XXVII KAYNAKLARIN MUAYENES

I TAHR BATSIZ MUAYENE Tahribatsz muayene, ayr fiziksel temellere dayanan de i ik yntemlerden: olu mu bir mhendislik disiplinidir. Yntemler arasnda farkllk byk olmakla birlikte hepsinde m terek yanlar bulunmaktadr. Bunlar: 1. Tarayc ortam. Bu, muayene olunan paraya nfuz edebilen, onu hatta kat edebilen bir enerji, bir nkleer radyasyon veya ak kan ortamdr. 2. Tarayc ortamn modifikasyonu. Muayene edilen para iinde fiziksel sreksizliklerden, homojenlik noksanlklarndan ve geometrik snrlar dan hangisi tarayc ortamda bir de i iklik meydana getirebiliyorsa, yntem prensip itibariyle, onun belirlenmesine (meydana karlmasna) duyarldr. 3. Tarayc ortamda vaki de i ikliklere hassas bir detektr (prob). 4. Detektrn verdi i sinyalleri kullan l biimde gsteren veya kaydeden cihaz. 5. Cihazn verdi i i aretleri muayene edilen parann zellikleri ve sreksizlikleri cinsinden de erlendiren bir gzlemci. Bu, o u kez insan olmakla birlikte otomatik devrelerde bir cihaz da olabilir. A a daki tabloda tarayc ortamlarn ba lcalar ve bunlara dayanan tahribatsz muayene metodlar grlmektedir. Bunlardan optik, penetrant ve magnetik paracklarla muayene metotlar sadece yzeysel hatalarn, di erleri ise yzeysel hatalarla beraber derindeki hatalarn da belirlenmesine elveri lidirler. Ak kanlarla, basn veya vakum altnda, yaplan szma muayenelerinde ise ancak malzemeyi bir yzden brne kat eden hatalar belirlenebilir. TARAYICI ORTAMLAR VE BUNLARA DAYANAN TAHR BATSIZ MUAYENE METODLARI Tarayc ortam A.ENERJ VE NKLEER RADYASYON ORTAMLARI 1.I k 2.Girici radyasyonlar (X, Gamma, ntron, elektron ve alfa demetleri) 3.Elastik dalgalar 4.Magnetik alan 5.Elektriksel alan 6.Elektromagnetik alan 7.Termal radyasyon B.MADDESEL ORTAMLAR 1.Penetrant svlar 2.Ak kanlar ve zellikle su Tahribatsz muayene metodu

Optik metotlar Radyografi ve Fluoroskopi Ultrasonik muayene Magnetik paracklarla muayene Elektriksel metodlar Girdap akmlar metodu Enfrared muayene metodu Penetrant muayene Basn veya vakum altnda szma deneyleri

ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989

1960'lar termografi (enfrared), ntron radyografisi ve fluoresan X - nlaryla lme ve analiz yntemlerinin endstri hizmetine katld yllardr. Tahribatsz muayene alannda geli me gnmzde de hzlanarak devam etmektedir. Mevcut yntemlere yeni teknikler veya tamamyla farkl fiziksel temellere dayanan yeni metodlar ara trma laboratuarlarnn masalar zerinde yakn gnlerin endstrisi iin hazrlanmaktadr. rne in, ultrasonik holografi ve akustik emisyon bunlardan yalnzca ikisidir. Ultrasonik holografi, ultrasonik muayeneye kalc ve faksimil (aslnn ayn) grnt kazandrmaya al maktadr. Bu sayede ultrasonik muayenenin halen ve byk hendikap olan "aslna benzer ve kalc grnt vermeme" engeli a lm olacaktr. Akustik emisyon metodu heyecan verici bir gelecek vaat etmektedir. Bir tahtann, zorland nda nce trtlar kararak atlad n, sonra atrdayarak krld n biliriz. Gerekte i ittiklerimiz tahtann atlarken ve nihayet krlrken sald enerjidir. Metallerin atlamas esnasnda da enerji a a kar. Yalnz bu enerji kula mzn duyarlk snrnn stndeki frekanslarda oldu u iin i itilmez. Fakat zel cihazlarla pekl kaydolunabilir. Laboratuvar ko ullar altnda bu yaplabilmektedir. Ancak endstride makinalarn i letme ko ullarnn ortaya koydu u grlt arasnda bir kk atlamadan serbest kalan sesi zaptedebilmek ve di erlerinden ayr trp de erlendirebilmek akustik emisyon metodunun yenmeye al t temel glklerdir. Metod uygulama alanna intikal ettirilebilirse makinann falanca parasnda, rne in ua n kanadnda, bir atlama ba langc veya mevcut atla n geli mesi an anna zapt olunabilecektir. Bunun ne byk yararlar sa layabilece i a ikrdr. Bu itibarla yukardaki tabloda ad geen yntemler bilinen ve uygulanmakta olan tahribatsz muayene usullerinin tamam demek de ildir. Ancak bunlar en sk kullanlanlardr. Bu konuda akla u soru gelebilir: Neden bu kadar ok sayda ynteme ihtiya var? Hepsi ayn fiziksel temellere dayanmad iin birinin yaps brnden ok farkldr. Kullanlan cihazlar temelden farkldr. Tahribatsz muayeneye zaman zaman "Aletler Orman" denildi i de i itilir. Bunlarn tamamn kapsamak nemli bir yatrm meselesi oldu u kadar etin bir ihtisas i idir. Gerekte her metod, di erlerinin aciz kald haller iin geli tirilmi tir. Her birinin kapsam ve snrlar vardr. Her metodun di er hepsine stn oldu u haller vardr. Bu sebepten tahribatsz muayene metodlar birbirinin rakibi veya alternatifi olmaktan ziyade tamamlaycsdr. Belirli bir endstrinin muayene problemleri iin bunlar arasnda bir veya birka metod yeterli olabilir. Fakat zellikle tahribatsz muayene dalnda ihtisasla an profesyonel laboratuarlar bu alanda geli tirilmi bulunan btn metodlar arasnda dengeyi korumak durumundadrlar. stnlkleri Tahribatsz muayeneye bugnk sa lam mevkiini sa layan bir seri stnlkleri vardr. A a da bunlara ksaca de inilmi tir: ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989
2

1. Tahribatsz muayene ile parann bir benzeri de il bizzat kendisi muayene olunur. Dolaysyla daha gvenilir sonulara varlr. Tahribatl muayenelerdeki numune alma problemi ve alnan numunenin btn ktleyi ne derece temsil etmekte oldu u tereddd ortadan kalkar. 2. Parann farkl zelliklerine ve farkl blgelerine hassas birok tahribatsz muayene ayn anda veya pe pe e uygulanabilir. Bylece servis performans ile ba lant kurulabilir ve istenen sayda zellik kontrol edilebilir. 3. Para says ne kadar ok olursa olsun, istenirse tamam muayene olunabilir. Buna karar vermek artk bir ekonomi meselesidir. Muayene giderleri ile kalite kararll nn sa layaca faydalarn veya muhtemel arza ve kazalarn tevlit edece i mal klfetlerin dengesi d nlr. 4. Tahribatsz muayene ayn bir parada belirli zaman faslalar ile tekrar olunabilir. Bylece yorulma ve i letme hasarnn geli imi takip olunabilir. 5. ok pahal ve byk tek paralara, esasen, tahribatsz muayeneden ba ka uygulanabilecek bir muayene metodu d nlemez. 6. Tahribatsz muayene, muayene sanatn laboratuardan atlyeye ta m tr. Artk muayene i in aya na gitmektedir. Muayene iin i yerinde para ta nmas klfetinden kurtulunmu tur. Tahribatsz muayene i ak n bozmaz. 7. Tahribatsz otomatik muayene mmkndr ve pek ok uygulamas vardr. ok yksek hzl muayene otomatlar, imalt bantlarnn hzn kesmeden nceden plnlanan muayeneleri yapabilirler ve reddi gereken paralar ayrabilirler. Bu sayede imal olunan paralar arasndaki farkllklar istenildi i kadar azaltlabilir. malttaki aksaklklar ba ladklar anda en az kaypla farkna varlp giderilebilir. rne in, girdap akmlar yntemine dayanan otomatik cihazlarda muayene sresi saniyenin binde birine kadar indirilebilmi tir. stelik bu metoda muayene kafasnn deney parasna temas gerekmedi inden kzl scaklktaki paralar dahi muayene olunabilir. Bu sayede mesel ubuk, sa veya boru eklindeki malzemeler imaltn ba dndrc hzn aksatmadan, e itli yap kusurlar veya geometrik boyutlar bakmndan ve 1000C kadar olan scaklklarda muayene olunmaktadr. 8. Tahribatsz muayene imalt esnasnda yeni paralara oldu u kadar, periyodik bakmlarda ve hatta i letme esnasnda servisteki paralara da uygulanr. Baz hallerde paray, montajl oldu u sisteme takl oldu u yerden skmeden ve bazen de i letmeyi hi durdurmadan muayene yapmak mmkndr. Gerekte bu husus tahribatsz muayene hesabna pek byk bir stnlktr. Rafinerilerde ve kimya endstrisinde tesis ieriden korozyona maruzdur. Radyografik ve ultrasonik metodlarla, i letmeyi durdurmadan, istenilen noktalarda korozyon lmeleri yaplr. Bir di er rnek, ok yksek voltajl elektrik enerji nakil hatlarnda, trafo ve salt istasyonlarnda snan ve dolaysyla arza yapmaya do ru giden paralar, enfrared muayene metodu ile, birka yz metre uzaktan tespit etmek ve scaklklarn lmektir. Bunun iin i letmeyi ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989
3

durdurmaya gerek yoktur. llen scakl n derecesinden tamir iin hemen mdahale edilmesinin gerekip gerekmedi i de tahmin olunabilir. Snrlar Burada her zel muayene ynteminin kapsamn ve snrlarn ayr ayr belirtmeye imkn yoktur. Ancak genel olarak tahribatsz muayene teknolojisinin snrlarndan bahsetmekle yetinilecektir. Tahribatsz muayene unlar direkt olarak lemez: I. Malzemenin mukavemeti, II. III. Hasarlama yk, Geri kalan i letme mr.

Halbuki bunlar bir parann muayyen bir i e uygunlu unu belirleyen en nemli faktrlerdir. Uygun seilmi tahribatl deneylerde bunlar tayin etmek mmkndr. Bugn iin tahribatsz muayeneler malzemenin, mhendislik ynnden en ilgi ekici olan, yukardaki zellikleri hakknda ancak dolayl yollardan greceli bilgi verir. A a daki kar la trma konunun daha iyi anla lmas iin belki faydal olur: Doktor hastasn "tahribatsz" metodlarla muayene eder. Bir eyler bulmu sa tedavisine giri ir, veya hibir arza bulmam tr. Her iki halde de muayene olan ki inin daha ne kadar mrnn kald n sylemek, baz zel durumlar d nda, doktor iin imknszdr. Uygulamann temel sorunlar Tatbikatta bir tahribatsz muayene giri iminde ilk kar la lan sorun, hangi metodun kullanlmasnn lzm geldi idir. Kar la labilecek her trl muayene sorununa are olabilecek tek bir metod yoktur. Bir ba ka deyimle her hal iin geerli "mkemmel" metod yoktur. Aksi takdirde, bu kadar e itli muayene metodu geli tirmeye gerek kalmazd. Her yntemin stn oldu u ve eksik kald haller vardr. Muayeneci kulland yntemin hangi lde gerekleri aksettirebildi ini iyi bilmesi gerekir. pheli kalan hususlar hatrdan karmamaldr. Muayeneci daima kendi kendisine u soruyu sormaldr: Hangi lde gerekleri bulup karabiliyorum? Birka somut rnek ekil 343'den grlmektedir. Radyografide st ste konmu iki blo un ara yzeyi, yksek derecede i lenmi ve temiz olmak kaydyla grnt vermez. Halbuki bloklar yan yana kondu unda ara yzey film zerinde bir do ru izgi halinde grnt ile belirir. atlak a z akken grnt verme ans vardr, i gerilmelerle kapand zaman hi grnt vermeyebilir. Kaynak iin affedilmeyen hatalardan olan yan cidara kaynamama hatasnn film zerinde grnt vermesi ansa ba ldr. Ultrasonik muayene iin de benzer eyler sylenebilir. I nlara dik dzlemsel hata gerek bykl ile yank verir. E ik duran dzlemsel hata hi yank vermeyebilir. Kocaman bir kresel hata ancak kk bir yank verebilme ansna sahiptir. Tamamen przl yzeyleriyle kocaman bir hatann nasl yank verece i belirsizdir. Hi yank vermeyip tamamen gzden kaabilir.

ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989

Bu rnekleri daha ok artrmak mmkndr. Binaenaleyh var olan kusurlarn hangi lde ortaya konabildi i muayenenin temel sorunudur. Bu sebepten tahribatsz muayene raporunda hatasz bulunan bir malzeme iin "Kusursuzdur" yant, metodun temelinde yatan belirsizlikle eli ti i iin hibir zaman kullanlmaz. Bunun yerine "kayda de er bir kusura tesadf edilmemi tir" deyimi kullanlr. Yine ayn nedenledir ki, kritik i ler birden fazla metotla muayene olunur. rne in, kritik st de erlerle al an bir buhar devresinde ana boru ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989
5

hattnn kaynaklar ultrasonik, radyografi ve magnetik paracklarla muayene metodlarnn her ile ve yzde yz orannda muayene olunur. Bu aklamadan sonra artk metod seiminde gz nnde bulundurulmas gereken etkenleri sralayabiliriz: I. Muayene ekonomisi, ula lmak istenen kalite standard II. Parann geometrisi III. Parann malzemesi IV. Para says ve muayene oran V. Aranan hatann yeri (yzeysel hata, i hata). VI. Hatann cinsi VII. Hatann hkim do rultusu VIII. Hatann bykl Bu faktrlerin mnaka as uygulanacak muayene metodunu veya metodlarn belirler. Muayene orannn saptanmas Tahribatsz muayene uygulamalarnda hemen ilk kar la lan sorunlardan birisi muayene orannn ne olaca dr, ba ka deyimle yzde ka muayene? Ticari kalitede i ler iin muayene oranna ekonomik ve teknik faktrler arasnda bir optimizasyon ile varlr. Gere inde fazla kalite hevesi muayene masraflarn artrr. Gere inden az muayene skarta suretiyle malzeme, i ilik ve zaman kaybna sebep olur. Muayene orannn makl seviyede tutulmasnda yarar vardr. Muayene oran iin nceden bir reete yazmak imknszdr. Tasarm, malzeme, i ilik ve i letme artlarna ba l olarak ok de i ebilir. Bu bakmdan muayene oran daha nce tasarmc tarafndan tespit edilip proje zerine kaydolunmaldr. Ayrca, bir ksm Standard, spesifikasyon, kod ve artnameler baz imaltn muayene oranlar iin de erler vermi tir. rne in, petrol endstrisinin e itli imaltnda muayene oranlar standartlarca tespit edilmi bulunmaktadr. Ancak bunlar asgar de erlerdir. maltn kaidesindeki dalgalanmaya gre artrlr. Uzun sreli byk imaltn muayenesinde uygulanan yntem budur. niversal muayene Tahribatsz muayenenin bir ba ka temel sorunu niversal sonulara varabilmektir. Bundan kast olunan nerede, kimin tarafndan, hangi cihazlar kullanarak muayene yaplrsa yaplsn ayn sonuca varabilmektir. Aksi takdirde, muayenenin nemini toptan yitirece i tabiidir. Gerekte niversalli i sa lamak pek kolay de ildir. En basit rnek olarak bakmakla - grmek arasndaki farkll a dikkati ekelim. Herkes ayn eye bakar fakat genellikle farkl grr. nsan gz yoluyla alglad izlenimlere farknda olmadan kendinden baz eyler katmak e ilimindedir. Grntnn baz taraflarn zihninden siler, baz taraflarn kuvvetlendirir. Grnty arpkla trr. Grnt kontrasl insana gre de i ir. Ayn gere e bakan ki iler farkl izlenimler alrlar. Hatta ayn ki inin ayn gerekten farkl zamanda alglad izlenim farkl olabilir. Tahribatsz muayenede gere e ait bilgiler gzlemciye birtakm cihazlardan geerek ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989
6

gelmektedir. Biz gere i de il, onun kulland mz tarayc ortam ile ara etkisini alglyoruz. Bu ara etki kulland mz tarayc ortama gre temelden de i en bir fiziksel olaydr. Binaenaleyh, tahribatsz muayene sonular hem gzlemciye ve hem de kullanlan cihazlara ba ldr. Btn bu etkilerden sonra muayene sonucu ne derece gere i yanstmaktadr? Bir muayeneye ba lamadan nce bu sorunun cevaplandrlmas gerekir, aksi takdirde farkl gzlemciler, farkl cihazlarla farkl sonulara ula rlar. Farkllk pekl byk de erlere ula abilir. Tahribatsz muayenede niversalli i sa lamann artlarn iki ana grupta toplamak mmkndr. Bunlar: I. Tekrarlanabilir deney II. Objektif de erlendirme eklinde zetlenebilir. Her eyden nce zaman, yer, ahs ve cihazdan ba msz olarak bir gere e ait tek bir grnt almak esastr. Deneyin tekrarlanabilirli inden anla lan budur. Geri bir gere e tek bir grnt uygulama da varlmas imknsz bir idealdir. Mhendislikte gerekle tirilebilen, bir gere e ait farkl artlar altnda elde olunan grntler arasndaki farkllklarn nceden saptanan snrlar arasnda kalmasn sa lamaktr. yi uygulama ile bu snrlar daraltlabilir. Bu amaca varmak iin e itli tahribatsz muayene metodlarnda kullanlan a. cihazlar, aksesuarlar ve b. yntemler standardla trlm tr. Cihaz ve aksesuarlara ait standartlar daha ziyade Ellet imaltlarn ilgilendiren hususlardr. Birer uygulayc olarak bizleri daha ziyade yntem (procedure) standardlar ilgilendirir. Mhendislik literatrnde "Standard procedures" veya recommended practice isimleri ile anlan e itli dokmana ba vurmak gerekir. Belli ba l mhendislik kurulu lar (API, ASME, Lloyd, IIW v.b.) muhtelif sanayi sektrleri iin Standard uygulama yntemleri nermi lerdir. Muayeneci bunlar arasnda hangi yntemi uygulad n raporunda belirtmek zorundadr. Esasen artnameler de bunu zorunlu klar. Tekrarlanabilir deney, tahribatsz muayenede niversal sonulara varmak iin gerekli art olmakla beraber, yeter art de ildir. Muayenenin ikinci a amas olan de erlendirmenin de objektif esaslara ba lanmas arttr. Ki isel de erlendirmeden kanlmaldr. Sadece ki isel bilgi ve grgye dayanan kabul/ret kararlar daima tart labilir. Halbuki belli ba l sanayi sektrlerinde kabul/ret kriterleri, muhtelif disiplinlere ba l kalabalk sayda uzmann olu turdu u heyetler tarafndan hazrlanm bulunmaktadr. Bu kriterler uzun yllarn kazandrd deneyim ile birok kez gzden geirilmi tir. Bunlara mracaat etmek farkl de erlendirmenin bata na saplanmamak bakmndan yararldr. imdi ba lca muayene yntemleri hakknda ksaca bilgi verelim. Penetrantlar: Bu basit muayene yntemi, nceden ya dan temizlenmi diki ler zerine piyasada bu amala satlan renkli bir sv srmekten ibarettir. Bu sv kapilarite ile yzeye km en ince ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989
7

atlaklara (kl atlaklarna) kadar nfuz eder. yice kuruduktan sonra byltele baklarak svnn boyad atlaklar grlebilir. Tentrdiyot o u kez bu ama iin kullanlr. Szdrmazlk kontrol: Bu kontrol su ya da havayla olur. Basn devresinde bulunan manometrelerin gsterdikleri deneme basnc sabit kalacaktr. Aksi halde kaynakta kaak var demektir. Radyografi X 1895'de Roentgen Almanya'da katod nlaryla deney yapyordu. Bu arada bu nlar elde etmek iin kulland vakum tpnn bir yeni n trn de yaymlad n buluyor. X n adn verdi i bu grnmez radyasyonun ka da, oduna, kitaplara, insan vcuduna ve hatta metal paralara nfuz edebildi ini ve k gibi fotografik levhalar etkileyip foto raf k d zerinde bir imaj hasl etti ini gryor. Ksa sre sonra radyografi terimi, e yalarn X nlaryla resmini alma i lemine ba lanyor. 1898'de Curie'ler, radyum'un radyoaktif oldu unu ke fediyorlar. Radiurh' un yaymlad grnmez radyasyona "gamma nlar" ad veriliyor. Endstriyel radyografi X ya da gamma nlar gibi nfuz edici radyasyonu kullanarak malzemelerin bir muayene yntemidir. Bu, geirgen olmayan malzemenin iinin tetkikine olanak sa lamaktadr. Malzemenin iinden geerken radyasyonun bir blm absorbe olur (emilir) veya de i ir. Emilme miktar malzemenin kalnl na ve yo unlu una ve emicinin atomik saysna ba ldr. Film, floresan perde veya Geiger sayac gibi baz detektr trleri, grnt ya da i aretler eklinde ortaya kan huzmenin iddet de i melerini kaydetmekte kullanlabilir. Sna radyografi ba lca, grntleri film zerinde kaydetmekle ilgilidir. Bir radyograf meydana getirmede temel esas 1. Bir radyasyon menba, genellikle X nlar veya gamma nlar, 2. muayene edilecek para, 3. filmi ieren bir kasetten ibarettir. Radyasyon menba bir X n tp veya kobalt - 60 gibi bir uygun radyoisotop ieren bir kapsldr. I nlarn bir blm paray kat edip geer, bir blm para tarafndan emilir, bir blm de yine para tarafndan her yne da tlr. Kaset iindeki filme varan radyasyon miktar belli sayda etmene ba ldr. Bunlar arasnda muayene edilecek malzemenin tabiat ve kalnl vardr. Muayene edilecek parann bir elik para olup iinde bir gaz kabarc bulundu unu farz edelim. Kabarc n alan arasndan eli in kalnl nda bir azalma olur. Bu nedenle kabarc ieren kesitten, evredeki metale gre daha ok radyasyon geecektir. Film zerinde, banyo edildikten sonda, kabarc n izd m pozisyonuna tekabl eden bir koyu leke hasl olacaktr. Bir radyograf, bir foto rafn negatifinin benzeridir. Radyograf zerinde daha koyu blgeler, parann daha kolaylkla nfuz edilmi blmlerini, daha ak blgeler ise parann daha kaln veya daha yo un blmlerini temsil eder. ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989
8

Radyasyona maruz kalmasndan hasl olan grnty haiz banyo edilmi filme bir radyograf denir. Radyografin kararmas, yo unluk olarak ifade edilir; buna, onu radyografiye edilmi parann kitle yo unlu undan ayrt etmek iin bazen fotografik yo unluk denir. Radyograf zerinde bir alandan brne yo unluktaki farka radyografik kontrast ad verilir. Bir alann yo unlu u, bu alanda film emlsiyonunun emdi i radyasyon miktarna ba ldr. Ne kadar ok radyasyon emilmi se radyograf o kadar karanlk olur. Snrlar iinde, bir radyografta kontrast ya da yo unluk farklar ne kadar fazla olursa, ayrntlar o denli kolay seilir. ok fazla tam kontrast hatt, ok yksek ve ok alak yo unluk dzeylerinde, baz ayrntlarn grnrl nde bir kaybolma hasl edebilir. Bir radyograf zerindeki grntnn d izgilerinin keskinli ine tanmlama denir. ki alan arasnda yo unluklar de i mesi keskin olarak beliren bir izgi olmadan tedric glgelenme eklinde ise ayrntnn tanmlamas d k demektir. Bu durumda kontrastlar daha zor saptanr. Bir radyografta keskin olarak tanmlanm grntler yksek bir tanmlamay ifade eder. Radyasyon filme arpt nda enerjinin sadece d k bir blm emilir. Filmin kararmas, emilmi radyasyondan ileri geldi inden, radyasyon enerjisinin bir byk blm kaybolur. Bu kaybolan enerjiyi kullanmann bir yolu radyografik perdeler ( ek. 343 a) kullanmaktr.

ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989

Bunlara iddet artrc perdeler ad da verilir. Filmin iki yannda ince kur un yapraklarn iddetlendiriri etkisi vardr. Kur un, radyasyon tarafndan uyarld nda, elektronlar ne reder. Elektronlar filmi, tpk X ya da gamma radyasyonu gibi, etkiler; gerekte elektronlar radyasyona gre daha kolayca emilirler. Keza floresan iddetlendiriri perdeler de bazen X n radyografisinde kullanlrsa da kaide olarak gamma nlaryla kullanlmazlar. Bu perdeler bir mukavva veya plastik para zerine kaplanm toz floresan kimyasal maddeler tabakasndan ibarettir. Bu gibi perdeler istenilen radyograflar elde etmek iin gerekli poz sresini yz katndan fazla indirirler. Radyograflarn kontrast da lma tarafndan azaltlabilir. Malzemeler sadece radyasyonu emmekle kalmayp onu her yne da trlar. Bu itibarla filme sadece ana radyasyon menbandan gelen radyasyonlar de il, ayn zamanda, radyografisi ekilmi para, film kaseti ve odann duvarlar ve d emesinden da lm radyasyon da arpar. Da lm radyasyon, bir radyograf zerindeki btn grnty bulankla trmaya meyleder. Perdeler, maskeler, diyaframlar ve filtreler da lmay azaltabilir. Sna radyografide geen konular a a da saylm olup radyografici bunlar yakndan bilecektir. 1. Radyasyon menban a. KeV veya MeV (Kiloelektron - volt veya Megaelektron - volt) cinsinden menba maksimum enerjisi ve enerjinin spektral da lm. b. Saatte bir ayak uzunlukta curie ba na rntgen cinsinden, menban yaym oran (gamma nlar iin 1 ayak boyunda r/c/sa ve x nlar iin 1 metre boyunda r/sa) 2. Muayene edilecek para a. Malzemenin kitle yo unlu u (atomik says veya kimyasal bile imi) b. Emme (absorpsiyon) yolunun kalnl ya da uzunlu u 3. Kullanlacak film a. Gren veya filmin grntleri zme kabiliyeti b. stenilen radyografik yo unlu a varmak iin gerekli hz ve greceli poz c. Filmin banyosu (developman) ve yorumlanmas 4. Geometrik prensipler a. Radyasyon menbann boyutu b. Menban filme mesafesi c. Parann lleri ve ekli d. Parann filme mesafesi e. zd rlen grntler (geometrik agrandisman ve distorsiyon) f. Hesaplamalar Bu belirtilen prensiplere ek olarak her ba arl radyografici uygulamaldr: u konulan bilip

ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989

10

1. Radyografi teknikleri a. Poz hesaplar b. Poz tertipleri 2. Radyograflarn yorumlanmas. Radyografiyle muayene edilecek malzeme ve imal yntemlerinin (dkm, kaynak, hadde vb) ok de i ik olmas nedeniyle radyograflarn yorumlanmas hergn uygulanan al lagelmi bir sre de ildir. Radyograflarn ekildikleri de i ik ko ullar bunlarn yorumlanmasn g bir konu haline getirmi tir. Dolaysyla bunlarn yorumu iin bir forml ya da al lagelmi bir usul ortaya konamaz. Radyografik muayene (teki muayene yntemleri gibi), parann kabul veya reddine karar vermek zere uygulanr. Baz hata veya kusurlarn varl , parann tasarlanm amacna hizmet edemeyece i anlamna gelmedi i kaydedilecektir. Bu itibarla radyograflar yorumlayan ki i, mevcut olan kusur veya sreksizlik derecesi hususunda de erlendirme yapacak ve bu sreksizlik veya kusurun parann kullanlmasna veya amacna hizmet etmesine engel olup olmad na dair karar verecektir. Tm malzeme ve birle meler iin kalite dzeyi salt mkemmellik olsayd, radyograflarn yorumu greceli olarak kolayla rd. Yorumcu, herhangi bir sreksizlik, hata veya kusura rastlad nda para veya birle menin kabulne olanak bulunmad n basite ifade ederdi. Oysa ki endstride o u mamul iin mkemmellikten daha az bir nitelik yeterli olmaktadr. Mhendislik tasarm spesifikasyonlar radyografi iin kalite rehberi olmaktadr. Bu itibarla radyografi yorumlayan ki i, muayene edilen mamulde mevcut sreksizliklerin kabul edilebilirlik derecesinin saptanmas hususunda hkm verme durumunda oldu unun bilincinde olacaktr. Bu itibarla radyografik muayeneye tabi tutulacak byk malzeme ve mamul e idinin tmne uygulanabilecek tek bir kalite dzeyi yoktur. Her kalite dzeyi, parann hizmet verebilme kabiliyeti ve tm mamuln etkinli ine i tiraki bakmndan de erlendirilip yorumlanacaktr. Kalite dzeylerinin saptanmas sorumlulu u, mamul tasarlayan mhendislik grubunun ilk zorunlu udur. Statik ve dinamik gerilmeler, al ma scaklklar, korozyon, srnme ve yorulma, yzey grnm ve daha birok faktr asndan sreksizliklerin kabul edilebilirlikleri iin spesifikasyonlar ortaya konacaktr. Az ok btn durumlarda bitmi mamul ve malzemelerde mkemmelli in aranmas, kabul edilemeyecek maliyetlere gtrecektir. Bu itibarla kalite dzey ya da normu, rnn hizmet gereksinimine uygun olacaktr. Gamma nlar (gammagrafi) Gammagrafi elik sanayii ve yar - mamullerde uygulama alan bulmaktadr. Kontrol, ingotlarn, bloomlarn imali srasnda, ve bitmi rnler, d me ve haddelenmi paralar zerinde yaplr, Ingot ve bloomlarda, kat edilmesi gereken kalnlklar fazla olup paralar uzun sre ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989
11

hareketten alkonamazlar. Bu itibarla yan - mamuller gammagrafinin esas alan olmaktadr. Burada, lleri ok de i ken olabilen d me paralarla hadde mamullerini ayrt etmek gerekir. Kalnlklar 30 il 150 mm olan paralara gammagrafik teknikler uygulanabilir. Daha kaln paralar iin o u kez ba ka yntemlere, rne in byk gl x (rntgen) nlar, ultrasona ba vurmak gerekir. 20 curie'lik bir kobalt 60 menba ile dakikada 100 ila 120 m hzla geen 200 mm kalnlkta scak hadde bloomlar muayene edilebilmektedir. Gammagrafik muayenede kullanlan radioelementler, menbalar ekline sokulmu lardr. Bu menbalar belli sayda ko ulu yerine getirmek zorundadrlar: 1. Gerekle tirilecek muayeneye uygun bir penetrasyon (nfuziyet) gc ve yeterli bir ak sa layacak bir gamma n yaymlamak. 2. Makul bir mre sahip bulunmak. 3. Muayene mesafelerine gre nokta olarak kabul edilebilmesi iin mmkn oldu u kadar kk hacimde olmak. Metallerin endstriyel kontrol, enerjileri 0,1 ile 2 MeV arasnda olan gamma nlarn gerektirir. Ancak, penetrasyon gc bunda yeterli olmayp menban yeterince yksek bir ak a sahip bulunmas gerekir, aksi halde poz sresi a r derecede fazla olur. Peryod ad verilen ve her radioelemente zg olan belli bir srenin sonunda faaliyet yarya d er. Bu itibarla ksa mrl radioelement menbann ok sk yenilenmesi sakncas vardr. Bir retici merkez yaknnda bu durum fazla nemli olmayabilirse de kullancnn uzak ve ula m zor bir blgede al mas byk sakncalar do urur. Sna kontroln e itli isteklerini kar layabilmek iin radioelementlerin snflandrlmas gerekir. Hibir menba gerekten evrensel kullanma uygun de ildir. rne in kobalt 60, 30 mm'den yukar kalnlkta demirli metallerle bakr ala mlarnn muayenesinde ok etkinken hafif ala mdan paralar iin, kalnl a gre iridium 192 veya thulium 170 kullanlr. Gammagrafi, ok geni uygulama alanna sahip olan radyografi x ile tam rekabet halinde de ilse bile kar snda silinmeyip aksine geli mekte olan bir teknik halindedir. Bu geli menin nedenleri: kk, greceli olarak ucuz, bakm kolay ve al mas srasnda bir enerji menbana ba l olmayan bir malzeme kullanan yntemin basitli i; x nlar jeneratrnn ula amayaca yerlere (ii bo paralarn, kanallarn vb. muayenesi) konabilen n menbann kkl dr. Maliyet bedeli bakmndan her ey gammagrafinin lehinedir. Ayrca x n jeneratrnn elektrik hattna ba lanmas gerekir ki zellikle ak arazi al malarnda (rne in petrol boru hatt) bu husus da gammagrafinin bir tercih nedeni olmaktadr. Zira snrl hacimler iinde al mada ok yer tutan yksek gerilim kablosuna gerek yoktur.

ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989

12

Gammagrafinin poz sresi rntgen nna gre ok uzunsa da bir gammagrafik menba, x n jeneratrnn aksine, her yne yaym yapar, dolaysyla de ayn anda birok parann muayenesi (panoramik poz - ek. 346) mmkn olmaktadr. Ayrca, en uzun pozlar geceleri ve al lmayan gnler boyunca verdirilebilir.

ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989

13

Ultrasonik muayene Duyulabilen ses dalgalarnn frekans alanlarnn (20 il 20.000 titre im/sn) stndeki frekanslarda titre en ses dalgalarna ultrasonik dalgalar denir. Ultrasonik muayene tekni inin kulland frekanslar 0,5 il 15 MHz'lik ses dalga alanlardr. Bu alan iinde kalan boyuna ses dalgalar sv ve kat cisimler iinde de i ik hzlarla yaylrlar. Hava ve gaz ortamlarnda ise yaylamazlar. Bu olgu, ultrasonik muayenenin esasn te kil eder yle ki: Ses dalgalarnn yayld ortamda bir de i me oldu u takdirde ve bu yeni ortam bir snrl gaz ortam ise, ses dalgalar fizikteki optik yansma kanunlarnda oldu u gibi yansrlar. Bahis konusu "de i me" a. ortam iinde bir hata (atlak, bo luk...); b. ortamn bitti i yerde (alt yzey) havann ba lamas olabilir. Ultrasonik tekni inde "de i me" ve "hata" yerine "sreksizlik" terimi ye lenir. Bu iki ortan arasndaki snra "ultrasonik snr yzeyi" denir. Bir kat cisim iinde yaylan ultrasonik ses dalgalar snr yzeye gelince (rne in arka cidar), br ortama girmez ve yansrlar. Ses dalgalarnn gidi ye dn zaman elektronik olarak llerek malzeme de erlendirilir (rne in kalnl saptanr). Kat ve svlar iinde iki de i ik dalga cinsine rastlanr. Do rusal dalgalar Enine dalgalar Her iki dalga e idi de, iinden getikleri ortamn (malzemenin) zelliklerine ba l olarak de i ik hzlarla yaylrlar. Ksaca ses hzna malzeme sabitesi denir ve "C" harfiyle simgelenir. Hangi dalgaya ait olup hangi malzeme iinde yayld yle gsterilir (rnek): CB St = 5920 m/sn (elik iinde boyuna dalga hz) C E St = 3250 m/sn (elik iinde enine dalga hz) ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989
14

Ultrasonik cihaz, prensip emas ek. 347'de gsterilen bir dzen olup burada muayenenin esas aleti Prob olmaktadr. O, muayene edilecek paray "gzden geirir". Ama sreksizlikleri meydana karan probun para iine gnderip tekrar yakalad ultrasonik titre imlerdir ( ek. 348).

Ancak bunun iin bu titre imlerin, parann iinden yansyp proba geri gelmesi gerekir. Probun belli bir ynel karakteristi i vardr, yani ultrasonik titre imler probun altndaki muayene edilen parann sadece belli kesitine nfuz eder. Proba geri dnen ve dnmeyen titre imler hakknda yeterince bilgi verilmi ti ( ek. 343). Prob kristali ses dalgasn srekli olarak de il, belli aralklarla, impulslar halinde gnderir. Bylece malzemeden geri dnen impulslar alglama zaman yaratlm olur. Ses dalgalarnn prob kristalinden gnderildi i andan itibaren malzeme ierisindeki gidi ve geli zaman elektronik olarak llp yine elektronik olarak de erlendirilir. Gnderici tarafndan belli aralklarla gnderilen elektriksel impulslar probun kristali ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989
15

tarafndan ses impulslarna dn trlr (Piezo - elektrik olay). Prob ayrca, alglad geri dn ses impulslarn tekrar elektriksel impulslara dn r. Normal do rultusunda ses demeti gnderen problar, boyuna dalga retirler ve bunlarla al rlar. Al prob'larda ise prob haznesi iindeki kristal, normale gre belli bir a altnda yerle tirilmi olup bunlar muayene edilecek parann yzeyine e ik bir geli as altnda ses demeti gnderirler. Genelde rettikleri boyuna dalgalar, krlmadan dolay malzeme iinde enine ve boyuna dalgalara ayr rlar. Krlma kanunlarndan yararlanlarak boyuna dalgalar yzeysel dalgalar haline getirilir. Yani malzeme iinde yaylmalar nlenir. Malzeme iinde sadece enine dalgalar kalr. SE - Prob'lar, gnderici ve alglayc kristalleri ayr olan problardr. Yzeye yakn hatalarn aranmasnda ve ince cidarl malzemelerde kalnlk lmnde kullanlrlar. Bu lm 0,1 mm hassasiyetle yaplabilir. Kristal yaps itibariyle yakn zamana kadar ultrasonik muayeneye imkn vermeyen stenitik kaynakl birle melerin de, prob ve cihaz teknolojisindeki byk geli meler sayesinde, bugn bu yntemle muayeneleri ola an hale gelmi tir. Gerekten, ergimi blge dokusunun homojen olmamas nedeniyle, bir enine dalga kullanld nda, olumlu sonu elde etmeyi engelleyen ok sayda parazit yank meydana gelmektedir. Yeni prob trleri bu olanakszl n da stesinden gelmi tir. Magnetik zerrelerle yzeyde ve s yzey alt atlaklar, gzenekler saptanabilir.

ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989

16

Genel de erlendirme X yada gamma nlaryla radiografi ile ultrasonik yntem, baz hatalarn saptanmas bakmndan birbirlerinden farkldrlar. Bu farklar hangi m terek paydaya indirgenebilir. 1. Genel olarak az cidar kalnlklarnda kk girmeler (cruf, oksit...) x n yntemiyle, ultrasonik kullanlmasna gre, daha kolay saptanabilir. 2. Kaide olarak, paralar kalnla tka, hata saptanmas, x n kullanmna gre ultrasonikle daha iyi olmaktadr. 3. atlaklar ve laminer kusurlar gibi malzeme ayrlmalarnn saptanmas o u kez x nlaryla, imknsz de ilse bile, ok daha zordur. 4. Ultrasonikle, zellikle malzeme ayrlmalar, atlaklar ve ergime noksan, byk kolaylkla saptanabilir. 5. Birok durumda ultrasonik muayene, x n yntemine gre, ok daha ekonomik olmaktadr. 6. Ultrasonik muayenenin aksine x n muayenesi derhal bire bir lekte belge sa lar. 7. Ultrasonik muayenenin otomatikle tirilmesi herhangi bir ciddi zorluk arz etmez. 8. Buna kar lk x n muayenesinin hzl otomatikle mesi mmkn de ildir. 9. Ultrasonik muayene, radyasyona kar herhangi bir nlemi gerektirmez.

ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989

17

Her ne kadar bu genellemelerde yanl lk yoksa da ultrasonik muayene o u kez, pheli durumlarda bir radyografik film alnmasnn izleyece i bir abuk n muayene arac olarak grlm tr. Film bir belge olu turdu undan nesnel olmakta, oysa ki ultrasonik i aretler, uzmannca yorumlanacak olup dolaysyla znel addedilmektedir. Her iki tekni in arz etti i imknlar daha yakndan tanmlayabilmek iin nce, saptanmas istenen hata tipleri zerinde karar klmak gerekir. Bunlardan ba lca ilgin olanlar, kaynak yntemi, ana metalin ve kayna n kalnl , kullanlan elektrodur tipi, sl i lem vb. birok etmene ba ldr. e itli ekillerde daima kar mza kan ve "klasik" saylan hatalardan birkan ele alp deney metodlarnn bu esaslar zerinde uygunlu unu ara tralm: a. Cruf giri i b. Ergime noksan c. atlaklar d. Bo luklar.

ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989

18

Deney sonucunun, mmknse hatalarn kesin yerini, ynn ve cinsini aklayan bir belgesel kayt eklini almas istenmektedir. Buna ek olarak sonucun, deney srecinde derhal de erlendirilebilmesine olanak sa layacak ekilde takdim edilmesi arzu edilir. Her iki yntemin ve fiziksel verilerin bir kyaslanmas, x yada gamma n muayenesinde hatann saptanabilme kabiliyetinin film zerinde glgenin koyulu undaki farklarla ve klandrlm noktalarn nlarn hatal noktalarda absorbsiyonuyla hasl olan parlakl yla iyile ti ini gsterir. Bunun anlam, bir uniform kesitli hatayla, saptanabilme kabiliyetinin, nlarn yaymlandklar ynde sreksizli in uzunlu uyla artaca dr. Ultrasonik muayenenin adi puls - echo (yank) yntemi kullanld nda, hatann saptanabilme kabiliyeti, proba geri yansyan ses demetinin oranyla iyile ir. Bu itibarla sreksizlik, ses demetinin hata yzeyiyle olan as 90'ye ne kadar yakla r ve yzey de ne kadar dz olursa, o kadar iyi saptanacaktr. Bir kaynak diki inde dikey olarak ynlenmi bir dz atlak, ok dar bile olsa, x n muayenesiyle derhal saptanabilir. Ama nlarn yaymlandklar yne yakn de ilse ve zellikle kapal bir kl atla ise, uygun saptama sa lanamaz. Bu itibarla yan cidara kaynama noksan sadece bir ba ka radyografin bu kenara uygun ada alnmas halinde film zerinde iyice tefrik edilebilir. Kaide olarak, pratikte btn yaplan, kaynak diki inin belli bir kesitinin radyografisini almaktan ibaret olup bunda atlaklarla ergime noksannn gzden kamas tehlikesi vardr. Dikey olarak ynlenmi atlaklar, bir a probunun ses demeti iin iyi yanstclar olmaktadrlar; yan ergime noksan hatt daha da iyi bir yanstcdr; ancak bunun iin ses demetinin do ru tarafa yneltilmi olmas gerekir. Kaynak diki inin iki taraftan denetlenmesi halinde bu tr sreksizliklerin saptanmama ihtimali az olur. atlaklarn her zaman laminer olmayp o u kez kaynak diki i iinde dzensiz ekilde ynelmi olmalar, radyografik muayenenin etkin olmama tehlikesini artrr. Gzenekler ve kk girmeler (cruf, oksit...), tpn voltajnn, poz sresi ve filmin hassasiyetinin uygun olmas halinde x n filmi zerinde aka grlr. rne in, bir 200 kV sistemde poz sresi, 35 mm cidar kalnl na kadar, yakla k 15 dakika olacaktr. Bu tr kk kusurlarn, zellikle ufak bo luklarn, kt yanstclar olmalar itibariyle, ultrasonikle saptanmalar daha gtr. Byk girmeler her iki yntemle hemen yakalanrlar. Radyografik muayenenin, hatann evresini aka gstermesi avantaj vardr. Bylece de, yorumlama gl ne dalmadan bunlar do ruca snflandrma imkn olur. Bu hata tipi her zaman ultrasonik ekranna tam olarak yansmaz. Girme ve gzeneklerin x n filminde aynen grl bu kusurlarn tek bir dzlemde, radyografinin dzleminde yaygnl n saptama olana n sa lar. Ama radyografinin sadece dikey ynde alnm olmas halinde bunlarn derinlikleri hakknda bir fikir edinilemez. Oysa ki ultrasonik yntemle bu ba lca kusur tiplerinin her boyutu byk hassasiyetle saptanabilir. ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989
19

Uygun donanmn elde bulunmas ve uzun poz srelerinin gze alnmas halinde 120 mm'ye kadar ve daha kaln btn kaynak diki lerinin filmi ekilebilir. Ancak bu konuda uzmanlarn birle tikleri husus kaynaklarn radyografik muayenesinin etkin olabilmesi iin elikte kalnlklarn 35 il 40 mm'yi a mamalardr. Bu konuda ileri srlen gerekeler yle zetlenir: Belli bir azami kalnl n stnde ya poz sresi ok uzun olacaktr ve/veya tpn voltaj ok artrlacaktr. Ancak, o u kez 15 dakikadan fazla bir poz sresi, ekonomik bir yakla m olmamaktadr. Voltajn ykseltilmesi demek, donanmn boyutlarnn bymesi, dolaysyla ta ma gl nn artmas ve hatta bunun imknsz hale gelmesi demektir. Kald ki daha yksek voltaj daha sert nlar ve dolaysyla daha zayf kontrastlar verir ki bylece hatann te hisi zorla r. Gamma n donanmnn ta nmas ve kullanm daha kolay olmakla birlikte ok daha ksa dalga boylar kullanr ve filmlerinin keskinli i, 40 mm'den az kalnlklar iin, kesinlikle x n nitesininkinden a a dr. Boyut itibariyle gamma n menbalar ideal olmakla birlikte uzun poz sreleri bunlarn imalt antiyeleri ve benzer yerlerde kullanmn snrlar. rne in kazan imalinde ayn anda birka radyograf ekmek mmkn olabilmektedir. Radyografik muayenenin zorunlu oldu u hallerde, 40 mm'den kaln malzemelerin muayenesinde gamma radyasyonu tekni i pratik olarak kullanlabilecek tek teknik gibidir. Ultrasonik tekniklerinin uygulanmasnda cidar kalnl mutlaka snrlayc bir etmen de ildir. Genel olarak 500 mm'ye kadar, hatta bundan daha kaln malzemenin muayenesinde herhangi bir glkle kar la lmaz. II TAHR BATLI (MEKAN K) MUAYENE Bunlarn ayrntlarna girmek bu kitabn erevesini a aca ndan burada bu konuyla ilgili ba lca standartlar saymakla yetinece iz. Bunlarda e itli kaynak tiplerinden karlan deney paralarnn ekil ve lleri, tabi tutulacaklar deneylerin mahiyet ve ko ullar gsterilmi tir. A. Trk standartlar TS 280: ekme deneyi (k e kaynakl eliklerde) TS 281: Serbest e me ve katlama deneyleri (aln kaynakl eliklerde) TS 282: entik - e me deneyi (aln kaynakl eliklerde) TS 283: eliklerde kaynak ilve malzemesinin scak atlamazlk zelli inin tayini TS 285: eliklerde eritme kaynak metodu ile yaplan aln birle tirme kaynaklarnn srekli uzama zelliklerini ve kopma sresini tayin muayenesi TS 287: eliklerde eritme kaynak yntemi ile yaplan aln ba lama kayna nda ekme deneyi TS 3362: Basnl kaplar hesaplama kurallar 0,5 at ve daha yksek st basnl sv ve gazlarn retiminde, ta nmasnda ya da depolanmasnda kullanlan kre, silindir biimli veya kre, silindir ya da koni biimli ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989
20

hacimlerin birle tirilmesinden olu an atmosfere kapal bu basnl kaplar, kaynakla imal edilmeleri itibariyle, konumuz bakmndan byk nem ta maktadr. Bu sonuncu standartta e itli gerilme ve dayanm tiplerine (TS 138, TS 377, TS 3101) ve basnl kaplarn hesaplanmasnda malzemenin seilmesi kurallarna da ait ayrntlar verilmi tir. B. Amerikan standartlar Konumuzla do ruca ilgili olarak ba lca: ANSI/AWS B4.0-77 Standard Methods for Mechanical Testing of Welds ASTM E 208 Conducting Drop Weight Test to determine Nil-Ductility Transition Temperature of Ferritic Steels ASTM E 190 Guided Bend Test for Ductility of Welds ASTM A 370 Mechanical Testing of Steel Products ASTM A 23 Notched Bar Impact Testing of Metallic Materials ASTM E8 Tension Testing of Metallic Materials saylabilir. Basnl kaplar ve kazanlar iin de "Cases of ASME Boiler and Pressure Vessel Code - Case 1592-7, 1592-8", ok ayrntl belgeler olu turmaktadrlar. Genel mahiyette olan ANSI/AWS B4.0-77 standard kaynakl birle melerin, kaynak kabiliyetinin ve scak atlak e iliminin takdiri iin kullanlan temel mekanik deneyleri kapsar. Bu standartta bulunan aln kaynaklan deneyleri ekme, Charpy entik-darbe, d en a rlk, dinamik yrtlma ve e ilme deneyleriyle snrldr; k e kaynaklar deneyleri makaslama, e me ve krma deneylerine inhisar ediyor. Kaynak kabiliyeti deneyleri T-e me ve "varestraint" deneyleriyle snrl olup bu sonuncusu ba lca scak atlamaya e ilim deneyi olarak kullanlmaktadr. Kaynak malzemeleri ve yntem nitelendirilmesi iin mutat olarak en ok kullanlan deneyler yuvarlak ekme deneyleri; kltlm - kesit ekme deneyleri; yz, kk, yan - e me deneyleri ve Charpy darbe deneyidir. K e kayna deneyleri, tasarm ve imalt kayna nn k e kaynaklaryla snrl olmas halinde kullanlr. Krlma toklu u deneylerine, rne in d en a rlk ve dinamik yrtlma deneyleriyle kaynak kabiliyeti deneylerine bu tr bilgilerin gerekti i durumlarda ba vurulur. Bunlardan ba ka "atlak akl yer de i tirmesi" (COD) deneyi bugn kaynak metalrjisinde yerini alm olup zellikle basnl kaplar ve benzeri donanm iin tasarm kriterlerine destek olmak zere veri elde etmek amacn gder. atlak akl yer de i tirmesi (COD) deneyi normal olarak daha byk sneklik ko ullan iinde, lineer elastik krlma mekani inin yetersiz kald yerde kullanlmaktadr. Bunun iin bkz.: ngiliz BS DD 19/1972 Methods for Crack Opening Displacement (COD) Testing C. Alman Technischen berwachungs-Verein (TV) spesifikasyonlar lkemize de yerle mi bulunan ve uluslararas dzeyde bir gzetim kurumu olan TV, nemli byk konstrksiyonlarn (rne in 2. Bo az Kprs, nkleer reaktr - santral vb) ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989
21

denetimini stlenmekte olup kaynak malzemelerini, imaltnn fabrikasndan itibaren izlemekte, burada yapt deneyler sonucunda onaylad kaynak malzemelerinin d nda hibir malzeme, denetimi altnda bulunan konstrksiyonun antiyesine giremez. Keza TV sertifikasn haiz olmayan hibir kaynak buralarda al amaz. VdTV-Merkblatt 1153 Richtlinien fr die Eignungsprfung von Schweisszusaetzen VdTV-Merkblatt 1753 Gtesicherung von Schweisszusaetzen und Schweisshilfsstoffen bei der Herstellung von Komponenten im Primaerkreis von Kernkraftwerken mit Leichtwasserreaktoren.

ARK KAYNA I, Burhan O uz, OERLIKON Yayn, 1989

22