Rrjetet komunikuese jan sisteme t cilat e mundsojn komunikimin n mes dy pikave t caktuara n hapsir dhe koh.

Qllimi i rrjeteve komunikuese sht plotsimi i nevojave t shfrytzuesve pr komunikim. Detyra themelore e rrjeteve komunikuese sht t`iu ofrojn shfrytzuesve shrbime t llojllojshme me kualitet t knaqshm dhe cmim t volitshm. Rrjetat komunikuese: Realizohen me teknologj t llojllojshme dhe mekanizma t shumt. Shum t nderlikuara dhe shum t shtrenjta Projektimi sht shum i nderlikuar dhe shum i shtrenjt Burim i madh i t ardhurave
Ekzistojn mnyra t ndryshme t klasifikimit t rrjeteve komunikuese: Klasifikimi me i rendomte a. Ne baze te hepesirave gjeografike b. Mediumit transmetues me t cilin shfrytzuesi lidhet n rrjet Ne baze te hapsirave gjeografike Mediumet transmetuese Rrjetat me komutim te paketave, me komutim te kanaleve Rrjetat brezgjera, brez ngushta

Tekonologjit e Rrjeteve Komunikuese: Teknologjit komutuese Teknologjit transmetuese Teknologjit e rrjeti akses Ndrlidhja e rrjeteve (networking) Menaxhimi i rrjeteve Telefonia IP Siguria e rrjeteve

Teknologjite komutuese:
Wireless Network o Komutimi i kanaleve GSM o Komutimi i paketave GPRS UMTS WLAN VSAT Wired Network o Komutimi i kanaleve PSTN ISDN o Komutimi i paketave X.25 FR ATM IP SS7 LAN CATV

Teknologjit Transmetuese: Plesiochronous Digital Hierarchy (PDH) Synchronous Digital Hierarchy (SDH) Optical Transport Network (OTN) IEEE 802.3 Ethernet Links Teknologjit e Rrjetit Akses: Linja telefonike analoge (Analog telephone Line) ISDN o Digital Subscriber Lines (xDSL) Cable Modems o IEEE 802.3ah: Ethernet on the First Mile (EFM) Fiber Access IEEE 802.16 Wireless Access IEEE 802.11 Wireless LAN (WLAN) GSM-GPRS Access UMTS Access Satellite System Access

Ndrlidhja e Rrjeteve (networking): Network Architecture Protocol Architectures Numbering and Addressing Circuit and Packet Switching Signalling and Network Control End Systems Layer-1 Networking Layer-2 Networking Layer-3 Networking Layer-4/7 Networking Virtual LAN (VLAN) Mobility Teknologjit pr Networking: 1 o PDH o SDH o WDM o PSTN o ISDN o ATM 2 o FR o MPLS o Ethernet o WLAN 3 o X.25 o IP 4-7 o Gateways o Firewalls Menaxhimi i Rrjeteve: Telecommunication Management Network (TMN) Simple Network Management Protocol (SNMP) Remote Monitoring (RMON) Management Platforms

Telefonia IP Problemet: Kongjestion ne nyjet e rrjetit o Humbje te paketave per shkak te vershimit te baferave o Jitter I vonesave Paketat udhetojne neper rruge te ndryshme o Vonesa shtes o Jitter shtese I vonesave
Siguria e Rrjeteve: Threats and Technical Security Goals Security Location Layered Protocol Security Access Security Layer-2 Security Layer-3 Security Layer-4 Security Layer-7 Security WLAN Multi-layer Approach to Security Firewalls Authorization Mobility and Roaming

Llojet e rrjetave mobile: Rrjetat mobile tokesore o Rrjetet mobile celulare o Rrjetet WLAN o Rrjetet WiMAX Rrjetat mobile satelitore o Sistemet GEO o Sistemet MEO o Sistemet LEO Llojet e rrjeteve mobile komutim te kanaleve: GSM Llojet e rrjeteve mobile komutim te paketave: GPRS UMTS WLAN VSAT

Infrastruktura komunikuese: Komutimi I kanaleve Komutimi I paketave Konceptet themelore te komunikimeve mobile: Koncepti cellular Stacioni baze Ndarja e frekuencave Mobiliteti I shfrytezueseve Menaxhimi I mobilitetit Romingu Pejgjingu Koncepti celular: LA (Location Area 2G) RA ( Routing Area 3G) Stacioni baze: Radio komunikimi per stacionet mobile brenda celules Up-link, Down-link Hapesha e mbuluar o Fuqia transmetuese e antenes dhe e stacionit mobil o Lartesia e antenes o Relieve o Numri I shfrytezueseve ne celul Ndarja e frekuencave: Numer I caktuar I frekuencave per cdo celul Riperdorimi I frekuencave duke iu shmangur interferences Mobiliteti I shfrytezueseve: Levizshmeria gjate komunikimit Menaxhimi I mobilitetit: Azhurimi I lokacionit Handoveri

Romingu: Qasja ne rrjetin mobil nga lokacionet e ndryshme Levizshmeria prej nje stacioni baze ne tjetrin Pejgjingu: Gjetja e shfrytezuesit te thirrur Sistemet mobile celulare: Gjenerata e par 1G (NMT, AMPS) Gjenerata e dyt 2G (GSM) Gjenerata 2,5G (GPRS) Gjenerata e tret 3G (UMTS) Gjenerata e katrt 4G Rrjetat all-IP Sistemet Mobile 1G: Cell Site (Stacioni Baz) o Komunikon me MTSO/MSC prmes sistemit T1/E1 ose sistemit mikrovalor MTSO/MSC (Mobile Telephone System Office/Mobile Switching Center) o E lidh stacionin baz me rrjetin publik telefonik (PSTN Public Switched Telephone Network) o Procesimin e thirrjeve dhe paraqet trurin e sistemit o Shnimet pr parapagues (statusin, rrugimin e thirrjes, llogarin) Telefoni Mobil (Mobile Phone) o Komunikon me Stacionin Baz prmes radio kanaleve o Kanalet dupleske t ndara pr transmetim shkuarje ardhje

Sistemet Mobile 2G: Koncepti celular Teknologji digjitale o Kapacitet m t madh se 1G o Siguri m t madhe se 1G o Veti m t avansuara se 1G Servise t reja Shtrirje t gjer gjeografike GSM, IS-136, IS-95, PDC Global System for Mobile Communications (GSM) o Sistem Evropian o Sistemi m i suksesshm i Gjenerats s dyt o Baz pr sistemet e reja (GPRS, UMTS) o Brezi frekuencor i operimit (900, 1800, 1900 MHz) o Amerikn Veriore, Amerikn Jugore, Azi, Afrik, Australi Interim Standard 136 (IS-136) o Bazohet n teknologjin TDMA o Brezi frekuencor i operimit 800 MHz o Amerikn Veriore Interim Standard 95 CDMA (IS-95 CDMA) o Bazohet n teknologjin spread spectrum o Shfrytzimin e shumfisht t kanaleve o T njjtat kanale prdoren n do celul o SHBA, Azi Personal Digital Cellular (PDC) o Japonez, NTT DoCoMo

Sistemi GSM: Sistemet inkompatibile n Evrop, 1980 o Kushtzuan nevojn pr zhvillimin e nj sistemi komunikues mobil gjithevropian CEPT (Conference Europene des Postes et Telecommunikations),1982 o Group Special Mobil (GSM) o Zhvillimi i specifikacioneve pr sistemin e ri ETSI (European Telecomunication Standard Institute), 1989 o Finalizimi i specifikacioneve o Riemrtimi i sistemit, Global System for Mobile Communication (GSM) Qllimi i sistemit GSM o Zhvillimi i standardit gjithevropian pr telefoni mobile o Roamingu i shfrytzuesve n tr Evropn o T folurit dhe servise t tjera Versioni 1, 1991 o Brezi frekuencor i operimit 900 MHz 890-915 MHz, up-link 935-960 MHz, downlink Versioni 2 Digital Celular System (DCS 1800) o Brezi frekuencor i operimit 1800 MHz 1710 - 1785 MHz, uplink 1805 - 1880 MHz, down-link Versioni 3 Personal Communication Service (PCS 1900) o Brezi frekuencor i operimit 1900 MHz 850 - 1910 MHz, uplink

Sistemi GSM: (2) 1930 - 1990 MHz, down-link GSM sistemi m i suksesshm 2G o Roamingu ndrkombtar o Lokalizimi automatik o Autentifikimi o Enkriptimi n linkun wireless o Kualitet i lart o SMS (Short Message Service), 160 simbole alfanumerike o Transmetimi i t dhnave 9,6 kbit/s 14,4 kbit/s

Rrjeti GSM prbhet prej tri nnsistemeve: RSS (Radio Subsystem) NSS (Network and Switching Subsystem) OSS (Operation Subsystem) Arkitektura e Rrjetit GSM (3): Identiteti i parapaguesit o IMSI (International Mobile Subscriber Identity) o MSISDN (Mobile Subscriber ISDN) Identiteti i pajisjes mobile ME o IMEI (International Mobile Equipment Identity) Mobiliteti i terminalit (Terminal mobility) o Qasjen n pika t ndryshme dhe n rrjete t ndryshme Mobiliteti i parapaguesit (Personal mobility) o SIM kartela mundson personalizimin e MS-it Interfejsi Ajror Um: I lidh stacionet mobile (MS) me stacionin baze (BTS) Kanalet realizohen me kombinim te FDMA dhe TDMA FDD, ndarja e up-linkut dhe downlinkut

Arkitektura e Rrjetit VALA 900 Prbhet nga: Dy MSC/VLR Nje HLR ? Pese BSC Shtate LAI te kontrolluara nga 5 BSC Arkitektura e Protokoleve t Sistemit GSM: Numr shum m i madh i sinjaleve se sa te rrjetat fikse Shtresa fizike n Um i kryen te gjitha funksionet pr radio transmetim N shtresn fizike t interfejsave A dhe Abis shfrytzohen linjat e huazuara PCM. Pr sinjalizim n shtresen e dyt prdoret: o Protokoli LAPD, n Interfejsin Abis o Protokoli LAPDm, n Interfejsin Um o SS7, n interfejsin A Shtresa e rrjetit o RR (Radio Resource management) Vendosja e lidhjeve, mbikqyrja dhe ndrprerja o MM (Mobility Management) Regjistrimi, autentifikimi, identifikimi Azhurimi i lokacionit (Location update) Alokimi i TMSI (Temporary Mobile Subscriber Identity) n vend t IMSI, pr ta fshehur identitetin e parapaguesit n Um. CM (Call Management) o CC (Call Control)

Arkitektura e Protokoleve t Sistemit GSM: (2) Lidhjen poit-to-point n mes t dy terminaleve Prdoret nga shtresat m t larta pr vendosje t lidhjes, lirimin e lidhjes dhe ndrrimin e parametrave t thirrjes o SMS (Short Message Service) Mundson transferimin e mesazheve o SS (Suplementary Service) Identifikimin parapaguesit Pritjen, komutimin e bisedave Forvardimin e thirrjeve o Protokoli BSSAP (BSS Application Part) Per komunikim ne mes te MSC dhe BSC Per komunikim ne mes te MSC dhe MS BSSMAP (BSS Management Application Part) DTAP (Direct Transafer Application Part) Serviset e Rrjetit GSM: Bisedat telefonike transmetimi i te folurit o Paraqet servisin kryesor o GSM eshte projektuar per kete servis SMS (Short Message Service) o Ka shenuar rritje te madhe o Perdoret me se shumti pas servisit te folurit Transmetimi i te dhenave

Serviset e Rrjetit GSM: (2) o 9,6 kbit/s o 14,4 kbit/s, sistemet e reja kodike o Kapacitete te vogela per servise te Internetit (www, email) Ne GSM jane te definuar tri kategori te serviseve: o Bearer Services o Tele Services o Supplementary Services Brenda stacionit mobil ( MS), MT (Mobile termination) - I kryen te gjitha fuksionet qe kane te bejne me rrjetin o TDMA, FDMA, kodimin dhe ofron interfejsin S (te TE) per transmetimin e te dhenave o Prandaj TE mund te jete e pavarur nga rrjeti o Varesisht nga TE mund nte nevoiten edeh interfejsa te tjere p.sh. R (modeli referent i ISDN)

Sistemet Mobile 2.5G: Konsiderohen si teknologji kalimtare prej 2G ne 3G Jane shume me te avansuara se sistemet 2G o Teknologjia e komutimit te paketave o Ofrimi i shpejtesive me te medha se sistemet 2G Ekzistojne disa sisteme mobile 2.5G o HSCSD (High Speed Circuit Switched Data) o GPRS (General Packet Radio System) o EDGE (Enhanced Data Rates for GSM Evolution) o CDMA 2000 phase 1 Sistemi HSCSD o Bazohet ne teknologjine e komutim te kanaleve

Sistemet Mobile 2.5G: (2) o Ofron shpejtesi me te medha se GSM duke perdore me shume slota brenda framit 8 slotsh o Prdorimi i 4 slota nga 14,4 kbit/s rezulton ne shpejtesine 57,6 kbit/s Sistemi GPRS o Bazohet ne teknologjine e komutimt te paketave o E perdor bartesin 200 kHz dhe kornizen me strukture te njejte si GSM-i o Ofron shpejtesi shume me te medha se GSM o Teoritikisht shpejtesia maksimale eshte 171,2 kbit/s o Perdore me shume slota brenda framit 8 slotsh Sistemi EDGE o E perdor bartesin 200 kHz dhe kornizen 8 slotshe si GSM/GPRS o Ofron shpejtesi deri ne 384 kbit/s o Perdor modulimin 8 Phase Shift Keying (8 PSK) Sistemi CDMA 2000 phase 1 o Gurthemel per sistemin 3G CDMA o Kompatibil me sistemin IS-95 o E avanson sistemin IS-95 nga sistemi per servisin e te folurit ne rrjet paketor me shpejtesi te madhe o I mbeshtet te gjitha serviset ekzistuese te sistemit IS-95 Te folurit SMS Transmetimin e te dhenave me komutim te kanaleve

Sistemi GPRS: Sistemi me i popullarizuar mobil i gjenerats 2.5 Mund te konsiderohet si zgjerim i sistemit GSM o Domeni me komutim ta kanaleve (GSM) o Domeni me komutim te paketave (GPRS) Bazohet ne teknologjine e komutimit te paketave o Kanalet me komutim te paketave ne interfejsin ajror dhe ne backbone o Parapaguesi i perdor resurset e rrjetit vetem kur i transmeton/pranon informacionet o Ka mundesi te perdorimit te lidhjeve josimetrike o Perdorim me efikas te resurseve te rrjetit Gurthemel per sistemin UMTS o Versioni fillestar i UMTS i perdor funksionalitetet e GPRS-it Arkitektura e Rrjetit GPRS: SGSN o Ndrmjetson ne mes te rrjetit radio dhe backbonit te GPRSit o Eshte i ngjashem me MSC/VLR te domenit me komutim te kanaleve o Kryen funksione te shumta Transmetimin e paketave te dhenave prej MS dhe kah MS Menaxhimin e mobilitetit Sigurine e transmetimit te informacioneve Llogaritjen e sherbimeve

Arkitektura e Rrjetit GPRS: (2) o Azhurimi i routing area (levizja e parapaguesit prej nje RA ne tjetren) o I sherben disa BSC o Interfejsi SGSN-BSC (Gb) o SGSN lidhet drejtpersedrejti me MS me interfejs logjik o SGSN lidhet me MSC permes interfejsit Gs (SS7) o SGSN lidhet me HLR permes interfejsit Gr (SS7) o SGSN lidhet me SGSN tjere permes interfejsit Gn o SGSN lidhet me SMSC permes interfejsit Gd (SS7) GGSN o E lidh rrjetin GPRS me rrjete te tjera GPRS dhe me rrjete te tjera paketore o Kryen funksione te shumta o Nje SGSN mund te lidhet me nje ose me shume GGSN dhe mund tI transmetoj paketat permes nje ose me shume GGSN-ve o GGSN lidhet me SGSN permes interfejsit Gn (i bazuar ne IP) o GSN-at lidhen permes rrjetit backbone te GPRS-it, te bazuar ne IP o GGSN mund ta perdor interfejsin Gc kur duhet ta caktoj SGSN qe aktualisht e sherben parapaguesin o GGSN lidhet me rrjete te jashtme permes interfejsit Gi o IP router qe i mban te gjitha IP adresat e MS-ave te sherbyer prej GGSN-it PCU (Packet Control Unit) o Eshte pergjegjes per disa funksione qe kane te bejne me GPRS

Arkitektura e Rrjetit GPRS: (3) o Mund te vendoset ne BTS, ose BSC, ose ne SGSN o Ne implementimet praktike PCU fizikisht eshte e integruar me BSC Interfejsi ajror GPRS perdor te njejtat breze frekuencore dhe te njajten strukture FDM/TDMA sikurse sistemi GSM MS mund te perdor me shume slota brenda kornizes 8 slotshe Mundeson qe disa nga slotat e kornizes te shfrytezohen per trafik GSM e te tjeret per te dhena GPRS Alokimi on-demand te resurseve PDCH (Packet Data Channels) o Traffic Channels o Control Channels o Numer i madh i kanaleve sinjalizuese o Shfrytezohen per broadcast te informacioneve te pergjithshme te sistemit, sinkronizim, alokim te kanaleve, paging o PRACH, PPCH,PAGCH, PNCH Serviset e Rrjetit GPRS: Transmetimi i te dhenave o Teoritikisht ofron lidhje me kapacitet (shpejtesi) 171,2 kbit/s o Praktikisht 100 kbit/s o Shpjtesite me reale jane 40 kbit/s 53 kbit/s Serviset o Web browsing o Email me ataqment te fajllave o Transferimin e fajllave o Applikacionet m-commerce o Mesazhet e menjihershme (Instant messages) o Serviset interactive

Serviset e Rrjetit GPRS: (2) GPRS mbeshtet konceptin QoS (Quality of Service) o Parapaguesi specifikon profilin QoS Llogarija e serviseve o Ne baze te vellimit e jo te kohes Sistemet Mobile 3G: Nevoja pr sisteme komunikuese mobile te gjenerates se tret esht hetuar qysh rreth vitit 1980. Fillimisht puna e ITU ne keto sisteme eshte e njohur si Future Public Land Mobile Telecommunication Systems (FPLMTS) Me vone eshte riemertuar ne International Mobile Telecommunication 2000 (IMT-2000) IMT-2000 ka rezultuar ne disa specifikacione ne lidhje me o Standardizimin global o Mundesine e romingut global o Serviset dhe terminalet multimediale o Shpejtesi te medha transmetuese (2 Mbit/s per ambient komunikuese fikse, 384 kbit/s per kmbesor dhe 144 kbit/s per parapagues ne automjete ) Jane dhene disa propozime (zgjidhje teknike) per interfejs ajror o Duke i perfshire sistemet TDMA dhe CDMA Prej te gjitha platformave te propozuara nga IMT 2000: o WCDMA dhe CDMA2000 kane qene me te suksesshmet Sistemi Evropian 3G eshte i njohur me emrin: UMTS (Universal Mobile Telecommunication Services Ne vitin 1988 ETSI vendos ta zgjedh WCDMA te bazuar ne FDD per radio teknologji te UMTS

Sistemet Mobile 3G: (2) Per core network te UMTS eshte zgjedhur teknologjia GSM/GPRS Ne SHBA eshte zgjedhur CDMA2000 Ne Japoni gjithashtu eshte propozuar teknologjia WCDMA e bazuar ne modet TDD dhe FDD Ne Kore, jane propozuar dy lloje te ndryshme te CDMAs Jane krijuar dy grupe per projekte te perbashketa: o Third Generation Partnership Project (3GPP) and o Third Generation Partnership Project 2 (3GPP-2) 3GPP eshte themeluar ne fillim te vitit 1988 nga gjashte organizatat regjionale per standarde: Detyra kryesore e grupit 3GPP ka qene ti hartoj specifikacionet per sistemin 3G/UMTS 3GPP2 eshte themeluar nje vit me vone me iniciativen e Institutit Amerikan per tandarde ANSI (American National Standard Institute) Grupi 3GPP2 ka pase per detyre ti hartoj specifikacionet per sistemin CDMA2000

Sistemi UMTS: UMTS (Universal Mobile Telecommunication Services) eshte sistem mobil Evropian i gjenerates se trete Specifikacionet per sistemin UMTS percaktohen nga 3GPP 3GPP Release 1999 3GPP Release 4 (3GPP4) 3GPP Release 5 (3GPP5) 3GPP Release 6 (3GPP6) 3GPP Release 1999 o Nderrimet themelore ne pjesen radio te rrjetit (radio access network) o Pjesa core e rrjetit eshte bazuar ne GSM/GPRS 3GPP Release 4 (3GPP4) o Nderrimet themelore jane bere ne arkitekturen e domenit me komutim te kanaleve ne pjesen core te rrjetit 3GPP Release 5 (3GPP5) o Perdorimin e teknologjise IP 3GPP R4/R5 eshte e orjentuar ne perdorimin e radio teknologjise se re te derivuar prej GSM-it o Enhanced Data for GSM Evolution (EDGE) do te specifikohet per te krijuar GSM/EDGE Radio Access Network (GERAN) o Eshte alternative per ndertimin e rrjetit mobil UMTS Hap i metejme i specifikacioneve 3GPP eshte Release 6 o Perqendrimi eshte ne perpilimin e specifikacioneve per Internet Multimedia System (IMS).

Arkitektura e Protokoleve te Rrjetit UMTS: Perbehet prej : o Arkitektures se Protokoleve te interfejsit ajror o Arkitektures se Protokoleve te UTRAN-it o Arkitektures se Protokoleve te CN-it Informacionet burimore te ndara prej atyre sinjalizuese o Rrafshi i shfrytezuesit (user plane) Protokolet qe perdoren per transmetim te informacioneve te shfrytezuesit Rrafshi i sinjalizimit (control plane) o Protokolet qe perdoren per transmetim te informacioneve kontrolluese UMTS shpejtesite e transmetimit:
Shpejtsia prej 144 kbit/s ofrohet si maksimum n lokacionae rurale. Shpejtsia maksimale e lvizjes sht 500 km/h. Shpejtsia prej 384 kbit/s planifikohet si vler maksimale n lokacione urbane dhe ndrurbane, pr celula mem adhsia deri disa kilometra n diametr. Shpejtsia maksimale e lvizjes sht 120 km/h. N ndlrtesa brenda rrezes deri n 50 m nga Base Station, apo Nyja B, shpejtsia maksimale sht 1.92Mbit/s. Shpejtsia maksimale e lvizjes sht 10 km/h. Vlerat e lartprmendura duhet t kuptohen si vlera maksimale t trasnefrit t informacionit. Por kto vlera rrall arrihen, pasi q kapaciteti i interfejsit ajror varet shum nga shuma e t gjitha shpejtsive t transmetimit t t dhnave. Me disa prdorues q prdorin aplikacione me kapacitet t lart t transmetimit t t dhnave .

Sherbimet e UMTS-it: T gjitha shrbimet e prkrahura nga GSM mund t ofrohen edhe nga UMTS. Vlera e shtuar vie nga brezi m i gjer i UMTS Shrbimet e mundshme jan: o online translations o location dependent services o video telephony/ video conferencing o universal SIM & credit card functions o video on demand o online libraries/online literature o online shopping o online ticket reservation