin uluslar aras toplumun -en ok da kendilerinden yana- mdahil olacana dair ar iyimserliktir. Savan merkezinde 92-94 dnemi BM raportr Tadeusc Mazovickiye gre etnik temizlik olgusu vardr. Etnik temizlik bir lkedeki etnisiteler aras, uyruklar aras, tannm antiteler aras birbirini krma ve belli blgelerden uzaklatrma hareketleridir. Bosnada tm antiteler savala birlikte, kendi nfuzlarnda bulundurlar topraklar korumak ek olarak alabildiklerini de almak, ve o topraklarda yaayanlar da aznlk olarak brakabilmek noktasndadr.275 Bosnada etnik temizlik konusunda gemie anoloji yaplagelir. II. Dnya savandaki ok cepheli i savalar Yugoslavyann her yerinde yaanmtr ama en ok Bosnada (merkez Bosna ve Dou Bosna blgelerinde) cereyan etmitir. Daha gerilerde Hersek isyanlar da anlagelir. 1875 isyannda babozuklar aras atmalalar katliam boyutunda toplumlar aras gerilimi had safhaya kartmtr. Sava, igal veya yeni devlet kurulu dnemleri gc arkasna alan unsurun ya da ynetici snfn Srplar bu lkelerin igalci olduu dnemlerde zulm Mslman nfusu enterne etmeyi denemilerdir.
275

saldrlarna/enterne etmelere kap aralar. Habsburgun ve Nazilerin zttnda yeralan grrken, 1918de ngiliz Fransz yanls tercihleriyle glerine g katan Srbistan ve Karadal Ortodokslar

Heredote, revue de Geographie et de geopolitique, Paris Octobre, Decembre 1991, Yves Lacoste, s.12

145

Kendisi de Karadal Ortodoks kkenden gelen Djilas Adaletin Olmad lke adl siyasal hatralarnda genlik yllarnn Karadanda Bonak Arnavut ve Trk Mslmanlara yaplanlar anlatr. Zulm politikalarnn istatii Yugoslavya kurulduktan sonra Trkiyeye en ok g veren blgenin Sancak ve Karada olmasndan anlalabilir. 1992de savaa tutuan Bosna Hersek antitelerinin de kendiliinden bir birlik ierisinde sregeldiklerini iddia etmek aslnda zordur. Bosna Hersekde 1910dan itibaren yaplan tm seimleri milliyeti partiler domine etmitir. Her B-H uyruunun da milliyeti partileri kendi unsurlarnn oylarn blok olarak toplamaktadr. Titocu dnemin -ortada seim olmasa da- belli bir oranda bu klasik tablonun tersini baard sylenebilir.
276

Hrvat ve Srp domine ediine kar laik Yugoslav kimlii

Mslman Bonaklar iin bir zaman cansimidi gibi olmutur. Fakat son 92-95 sava Titocu kua dahi etkiler. Bu kuaktan yal bir Bonak Kendimi hi Mslman gibi hissetmedim. badeti tanmam, camiye gitmem, sizin gibi Avrupalym, burada yardm iin Araplar deil de Avrupallar grmek isterdim. Ama artk -u yaadklarmdan sonra- kendimi mslman hissediyorum. 277 diyecektir. Eski Yugoslavyadaki sorunu bat medyalarnda olduu gibi, birlikte yaama sorunu eklinde tanmlamak hem dar hem de eksik bir tanmdr. atmann birlikte yaama problemi gibi grnen noktas, tek tek uluslarn (narodlar:kurucu gney Slav uluslar) veya narodniklerin (Slav olmayan, tannm fakat kurucu olmayan Yugoslav halklar, ) ayr ayr ve birbirine tam anlamyla ztlaan mitlere sahip oluudur. Mitlerin ulusal sorunda ve uluslaras ilikilerdeki yeri belli bir snra ve eylem kapasitesine boyun eer. Bu snr ekonomi/politik aygtlarla askeri brokratik yaplarla, yasal ve yasal olmayan rgtlenmelerle kendini belli eder.

276

Y.D.A. Dyker and I. Vejvoda, Yugoslavia and after a study in fragment despair and rebirth/ Xavier Bougarel, s.87 277 ed. Vulianys Seasons in Hell: Understanding Bosnias war NY/St. Martins Press 19994, s.65

146

20. yzyln bandaki Pandora Kutusunun yzyl sonraki hali: Balkanlarn etnik giriftlii. Bosna Hersekin ortasnda ve kuzeybatsnda younlaan Bonak Mslman nfus koyu yeil renkli. http://www.monde-diplomatique.fr/cartes/balkans

Dnya Savalar en ok Bosna merkezli olmak zere tm gney Slav topraklarn altst ettiyse de son Yugoslavya savalarn da itekleyen parametreler mitlerden ve toplumsal bilinaltlardan ziyade real g ilikilerinden kaynaklanr.Bunlar 3 ana balkta aklanabilir: -Dou Blokunun dalmas -SSCBnin yklmas

147

-Milliyetiliklerin Ykselii. Hep bir yanyla bir dnyaya br yan ile br dnyaya bal olan Yugoslavyada ulusal sorunu entegrasyon ile 2 kez zmeye alan gney Slavlarnn tarihi, kuzeyden gneyden doudan ve batdan eitli ekim merkezleri ile ekitirilen bir corafyay anlatr. Kuzeyden Habsburg Avusturya -Macaristan vakumu bugn de Almanya-Avusturya zerinden ayn izgide siyasetine devam etmektedir. Gneyden Yunanistan tarihsel Makedonya mdahili olarak vakum oluturmaktadr. Arnavutluk tarih boyunca Yugoslavya iinde mdahildir. Kosovada ulusuk(narodnik) barndran bir Balkanlarda ok uzun sre egemenlik kuran, Slovenya-Dalmaya

Hrvatistan hari kalan eski Yugoslav haritasna 400 seneden fazla egemenlik kuran Trkiye ise, bugn blgede bamsz bir vakum oluturmaktan ziyade pax-americana zerinden yryen siyasetlere eklenmi durumdadr. Buna nemli bir sebep artk Trkiyenin Yugoslavya topraklar ile yksek bir orannn olmamasdr. Savatan sonraki dnemlerde Bosna Hersekin meru hkmetinin ve iki komusu Hrvatistan ve Srbistann siyasal sorumluluu oka tartlr. Bosna meclisinin son birleik oturumunda, daha sonra sava sulusu olarak geen yl yakalanan Karadzi, Bosnay cehenneme evireceksiniz diyerek Bosnann o dnem meru lideri zzetbegovii uyarr. Mecliste geen sert tartmalardan sonras Bosnal Srp vekiller meclisi terkeder. zzetbegovie uyarlar yeterince ciddiye almad o dnemde szleri bir Hrvatistan ekilde eletiriler yaplagelir. Fakat B-H'nin seilmi meru lideri iktidar elinde tutar. Karadzi'in 1992deki son birleik oturumdaki uyardan/ngrden farkl boyuttadr, tehdite yakndr. 1991'de hududunun kalmam olmas ve eski Yugoslavyadan Trkiyeye gn oktan tamamlanm olmas ve kalan Trk nfusun

zzetbegovitir. Sava sonras seimlerini de kazanr ve 5 sene boyunca 2000e kadar

topraklarnda sregiden Hrvat-Srp atmalar ve bu atmalarda Yugoslav Federal Ordusunun Srp milislerini silahlandrmas ve lojistik destek kmas Bosna Srplarna da ksa sre sonra kendilerinin de grr, kartysa blc bamsz ama desteklenen paramilisler olmu olur. Yugoslavyay olabileceklerine dair gveni zaten alamtr.Bu militarizm Srp yanls olursa destek

148

cumhuriyeti/bamszlk/ayrlk

milliyetiliin paralad tezi oka ilenir. bir baka grle kesin bir paradoks tekil

Ancak bu gr, gereklerle snanm

ediyordur. O da Yugoslav Ordusu tarafndan desteklenen Miloseviin Yugoslavyaya hkmetme araynda lkeyi paralad grdr. nk aslnda, Yugoslavyann mezarn kazan sadece aha kalkm bamszlk milliyetilik deil, esasnda Yugoslavyann en byk cumhuriyetinin(Srbistan) kontrol edilemeyen askeri gcdr.278 Savan nedenlerinde balk ne kar: Politik, Ekonomik, Jeostratejik. Uluslararas ilikiler alanna en ok giren faktrler jeostratejik olanlardr. Politik sorun derken kastedilen Yugoslavyann i-idari yaplanmasdr ve eitli reformlarla ve anayasal dzenlemelerle yaplan restorasyonlara iaret eder. Yugoslavyada varsayarsak ekonomik kriz de uluslar aras ilikiler alana oluan girer. ekonomik krizin Alp-Adriya , Dou Bloku, hatta Ortadou ile senkronize olutuunu Birincil olarak uluslararas ilikiler alanna giren jeostrateji Yugoslav sorununu tm angaje aktrler ile akladnda nerdeyse tm merkezka kuvvetlerin sahada bir yerinin olduunu gsterir: ABD, AT, Rusya Federasyonu, Avusturya, Trkiye, eski Yugoslavyann Balkanlardaki komular -zellikle Yunanistan Romanya, slam dnyasndan ierisindeki ok-ballk ve ve ran, Suudi Arabistan. zellikle Avrupa Topluluu eitler arasnda kaotik durum ngiltere, Fransa ve

Almanyann Bosna veMakedonya sorunlarna ayn yzyln bandaki gibi dikine bir d politika konseptiyle giri yaptklarn gsterir. Ne var ki sre ierisinde Clinton Amerikasnn 92 seimlerinden sonra insani mdahale doktriniyle acilen blgeye nfuz etmesiyle Avrupa Topluluu ikincil planda kalmtr. Avrupa homojen bir btn deildir, nk blgesel bir entegrasyon hareketi olarak birlik bugn dahi hala kendi btnlemesini tamamlam deildir. Yugoslavyann dalmas ve Bosna sorunu, ATnin kendi ortak gvenlik ve d politikasn gelitirme sreciyle eanl olarak ortaya km ama snfta kald bu snavlar vesilesiyle AT kendi kurumsal gelimesinin snrlarnn farkna varmtr.279

278 279

lke Dergisi,s.73 ule Kut, Balkanlarda Kimlik ve Egemenlik,stanbul: Bilgi niversitesi Yay., s.183

149

Yugoslavya krizi ABD/Avrupa/Almanya arasndaki kar elikisini ortaya koymakla kalmaz, ayn zamanda Avrupa iindeki ngiltere/Fransa/Almanya merkezli Avrupa ii elikiyi de gn yzne karr. Hrvatistan ve Slovenyann bamszln tanyan ilk lke olarak Almanya, Yugoslavyann blnme srecini balatarak, Balkanlar ve Dou Avrupada etki alan kurmak istediini aka ortaya koymutur. ABD ise Krfez lkesinde salad stnlk karlnda blgenin ksmi de olsa Almanyann etki alanna kaymasna msaade eder. Buna karlk Almanyann etki alann Hrvatistan ve Slovenya zerinden Adriyatike kaydrmas AT iindeki dier lkeleri harekete geirmitir. ATnin dier iki byk lkesi ngiltere ve Fransa Rusyaya yakn durmak suretiyle 1992 savanda Bosnaya yaplacak olan mdahaleyi geciktirir. Bu durum bir taraftan Bosnann statsnn Srbistan lehine olumasnn nn aarken, dier taraftan etnik kymn artmasna neden olur.280 Souk Sava sonras krlmalarn en serti olan Bosnadaki sava i sava olsa da mhahaleci ve angaje aktrler o kadar karmak bir kompozisyon izince insanlk tarihinin her gei dneminde gndeme gelen iyimser deiim sylemleri yerini krlmalar hayalkrklna brakr. Uluslararas rgtlere ramen ortaya kan

atmalar artmtr. Medeniyetler atmas paradigmasn savunan yorumcular, dinler ve kltrler aras atmalarn ideolojik merkezli atmalarn yerini alaca hipotezini ileri srmlerdir. Eski Yugoslavyann trajedik bir biimde etnik ve dinsel ierikli bir i savaa srklenmesi bu grn rnek verdii bir balk olmutur. Avrupann scak blgesi Balkanlarda Bosna ve Kosovada soykrm krizlerinin nlenmesinde BM Bar Koruma Harekat ve ABnin baarszla dmesi zerine, NATO ancak askeri mdahale ile bar tesis edebilmitir. 281 lke iindeki siyasi kriz kendi sosyal politikasn da ortaya kartr. Yeni sosyal ve siyasal hareketlilikler yaklamna gre Bosna olay, yeni tip asabiyetlerin (neo-tribalizm), ulusal kabileciliklerin (tribal nasyonalizm) ve etno-anarizmin tarih sahnesine yeniden dn ve yeni an diplomasisi ile anlamdrlmasdr. Buna gre yurttalk algs birden deforme olur ve lk birlii kalmaynca oluan ani bolukta

280 281

der. Fatma Turhan, Kresel Gler, stanbul:Kre,2005,s.168 Can,s.35

150

birden ar-faydac etnik hareketler ve yerel iktidar odaklar ykselir.282 kabilecilik, Afganistanda

Bunun

varolan sava cepheleri ierisinde farkl grntleri olacaktr: Afrikada sava mezhepilik, Kafkaslarda ve eski Yugoslavya'da olarak deil fakat mantk olarak bu mafyzlemi siyasal antiteler. Siyasetin silahszlandrld Avrupa'da ise federalistotonomcu blgeselcilikler ykm kapasitesi dzlemde anlabilir. (K.talya Ligi, Flaman,Valon hareketleri) Yugoslavya yarlmasn komnizm sonras siyasal kriz ve milliyetilik doktriniyle aklayanlarn elinde ok net bir istatistik de vardr. Tm Yugoslav cumhuriyetlerinde ilk serbest seimleri ya ar ya da dolayl milliyeti partiler kazanmtr. B-H'nin i siyasetinde ilk 3 sray peisra alan partiler Mslman, Katolik ve Ortodoks milliyetisi partilerdir. Bosna Hersek ile ilgili yaplabilecek Lbnan analounun ilk grnts de sava ncesi 1991 ylndan hemen okunur. 1943 paktyla yasa gerei cumhurbakannn hristiyan maruni, babakann mslman snni, meclis bakannn ii olduu Lbnan andrcasna B-H'de de muadil makamn da dini/etnik yapca yasal zorunlulukla deil fakat fiili durum sebebiyle paylald grlr. Krize en bata sistemin tm dnyada dayatt ekonomi-politik gerekler erevesinde baklrsa kapitalist yaplanmann motor gc olarak ykselmi ulus devlet belirli sermaye merkezlerini gl imparatorluk yaplarndan kopartp muhafaza eden bir tr tel rg olarak 20. yy sisteminin esas yaptadr. Fakat sistem dnp 20. yy evresini atlamay gze alrsa Almanya veya Fransa gibi ulus devletler kreselleme karsnda yetersiz, Trkiye gibi ulus-devletler ise olmas gerekenden byk addedilmeye balanr 283 Trkiye gibi bir NATO lkesine bu yaklamla ve uygulamayla henz

yaklaamayan kresellemenin askeri ve siyasi aygtlar (ABD/NATO/AB) 1990dan bugne gelen srete Yugoslavya, Sudan, Irak, Pakistan gibi lkelere bu bakla yaklaabilmektedir ve krizlerin byd durumlarda da dorudan mdahil olabilmektedirler.

282 283

Mudry,s.336 der. Fatma Turhan, Kresel Gler, stanbul:Kre,2005,s.15

151

Birlikta yaamada Gney Slavlarn tarihsel bir beceriksizlii olduu iddias ise tartmaldr. Bu blgelerin etnik olarak homojenlememi olmas ve atmann srekli devam etmesi, edebilmesi ulusal sorunun merkezi Avrupa glerince algland gibi alglanmadn gsterir. Orta Avrupadan itibaren esas batya doru devletlerin daha homojen olduklar ortadadr. Bu durum tarihsel koullarn homojen nfuslar daha erken tarihlerde dayatmasyla veya Bat Avrupa Krallklarnn mezhep/din/uyruk siyasetinin ok erken dnemlerden itibaren Balkanlardakinden ok daha sert ekilde yaanm olmasndandr. Bugn batl demokrasilerdeki birlikte yaama olgusu demokrasiyle gmen iilik ile nitelikli i gc transferi ve yerleik liberal amlanr. Post-modern birlikte yaama lks sadece bu ok

kltrll tanmlar. Farkl antitelerin varl, tannml gibi bir durum asla yoktur. Balkanlarda bar hakknda farkl grler vardr. Bar mmkn klacak temel faktr Hrvat, Srp ve Arnavut, Bonak meselelerinin nihai olarak zlmesidir. Halen Balkanlarda kendi kimlikleriyle var olan Roman-Katolik, Slav-Ortodoks ve eski Osmanl unsurlar arasnda bir ztlama srp gitmektedir. lk iki grup, yaanan gelimelerde tm mekanizmalaryla yer alrken, Osmanl unsurunun boluu ABDnin temsil ettii Yeni Dnya Dzeninin varlk alanyla doldurulur. Bu durum, Trkiyenin gelecekte Balkanlardaki dengesinin korunmasnda bir rol stlenmesinin ve ABnin tartmasz bir gc olmasn zorlatrmaktadr.284 Huntington Trk siyasetine, Mslman bir seenek diyerek daha olumlu bir konum atfeder. slam dnyasnn karmaa ierisinde olduunu syleyen Medeniyetler atmasnn yazar nc bir devlete ihtiya duyulduuna ve Trkiyenin bylesi bir rol iin ok uygun olduuna dikkat eker. 15 yl ncesinin genel kansna gre Souk Savan sona ermesi, Dou Akdeniz, Balkanlar ve Kafkaslarda Rusya karsnda yer alan Bat savunma sisteminin temel direi olan Trkiyenin nemini geersiz klmtr. Fakat bugn bu kan deimitir. Yeni tip bir souk sava benzerinin tekrar baladn gsteren yeterince rnek vardr. Rusya, Balkanlarda Srp ovenizmini destekler, Kafkasyada eenyaya kar yapt iki savan ardndan Grcistan istila

284

Balkanlar Sempozyum, s.134

152

eder. Orta Avrupada bir Nato yesi olan Polonyann balklarn tehdit eder. 285 Slav ve Balkan Dnyasnda Trkiyenin souk sava sonrasnda artk nemsiz ve etkisiz olduunu sylemek bylece mmkn deildir. Balkanlarn entegrasyonu iin Avrupa vazifeli grlr. Bugn merkez Balkanlarda, zellikle B-H, Srbistan, Hrvatistan l evriminde istikrar hedefi iin uluslar aras byk g odaklar AB hedefini kanlmaz ve tartlmaz ilan eder. ABD bakan yardmcs Biden, 2009 Maysnda durakl Balkan gezisinin ikinci dura olarak urad Srbistan'da AB hedefinin altn izerken ilk dura B-H'de de parlementodan seslendii vekillere ayrmc milliyetiliin AB yelii iin reformlar yoluyla altedilmesini salk verir.286 Fakat ABnin Balkanlarda, ABD hatta Rusya kadar dahi bir g olamad da aktr. AB jeostratejik politikada kendisini bamsz hale getirecek birlemi bir ordudan ve ABD tarafndan ynlendirilen NATO benzeri bir askeri kuvvetten mahrumdur. Avrupa 20 yldr altna imza att, nerdeyse 35 yldr hedef olarak deklare etmi olduu ortak d politikay hasl edememektedir. Act Unique Avrupas aslnda Metternichyen veya Viyana Kongresi Avrupas gibi ok sk ncller araydr ve aslnda bunu salayacak kadar detay da barndrr. Act Uniqueden sonra Maastricht ve Amsterdam Anlamalar da niter Avrupa kurumlar ina etmidir. Ne var ki ortak siyasete dair gerek bir arzunun yelerde olmad da ayrca ortaya kar.287 Yugoslavya krizinden, 2003 Irak istilasna kadar en st dzeyden uluslararas sorunlarda birlik yeleri farkl tavrlar gsterebilmitir. ABnin 2000 sonras genileme kampanyas Balkanlara yatrm artrr. Fakat kili yardmlar genelde blgesel kazanmlar odakl olur. rnein Kuzey lkeleri genelde Baltk lkelerini tercih ederek gneye inmez. Avusturya Slovenyaya, talya Arnavutluka, svire Slovakyaya, Hollanda ise Makedonyaya ba yapmay tercih eder. Bugn B-H rejiminin ileyii sebebiyle himaye olgusunun halen alamad eletirisi de yaplabilir. Rejim halen pretoktora grntsn aamaz. yapsnn bir d g Pretoktora rejimi, bir lkenin askeri ve mali ya da glerce organize edilip

denetlendii/desteklendii/korunduu ynetim biimidir. Bu yntem 19. yzylda

285 286

Balkanlar Sempozyum,s.149 Taraf Gazetesi, s.3, 21 Mays 2009 287 Mudry,s. 376

153

koloniyel yaylmacln arac olarak gelitirilmitir. Napolyon savalarndan sonra himaye sisteminin kurulmas byk glerce, g dengesi aralar arasnda kullanlmtr. Osmanl Devletinin egemenlii altnda bulunan baz lkelerin isyan sonucu baka lkelerin himayesi altna girdikleri grlmektedir. Gnmzde nce Balkan lkerinde balayan B-H, sonra Kosova venardndan, Afganistan ve Irak'ta farkl versiyonlar ile ekillenen uluslar aras himaye (international protectorate) modelinin ortaya kmas hem 90'larda Balkanlardaki dinamiklerde hem de uluslar aras sistemin yapsnda meydana gelen deiimlerin ortak sonucudur.288 Balkanlar bugn hala tam bir istikrara kavuamamtr. Balkanlarda kaldra ve terazi eklindeki dengeler varolagelir. istikrar hemen snrn br tarafndaki koullar fazlasyla etkiler. Komu ya da ilintili lkelerdeki gelimeler B-Hyi zellikle etkiler. Karada referendumla 2006da Srbistanla birlikten ayrlrken, Kosova pretoktaras 2008de Srbistandan bamszlk ilan ederken Srp maduriyeti refleksi uyana gemitir. Maduriyetin bedeli olarak Bosnann Srp idari birimi olan Republica Syrpskann anavatan Srbistana ilhak hakk gndeme getirilir. Dayton hala atekes plan gibi bir etki uyandrr. lkenin iinde bir gvenlik eridinin izilmesi harici savan etkileri geri silmek pek mmkn olmamtr. Dayton perdesinin tm taraflar iin ekonomik knts bir yana, taraflar arasnda bir daha kurulamayacak ekilde bozulan eitliin yenisini ina edemedii grlr. Geri dn hakk halen uygulanamaz, bir trl mahkemeye iletilmeyen sava sulular halen vardr. Bosna Krizi, Fukuyamann tarihin sonu geldi tezinin ok da kapnn eiinde olmadn gsterir ve yine ABD'nin tek tarafl kresel hegomonyasnn caydrclk zerinden barn garantisi olamayabileceini gsterir.. Tam tersine souk savan karlkl terrize ortam iki sper g evriminde bir dengenin olumasn salamtr. Bu dengenin zl nemli sayda ve narin blgelerde atmalarn kmasnn balangc olur. Souk Sava sonrasnda, kuvvetler dengesinin neden olduu siyasi belirsizlik ortam ierisindeki jeopolitik istikrarszlk, Kuzey Afrika ve Dou AvrupaBalkanlar eksenlerinde ar demografik basknn getirdii isizlik ve istihdam
288

http://www.asam.org.tr/temp/temp812.pdf Pnar Yrr, Balkanlarda Uluslar aras himaye Bosna Hersek, s.6

154

yetersizlii, etnik ve dinsel ideolojik, sosyal-kltrel atmalar, toplumsal dncenin btn ierisindeki yerleik Eitlik Anlay bnyesinde atlaklklara neden olmaktadr.( Yugoslavya ve Cezayir). Endstriyel ve kalknm Bat Avrupa lkeleri ile eski Dou Bloku lkeleri arasndaki ekonomik dengesizlik ve Avrupa Birliinin Genileme Stratejileri kapsamnda, siyasal ve ekonomik kayglarn ar basmas neticesinde, ABDnin II. Dnya Sava sonrasnda Batl Mttefiklerine uygulad Marshall Yardm benzeri stratejilerin uygulanmasn engellemektedir. Eski Yugoslavya Federasyonunun paralanmas sonucunda ortaya kan etnik- dini kkenli ideolojik atmasnn, Federasyon Birliini paralayan gl dinamikleri, Bat Avrupa lkelerine g hareketini iddetlendirmitir. 289 Bugn Bosna Hersek kendine ait retim endstrisi kurmada tamamen bir ylgnlk ierisindedir. Halen ekonominin temel girdilerinden biri bata Almanya olmak zere yurtdnda ii olarak alan eski Yugoslavlardr. zellikle Dou Avrupa lkelerinin Batyla btnleme ve istikrar iin byk umut balad AGK ise bamsz ve etkili bir platform olarak gndeme gelememektedir. Yugoslav krizinde, Bat Avrupa lkeleri AGKi fiilen AT olarak anladklarn gsterecek politikalarda bulunmulardr.290 B-Hye askeri mdahale tartmas sadece AGK rneindeki gibi kurumlar noktasnda deil genel olarak Batl lkeler ynetimindeki uluslararas topluluun dnyadaki atmalara hukuki zm getirecei iddiasn ve bu topluluun ahlaki merutiyetini ciddi biimde andrmtr. Bu andrma ile oluan boluu NATO askeri operasyon gcyle ve Dou Avrupa-Balkanlar entegrasyonun yegane aygt olma rolyle doldurur. ABD, bugne kadar, Avrupal rakiplerine kar stnln askeri aygt ve ona uluslar aras planda merutiyet klf sunan NATO gerekletirmitir. eliyle Dalan Dou Bloku lkelerindeki egemenlik yarnda da bu

yzden NATO zeminini ne kar. NATOya yeni lkelerinin katlmas demek bu lkelerin neredeyse tamamnn Amerika sanayi tarafndan retilen askeri standartlarla donatlmas demektir. Dier yandan geniletilmi NATO varl, zellikle dnya enerji yataklarnn byk blmne dorudan sahip olmu ya da sahip olan lkeleri kontrol altnda tutabilecek jeostratejik konuma sahip bir corafya zerindeki egemenliinin bir

289 290

Can,s.211 Bora,s.232

155

arac olacaktr. ABDnin NATOya katmak istedii blge Karadenizin dou kylarndan balayp Hazar Denizini de ieren blgedir ve buralar zellikle ran ve Rusya gibi Amerikan kart karlar tayan lkelerin egemenlii altndadr. Elbette blgenin bu nemi salt ABD asndan deildir. zellikle Almanya geleneksel dou politikasnn nemli bir kava olan Balkanlarda operasyonlarna ABDden de nce balamtr. 291 Bosnada yaananlar yznden caydrcln en ok kaybeden uluslararas aktrse Birlemi Milletler olmutur. BM makamlar ise BM Sekreterliinin dank ve paralanm durumdaki bir Gvenlik Konseyi tarafndan sunulan politikalarn uygulamak durumunda olduklarn ve bu durumun zorluk olduu ne srmektedir. Bilano olarak aslnda BM, Bosna-Herseki ihmal etmi deildir. Burada stlenilen grev BM tarihinin en pahal ve karmak bar gc harektdr. Harektn en youn dneminde grevli personel says 19 bini geer.292 Baarszlk bunalmn yanl biimde tanmlanmas, insani yardmla yetinip siyasi basknn zayf tutulmas ve gvenli blgeler uygulamasnda toptan knt gibi ok canalc balklarda yatar. Bosna i sava resmen atlatmtr. Ancak terrn ve snr d edilmelerin etkileri silinmemitir. Evlerinden atlanlarn ou(ounlukla Mslmanlar) yerel ve uluslar aras yetkililerin gvence verici ve zendirici szlerine ramen bir daha geri dnmemitir. Genel siyasi durum olaraksa bar salanm ve Bosna paralanmaktan korunmutur. Bunu salayan Uygulama Gc (daha sonra stikrar Salama Gc) olarak grev yapan 60 bin kiilik NATO Ordusu ile kendi ilerinin sorumluluunu stne alacak duruma gelene dek lkeyi idare etmeye yetkili sivillerden oluan Yksek Temsilciler Brosu olur. Gerek Yksek Temsilcilik gerek uluslar aras birlikler hala Bosnada anlamaya varldndan bu yana( Daytondan on yl sonra) oradaki ilikileri gzetim altnda tutmay srdrr. Bu, savan ardndan lkedeki karkln ve toplum arasnda gvensizliin ve ibirliinden yoksunluun devam ettiinin gstergesidir. 293

291 292

Haziran,s.26 Carneige,s.98 293 Tony Judt,Sava Sonras Avrupa Tarihi,YKY:stanbul,s.811

156

Avrupann byk gleri arasnda ortak bir d politikann de facto ortaya kmad grlmtr. Bunun dnda savan koullarnn ekilmez boyutlara ulatnda dahi Fransz, Alman, ngiliz uyumu ortaya kmaz. Siyasi denge AmerikaRusya kaldracnda Temas grubu ile oluturulmu ve ancak Amerikan mdahalesi sonuncunda da g politikas bir atekes dengesi oluturabilmitir. Dn ve bugn ile savaa da deinmek savan genel doasn ve modern alardaki savalardaki deiimleri irdelemek iin de aratrmann konusu olan Bosna, tarihiyle ve bugnyle adeta bir ayna ilevi gsterir. Militarizm modern devletin merkez aygt olmutur. Bu merkezi aygt salt kapitalizmden veya endstriyalizmden kaynaklanmaz. Sava toplumsal yapnn kapitalizmden ok daha eski olan jeopolitik vehelerinden domaktadr. Kendi kendini idare etmek isteyen ayr ve belirgin bir insan grubuna ait olma hissi politik ve ekonomik sistemlerin ayrlmaz bir parasdr. Toplumun derebeylik, prenslik gibi ounda ayn dil ve inanlarn paylald kk niteler etrafnda topland ulus ncesi bir dnem vardr. Milliyetiliin gerei olan faktrler, genellikle uzun sre dnem vardr. Milliyetiliin gerei olan faktrler, genellikle uzun sre gizli kalp, ancak ortak bir tehdit olduu zaman ortaya kar. Benzeri olarak, bir millet oluturmak iin giriilen abalarda ulus ncesi ve anti milliyeti refleksler ile karlarlar. Bu nc dnya lkeleri ve zellikle smrge ncesi toplumun bir milliyetilik ve kesin corafi snrlar erevesinde deil, kabile balar ve belirsiz kabile snrlar erevesinde topland, Afrika lkelerinde grlen bir durumdur.294 Sava hep vardr fakat kapitalizm, ister ekonomik ister jeopolitik motifler ncelikli olsun modern dnyada savalarn saysn kapsamn ve iddetini Avrupa zerinden artrmtr. zellikle Protestanln ortaya kn takip eden yzyllarda Avrupa Devletlerinin savasz geirdikleri yllar saval yllardan daha azdr. Saraybosnada 1914de Avusturya Aridk ldrldnde bunun bir dnya savana yol aacan bilinemez. Henz dnya sava kavram yoktur. Onsekizinci yzyl boyunca ve ondokuzuncu yzyl balarnda, sistemin balca gleri arasnda uzun savalar olmutur fakat kapitalist sistem kresellemenin admlarn atmad iin 20. yy balarnda sistem yerkrenin tmne yeni yeni nfuz ediyordur. Bundan byle, merkezi gler arasnda her ciddi kapma btn yerkreyi etkileyecektir. Ayrca
294

Can,s. 400

157

savalarn iddeti giderek artacak, sava sadece ordular arasnda bir mcadele olmaktan kacaktr. Birinci Dnya Savanda ldrlen her yirmi askere kar bir sivil hayatn yitirmitir. Yirmi yl sonraki kinci Dnya Savanda vaziyet asker-sivil says eitlenir. 295 II. Dnya Sava dahilinde ve ardnda Avrupada yaanan i savalarn sava sonrasnda brakt izler derindir. Ksa yoldan bunun anlam, Avrupadaki savan 1945 ylnda Almanlarn ekilmesiyle sona ermediidir. savan travmatik zelliklerinden biri byk savalarn ardndan sonra bile srmesidir ve bu yzden atmalar belleklerden silinmez. te yandan bu yllarda taraflara ar kayplar verdiren mcadeleler baka bir sonucu dourmutur. Nazilerin daha sonra da Sovyet igalinin grlmedik sertliiyle birlikte Dou Avrupa devletlerinin dokusu ypranmtr.296 Medeniyet syleminin siyasal literatrn merkezine oturduu dnemde sava medeniyetler atmas olarak ele alnyor. Bu mehur teori Foreign Affairsde kan bir makaledir. Teori, neo-muhafazakar bir d politikaya perspektifi oluturur. Bunun medyatik bir etki ve dnya grlebilir.
297

halklarna ynelik travma bilinci oluturduu

Bu tez kendine siyasal tarihten veri toplamakta fazla zorlanmaz nk

din, harb tarihinin ortasnda bir faktr olarak zaten durur. Jung, din zerinden ktle psikopatolojisinin kiiler zerinde psikolojik izler brakabileceini ve yine kiilerden izler (geri tepkiler) alabileceini syler.298 Bosna-Hersek tarihinde bu psikolojik saptayn izleri grmek oka mmkndr. zellikle igal, sava,dnya sava,ynetici lkenin deimesi zamanlarnda bu durum dorua kar. Bu psikolojiye ivme veren etmenleri ve toplumlarn bilialtlarn inceleyen yapsal antropolojiye gre mit ve mitin tarihteki nemi ne kacaktr . Levi Straussa gre Gney Slavlarn mitleri hemen her lkedeki kadar kadar kan ve vatan unsurlarn barndrr fakat bu mitler uyruklar aras lk birliini tm Slavlar arasnda bir trl yayamaz.299

295 296 297

Tayyar Ar, U. ve D Politika, s.156

Judt,s.56

Mudry, s.376 298 ed. Paul Mojzes,, s.10 299 ed. Paul Modjez,s.21

158

Yugoslav savalarnn

beklenmedik lde byk boyutta yaanan

katliamlar ve idari yapy paralize etmesi asndan tarihsel bir izdm 19. yzyl Osmanlsndan da verilebilir. ifte kaymakamlk sisteminin zamann geni Osmanl topraklarnda sadece Lbnan ve B-Hde uygulanmas dinin de dou sorununda ne kadar krlgan bir temelde Osmanly sktrdnn gstergesidir. Rusyann Balkanlara, Fransann dou Akdenize uygulad pres politikas Hristiyan uyruklarn, Avrupal glerin desteiyle nlenemez karklara zemin hazrlamas hem Bosnada hem de Lbnanda zel vilayet statsn andran ifte kaymakamlk rejimini beraberinde getirir. Bu rejim bir nevi demokratiklemeyi de andrsa d basknn ve i karkln zorlamasyla gerekleen, bir nevi tutkal maksadyla yaplan bir hamledir. Bylelikle dine dayal millet sistemi bir ekilde yrtlmtr. Bylelikle tebaann dallar olan miletler modern manada antite hviyetini kazanmlardr. Benzer durum bazen Mslmalarn lehine olarak da ortaya kabilir. Tito Yugoslavyasnda da grlr. Bu sefer topran/cumhuriyetin ismi B-H olmasna ramen Bosnal Mslmanlar 1960 anayasal reformuyla Mslman Bonaklar Mslman ismiyle 6. kurucu Yugoslav ulusu olarak eit antitelerden bir haline gelmitir. Balantszln revata olduu slam uluslarnn ve 3. Dnyann ykseldii bir dnemde slaml kendi bnyesinde tanmak Yugoslavyann politik tercihi olmutur. Bosnada ve daha genelinde Yugoslavyada haklarn tannm antiteler oluu, tarihsel devamllkla 90lardaki mzakerelere ve uluslaras mahkemelere de yansr. Bosnal Mslmanlarca ve Bosnal Hrvatlarca ilan edilen Bosna-Hersekin bamszln tanmayan Srplarn isyan ve peisra yaanan katliamlar terrizm olarak deil sava hukukuna gre su olan ksmyla yarglanr. Yugoslavya iinde ulusal sorunun bir cumhuriyetteki devam olarak eski Yugoslavyann 6 ulusundan 3 Bosnada antite olarak hak sahibi grlr. Ulusal sorunlarn bir toplulukta kapal kalmas ve ulus-ii sorun olarak grlmesi en son souk savata yaanmtr. YDD ise insan haklar, ok uluslu bloklama, blgeselcilik, medeniyet atmas ile sava politikalarn globalletirir. Globalleen dnyada uluslararas politika dengelenen sorun alan iin artk dnya i politikas tanmnn kullanld dahi grlmektedir. Uluslar aras mdahale tartmalarnda tedavle sokulan savlar, Bosna savann yorumlanma biimi ve somut

159

uygulamalar

hem YDD dzeninin hem de Batl kltrel milliyetiliin zihniyet

kalplar hakknda son derece aydnlatcdr.300 Yeni binylda savan tanmlanmasnda yeni dinamikler zerinden yeni kavramsallatrmalar yaplmaya balanmtr. 20. yzyldan karken 21. yzyl ikili bir dinamikte grnr: Bir yandan Berlin duvarnn kmesinden itibaren daha zgrlk bir dnyann umudu balayan ve igali sistemin plralizmi. dier yandansa beraberinde askeri operasyonlarla ilemeye bir neo-emperyal getiren

Aktrler arasndaki yarta ulus-ar sermayenin yani

imparatorluun hakimiyet aray nde gelmektedir. Gnmzdeki sava durumunun egemen devletler arasnda olmaktan ok bir i sava biiminde gelitiini ne srlr. Bu bakla i sava, bir tek egemen devletin iinde olan ama bir a eklinde devletleraras ileyen rizomatik bir savatr. Bu rizomatik sava bir tek devletin iinde deil, uluslararas arena iinde devletler aras yerlerde srmektedir. Uluslararas hukuk ve uluslararas merciiler bu duruma cevap verememekte ve de bu nedenle de uluslararas hukuki antlamalara bal kalnmakszn saldrlar, bombalama eylemleri ve terr eylemleri kar karya gelmektedir.301 Bosna sava uluslar aras bir sava mdr yoksa i sava mdr? Bu soru ortada kalyor. Savan direkt milisleri asndan baklrsa daha ok i sava grnm verir. nk Srp taraf da Hrvat taraf da Mslman taraf da B-Hin kendi uyruklardr. Fakat savan bandaki yer alt diplomasisinden sonunda imzalanan antlamann taraflarna kadar sava uluslaras bir hviyet gsterir.

300 301

Bora,s.13 http://resmigorus.blogspot.com/2008/10/savan-szl-ali-akay.html, Ali Akay, Savan Szl

160

SONU

1991de balayp 2002ye kadar irili ufakl devam eden Yugoslavya Savalar Yeni Dnya Dzeninin atlaklarnn banda gelir. G dengesinde ve g dengesinde oluabilecek boluklarn ve deiimlerin bir lkede ve snrl bir corafyada dahi ne denli ykc etkilerinin olabilecei aa kmtr. Bir toprakta ynetici snf ve ynetilenler ilikisinin, yine bir toprakta ezen ulus ezilen ulus sorununun her zaman sancl olaca ortadadr. Yine bir toprakta bir mdahaleci devlet karsnda tek izgide toplanm uyruklar dahi yeterince iddet dourur. Bosna-Hersekde tarihi daha dramatik klan bu rneklerin ok aktrl, daha kaotik ve arprazlama yaanm olmasdr. Bosna Sava uluslar aras ilikilerdeki deiimin ve dnya sisteminin yeni evresinin en net iki gstergesinden biridir. Yeni Dnya Dzeni ile birlikte Souk sava dneminin balar deimitir. G sisteminde bu kanlmaz bir krlma gibi ortaya kar. Her dnem kendinden nceki dneme ait dengeleri kavramlar deforme eder, sorgular, yeniden retir.Yugoslavya Savalar Birlemi Milletler Sisteminde, Natonun geleceinde, etnik atmalara yaklamda, self-determinasyonda, Avrupa Birlii Ortak Gvenlik ve D politikasnda tartmalar getirir. BM bu savata en ok yara alan olmutur. 1945den sonra salad g zedelenmi ve sregiden yllarda d mdahalelerde ve himaye rejimlerindeki ifte standart dnya kamuoyunca BMye fatura edilegelmitir. YDD, self-determinasyon hukukunu ve souk savataki dengeyi andrmtr. Bosna Sava devletler aras ilikilerde ve bu ilikilerin uluslara uyruklara etkisinde aslnda tarihin hep verdii dersleri tekrar vermitir. siyaset asndan verecei ders, bir devleti kurann onu ykabileceidir. Devlet ykmann meruiyeti manasnda deil fakat kurucu unsurun eylem kapasitesi noktasnda bu sylenebilir. Yugoslavyay kuran fikrin sahibi Dalmaya Hrvatlardr. I. ve II. Yugoslavyada Hrvatistann kurucu iradesi etkindir. Buna ramen Srbistann

161

hatta dier komu Yugoslav cumhuriyetlerindeki

Srp nfusun kendilerini eitler

arasnda birinci grmesi kart milliyetilikleri tekrardan ykselie geirmitir. Dnya dengeleri bu milliyetiliklere ivme veren koullar sunduunda bu srecin nn almak imkansz hale gelmitir. Almanya ve ABD gibi iki g unsurunca himaye grmek Hrvatistann Yugoslavyay ykc gcne ivme vermitir. lkeler aras ilikiler asndan Bosna Savann ve lke tarihinin verdii ders, d siyasette ebedi dostluklar olmaddr. Son 200 yllk tarihte Rusya, Fransa ve ngiltere gibi glerle ayn hatta mcadele etmek dnyann bu nemli glerinde Srbofili oluturmutur. Fakat siyaset ilelebet sregidecek sempatilerle ekillenmeyeceinden Srbistan ve Bosnal Srplarn gvenli konumlar ok ksa srede deimitir. Bosna Savanda, ABD ve Almanya, BM ve AByi etkileyerek Srbistan deklase edebilmitir. Ayn durum bir ok Mslman lkenin ve Bosnann da bana gelmitir, gelmektedir. 20. yzylda Mslman lkelerin ve halklarn bamsz bir siyaseti ve de kendilerinden menkul bir gleri olmayagelmitir. 20. yzylda Mslman milletler Ortadouda ngiliz yahut Fransz gdmnde Balkanlardaysa nce Alman sonrasnda Amerikan yanls siyasetler gderek kendilerine gven salamak zorunda kalmlardr. Fakat uluslararas g ilikileri, byk devletlerin etnik ve dini sempatilerinde bir gereklik olmadn, insani mdahale kriterlerindeyse bir eitlik ve sreklilik beklenemeyeceini aka ortaya koymutur.

162

KAYNAKA

Trke Kitaplar

JOHNSTONE Diana, Ahmaklarn Seferi,Balam:stanbul, 2004

BORA Tanl,YDDnin Avsahas Bosna Hersek,Birikim:stanbul,1994

MALCOLM Noel,Bosna, Om:stanbul, 1999

Carneige Komisyon Raporu Raporu,Bara ar,Sabah:stanbul,1996

BM Kararlarnda eski Yugoslavya ve Bosna Hersek, Dayanma Vakf:stanbul, 1995

JELAVCH Barbara,Balkan Tarihi, Cilt 1,18-19.yy,Kre:stanbul,2006

JELAVCH Barbara,Balkan Tarihi, Cilt 2, 20 yy, Kre:stanbul,2006

NALTAY Altay, Postmodern Ortaa, Birleik:stanbul,1996

SAMARY Catherine, Bosnada Etnik Sava, Yazn:stanbul 1995

CAIN Mesut Hakk, Uluslararas Terrizm, Nobel:Ankara,2008

163

ARI Tayyar, Uluslararas likiler ve D Politika,Alfa:stanbul, 1996

ARI Tayyar, Uluslararas likiler Dersleri, Yeni Gne Kitabevi:Bursa, 1993

ARI Tayyar, Uluslararas likiler Teorileri,Alfa:stanbul,2004

TROK Leon, Balkan Savalar,Arba:stanbul 1995

GLENNY Misha, Balkanlar 1804-1999, Sabah:stanbul, 2001,

KUT ule, Balkanlarda Kimlik ve Siyaset, Bilgi niversitesi: stanbul, 2005

KAPLAN Robert, Balkanlarda Kaynayan Kazan,Yaynevi:stanbul,1995

SAYBAILI Kemal, ZCAN Gencer, Yeni Balkanlar Eski Sorunlar,Balam:stanbul, 1997 KPEL Yusuf, Tarihin zinde Balkanlar ve ABD, nc:Ankara, 2000

HOLLBROKE R., Bir Sava Bitirmek, Trkiye Bankas Kltr Yaynevi: srtanbul,1999

HALL Richard, Balkan Savalar 1912-1913, Homer:stanbul, 2003

HUTCHNSON Frances, Balkanlar 1908, Show Kitap:stanbul,1999

der. TURHAN Fatma , Kresel Gler, Kre:stanbul, 2005

164

CRAMPTON R.J.,II. Dnya Savandan Sonra Balkanlar, Yaynodas:stanbul,2007

AKARSLAN Mediha, Bosna Hersek ve Trkiye, Aa:stanbul, 1993

ALKAN Necmettin, Dalan Yugoslavya Mozaiinde Bosna,Beyan:stanbul, 1995

CASTELLAN Georges, Balkanlarn Tarihi 14-20.yy, Milliyet:stanbul,1993

Devlet Arivleri, Bosna Hersek ile lgili Ariv Belgeleri 1516-1919, Ankara,1992

ORTAYLI lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, Alkm:stanbul, 2006

KUTLU Sacit, Balkanlar ve Osmanl Devleti, Bilgi niversitesi:stanbul, 2007

BABUNA Engin, Gemiten Gnmze Bonaklar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar:stanbul, 2000

POULTON Hugh, Balkanlar atan Aznlklar atan Devletler, Sarmal:stanbul,1993

der. KARATAY Osman, Balkanlar El Kitab,cilt I, KaraM&Vadi:Ankara, 2001

Balkan Sempozyumu, HH Vakf Yaynlar, stanbul, 2008

165

DR. LGER rfan Kaya, Balkan Dramnn Perde Arkas, Sekin:Ankara, 2003

GRSES Emin, Milliyeti Hareketler ve Uluslar aras Sistem, Balam:stanbul 1998

ALYA, Konumalar, Klasik:stanbul, 2003

ZZETBEGOV Aliya, Bosna Mucizesi, Yneli:stanbul, 1995

JUDT Tony , Sava Sonras Avrupa Tarihi, YKY:stanbul, 2006

UAROL Rifat, Siyasi Tarih 1789-2001, Der Yaynlar: stanbul,2009

GNLBOL Mehmet, Uluslararas Politika, Atilla Kitab: Ankara, 1993

166

Trke Sreli Yaynlar

lke Dergisi /stanbul:Dergah Yaynlar

Tezkire Dergisi/Ankara:Vadi Yaynlar

Foreign Policy, Trkiye Basks/stanbul:Bilgi niversitesi

Snf Bilinci/stanbul

Praksis/Ankara(hakemli)

nternet/ Makaleler

http://www.mulkiyedergi.org/index.php?option=com_docman&task=cat_view &gid=79&Itemid=2 Dr. lhan Uzgel,

http://www.asam.org.tr/temp/temp812.pdf Pnar Yrr

http://resmigorus.blogspot.com/2008/10/savan-szl-ali-akay.html, Ali Akay

167

Yabanc Dilde Kaynaklar

ngilizce Kitaplar HOARE Makro Attila, The History of Bosnia, Saqi:London, 2007

MOJZES Paul, Religion and The War in Bosnia,Scholar Pres: Atlanta, 1998

ed. PNSON Mark, The Muslims of Bosnia and Herzegovina,Harvard Monographs: Cambridge,1994

DONA R.-FNE A. Bosnia Hercegovina: a tradition betrayed, Hurst&Campany:London, 1994

CECC Ivo, The Socialist Republic of Bosnia and Hercegovina, Zavod:Zagreb1983

CRNOBRNJA Mihailo, The Yugoslav Drama: Mc Gill Owens UniPress,1996

ALLOCK John B., Explaning Yugoslavia, Columbia University Pres:NY, 2000

SELLS Michael, The Bridge betrayed religion and genocide in Bosnia, Berkeley: Berkeley, 1998

ed. DJOVC Dejan,Yugoslavism,Denison Rudinow,Hurst:London,2002

ROWMAN Cvijeto Job ,Yugoslavias Ruin,Littlefield Publisher inc. LanhanBoulder-NY-Oxford,2007

168

LANE Ann, Yugoslavia, When deal Collide, Palgrave,Mc Millan, 2003

ROWERS Gerard F.Religion and Conflict, Atlanta: Atlanta, 2002

ed. ZDOAN Gnay Gksu, SAYBAIK Kemal Saybak Marmara University Department of International Relations, Balkans, A mirror of the New International Order, Eren Yaynclk Kitaplk, stanbul, 1995

ed.DYKER and VEJVODA, Yugoslavia and after,Addison Wesley Com,1997

ed. VULANYS, Seasons in Hell: Understanding Bosnias war NY/St. Martins Press, 1994

A more Perfect Union Boller/Story 1988, Houghton,Mifflin Company

169

ngilizce Sreli Yaynlar

Time

Newsweek

ngilizce nternet http://www.antiwar.com/justin/?articleid=12874 Justin Raimondo, nto The Bosnian Quagmire http://www-cgsc.army.mil/carl/download/csipubs/baumann_bosnia.pdf Baumann, Gawrych,Kretchick,Armed Peacekeepers in Bosnia http://www.strategicstudiesinstitute.army.mil/pdffiles/PUB123.pdf Craig Nation,War in Balkans http://web.inter.nl.net/users/Paul.Treanor/bosnia.html Paul Treanor, The logic of the war in Bosnia

170

Franszca Kitaplar GADRE Paul, Vie et mort de la Yugoslavie, Fayard: Paris, 1992

Heredote, revue de Geographie et de geopolitique anatomie dune poudriere ,n.67,4ieme 1992,

MUDRY Thierry, Histoire de Bosnie et Hercegovie, Eclipses:Paris,1994

RUPNK Jacques, De Sarejevo a Sarejevo: Lechec Yugoslavie, sous Direction, editions Complexe:Paris, 1992

dir. par YERASMOS Stephane, Le retour des Balkans (1991-2001), Editions Autrement- Collection Memoires: Paris, 2002

Almanca Kitaplar REBMLLER T., die Bosnische Tragdie, Stuttgart: Deutsche VerlagsAnstalt,1993

171