Enciclopedia de brinquedos tradicionais e uso ldico da natureza

O libro dos xoguetes tradicionais da nosa cultura

00 in:
,
0
8
PVP:
icac
l
b
epu
r
p
rezo

0
48,0

in

c
lica 013
b
u
ep
l2

r
i
de p 5 de abr
a

1
a
amp
ta o
da a
vli

Enciclopedia de brinquedos tradicionais e uso ldico da natureza

Froito de dez anos de traballo, velaqu temos Tastarabs. Enciclopedia de brinquedos tradicionais e uso
ldico da natureza. Nesta obra, o autor, ao longo de
mis de mil pxinas, ofrece un extenso catlogo dos
brinquedos e enredos diversos que forman parte da
nosa tradicional cultura ldica.
Mis de 2.500 fotografas acompaan os arredor
de 1.000 brinquedos, enredos e mesmo brincadeiras
efmeras que compoen o volume, todos eles descritos de forma pormenorizada e completados con
informacins sobre o seu uso, a dificultade de construcin, as sas variantes, os lugares de recolla das
informacins, ancdotas dos informantes relativas
aos xoguetes descritos e tamn textos literarios ou
doutra ndole, nos cales un gran nmero de autores
se refiren a eles.
Velaqu un libro de divulgacin que recompila nun
s volume a meirande parte dos xoguetes tradicionais que formaron e forman parte da nosa cultura,
clasificados en brinquedos do mundo animal, vexetal e inanimado, brinquedos de enxeo e habilidade,
bonecas, brinquedos de desprazamento e transporte,
arsenal infantil, brinquedos sonoros e xoguetes ou
elementos para xogos regrados, entre outros.

Ficha tcnica:
Formato: 20,5 x 27
Nmero de pxinas: 1.080
Encadernacin en carton
Impreso a toda cor
ISBN: 978-84-9914-486-3
PVP: 80,00

n:
,00
: 80 icaci
PVP ubl
p
pre
o
z
pre
n
aci

0
0
48,

13
lic
pub bril 20
e
r
p
ea
de
a o 15 d
a
p
cam da ata
i
vl

Brincar non s gastar o tempo devagar. Brincar non

sequera gastar dieiro en brinquedos que apenas
usaremos, nin en brinquedos que nos usen eles a ns.
Brincar gozar dun tempo preciso e precioso para
introducrmonos na cerna da cultura, para desenvolvermos as capacidades das que, como seres humanos,
dispomos: intelixencia, creatividade, inventiva, liberdade, orde, empata, amizade, respecto, coidado da
natureza, coecemento do mundo, uso da lingua de
forma precisa e harmnica
Antn Cortizas mestre de profesin e autor de varios
dos mis importantes ttulos da literatura infantil e
xuvenil galega. Recibiu varios premios como o de teatro infantil Xeracin Ns e o Merln no ano 2001, entre outros. Con Tastarabs. Enciclopedia de brinquedos
tradicionais e uso ldico da natureza contina o labor
de investigacin que xa comezara hai doce anos con
Chirlosmirlos. Enciclopedia dos xogos populares.

encic

rabs
ionais
tasta
os tradic
e brinqued
d
ia
ed
p
lo

ndice
xeral

Prlogos................................................................................................................................................................................. 6
O Tastarabs de Brinquedia........................................................................................................................................ 7
O Tastarabs de Guy Jaouen....................................................................................................................................10
O Tastarabs de Pere Lavega....................................................................................................................................14
O Tastarabs de Paco Veiga......................................................................................................................................16
Tastarabs, algunhas explicacins necesarias..........................................................................................................19
Agradecementos...................................................................................................................................................................32
01. Brincar no mundo animal...............................................................................................................................35
02. Brincar no mundo vexetal............................................................................................................................123
03. Brincadeiras co mundo inanimado........................................................................................................225
04. Brinquedos de enxeo e habilidade........................................................................................................265
05. Bonecas e representacins de animais................................................................................................ 321
06. Construcins..........................................................................................................................................................379
07. Barcos, carros, coches, avins................................................................................................................. 391
08. Brinquedos de desprazamento e transporte..................................................................................437
09. Brinquedos con movemento........................................................................................................................497
10. Reproducins de obxectos............................................................................................................................593
11. Arsenal infantil.................................................................................................................................................... 661
12. Brinquedos sonoros de bater e riscar.................................................................................................711
13. Brinquedos sonoros de sopro...................................................................................................................767
14. Brinquedos sonoros de corda..................................................................................................................849
15. Brinquedos e elementos para xogos.....................................................................................................859
16. Varios...........................................................................................................................................................................989
17. Mundo fantstico..............................................................................................................................................1035
Bibliografa....................................................................................................................................................................1051
Contrasinais das referencias bibliogrficas citadas...................................................................................1053
Bibliografa das referencias textuais................................................................................................................1061
Outras referencias bibliogrficas galegas
sobre o xogo e o xoguete tradicionais.........................................................................................................1067
Achegas para unha bibliografa cronolxica
sobre o xogo e do brinquedo tradicionais..................................................................................................1070

tastarabs
enciclopedia de brinqu
edos tradicionais

mostra

das 10 primeir
as pxinas
do captulo
12

TASTARABS | Brinquedos sonoros de bater e riscar

Este captulo comprende aqueles xoguetes que producen algn tipo de son, mediante a percusin ou a
vibracin de lminas e membranas de calquera tipo.
Algns destes brinquedos gozan tamn coa particularidade de teren movemento. Outros son usados con
finalidade prxima de instrumentos musicais, mais
nestes casos a sa construcin require maior precisin e coidado.

01 Paus......................................................................................................... 713
02 Estraloque de millo............................................................................ 713
03 Castaeta.............................................................................................. 714
04 Canivela.................................................................................................. 714
05 Tarraolas.............................................................................................. 716
Tarraolas de pau............................................................................... 716
Tarraolas de cana............................................................................. 716
Tarraolas de lousa........................................................................... 716
Tarraolas de so............................................................................... 716
Tarraolas de abel........................................................................... 716
Tarraolas de chapas........................................................................ 716
Tarraolas dobres............................................................................... 716
06 Tarraolas de noz............................................................................... 718
07 Lapeta..................................................................................................... 719
08 Martabela.............................................................................................. 719
09 Tarambelo..............................................................................................720
10 Castaola de nabo.............................................................................720
11 Triscos, pitos e castaolas.............................................................. 721
12 Castaetas de mango.......................................................................722
13 Carachas................................................................................................724
14 Estalo.......................................................................................................724
15 Ltego.....................................................................................................725
16 Sopramocos..........................................................................................726
17 Tarabela sonora...................................................................................728
18 Tastarabs.............................................................................................729
19 Carraca de cana.................................................................................. 731
20 Tastarabs de lata..............................................................................732
21 Triquetraque.........................................................................................733
22 Trcolas de asas..................................................................................735
23 Trcolas..................................................................................................736
24 Tarecos....................................................................................................737
25 Estraloque de cardo..........................................................................738
26 Carraca de bicicleta...........................................................................739
27 Galla........................................................................................................739
28 Ferreas..................................................................................................740

29 Ferreas de lata.................................................................................. 741

30 Maracas..................................................................................................742
31 Cabazas..................................................................................................742
Axuxere de cana...............................................................................742
Pau de choiva......................................................................................742
32 Cunchas.................................................................................................743
33 Conchos de noces..............................................................................744
Cuncas de culleres.............................................................................744
34 Reque-reque........................................................................................745
35 Botella de ans.....................................................................................745
36 Libetfono.............................................................................................746
37 Copas sonoras.....................................................................................746
38 Pinaretas................................................................................................747
39 Culleres...................................................................................................747
40 Albuche..................................................................................................748
41 Tambor de lata....................................................................................748
42 Pratos e latas.......................................................................................750
43 Carrizo.................................................................................................... 751
44 Chiribicoc............................................................................................752
45 Carrizo de chapas...............................................................................753
46 Carrizo de canas e moedas............................................................753
47 Chamariz do tordo.............................................................................754
48 A ra...........................................................................................................754
49 Regra.......................................................................................................755
50 Ruxe-ruxe..............................................................................................756
51 Xilfono e metalfono.....................................................................757
52 Birimbau................................................................................................757
53 Marimba de boca...............................................................................759
54 Pandeireta de lata..............................................................................759
55 Abesouro................................................................................................ 761
56 Pita choca..............................................................................................762
57 Zambomba............................................................................................763
58 A legoa.................................................................................................765

TASTARABS Brinquedos sonoros de bater e riscar Paus | Estraloque de millo

01 Paus
Palitroques
Lugares de recolla: Ferrol, Vilagarca
Informante: Propia
Referencias bibliogrficas: XB, OMPG, PC, PCA

toando ou non calquera cancin que lle viese ao maxn neses

medios. Era unha brincadeira efmera non preparada, resultado
da casualidade; e sendo as tamn pouco importaban as medidas dos cadolos. Normalmente eran utilizados para as improvisadas orquestras de maracas (latas con pedrias) e tambores
(latas e baquetas).
Ai, que se era lindo escoitar o bater dos paus! e, por proximidade, o das espadas de madeira das que o gustoso era sentilas
bater unha contra outra, mis ca ningunha outra pretensin ou
simulacin guerreira.
TEXTOS
Este noso maio
moi cantareiro,
con cunchas e paus
gnache o dieiro.
(Rei Cebral, C., Obra indita)

Esta copla recolleuna Carlos Rei Cebral en Vilagarca e inclea

na sa obra Os instrumentos musicais na lrica tradicional galega observando que: Nesta vila as cantigas dos maios poden
acompaarse con cunchas (as menos das veces) ou cun par de
paus, que levan cada un dos cantores. Estes paus ou palitroques
soen gardarse dun ano para outro, pois ao ir secando a madeira
aumenta a sonoridade. Na parte inferior van adornados con fitas
de moitas cores.
(PC)

Descricin
Crtanse dous paus dunha cuarta de lonxitude, de calquera
vara ben redonda que tea un mnimo de 2 cm de grosor. Son
apropiados os paus de madeira das vasoiras, ben que a poder
ser, preferbel unha madeira mis dura, para que soe mis
forte e mellor.
De facrmolos dunha vara, o traballo de preparacin consistir en pelalos e lixalos, con lixa, navalla ou cristal.
No caso dos paus empregados nos Maios, como indica a cita
textual, adrnase o seu extremo con fitas de cores.
Outras informacins e anecdotario
Os paus son un sinxelo brinquedo-instrumento, empregado
para os acompaamentos rtmicos nas panxolias, nos aguinaldos e nos Maios. Agrrase un dos paus, de tal xeito que
a cunca da man faga de caixa de resonancia. Coa outra man
cllese o segundo pau e con el btese no anterior ao ritmo
dunha cancin.
Os paus son en si un instrumento musical de percusin,
construdo de forma rpida e espordica pola rapazada como
obxecto de brincadeira. s veces nin sequera era construdo:
abondaba con atopar dous paus para poerse a brincar con eles
batendo un contra outro. As, cando un rapaz atopaba dous
cadolos tirados en calquera parte, collaos e bata con eles, en-

02 ESTRALOQUE
DE MILLO
Estalo | estaloque | estalote
Lugar de recolla: Ferrol
Informante: Xaime Lpez Picallo
Referencias bibliogrficas: CBF, ES, PCA, RAR, XB, XE1,
XSN
Descricin
Precsase un anaco de cana de millo, en verde, que tea tres
ns.
Fnselle das fendas lonxitudinais, dividindo a cana en tres
partes, dende un extremo at chegar ao n do medio sen o
cortar.
Unha variante deste enredo realzase collendo tamn unha
canela de millo de tres ns. A partir do n central brense das
7

TASTARABS Brinquedos sonoros de bater e riscar Estraloque de millo | Castaeta | Canivela

lascas cara enriba, sen as desprender da cana. Agarrando esta

pola parte inferior, btese ritmicamente sacudndoa arriba e
abaixo.
Outras informacins e anecdotario
Agarrando a cana pola parte non cortada, movemos ritmicamente a man, como se estivsemos a tocar unha maraca, e
as partes cortadas batern entre si facendo un son propio de
acompaamentos musicais de percusin.
O estraloque faise con canas verdes, pois do contrario non
soan ben. un instrumento efmero, xa que ao secar perde a
sa musicalidade.

03 CASTAETA
Cania
Informante: Antn Castro
Referencias bibliogrficas: SPC
Descricin
Un cachio de cana seca de seis centmetros de lonxitude crtase lonxitudinalmente pola metade, dividndoo as en das
partes iguais. A continuacin estas das partes vlvense unir
unha contra outra, s por un lado, cunha trela de esparadrapo
ou fita adhesiva, e xa temos o instrumento feito.
Outras informacins e anecdotario
Para tocar a castaeta, agrrase esta por unha das sas partes, con dous dedos dunha man, mantendo a outra metade na
8

Castaeta ou cania

parte inferior, para que se abra polo seu propio peso. Contra
esta parte teclase cos dedos da outra man producindo, moi
sonoros, os mis variados ritmos. D moito xeito repenicar coa
castaeta.

04 CANIVELA
Canaveira | catraca | tarabela
Lugar de recolla: Valdovio
Informante: Evaristo de Corral
Referencias bibliogrficas: CPMD, ERG, OMC, XB, XE1,
XLC, XSN

TASTARABS Brinquedos sonoros de bater e riscar Canivela

1 e 2. Distintos tipos de canivelas | 3. Canivela (pormenor)

4. Outro tipo de canivela

Descricin
Precsase unha cana de vasoira de das cuartas de lonxitude
mnima, que tea tres ns. Fndese pola metade, lonxitudinalmente, ags os dez ou doce ltimos centmetros, que deben
quedar sen rachar.
A cana queda entn dividida en das partes. Nunha destas
metades, mis ou menos polo medio da parte fendida, breselle
unha xanela, sacndolle unha lasca de cana de seis centmetros
por dous. Podmoslle abrir tamn a xanela na outra metade,
pero non imprescindbel.
En vez de facer as xanelas pdenselle sacar unhas lascas
lonxitudinais pola parte interior da fendedura, ao longo do corte, para que as das metades queden estremadas, ags na zona
superior que onde baten.
Tamn se fai a tarabela simplemente fendendo a cana, sen
mis, anda que neste caso a sa sonoridade menor.
Doada de facer tamn a canivela que se obtn realizando
un furado cunha broca de 1 cm ou algo maior, a un terzo do
cabo inferior da cana, fendndoa logo dende o cabo superior
at o furado.
Outras informacins e anecdotario
Agrrase a cana pola parte enteira, o mango, e btese ritmicamente contra a palma da outra man. Outro xeito de a tocar
escorrndoa contra os dedos da man contraria, producndose
unha vibracin coma a da pandeireta.
un instrumento de ritmos. Para que non fenda toda a cana,
pdese amarrar cun cordel na parte final do mango, onde comeza a fenda.
As tarabelas sanse para o acompaamento de regueifas.
9

TASTARABS Brinquedos sonoros de bater e riscar Tarraolas

05 TARRAOLAS
Castaolas | castaetas
tellas | trcolas
Lugares de recolla: Cedeira, Ferrol, Moaa
Informantes: Xaime Lpez Picallo, Xavier Blanco, Xurxo
Leira Lugrs, propia
Referencias bibliogrficas: ERG, JCL1, JF, OMPG, RAR,
XB, XE2, XSN, www.agaitadofol.com
Descricin
Procuramos das pezas de madeira de entre 15 e 20 cm de lonxitude, por 3 ou 3,5 cm de largura e algo menos de 1 cm de grosor. Procrase unha madeira dura e que soe ben ao batela, mais
non a tendo sase o pieiro. Mtaselles o canto e arredndanse polos extremos. Nun dos extremos, a uns 2 cm do bordo,
fiselle a cada peza un rebaixe en forma semellante a unha
media la, aproximadamente dun mximo de 1 cm de fondo,
por 3 cm de lonxitude. Por estes rebaixes ou orellas, asntanse
as tarraolas contra o pelello de entre os dedos. A forma das
orellas varibel.
Constrense tarraolas de cana, usando unha cana, quer de
vasoira (Arundo donax) ou anda mellor de bamb (Bambusa
vulgaris), por ser mis grosa e dura, precisndose de 3 cm. de
dimetro, e dunha lonxitude similar das anteriores. Fndense
pola metade, rscanselles os bordos para que non corten e fnselles da mesma forma o rebaixe curvo, para a soster nos dedos.
Outra feitura son as castaolas de lousa, e tamn se fabrican a partir de dous anacos de tella. En ambos os casos coas
mesmas medidas e feitura ca as de madeira.
Tamn se fan tarraolas de so usando das costelas de
porco ou de xato.
Temos, por outro lado, outra forma peculiar deste brinquedo
musical: son as tarraolas dobres. sanse dous anacos de madeira dura, de dimensins semellantes s tarraolas comns.
Sen mis manipulacin xa temos as tarraolas dobres, que se
apoian polo seu centro entre dous dedos, e tamn do mesmo
xeito, unha delas fica fixa, mentres a segunda mbil. De as
o querer, anda se lle pode dar algunha forma, como a de das
pas simtricas, redondas ou ovaladas.
Outras informacins e anecdotario
Cmpre ter habilidade para tocar as tarraolas. Colcase unha
delas entre os dedos indicador e medio, e aguntase firmemente
apertndoa co dedo indicador contra a palma da man. A segunda
colcase entre o dedo medio e anular, asegurndose para que
non caia, mais permitndolle que abale co movemento da man.
10

Imprimndolle os movementos oportunos man, ao pulso e

mais ao brazo, cousa que require bastante prctica, faise bater
a segunda tarraola contra a primeira (a que est firme) producndose un tquele-tquele rtmico e compasado que permite o
acompaamento musical das cancins. por iso que son varios
os grupos musicais da actualidade que utilizan as tarraolas
como instrumento de percusin.
Na dcada dos sesenta e anteriores, as tarraolas eran habituais entre a rapazada. Eran sobre todo os mis maiores quen
as construan e tocaban, algns con verdadeira mestra. Cando
as tarraolas eran de madeira de pieiro, que era o mis comn, enqueirbanselles as puntas para que soasen mellor.
A construcin de tarraolas prstase experimentacin. Pdeselles engadir unha abel ou unha noz, para faceren de caixa
de resonancia.
Tamn se constren tarraolas unidas a un mango, como
explicamos no seu lugar. Neste caso non necesario facerlles
a rebaixa semilunar para o agarre, e son moito mis doadas de
tocar.
Non deberiamos esquecer que as primeiras tarraolas son as
palmas da man, batidas unha contra outra, como ben apreciou
Sarmiento, as das aplanadas ou formando cavidade.
E tamn triscar os dedos unha sorte de tarraola que se
executa apertando o dedo medio co polgar e, soltndoo de vez,
batelo contra o anular que, xunto co maimio, forma unha sorte de recmara coa palma da man.
TEXTOS
Entra, meigo, non atruxes,
garda, Xan, as castaetas,
e cntame onde hoxe fuches.
(Iglesia, A. de la, 1977, [1886]: Vol. III, 142)

Teo unhas castaetias

feitas de pau de nogal;
o presebe do meu burro
de teu curmn carnal.
(Prez Ballesteros, J., 1979, [1886]: Vol. III, 52)

Teo polainas de buxo,

tarraolas de burel,
para darlle a meu compadre
porque zurrou muller.
(Casal e Lois, X., 2001: 180)

Toca, mia tregoleta,

feita de pau de bidueiro,
que hoxe hai festa no Romaio,
non ha de faltar gaiteiro

Ves bailando, ves tocando

como quen non quere a cousa;
ves bailando, ves tocando
nas castaolas de lousa.
(Rei Cebral, C., Obra indita)

TASTARABS Brinquedos sonoros de bater e riscar Tarraolas

1 a 5. Diferentes tipos de tarraolas de madeira

(Construcin 2 a 5: descoecida)
6. Tarraolas enqueiradas (Construcin: Jorge Leira)
7. Tarraolas de cana
8. Tarraolas de so
9. Tarraolas de lousa
10. Tarraolas de abel (Construcin: Xaime L. Picallo)
11. Tarraolas con chapas (Construcin: Gonzalo Garrote) (OCAD)
12. Tarraolas dobres
13. Agarre das tarraolas
14. Agarre das tarraolas dobres
11

TASTARABS Brinquedos sonoros de bater e riscar Tarraolas | Tarraolas de noz

Todas saron a recibilo coloreando

dengues de grana, ourelados de terciopelo
coas castaolas de sangubio das foleadas
e as mantelas de pano labrado con acibeches.
(Iglesia Alvario, A., 1961: 32)

O sistro non ten nome galego nin casteln, as sonajas chmanse en galego ferreas, o tringulo chmase vinco, a campanilla
campaa; o cencerro choca e chocallo, e o cascabel alxuxere
ou axuxere en galego. Todos estes instrumentos son crsticos
[de bater]. Pero o primitivo , mis natural e mis sinxelo, o que
chaman tarreas e tarrauelas, e en galego castaetas.
Os nenos naturalmente inventaron o facer un rudo sonoro batendo unha man contra outra, ou de plano, ou facendo oco con
ambas as das. Pasaron a facer semellante rudo batendo un coio
contra outro, ou un pau contra outro pau. Para facer o rudo
mis oco formaron dous hemisferios de madeira forte e, batndoos boca con boca, as formaban o seu comps. Este instrumento pono Calmet pintado. E porque non sempre haba a man dous
hemisferios iguais, que cadrasen un co outro, contentronse os
nenos cun s, no cal batan cun pau para que soase segundo esta
ou a outra combinacin. Este instrumento o que en Madrid
chaman morteruelo e ten o seu uso pola feira de setembro.
Pasou adiante a invencin dos rapaces. Pensaron meter entre os
dedos uns tixolos ou cascotes de pratos de Talavera, e axitndoos
lograron ter outro novo instrumento msico crstico, e aludindo
a terrceo ou terreo, duselle o nome de terreolas ou tarraolas. Sendo eu moi cativo vin que outro rapaz ingls, que viva
en Pontevedra, faca o mesmo con das costelas de carneiro ou
de vaca metidas entre os dedos, ao punto imiteino, e polo gozo
que tiven do novo instrumento, non esquecn nunca este pueril
fenmeno.
Finalmente a todo sucederon as tarreuelas de madeira, que os
galegos chaman castaetas, aludindo sa figura. Castaeta en
singular o rudo que resulta de comprimir o dedo do medio co
polgar. Crotalum e crepitaculum son das voces puras latinas
que significan rudo e que se podern aplicar a calquera dos instrumentos devanditos; e tamn se aplica ao noso vinco do cego
o latn crotalum.
(FMS7: 428-429)

06 TARRAOLAS
DE NOZ
Lugar de recolla: Ferrol
Informante: Xaime Lpez Picallo
Referencias bibliogrficas: XSN

Tarraolas de noz (Construcin: Xaime L. Picallo)

Descricin
Constrense unhas tarraolas da forma tradicional. Na sa
parte mis larga brense senllos furados, do tamao da noz
que se vai utilizar, que posteriormente se cegan pegndolle cadansa casca de noz.
A unha das tarraolas chntaselle un mango, unha ripa de
madeira; chntaselle tamn, ao p do mango, un tareco de travs no que se practican dous orificios, que tamn se fan na
segunda tarraola coincidentes con aqueles. Por estes furados
nense as das pezas mediante un cordel, de modo que a segunda tarraola quede algo frouxa.
Outras informacins e anecdotario
Estas tarraolas, sendo un xoguete de innovacin, ten toda a
feitura das castaolas de mango, que o que son: das castaolas xunguidas a un mango. sanse agarrando o instrumento polo mango e sacudndoo, facendo que as tarraolas batan
unha contra outra. As noces fan o efecto de pequenas caixas
de resonancia.
Querendo utilizar apenas materiais naturais, o atado pdese
facer con xabanal.
TEXTOS
Ti que llas deches,
fervellasverzas,
vlvelle as noces,
torna de tras
coas castaolas
pro home das moscas
que lle rebuldan
nos tras currs.
(Iglesia, A. de la, 1977 [1886]: T. III, 120)

12

TASTARABS Brinquedos sonoros de bater e riscar Lapeta | Martabela

07 LAPETA

08 MARTABELA

Castaola de cortiza
estraloque

Tarambelo | taboletas

Lugar de recolla: Touro

Referencias bibliogrficas: PV-TB, PC

Semana Santa
Lugar de recolla: Man
Informantes: Jos Basanta Penabad, Rosana Rodiles
Referencias bibliogrficas: OMB

Descricin
Cllese un anaco de cortiza de castieiro ou eucalipto, duns
30 x 8 cm e 5 ou 6 mm de grosor, e coa navalla dselle a forma
dunha pa.
Pola parte larga, a contraria ao mango, crtase a cortiza
separndoa en das lminas, unha delas grosas, para que mantea firmeza e consistencia; e a outra fina para que abale ao
axitala, batendo contra a anterior.
Outras informacins e anecdotario
Agarrndoa polo mango axtase no ar batendo as lminas da
cortiza que producirn un estalo, ou ben btese contra man.
Para non estragarmos o souto, cmpre facermos este brinquedo a partir de cortiza de rbores ou plas xa abatidas para o
seu normal aproveitamento. No noso caso fixemos a castaola
a partir da codia fresca de eucalipto, que hai mis do que un
quixese.
TEXTOS
Lapeta, estraloque. Trtase dun aparello cunha ou das lminas
mbiles que ao ser axitado no aire, collido por un mango, fai
percutir estas lminas contra outra que leva xunguido o mango.
En Touro comentronnos que os nenos as fabricaban de codia de
eucalipto, denominndoas lapetas.
(Carpintero, P., 2009:101)

1. Martabela | 2. Guitarra (Pormenor do atado)

Descricin
Unha martabela unha sorte de castaola de mango.
Precisamos unha tboa de 30 x 10 x 2 cm. Nela recortamos
a parte necesaria para deixarmos un mango de 2 cm de groso
por 15 de longo. Matamos as arestas de toda a peza.
Por outra parte, preparamos das taboas de 15 x 10 x 1
cm, que van ser as castaolas que batern contra a peza central. Postas unha a cada lado desta, facemos dous furados de
8 mm de dimetro, afastados 5 cm un do outro, atravesando
as tres pezas.
13

TASTARABS Brinquedos sonoros de bater e riscar Martabela | Tarambelo | Castaolas de nabo

As colocadas, unimos as tres pezas mediante unha trela de

coiro que lle praticamos un ollal, para facermos o atado que
vemos no detalle da fotografa, pasando o extremo do coiro
polo ollal e facendo un lazo.
Outras informacins e anecdotario
Tanto a martabela coma o tastarabs eran empregados na noite de Xoves Santo para armar moito barullo dentro da igrexa.
Cando se lan os Oficios anse apagando as candeas aos poucos.
En canto estaban todas apagadas e a escureza era absoluta,
todo o mundo comezaba a bater cos tastarabs, coas martabelas ou co bastn que levaban na man.
Outro uso da martabela foi o de servir de instrumento de
alerta ou aviso da presenza dos leprosos, coecndose, daquela, como taboletas de san Lzaro. Os doentes tian a obriga
de bateren a martabela para avisaren da sa presenza, cando
aqueles doentes eran tan discriminados.
As martabelas fanse de moi diferentes formas e tamaos.
TEXTOS
Un instrumento moi semellante, denominado castanholas e fabricado de madeira aparece referido por Ernesto Veiga de Oliveira, empregado polos rapaces para escorrentar os paxaros das
leiras sementadas. Durante a idade media os leprosos avisaban
da sa presenza cun instrumento construdo con tres taboas
de madeira xunguidas cuns cordeis, tendo a do medio un mango
por onde se agarraba e axitaba. Ramn Andrs denomina a este
instrumento Tablilla de San Lzaro e o Diccionario de Autoridades abunda nesta descricin apuntando que se empregaban para
pedir esmola para os hospitais de San Lzaro.
(Carpintero, P., 2009: 101)

09 TARAMBELO
Castaetas | castaolas
martabela

Tarambelos de bamb e de madeira

taboletas. No exemplo que presentamos, usamos apenas tres

das catro taboas obtidas. Na cabeza de cada unha destas
facemos tres furados afastados 3 cm. Psase unha corda polos
furados da primeira taboleta e faise un n en cada cabo da
corda, despois de pasala. Psase a segunda, e novamente se
anoa a corda; as at acabar pasando a corda polos furados
do mango, que estarn feitos altura dos das taboas. Como
remate ananse os dous cabos da corda.
O outro modelo que presentamos est construdo con anacos de cana de bamb. O mango dun furco de lonxitude por 3
cm de largo, e os catro anacos mbiles da mesma largura pero
a metade de longos.
O nome de tarambelo, polo que tamn coecida a martabela, dmosllo apenas por diferencirmolo dela.

Informante: Descoecido
Descricin
Unha variante da martabela anterior este tarambelo ou martabela de varias placas, realizadas de cana, cortiza ou madeira.
Usamos tres pezas de madeira de 20 cm de lonxitude por 4
cm de largo. Nin que dicir ten que estas dimensins poden ser
moito maiores. Unha das pezas destinmola ao mango. Dmoslle a forma axeitada para que dea bon agarrar. As outras das
pezas fendmolas ao medio de travs e con elas facemos as
14

10 CASTAOLAS
DE NABO
Lugar de recolla: Provincia de Lugo
Informante: Colectivo Estio
Referencias bibliogrficas: CEM

Enciclopedia de brinquedos tradicionais e uso ldico da natureza

O libro dos xoguetes tradicionais da nosa cultura

venda en libraras
a partir do 15 de abril

788499 144863
9

I S B N 978-84-9914-486-3

1334036

Pedidos a

XERAIS

Comercial Grupo Anaya

Polgono Pocomaco
Avenida 3 Edificio Diana
Nave 4 Baixo 15190 A Corua
Tel.: 981 171 641 / Fax: 981 171 647

Doutor Maran, 12 36211 Vigo

Tels.: 986 214 888 / 986 214 880
Fax: 986 201 366
xerais@xerais.es
http://xerais.es