J. B.

PITRI Gim c nha Ng nghip ng Dng

THUYN BUM NG DNG

Hnh nh minh ho v ph bn ca tc gi Xut bn ln u

SILI Saigon 1949 GII THIU

1

Tht ngc nhin khi nhn ra l cho d mi cun sch nghin cu v nhn khu hc ng dng, pht hnh nhng nm va qua, ch c mt t cp ti dn s ng c v a sc tc, sut t Bc ch Nam, dc theo 2,600 k l mt b bin ca t nc ny. Tuy nhin, ngi ta ph cng v ch trong vic tm ti ti vng ng Dng, ni sng nh vo cy la v tm c, mt nn cng nghip c mm no hn l cng ngh nh bt c. iu thiu st ny gy bt ng khi ngi ta ngh l trn nhng vng b bin pht trin tng t khng c mt cy s b bin no m khng c lng chi, cha chin th cng t l thnh thn, phng hi dn nh bt c, cc lng bin c th hay nhng lu tranh x xc nm cui vnh hoc trn b mt m ph, ti ca mt dng chy hay dc theo b bin kh cn, nhng chic xung nh c c ko trn ct, nm u oi phi bng hay th neo ngp nc. Nu c mt vng t trn th gii ch m nhng hnh nh sng ng ca hi qun thuyn bum xa xa tr n v hi sinh trn nhiu phng din, d nhin l vng b bin ng. Ni chng ta s tm thy mt gam nhiu mu sc, mi c k ca g mt thi k qua, pha trn vi mi nng nc kh t ca nc mm v mi m hi ca loi ngi sng quy qun li vi nhau trong nhng iu kin khng tng tng ni. V sinh y khng c bit ti, ngay chnh c tn gi ca n, v iu ny gi chng ti nh n thm cnh mt ngy kia chng kin, ti min Nam, trn mt chic thuyn, tt c bun vn cng pha trn, ton b on thy th u thit mng v bnh dch hch. Ch c An Nam, ngha l trn 1.200 cy s, c th c tnh c 500.000 ngi mu sinh chuyn ngnh thy sn. Phi ni g t nhng nh gi ngy xa v ngi dn vng bin ny? Dn An Nam kinh s bin c ngi ta quen nghe ni vy. H ch dong bum khi tri m b lng hay khi thi tit c ngy dng nh khng thay i g vng bin t gm go, v.v. Tuy vy, phi bit l h trn nhng ghe thuyn ca mnh, t bin gii Xim La n cc rn san h nguy him ca hu ht vng o Lai Chu, dng li v lng gi lc chuyn i gi ma hay lnh nh trong cn lc bo, khng ngng ngh sut my ngy lin, iu ny thuyt phc chng ta l t mi ngnh ngh, d t nc no, ni m ngh bin khng bit ti, mi khng lc v yu km th cht i bin. Trn mt trong nhng bi bin th gii b p thp lc xoy qut qua nhiu nht c chnh nhng ngi vng ven gi tn l bi st (ghi ch ca tc gi) bt u t o Hi Vn v kt thc vng ng bng Bc b chng ti gp mt kiu ngh nh bt c to bo nht cng nguyn thu cha tng c. Ci trn mt thn cy tre, ng dn H Tnh, trn trng trc, mang cho vai mt ci l nh, lao mnh bi ra khi, thng ra xa 3 n 6 hi l h mi dng li. V ch , h i cu, di mt tri chi chang, tung li c ngy ni u sng ngn gi. H ch tr v lc nh nhem ti, mt ph nhng sn sng bt u li vo ngy hm sau. Trng tn t bit bao k nguyn ci kiu nh bt c phi chng l loi ngi u tin chinh phc bin c ? Chnh ti bi ny ti cng gp nhng chic ghe b nguyn thu bng tre na, c hai hay ba cnh bum, th ni v dng ct bum kiu m ngi ta nhn ra nhng chic ghe b bng g ban-xa nh ca P-ru tng t pha bn kia sn Thi Bnh Dng. 2

Nu tm hn ng, m tn v nht gan s lo s nhng chuyn b hnh vt ni non, rng rm ni dn du th du thc sinh sng (1), t ra hu ht dn An Nam u l ngi s dng thun thc ghe thuyn sng ngi v b bin. Tht ra chuyn i ch c thc hin sau khi ngi ta lm nhng th tc cu an: thp nhang n, t giy tin vng bc hay vy cng t ru, go np cho H B, nhng v thn sng xua bt M T, lnh hu ca Dim Vng, v cha t in Ngc, c sc mnh can m ng u Thy ph, cc lnh gc cung in ca Thu thn . (2) x sng nc nh ng Dng, y sng ln, sng nh, knh rch, n ng, n b, tr con no cng bit dng xung , mt chic Tam Bn (3), bit bi, bit cho bi, cho ln (cho mt mi, hai mi). Mt lng ng k dn chng sng vng sng h, knh rch, hi cng v vng tu, c tr trn thuyn, ghe vn chuyn, nh ni, sinh ra, sng v t gi ci i di cng mt mi nh, chung ng hn tp cha tng thy. Phi i mt vng min Nam, c mt vng chu th sng Hng, ph Tha Thin, sng Giang, sng C, nhng bin h Tng L Sp bit v nhng vng sng nc ni dn c t tp ng c c nh lu di trn nhng chic thuyn con kch c tnh cng phi c n hng my ngn. --1/ S kinh s din t r trong hai cu th th hin tnh cm ca ngi Ph n An Nam: Thng anh em cng mun v S Trung nh H, s ph Tam Giang Din dch: i anh thn yu, em cng c c gn gi anh nhng cn e ngi con ng rng nh H cng nh s ph tam giang (Ba Dng Sng ci) 2/ Xem thm nhng nghi thc ng thuyn ghe trong cun L.Cadire, Nhng Tp Qun Dn gian ca Thung lng Ngun Sn trong Tp San Trng Vin ng Bc C - 1902, trang 373-376. 3/ Thuyn nh --Phi k n nhng khu vc trung tm nh bt c vng tiu o Cne, Tchco, Rch Gi, Phc Hi ch k n min Nam, nu chng ta mun c nim v c im ring bit ca nhng dn bin thay i thch nghi vi mi hon cnh, bn b chu ng, l cc quan st vin, t ra bit nhn tri tin on s thay i thi tit, bit trc gi v s bt thng ca thu triu, nhng hon cnh thun li cho mt chuyn i di, nhng lc phi tr v bi nh c, nhng cn gi bt cht vng ny vng n. H khng n nhng khu vc gi phc tp, n nhng chm sao cho bit gi khc ban m, n nhng dng chy, n nhng k nng thao tc hc trnh nhng cn bo lc, nhng c tnh thu thp c v bin c t nhiu ln va chm vi bin. Tha nhn nhng c tnh ny t ra cng chng t, s khng bit g. Ngi ta c bit dn An Nam th h thng ho quy nh thnh lut cp mng thuyn trnh vic va chm tu thuyn, t hi nm 1802 hay khng? Tht vy v chng ti c thy iu ny trong bn dch Bin nin s An Nam ca Aubaret (7): Vn c ti thnh Gia nh nhng thuyn b c. Ngh hng hi sng ng tp np dn n nhiu cuc va chm thuyn b v tn tht gy ra nhng phn nn 3

tranh ci phi nh ti to n. Nhng tranh chp ny rt kh phn x bi v khng d g bit c bn no vi phm u tin. Nhng xem xt nh gi ny thuc quyn trng phng tng tham mu chnh ph, ngi Tham Mu Ngh ca Gia nh (di quyn c vua Gia Long), ngi a ra quyt nh trong truyn lnh cho nhng thuyn con khi hnh, d c hay khng c gi v thu triu, vo thi im thuyn tin n gn mt con thuyn khc, thuyn ny c th cp vo mn tri thuyn. ng tc cp thuyn ny phi din ra cng mt lc v b ca hai chic thuyn v cc ch tu phi ht ln cho nhau: CY (cp mn tri). Nh m vn hnh cng lc hai thuyn cp mn, cp ng thi bn mn phi, nhng chic thuyn khng th cp b. --(7) Aubaret, Lch s v M t v vng H Nam K, Paris, Bn in hong gia, 1863 trang 92_93: Cy n trn mn phi. --Thomas Bowyear c Cng Ty Anh Quc ca n gi ti lm vic ti cc b bin An Nam vo nm 1695, k tn trong nht k (1) ca thuyn c Ga-le dn Nam K thi ny, nhng th tc hi quan, c mt t chc quan chc phng thu v thu thu tu bin, tm li nm 1819, Thuyn trng Rey, ngi ch huy tu Henri (2). Mt ti liu ly t h s lu tr vng quc An Nam (3) ni rng vua Gia Long thnh cng ch trong vic cai tr dn Nam k, nhng chin thuyn ti Chu u v vic ng tu b ko di khng qu ba thng. Nhng tu chin trang b 26 khu thn cng v 36 sng ng cc loi vi thy th on trn 300 ngi. Tu chin Phng Hong c ch huy bi ngi Vannier, ri chuyn cho ngi Renou; n ngi Forant i tn thnh i Bng, ngi Chaigneau thnh Rng bay. V tu Ngc trai va mi h thy c chnh c vua iu khin. Ngoi ra chng ta bit rng Chaigneau, ch huy tu Rng bay, tham d vo cuc thu chin Quy Nhn, u hng vo ngy 28 thng 2 nm 1801, trong lc vua Gia Long ang dp qun Ty Sn. n nm 1865 c xng tu ti Lch Cho (sng M) c bit vi ci tn l H Mt. Ngi ta ng y, bo co v thi k ny ni l, nhng tu b mang dng dp Chu u, t 300 n 400 tn, bng g lim (4). Trc khi ngi Php n lm o ln tt c nhng iu kin kinh t, nhng chuyn i xa sang Trung Hoa, Singapore v Xim La (5) thng c thc hin bng ghe bu An Nam. Chng ti bit vng quc An Nam ny lun l nh cung cp mui s cho Trung Hoa. V pha Qung Chu, Phc Chu, H Mn (Canton, Amoy, Foutchou) mi nm ch nhng kin hng mui i ly t tm, sng ng v thuc men Trung Quc v.v. Ngy nay nhng chuyn du hnh bng ng bin ca h b gii hn trong phm vi bun bn bng thuyn b ti cc bi bin n tn vnh Xim La (vnh Thi Lan) thnh thong n c Bangkok. Nhng chic thuyn trng ti ln mt dn, hn ch do chiu di thn thuyn v nhng b phn chnh kch c ln ngy nay gn nh khng cn thy na. Ngi Chu t c s t tin trong giao dch vn gi khong cch bit vi phn lin quan. Rt nhiu tu b c ci tin bng cch thm vo hay sao chp cch thc trang b bum cho thuyn v nhng dng c tu b theo kiu Chu u, nhng cng khng hn l nh vy m vn c s c lp v quan im, c nt c o trong vic nghin cu tm ti v to mu c ghi nhn l nt

sng ng ca dn tc ny, h phi tm ti trong ngh thut ng tu b ca cc ni khc. Xuyn sut bn chuyn kho n y, cho chng ta thy mt kinh nghim ng ngc nhin t nhng g thuc bin c v c quan st iu ny khin chng ta nhng ngi cn ang l m ghi nhn rng mc d Trung Hoa thit lp tt c cc tiu chun v i sng kin trc t nc ny, nhng phong tc, tp qun, l thi, nhng vn cn c s cch tn trong lnh vc tu b, vic cp trn mi tu, vic trt bnh li ui tu, nhng thn tu bng tre na bn li, bum tu lin lc, khng ch gp x ny m khng u khc c c iu . --(1) Trn thut cho Thng c Madras (B Mir v ngi L. Cadire: Nhng ngi u Chu trng thy Hu xa: Thomas Bowyear trong Tp san nhng ngi bn Hu xa, 1920 (2) T Bordeaux n Hu vo i vua Gia Long c lin quan c in li bi Tp san Hi nghin cu ng Dng, thng 1 3 / 1932. (3) L. Cadire , Nhng ngi Php phc dch vua Gia Long _ ti liu 22, trong B.A.V.H. 1920. Vic ng tu ko di ny cho chng ta thy s yu km. (4) Nhim v Clerczkowski Bc K (1857) thc hin bi Rmi Bourgeois (Tp ch ng Dng s 119, ngy 10/12/1942. Xng ng tu bin ny c k trong Hng dn hng hi nm 1865 (trang 300) (5) Chuyn i trong cc vng quc Xim La, Cam Pt v Lo ca Henri Mouhot: T sch Hachette, 1872, trang 108. --nh v trn mt i l bun bn rng ln iu khin ht thy vng Vin ng, ng Dng - t cc thi xa xa - hiu bit da trn c hai dng vn minh: mt ca Phng Ty - Rp - Hindou v mt ca phng Bc vn ho Trung Hoa. l mt thc t chng ta nhn thy, tng t nh vy chng ta i xung min Nam, dng v c trng thuyn Rp ch c mt ct bum ca vng bin , nhng tu bun ven b Malabar v nhng thuyn nh ba bum s-bc a Trung Hi(1). Mt vn bn c ca Trung Quc t hi u k nguyn ca chng ta cho thy cch ng nhng thuyn ghe Trung Quc vi nhng chi tit chng t k thut ng tu l k thut c s dng ti vnh Ba T t thi c i xa xa. Nhng chic ghe thuyn u tin dm ng u bin ng c ngi Ba T v n ng ; sm c Trung Quc du nhp ri sau l ngi M Lai tuyn m nhng thu th on ca nhng tu bun khng l ny (1000 tn) (2). Ngi ta c th ngh rng con mt c v ng mi nhng cng trnh xy dng min Nam Trung Hoa, v chng ta tm thy trn tt c nhng tu bun An Nam u c hnh v ny, nht l tu bun ven b, c du nhp t nhng tu thuyn bun Rp ti nhng bin min Nam, t thi xa xa v c ngun gc t con mt Osiris m ngi Ai Cp v trn mi tu thuyn con c i (3). Tht vy, trn nhng bc khc chm ni Deir El Bahari, miu t t m tuyt vi tng giai on cuc vin chinh ca N hong Hatchepsout t nc Encene, vo th k 17 trc CN, chng ta tm thy con mt nm dc theo mi bn ca mi tu, v t m xem xt vi Ivon A. Donnelly v P. Paris vic ng tu Trung Hoa, cng nh ng Dng, cc 5

chic thuyn nh c th c ngun gc t t nc ny, c bit khng phi thuyn bun ven bin, ni chung b qua loi ny. Phong tc ca dn chng cho thy l con mt ny lm chic nghe nh mt con c sng ng i bin bng qua nhng vng ngm ni y, con mt bit cch nhn bit v n trnh. Dng nh chng ta thch th n truyn thuyt x An Nam qu quyt mi khi dn An Nam m thuyn, thng c ch c heo hay c voi vng ln cn n dng lng nng v mang chic thuyn vo b. Truyn thuyt ny c lin quan su sc v xa xa n truyn dn gian cc nc khc, bi v chng ta s tm c Hy Lp nh th Arion k b cc thu th kt ti cht, b nm xung bin v c mt con c heo cu mng khi ch c ny nghe c nh th chi n Lia. N cn gi chng ta nh n bi ng ngn ng yu ca La Fontaine (Ch kh v c heo, IV, 7): Mt chic tu, Khng xa thnh A-ten bao nhiu b m Khng c ch c heo no, tt c u tiu tn Con vt ny l ngi bn mnh m Ca loi ngi chng ta ; trong cu chuyn ca hn Pline t nh, phi tin l C ch ch c heo lm iu ny cho loi ngi t anh ngi trn lng, Nng trch Nhng ging c voi gip dn An Nam nh nhng v thu thn tt bng m ngi ta m t di tn gi l c ng, t s tn knh, nhn khi ai i din ci cht hay b nm ln b theo nhng l nghi l k c lp i lp li mi nm theo li k v C ng th cng ngi ta lp miu c lu gi hi ct ca Ngi v lun xy sa coi sc miu ny. C l c mt s ging nhau no gia con mt chic thuyn v s th cng c ng iu ny khin chng ta tin rng dn An Nam c th ho lng tin v cu chuyn con c heo ch ngi . --(1) Ngi P. Paris a ra tranh lun v c tnh tu bun Rp vi nhng thuyn bum ng Dng, bum cho Rp bao gm mt ct bum nghing nhiu v pha trc mi mt si dy cng ct bum nhng khng c so bum. Vic so snh vi thuyn bum min Trung v Nam k nc An Nam vi tu b vng bin Adriatique, ngoi ra ngi tin l cn c mt phn ng gp th ba, chnh l M lai P-li-n-si (P. Paris, K ho Nhn chng hc hng hi ca nhng vng t An Nam, trong Tp San Nhng ngi bn Hu xa, 1942, qu 4). (2) M rng vn minh Hin-u ti min Vin ng (Trch hi ngh ti a Lt nm 1942 ca G. Cds, Hiu trng trng Php Vin ng) Tp ch ng Dng, nm th 3, s 104, trang 8.

(3) I. A. Donnelly, Ghe mnh Trung Hoa v nhng tu b a phng khc, Kelly v Walsh, Thng Hi, 1924. --Ngnh hng hi ng Dng a dng nht l v thuyn b nh c. Mi mt min bin, mi vng, mi t nc u c loi tu b ring. T ghe thng chi, mt loi thng trn c trt k khng b r m mt a b c th iu khin bng gim, cho n chic ghe bu to knh ca min Trung, An Nam, ghe Nang Nng hay thuyn li vnh H Long. T chic Chaleum , n hong ca vnh Xim La, n chic Koupang ui nhng cao vng Apowan, dng thn tu b, dng cnh bum c n lc cung cp cho chng ta hnh nh mi m khn lng ca ton b ngh hng hi ri thay khng c ngi Php v c ngi dn ng Dng bit n nhiu. u tin l thuyn bum Trung Hoa, c gn hay buc dy trn nhiu trc nhnh, tu thuyn dng thuyn rp ht l bum tam gic, Nng, thnh hnh tam gic min Nam v kt thc bng tu bum trn i hnh ch nht ven sng khme. V thn thuyn kt hp bng mng ui n v l mng, v thn thuyn c c nh bng ca-ven, y thn thuyn c ng m, cnh ng thn thuyn cong ngn trch ng trn mi ghe, cnh ng thn thuyn phng ngn trch ng c lm lch tm gip tu bt dn, thn thuyn bp bnh, lit k ny qu tht ng k. Ton b cng ngh thu hi sn c miu t y: ng dn c mi, c cm o Ph Quc, bin Phan Thit ; ng dn c trch tnh Ninh Thun, ng dn c ng ti bi Brito ; ng dn c mp vng Ilot ca Juan Prieto v gn bin Quy Nhn, nhng ngi nh c li r (li gi) vnh Nng, ng dn vng Apowan v bi c Bch Long V. Nhng th sn bt c ui, ra ca cc o ln, trong vng vnh Xim La ; nhng ngi nh xe ch hng cc bi ti ca sng Cu Long (Mkong), ng dn mc th vng Bnh nh, v bit bao ng dn khc na Him, rt him c ngi gi li nhng hnh nh ca h, m t dng v nh c, lm th v h. Tuy nhin, ngi vit cuc sch c gng ht sc ghi li ngh nh c ng Dng ny! Bit bao mu sc nh ln trong i mt h mi khi sn tm c th g! Vic nghin cu ca tc gi tht s am m. Cng nh vy, lc m tm tr b quay cun vo nhng th g ca bin c, ci t nc giu ti nguyn thin nhin ny, chng ti ngh l cn phi li cun ch vo nhng con c lt sng chnh l nhng chic thuyn bum ng Dng.

C TNH THUYN BUM NG DNG

Thuyn b An Nam phn bit c nh nhng c tnh chung nhng cng c mt vi ngoi l: chng khng c sng tu. y ca chng lun lin lc, c hnh dp hay phnh to ra. Ngoi l gm c Ghe Trng Hi An v ghe Vnh Xim La m thng gp nhng mu thuyn ny ng trn sng tu mng xoi ghp vn vo. Nhng ghe thuyn Trung Quc min Bc, ng Dng c loi ra, chng ta tm thy nhng chic thuyn con c cu ni khi cp cng ng ng (o Ph Quc), Mi N, Phainir, Hi An, Qung Kh, Bn Thu v n Mi Ngc trn chic ghe mnh M Cy. Nhng nhn chung Ghe Ca hay ghe bu An Nam u c cu c ng sng tru (dc hai mi), c ng bng nhng tm tre bn kht li tht cht khng nhc nhch v c th chu lc sng bin p mnh vo cu tu (Hnh 1). Trn nhng ghe thuyn vn cn cu, nhng ca boong ghe thuyn hoc li i xung cho cp vo khong gia gian boong thuyn, mt ng mi, mt ng li, cu cui ny dnh ring cho ch thuyn v ngi trong gia nh ch. Gin thuyn c hiu l hai phn ba pha trong thuyn chm ngp hon ton trong bng ti. Con thuyn c phn thnh nhiu ngn, thng thnh by vng gi l y tu ni nhau qua nhng l ln. ng sau ct bum, c khoang hp bng chiu rng v chiu cao ca gin thuyn, theo dng khoan thuyn my bm archipompe, nh nhng tu chin thi xa ca Php. Ta thy c hai ci bm th s gn vo nhng x thot nc t y tu thi tr ra bin. B bum: Trn phn ln nhng thuyn bum An Nam, b bum(1) lun c 3 cnh: bum mi (2), bum lon (3), bum cu (4) hay bum li, bum cui cng c trng u tin ti g v ng trc ca bnh li. N ch gi thi ngc li trong b ct bum c bit c kch thc bng hai x to ln pha sau ni vi thn tu (H.2). Duy nht mt trng hp ngoi l khng theo quy lut ny l b bum ca Ghe Mnh Ca L, c dng bn trong g thuyn. Dng ph bin ca b bum c bit c tn gi l b bum mt phn ba (voilure au tiers). u tin l bum Trung Hoa c gn hay buc dy trn nhiu trc nhnh, hu nh n tn o Hi Vn, thuyn bum dng thuyn rp ht cnh bum tam gic (dng bum dc - rt) Nng bin dng thnh bum tam gic Nam K vi cnh bum Houari, ly tng t kiu dng thuyn M Lai v a Trung Hi. Trn cc b sng Cam Pt, thuyn li c cnh ch nht (xem xung chaleum). Cch thit k c in l loi c hnh dng cy ko Xui bum(5) (dy thng cho to). Cnh bum diu (6) th thng ko cng ging cao v c bit thnh thong c trn nhng Ghe Nang ca Nng, mt loi bum chn (7) hay bum p mi xoi di dc theo thanh g lm ct bum. Chng ta cng tm thy nhng bum ph di x bum buc dy trn phn ngoi ca x , Ghe Nang ca Nng v Ghe Bu Tam Qun. 8

nh ca dy no bum ko n chn ct bum bao xung quanh v m cht ly tay quay ca so trc bum. V phn nhng cnh bum c tng phng bc, b bum kh (9) l bum (10) (Corrypha Lecomtei). --(1), (2), (3), (4), (5), (6), (7), (8), (9), (10): gi tn theo ghi ch ca Tc gi. ---

GII THIU
Phi l cho cp bum mp di bum ca thuyn bum ng Dng lun theo hng chuyn ng di ln v t trc ra sau. Ngi ta ni rng mt chic thuyn i sng bin ti mp di so v mi bum ca n thp l t rt gn nhau. Vy phi cn t bnh li thong gi. Mt l do th hai, dng nh rt quan trng l gii to cho thong c tm nhn v trnh vic so bum vng mc vo nhng sinh vt sng dc b sng, bin. lm ni bt cnh bum, bum c dng trn mt mt phng rng ln t nhin khng b gii hn a th cch cm cc so v dy n gin. S dng mt mng ghp v mi kim x vo si th da. Nhng bng hay kh vi bum, t 4550cm b rng c may ph theo chiu ng v c tng bn chc bng cch lun dy ghp li bng ngang trnh cho bum khng b rch toc. Mt cho cp bum bng dy da nh vin mp bum trong khi mt u bum hay kh vi bum chu nng lm bng cng chiu (1) c bn nhuyn, tng sc chu lc cho cp bum si rng. Cng tng t vy i vi ng ln hay gc trn bum c b tr thnh cc gc (H.3). So bum hay s mp di bum c trc cun m ta c th thy trn tt c cc thuyn nh bum cho khng phi ca Trung Hoa, c dng ton b trn so bum. Mi ln cun bum, b so bum v trc thuyn thng t th thng ng v dc theo ct bum (H.7 & 8). Mi mt cnh bum u c cun vo so ca n. Trn nhng chic ghe cu hng nh c trang b bum cho ca mt bum mi tam gic, cnh bum mi ln dng ln ghp vo nhau ct bum, vi mt dy nh buc vng dy vo nh (H.4). Vic vn hnh so bum c trc c thc hin vi s h tr ca nm tay ngang vt qu u mt cui pha trong ca so bum v dng cho tay quay. B mt ca b bum th kch, d dng cun bt bum li mt vng khi tc ng mt lc cn thit vo n. Th l bum s t cun theo si-lanh nh ting ng cun mt t giy v hon ton che khut so bum t ko nghing bum trn trc thuyn (H.7). Cch ny ch c hon thin vi ni Chu u trn nhng chic du thuyn c bit vi tn gi l So bum trc quay, c th c dng An Nam t rt nhiu th k. Ngi ta nhn thy trn nhng bc chm ni Borobudur Nam Dng (Indo), cng vn hnh vic cun bum tng t v tay nm chp ca so bum c trn nhng tu M Lai gn y (2). Hay ngi ta ni l nhng tu b theo kiu Borobudur c nhiu x Chm - pa c knh. 9

Dng nh c bng chng nhng hnh v khc trn (graffiti) l ca mt cng trng Chm An Thnh (3). C phi c s sao chp bum cho, trn con thuyn An Thnh m khng c ni n hay khng? ch tu u, trn nhng chic ghe bu hng nng, nhng dy treo so cng bum c buc vng trn u ct bum, buc cht trc thuyn v bum dng ln m sc nng ng k ca n cng gip gi bum thnh mt b dng ng. Dy ko bum hay lo h (4) c mt rng rc (5) nhn 3 gc tam gic dc theo trc thuyn c ng thng mt phng ngang mt rng rc khc (7) m cc trn bum. Lo h yn nh vo nhng vng xon trn hai chp, h xung bng qua rng rc ca trc thuyn, nng ln theo rng rc pha trn m n bng t trc ra sau v cui cng tr xung boong thuyn. Thay v mt rng rc c vng dy ln ct bum, ngi ta cng nhn thy c mt thit b c dng trn nhng chic thuyn Chu u vo th k 19 c b tr mt lc bnh to (8) trong mt rnh y trn ca ct bum (H.5). Trc thuyn lun c iu khin bi mt vng king ct bum (H.5). --(1), (4), (5), (6), (7), (8), (9), (10): gi tn theo ghi ch ca Tc gi. (2) P. Paris _ Nghin cu mi quan h gia bn loi thuyn nh ng Dng, trang 212. (3) Hnh s 100 _ lit k i tng nim Chm ca An Nam, ca ng H. Parmentier, Paris, Leroux, 1909 I II (TK 19). --Loi thuyn bum Rocambeau Chu u c tm thy ng dng trn xung Chaleum (kiu xung Tuk Prabel) ca vnh Xim La (H.6). Nhng trc thuyn lun c lm t hai ct tr kt ni, thng bng tre na. Dn An Nam khng a may ri, ngha l h khng bao gi t trc thuyn ch gi thi ngc d dng y bum i cho nhanh. Mt lo ngn (1) trong nhiu trng hp, c rp ni trn chp cho ct bum th xung, ct vi trc thuyn, theo cch nm cng li v m bum ra. ch nghing ca so bum, tt c c cng mt lc buc cht vo im dy no bum, ta thy trn nhng Ghe Ca Nam K mt cp li rp ni trn mt vng ct bum bng my v thng chy trn hai rng rc (H.9). Mt vng ct bum th hai m st ly ct bum lm cho trc thuyn c gi cht ly cp li. Ti hng gi thi tt ra trc, cp li c th ra cho php thm d: gi hu, bum c ko cng ht mc (H.10). Tt trn chp trc thuyn lun c mt ngi ph trch, xem chng pa-lng thnh thong b xon li. ngn dy cng bum u a do thuyn chng chnh v nht l trnh bum b chnh phn pha trn. Vai tr ny, thng phi c hai ngi mi mt cnh bum ca Nam k (vnh Xim La) ch gp Chu u trn nhng ct bum trn mi cong ng li. Ngi ph trch bum mi lun vt qua vnh ai c nh trn dy no ct bum v tut xung xit inh cht trn boong (H.7 8). 10

Nhng dy thu nht l trn nhng chic ghe bu to knh An Nam, cho php sit cht bum trn chp ca trc ghe v loi tr phn nh hng ca gi (H.11), khi thy cn thit. B ct bum Nhng ct bum (2) u c 2 phn, u c th t gp li, ni lin ci ny vi ci kia thnh mt mng ui n hay c lp vo b gia c chn ct bum hay pha trn boong bng hai b phn tng t c dng khi, bng qua cc cht hay c gi li, sit cht bng vng king my (H.13). Nhng b phn tng t c gi l nhng m ct bum, trong ngnh hng hi ca chng ta, l hai khi ch nht bng g du hay g si, c nhng hnh trang tr, dng nng ct bum trn i, nhng vai tr ca chng khng ging nhau. Thng th chnh cc b phn tng t ny c thay th bng mt khoang trng gia cc rm v trn tu qua chn ct bum, c kp cht vo then ngang (H.14). Nh Chu u, trn nhng thuyn bum, ct bum c chiu di chun theo chiu di ca thuyn gia dc thng ng. Ct ca bum mi c gim c 2/3 ct bum chnh. Bum Cho: Chng (3) l dy khi th bng sc khi th bng dy leo my da, my mai, my r (4) cho mt hay nhiu si v c cng ra bng ai c xit cht kiu Chu u v thng hn na l kiu An Nam sau y, ly nhng b phn ca thuyn. Vy l vic tht cht chn dy no bao gm nhng dm cong hay thng c nh bn ngoi thn thuyn (H.15 16), hay n gin trn cc u on ni hay trn vnh ai mn thuyn. Nhng b phn khc ca thuyn, bng g cng, c lp mt khp lun dy trong khp c mc dy no. Phn rn c x t mt hay ba khe h c tnh trc cha nhng vng dy thng nh qun vo cc b phn thuyn. Nhng dy sit bum t cun vo li qun bi mt dy buc thuyn. Nhng b phn thuyn ny thng c hnh o-van nhng cng c khi hnh trn, hnh ch nht. B dy nhng dy no ca n a dng t nhin (H.16, 17, 18). Ngi ta ghi nhn sau khi xem qua l nhng rng rc mi cu, nhng rng rc lentille cng cp bng g (H.29), b khot 3 l hp thnh pa-lng sit nhng dy no bum, ch c thuyn bum Trung Hoa v ghe mnh M Cy. Hy ch n h thng cng sit dy bum ch cht, ca mt dy no trn 2 dy to nn dy no Bastaque c tho mc thay i dy no bum, h thng c s dng nhiu v d dng cho thuyn bum An Nam. Bao gm mt n by kim gi trn dy no ca cc b phn thuyn v c th th dy bng mt ng tc lt (H.19) Trn mt vi h thng dy no ging nh h thng ca ghe Li Rng Phc Hi v Ghe Ca B Ra hay ti ca sng Cu Long, nhng si my c dng qun u dy cp (cho khi s), qun tng on mt v ct nhng vng dy nh hay vng dy vn hnh tri chy (H.22). 11

C nhng thang dy thuyn hng nng ngi iu khin c th leo nhanh trn bum cho nhng chng ch c treo mt bn thuyn. Cch b tr c in ny khng ch thy Vin ng m cn Nht Bn. Cho chng dy no hai mn gm mt thanh g c nh dy no gi dy cng ch gp trn Ghe Cu Bnh Thun (H.23). Rt him thy dy no ng mi ct bum chnh trn thuyn bum cho An Nam. Ngi ta thy loi ny trn thuyn bum Chaleum vnh Xim La v trn Ghe Ca hay Ghe Cu Nam K v tnh Qung Tr. Trn nhng Ghe Li Rng Phc Hi, dy no ng mi ct bum chnh ny tr thnh dy sng trn mi thuyn (H.24) hay c c nh bng inh cht di sng mi thuyn, sau khi nhng b phn thuyn c xit gi (H.25). Tuy nhin cng phi ghi nhn l ct bum cui li tape-cul i khi c sa i cho mnh hn theo chiu dc bng dy no ng mi thuyn ko di ra sau dc mt thanh trc g thay th ct bum rng rc Violon c cng qua v quay tr li trn boong tu (Ghe Trng Hi An) (H.27). B rng rc (bu-li) Chng ta tm thy trn nhng ghe bu An Nam c mt b rng rc, khng a dng nhiu bng rng rc u Chu, nhng cng c vi im chung. N lun c mt khi g hnh thung di v dp, mt hp tip nhn bnh rng rc hay bnh ai vi nhng ng rnh trn c hai ng chu vi nh cho vng dy cho php c nh v lm chc rng rc. S a dng tin trin tng bc t rng rc dy buc thuyn (genop), n rng rc pa-lng ln (caliorne), pa-lng ny rt mnh c sc vn hnh; rng rc dy gn (fouet), thanh mc, bt st, hnh v u, hay mc quay (merillon), rng rc Violon, rng rc Chaumard c ni gi l rng rc dy ko, rng rc bp bnh x buc xung, v.v. Mi rng rc vn hnh tri chy theo bum cho. Ngi ta nhn thy hng dn thng cho vng g lun thng tht s v b ghi cho r nhnh trong nhng dy no v thnh thong nh nc Php, cc bnh li c buc dy ngang qua, khot nhng ci l v dng cho nhng gi cm. T nhng cc so hay cc thuyn trong nhng cc cho, cc inh cht trc xin ni bum cho, nhng cc cp c c l mng-sng dn cc thit b iu khin c t u, thnh thong cn c t v theo li ngh s (H.29). i vi b thng cho, si da bn l cht liu duy nht u tin s dng. Nh hn si chui si, tri c trn mt nc, c bo qun tt trong iu kin m t, chng t b mm on. Dn An Nam thnh cng vi b dy cho c bn cht vi nhiu tao, no l dy cho, dy cho ba tao, dy thng, nhng tao nh dng cho gc bum, dng cho thang dy ct bum; dy bum v.v. Nhng si my thng c bn li lm bn vi 1 tao nh bng ai trong nh l si bt ngn thng cho dp xung. B thng cho bn cht v dng rt lu m khng b gin ra, lc no cng n hi. Thit b iu khin Thit b iu khin hay bnh li (1) dng t Bc ch Nam theo tu loi thuyn con. Ngoi ra nhng ui li ca thuyn bum chaleum v Tuk Prabel (H.32, 38) l nhng ngoi l c bit vnh Xim La v chng ti nghin cu chng dnh cho chuyn kho v cc loi thuyn con ny. Phi phn bit 3 loi thit b bnh li: 12

1 - Bnh li bn l hay bnh li m (2) bnh thng 2 - Bnh li trc trt phn ui tu 3 - Bnh li hp kim loi cha kh Tt c cc loi bnh li ng Dng c y u c 2 im chung m chng c th dng li, kim sot, nh su mong mun, vt qua nhng vng nc nng. Bnh li ko di su di thn ghe, iu ny p dng cho tt c nhng cng trnh tu b An Nam k c nh Trung Hoa mt lng ln nc r AR, nhng v lng nc r ny c th b gim ti bt k thi im no, cc hu qu c loi bt. S cn thit c mt bnh li chn r nc mnh c iu khin bng b phn ca chnh thn thuyn, cc b phn ny thng b gt nhn li v r nc cng mt lc, ng sau, i phi cp b vic ny lm c nu c bnh li kch thc tng i ln. Mc cho iu ny, cn c sinh vt sng ven b gy tr ngi, v lc m b phn iu khin b loi b th thn tu khng cn im ta no trn dng nc c (H.30). --(1), (2): ch thch ca tc gi. --1/ Nhng bnh li m bnh thng c 2 loi: a) Nhng bnh li ai-guy-l v ph-m-l (cht trc) n gin c c nh trn phn mng ui thuyn (H.31) nhn chung khung bnh li theo kiu c trnh by trong hnh 28 (trn nhng chic thuyn ln, chn thuyn rt kh xc nh). b) Nhng bnh li s dng c treo ch mt cht ai-guy-l v hai cht phm-l chy dc theo mt con ng st c nh trn phn mng ca ui thuyn (H.34). Trn nhng Ghe Bu v Ghe Trng Hi An chng ta nhn thy h thng ny nhng khc, cht ai-guy-l chn trn ui thuyn hay trt trn ui thuyn tho lp (H.43-44). Vic gn bnh li lun cn c mt th ln iu chnh li vo ca cht ai-guyl pha trong cht ph-m-l tng ng. Khi bnh li c kch c ln, mt ct bum ngy bng nm trn ci , ri c bt ly trn g, s dng vn hnh (H.33). Cn ph bin hn na loi bnh li nng ln theo kiu dy thng I-ta (dy ct t u ny n u kia ko vt nng v gi pa-lng c nh) i qua mt bnh rng rc. Cc vic bo tn ngn khng mt bnh li do va p sau thuyn trn bin, v thng c si dy no vng king bng my buc vo ngn khng cho n va p (H.31). T hai loi bnh li trn bn l, loi bnh li th nht lun c tho d khi i ngang qua nhng vng nc cn. lm c iu ny ngi ta s dng mt palng c trn cn trc con d nm ngang c b tr sau thuyn (H.35) n c th nng thit b ny gip cho dy buc quanh bnh li hay dy buc thuyn quanh cht ai-guyd. Phi ni l nt c trng rt th v c tm thy trn bnh li Ghe Bu An Nam (min Trung nc Nam) v trn nhng thuyn nh c nh min Nam: thanh 13

rng trn nhng phn mng bn ngoi ca ui thuyn, sinh ra trc bnh li c dng ct nhng dy no cng bum (H.35). Cng thy rng vic nng ln ny cn h tr cho my neo lp t pha sau. 2- Nhng bnh li m trc ca n trt phn ui thuyn l loi c bit ca dn An Nam. Ngi ta ch tm thy chng ven b vng t An Nam. Chng c ngun gc l bnh li ca Ghe Nang Nng. Chng ch c s dng Bc K - khu vc o Hi Vn v Nam K, Vng Tu. Ngi ta tm thy loi bnh li ny trn tt c cc Ghe Bu, thn ghe bng tre na v cng c mt vi ghe khc thn c lm ton bng g. Thng th nhng loi ny c bnh li ngn hn nhm bnh li u tin. Trc bnh li th di hn, bo trn v thn ghe khng ng chung vi bnh li m c lp c th kt hp vi phiu ca phn ui tu. Ci sau cng ny l mt khi rng khng vi mt ng rnh trt bnh li, nhng kim hm hon ton trc bnh li. Khng c bn l v np st no. Trc bnh li c dng hnh nn ct v c lc trt trong phn ui ghe. Vic dch chuyn sang bn ca bnh li th khng b ng rnh gy kh d g c tnh ton thch hp vi khun ca trc bnh li (H.39-40). 3- Loi bnh li th ba c gi l bnh li hp kim loi cha kh. l loi thnh hnh tn ti trn cc thuyn bum tnh t o Hi Vn, i ngc ln Bc B, bt ngun t h thng Trung Hoa phn ngn AR khng kn, phn cch vi bng ui thuyn v bao ngoi nhng hng vn lt lng ghe gi k pha sau bng vic cha mt khe di chuyn n bnh li v trc bnh li ca n, dng trong nhng vn hnh nng bnh li. Trc bnh li da vo mt rnh trt v nhng phn gi li ngn cn n trt ra khi phn di. Nhng b phn ny gm mt bnh li thng, chy xung di rt thp ch sng ghe. Gc sng ui ca n trng rt thng (H.36,40). im thun li ca b phn ny l trong ngn kn v cha y nc, tht l mt ch tr l tng trnh nhng c bin va p pha sau, m cng tht d dng nng n ln (H.40,42). Bnh li c c nhiu l h c cc so vo hay xuyn qua gi n l lng khi c nng ln. Vy l bnh li nm nghing lc ngh ngi khc vi khi n ang vn hnh (H.40,42). Cng phi thy l c mt ngoi l trong nhng hng mc ca b phn bnh li hp, l bnh li ca Ghe Mnh Ca L c s dng mt thit b ging nh mt ci ngn trch ng nhng rng hn. min Bc ng Dng vi nhng chic Ghe Mnh Sng Giang v Sng Hng, nhng ghe mnh Trung Quc v nhng thuyn ln Mi Ngc c dng chc xung ng mi v ng li c nng ln cao, ch cho php mt thuyn nh thch hp chuyn hng, vy chnh nhng bnh li hp mi si di ra nhiu. Bnh li lun c c l h hnh thoi m mc ch vic ny rt hp l l to li thot, d cho ngi Hoa khng nh vic i li bng ca hng ca thuyn d dng hn (H.76). Nhng bnh li ny, trng lng ln, c h xung v nng ln bng my neo nm trn ui thuyn ghe. Cng c ngoi l, l bnh li nh c s dng trn Ghe Nc nhng ph x Hu, bnh li c nh bng qua mt ci l lun trc li ui ghe v c th treo. Cnh ng (ng y thuyn ngn tu b trch ng) 14

Cnh ng trung tm cng vi ci ngn trch ng, nm ng mi ct bum chnh, khng ch tm thy cc ghe An Nam m cn Ghe Cu Qung Kh, tnh Qung Bnh (H.45). Khng ch c tu b Nam K v phi i tr ln Bc k tm thy trn nhng Thuyn Li Vnh H Long, Koupang v nhng chic Tang Way ca Kouang-Chou-Wan. Tri li, mt nt c o dng nh duy nht trn i v ring bit ch c Ghe Nang Nng, m mi chic thuyn con, Ghe Bu v nhng chic khc na, c thn ghe bng tre na bn li, u c cnh ng trt trn sng mi ghe trong mt khi rng khng ging kiu phn ui ca nhng chic thuyn con. Dng cnh ng ny l mt loi cnh dao mng di cong hay mt thanh m tu. N c nh trong mt phng ct dc v khng th xoay trn trc ca n (H.46). N tn ti nh mt thit b ngn ghe thuyn b trch hng c tm thy trn nhng chic ghe Trung Hoa: thanh kp ngn ghe trch ng c nh trn ming g cong ni phn tip vi mi ghe. Ngi ta gp thit b ny trn Ghe Bu v Ghe Trng Hi An v trn mt vi Ghe thuyn Bnh nh, thn bng tre na bn li (H.47,48). Thanh kp ngn trch hng ny gia tng chn nc bnh li AV ca tu b, tr thnh ci sau cng sng gi nht gi vai tr cnh ng ngn thuyn chch hng. Trn Ghe Gi thn bng tre na Quy Nhn, thit b ny c thay th bng b phn ph ca sng mi ghe mt tm mng phn na bng g, c nh bi trc bnh li v c gn ai vo thn ghe bi nhng mc xch bng my. Sng mi ghe c thay i hnh dng hon ton bi cnh ng c nh, theo s chuyn ng ca mt chn lu hot ng, chn nc bnh li bt buc phi c s dng khng kh khn (H.49). M neo v nhng dng c tu thuyn khc Nhng m neo (1) c c im c bit l mt thanh ngang xuyn qua khp ni trc neo v chn m neo v khng phi l trc tu nh nhng m neo Chu u. Chng c ngun gc t mt loi neo Trung Hoa v c lm bng g rt cng, nng ca mt tn to (H.50-52). Chng lun c dng bng ba ming ghp li bng cc dy buc tu thuyn trc neo hay chn ng. Dy neo l mt cang hay cho gi kiu bc k (2) trn c c mt con ln to hay cn gi l gnh, pha trn vng neo mt cht, ci ny c tc dng tr trc neo xung nm yn di y. Nhng chn ng, nhng ci xin vo trc neo kp cht trong iu kin thun li nht (H.50). Mt cch b tr c in An Nam du hay dng thuyn (4) trn bin c y lm chm nh sau: Dn An Nam cng bit mi s kh khn khi th v nh neo b chn trong nhng iu kin tng t, phi th chung vi dy phao si dy no kho ni trc neo v chn m neo, mi mt na kho m sit ly chn ng v dui di dc theo so neo, dy ct thuyn g gh lm v vng neo. Nh neo (5), ci gi l dy phao phi lm v lm chm di y v neo c ko ln, bi nhng si tc nh dn gian ngi ta vn ni. Trn nhng thuyn tn Qung Bnh ngi ta lun tm thy neo dy tht gt, thanh ngang m neo c ko ln dc pha sau g thuyn (H.53). Trn nhng Ghe Bu Hi An, chng c b tr trn i sau ui thuyn. Ngi ta cng tm thy nhng 15

loi m neo chp trc thuyn, rt nh vi chn ng v thanh ngang m neo bng st (H.51) v nhng m neo c mt thanh ngang c mang ln bi bin mc vo b ct trnh, no yn thuyn v ko dc b (H.54). *** Nhng thit b th neo gi nhng chic neo v cho php th chng ri xung neo li, thit b ny gm c mt thanh g ngang, thng c dng trc hay tm phn nh, c b tr bng qua sng mi thuyn (H.55,59 xem thm trang hnh XXXI v XXXII) v trm ln thn thuyn ng mi. Dn An Nam gi chng l Ng trn Ghe Ca Ph Quc v trn Thuyn Li Vnh H Long nhng mnh ngang ny t c mt s pht trin ng k (H.55). Ngi ta ni l nhng ru ca mt loi c khng l. Chnh l trn ci Ng ny c nhng ci m neo, sn sng bp bnh d dng, trn ln trn chng, trnh nhng chn ng khng m thng v thuyn khi b ng. Chng c hai mc ch s dng: l nhng thit b hng dn, nhng khc hay inh cht cho php s dng chng nh dng c canh thng (rng rc chaumard) cho dy neo v dy buc thuyn (6). --(1), (2), (3), (4): tc gi ch thch (5) nh neo, xem Aubaret, trang 326. (6) Mc d nhng Ng thc t ch c mt mnh, nhng chng ti s nhiu bi chng i din cho hai thit b th neo ring bit. --T Mi Vng Tu, nhng Ng ny c trang hong, chm khc hay v hoa vn. Nhng ho tit Yin Yang (m dng), nhng ho Phu-Hi, hnh trang tr an xen, cy c, ho tit hy lp, phng hong, v.v. l nhng mu trang tr c dng rt nhiu ln. Trn nhng chic Ghe Bu to knh An Nam, nhng thit b th neo c chng da bng rm cha (chn qu) da vo thn ngoi ghe. Hy trn nhng Ghe Gi v Ghe Mnh vng Bc B An Nam, vai tr chnh ca chng hon ton khc. Chng ti gi chng l tm chn mi thuyn, bi v chng ti nhn thy rng thit b ph ny thng c nhng ng dn m t li vi tn gi l Bnh Phong - tm chn gi ci tn cng m t tm chn quen thuc m chng ta thng thy t trc nhng cnh ca nh v cha ching, An Nam n c tc dng ngn cn nhng nh hng tai hi c th tn cng chic ghe. Ngoi iu k l cho thy lun lun trn cc Ng u cm nhng cy nhang ang chy nghi ngt vi nhng giy tin vng bc vo lc nh neo. Chng ti ghi nhn l tm thy nhng phn chn mi thuyn ny trn tt c ghe thuyn min Nam Trung Hoa, v tn nhng tu b ca cc vng o Sonde (1). Vy y thc s l nhng thit b th neo, thng thng l nhng then ngang cc cp nh nm bng qua sng mi thuyn ghe. Trn nhng chic ghe Chaleum ca Vnh Xim La, thit b th neo ch l mt ming dp n gin t ng mi ghe, sit 2 inh cht ng nm cho cht nhng chic neo. Khng ging cht no vi thit b ca nhng chic ghe khc. --16

(1) P. Paris (trang 415) --Khi nhng chic thuyn hng nng khong trn 30 tn, ngi ta tm thy trn tt c cc Ghe Bu An Nam hay Ghe Mnh mi nh c da vo nhng tm Ng v to thnh ch nh ra ca mi bn mi thuyn. l mt ci nn hnh tam gic thy trn nhng tu chin xa kia ca chng ta, bng phn y ca boong da trn sng dc mn m mt trong nhng g ca n kt hp phn mi ghe bo trn. Nhng nn ny thng c hai. Mt b ca chng c kt hp li trn hai m ca mi ghe bng nhng thanh chng hay chn qu. Mt x bng ngang mi ca ghe thuyn h tr cho mi nh tu thuyn, v ko di khong mt mt mi bn thuyn. l then ngang trn neo dng s c dng ngay , mt khi n c bi neo thuyn. Nh vy n gip thit b th neo bp bnh (H.58 v trang hnh XXXII). Hy mi nh tu thuyn An Nam l mt b phn n gin c y n cc im. N khng l g c vi mi nh ca nhng tu c mn tu cao kiu xa, ca nc chng ta vi ngm ct bum mi v dng mi thuyn tht s c trang hong nh mt tc phm ngh thut. Trn Ghe Mnh Qung Kh v trn mt vi Ghe Cu Qung Bnh, mi nh ghe thuyn l mt sn n gin v c hnh dng nh mt loi nn cha ra sng mi ghe. Vy l nhng ci Ng ch l tm chn khng c hoa vn (H.59 v trang hnh XXXIII). *** Nhng thit b nng, nh l ct bum chu nng, dy no ct bum cng, hay cn ko nng thuyn, ca n v nhng loi ghe xung khc na c tm thy trn nhng tu thuyn b bin An Nam. Trong a s nhng trng hp, nhng tr lch ny c gi bi nhng vn thng bng v nhng dy nng tu v c th hin nh tu thuyn Chu u. Trong vi trng hp c bit nh ghe thuyn Trung Hoa Phakhoi, nhng pa-lng dy no ng mi c c trn nhng ct bum vi nhng dy chng bum v nhng thit b hng dn, dng lm gii php tm thi ko nhng vt nng. Chnh chng ta cng gp c trn nhng Ghe Bu Hi An, trng ti ln, nhng lp t cn cu pa-lng nm trn g trt v u ca chng da vo pa-lng ln ca b ct bum c c trn nhng ct bum ln. B ct bum ny khng nghi ng g sao chp t nhng gii php tm thi ph bin bt k loi tu b trn th gii. *** Nhng my neo nm thng th ch dng ko bum ca ct bum ln. S xp t ca chng gi nh n th c t nc chng ta gm trc bnh li trung tm nm dc t mn ny n mn kia ca boong thuyn v xoay quanh trn hai ct chng c nh trn cc x. B mt tr ca trc bnh li mang nhng l mng _ ngi ta gi l nhng a-m-lt trong tm bin g _ c dnh nhn nhng bnh li s dng xoay thuyn. Trn nhng Ghe Mnh min Bc, An Nam, khuynh hng c in Trung Hoa thng th. Nhng my neo nm rt c a chung vi nhng bnh li nm ngay trong l mng, c tm thy trn mt trong nhng b ca ct bum. 17

Ti ng l kiu Chu u (trang hnh XXXII) v nm gia hai ct bum mi. Trn nhng Ghe Bu c bt cu n c tm thy trn sng tru (dc hai mi) ca nhng phn ln, trc bnh li c dng trn x ngang. Nhng thuyn phc v nh phc v gia t lin v b bin v dng cho mt vi hot ng khc na nh l vn chuyn, th neo thuyn gi khong cch ca mi neo chp trc hay chiu di dy lai thuyn, nhng Ghe Ca, Ghe Bu, Ghe Mnh v thng l tt c cc ghe thuyn vn chuyn trng ti ln c sp xp ca-n c mang ln trn boong tu vo lc nh neo hay ko theo ng sau vo nhng khi tt tri. Nhng khong cch thuyn thay i tu vo trng ti thuyn, nhng thng th cch khong chng chic xung cu nc Anh. Nhng thuyn nh cha l trng rt t vi trung tm lng thuyn rt thp ngn lt p thuyn. Nhng thuyn hnh trn hay khum khum khng g kp gi li, c php y hn ln bi ct. Nhng bng gh ngi cho thuyn di ng. Trn nhng b phng ca nhng ngm da cho hay ch trng cc cc so g, c trang b nhng vng dy cho my cho. Khng c tm ph nc cho php rt nc ma hay nc bin khi trn boong thuyn nh kh ro. Nhng chic ca-n ny c ba ngi vn hnh, hai ngi bi u mi ghe v thnh thong c mt ngi na, bi pha sau. Ngi mn pha sau vi mi cho ui, c b sung v khng c ui bnh li. *** Trong khun kh bi nghin cu ny, c ch ny chng ti ni ti dng thuyn thng trn, c bit c cng Nng v t ni chng ta sng mt t khp dc b bin An Nam. Chng ti mun ni v Ghe Thng chi (H.60). l mt loi thuyn ghe nh hnh trn, 1 mt, v i khi hn mt cht, rt nh v rt d phi kh trn bi bin v ch chim t ch, u ngn ngang trn bn tu l loi thuyn youyou Ghe Cu v Ghe Gi An Nam. Chng c vn hnh bng mt ng tc ko gim v trong mt vi vng nh Bnh nh, tr con y n vn ra, phi dng ht sc bnh sinh mi y c chng (1). Vic ng tu b c tin hnh cng l lc ng c v trt nhng thuyn ghe ln bng tre na. Lun lun l th nc sc hay l th thuc xoa bp gm c nha tn thnh bt, vi v nhng bi phn tru b, tt c b vo ln lt trn vi nha cy trt ln bo v tu thuyn. Dng trn ny c gi bng mt ng mn thuyn v b r sn mng tre na xp lp pha trong bng nhng dy xch vo thng. --(1) Chnh ng Paris l ngi u tin cho chng ta bit cch y thuyn. --K l thay con thuyn youyou ny c sa i thch nghi c th mi trn sng bin, tc ng bn ngoi ko nh hng g n thuyn nh ny. Phi chng ngi ta cng gp n khi bin ng sng to gi ln, xung quanh nhng tu ghe 18

nh c u tp vo b u hay ko dy cu, dy mc li ging ln vic ny thng c mt a b con lm nh mt tr chi vc nc ca tr con. Hy l nhng chic thuyn con tng t, tt c u trn, bn li v c ph mt lp ph bi-tum, thuyn ny c bit t thi Hrodote, tn ti Msopolamie, vng Tigre, di tn gi l couffa. Ngi ta cng gp chng min Nam n vi tn thuyn da ca nhng dng sng Bhawand, Cauweri v nhng dng chy khc na (1). Nhng chic thuyn youyou khng phi l thuyn duy nht trang b nh nhng Ghe Bu An Nam. Ngi ta tm thy nhng xung bi nh v c nhng ca-n c ng bng tre na bn li, c dng di nhn (hay vung nh Bc B) m nhng cnh sn c gi cch xa ra bng nhng then nh. Vic chng c th tri, trong nhiu trng hp, c gia tng l do s gp phn ca b tre na buc thuyn buc vo ng mn nc (H.61). Nhng thit b h thu Vic mang tu thuyn ln cn hay th ni trn bin gi vai tr quan trng An Nam. Thuyn con vi trng ti nh hoc ln khng bao gi c th ni sut, mt khi khng ng ct vo. Vic tu sa tu b cn thit phi lt lng tu ra thng rt kh lm v c thc hin, khi th c h tr bng mt vt nng thng g y nc treo trn mt thng ko hng bng ngang l lp bnh rng rc ca ct bum ln (hnh trang XLVI), khi t trn mng thuyn lc thu triu thp, da vo nhng ct chng (H.46,66, hnh trang XLVII). vn hnh, tt c thuyn b u phi c cc thuyn, thanh ngang, x, sng thuyn v inh cht lm nhng ch nh ra trn thn tu cho php thc hin cc thuyn cn thit trn nhng ct chng. Nhng chic Ghe Cu, Ghe Gi v thng l nhng thuyn nh c nh c h thu bng vic xoay ng theo trc trn sng thuyn mng xoi l hay g ca y thuyn, hot ng lun phin trn c hai u tu b. Trn nhng Ghe Li Rng bin Phc Hi, mt vng dy ct ngang qua np st trn sng mi thuyn b hay trn phn ui thuyn (H.24) cho php nm trn mt x, cc ng dn nng ln x ny ln tho chic thuyn con khi vng mc cn. Cch ny cng c s dng trn nhng bi bin Bc b An Nam, c bit l ng Hi, nhng nhng vng dy c c nh trn hai chp x vt qu thn thuyn, n mi v ui thuyn (hnh trang XXXII). Thit b ca loi ny, bn gc tht s, An Nam mang cc thuyn nh, th m ngi ta nhn ra trn cc bi bin Thun An, gn Hu, trn nhng Ghe Nang thn ghe bng tre na bn li. Bao gm mt khi c ct gt theo dng thanh rng nm trn nhng ng rnh gp ca thit b ngn lch ng v ca bnh li thuyn v n c nm . Mt x c xp t gia nhng ci rng v cc ng dn nng thuyn con ln d dng (H.62). Vic trt thuyn Vic trt thuyn (2) c thc hin vi mt hp ch to rt tinh t c tn nghin thnh bt, vi hay chi (3) trn nha cy hay du ri (4) (tn khoa hc l Dipterocarpus Alatus de Candole). Nhng khong gia hai b vn be trt nha u c ngm trong hp cht ny v ca mt th n si da hay cn nhng b dy nh 19

c k. Cc v thuyn tu thng c nh vec-ni nh trn nhng Ghe Nang Nng, mu t son trng rt p v c a chung. Nh th k 17 v 18, Chu u, d dng cho vic i li bng tu thu nc ln bng ca lp trt c un t, v c thn thuyn, cng hn hp hc n hay lu hunh, dn An Nam lm c nc sn ln bng nh vy vi thuc xoa bp (liniment) lp ph bi-tum trong thm mt t l nht nh phn tru b v du g. Vic lm ny trong hng hi ca chng ta c gi l courol hay l nha trt thuyn. x ny n c gi l thui. --(1) P. Paris _ Nghin cu mi quan h gia bn loi thuyn nh ng Dng, trang 212. (2), (3), (4): ch thch ca tc gi --Biu gi y chnh l ni ni v quyn s hu nam chm ch hng Bc xut x t ngi Trung Hoa. Tht vy chng c cho thy vo th k th 3 ca k nguyn chng ta, nhng chic ghe Trung Hoa vt bin n Dng theo hng t tnh, nhng nhn chung ngi ta qun l thit b nh hng ny l sao chiu mnh. Ngun gc ca chic a bn Trung Hoa min Nam c th hin trn biu gi bng mt mi tn (1). a bn (2) An Nam ch l mt sao chp ca dng c bi ton c tr thnh mt vt dng thng dng trong vic thc hnh thut phong thu v nhng tr ph thu c da trn hiu bit ni ra nhng nh hng thin nhin c gi l Phong Thy c ngha l gi v nc. Cy kim, c t trn trc ng, trong mt hp sn mi , ch trung tm ca ho tit Yin v Yan (ting An Nam l m Dng), nguyn l nhn qu, tnh nh nguyn ca nhng ngun gc th gii ging c, ging ci. y l, c mang vo cc biu gi, 24 hng c s dng bi nhng ngi i bin An Nam xc nh hng gi (H.63). --(1) Meyers, Konversations Lexikon (2) a bn ---

CCH THC NG TU B MIN NAM

Khng mun m t nh trong phn gii thiu rt nhiu chi tit a dng nht l vic ng thn tu b, tuy nhin chng ta phi lm ni bt thy cc c tnh bn 20

vng bin ng Dng, chng hn nh loi thuyn nh khu ghp li ca Tha Thin (Hu), rt c bit v s c m t trong bn chuyn kho dnh cho tu b. Vic ng tu b, m trng ti khong chng t 10 n 60 tn c bit l k. Nhng th mc ng tu thay v dng bng g xe li thn tu (1), c ngha l bt u bng nhng mnh chnh to nn khung thn tu hay cn gi l huyn (2), bt u bi vn be (3). Sau khi c lm khp trn sng thuyn, bi nhng chnh lch hai mnh g lp rp bng chn ng v mng ui n mng i mt phn bng g, sng mi thuyn (xi-l) (4) v ui tu (xi-l li) (5), vi hai nh chp rt nh c nng ln, nhng mn thuyn ban u c t vo. Nhn chung ch c mt mnh. Trong trng hp ngc li, nhng mnh g nm lch ln nhau, khi th kho khi th n gin gt vt mp, him khi t cch xa c gi l Cht (ngi Trung Hoa). Nhng chnh lch ny, nhng trong vic xy dng ca Chu u, c xp cho nhau, c ngha l nhng im giao nhau ca vn be c xp chng ln nhau mnh ny cch xa mnh khc va vng chc. Sau khi to c dng cong vt, vn lt lng ghe u tin (galbord) c lm cho khp trn sng thuyn mng xoi l hay Tip cch gi ca Bc K (6) khng lng khch hay ghp vn vo (thnh thong nhng him khi), tip theo c ci cht, tt c u 20 25 cm, bng nhng cht g ly ra t g si cng ca cy i rng (7) tn khoa hc Psidium Gatlyanum. B cht ci trn sng thuyn mng xoi l (hay Tip) c kt thc hay bo m s c nh ca vn be trn sng mi thuyn v sng ui tu bng nhng im khong cch xa. Vn lt lng tu th hai, c be theo mp thuyn c lm cho khp theo cng mt cch, c ci cht, ming ny trn ming kia, v c xp tip nh vy. Khi tt c xong, ngi ta s thy trc khung tu c th c thay i bng sc p no ca mt s b phn: chnh th ngi ta lm ra thuyn hip (8). hai u mt, cng c bng mt mnh g cng chc, ming marsouin, thnh cng bn trong mi tu (hay ui tu) v sng thuyn mng xoi l (hay Tip) da vo, ci ny trn ming g cong ni phn tip vi mi ghe, ci kia trn ui thuyn. Nhng thuyn hip c to hnh rt d dng bng vic cp i kiu dng ca thn tu v cng c hon chnh chng. Chng c ly t g dc ca cy Sao tn khoa hc l Diptrocarpe. Nhng b r sn tu c hai loi: nhng ci (9) v nhng on ni hay nhng ng cong ni y v mn thuyn vi ng mn nc. Nhng on cong v chnh xc ch li ca lng tu, nhng ci v nhng ng cong ni y v mn thuyn c b ci chn ra nhng ci cn tu vo nhng ci khc. Nhng mnh ny, mc d c dng cong, vn c canh theo ng thng, iu ny cho thy c mt s cn thn nghim ngt trong vic ng tu. --(1), (2), (3), (4), (5), (6), (7), (8), (9): theo ch thch ca tc gi --S lin kt ngang c bo m bng mt lot nhng then ghe (10) c lm sn tu thuyn lp vo nhau ci ny trn ci kia v c nh bng ca-ven dng c ch s dng trong vic c nh cc thanh nhng vch ngn phn chia ton b thn tu di v trt trong mt ng rnh c b tr trn phn mng ca thuyn hip. Nhng vch ngn ny c lng vo bng hai lot then ghe (11) khng lm nh ra bn ngoi, nhng c chnh cho khp trn nhng on ni. Thnh thong nhng vch ngn ny c tho ra. Ngoi lin kt ngang, vai tr ca chng khng ging nh ngi ta tng, phn chia con tu theo vch ngn bo m s an ton i bin: chng 21

dng lm ct chng tng thm sc cho nhng then ghe trn b ngang ca chic thuyn, cng mt lc khuynh hng t nhin ca mn thuyn (thnh thuyn) c cht cht vo nhau. Then ghe v ct chng vy l khng cn l mt th xc nh na m l mt b then, nhng dng t nhiu g cng tinh t hn cho php thn tu chng nhng hot ng rt phc tp ngh hng hi mang li. Mt vnh ai bo quanh v thuyn, nh mu gc, nhn s bn ngoi, v chiu cao mn thuyn t do, trong khi sng mn hay rm u mn, gn nh l mn phng, bo m bn trong mt s lin kt dc ca cc i li vi nhau. Theo chiu cao ca phn mng ui tu thuyn ngp nc, mt vn lt r sn tu hon ton vic kt ni ny. T nhng rm boong tho lp ni nhng sng neo cao cp, chu lc mt sp (1) hi phnh trn nhng thuyn con c trang b v kh nh bt c th lun c nhng bc che vt ln. --(1) Ch thch ca tc gi. ---

VIC NG TU B X NAM K AN NAM

Vic ng tu Nam K, An Nam bao gm nhm Phc Hi, Phan Thit Nha Trang. Hnh dng chung ca lng tu g ln nhiu v khng c cht no vt ngang hay chp ni lm vo, nh ranh gii nhng ng ni y v mn sn thuyn b. Dng v ca n l mt thn tu dui di, dng loe rng ra gn ging vi vic ng tu b ca nhng thuyn bt (boutre: thuyn bum nh nh c ven b bin pha ng chu Phi) Sng Hng v nhng thuyn nh ba bum s-bc Ty a Trung Hi. Cc v thuyn lun ph kn mi thuyn v ui thuyn bng cch c nh nhng phn mng bn hng thuyn. y thuyn lin lc, khng c sng thuyn mng soi l (hay cn gi Tip) cn s dng phng kht vi ch mng. D cong hay di di by gi vn be lng ghe cao, im phng ni y v mn ghe, lun c b nhng vt chn ra so vi nhng thanh . Khoan ghe bn hng c nng ln n then trn ca nhng then ngang thng bng qua mn thuyn v nh ra ngoi, phn nh ny t 10 30 cm, tip theo cc loi hnh v phc v cho nhiu loi cng vic: nm bt, xoay, ngoc bng so, cc dy no bum, dy no so cng bum, dy buc thuyn... Khng c rm u mn v c vn lt r sn thuyn. Nhng ng cong u c gia c theo yu cu, theo nhng dng thn tu thuyn, c nh bng cht g ng vn g, bn trong. Nhng ci sau cng ny, c san phng li ra, trc tin c ch ra v c lm chc chn bng mt ci cht hnh nn ct n vo gc trong cht g ng vn g. Tt c u c dt cho st mi hn. Nhng v thuyn lun c t trc nhng b r sn v c chnh cho khp trn mnh ca chng bng nhng trc bnh li tinh t v c vt trn. Nu nhng vn be chc chn hn, nhng trc bnh li u c thay i bng mng ui 22

n hay Tt (1) hnh ch nht c t trong nhng l mt hay Tt Ngt (2) c khot l trn b rng ca tt. T nhng cht, tng i mt, cng c tip, bn hng, mng ui n (hay Tt) (H.65). Chiu di ca cc chic ghe thuyn ny ln ti 15-30m v chiu rng khong 56m vi mt l khot ti a 4m. nh gi c bit phi c lm bng th lin quan n chic ghe nguyn thy ca Mi N, c l l p nht ng Dng. Ch hi dong dng, mc d dng v bn trong trng mng manh, n chc nhiu v pha trc, nhng nng cao ht mc trn bin. T nhng thanh chng nh ko di nhng on ni v nng nhng lan can quanh boong, trong khi t nhng ct chng to nn hnh dng ca gin v ko ca nhng vch ngn bn hng nh trn nhng chic Ghe Bu Trung K, An Nam. --(1), (2) theo ch thch ca tc gi

VIC NG TU B X TRUNG K AN NAM

Bao gi cng c, s lo u y trch nhim ca ch tu v vic bo dng con tu ca h trong tnh trng ring ca lng tu. Trong nhng t nc nm trn b bin m, thit hi thnh thong gy ra bi con h , mt loi ng vt thn mm nh thuc lp hai v m ngi An Nam cn gi l su bin, c hng h. Trong mt thi gian ngn xao lng n thn tu thuyn, nhng con ng nc ngp trn do cc b phn tu khng khp nhau na, tu thuyn b ph hu nhanh chng. Vy nn t lu nay ngi An Nam i bin u c ku gi tm cch (Pierre Poivre (1) ghi nhn iu ny t TK18) lm ra mt thn tu thuyn c th chng li s tn cng ca loi su bin ny. Cc loi g lun d tn hi v vn kp kh thc hin ngang nhau c t ra, cn kho lo ti tnh gii quyt kh khn ny, ngn chn nhng tn tht v vy l phi tm cho ra mt loi g duy nht ca An Nam, t tn km, nh nht v ng thi c th chng vi con h: cy tre. Vy l tre c cht ra lm tu thuyn thnh hai lp mng: phn ngp chm trong nc, phn thuyn di mn nc, phn ni trn mt nc, phn thuyn trn mn nc. lp u tin, c lm bng tre na, lp th hai v thuyn bng g, vy l lm nn nhng kiu thuyn l lng nht th gii: Thuyn nang (H.66). Mt b bao gm hai khung thuyn xp chng ln nhau ci nm di c th hin nh mt ci nang kn lm di bn di c o gt t cy tre v c lm nh La sng vnh (2) trong khi lp pha trn lm mt thn tu bng g, khng y, lp trn lp nang (H.68). Kiu ng thuyn ny mt phn do iu kin to hnh dng chic thuyn v nt t nhin ca mn thuyn. An Nam, nhng vng ln cn khng c cc g h thp dc b rng thoai thoi, c hp thnh bi nhng phn ca t bi, ca nhng y ln bn trn chng c y ln mt thn tu b th d dng rt khi thu triu ln xung. Khng g t ca sng c vng vo bnh li nh ct, san h ng thnh tng, k c y bin cng vng trn c gi l sng v p mnh lin hi - trong 23

ngn ng hng hi thuyn bum gi l b mc cn vo bi si tr nn rt nguy him. Mc trn nhng y ny, tu thuyn b y ln, t ch cn thit c mt thn tu ghe do dai, chu c nhng c sc v c th ngi rng ri nh s bin dng hng tu, nh mt tri banh cao su. Thn tu chm nhng nc, nh r tin nn c l thng c thay th trong khi phn ni, ch thng xuyn tip xc nc, cng cp m xi sut i. Cc th ng tu thu xy con thuyn ny bt u t phn thuyn trn mn nc. Ngi ta nh v mi thuyn, ui thuyn chng gm hai ming g cng cp kch thc ln c khot l trn mt phn chiu di ca chng dng lm ch , mt phn cp vo mi tu hay cn gi l lui h (3), phn khc bnh li (H.71). Nhng v thuyn c nm trn vn be hp, nh c hng dn pha trn, bi mng ui n v l mng, bao bn ngoi hai mnh g chnh ny, ch nhn thy mt di hp ca phn b c l ca chng. bn trong ca phn ni thuyn ny, ngi ta xp t mt lot then v then ngang xp chng ln nhau trn hai hng m ch c mt lot pha trn nh ra bn ngoi trong khi lot di ch bng qua vn be thp bi mng ui n ca chng c li u . --(1) Pierre Poivre: Nht k mt chuyn i n ng Dng 1749. (2) L Sng Vnh Quy Nhn (xem pha sau na trong bn chuyn kho) cng c bn li ton bng tre khng c b mng tu g, nh nhiu chic thuyn con trn sng nc Bc B. Kiu ng tu ny cng c pht minh vo th k th 10, bi Trn ng Long, ti tnh H ng (Dumoutier, Vn Ho An Nam, trang 97, 98, 99). (3) Ch thch ca tc gi --Trn nhng then ngang ny c t nhng thanh phng lch iu chnh s trch hng ca mn thuyn, ca then phc bum (1) nhng then dc (2). Ca nhng on ni gia c s kt ni cc v thuyn, v ca nhng ct chng tm thi c b tr gia hai chiu cao then ngang ang ch c thay th tip theo bng nhng vch ngn chia thn thuyn thnh . Vic ng nhng tc phm tu thuyn sng ng ny l mt cng vic an lt kh nhc v i (nang). Ngi ta ghp li thnh hai phn t trn th bng tre bn li thnh phn ni thuyn m nhng vn be thuyn thp kp thng theo cch ci cht bng qua chnh n, nhng cht ci lun c gia c bng nhng trc bnh li. Ngi ta gi nhng mp, u tin lp ph chi (nha), da vo v tu bng cch p chng vi vi mt sng mn lp ghp hai mnh g li vi nhau lm thnh vnh ai bn trong tt c dc theo thn thuyn, c bng qua n bng nhng cht ci. Lun lun nhng cht ci ny khng c san bng pha bn ngoi. Cng vic ghp chung vi nhau ch c th thc hin bng cch treo n ln cao, vi s h tr ca b thng cho v ca mt gin gio, phn na thn thuyn bng g, nu khng th thy thn tu tht s bng tre rch tot di sc nng v mp mo ngay (H.70). S lin kt c kt thc, ngay lp tc thuyn s lt lng tu mi sc nng ln cc mn thuyn (H.66). 24

Trong y ca nhng con thuyn hip mt mnh, khng ging mu lm, c t ra v bt li bng nhng kt ni bi v thuyn hip bi khoan ghe, da vo sng mn lin kt hai phn ca thn thuyn. Nhn theo chiu dc trn nhng thuyn hip ny, nhng vn lt r sn thuyn c lng kht st vo nhau hp nht thnh nhng y ca thuyn ti phn y ca boong to knh bo v thn thuyn. V sau, chng ta tm hiu tip nn ca khoang tu, hm tu.

VIC NG TU B X BC K AN NAM
Chng ta tin n gn hn bin gii dn Trung Hoa, chng ta cng tip cn c ton b trong nhng phng php ng tu b Trung Hoa ng nhng b ln Bc B, An Nam v Bc K. Cch c nh v thuyn chng hn c bo m bng vic s dng ca-ven dng c dng c nh cc thanh nm trong cc khp lun dy hnh tam gic. Nhng mng ui m t trong l mng v cht g ng vn g khng cn c s dng. ui tu ghe c nng ln cao hay i sau ui tu (1) tht l r nt trn nhng ghe thuyn Trung Hoa, to thnh dng v b ngoi vi im ng inh vung gc hai mn thuyn, ngay khi va vt o Hi Vn. Pha mi thuyn thp gn st nc v boong c nng ln kh cao bng mt ng cong cao hn trn phn ui thuyn. B r sn chnh th cao ln t ng li gia thuyn. l dng v chung ca tu b Trung Hoa bt u hay sm kt thc ti im giao nhau nh hng phong cch Phng Ty (2) v Trung Hoa. Sng mi thuyn, mt vi trng hp him hoi rt gn, ch cn l mt sn thuyn c un cong vo lm thnh thn thuyn vi nhng v y thuyn (H.73, 74, 75). Cng tng t nh vy vi phn ui thuyn, c v theo nt v Trung Hoa, c mt tm vn c giu v vt ln bng nhng mn thuyn nng ln hnh cho, hp li bng mt loi bn-ui tu, chng l mt khi cng cp v mt ch da cho thit b li thuyn. Ngi ta ni l mt ui thuyn gi c ch ra t trn cao xung thp, bng na chiu cao ca phn ui thuyn, mt loi hp kim loi cha kh khng kn trong s c bnh li m trc bnh li ca n v nhng np st hon ton c bo v trong nhng c dp ca sng bin. Kiu ng thuyn ny l kiu Sng C. Trn mt ng thanh chng, b tr nhng v y thuyn, to nn mt sn tu rng ri, m hai u cc ca chng s c bo mn i. Trn y rng chic xung hay thuyn y bng ny, nhng thanh ln dp s c ng inh, rt chc vi cc im 12 cm m u b lt vo bn trong. Nhng thanh ny da vo phn khuu trn nhng vn lt lng ghe im ni y v mn sn. Trn vn lt lng ghe ny, bng nhng dng c c nh thanh , nhng mn khc s c chnh cho khp, mt cao no , nhng mn thuyn xc nh ng cong th hai ni y v mn sn ghe tu. Cc l thanh ht nc y thuyn, dng tho kh nc mc li v cho php nc lu thng (H.72). Phn trc v sau thuyn, c o gt nhn hoc nh ngi ta m t ri c nng cao vt v c chng lm ct tng t nh vy to dng cong nh trn phn mng. T phn mng dng cong ny ngi ta ng v thuyn. Mt vi chic kiu thuyn ny c sng Hng, di t n 6/10 di loi thuyn k trn hi ngp trong nc, dng cong vt tht ni bt. B my b n, ch ko 25

nc vo trung tm m khng mt loi thuyn b no ca Php v ca nhng quc gia khc na khng mun th dng. Khng c khi knh cng sng mi thuyn bn trong, cng khng c khi th kch ui tu bn trong. T nhng on ni, gc khuu, nhng v thuyn c gia c. Mt hng then bng qua vn be cao, lm thnh ch nh ra bn ngoi v chnh khong cch ca thnh tu thuyn, thuyn hip. Mt v thuyn cng cp bao quanh, t 30 n 40 cm chiu rng v trn 10 cm b dy, vnh ai ca thuyn, bng qua sau thuyn t n chiu cao ca mc ni, nh lm mt vng kim m cht ly nhng vn thnh thng ln. Cn thit s dng mt bnh li kiu bnh li to sa-phng nh trn nhng thuyn b Trung Hoa cng ng nc bo trn phn sau thuyn. --(1) Cng thy trn ghe thuyn Hi An (2) Theo phng Ty, chng ta hiu chung chung phng ng: n ,... ---

VIC NG TU B PHNG BC
Vic ln t cc b bin pha Nam ca Trung Hoa, vic ng tu phng Bc hiu l tu nh c hng nng Apowan, gm ch yu l nhng chic ghe Trung Hoa, chic Koupang ca Fort-Bayard, chic Ho-Nam-Tien ca o Hi Nam, chic ghe Yam Chow ca Pakhoi. Nt bc k c bit, nu c th xem xt chic Lai Tn M cy, Ghe Mnh ca Mi Ngc (H.76, 77) v nhng thuyn nh c gi l Tr C trn o Tr C, Bin Gii bin. Nhng thuyn Tam Bn ca Vnh H Long rt ta t kiu ng tu b ca Bc K, An Nam. Tt c nhng tu b ny u c i ng An Nam dng ln. L s tha hip gia nhng cch thc ca dn An Nam v Trung Hoa, nh chng ta thy trong nhng bn chuyn kho lin quan n nhng thuyn nh ny. Vic ng tu b Koupang v Ho-Nam-Tien c lm trn mt sng thuyn (hay cn gi l Tip) c thit lp t mt chp trc thuyn. Vic ny bt u t cc v y thuyn m chp cui c un cong vt, hay chu mt lc mnh, cho lm xung theo dng trt ra pha sau. Nhng thanh v nhng on ni u c ng cht theo ng chu vi ni y v mn sn, c o ln trn nhng ch mng bn di theo t l mt b r sn tu 40cm. Nhng then ngang phi chu ba hay bn th, chng chiu cao ca v boong thuyn. S kt ni ngang c thit lp bng vch ngn c chun b trc v ton b trn xng ng tu trn b, tip theo c c nh trn nhng khung g ln gi nhim v lm ct chng v sn tu. Nhng vch ngn ny c xp t gip dy ln dc v c ng inh trn mt bn ca on ni v ca nhng thanh , vi t l l mi mt vch ngn khong cch 2 26

mt. Nhng khoan ghe tht s kn c k lng lp t cho khp. Khng c sng mn ct dc, nhng nhng v thuyn bn ngoi ging nh trn nhng ghe thuyn An Nam. Vy l trn nhng thuyn b Trung Hoa v tr b r sn chnh nm khong gia ng li, ng mi thp trn mt nc so vi i sau ui c ra nghing cha ra bin i khi cao hn 12 mt. Tt c nhng thuyn con u c sn sau kn c trng hay bao ph bi v thuyn, m nhng vn be c nng ln cao ti bnh li nn sn, bao ngoi ly ton b phn sau, khi th bn nguyt thy vch ngn sau, khi th cong trn trt ra sau hp vi tt c v ch trng thy mt ng rnh trong c trt mt trc bnh li. *** Hon tt bi gii thiu ny, chng ti xin li ch kh khan cp n nhng vn k thut m c th lm c gi s hi v khng quen dng (1). Vo thi k m hng hi bng g thc s bin mt ti cc vng bin Chu u, tr thnh loi tu n c u tin nhng vng i dng bao la, chng ti tm thy li mt phn khc ca th gii vi hnh dng sng ng xa kia. V th m chng ti chn nhng t c, c th b qun lng t vn cn c yu thch, vi tt c iu m chng din t v gic m, s ph cch, mi v sng tu tri hc n, ngn ng m khng mt ngi i bin no s dng m khng thy nh qu hng. --(1) c gi s tm thy gii thch t cui cun sch t in ch gii nhng thnh ng chnh trong ngnh hng hi. ---

27

CAM PT
THUYN CHALEUM VNG VNH XIM LA (1)
T bin khi tr v, ngi ta i vo vng bin trong bao bc qun o Ph Quc v nhng o h-ma-tt st v gra-nt, vnh ai san h tng c tn l Poulo Panjang, Poulo Wai, Koh Tang, Koh Rong, vy l ngi ta nhn thy trong nhng hi nc dy c bui sng, bum ln ca tu b (2) Chalcum ging bum bin tam gic bng chiu an mu vng ng hay bng vi tn mu t son. Tu b gia vng chn hay bung chnh (3), nhng li vy b n hnh tim c lp t trn cc y a dng thay i t 10 n 20 mt, c s dng t thng 9 n thng 3 nh c Pa-thou, loi c thu ny c nhiu vng b sng Cam Pt. Ghe Chaleum c tm thy tng t, v c gi cng tn Xim La ; bn tng t c sc thuyt phc (4) n dng nh l ct mc trn i lc Chu nh hng Phng Ty thng th tng v chic bnh li bn hng m khng cn c s dng trn nhng b bn ny na. Dng v nh mt thuyn nh c mc ni yu, hnh dng nhiu gc cnh nhn hp thnh mt con thuyn c voi to knh nc chng ta, ging vi thuyn c drakkar ca dn cp bin Viking, vi bnh li bn hng. Chiu di nht ca ghe ...... .... 12 m 00 Chiu rng then ngang chnh .... 3 m 20 su ghe ............................... 1 m 30 Trng ti (5) ............................. 12 Tn *** Nhn chung thn tu thuyn c 8 v thuyn mt mnh, khng kt ni ct dc, c gi bng nhng thanh lng vo gia nhng on ni bt u mn sn v kt thc sng dc y tu. B x rm tu thuyn c gn chc vo chnh b mt ca boong tu, duy nht, khng g gh v gm nhng sn tu tho lp t trn mt vn lt r sn ni vi nhng u on ni gia chng. Nhng v thuyn c th cht ng vn trn mi thuyn, phn ui thuyn v sng thuyn, ri tip theo c ng cht theo cng cch trn nhng thuyn hip, thnh thong tr gip c nh thanh , c chc chn hn. --28

(1) Bn tho u tin ca ghi ch ny c ng trong Tp san Trng Vin ng Bc c, Tp XLI, trang 362-363-364, Ph lc bi ca P. Paris: Nhng chic tu chm ni thp Kh-me _ Thc vy ghe Chaleum hin ti rt ging, bi thn ghe v bnh li ( x gn), nhng chic tu chm ni thp ca Banteni Chmar v Bayon. (2) Tu b (3) Ghe Pok (khng phi ca An Nam) (4) S a dng v chic thuyn nh Xim La ny c H. Warington Smyth m t trong Nm nm sng Xim La , Lun n, 1898 trang 4 v _. (5) Trng ti thu quan. chnh l loi c cp trong s ghi danh ng k. --Sng mi thuyn c ko di bng dng c nng cao c dng ngm mi ct bum, trong khi phn ui thuyn, khng c ui, cng c nng ln trn g thuyn. Chnh chic tu ng dng gii thiu phn ui thuyn c t theo cch u Chu v vi chic ghe Tr C ca Mi Ngc, mt sng mi thuyn nh ra, tri vi cch hin thi bao ngoi sng mi thuyn v phn ui tu bng nhng v tu thuyn. Mt vi chic thuyn ny c bt boong tu bng boong mi hai mi thuyn cn c phn ca boong. *** Ct bum c trng bng mt ui n trn mt mng tu v c dng di nhng tm bng cu tu bng hai b phn tng ng nhau. T hai im ny cng ra b gia c chn ct bum. cao....................................... 12 m 00 nghing trn AR................... 12 n 18 Gc ca trc tu v ct bum... 135 nghing ca ct bum trn phn sau thuyn, hay gc cnh c dng ng, 12 i vi nhng thuyn nh hot ng trong vng chn gi, loi gi kn vng tu, o v vnh (Tchco, Ream) vo 18 i vi nhng tu thuyn hot ng thoi mi ngoi bin rng hng loi gi ma Ty Nam. Mt ct chng, c buc dy trng vo u ct bum v buc dy trn sng mi thuyn, chnh sa un nn li th g b nghing qu mc cn thit nht l lm cho tu chy hng hn nh c pha sau trung tm ca b bum. Hn na, nhng dn chi vng vnh xc nh _ v chnh chng ti tn mt quan st _ l r rng nghing gim s lc dc khi bin ng. C l sc nng ca ct bum th thch c gng ca n trn phn sau rng hn ca thuyn, thay v hot ng phn mi theo chiu dc, ngi vng trn thuyn trong nhng iu kin sng gi dp dnh hn. B ct bum c no cp st v c kim gi u, khng c b phn tu v khng b cng bum trn nhng inh cht nh bng qua mt vi u on ni. chn ct bum, so bum trc lng c bt vo nh trn bng mt vng ct bum m ngi ta iu chnh cng gip cho cp li chy trong hai rng rc.

29

Dy ko bum ko qua cnh ca ct bum v tip theo vo trong mt rng rc trc tu c nh trn vng king trc tu hay trn vng mc bum, khi b phn ny tn ti, nh trn nhng ghe thuyn Tuk Prabel (H.6). *** Din tch thuyn bum: 78m2 14 mnh vi bum kh 58cm chiu rng Bum si rng.................. 7 m 00 Chn AV ............................. 9 m 90 Chn AR............................. 11m 50 Mp di bum................ 7m 80 B bum c trang b bum cho mt phn ba (au tiers), hi ging hnh ch nht. c bn kho lo bng cy c thnh l c ngm trong nc bin, n c dng ln trn trc tu b cng cp lun c gia c bng mt thanh g di. Cho ct bum si rng c bo bng mt u bum hay mnh vi bum nng n trn nhng dy no cun bum c may ghp li song song vi trc thuyn. c dng trn so mp bum trc ln, kiu An Nam c dng h tr cho tay nm ngang, n c h xung tng t nh l ngi ta dng n ln v t n nm ln mt cn trc con d (1). chnh cng bum li v hng gi ca thuyn con ny, mt vi ch thuyn cn bng b bum bng cch thm vo mt bum mi gi vai tr lm mi thuyn. Tuy nhin trng hp ny cng rt him c. Chng ti ch c th ghi hnh c mt ln loi b bum trn nhng chic ghe Chaleum bum nghing ca vng tiu o Cne v Snom Krabeu. --(1) Tri vi cch ca ngi An Nam khng bao gi h bum xung, t khi h dng bum nhng nc ln. Tnh cch chnh ca ghe Chaleum l kiu thuyn bnh li, trc bnh li hp, ch c mt mnh, bnh li bn hng, t Scandinavie n Nam Dng, dng nh thnh cng y. Tng chiu di ................................ 3 m 90 Chiu di bnh li ............................ 2 m 00 Chiu rng bnh li .......................... 0 m 40 Bng qua trung tm ca sn thuyn c t cho khp cng trn hai u on ni, mt ct chng thuyn, hu nh lun t mt mnh c dng trn thanh . Ct chng ny dng gi trn mt trong nhng ci xin, bnh li buc dy lng bng hai vng dy nh bng si gai du hay my (H.32). Thnh thong mt dy buc, c tht gt, x qua mt ci l trong trc bnh li.

30

Thit b, c iu khin gip cho bnh li, da vo sc nng trn g sn thuyn, thng th vi mt vt khc chn trc bnh li. Mt dy gi c nh ui thuyn cn bng, sc y c s dng trn bnh li thuyn, n ni nhng dy ni khng cng. neo thuyn, thit b ny c nng ln v b tr trn ci xin ca n. Lun c lp t theo hng gi thi ngc li, vt qua pha ui thuyn, khng c rt ra khi nc, thay i dy no bum. *** Nhng neo thuyn, khng c im g c bit, i vi phn ln thuyn Trung Hoa, c t trn sn thuyn ch nht, thit b th neo (c xp t ngang qua pha mi thuyn), d b x ng. Ngi ta gp nhng m neo mt phn, bng g i rng, c s dng nh nhng m neo tht gt. Xung quanh mi thuyn, v thng trn c phn ui thuyn, mt khn trm mu , ting Thi l Ph Dng, vnh ai nng ln cao. N c bn im chnh c khc theo kiu ch Trung Hoa. Mt c ui nheo mu di, pht phi trn nh so hay dc theo bnh li, ch r, theo tnh trng ca n, chuyn ti hng trn thuyn tr thnh thuyn nh c. Thu th on l ngi Kh-me hay Hn_Kh-me vi, c bit l tiu o Cne v Snom Krabeu, mt phn trm no ca dn Xim. Con s ghe Chaleum ngy nay c th c nh gi khong ba phn trm thuyn nh, tr bn tu nh c ca: Tiu o Cne (Ks Kapit) Snom Krabeu Tchco Ks Cheang (Vnh Kompong Som) Ream Tuke Sap (gn o Ph Du) Xng ng tu Muhu, Srcham, Sr Umbell v mt vi ni sau bin gii Xim La.

GHE TUK PRABEL (1)

Tn ti vi ghe Chaleum l loi thuyn nh th hai c c im l khng c phn ui thng pha sau. Bnh li trc dy ca n, t kiu bn l bnh thng, li c ng cong. l chic ghe Tuk Prabel, chuyn ngh nh c mp, c ui, c hng chi, v.v. c tr gip bng dy so mc sc nhn (cu khin) vi phao - mt loi dy cu ging, khng mi cu, trn nhng thit b dng cu c (2). Chic thuyn con ny c mt kiu treo trc tu ring ta nh mt vng mc bum Chu u (H.6). 31

Bum ca n C-Nao, c nhum bng loi v h o rng s vt c mu nu, bum c lm bng vi c-tng. Cng cu c: Ks Cheang hay tiu o Brandon, cui vnh Kompong Som. --(1) Prabel din t bng ting Cam Pt l: c hng chi. (2) Thit b ny c An Nam v c tn l Cu Khiu. ---

GHE TUK CHAP KY

Cng loi ghe Chaleum vi phn sau ca ghe Tuk Prabel v nn bng hp cha mt dy ca boong trn c t mt ti li gi l Ky , mc li rt kht, c dng nh loi tm mysis lm mn ln bt c ng dn nh gi rt cao. Bnh li l mt mi cho ui loi mi cho dng trng, di bn mt, trang b dy gi bnh li. Thit b ny c s dng cho ngoy trn nhng vng nh c, khi li cu th xung nc (H.38). Loi bnh li ny gi nh n bnh li ca nhng chic thuyn ca MnamPing. *** G dng cho vic ng 3 loi thuyn nh ny l loi Popl (tn khoa hc Shorea Cochinchinensis) g Sn An Nam. Chnh loi g ny c nhum m rm nu di nh sng v ph hp lm v thuyn. dng cho b r sn thuyn, cn dng c g Koki, g sao An Nam (tn khoa hc Hopea Odorata) g xm pht vng ng nh v kh b su bin c khot. Chic ghe Thuong cng c s dng (Pterpcarpus Indicus). mc c ng bng cy chlocutal - ting An Nam l du (tn khoa hc l Dipterocarpes) hay cy leal krhm (ting An Nam l du mt tn khoa hc dipterocarpus artocarpifolius). L loi g qu gi v bn tt. B ct bum c khc kha trong phaong , ting An Nam l cong (Calophyllum). Nhng nha du dng cho vic trt thuyn c rt ra t loi cy Cheal (Dipterocarpus alatus), thuyn chi ting An Nam. Tng ng nh vy ngi ta cn s dng mt loi nha, morak , mt loi c mu en p, sng dng nh vec-ni thn tu v ly t cy Kreul (tn khoa hc Melanorrhea Usitala Tandart).

GHE TRUNG HOA - VNH XIM LA

Ngi Trung Hoa i thuyn ti vnh Xim La sa chic chaleum cho hp kiu ghe min Nam Trung Hoa. Tng t, hp nht chng hn v nhm tt c cc chic ghe Trung Hoa li vi nhau cng hot ng trn nhng vng bin ca ng Dng, phn m t chic thuyn ny c ghi chp phn cui chng Bc K . 32

GHE CU O PH QUC
Mt trong nhng thuyn nh c nh xinh p, nu khng ni l p nht, v ai cng cng nhn l chic Ghe Cu o Ph Quc. Ngi ta gp chng chnh trong nhng i tu nh no trn nhng b bin ca o ln vnh Xim La, nh c vi xung cu ca chng, vo nhng m sng trng thng hai n thng su, bt mt loi mc nh, mc th, hay trong vng c gi ma ng bc, bt c cm, loi c mi c dng lm nc nm , tn gi mt dng nc mui c ca vng o ny. Ngi ta cn gp ghe ny xa hn, mi ti nhng o ngoi khi, Poulo Pandjang, o Poulo Wai, Poulo Damas, c th tri theo c ng bng sc, c thuc ging c ng, c trp, u c dng v nh nhng, nhanh nhn, tuyt vi v ring bit. y bn kia i dng xanh, c con mt mt trng to, en trng, cho nhng chic thuyn cu, v thn thuyn nh bng vec-ni, mt dng v bun ci ca ch c to ng nhu nhc v hoa l (xem thm trang hnh XXXI v trang u sch, H.55) Nhng th mc ng tu lm vic t nhiu th h, cha truyn con ni, trn o ny, h ng tu Ca Can, pha bc ca qun huyn hnh chnh Dng ng, cng nh c, mt trong nguyn mu v in hnh nht ca dn An Nam. G dng ng thn thuyn l g mui (balansa), mt loi g xm pht hng c hng thm hay g sao (Hopea Odorata), ting Kh-me l Koki, u tin s dng ng b r sn tu. Mt b khoan ghe chia tu thnh nhiu khoang cha c. Mt vn lt r sn tu, nh trn ghe Chaleum, m bo s kt ni ca cc on ni. Khng c phn ui thuyn, ngoi tr c lm t mt phn duy nht m ct bum bng qua, nhng vch ngn ngang thay th cho mc ch ny. Nhng tm vn be dng ln trn nhng v thn tu, c ng inh trn mt loi rm u mn dng boong tu c ng lm t nhng phn ln c t khp, ming ny trn ming kia, v nm trn rm boong c th d ln c. Da theo cch thc ng tu ti nhng b bin An Nam, Ghe Cu Ph Quc khng c sng thuyn (hay cn gi l Tip). Hnh dng ca chng th bu trn y thuyn. Cc v thn thuyn c ng li trn phn mi v ui thuyn, r rng tho ra mt ming g cong ni phn tip vi mi ghe ng ghi nhn. Khng c ai mn thuyn, nhng c vnh gia c, tt c dc theo mp dp ca sng dc y thuyn. Cc tm vn be c nng hn ra phn trc thuyn, iu ny gip thuyn c dng v tht duyn dng. Vic trt thuyn bao gm mt hn hp c gi l chi v vt n bng si da thm du hay cn c thm si gai x x, tt c u c ph kn bng lp nha mac-tt. Thn thuyn c t trng v nhng rm mn thuyn g c nh du vec-ni, mu g. Trn tm vn be trc ca thuyn bn kia bin xanh ni bt con mt mt trng to mu trng, chnh gia c trng mt trn en. y l, tt c nhng thuyn cu c nh hay tu bun nh ca ng Dng, loi thuyn c con mt to t kch thc ln nht cng l loi Ghe Cu l lng ring bit. 33

Trng lng thuyn nng khng vt qu 35 tn. *** Ct bum ch mt b duy nht, c trng trn mt rm dc lch v c gi bng hai tm bn hng. N bt qua phn ui thuyn rt rng, dng bng gh di, c t khp vi ui trn trn hai on ni. Rnh y trn, c yu cu phi c ha tit ba l n bn l, chn thm mi tn bng tre ti to li, t ch ny n ch khc ho tit c ba l v c kt thc bng mt hnh trn nh tri to c gn chm lng thng ng. Ct bum mi c thay th bng th ngi ta gi, trn bum cho la tinh, mt ct trinquet bum hnh tam gic, mt loi ct bum nh c trng bng tay, chp mi thuyn. N c ng thnh mt chp trc thuyn bng tre cng cp di 5 mt c cng ho tit x ba mi. X mp di bum trc ln no chn ca ct bum. Ngi ta nhn ra hai nh ca thuyn con, hai u khom trn thanh g di dng lm tr ct, mt da vo ct bum tam gic, mt khc c th tho lp c trng trn g ra. N dng t mt chm so chng v so thuyn ca ct bum ln, trong khi nhng cn gi thi cng a bum i, thay v dng bum ln quanh so bum, nh ct bum, nh l n c dng An Nam. *** Ch c bum ci mt phn ba (au tiers), bng nhng l c hay bc c bn kho lo. Ct bum nh tam gic, c cn trn s mp di bum. *** Dy ko bum hay lo h ko qua mt rng rc c cht trc vo trc neo v mt dy ko bum c nh ngn, bng phn trung gian ca mt vng u dy, trn ng vng si st. C hai vng ct bum: vng king bng my xon kt ni so neo vi ct bum, chiu di m n phi trt, v vng king th hai, c iu khin bng cp li c c u trc ca so neo v cho php ko nghing so cng bum ny (H.10). Dy lo so bum c quay bng mt im bn trong ca g thuyn, n c xp t ng t, ng nm hay c hp thnh bng mt pa-lng nh vi hai rng rc i m mt ci c bt cht vo so bum v ci kia c vng dy vo cht, trn phn sau. Khi bum hon ton c nng ln trn so bum trc ln, phn trn trc xin nh ni bum cho, hon ton khng buc dy, lun php phi trong gi, ngn nga nhng iu bt li ny, mt thit b thu bum rt phn bum ny ra di tc dng ca gi. Hai vt treo c c nh trn nh ca so neo iu chnh s cn bng hay nghing . Nhng th m ct bum mi nh hnh tam gic bng qua hai g vng c nh trn nhng dy no ct bum ca ct bum ln. 34

Nhng dy no ct bum c cun bum bng l nh ct bum v c sit theo cch sit nhng b phn tu pha trn hay chn dy no dng cong. Nhng con quay gi bng vi ch hng gi gn gia dy no nhng vt treo hay thnh thong trn nhng dy no. Vy l, trn nhng thuyn bum cc con quay gi c c nh vo dy no ct bum thng, quay theo bn c gi, cho php vin chc thi hnh cng v bo li hng gi biu kin. *** Khi chng ti xem xt chic ghe Trung Hoa, chng ti nhn ra pha sau lun lun c gin gio cha ra, thng c trang hong rc r, nhng th lin quan n n cng vi ui tu thuyn bum c ca chng ta u c c. Ghe cu o Ph Quc c trang tr nhng khoang thng ui tu, v duyn dng ca n hi ho vi dng dp chung ca chic tu. S phi hp, tip cn mt vi ch, r rng gi nh n thuyn nh ba bum s-bc ca Rp. Cng ng qun chic tu h hng thn thuc ca M Lai. D g i na, nh hng hi xa kia, chng ta ni chic tu tht l thng hng . Trn khoang thng ui ti m nhng x chnh ca chng lng kht trn nhng mi bng v c gia c bng so ko cng bum, phn chnh gia cu bt qua. Pha bn di, nh nhng tu ghe xa kia, chng ta tm thy mt ban cng loggia hay mt mng dnh ring cho ch tu. T mi b ca khoang thng ui tu, s ging nhau l k, ngi ta tm thy hai nh x nh bn hng vng ra sau tu: nhng ch x ny nm ch thoi mi d chu. Trn phn sau ca ban cng, c mt ca trn, l lun trc li, bng qua trc bnh li ca bnh li. Ngi li tu s c mt thng trc y v sau ng ta, c mt so cm c. *** Bnh li l loi c b mt bnh li hi cong, bn l thng dng. Nhng bn l c c nh trn phn cui tu bng nhng im un cong vo bn trong. Chn nc bnh li lun lun rt lp v thng cho c nng cao trong cc y tu. c c nh trn b trn ca b mt bnh li, trong mt ci l, mt b thng cho ngc ln buc dy tu trn khoang thng ui tu: vic bo h c c dnh gi bnh li trng hp n b h nt v sng bin vi dp hay do nhng c p vo ui tu. Nhng ng loi ru ria mi tu thuyn m chng ta tm thy c trn hu ht nhng thuyn con An Nam v ca c thuyn b Chu , c dng dong dng cao v b cao nhiu hn so vi tt c loi tu thuyn m chng ta tng gp. Lun l vy chng dng rng rc Chaumard ni dy neo, hng dn bng hai cht nh v thit b th nhng chic neo ti v d b mt thng bng im ny (H.55). Ghe Cu o Ph Quc, khi n nhm li v ln gi, c vn hnh vi nm b mi cho. Lc ngh ngi, mi cho c gc 45 nghing ng v pha trc.

35

GHE CA O PH QUC
T 25 n 45 tn sc cha k c con tu, chic Ghe Ca, tn gi vn chng ca tu ca bin hay tu bun ven b, l mt bin th ch em vi Ghe Cu m n c ngun gc t . L chic thuyn bum bun chuyn dng chuyn ch nhng vi nc mui c _ nc mm, ni ting l cht lng ca o Ph Quc. Vo ma c gi ma ng Bc, vic chuyn ch gia tng d di c thit lp gia cng chnh ca ni ny ng Dng vi cng H Tin, ng ra bnh thng, vi vi Rch Gi, t cc ca-n ca vng ng Dng h trong vnh Xim La. Bng tu x v nng n hn Ghe Cu, n khng xem vic mi ngi bit n lm vui, ri thay tht l l k, ngi ta li yu qu con chim bin khng l ny. Bn kia b i dng xanh, cng mt con mt to trn, trng thy c t rt xa, trn mt thn tu c nh vec-ni trng, con mt di tm th g m khng g ngn cn c nhng nguy him ca vng bin si l vng Vnh *** Ghe Ca lun c ng boong vi mt mi gia gia tng sc cha hng ho tht s. Nhng thnh mi thng th ngp trong cc v thn ghe, kiu ny cho php cht hng y p ln ghe. T nhng rm mn ghe, c lng kht trn nhng lan can mn ghe c tay vn, c ko di cho n nhng tm vn be phn mi ghe, c lm cho cng cp bng nhng mi hi du kht hay ca nhng cc thuyn bi. Mt mn thuyn mnh m ai ly chic ghe. C khoang thng thuyn ng li vi mi trn. Vi Ghe Ca ca o Ph Quc, bt u c thuyn nh An Nam vi ct bum c th h thp xung. N c hai ct bum c trng chc chn, c gi vng nh chiu cao ca boong tu v hi cao hn cht, bng mt loi m ct bum thng dng. Ct bum mi c t dc thng ng ca ming g cong ni phn tip vi mi ghe v ca ng mn nc. B ct bum c kt thc ti rnh y trn, khng cn trc, khng trang tr x ba mi nh trn chic Ghe Cu. B bum ging ht vi nhng thuyn con trc y, ngoi tr mi thuyn khng hnh tam gic, nhng mt phn ba. B bum c se penner, c ngha l c ko nghing so cng bum dc theo ct bum, khi c buc dy trn so bum. B dy no l si dy thp xon, c sit bi nhng b phn tu trn nhng chn dy no. N chp i mi g, si dy phn sau thuyn sit bum nh vo mt kho d dng tho mc v cho php bum ln n theo hng gi khng b c mn trn nhng si dy no thuyn (H.19). Thit b li l mt kiu bnh li phn ui thuyn cht trc v bn l, c lm nh bt hay nng ln vt qua nhng tay vn hay cp vo b bin. 36

Mt my neo nm nh bn m, c c nh trn nhng m ct bum ca ct bum ln hay nm bn hng trn g, lm vic h trc thuyn v cn thit xuyn qua nhng neo thuyn. Nhng Ng khng cn dng cho cc rng rc Chaumard, trong khi mt then ngang, c lm t mt mnh g ln, c b tr thng qua ng mi thuyn v trn mi b, gi vai tr my th neo. Thit b ny trc y c trn nhng tu thuyn Chu u th k 17 vi tn gi Tangon m ngha t ny khng cn tn ti by gi na (hy xem t in ch gii cui bi).

GHE CA CAM PT
c ng nht vi Ghe Ca ca o Ph Quc l chic ghe nguyn thu, hn na cn c trng ti thp hn nhiu, 12 n 15 tn, n ch khc vi ghe nguyn thu hnh dng trn tra ca khoang thng ui ghe, mi ghe tam bn sng nc lt lati vng tra-ng (mt loi rng s vt hoang s), vi nhng cu tu trn mi b, trong khi ho tit m dng theo kiu Lo gio, m mu en vi con mt trng v Dng mu trng vi con mt en _ c v trn nhng l lp bnh rng rc ca khoang thng ui tu hay trn nhng sn pha sau ca con thuyn. N c ng trong xng ng tu ca hai ngi lng An Nam l ph Cht v Tin Thng l lnh th ca ngi Cam Pt, ng sng vo Cam Pt. Nh nhng chic ghe ch em Ph Quc, ghe ny c phn bit nh vo nhng hnh v ti tn v s ring bit ca ton b tu b ny. Chng ti nhn thy trn chic Ghe Ca tt c nhng c im ca nhng tin l, vi s khc bit l cc ct bum khng th h xung c. Nhng ct bum ln nghing ra pha sau, vic nghing ny cng thy ghe Chaleum v mang mt nn bng g ti cng cht nh bng qua cc m nng thuyn (m ct bum). *** C hai loi Ghe Ca Cam Pt khc nhau xut cng cc xng ng tu v lng ny hay lng kia An Nam: M-hu _ nm trong vnh Tuk Sap pha Bc o Ph Du, c lin quan hnh chnh vi Cam Pt. R rng l t mt trng ti thp, mc mc hn v t c chm sc, Ghe Ca loi th nht c c tnh l pha trc theo kiu ghe Chaleum vi sn ghe my th neo tng t. Ct bum khng c m, nhng c mt h thng cc thuyn duyn dng xoay nhng dy lo bum. Nhng dy no bum c sit dy bum, ch khng vo nhng b phn khc, trn nhng mc dy bng g cng cp c c nh trn boong, vng ph cn. Loi ghe th hai M Hu gi nh n chic tam bn to knh trn sng nc ca vng H ng Dng. c bt cu tu nhn bng, ngi ta thy ct bum ca ghe ng nghing v thiu dc hai mi nh sng tru (H.7).

37

Thu th on bao gm ngi Chm, ngi t vng thng xung, ngi M Lai, mt t dn thiu a phng, gia nhng ni khc, Srcham, khng xa Cam Pt bao nhiu. Chic Ghe Ca ny thnh thong thy c mt con mt trn en, c vin , mt cch th hin v cng him c ca dn tc c nn vn ha Hi gio.

NG DNG
GHE CA TI CA SNG CU LONG
Khi nhng thuyn bun ln gh hai vng ni Vng Tu v tin vo dng sng Si Gn khc khuu, h th thuyn bn tri nhnh sng quanh co bng qua mt lch, knh, sng nh tri di t Bc ch Nam cho n tn ca sng Cu Long. y l vng Solrap v Bassac, mt phong cnh p khng th t ni, c bao ph ton mt mu xanh rn ni m t ginh vi nc, ni m tt c u lnh bnh m t, ni m nhng m thanh m m vang vng di nc. L vng quc ca cy c, da nc, ng rung v tt c nhng th cy c ht nc bng r, cht mn ca vng t mu m ny. Bng qua mng li knh rch chng cht ny, ph by dng sng Cu Long, xung t cao nguyn Ty Tng, t tng ny n tng kia, s bin mt ra bin ng, bng chn ca sng ln ngp bn, ra xa ra khi. Chnh cc ca sng ny l u mi ng bin vo quc ny. Ngi ta k l t hi xa xa, mt cn bo nm nh th Camons (B o Nha) ln trn cc b vng quc sng nc ny, tri ln, v c t tn l Cochinine (ng Dng). Ngy nay, nhng knh rch, ng x, ng st bng ngang dc bn trong t nc ny, nhng con ng ln t nhin b b i. Cc cu chuyn thut li cuc xm lc i vo huyn thoi v tt c u trng tri tr v gia s c c xanh rn v xam xm, b bt bn v sng long, trn ri ra nh sng d di ca mt dng nc lng nh mt tm gng thic. V ri, mt khuu sng ln, neo c th, nhng chic Ghe Ca mi cao v nhn, mu thn sa ( son), vi i mt ngi to ln Ngi ta s ni thuyn khch (c trn sng Nile) va mi t Ai Cp n (1), vi nhng cnh bum c buc dy chc xung, ct bum ging cao. Nht l c tr trong thnh ph bin G Cng, tt c tin vo thnh ph bin B Ra, nhng thuyn nh i vo nhng ca sng v trn sng nc ni a, qua vng H ng Dng. Ngi ta gp loi thuyn con ny trn Sng ng c v By Hp, vo cui thng ging, ang ging cu, rt xa bin, hay ang bun bn vi nhng ghe thuyn Trung Hoa, vnh Xin La, nhng ghe ph, thnh thong, c tu bun lu. *** 38

V tr ca thanh ngang chnh trn on gia li ghe. Khng c tip (sng ghe) v thn ghe phnh ra theo kiu ng tu Nam K, x An Nam. --(1) L do hnh dng ca nhng tm vn be mi thuyn. --Chiu cao ca sng dc y ghe, ca nhng tm vn be cong nng cao mi ghe v phn ui ghe ln, khi ta bng qua thuyn con c o tng nh ng cong boong kt thc bng ng gy khc. Phn mi ghe, im ging nhau c ghi nhn l mi nhn u ghe. Khi thay i hon ton, lng tu c mc ni thp trn mt nc. Mt lan can mn ghe, rng 30 n 40 cm, chu mt mi ghe, rt hp v thp, c nm sau ct bum. Mi nhn ghe hon ton b che bng nhng tm vn be. Chiu di thuyn nh ny i khi nh mt chic thuyn c mc trang b bum cho, b bin mt trn bin. N c th di n 20 mt vi 2 mt 50 rng y then phc bum. Hnh dng ca n, di v c lm cho thon th, khin vic i bin m m v bum d dng nng gi. Trng ti ghe t 10 n 40 tn tnh lun sc cha. *** Ghe Ca ti ca sng Cu Long c hai ct bum ca mt chp trc ghe, nhng ci bum mi c th tho lp v lun c nng ln ti b neo. Ngoi ra ch c mt ct bum ngy bng ngn, bng phn na chiu cao ca ct bum ln, c dng ln bng tay trn sng neo. B ct bum nghing 12 v pha sau. cao ca ct bum ln bng 2/3 chiu di sng ghe (tip). Nhng dy no gm c mt dy na t (phn na ca 12) tao my, dy 8mm, c qun u dy cp bng nhiu gc v c sit bum nh b phn tu. Chng c buc vng dy trn u ct bum bng nhng mc dy xon v gp xung dc theo cc si tao. trnh vic ct bum mi c mn trn nhng dy no ng trc ca bum ln, ci chn c b ra ng mi bi ci ny nghing, nhng ci kia nm theo hng gi ngc li nn lun c thi cng ra v sit cht. Nhng cy so bng tre dng ko dy, dc cc b sng c ko cng cao, trn nhng dy no. *** B bum l loi Hu-a-ri. Vic by tr n chim ht 2/3 din tch ghe, t phn sau ra trc ghe. c dng trn mt dy cng bum di ko nghing x cng bum theo dc ct bum, n c vin cp trn mt so bum trc ln c no dy vo chn ct bum nh vo dy cng bum. 39

Dy ko bum bng qua l lp bnh rng rc v gc bum c bt bi mt dy xch cng cp cho php dy cng bum chng chnh v khng h n xung. Dng c h trc ghe dng vo vic ny. Ti ch th neo, thng cho thng dng ny c buc xung quanh ct bum. Bum, mt khi dng ln th c dc t nh ca ct bum, gia nhng dy no, v tr c dy gi trc xim bum iu chnh t u dy cng bum. Vic sp t c in ny, ti neo ca nhng chic Ghe Ca c thc hin t rt lu i. *** Thit b iu khin ghe, c dng trn cc bn l l b mt bnh li hp v cong, nghing v pha sau, vi, trn sng ngoi ca ghe, mt lot khc, mt loi thanh rng c s dng dng bnh li. Thit b ny s c tm thy trn nhng chic ghe xung Qung Ngi. *** Nhng Ng th khng c trn Ghe Ca. Chng c thay bng then ngang, c dng ln trn hai cc cp, trn nhng ci neo bng qua. Thn thuyn c khc hai con mt su trn nn hay en, i khi dng ln trn mt tm bng vng ti hay xanh. sau ghe, c hnh trn m dng, en v , c vin mu vng hay trng, trang tr mi mt sn ghe (xem hnh u sch) cng nh mi ghe c gt nhn (H.64).

GHE CA B RA
Ghe Ca B Ra khc vi nhng chic trc ch mu sc gin d v mi ghe dng thp hn. Nhng mu sc c dng: , vin en, khng c ho tit m dng. Tt c rt mng mnh thanh thot, cc ng nc dng nh c nghin cu tt hn chic Ghe Ca ch em ti sng Cu Long. V trn chic cui cng ny, r l ton b bum c trng trn phn mi ghe, mc d phn trng tm ca ghe nm pha sau. Mt b c ba bum: Bum ln, bum mi v bum mi tam gic (kiu u Chu), ci ny ngay ng mi ghe, hu nh trn nhng Ng. S sp xp ny, lun gy n tng, tng dn, t trc ra sau ghe, cho dng v bum cho La Tinh. Loi b bum ny Hu-a-ri, dy cng bum ca thuyn gc c hnh dng ny rt di cho php ngi ta nhn ra n t ng xa. Bum nh trc ghe, nh hn nhiu so vi hai bum kia v lun c vin cp cht, du cho c dng v khc xa. N dng nh bnh li cn bng i li cho chic ghe (1). Ct ca bum ln c trng trn phn gia ng mi ghe v dng nh l iu khng bnh thng, r rng trng tm ca b bum ch dn v gia ng li ghe. im c trng chnh ca thuyn nh ny trong vic n l chic duy nht s dng dy lo - thu bum. Vi hng gi thi tt ra ng trc mi, v cn phi km gi li cng gn cng tt v ngn khng cho bum qun li thnh b gia, n c lp vo cho ct bum xung mt dy cng bum trn c qun dy pu-li. Thng 40

cho chy trong ch ny, vt qua dy buc ghe th hai trn s mp di bum, c nh chn ct bum, sau khi cho pu-li th ba c trn dy cng bum. Tng bn ca nh hay sc chu nng, bum c may ghp ni li y cng l ch dy thu bum tc ng n. Ba l bum ny dng cho h thng dy thu bum. Thit b iu khin c dng nghing hn 45 trn cc bn l v s tm kim nc gn nh mt phn ba chiu di ca sng thuyn. N cng c u khom v cc khc trn sng ngoi ca bnh li m nhng chic ghe ca ti ca sngg Cu Long v chng gip nng bnh li ln, khi nhng chic thuyn nh qua nhng y nh ca chng. Chic Ghe Ca t trn mt thit b th neo, dng thng dng l Ng. --(1) Hnh dng ca bum cho ny th hin, di con s 54, trong cun sch ca S. Millot: M t b ghe thuyn _ Paris, Hi Xut bn a L (Socitt d'ditions gographique), Hng hi v thuc a (maritimes et coloniales) _ 1926. Tc gi ny (trang 37) chia nhng sai lm ca c Pris trong cun Tiu lun v vic ng tu ca cc dn tc ngoi u Chu (Essai sur la construction naval des peuples Extra-europens) (Paris 1841-1843) _ gi loi ghe ny l Gay Bao. ng S. Millot n gin t vch gii hn nh chnh li chnh t bng Ghe Bu, nhng loi tu bun ven b ca ng Dng c xc nhn thc t l mt Ghe Ca hay Ghe Li Rng. ---

GHE LI RNG PHC HI

Ghe Li Rng Phc Hi ly tn t li Rng cu c, li vy ln c dng dc theo b bin v trn nhng bi ct min Nam, An Nam. C th i n bng ng b, ngi lng ln ca cc ng dn ny, thuc tnh B Ra, cho du khch thy mt khu lng chi lu chi c gi gn sch s ni m kh lng ngh n vic quy hoch th. Ngi ta lp mt hp tc x nh c y. Hot ng thng xuyn, v mang n cho nhm dn chi ny, s sng mi ngy, mi quan h thoi mi vi nhau v pht trin khi nim tit kim hu thn. Khong t bn n nm gi sng, b bin Phc Hi ngy no cng hot ng hi h. Nhng thuyn nh, nm trn bi ct, c ngi ta vc trn lng, y ra bin v dong ra khi. Tu ghe nh c tr v khong 2 gi chiu. Th l xung ghe trt c nh c ra v dn chi thc hin giao ko hai bn mua bn v cc gn kt vi nh thu chuyn ch, cht hng ln nhng xe ch ng lnh tt c hi sn ti sng ban sng cung cp cho cc ch u mi ca Si Gn, Ch Ln. Nhng thuyn con (1) c chiu di ti a 12 mt v ti trng 15 tn c phn chia thnh 2 nhm: nhm u c vin cp ton b bng g, nhm th hai c y ghe c ng m la-ti bng tre na v ch mng rt rng. Chnh trong nhm ny, nh vng Min Trung - An Nam ta thy c bnh li trt phn ui ghe. 41

Dng dp ca ghe ny rt di, khng c tip vi y loe ra theo kiu ng thuyn b Nam K, An Nam. Khoang ca thn ghe chu lc boong tu tho lp phn y ca boong hay li tre mt co. Mt rm mn ghe nh nng cao tm vn be phn mi ghe ln, kt ni vi thn ghe bng mt dy buc. *** Lun c xp t gim dn t sau ra trc, mt b ba cnh bum theo dng bum hu-a-ti. L b bum ca b bin Nam ng Dng, hu nh trang b bum cho cho tt c cc thuyn b i bin, b bum La Tinh c bit t u Chu m gc dy no bum c da vo chn ct bum. Cnh bum ci c si rng trn mt dy cng bum c hai tr kt ni m chiu di ca chng tht s bng vi chic ghe. S mp di bum trc ln, v cnh bum, mt khi c dng ln, c no dy bng nhng dy thng bn ca kh vi u bum. Gc ca dy ko bum trn chnh gia ng li dy cng bum v lun lun vng ct bum cng l vng king bng my bn li, dng lm thit b hng dn m chng ta m t ch khc. --(1) Ngi P. Paris (t ch Bn pht tho.v.v. trang 355, ghi ch 18) lm r cc im hnh dng thn thuyn gn ging ca loi ghe ton bng g vi nhng Kolch pengager ng Nam ca Bn o M Lai. --So bum c buc cht bng mt dy buc chn ct bum hay bng mt cp li m dy pa-lng c ko cng y. Bum mi c trang b bum cho theo cng cch thc, vi s khc bit khi n c ging ln, dy cng bum vn cn ghp vo ct bum. Ngoi ra dy cng bum ny cn mang mt vng dy nh theo chiu cao mong mun buc vng vo nh bum. Cnh bum th ba l mt bum mi tam gic m ct bum ngy ca n c trng tt ng mi ghe. Vic dng bum ny tr nn cn thit bt buc b cho bum gia r rng l bum ny nm phn li ghe. Ngi ta gp nhng thuyn bum nh ny, bum c dng khn tay b ti, trn nhng Ghe Gi Qui Nhn. Chiu cao ca ct bum khng qu 2 mt. *** Ct bum ci, ct bum lin mt khi, c ngha l ch c mt mnh, c nm ng mi ghe, ko li v pha trung tm hn nh b bum. N bng qua mt bng g v ng b trn mt thanh , hay trn mt x di th hai khi cc y ca thn ghe c bn bng tre na v c da vo hai tm bn hng. Nghing chng 8 n 10 ra sau, n c no dy bn hng bng nhng dy my ct li vi nhau bng nhng tao, c sit bum bng nhng b phn tu khc trn chn dy no cong v c nh bn trong chic ghe. Trn Ghe Li Rng dng hai, vic sit dy bum c ct vo bn trong ghe thuyn trn mt sng ca nhng lan can quanh boong. 42

Nhng dy no ny c qun u dy cp, cch khong, v mang nhng vng dy nh hay mc c xp t cho nhng hot ng thng thng ca nhng dy cho nh. Ct bum mi v ct bum tam gic c tho xung neo v c thit lp m khng cn c b dy no. Nhng dy ko bum chy trong l lp bnh rng rc. Nh trn nhng Ghe Ca ti ca sng Cu Long v B Ra, Ghe Li Rng c mt ct chng c c u ct bum v c sit dy trn sng mi ghe nh vo mt mc dy c lt da th hay ca mt b phn ghe hay bng ngang c sng mi ghe. Dy gi trc xin cng bum lun c, ti phn na dy ko bum, mt con quay gi, thit b ch hng gi thi. *** Mu sc ca ghe ny c en, c vin ng trng v vng. Ho tit m dng c v ngay chnh gia trn mn ghe thuyn, v pha sau, ca mi g t mu v vng. Trc bnh li c t mu en. Trn sng mi ghe, mt ngm ct bum mi, c mu son thn sa, c lm ni bt hnh rng ca lt ngc. N lm nh n cch iu ca c ui nheo rng ca An Nam m ngi ta tm thy, c lm li theo ha tit trang tr, trn nhng gio mc An Nam lng ly. Mt cht pha trn ca ming g cong ni phn tip vi mi ghe, mt bn l bng st c b tr i qua mt mc dy v mt then ngang dng mang thuyn con khi h thu (hnh 24 v hnh u trang) Mt bn th t ghe thuyn c ngay u mi ghe, di chn b gia c ct bum tam gic. Tm phn dng ng ca mt kiu boong mi ghe chm khc c ng li theo kiu ho tit (H.26 v hnh nhng trang u): hoa l cch iu, phng hon, v.v. Pha trn ca bn th, mt tm king hay mt tm kim loi chiu sng c t chnh gia ca ho Phu-hi. Tm king ny biu hin mt tri, ng lc gc ca s lu bn tuyt nh ca ba m dng. Dn chng tin tng l n cho sc mnh ho gii nhng nh hng tai hi c th tri buc con thuyn. Khi nhng thuyn nh c ko ln b, mt cnh bum trng trm ly mi tu thuyn gi mu son ca ha tit rng ca ti mi mt mu hnh phc (H.26). Ghe Li Rng khng c Ng. Cc neo ca ghe c th xung bng tay.

43

AN NAM
GHE CU BNH THUN
Ngi ta tm thy s ging nhau Phan Thit, ca ng chnh ca tnh ny, rt nhiu nhng thuyn b An Nam p nh tranh cng c hoa l tt, s a dng sng m thuyn mu sc sng ng, t v sc s tt c nhng con mt to m ngi ta gp c trn bin, t Bc ch Nam ng Dng. Mt vi bui chiu, vng tu ca x ny v che khut bi vi thuyn bum, tam gic, hnh thang, t gic, c ko nghing so cng bum, c dng bum ln, cun bt bum li hay php phng theo gi, mi toanh hay rch bm, tt c u c ngp mi nc mm, mi hc nh mi dy neo buc ghe tu, mi nha ng hc-n, v hm tu mc ra. Ghe Cu Bnh Thun, gia cc ghe cu t mu sc s, tr nn bnh thng khng ai n nu khng c con mt th hin ngun gc ring bit ca tnh ny. Trng ti ti a 25 tn v chiu di t 12 n 15 mt, chic thuyn nh cu c ny bt u mt lot thuyn bum mt phn ba (au tiers) b bin An Nam. Thn thuyn vng chc, v kt ni bn hng bng ba thanh ngang nh ra hn 60 cm, mi g thuyn. ng mi thuyn, ng cong boong r rt, gii thiu mt s chuyn i ln cho n dng v vng chi trn sng bin. Sng mi thuyn lun bao ngoi v tu thuyn bng hai on ni vt qua sng mn thuyn, theo cao ca thit b th neo. B bum nh chng ta ni trn, l bum hnh thang dng ln yu t, c ng ton b b mt theo chiu rng n gi ln. y l cnh bum ca vng Nng, c ko nghing so bum nh vo mt dy ko bum thng ng, v ca mt cp li vng ct bum, u mt pha trn ca gy thuyn. Hai dy thu bum cun bum li mi cong, v thng thng gi ln thi nghing bum nhng ch cao, nh chp, lm xon bum li rt d hiu khi ghe thuyn b nghing. Khng c bum tape-cul, ghe ny li v hng gi thi tt ra ng trc mi. *** Con thuyn nh ny l chic u tin c phn nh r rng nh nh b bum vi nhng cnh bum min Nam, t r mt c tnh khc m chng ta gp tip theo sau y, hn min Bc. Ln u tin, chng ta thy trc mt thit b li thuyn khng cn c neo bng nhng bn l na, nhng bng qua mt ci rnh, trong mt khoan ghe sau. Khoang ny, ngp nc, mt mnh phn cn li ca con thuyn bng mt vch ngn kn, tm tht s ca ui chic thuyn nh ny. l ci m chng ta gi l bnh li hp kim loi cha kh c bit trn nhng ghe thuyn Trung Hoa ni m tm bng b nhng vn be vt qu to thnh ui ghe gi, trong trt mt bnh li (H.40). 44

Ci cui ny, khng c cong, vi bnh li ch nht ng b, cha ti mt mt b rng, c vn ghp lng kht vo trc bnh li. ng rnh nm trn mt c hm dy neo ngn khng cho bnh li b tut xung thp. Nhng dy gi iu chnh su ca chng, trong khi nhng thit b bo v ny c mc ln bnh li. Con mt ca chic thuyn nh nh c ny rt thon, c vm nh nhn, hi cong v chm ni (xem hnh trang XXXI), khng nghing mt bn trn y ghe c t mu. Thit b th neo c t hon ton pha trc ca mi thuyn, v neo nm gia hai on ni mi thuyn, mi thuyn chng chnh.

GHE BU MI N
Mi N, cng nh cho ghe tu bun ven b bin v ghe nh c ca Bnh Thun, c bit nh mt trung tm s sn xut nc mm Min Nam, An Nam. Vai tr quan trng ca cn ny cng ngy cng cao, pht trin cng ngh nc mm. Nm xa tnh l, Phan Thit cch 21 cy s v c thng thng vi tnh l bng mt con ng sn dc rt p. Mi N cng tr thnh mt trung tm ng tu An Nam m s ni ting ca n cn vt xa khi x An Nam. Nhng ngh nhn v th mc Mi N l v d v lng tm ngh nghip, thm quyn ca h, m c trnh by mt kiu ghe thuyn tuyt vi xng ng vi nhng li tn dng. Ghe Bu ca h ngy nay vn cn s dng kiu mu ng tu thuyn Hi An v Ph An, trong tnh Qung Ngi. Chic Ghe Bu ny c lm r nt bng hng trn boong th hin cc mn thuyn rng 40 cm v mi ghe rn cao. Chnh bng chic Ghe Mnh Qung Bnh v cc Ghe Ca Ph Quc, thuyn b u c ng boong in hnh An Nam. Thn thuyn c bo trn y vi ch mng nh d y vo b. Trng ti 120 tn, chiu di ca n l 30 mt vi chiu rng c th t n 6 mt. Ch trng xung 4m. T 50 nm, mt vi Ghe Bu Mi N t n v vt qu 300 tn. Trng ti nng ny ngy nay bin mt. Ch yu loi thuyn con ny c dng vn chuyn nc mm. Trng ti c th vn chuyn c tnh ra khong chng 6 kg bnh nc mm. c, i vi chic ghe ny m chng ta nghin cu, 200 bnh nc mm. Chnh loi ghe tu ny ngy xa thc hin nhng chuyn i vng bn ngoi bin ng Dng. Ngi ta cn gp thuyn ny trong vnh Xim La, bun bn ch yu trn nhng knh rch ng Nam v sng Cu Long ngc ln Phnompenh v tr li An Nam vi gi ma Ty Nam, ch go. C b r sn chnh nh nhng gia ng li, kiu ng tu thuyn ny l ca min Nam, An Nam. Nhng v thn thuyn, y mu, b dy t n 6 cm, c x cht qua mng ui n v l mng trn mt mnh vn v c c nh bng dng c c nh thanh trn b r sn. Vn be y thuyn, lun mt lt, th hin yu t c bn trn s c em tr li v c tnh ton tt c mnh chnh. 45

B r sn thuyn c thit lp trn thanh gm c nhng on ni c ni r rng, c vt qu bi cc chn chng nh gia c cc phn mn thuyn. C hai loi on ni lun c b thanh chn. Nhng then ngang, theo hai b then ghe m mt lm nh ra ngoi, thit lp khung ngang. Chnh nhng khung ny nhng vch ngn t hay nhiu cng kn, thuyn b chia thnh thnh chn phn hay khoang, vch ngn c cng c bng ct chng c nh thng ng ca nhng tm rm boong. Nhng khoan ghe di khong 3 mt v c thit lp v s cn thit vn chuyn hn l v nhu cu an ton. chnh gia khoan ghe th hai, t mi ghe, n lc kt thc, c lm mng mng hm c c nh cch khong vi tip, mt mnh chnh mi ghe. Thm mt mnh ging vy ui ghe. Khoan ghe trung tm, trn phn mi ghe ca ct bum ln, dnh lm khoan ghe my bm archipompe hng nht. hai u mt ghe tu, trn b di chng 5 mt, c lp t mt cu tu gi cho php ch ghe v thu th on ngh ngi thoi mi. Khoang, hm ghe u m theo chiu di trn trung tm ca boong tu, c ng li khi th bng nhng tm phn khi th bng nhng tm bng g da trn nhng thuyn trn ga-li-t. Khng c nhng sng mn ct dc, nhng vic gia c ni khp chung bng mt ai hoc vnh ai mn thuyn vin st, y nh mu. B ct bum c lm hai mnh hp nht bng hai mnh ng b ca mt trong hai kiu m t trong phn gii thiu. Phn trn c th h thp xung theo chiu cao ca ghe. B ct bum c ng trn thanh v trn nhng then, trong khi phn kia ca ct bum mi ch l ci c trn sng ghe. Nh tt c bum c t ng mi trn g ghe. B bum mt phn ba (au tiers), so rt di v chn AV khng chc, no bum ti chn ct bum, vi gc dy ko bum r rng l chnh gia trc ghe. C hai dy thu bum, c gi l c hm dy neo, ln t mt nghing ca phn trn bum. B bum, c no dy bng nhng b phn ghe c sit bum trn chn dy no, c gia c bng hai si dy ph cng nh thp, nhng loi dy no ct bum thng c cng bng nhng b cng bum kiu mu u Chu, trong khi nhng x g c nh chng dy no ton b t cao xung thp. Pa-lng bo h hay vt treo trc ghe c sit dy trn cc b phn ghe, khi th ny ct bum mi c ni n nh ca ct bum v iu chnh bng mt pu-li nh. *** Thit b iu khin ghe c dng ln trn ba cht trc. Chn nc bnh li to knh nh tt c cc bnh li An Nam. N c nng ln bng qua nhng y nh nh cn trc con d ngang c dng trn mt then ngang c t trn ui ghe. Bnh li c thanh rng gip nng thit b ny. Nhng Ng khng c g c bit. n mi nh ghe thuyn ca kiu c m t trong phn gii thiu vi sn ghe bng tm y ca boong (Trang hnh XXXII). 46

Thng thng c mt neo cp tht gt c buc cht trc mi ca thn ghe, trn nhng mn sau ghe. Trn ui ghe, trc ngi iu khin, mt my neo nm c dng nng thit b iu khin ghe, trong khi mt dng c tu bin khc cng loi c thy chn ct bum ci ko bum ln.

GHE CU PHAN RANG

Vi Ghe Bu Mi N thn ghe th hin ng cong boong ng b hn, t im ny n im kia. Ngi ta ni mt hnh thoi rt thong th, xc nh, khng c chn nc bnh li, kh gm cu duy nht trung tm. y l thn ghe cng c lm loe ra, nh nhng ghe h hng Phc Hi, Phan Thit, vi then phc bum rng nm trung tm ghe. Sng mi ghe rt nghing, a ln rt cao (xem hnh trang XXXI), ca cng mt gc chc li ui ghe. Mt ct lng ghe cong, khng c tip v khng c ch mng y ghe: cc vn be c iu chnh cho khp trn mnh bng nhng trc bnh li, hnh nn ct, l cht ng vn g trn nhng thanh v nhng on ni. Vn be ai mn, kch thc ln, vin cp b ngang thuyn nh, theo chiu cao ca tm vn mn ghe, theo ng cong boong ghe. Vt khi rm mn, nhng tm ny nng cao mc ni ghe xc nh mc co li ca mn cho chic Ghe Bu dng v thn ghe c chnh sa tinh t chy nhanh hn. *** Chic ghe nh ny ch c hai ct bum c th h xung, c dng trn m ct bum v c trang b bum cho hu-a-ri. c bit b bum Nam K nh chng ta nhn thy, c gc dy bum ngoc bng so mc ti vng ct bum, lc no cng dng my bn li thnh vng king. Mi khu dy no ct bum c sit cht bng dy buc ghe ti chn ct bum. Ct bum chnh hi nghing trn li thuyn. Nhng dy no, c sit dy khng c nhng b phn ghe, trn ai mn thuyn gi nhim v lm dy no ct bum, c th lng dy theo chiu gi thi ngc li c th p t do vo mi ghe. *** Bnh li l loi c b mt bnh li hp, nghing trn ui ghe hn 45. N l loi bnh li bn l bnh thng v i ra t trong nhng bn l khi thuyn con c iu khin bng nhng mi cho. Chng ta hy nhng Ghe Bu ny, dng dng ng v bum c din tch ln, dng mt x buc ghe phng trt gia hai gi nm chnh gia ghe tu, trn li ghe ca ct bum ln. Trn x buc ghe c ko cng theo hng gi, khi gi thi nh, c hai, ba hay bn ngi ngi xm trn b rng sn ghe 30 mt. Mt dy no ct bum x buc nh ct bum. Chic Ghe Bu Phan Rang c th t ti trong cao v ch nng ti 60 tn. N u c bt boong tu. Nhng thng nht n c ng boong tm Ci Phen c in c xp t trn sng tru. 47

GHE GI BNH NH
Ghe Gi duyn dng Bnh nh ch yu c cng Qui Nhn, c thy khp b bin Bnh nh v Ph Yn v thng cp cc cng n tn Nha Trang. Vo mt vi bui sng giao ma, n im trng xa ri rc vng u tu b rng ln ngoi Qui Nhn cho n nhng vng ph cn o nh Juan Prieto, phng Bc. Vo nhng m thng T n thng Su ti tri, bin bao ph c trm Ghe Gi ang nh bt c ht sc l lng, nh vo b phn pht sng ca mc th (con mc). Kiu nh c ny c ngi Gruvel m t trong cun ng Dng, sng bin phn thnh, 1922. iu ny c ng chng thc ch khng phi chng ti, trong nhiu chuyn i. V cng c chng ti xc nhn l mt iu th v thc s bng vic lp li iu tc gi vit v ch ny: Vn cn tn ti loi ng vt thn mm ny (con mc) hai loi thit b chiu sng: nhng i mt c gi nhim v bnh thng v mt c quan duy nht, pht ln quang, c hnh dng con mt nm ngay trn ng gia, pha trn lp tht trong c trn ton b mt cnh bn v trn ti mc en nh. Nhng c quan ny ng knh khong 5 n 6 mm, cho mt nh sng xanh lt lt nhng mnh m. Dn chi, vi mt s kho lo c bit, thc hin trn mt con mc mt gii phu tht s bng con dao m bng tre sc bn v ly c quan pht sng ra. Sau khi ct nh b p ca th ny dng tng thm nh sng, ngi ta cho vo trong mt ming da c rt ti v rt trong nh mt bong bng c m ngi ta buc li cn thn. nh sng c to ra t c quan c bit ny c th ko di khong 6 ting ng h v gi nhim v nh mt thit b ng c pht sng cu bt c. Ton b vic gii phu ny c ng dn thc hin ton bng tay khng. Mt si dy trong tay mang mt li cu c ngy trang bng mt ming c trng ti v ch, ngi nh c ct mt ti nh nh sng, li cu c 7 n 8 cm, pha ngoi v th thu ht c. Nhng dng c pht sng hon thin li cu. nh sng li cun c cn cu m khng chm n n lng v vic nh bt ko di cng lu bng vic c quan ny pht sng ln tinhMt ghe tam bn nh c th bt c 300 n 400 con mc vo ban m; nu tri p, th ngi ta c th bt 1200 n 1500 con. Khi ang tin hnh nh bt mc th vo nhng bui chiu ti tri p khng trng thng Nm hay thng Su, v s nhng m la sng ca ghe tam bn ta ra t vic nh bt ny ca tt c ghe ny cho ci o gic ca mt thnh ph h bao la. *** Ghe Gi hay Thuyn Gi Bnh nh c miu t thnh hai loi thn ghe, c hai loi u c trng ti ti a l 10 tn: loi 1 l thn ghe bng g; loi 2 thn ghe phi hp, c ngha l bng g v tre na. Thn ghe bng g Loi ny ch thy c hai tnh Bnh nh v Qung Ngi. Ghe Gi c gn cht vo tip v mang phn ui ghe rng nh phn ui ca Ghe Bu Qung Ngi v nhng Ghe Nang Nng m trc phi ca bnh li trt trong . Khng c cu tu, nhng c sn c an phn tre mt co. 48

B bum, thng thng c hai loi, dng bum hu-a-ri i xung dn, t li n mi ghe, nh trn nhng chic Ghe Ca B Ra. N c trng trn sng mi mt ct bum hnh tam gic, thng c kh rt nh. Tng t nh vy dn chi cun bt bum ln, dy cng bum c h xung. Chn ct bum c ct cht bng dy buc ghe ti dy nh hng trc thuyn ca ct bum. Gc dy ko bum c chnh cho khp trn vng ct bum. Mi v ct bum tam gic khng bao gi c h xung nhng n gin c buc cht v ph trn ct bum ngy, tho lp c trong mt b ct bum ca bng hay x ghe. Khi gi nh thi, dy cng bum c ci dy buc phn di ca bum ln, ngi ta ct vi vng vo so bum trc ln v ngi ta buc ghe, bng mt cp li, chn ca dy cng bum, ng trc ct bum. Ngi ta gim bt mi i v ngi ta iu khin di ct bum mi tam gic v bum ln, th l ch ra mt vt dn ng dng nh thit b gi thng bng. Vt dn ng ny, chng ta khng tm thy c u khc, l mt bn gc ring bit ca Ghe Gi Bnh nh. N gm mt lot nhng con ln to (hay gnh) c trng lng thnh thong trn 50kg, c buc dy mc vi mt dy bng da v c sp t khp ni hay mt phn, dc theo thn ghe, trn b c gi. trnh vic cc dy mc b t, sng dc y ghe trn phn li c ph mt lp tre trn thng cho c mn khng nguy him. Vt dn ny th cho x buc bum bp bnh c dng min Nam v Nng, cho php mi ghe ni ln qu ngn nc c th d dng cp bn, bnh li c nng ln vi si dy nh gi l li gi, mt loi li r (li gi) nh lng thng quen thuc vi ng dn x Trung K An Nam. tr li hng gi thi tt ra ng trc mi vt dn ny c mang ra ng mi ghe. Chng ta hy n ct bum ci c dng nghing ng li ghe mt gc chng 10, trong khi ct bum ngy ca mi ghe v ct bum mi hnh tam gic c trng thng. Nhng dy no bum c sit cht ng mi ghe v lun c th ra theo hng gi thi ngc li, nhng khi thay i v tr mi bum. Thit b iu khin ghe, mt loi bnh li Ghe Nang Nng, trt trong phn ui ghe, c b mt bnh li c chc thng mt l x nhng dy gi bnh li vo. Thn ghe phi hp y l mt loi ghe Qui Nhn thng dng v chic ny cng c chng ti th hin trn trang hnh. Nhng ghe thuyn sng ng ny l mt chic thng bng tre, c trt chi v c ph mt lp do phn tru b khng thm nc v lp nc lng bng nh (xem ng thuyn b Trung K - An Nam). Nhng hnh dng ca thng ny khc ng k so vi thng Ghe Nang Nng: Mi ghe c kp gi li lm phnh ra trong khi ng li ghe li trt ra pha sau. Thanh kp cn c lm ni bt bng mt ming g cong ni phn tip vi mi ghe bng g chp ni, c buc cht vo thng v rm dc bng nhng dy t nhng l h c trt kn bng hp cht gi l chi.

49

Ming g cong ni phn tip vi mi ghe ny ng vai tr quan trng. Ming ny dng thay i hnh dng sng mi ghe cnh ng c nh, nm ng mi ghe v nh nhng cnh ng c th tho lp trn sng ghe Qung Ngi v Nng. B bum, vt dn, bnh li cng nh trn kia.

GHE XUNG QUI NHN V NHA TRANG

Vi kiu pha trn Ghe Gi c th dnh lu n kiu thuyn nh (cc hnh dng thn ghe khng ging nhau) v h thng ng ghe tu v v ming g cong ngn lch ng. Loi ny gm c nhng chic thuyn nh m kch thc ca chng t 3m-6m chiu di trn 0.60m-1m chiu rng, ch s dng c hai bum. Ngi ta ni chic thuyn youyou tht s hay chic ca n c c tnh hng hi khc thng, v ngi ta gp nhng thuyn ny tt ngoi bin, c ch mt ngi dng ln, ngi dn chi c c, v li thuyn kho lo. Chic ghe nh ny thng thy vng bin st b o nh Juan Prieto v o Buffle pha Bc Qui Nhn. Gi (vnh Nc Ngt) (H.69), n c phn bit (mt cch ngoi l) vi thuyn mu hin hnh nh mt lot nhng iu c l (trc y dng v dng nh rt thng dng, theo li k ca nhng ngi nh c Bnh nh, trn nhng Ghe Nang nguyn thy ca tnh ny). Trn hai mu c kho st, cc iu c l c b ngoi cng mt thn thuyn v n khp vi phn ni thuyn, lun c ng hai v thuyn bng g. Ci ny c lm cho php sng bin va p mnh vo thuyn nh m khng gy phin phc g trn nhng ni ni cu trai khng l v cu gai. Pha trong, sng mn gia c phn ni kt ct dc, trong khi mt rm dc c t trong cc y thuyn. Nhng mn trn, 30 cm b rng, thnh thong c ni trn thng bn hng v khng c km li. Tre na, ng rm u mn, n nhp vi mi tu v phn ui thuyn. Thit b iu khin thuyn, ngc li theo kiu trc kia, c dng ln trn cc bn l. N c b mt bnh li rt rng cng to nn tm li dn ng (plan de drive).

50

GHE SNG VNH CU C MP QUI NHN

Thuyn nh cng c gi l Sng An Gi, theo tn ca mt ngi lng nm ca sng Bng Sn, trong vng Bnh nh, ngi lng dn chi chuyn nghip trong vic nh bt c mp. Phn ln nhng thuyn con ny d g vn c cn c vo vng tu Qui Nhn v ngh nh c ch yu din ra nhng vng st b vnh v nhng vng xung quanh o Poulo-Gambir, nm i din Qui Nhn. Thuyn ny, rt rc r, gi nh n nhng thuyn an nh Bc K, dng v mp ln. N c ng bng nhng l tre bn li, khng c mn g. Trng ti ca n chng 5 tn v di ca n khng vt qu 8 mt, trn 1m30 chiu rng. Mt sng dc y bng tre ai ton b con thuyn, hp vi hai nh chp. Mi ghe ch l mt th m vic kp thng ng mi lun ni ln qu ngn nc n di ca ming g cong ni phn Tip vi mi thuyn. Lng ghe c nhng tm y dp, rt thon ng li ghe, trong khi phn chm mi ghe li c hnh vm chn p. B bum gm c mt bum hu-a-ri, v mt bum mi mt phn ba (au tiers), c bng so v no dy trn cp li u mt cui pha trc ca trc ghe, vi mt dy lo cng tm vi bum. Ct bum chnh c dng nghing 35 ng li ghe, khng c dy buc vng no ng mi v khng c cc dy no, c trng trn mt v thanh , ti mt phn ba chiu di ca con thuyn. Thuyn nh ny chuyn dng ng k, bng mt tm li dn ng (plan de drive) c th hin bng mt bnh li c b mt bnh li kh ln i tm bn l th hai thp l t di thn thuyn (H.30). Tuy nhin, v con thuyn nh ny phn mi ni ln qu ngn nc, vic chuyn hng b phi c thc hin nh vo mt mi cho ui. Tuy nhin, ngi ta c th theo st chiu gi nm hay su phn t vi mt lc y mnh ca thanh x theo hng gi thi ngc li. Hy ghi nhn l b bum hu-a-ri ch ri rc v hng bc ch n y thi loi thuyn nh nh c ny. Ta khng cn tm c Gi v Sa Hunh ngoi tr vo nhng thng Su, By, Tm lc chng ui theo loi c nhm ko nhau n tn vng bin st b Nng. Thuyn Sng Vnh c bt boong phn tre mt co v s dng so mc nhn (cu khin) m ngi ta dm n di nc cng nhng ci phao, ngang nhng con lch dng chy mnh. y l nhng dy thng y, bng gai du 8mm, cng vi nhng dy khc, ni u nhau, c th di ti 2 hoc 3 km, mi dy c vi li cu. Cc con c mp b git mnh mc cu khi bng ngang .

51

GHE BU QUNG NGI

Mi x s u c dng ghe ny, hnh dng duyn dng hay c dng v to knh, nhng chc hn khng c ni u trn th gii li c thn ghe nguyn bn v cng c ng to bo, dng nh l Ghe Bu Qung Ngi, trong s a dng ca Nang ghe, ngha l phn i an kt li. Nhng couffa, ca nhng thng trn sng Tigre v euphrate , c ngun gc c vt c Hrodote ghi nhn li. Nhng ngi La M c chic ghe Carabus, tu nh bng liu gi ph da, v nu nhng ngi Es-ki-mo vn cn c chic oumiak bng da v nhng ngi Chi-l c chic balsa c chu bng nhng ti da, ngi An Nam t ho c chic ghe u tin s dng tre an ng m do dai, bn li nh nhng si vi, lm thn ghe c th t c trng ti i khi vt qu 120 tn v sc ni rt ng ghi nhn. Chng ta m t kiu ng tu ny trong phn gii thiu ca cun sch ny vi nhan vic ng tu b x Trung K - An Nam. Gia Phan Thit v Nng khng c cng no trn cc b bin, vo mi ma, mt hay nhiu thuyn c ti trng rt ln, c h thp lng v dng ng mn bo trn, c nh vec-ni en hay sn mi ln lp g trt ht nha hay du ny c gi l chi. Mi nm, vo thng chp v thng ging, nhng thuyn bun ven b n t Qung Ngi, Qung Nam, ch y hng ha th cng a phng, tr v, khong thng by, thng chn, mang y nhng mt hng min Nam phong ph: chai l nc mm, go trng c sn ng bng Min ng ng Dng. *** c im Ghe Bu Qung Ngi l ch then phc bum nm ngay chnh gia ghe. Nhng mn ghe lun c lm hp li khi ln cao. Theo hc gi Ptrus Trng Vnh K (1) l ngi u tin th pht tho nhn dng nhng tu b An Nam, Ghe Bu c xp t nhng mn ghe ch yu trn thu cao tnh da trn b rng ca thuyn b. iu ny ch l mt yu t khc ca loi thuyn turret-ship (tu c thp) c mt vi con thuyn p dng ngy nay hng vic gim tin thu cu ng da trn sc cha ca ghe thuyn. Ivon A. Donnelly ghi nhn vic ny trn nhng tu b Trung Hoa, v dng nh cng c nhng dn bin khc p dng t lu nay. --(1) Ghi ch v nhng loi thuyn bum An Nam khc nhau trong Tp San U Ban Nng Cng Nghip ng Dng, 1875, ca Trng Vnh K. (2) Xem ghi ch trc (trang 7) --Tuy nhin, vic sa i tinh t mn thuyn ca nhng Ghe Bu r rng hn trong vic ng tu ton bng g Hi An. Tt c nhng c tnh bum cho, b tr bn trong, nhng d c i bin, v.v. chp ni Ghe Bu Mi N v Hi An tm thy trn chic ghe bin ny. Tuy nhin, c s 52

a dng trong vic bn y ghe, thit b li ghe thng l loi trc bnh li trt trong phn vn ghp ui ghe, nh i vi nhng chic Ghe Nang Nng (H.41). C c thn ghe tng i nh ng bng tre, tt nhin trng ti ghe khng ch hng rt yu. Hnh dng loe ra mn nc, khng c kh nng km gi li nhng ng mn nc lm con thuyn mnh m, buc phi dng cnh ng trn mi ghe, cnh ng ny c dng mt li kim cong m chng ti m t trong phn gii thiu, c bit tt c cc thuyn nh thn nang, c ngha l bng tre bn li, m ngun gc n thuc nhng thuyn nh Nng (xem trang hnh XXXII). Cnh ng ny trn mi ghe c l cho php ghe thuyn vt ln theo chiu gi, tuy nhin ngi An Nam v chnh ch phi thn phc phn di bin ca n, c s dng nhng mc nh vn c trong vic xy dng ng ghe xong gn tng ng nhng chic ghe xung Trung Hoa, vi hng gi thi tt ra ng trc mi. S thanh thot ca thn ghe khin con thuyn ny ch cn mt cn gi nh cng lm thuyn nghing qua mt bn ng k. Vic thuyn nghing ny, bng mt p lc trn m ng mn nc c t tri hng gi, tr thnh nhng ng nc chy lch i xng v cng buc chic ghe li v pha gi. Vic thuyn nghing ny c chnh li khi n b nghing qu mc lp t thun gi mt x buc xung thng bng, chng nh trn nhng Ghe Nang Nng, ba hay bn thu th on. Vt dn bng ngi ny, c th dch chuyn dc theo x buc bum, lm cho vic nghing thuyn tr nn uyn chuyn thng bng v ti , c khuynh hng li thuyn n gi v c chnh li hay c tng tc tu nhu cu. *** Thc t, Ghe Bu Qung Ngi ngn, ni chung, cch i gi chch nhiu nh tt c cc tu b min Vin ng, c sa i cho hp theo iu kin gi tng a phng. y l nhp iu theo ma ca ng c ln ny: gi ma, iu chnh vic li thuyn b bin ng Dng. Gi ma ng Bc hiu hiu lm chng h xung; gi Ty Nam kh chu, thi hng ty nam (soufflant SE), t mi Padaran, lm chng dng ln. Vy l ngi ta gp chng, theo nhm, nhng vng bin st b Varella, bum mi vin cp mt b v nhng bum ln ca loi khc na. l chiu hng gi xui chiu, nhng cnh bum ko , tt c bn trn, cc dy no ng mi v bum ph, khng e ngi vic xoay bum dng ghe li bt c lc no.

53

GHE CU V GHE TRNG HI AN

Hi An: Chi nhnh bun bn c ca Trung Hoa trn lnh th An Nam tri rng dc theo mt con sng nn th. y ch l mt con ng hm ngon ngoo, nhng cn nh vm Trung Hoa trt va vi nhm, nhng cha chin chm ngp trong bng ti v nhng thuyn ghe trn nc. Ngi ta tm thy y mt cu c c tn gi japonais (Cha Cu), di tch cui cng, phi chng xa kia ngi Nht Bn c c s ti nhng ch ny mi n ngy m Nht Hong Shogun Iemitzu, nm 1636, quyt nh rt lui tr v Quc Mt tri mc, cm nhng thn dn ca mnh ri t nc v k c nhng ai tr li sau thi gian vng mt u b x ti cht. Chnh vng Hi An ny l ni u tin ngi Chu u t chn ln t An Nam. Khong 1614, chic ghe Peacock cp bn y, c chi nhnh bun bn Hirado ca Cng Ty Anh Quc n Phng ng gi n. Tr hn, vo nm 1695, ti ca ca con sng nhng thuyn b Thomas Bowyear n th neo, h c chnh Cng ty gi t Madras tm kim thc t y (1). Ti cng tu ny, tt c cc thuyn con An Nam u hn gp, v s ghe thuyn mun mu mun v i bin, i sng, mi kch c v ti trng. Chnh y l ni ng tu b ni ting m trn hai b ca n, nhng ting ku la, ting i gi , ting rao hng truyn i trn sng nc, ting ca nhng ngi khun vc, ho ln vi ting ba trt thuyn v nhng ting x xm lanh li ca nhng th mc. Vo mt vi ngy l trong nm, nhng c quyn b n c bn ci n. Th l trong mt cnh diu k nhiu mu sc, trong mt bi thnh ca tam-tam go tht, ca nhng con quay g, cng ching bng ng, ting pho n, tt c nhng tu b, ghe Trung Hoa, Ghe Bu, Ghe Nang, Ghe Trng, Ghe Mnh, ko nhng tm vn be ln c ui nheo kha rng ca An Nam, mu vng, , xanh l, cam, tt c nhng con quay gi, c hiu, c ui n, c lnh, quc k treo y trn mi ct bum. *** Ghe Bu Hi An, vi Ghe Mi N, l chic thuyn bum ca nhng b bin An Nam t c ti trng cao nht. Hin nay n vn cn trong gii hn 70 tn mc d chng ta cn gp ghe ny ch nng 120 tn. Loi thuyn nh ny ca t nc bin mt, c chnh sa bng nhng phn khc nhau ca nhng vng khc nh l thn thuyn bng tre Qung Ngi v ngay c b bum Trung Hoa ca nhng Ghe Mnh Bc B. N c nhn bit t xa nh vo i sau ui thuyn v b ba vnh ai mn thuyn c bt bc di ng cong boong thuyn. Lng thuyn khng c tip v nhng mn thuyn hay cc vn be c t cho khp bng mng ui n v l mng, c ng inh trn nhng thanh nh nhng dng c c nh thanh . Nhng dng c iu chnh nhng ming g chnh c vn inh c.

54

Ti ming g cong ni phn tip vi mi ghe, ngi ta n mt loi thanh kp hay cnh ng c tc dng ngn lch ng, vic lch hng gn nh khng ng k (1). Mi ghe lun lun c bao ngoi bng mn thuyn, n cui, c lm mng i mt na lm bng g, trn cao ca mc li t ng mi, phn u tin to thnh vch ngn. ng cong ni y b lm cho lch i nhng th ng trc v ng sau thuyn. Thn thuyn c chia thnh c 9 vch ngn tng i khng r r nh trn tt c cc thuyn bum An Nam, nhng vch ngn gm nhng tm vn sn tu c ng inh trn mnh ca chng v c chng trn nhng b mt ca chng. Chng c da vo nhng then ngang v x c hon chnh pha trn boong thuyn bng nhng dm hnh vng cung c trang c ct khc nhn nhng rm boong. Tt c u c ph nhng tm c th tho lp bng chiu tre nh vec-ni to nn boong thuyn sng tru, tiu biu nht trn nhng ghe thuyn An Nam. Ghe Bu ny c bt boong theo hai li 40 cm b rng dng cho cu tu ca mi mn thuyn. Hng trn boong da trn rm u mn. Mt khoan ghe my bm archipompe, hiu r, phn thnh ng li ghe ca ct bum. ng boong tu bt u trn cao ca ai mn thuyn u tin m phn cn li ca n to thnh sng dc mn thuyn. N c nng cc rm mn thuyn c ng inh ln cao trn nhng on ni ko di nhng thanh , nhng loi thanh chng nh. Ngi ta thy nhng then ngang ng hi nh ra ngoi mt cht. Ngi ta tnh c 6 then vt qua thn thuyn: then da trn ct bum h chnh v nhng then ngang ng b ct bum cho ct bum cui li tape-cul. i sau ui thuyn, vi cc cnh si rng trn b, ca mi bn b mn thuyn Trung Hoa, c tm thy trn chic ghe bu ny. phng Nam, s phi n tn o Ph Quc mi thy c. Ch ca ch ghe c t di khoang thng ui ghe, trong khi thu th on xp t khong gian boong ng mi ghe. Hy n vic sa thn thuyn cho tinh t chy nhanh hn r rng l c nhn mnh hn trn Ghe Bu Qung Ngi. *** B bum khng ph by c im no ring bit. Tuy nhin, chng ta hy ct chng AR ct bum cui li tape-cul ko cng t u ca mt thanh g di v xuyn vo mt rng rc Violon c chm hnh con c. B bum chnh lo o, tra cht vo ct bum h, ci ny trong ci khc, kh su, v c gia c bng nhng bnh li thuyn then ngang. Tri li, bum mi c thy vi thng m ca n to thnh m ct bum, loi thnh hnh An Nam. C bn chn dy no dng ng mi b vi nhng b cng bum st hay nhng b phn thuyn, v trn mt trong nhng mn thuyn, mt b dy no thang dy ct bum. *** im c o ring bit ca thuyn nh ny l thit b iu khin ghe (H.43, 44) 55

Chng ta thy tt c nhng thit b iu khin ghe ca x ny, tr loi trn sng c nh, c nh tnh bng thit b chn nc bnh li ln. Cng cn c nng ln bng y thuyn. Trn nhng chic thuyn nh ti trng trn 15 tn, c thit b nng thuyn, ct bum ngy, cn trc con d ngang, v chnh ti ng tht gt, nh nhng thuyn b Trung Hoa. Lun lun vic iu khin khng d dng, c bit l khi ni ti bnh li. i khi mt th ln cn phi nh v cho nhng cht trc bn l bn trong. Ti y, iu kh khn c gim bt mt cch khn kho. Mt ui ghe c th tho lp to thnh thanh trt cong, trt trong ui c nh ca chic ghe. Trc ca bnh li c c nh trn thanh trt cong phn trn, bng mt cht trc, trong khi b mt bnh li t hai bn l: mt ci chnh gia, ci kia mt . Nhng bn l ny trt theo vng ca chng dc theo mt thit b hng dn bng st c nh trn cnh ca thn ghe, ti ch ni ca nhng vn lt lng ghe, bng nhng bn l ln. V vic i ch dc v ngang ca bnh li cng c lm cho chc chn. Phn ui ghe tho rp hay thanh trt, c hnh tri xoan, chu nhng ch khot nh dc theo cnh cho php inh cht, con x bng st iu chnh cao va v chu sc nng ca thit b ny. lm nh bt thit b, mt pa-lng c ngoc chc trn mt so mc c nh trn b mt bnh li v n lm u c nh trn mt inh cht ca khoang thng ui ghe. Mt si dy bo h c mc trn cng mt mc. --(1) Trn ming g cong ni phn tip vi mi ghe ngn lch ng Min Nam, An Nam, xem P. Paris. K ho .... trang 402 v 411. ---

56

GHE TRNG
Ngi ta gi tt c nhng thuyn ghe nh ca Hi An, cng loi, nhng c ti trng khng vt qu 20 tn. Ghe ny xp t cng kiu bnh li v b bum. Tuy nhin khng c i sau ui ghe. Thn thuyn c hay khng c tip nhng vi mt thanh kp ming bri-ng. Nhng mn ghe c nng cao t cc rm mn ghe ln trn ng li ghe ng phn mi ghe ni dnh cho c gia nh ch ghe v cng l ni c dng lm nh bp. T nhng Ng c nng ln tt trn nh v bo cong, lm chng hp nhau thnh cc mi, cho thy mt dng v khng ch p trang tr m cn uy nghi. N c trang tr rt ngh thut (hnh phn u, hnh 57, hnh trang XLIX). Sau nhng ci Ng ny, cn tm thy nhng Ng khc, n gin vt mn dng cho rng rc chaumard nhng b thng cho, trong khi mt khc g trn, tt ng sau chu neo v dng lm thit b th neo t ch m n c th xung. hai chp x ngang ca thuyn nh vt qu thn thuyn 50 cm v dng chu ct chng thuyn, khi lau chi sa cha lng thuyn ghe. Ct bum mi c yu cu rm cha phi c dng xon ni dng mt ct c An Nam. Hy con mt ca Ghe Trng c im nghing v ng mi ghe v phnh nng ln v ng li khc vi hnh dng chung ca con mt trn hu ht thuyn b b An Nam. *** G c dng trong vic ng Ghe Bu v Ghe Trng Hi An l loi g Kin Kin (tn khoa hc l Hopia Pierrei) dng cho vn lt lng ghe trn v g Ch (Parashorea Stellata) dng lt y ghe cn c gi l Ch Ch. Nhng mnh chnh lm bng g M U (Calophyllum Inophyllum). Nhng con x lm bng g Vp c si di (Mesna Ferrea) c bit do bn lu ca n trong nc. Bnh li bng g Hunh (Disoxylon) v nhng mi cho bng g Bng Lng (Lagerstroemia). Nhng ct bum c lm bng Cy Di T (Polyalthia Jucunda).

57

GHE NANG NNG

Chng ti lm ni ln mt o c tn gi Pullo Campeiloo ti vnh nh Cauchinchina ni chng ta cp nc ngt bng mt dng sng xung t trn ni cao. Ni ny, bng qua nhng ngoc bng so mc, chng ti nhn ra mt du thp p mnh m c khc trn tng kch thc ln vi t ci ta , v vo nm 1518, vi 6 ch ci vit tt ni l Duart Coelho (1). Chnh bng nhng t ny m Fernand Mendez Pinto k vic cp bn trn nhng C Lao Chm, khng xa vnh Nng bao nhiu, cho chng ta bit v mt trong nhng k nim Chu u c xa nht. Ni ly nc ngt ny khng xa lng chi nh Tn Hip, gi thi ngc li C Lao Chm, chnh l im thng xuyn ly nc ngt ca nhng chic Ghe Bu th lng y ly nc ngt v nh ngy xa, khng nghi ng g, ngi ta gp y hng chc Ghe Nang Nng ng li r (li gi) nhng vng ln cn. Hnh dng ca n khng cn phi thay i nhiu t thi k ngi Ty Ban Nha i xm chim Trung v Nam M, y nhng thuyn chin Ga-l-t, tm thy treo trn cy ca b bin mt chui ht xu x a thn di chn t pht phi mt c hiu mang c tnh Trung Hoa i hi ly nc ngt cng nhanh cng tt v ko ra khi, nu khng th cc thin t s gin d. Nhng tng ln h-ma-tt cha ra bin y v tht ung cng cho chng ta tm kim y du thp chm khc . Nc m m ca vnh nh ngn vang ting v p ca sng nc. Chung cha thong th tng ting xa xa. Trn bi bin, ting gi i ca dn chi no vang di li v ri ting ken kt m m, khng ngng ca ct bum a gin trn b ct: chnh l chic Ghe Nang bnh bng trn dng nc. Khu vc tn mn thuyn nh ny gn n min Nam tnh Khnh Ho (Nha Trang), dng nh v hng Bc th khng vt qu o Hi Vn, hay ch cht t thi. Ch yu thuyn ny tr ti nhng cng nh c vnh Nng v xung quanh cc o C Lao Chm, c dng cho vic nh c li r (li gi). --(1) nhng chuyn i bin phiu lu ca Fernand Mendes Pinto c ngi Bernard Figuler dch chnh xc, nh qu tc B o Nha _ Paris, 1628. --*** Lng ghe bng nhng tm tre, an li, dng c bit ca Qung Nam vi phn ni ghe bng g ni vi mi ghe v vi phn ui rng ca ghe trn nhng phn bn ngoi trt bnh li v cnh ng ngn trch ng ng trc. Nhng ming chnh ny c kp cht bng nhng mn ghe cht cht ng vn g. Mi ghe ko di nhn, pha di ca nhng mn ghe, n da vo thn ghe bng tre, bo v n trong khi y ln bi ct (H.70, 71). Ghe Nang coi nh dng kiu ca Ghe Bu to knh v ghe ca Qung Ngi, Qung Nam v l mt loi ghe c s dng, chic u tin, cnh ng ngn trch 58

ng trn mi ghe. y t nht l s xc nhn c lp li ca tt c dn chi Qung Nam. Nhng c im ca mt Ghe Nang ti trng trung bnh: Chiu di: 12 m Rng: Su: Chu vi: 3 m 10 1 m 40 4 m 50

Ti trng: 10 tn Kiu ng ghe tu l kiu Trung K, An Nam c m t. c gi vui lng tm c phn m t ny. Hnh dng chung c ct theo ng rt cong, t trc ra sau, trong khi nhng lan can quanh boong, hi cong hnh lng cho, c ng cao nhng loi ng mi ghe. Chnh mi bn b ca tm vn be c chm con mt thuyn con. Nhng tm vn be ny cng xc nh mt loi boong thng AV c nng cao t 0 m 60 pha trn ca nn boong thuyn. Ci ny c bao ph bi mt b nn ghe c t khp tm ny vi tm khc to nn nn boong ghe tho lp c. Tt c nm trn rm boong v trn dy gh pha trn nhng then ngang. Trn nhng Ghe Nang to knh, ngi ta cng tm thy mt boong thng AR, tuy nhin t b tng qu cao. Nh trn nhng Ghe Bu Qung Ngi, nhng then ngang c hai tng: nm ci nh ra di v ghe phng sng dc y, chnh ci hi pha trn nhng vn be ngn cch v thn ghe bng tre. Nhng vch ngn, tt c c nm ci, n da trn mt bn hng ca nhng then ngang. Mt khi khong cch ca nhng thnh ghe c t chc vo bng nhng then ngang, ngi ta ghi nhn r rng l b r sn chnh nm ng mi chnh gia ghe. G ca phn ni ghe l th g du, Kin Kin (Hopa Pierrei), trong khi nhng thanh , nhng then ngang v nhng mnh chnh lm bng g Ch (Dipterocarpus Tonkinensis). Mt mi ghe rt thp, to nn nhng con thuyn nh trn sng nc, mi nh ca ph n v nhng a b. *** Ghe Nang Nng c 3 ct bum c trang b bum cho hnh thang (dng bum dc - rt) m mi dy ca n r rng c c mt phn ba pha trc ca trc ghe. Mi dy no bum, cho ct bum xung, c gi ti chn ct bum c ln vi dy buc ca so bum trc ln. B ct bum ngn hp vi b mt ca b bum. Chiu cao ca ct bum ln Chiu cao bum mi 7m50 Khong cch t ct bum mi n sng mi ghe l 0m50 5m00 Khong cch t ct bum mi n ct bum chnh l 3m80 59

Chiu cao ca ct bum tape-cul si rng ca bum ln Cho ct bum si rng AR Cho ct bum si rng AV Mp di bum si rng ca bum mi Cho ct bum si rng AR Cho ct bum si rng AV Mp di bum si rng ca bum Tape-cul Cho ct bum si rng AR Cho ct bum si rng AV Mp di bum

3m80 9m00 11 tm vi bum 8m70 3m30 6m70 6m50 8 tm vi bum 5m40 2m50 4m70 4m60 5 tm vi bum 4m60 1m70 3m20

Mt u bum bng si tre rt mng vin cp b si rng v cc gc trn bum c gia c cc gc. Nhng cnh bum bn bng c An Nam (l bum), may bn mt ca chng bng si da nh c cc mnh vi c lun dy qua li ghp thnh ming ln theo chiu di trong khi may bng ngang nhng may ny bn chc, gia c cc cnh bum. B dy no ch c ct bum ln. N bng si my i, c li buc vng dy vo v c sit bng nhng b phn tu trn nhng chn dy no lp t dc theo chiu cao ca b r sn ghe. Mt vi ghe nh c thn trang b mt l r sn: Nhng dy sit bum bng qua ci khp lun dy ny. *** Bnh li chc nhiu xung ui ghe v b mt bnh li ng b. N trt trong phn ui ghe v c gi l lun trc li theo mt dng rnh trt hi ging hnh chp ct. Tng chiu di Chiu di b mt bnh li Chiu rng di b mt bnh li 4m70 2m00 1m00

Chiu rng trn u b mt bnh li 1m00 neo, v trong khi vn hnh nh li r (li gi), bnh li c nng ln v khng tho lp c theo kiu ca mt nm c n gia trc bnh li v l lun trc li.

60

Tm li dn ng ngn trch ng c hnh li kim cong hay li gm ya-ta-gng lm b mt bnh li di v hp dng ln trn mt trc bnh li c un cong st vi cong ca mi ghe (H.46). Tng chiu di Chiu di tm li dn ng Chiu rng chn b mt bnh li Chiu rng u b mt bnh li 5m00 4m00 0m25 0m15

N trt trn mi ghe cng mt kiu m thit b li tu vi s khc bit ny khng tho lp c trong tm li dc v khng th quay trn trc ca n, trc bnh li c hng dn bng hai ng rnh bn hng. Mt cc thuyn c hnh dng mt x thng dng nng tm li dn ng. *** Cc neo khng c im g c bit. Chng ta hy n Ghe Nang sp xp hai Ng, mt ci mi ghe, rt nghing v mi, ci kia th li ghe, nghing v phn ui ghe. Duy nht nhng Ng ny dng cho rng rc Chaumard cho nhng dy thng cho bng gai du v mang hai x buc bum hay nhng u ngoi ca li r (li gi). Nhng neo ghe c t ng li nhiu hn trn mt khc g trn th ra thn ghe. Hai then ngang c xp t mi v ui ghe cho php chic thuyn nh thnh cng vt qua mc cn, hay c nh nhng ct chng khi lt lng ghe. Bng cch chnh cho chc hai vng dy y, chng cn dng nhiu ngi vc thuyn trn lng nh s gip sc ca mt tr kt ni ln. Hy thit b c s dng trn nhng b bin Thun An, gn Hu, gm c mt kiu mnh g c ct thnh thanh rng chy dc trong nhng rnh trt ca phn mi v ui ghe. t mt cy gy gia cc rng ca thanh rng, ngi ta nng thuyn con ln, khi th mang n khi th dng n vt cn, ti ch mc cn (H.61). (1) kt thc, chng ti s hng dn cch s dng mt x buc bum - vn thng bng m chng ti ni n khc trn. Mt kiu ph bin c nhng thuyn con dng trn b bin An Nam. N gm mt sn thuyn tng i nh, di 6m, rng 0m30, trt gia hai chn nng c t ng mi ca ct bum ln. Mt dy no ct bum cng bng pa-lng cho php chu hai n ba thnh vin thu th on thng bng thun gi. --(1) P. Paris, k ho ... trang 403. ---

61

GHE NC TI CC PH - X HU
Khi vt qua o Hi Vn v ri ch tc trn mt vng khc ra An Nam, chnh trung tm kinh , khng c ngc nhin no cho du khch sao, mt vng t bin, gp mt loi thuyn nh c xa b mp ghe hon ton c ghp li bng ng khu. y l Ghe Nc ca cc ph x Hu v dng sng Hng qu phi v hoi c, nh mt qu c ng, cun quanh chn b thnh quch c k han g v ln xung, h thp v sng t, v pha nhng ngn i dnh th cng cc lng m vua cha. Ngoi tr nhng ngy bin p hp vi nhng chuyn ra bin di, mt vi Ghe Nc thot ra bng con lch Thu Hin ri rc v bi bin tm kim nhng bi c. G lng ct lc trn nhng mi cho ui, bnh li ghe kp gia hai chn, y l cuc ua ca dn chi v pha mng mu ng sc lp lnh bc bo hiu n c ng hay c nc. Tuy nhin, ti ni n, ch yu Ghe Nc vn l mt thuyn nh ca cc p x Hu, c ngn thnh by c: li vy v ngn bt c. *** Dng v chung ca Ghe Nc c gii thiu di dng thuyn con di c chiu hng thuyn c mc trn sng nc vng thng Bc K, vi nhng lan can quanh boong c dng cao ln trn AR nng cao phn thuyn ny nh mt i sau ui. N c th di ti 5 m v rng hn 2m50, iu ny khin cho n khng n nh trn bin. Phn lng ghe l mt mn sn i, khng c b r sn chnh, theo chiu dc. Nhng tm vn be ca mt mnh duy nht ht thy c nm: mt vn be y, rt rng, hai vn khc nghing bn hng v hai tm cui cng c t ng. Nhng tm vn be ny c buc li v khng c ng inh trn ming ny, bng nhng si ni bng my. Khng c con mt no thc hin trn thn ngoi ghe qua nhng si xch, c th t vn dn An Nam khu may nhng ci mp ny nh th no, m khng vt no. y l mt cch dng cui cng v hon thin cho khp c bo m. *** on chnh th nht Nhng tm vn be c o gt li vt trn ming ca n canh cho khp hon ton, theo gc m n to ra dng lng ghe. Tip theo, nh vo mt ci khoan hnh cnh cung, ngi ta khot l cnh dy mt l khuu thot ra trn b mt hng bn trong. on chnh th hai Ngi ta x qua nhng ci l nh c ny mt thanh ni bng my to thnh mt vnh v ngi ta ni hai vn lt lng ghe. ng nhin nhng l nh ny c 62

nm i nhau. Vn hnh thnh cng ph thuc vo s kho lo ng tu b n khp nhau, tng i mt, cc l ny. Ngi ta p dng trn phn ni mt vng m v cy Trm (Melaleuca) rt ra t cy thuc gic c. V ny dng lm cc cht ng inh x gai du v bo m cht kn. on chnh th ba Ngi ta xp t trn vt n ny nhng lp la-ti (ng m) tre na. Ngi ta km gi nhng dy my kt ni, ri ngi ta trt gia nhng lp la-ti ca nhng ci chm dp ln m km bao nhiu l dy m v cho con thuyn nh kh linh hot hot ng v ngn cn n lch trn cc dy xch. Nhng l thy c bn trong tip theo c bt li vi mt hp cht trm v nha than . Ngi ta s rng s kn bng khng r r ny ch c bo m bn trong thuyn con v c th vo mi lc c kim nh v sa cha li. Vy l khng mt ch no cn thit gi Ghe Nc kh ro, nu nc vo lm mc ng may. V h thng dy ct ny, thuyn nh khng cn cn nhng thanh khng cn c then m. B then bn trong ch dng vo mc ch chu boong ghe v cc mi ghe. Tuy nhin, hy s khng hon chnh gn cht hon ho mi mi nhng tm vn be, trn nhng ming c gt vt. Nc c dn vo rt nhanh trong nhng ci l c khoan hnh cung kt thc lm hng dc theo cc mn ghe, mc cho s lng g c s dng. Ghe Nc cng cn thit vic khng ngng gim st v, mi ln, vic bo nhng tm vn mng c s dnh chc tuyt vi. Dng nh chic thuyn con ny c v cha o Bnigne Vachet, lm ni bt ln u vo th k XVII (1), v th hin trong thut ng ca nhng chic thuyn con c Ptrus Trng Vnh K (2) m t. Tc gi ny nghe ni rng nhng thuyn to knh c ng trn kiu ghe ny v mc d vic tn ti ca chng c chng ti xc nhn, dng nh l s bin mt ca nhng ghe c ti trng ln xc nh vo thi ny. Chng ta cng nn ch n nhng v thn ghe khng ng li c ng mi ln ng li. Mt tm che (mt n) bng g p dng cho hai chp ghe, lp mi v ui ghe. Nhng ci ny khng ph bin i vi nhng ghe nh trn sng nc. Nhng rm mn nh hnh tam gic nng cao mc ni ng trc ln, c kt ni bi nhng ci cht hay vnh bng my. Mt chui, c gi bng hai sn ghe nh, thnh thong bn ngoi vnh ai chp thuyn nh. Mi di, rt hp, c bn li tuyt du v nh vec-ni, chim ly phn gia thuyn, nh trn thuyn tam bn trn sng. Thng th chng c tho xung trn bin. Bnh li l loi c b mt lin lc theo dng cong ca khung ghe. N c treo bng trc bnh li trn hai dm xp chng ln nhau v bng qua mt l lun trc li. Phi l mt mi cho ui, trn mn tri ghe, lun lun b sung cho bnh li. *** B bum gc ca Ghe Nc xng ng cho ngi ta dng li y. Vi n bt u trn nhng thuyn nh ng Dng hnh dng nguyn thu ph bin Trung 63

Hoa. Mc cho dng v c xa, n m u thuyn bum vi, vi nhiu cho ct bum si rng AR, c kch thch bng mt khung tre, c tho ra hay h xung nh mt cy qut. B bum ny tr nn cng ngy cng him trn chic Ghe Nc, c thay bng bum dc - rt ca Nng. --(1) P. Paris, k ho ... trang 403. (2) Ghi ch v nhng loi thuyn bum An Nam khc nhau. --Trong nhng dp rt him hoi trn bin, ngi ta gp nhng bum cho ca loi bum li trn phn sau ghe, cng hnh dng Trung Hoa. Thuyn nh ny c thiu st l km rc r , ngi ta hiu l n cn thit s dng loi thuyn ny li v hng gi. Cn c loi b bum Ghe Nc th ba trn Hng Giang, xa nhng cn gi thc thnh lnh v mnh m. y l loi bum chiu, vi nhng manh chiu tre ngang, hnh ch nht, c ngoc bng so mc trong mt vt khc ct bum v treo, khng c trc cng bum nghing. N gi nh n mt kiu b n nhng cnh bum ca vi con sng Trung Hoa, v c vng Louan trong Jehoh. *** G dng ng ba vn be bn trong l g Ch, v b v thuyn bn hng l g Kin Kin (1). *** Theo ci nhn nhn chng hc thun tu, n tn ti mt ngun gc t tin no ca chic thuyn con ny vi thuyn mi nhn n ca b bin Coromandel (New Zealand), thuyn nh khc iu khin bng mt mi cho ui v nhng v ca n c khu ghp li theo mt kiu r rng l th thin hn. Nhng s tng ng ny thy r hn vi nhng thuyn c mc ca h Victoria Nyanza, nhng chic machwas ca Goudjerat (n ) v nhng chic thuyn c dalcas ca Chi-L, tt c nhng thuyn nh m nhng ng khu ca chng c cng ra bng nhng ming chm. Kiu ng tu c sn khu ghp li c t thi Marco Polo, trong cun Millone m t nhng thuyn b ca vua Hormuz v t r l chng khng c ng inh, nhng ghp li bng ng khu vi mt si dy rt ra t v cng nhng loi cy m tri ca chng l loi qu c ch n (3). Vy Ghe Nc vi nhng b ca Min Nam, An Nam c l l th chng ta m t rt xa xa, thuyn con c ngun gc t nhng thi i rt xa xa. --(1) H. Guilier, Nhng khu rng ng Dng, trong B.A.V.H. thng T thng Su 1941, trang 127. (2) Cng tc gi, K ho Nhn chng hc... trang 371 v... (3) Ngha l si da m chng ta bit. --64

GHE GI QUNG TR
Ch cn ra ngoi khi Ca Vit, tnh Qung Tr v nhng vng xung quanh o Tigre l c th gp c thuyn cu ti trng nh lun chy thnh nhm v dng si dy nh dn ng. Bng hnh dng, n gi nh n Ghe Nc Thun An, nhng ch khi chic cui cng ny ra n bin, Ghe Gi ng u c cc vng bin thng c b cng cp v khng tr ng c, d l n khng rng y. N lm c vic ny nh s dng mt loi x buc bum cn bng thng dng, x ny lm thay i hnh dng ca con thuyn nh thnh mt thuyn c mc tht s khng th b lt p, v ti , n tr li vi nhng thuyn nh thon th ca Thi Bnh Dng v n Dng, thuyn amphidromes hay loi khc na, i li trn bin nh vo thit b thng bng ca n, trong nhng vng bin rng ln, tuy nhin vi im khc bit ny phao bn hng khng c bit ti An Nam. *** Cc hnh dng thn thuyn l th thn ca Ghe Nc vi tm che (mt n) ng mi v c bnh li thng bng, hay thn ca Ghe Qung Bnh, hn vng Bc b, tng t r rng, nhng vi mi ghe bao gm thn y ghe a ln cao vt to nn mt kiu ng tu Min Bc, An Nam. B phn lng tu lun lun c hai im ni y v sn tu. Tuy nhin, d l loi no i na, iu quan trng trong cch thc c nh cc v thn thuyn chnh l: dng c ca-ven c nh thanh . Sau o Hi Vn, n y, cho ln xut hin u tin. Cc mng thuyn c cht cht bng inh di su hom bn hng trong nhng l hnh tam gic c khoan cnh cung v bn trong ca con tu. Tip theo tt c u c trn nha mt-tit. iu ny ch ng khi hai vn lt lng ghe, tng phn, trong on ni di ci ny vi ci kia. iu khng cn l vy vi vic lp rp nhng vn lt lng ghe ni vi mn sn ni ngi ta buc phi ng thm inh bn ngoi gia c. Nhng thanh l nhng b phn vt mng t trn y thuyn v khuu ni y v mn sn. Nhng thanh ni c hnh dng nghing c t cho khp trn nhng ming ct ca vn lt lng ghe. *** B bum bao gm hai l bum vi mt trc v s mp di bum rt di, n tri ton b chiu rng trn b ct bum tng i ngn. S mp di bum v trc tu, cng kch thc, c hai di by mt, cho ct bum chnh c chiu cao ngn hn (5 mt). im thun li ca b bum ny l d dng hng cho ng chiu c b mt rng ln khng theo li cn thit chuyn dng nh bt c bng li. Vic s dng thanh dng c nh v thit b cn bng c ko cng thun gi, ngay khi tri ln gi. B bum nghing c th thay i v b dy sit bum ca cc dy no ct bum c lm bng nhng b phn tu trong nhng l ca c thc hin trn cc u on ni. 65

Hy l thuyn nh ny s dng trong nhng vng c gi nh thi ct chng buc dy no u ct bum v c to sng mi trn chp ca thuyn con. Bi v chiu di cnh bum, trc thuyn c dng cong, rt c bit. Khng c tm li dn ng v hnh dng thon th khin loi ghe ny ch c th i li vi nhng tc nng n (chu ti).

GHE MNH QUNG BNH

Chng minh Ghe Mnh c s dng k t o Hi Vn ch ra nhng ghe thuyn vn ti va mi c gi l Ghe Bu: loi tu ghe thc hin nhng chuyn i bin di. Loi thuyn bum dng lm tu bum ven b lui ti tn vnh Xim La, lc quay tr v c mt vi bin tu, lm mt loi c xc nh r rng, ring bit cng Qung Kh, tnh Qung Bnh. y l mt loi thuyn ln c bt boong, phnh to knh, vi hm ghe ph nhng tm g cng lng kht nhau trn nhng rm boong. Ti trng ca thuyn c khi t ti 60 tn, nhng thng th ch gii hn ti 35 tn. *** Ngi ta nhn thy trn chic Ghe Mnh Qung Bnh nhng vn dng nh hng Trung Hoa. Chc chn ng li mt dng v nhn hoc m nhng cch c bao bn ngoi bng mt sn ghe ch nht cha g ra. Mt mi hai tng, vn cn theo kiu An Nam, ko di cho n khoan thuyn my bm archipompe, ng sau ct bum. Mi ghe mang mt thanh kp ti ming g cong ni vi tip, thanh kp ny lm r nt tu b Trung Hoa khng dng tm li dn ng (H.77). Hai kiu ng v thuyn c tranh ci trong vic ng tu: vic ng cht trc bnh li g cng c lng kht trn phn mng ca tm vn be hay vic c nh bng nhng dng c ca-ven c n vo trong nhng khp lun dy u tin c khoan ri tip theo c trt nha mt-tt. Mt phn ai mn thuyn t ng mi n li, c un cong pha trn cao cc tm vn be ca mi tu theo cc trang tr hnh con mt. Nhng tm vn be boong tu rng 40 cm. Ngi ta tm thy hai khong gian boong, mt ng mi, mt ng li. Chiu di Rng Chu vi su lng tu Ti trng 14 m 00 5 m 00 7 m 70 2 m 60 33 tn *** 66

Bum vn l loi bum An Nam vi vng ct bum bng my. y l so ngn phng bc cui cng lu truyn ca b bum ny m ngi ta cn gp, vn cn gp y , cng i v Bc b. Lo h (dy ko bum) c iu khin bng mt mi neo nm chn ct bum v mt dy ko bum thng ng to nghing trc cng ct bum, c gip ci bng dy li c nh u pha trc ca thanh g di ny. Nhng ct bum ng trc c hai mnh, ct bum ln c lng khp nh lp rp cc u hai mnh g theo kiu chn ng v mng ui n c kim gi bng nhng vng dy my, trong khi ct bum mi c chng nh m ct bum. B no thang dy ca mt v thuyn bng my c xit bng nhng khi gi vng dy v b cng sit bum trn ai mn thuyn hay tay vn lan can v thuyn. Gi mi cong u mt cui pha trn ca cc trc thuyn. Ct bum cui li tape-cul khng c im g c bit. *** C hai loi thit b iu khin. Loi u tin l bnh li hp kim loi cha kh. Trc bnh li c vng bng dy xch v ti ch thuyn ghe th neo li, n c nng ln v chng bng nhng thanh ngang (H.42). Loi th hai gn ng vi bnh li Ghe Trng Hi An. N chy trn mt ng st bng bn l bn trong ca n. Hai cht trc bn l iu chnh chn nc ca bnh li. Ghe Mnh bnh li hp kim loi cha kh lun c hai thit b iu khin ghe, mt i bin, c b mt bnh li hp, mt i sng nc c b mt bnh li ngn nhng rng v phc hp. *** Ghe Mnh nh hnh trn sn ghe ca bn chuyn kho ny gii thiu mt mi ghe nh gn ng vi mi ghe nh Trung Hoa. y l hai sn ghe tam gic c chng bng mt thanh ngang c t trn mi ghe v mang nhng rng rc chaumard qua nhng dy buc ghe tu (H.59). Cc neo c bng trn mt sng neo xp t ng trc ca ct bum mi v th ra v ghe. Loi mi nh ghe tu ny l im c trng ring bit ca vng ny. Tuy nhin ngi ta gp nhng mi nh tha khc, nh trn nhng Ghe Bu Nam b, da vo nhng Ng c trang tr rc r. Chng c chng bng nhng m ct bum hay cc rm cha. Chng ta hy n vic s dng x buc ghe thng bng th vn cn c dng trn thuyn mnh. Mt neo tht gt thng c s dng. N nm trn nhng sn AR, sn sng cho vic th neo. y ghe mu, gi nh n tnh bin Qung Bnh, c mu xanh ngc thch, c vin bng nhng ng trng trn v con mt di tht theo chic Ghe Mnh. 67

GHE CU NG HI (QUNG BNH)

Vi Ghe Gi ca tnh Qung Tr k bn, chic ghe cu c bum ny, mang c trng ca vng ng Hi, hon tt tch bit nhng chic thuyn nh min Bc, An Nam ra khi nhng nh hng n t Nam K v thng th cho n y. Mc d x buc xung thng bng vn cn c s dng nh Nng nh bt c vi nhng thit b ngn trch ng, v mc d b bum vn l bum dc - rt, thn ghe r rng c ngun gc t mt kiu ng tu min Bc, An Nam, vi nhng mn i ni y v mn sn v nhng vn lt lng ghe c o gt nhn v nng cao hai chp to nn mt mi ghe gi v ui ghe gi. Nhng ch ni bng cc cht g chc chn v su hom theo kiu cht inh vung gc v thuyn c lm s si. Nhng mnh v thuyn c chp ni, c kch thc nh ci t l. Ngi ta thy nhng ngi dn chi min bin ny, vn cn rt nguyn s, tnh yu con tu khng b cho ngi th b buc phi lm vic cc nhc mi ngy bo m s tip tc cuc sng. Tuy nhin dng v cn rt c o nguyn bn. Mi ghe nm theo chiu di hi vn ln cao c dng mt ci mm. Thuyn nh ny nh chng ta thy ch l mt b sn thuyn c o vung, bo hi phng cht, khng bao gi c ti trng ln. Him khi ngi ta thy sc cha n vt qu 20 tn v di hn 15 mt. B cht c thc hin trn b mt bn trong ca nhng vn be, trc tin trong nhng khp lun dy c khoan theo hnh tam gic. Vic trt thuyn bng nha mt tt nhng khong gia hai b vn be vi mt hp cht bi-tum v si n c k. Nhng on ni lc no cng c x dch v hnh dng lch i kht thc o gc ca nhng im ni y v mn sn thuyn, cng chnh l cch cc thanh ngn mng da ln nhng tm vn be y thuyn. Mt b then ngang n lng kht trn thnh thuyn, c kt thc bng mng ui n, phnh ra di mt ai mn thuyn, t dy v t rng, ai ly mn sn ca thuyn con. T nhng then ngang kha khc trn cc g t lng khp trn lan can mn thuyn v to nn cc dy bng gh ngi cho thuyn mang mt l mng ct bum xuyn qua. Nhng thanh ngang ny c tho lp cng lc h thp b ct bum. R rng r sn chnh ti y c chuyn ra ng li. B bum chc nch, hp vi b ct bum tng i ngn. L bum Nng vi h thng cp li v dy lo ko cng thng, ng mi cnh bum. Khng c bum nh ng li. Ct bum mi rt ngn v da trn mt so c kch thc ln bng qua mi thuyn th cc m neo.

68

Nhng dy no ct bum bng my v c sit cht thnh cp, mi bn mn, trn sng dc y thuyn. Bnh li hp kim loi cha kh, ngha l bng qua mt ngn chia khng kn, c tch t trn xung di, bt u xut hin v tn ti mi ti bin gii Trung Hoa. Ngn chia ny c to thnh t nhng vn be vt qua tm AR, bao ngoi bnh li v xc nh mt mt ui tu ghe gi bo v thit b iu khin (bnh li) khi nhng cn sng dp t ng li thuyn. Mt vch ngn bo m cho phn cn li ca thuyn ko b r r. Phi nh l bnh li ny c tm thy min nam trn nhng Ghe Cu Bnh Thun. Trc bnh li chng dc theo mt rnh trt, da trn nhng thanh (con quay) v c km li bng mt b dy buc ngn khng cho n trt ng rnh bn trong. Nhng m neo, ci ln nhau, to cho thuyn con hnh dng chic m vt rt c trng. Mang ln cn, t trn ct, bng cch xoay lin tc trn mt mi ny ri mi kia. Nhng ng dn thc hin iu ny bng cch s dng mt ci mc kho (clevier) xuyn qua nhng dy ai c nh trn nhng cc thuyn c trng trn v tu (xem trang hnh XXXII).

GHE CU NGN LCH DNG QUNG KH

Cn c mt kiu Ghe Cu ngn lch dng th hai, ghe ny chuyn cng Qung Kh. Ghe nh ny, ng cn thn v ti trng cao, ging ht Ghe Cu Bnh Thun vi cng mt hp kim loi cha kh trong c bnh li. S ng nht th hin c trong cch trang tr cc Ng (nhng trang hnh u sch, H.56 v trang hnh XXXII). Cc cnh bum khng cn dng b b chc nch v c gom chung li nhng gi chng khng bng chang nhau. Vi chic ghe cu ny, thit b ngn trch ng nm pha trc ca ct bum ln, t nay tr i chng ta tm thy chng c trn tt c cc thuyn con cu c n tn M Cy. N bao gm mt tm phn dng ng, hp xuyn qua cc l trn bng qua cc thanh x c iu chnh lm vo. Cng Qung Kh dng nh gii hn tn mc (v pha Nam) loi thit b ngn trch dng rt ph bin nh Trung Hoa.

69

GHE MNH NGH AN

Trn b bin thoai thoi y ct nhng ch n cha nhiu him ho, b bo bin vi dp, hu nh nhng g bt bin nhn i nhng bi bin di v tn ti cc cn ct trng hay cn ct hung c gi bi p cao ln v nng ln v sng gi ma mnh m v gi ng Bc. y l bi st nguy him ni kinh hong ca nhng ngi li tu xa ngoi khi, thu ht nhng lc ln gi vi hin tng pht ln quang, khi gi bi p n t trn ni cao x Lo, loi gi nng bc bt thn, khng khip, khng khoan nhng cn st li ca mt nm, vi nm sng dy c hay mc bin h xung m sit ly. Sau sng Giang, sng C ng nc mt mc nc y ct v khai thng bin bng ca sng Ca Hi y him ho, ngha trang ca bit bao nhiu tu bun ven b b ko l trn nhng nhng con sng cn ln ti tp p n. Ghe Mnh Ngh An dng nh cng c sa li cho ph hp vi nhng iu kin hng hi ca vng. Vic tho chy l cch hay nht bo ton ghe trn b bin bc bo ny, v lm iu ny, ng li tu phi c bo v an ton. Nu chic thuyn phi cp b, vic mc cn l iu kh trnh. Chng ta cng tm thy trc mt khi nim thn tu l k s thng th cho n cc b bin Bc K, ri c pht ho vi Ghe Gi Qung Tr v Ghe Nc Thun An. Hnh dng bnh thng kiu Trung Hoa. l dng v ca nhng ch chim c mng chn pha sau phnh ra rt nhiu, thp ng mi, vi v tr ca then phc bum nm t chnh gia ra sau. Ngi ta tm thy y kiu ng tu Trung Hoa c xa. *** Thn y tu (1) nh v bo trn, c to ng cong boong trong nhng ch cao v theo dng chu to t nhng im ni y v mn sn tu. Nhng vn be thp c nng ln cao vt to thnh hai chp nhng kiu tu s c b sung cc mn hng to ranh gii ng ni y v mn sn tu bng ba sng c xp thnh nhng ng lm vo. Nhng vn lt lng tu, qup hai u, to thnh mi ghe v li ghe, iu ny gip chic ghe cp bn trn cc b bi d dng v sng cn y tt vo b. Nhng thanh di dp gia c vn ny t bn trong. --(1) m t trong phn gii thiu. Chng ta gi li y nhng yu t chnh. -- bn trong, t vch ngn cui cng, nhng v ghe bn hng bao ly hon ton phn ui ghe v ng li bng cch thc bo trn nh trn nhng thuyn nh Trung Hoa, mc, gia vch ngn v nhng vn lt, mt khoang ghe trng, hp kim loi kn trong trt mt trc bnh li, bng mt l c ch tr trn cao xung thp di sn thuyn.

70

Mt vnh ai ph bc ly chic ghe t trn cao boong tu bng cch lm vo lan can ca mn ghe, c ct ngang bng mt toa sn thng ng trn g cha ra bin hn 6 mt. Ghe Mnh Ngh An c ng boong vi mt ch phnh to bng ngang rt n tng gi nh n nhng chic ghe Mi Ngc, bin gii Trung Hoa. Nhng gin tu c t chn gia vi nhng tm phn lng khp trn nhng rm boong. c im: B di B rng B su Ti trng 25 m 00 4 m 00 2 m 30 40 tn

T khoan ghe my bm archipompe , nhng kin trc ngh thut thng c b tr trn boong, nng ln trn phn li ti v ng cong boong ca ghe. Mt khoang thng ui ghe c mi cha ra nhng kin trc ngh thut trn ui ghe. *** Bum cho Trung Hoa c nhng cnh bum bng vi c-tng. Ct bum ln thng, trong khi ct bum mi hi nghing v ng mi. Ct bum nh cui li t bn trong g thuyn b. Vic trang b bum cho hon ton theo kiu Trung Hoa, tuy nhin vn c nt c trng dng nh ring bit ti nhng b bin An Nam: b bum khng ch c mt mnh. N gm nhng bum trn i, nhiu kh vi bum c may li theo chiu cao, c buc li vi nhau bng nhng cho ct bum si rng c lun dy qua ghp li trn khung tre. Chng ta gp mt d bn b bum t Cng An Nam (Mi ng). Thng gp Ghe Gi Ca L. Nhng bum cho ch yu theo kiu Trung Hoa. Ct bum ln c dng trn cao boong ghe bng cch lng khp vo mt loi bum h, c khot l, to thnh mt khi ln. Ch loi ct bum mi ny c chng bng m ct bum cho php h gp li. *** Tng t vy nhng b mt bnh li Trung Hoa xuyn qua cc l hnh thoi. Trc bnh li nm trn mt rnh trt nghing mt gc 45 , trong khi mt cp li palng b mt bnh li v theo l chung nhn chm nh my neo nm. Cc ng li xut hin y v cn c s dng nh thit b th neo. Mt trong hai ct bum xp t mt my neo nm iu khin nhng cnh bum. Mt ti ng theo loi u Chu dng nng cc dy th neo. Mt my neo nm ng li c nm trn ui ghe. Nhng then ngang boong thuyn c ko di ra bn ngoi thn thuyn dng nh inh cht ko ln cao v da vo nhng dy no ng mi khi vn hnh tu sa tu. 71

Phi ghi nhn l vic x dc lng ghe th khng c s dng. Thn ghe c t trn nhng thanh sng ghe nh lc thu triu ln xung. Con mt l mt ming g c o, ni di v phnh to trn nn vng, ni trn thn ghe.

GHE MNH CA L
Laurent, ngi i din ch hng ghe tu Pierre Poivre ni, c l chng ti phi cp u tin n s tn ti ca chic thuyn bum ny, chc chn l k nht ca vng b bin ng Dng. Mt khc, n c ni n trn mt khung bn trang tr ca Le Floch de la Carrire (i u hi qun Php - quan trc thc a nm t Hi 1755 thng tin tm thy trn Internet), nm 1755 1756), c Boudet v Masson trnh by li trong cun Iconographie Historique de l'Indochine Franaise (Lch S tng hnh ng Dng thuc Php) (Paris, Van Oest, 1931, trang hnh XVI) vi nhng thuyn c Ga-le hong gia v mt thuyn bum tam bn khc. Cho n ngy nay, n dng nh bin mt ti cc b bin nc Php ca chng ta (1). Ngay nm 1940, chng ta ln u thy chic thuyn bum ny gi tr t m ca cc nh nghin cu. on vn ca Laurent cng nhn nh: nhng cnh bum ta ta ci ci l tai. N c lm bng tre chut thnh nan v bn l. Khi ngi ta ko chng ln hay h chng xung, chng gy ting ng nghe nh ting qut st sot khi xo ra xp vo. Chng ta tn mt chng kin chnh du hiu nhn bit cnh bum ny. Vy l chng ta cng c dn dt suy ngh rng im tng ng ht thy thuyn k tha nhn thit b ngn trch ng L (trang hnh LVIII) cng dng nh bnh li theo thit k ca ngi Le Floch de la Carrire ch khc vi bnh li i ghe dng ni sng h c b mt bnh li rng ln c trang b bum cho thay cho bnh li dng i bin. Ti y cng c im tng ng r rng v hnh dng. Tu b Laurent c v nh sng li sau hai th k qun lng. Phm vi hot ng ca chic Ghe Mnh c bum ny l mt phn cng nh nh c Ca L, gn vi Mi Saint Anne ca Ngh An v kt thc mi Nghinh Phong (Cap de Falaise), cc Bc ca vnh Brandon cao 170 mt, di 1500 mt, tm nhn c th thy c t hng Bc, bi nhng mng trng ln ct n thnh hai phn nh cho v di y. Ngi ta tm thy nhng loi thuyn b An Nam dy dn kinh nghim i bin nht, nhanh nhn nht, gn nh bn b nht chnh trn nhng b bin g gh mi nm bo to tt qua. Ngi ta thy tre na ca thuyn cu c th neo nhng khong cch ng k v tt c cc ngy trong ma, vo nhng lc trn bin, ngi ta c th nhn thy khi n v ri nhng on thuyn nh c tht s nh bt c ngoi khi xa 15 20 dm. Vo cui h, nhiu ghe thuyn l nhng tu b ngc ln ca sng y cho n Nam nh lm ni d tr la go ti y v quay tr li vi gi ma ng. --(1) Vic trnh by li hnh nh chp ca khung hnh ny (xem trang hnh LVIII ca chng ti) c Ngi Malleret trnh by trong bi bo t Amiral dEstaing (B.S.E.I. Qu I, 1942, trang 52). on vn v Laurent, c pht hnh trong La revue 72

de lExtrme-Orient (Tp ch Vin ng) ca Henri Cordier, 1885, trang 91-92 nm 1749. --*** Chng ta cng n gn nhng vng bin gii tc ngi Trung Hoa, th cng tm thy nhiu im tip cn gp thnh cc phng thc ng tu Trung Hoa ca nhng thuyn b ln i bin min bc An Nam v Bc K. Ghe Mnh Ca L xp vo loi ny. ng mi, rt mng thp l t mt nc v ng li c nng t t ln cao bng ng cong boong ni bt hn ui ghe. Then phc bum nm t chnh gia ghe ra ng li v kiu c nh ca cc mn ghe c bo m bng cch dng dng c c nh ca-ven nm bn ngoi trong nhng khp lun dy tam gic, tm ny trn tm khc. Mi ghe ch l mt vn be un cong li hay mi tu gi c kp thanh ti ni m ming g cong ni tip vi mi ghe trong vic ng sng mt thuyn (tip). Nhng th ng li, c v theo hnh dng Trung Hoa, vt qua mi bn ca cc vn be v c gia c ngang bng mt loi bnh li hu-i, vy nn bng mt bng hp khng r r to nn phn ui thuyn ghe. Phn ui thuyn, hay th ging nh vy, cng nh phn mi thuyn mt tm vn be c un cong vo sc so. Bn trong, mt hp kim loi cha kh hp, to nn nhng thanh ngn, lp trn phn ui tu b v then ngang vt qua bnh li. Chnh trong nhng thanh ngn ny t thit b iu khin (bnh li), c gi bng nhng np st khng g chng , n gin ch da trn mt trong nhng mt cc thanh ngn v bng nhng th km li hay dy gi. Mt ch tht ti trc bnh li ngn khng cho n tut xung bn di. Thn thuyn nhn ba ni y v mn thuyn c ng bng nhng vt vn be ni tip. Khun ca nhng dng ny s c nt c trng ng tu chnh Min Bc An Nam, mc d n c dng ln t o Hi Vn. Kt thc ti min Bc vi nhng chic Lai Tn, M Cy. Nhng b r sn v nhng vch ngn ngang t kht vi dy b t. Mt lan can mn thuyn to nn vng m hay vnh ai cp mn chy xung quanh con tu v nng ln cao v pha li tu to thnh g ca ui tu ghe. Pha trn lan can mn thuyn ny, v li li, c thit lp nhng lan can quanh boong m nhng rm mn ghe ko di t ng mi ghe n bng ngang ct bum ln. T im ny, mi ghe sng tru (dc hai mi) ng li ng li thuyn trong khi ng mi thuyn s bt boong tu ton bng li mt co tre. Hai cu tu cho php qua li t u ny n u kia chic ghe. Phn ni ngang c bo m bng mt lot x un cong lm phnh ra bn ngoi, di vnh ai vin st. *** Ct bum mi rt nhn ng mi tu ng vi gi nh trn nhng thuyn mnh Trung Hoa. Ct bum ln hi nghing mt cht ra ng sau, trong khi bum nh cui li l mt ct bum nh nh c trng bn trong g ghe. B ct bum 73

mi c thc hin trn mt then trong khi ct bum ln li bp bnh trn mt cht, hi pha trn boong ghe. B ct bum ca n c mc trn mt thanh khc t. Lun lun n cn c mt chong chng gi. B bum, nt c o chnh ca thuyn nh ny, c hnh dng nh ci l tai. N gm mt lot lp la-ti mng cong, sit rt cht, bng tre, khu ghp li trn cnh bum tht li bng dy song, my. AR gia hai gng rt ngn trn bum ln, vy l n c nhn mnh trn bum mi. Bng ngang, mt lot ng may hnh thoi dng lm gc trn s c nh mt thanh so rt ngn, ct mi bum cho v mt loi trc xin ni bum cho thay v thanh so. nghing cu nhiu v nhng c im ca bum cho ny, chng ta tha nhn l vn hnh dy lo bum l vic d dng ng ngc nhin. Rt nng v cng rt n hi mc d thiu linh hot. Bum ny c treo theo cch ca mt vn thng bng vi phn nh ra nhn hoc tr nn d s dng v cng khi thun gi. Khng c mi thp hay mi dy no bum, nhng c s vin cp bum u mt cui n t ng mi buc tu hu nh chn ca ngi iu khin buc tu, im b n nm trong hnh dng ca cnh bum hot ng trong gi theo cch ca mt bnh li thng bng. Mc cho s tng phn ca sng lng, con tu ch iu khin bum theo hng gi, nm gc ng ca tt c mi ngy di m khng cn sa i bnh li. Bum mi, r rng hnh tam gic, vi bum cng gi nh n bum c in Trung Hoa, c mi dy ko bum cho nh hnh tam gic v c no dy trn sng mi ghe. C hnh dng tam gic, cnh bum ny rt gn vi vt o chong m hn na dng nh lm cho ging nh vy. Gi thi, cnh bum dy no ng mi c ko cng ln trn nhng phn cao nht gia hai ct bum. B dy no ct bum lm bng nhiu tao my cng ra theo nhng thay i dy no bum trnh cnh bum c mn pha trn. Bn si dy no ng mi c sit cht li. Hai si dy u trn sng mi ghe, khng c khi gi vng dy. Hai si dy khc, pha sau, do ng sau xa hn na l cc khi gi vng dy. iu c xem l bt tin phi k n l cc cn ma nh trt nc bt cht xung, b bum chiu an thm nc rt nhanh, nh mt ming vi thm nc v nng chch, phi gim ngay b mt chu sc nng thy con thuyn nm rp trn mn . V th cho nn b bum ny c kh nng khng dng na, thay vo l mt loi bum la tinh hi AV v c mp di bum nng cao. *** Thit b iu khin thuyn nm trong mt thanh ngn. Theo chng ta bit, y ch l mt con thuyn nh ng Dng, v c th l Chu, s dng thanh ngn lm bnh li thuyn (1). i vi sng ngi hay dng chy nc cun cun, n s dng bnh li thng bng kch thc ln. Chnh loi bnh li ny c sao chp khng ging y chang li, nh thit b ngn trch ng, trn hi ca ngi Le Floch de la Carrire (xem trang hnh LVIII). 74

--(1) Ghe Gi Ca L (xem bn chuyn kho tip theo) cng c thanh ngn, mt loi thanh ngn trch ng. Ngoi ra, cn c vi th gn n, chnh l thit k thn thuyn v bnh li. --*** Mt mi neo nm rng bng con thuyn nh, ng trc l ct bum, dng ko cng lo h (dy cng bum ln). Ngi ta tm thy trn g ng li mt mi neo li nm th hai nng bnh li. Nhng m neo kiu An Nam, c gn thm mt cc kim cng v thm vng neo, c t trn mt then ngang, ng mi ca cc Ng y th hin r nh mt tm chn mi thuyn , ngoi ra theo ngha tp tc, chng ti cn c c m t v cch s dng (xem trang hnh XXXII). Trn g, mt ci gi hnh cn trc con d Nht Bn trang tr ui ghe tu, dng t nhng mi cho, so mc, v.v. Mt con mt trn, trng en, nn mu vng vi vin mu , to cho con thuyn dng v ca ca mt con ra bin hon tt kiu dng ng mi thuyn nhng g xung quanh con thuyn un cong v mi thuyn, thp trn mt nc. *** Ngi ta tm thy cnh bum ln l tai ca chic Ghe Mnh trn vi tu thuyn H Lan ch hng nng vng h lu sng Hng v chnh u mt cui ca vnh Bi T Long, ln hoc xung ca sng M Cy. Mt thanh ging l k vt chn chim, c c trn cho ct bum si rng AV, hng bum cho ng chiu theo cch ca mt vi cnh bum u Chu ca chng ta, tht l mt trng hp bn sao him c nh hng r rng kiu Phng Ty.

75

GHE GI CA L
Chic thuyn con cu c ny, c b con vi chic thuyn bun ven b, Ghe Mnh, c gii thiu vi hnh nh ca mt con mt ln th tri, trn tra, v bng x xung ng li, trong khi ng trc mi c lm cho thon th vi dng c nng cao theo gc thng ng bng ci mung rt khc ci mm con ra ca chic Ghe Mnh Ca L. Dng ny ca n c nghin cu ring bit ng u nhng trc ln v y vo cn khng nguy him g trn b phng ging vi nhau c un cong pha Nam ca ca sng C. Vic ng tu theo kiu min Bc An Nam, c hai im ni y v mn sn con thuyn, dng c c nh thanh , v y c nng ln cao ngt. ng cong boong lun lun r rt v g AR c cht cht nh mp di bum lng th hnh van. Lan can mn tu theo dng cong ring bit ca nhng ng nc, khng c vt ct, rm mn tu hay lan can xung quanh boong. Mt nn tu c th tho lp chu mt dy gh bng then ngang chia thnh cc y thuyn hm c, to nn toa sn ca boong tu. B bum bao gm c mt cnh bum bng c tng, t mu c nu , mu nu en. c lm ni bt theo hnh dng Trung Hoa vi mn gi xung dn dn, n bao gm bn ti nm bum trn i (nhng kh vi bum) c buc trn mt khung cc trc tu. Loi bum ny c lm r chng Ghe Mnh Ngh An. Cc Ghe Gi Ca L c trang b bum cho, khng c ngoi l, vi dy lo bum nhn ba chn chim. Ct bum, c trng ng mi, r rng thng tp, c no chc chn bng thanh ngang AV v AR. Bnh li ui chc xung nhiu, nhng b mt bnh li ht v trc bnh li rt di, c ng nghing hn 45 ng li trong mt thanh ngn tra khp vo sn thuyn ca ui ghe nh trn Ghe Mnh Ca L. *** di chng 15 mt trn b rng 3 mt ca b r sn chnh (ng sau ghe) vi kh gm cu di 1 m 60, trnh by mt nguyn mu ca Ghe Gi Ngh An dng nh bt c bng li r (hay li Gi) trong mt vng b bin khng vt qu 6 dm ra khi. nhc li nhng bi c cm , mt h c trch nh c dng sn xut nc mm, mt ngi lun lun trn b ct bum, thu th chuyn bit m mt phn ph tr nh c giao cho anh ta. Loi thuyn con ny khng chu trn Ng hay mt dy sau ui tu, en ng b, ca mt mu bun b ca lp ph bi tum, c tnh ca kin trc tu b An Nam t o Hi Vn.

76

GHE B MIN BC AN NAM

Cc b tre c nhiu tm ngn trch ng v c b ct bum a dng, ca ba tnh min Bc An Nam, Qung Tr, H Tnh v Thanh Ho gii thiu mt iu th v nhn chng hc ca nhng th ng k nht. MM. J.Y. Claeys (1) v P. Paris c hai cng nghin cu nhng ng c c xa c l l kiu thuyn nh nguyn thy c mang n tn ch chng ta t nhiu thi i c quay tr li v tip tc vo thi i ca chng ta trn nhng b bin ng Dng, Formose v Nam M vi nhng tu Chi L vng xch o, ca P-ru. Tuy nhin, ngi ta tm thy trn b bin ng n , ri rc ti Madagascar v nhng qun o Comoros n Dng, ca nhng thuyn b hai thn khng c vn thng bng, c tm li ngn lch ng bn hng, l nhng chic b phnh ra ng mi. Nhng nhng ng c ny dng nh ch c phn rp ni rt xa vi nhng chic Ghe B min Bc An Nam. Nhng chic ny bt u Ca Tng, trong tnh Qung Tr, tr trong vng b bin Cay Ly. i vi phn ln tu b, y l nhng tu b nh c mt cnh bum vi hai tm li dn ng c nm bn hng, i li thng xuyn nht lc gi thi xui. --(1) MM. J.Y. Claeys: nhng chic b ni nh c Luong Nhim (Thanh Ho) bng tre trong Tp san ca Vin Nghin cu Nhn loi ng Dng, 1942. --Chnh t Ca Nng, trong tnh H Tnh, Ghe B tht s xut hin. Ngi ta tm thy n, c trang b bum cho hai cnh bum vi mt b ct bum c nh mi ct bum, c tip tc dc theo b bin g gh xu x ca tnh ny bin mt nhng vng t ln cn ca ca sng C. Cng ln hng Bc, t Sm Sn, tnh Thanh Ho, nhng chic b ny xut hin li, cng c hong thin, c hai hoc ba bum, cho n ca sng Hng, sng y, Ca Ba Lt (Qu Lm v Vn L). *** Chng duy nht c ng bng thn tre _ thng thng mi hai mnh, ng knh 10 cm. Nhng thn tre ny c un cong li pha trn cao to nn phn trc ca tm phao. Dng cong ca ghe n gin c un on nhng thn tre, vic un on lun c t b ln trn nhng ct chng hay nhng ci gi khi n ko dy ln b. Nhng thn tre c gp li bng nhng thanh ging v dy chng bng hai mc ni bng my. Hai mnh tre kch thc kh ln, t ng trc to nn nhng rm mn tu nu ngi ta c th ni. B bum bng vi bc c tng c nhum mu c nu l mu t ca Xim La, gi nh n mu t trn nhng b bum vnh H Long. y l cnh bum mt phn ba (au tiers) trc tu, v trang b vi x mp di bum trc ln. Ni chung khng c dy ko bum cho, mi buc ca nhng bum ny c thc hin nh vo mt vng dy c ngoc vo nh ct bum trn mt chc t nhin hay chp ni li. 77

B bum ny ph bin ba tnh. Tuy nhin Ca Tng l ni ca nhng chic b nguyn thy, thng thng cnh bum c nht v bng cy c bn li. Ghe B H Tnh lun lun c hai bum. Ch c Thanh Ho b bum hp nht ba l. *** Nhng chic b ca ba thnh ph ny c phn bit bng mt kiu b ct bum ca ct bum ny. Ca Tng, b ct bum ch l mt b r tre rng, c dng lng cho trong c trng ct bum. H Tnh, ghe ny c lm t thn tre mnh m gn vi r, cao 40, 50 cm v rng rut nh mt ci hc. Mnh ny c dng ln trn gi ba chn nm trn mt sn tu ni vi tm che mi ca chic b. Thanh Ho, kiu b ct bum khc vy. B c v hon thin hn v vic ng tu k lng hn. B ct bum bao gm cc thanh dm g phnh ra c gt o hnh cnh cung trn. Nhng thanh dm ny c ht thy ba thanh c gi bng mt khung bng qua chng v c ni vi tm che ca b. i vi chic Ghe B Qung Tr v H Tnh khi nhng b ct bum c c nh, n gin c x dch ci ny so vi ci khc, nhng chic ca Thanh Ho c dng vi nhiu cng dng. Tht vy, nhng thanh dm ny mang nhng ba, bn hay nm l mng, c lp t mt bc x, trong nhng th ny theo dy no ct bum v sc gi, s c trng trn b ct bum (1). Do thiu nhng dy no bum, thng cho c thc hin rt nhanh. Ngi ta khng h cnh bum xung, nhng ngi ta kim n thay i nhng dy no bum. *** trung tm ca chic b v trn trc dc ba ngn lch ng trt trong mt mt tm ngn th s kp ca mt khi n gin nm trn mt ng rnh khoan xuyn qua mt thanh tren v s to nn rnh trt. Tm ngn lch ng chp ng li ca chic b i khi c thay th, khi ra bin ln bng mt bnh li trt. Nhn chung vo ngy p tri, vic iu khin thuyn con c s dng mt mi cho ui c ai bng dy trn mt cc thuyn cho t mn tri. c bit ba ci ngn trch ng ny ch c Ghe B Thanh Ho. Nhng th ca H Tnh ch c mt tm ngn lch dng mt phn ba ng trc tu, trong khi Ghe B Qung Tr c hai ci nm bn hng. *** Tt c nhng chic b ny c thang tre cho ngi li tu s dng tng i yn n, mc sng bin trn ln trn cc thuyn con. Cc ct bum lun x dch nh chng ta thy v nghing ra ng mi tu. Mt chc ba, mn phi AR, dng lm ch t dy phao kp b ct bum v bum khi tt c c xp ln thuyn. Bum mang mt dy lo v mt cp li khng c vng ct bum. --78

(1) Hornel ch ra s du nhp loi ct bum ca thuyn kolamaram ca Tanjore (n ). --Thng cho ca Ghe B Ngi Paris c dp, trc chng ti, dng th loi tu b ny v ghi nhn li c tnh tin ho ca chng. Nhng tin tc tnh bo qu gi ny m chng ta c th xc nhn l chic b Sm Sn c dng ngoi khi c tm lc bng nhng ghi ch m tc gi ny rt mun chng ta thng tin (1). Vi hai cnh bum (mt chnh gia, mt ng sau) v c ba thanh ngn trch ng su hom, chic b rt sc s. Vy l ngi ta ch ng xung n phn na tm chn lch ng pha trc ng nn cho cht vo vm chng bng tre gi phn chp ca chic b nng ln. li v pha gi vi hai cnh bum, ngi ta nng thanh ngn lch ng AR. Khi bum trung tm c t mt mnh, ghe thng bng trn thanh ngn trch dng trc v thanh ngn trch dng trung tm. Khi bum ng li ch c mt, ngi ta ch gi li thanh ngn lch dng trung tm v thanh ng li. Ngi ta c th i gn hn gia su v by phn t, nhng khi sng lng n t ng mi ghe, ghe p rt mnh trn thanh, nht l khi mi ghe b qu ti bi mt loi khung dng chu dy nh bp bnh lm thuyn nh tm... Gi thi yu hay trung bnh ngi ta s dng b ct bum bn ngoi gi thi ngc. Khi gi thi, ng dn s li gn nhng ct bum trung tm chnh li nghing ca thuyn con, gi cc cnh bum mi hot ng ca chng v ngn cn chp ca so bum nhng nc . *** Chng ta hy l chm dt s ghe b a dng khc, khng c thanh ngn trch ng v mt ct bum : Ghe B Ca L c im c bit c kt thc bng mi nhn hoc, ng trc ghe. B tre c gt o li vt xp chng cc u ng tre ln nhau. Ghe ny rt tin dng v c iu khin nh mt thuyn con vi c tnh tin ho, mi cho trn ca chic ghe ny v nhng th khc ca Ghe B. ng c ny rt gn b mp v him khi i chch hn mt vi hi l. --(1) P. Paris, bn pht tho... trang 418 v 419. ---

79

THUYN BUM C CH HNG VNG H LU SNG HNG

Phi gp nhng tu b ny ti knh lch tre na hay ti mt khuu ca cc con sng ln ngon ngoo m ly nhng phn bn t ta rng vng chu th Bc B rng ln, xc nh ngun gc ca nhng cnh bum chiu, mu gch sng. Nhng dy cho nh c ko dc theo b sng gii hn hai vng dy m t st qua nhng vng bng phng ng la bao la hay mang gi mnh thi lch v cc ca sng ng cc gc chung nh th hay cc cc ch nh c sng y, hay Ca Ba Lt, v hng Qut Lm, Vn L v Pht Dim, nhng loi xe chuyn ch mui hay vi sng c th hin r trong hnh nh chic tu bum ch hng t nc chng ta. B bum gi nh t nhiu n bum l tai Ca l bng cy bc mng bn li, mt lp m la-ti ngang bo m cng chc. AR li ra, trong khi ng mi th c sng thng nh mp di bum v cho ct bum si rng pha trn. Dy ko bum bng qua mt l lp bnh rng rc ct bum v c mc vo chp trn ca tm chiu. Hai ct bum, rt nghing, t tr li mi tm mt hng gi ng li. Con tu ny, hu nh dng i sng nc, nht l li theo gi, bum cho , khi gi n nh v ng i thng. Ngc li n i ngoc ngoo ng n ti nhng ca sng hay nhng khng gian rng ln ca cc sng ci vng Bc B. Cc dy no ct bum ln c sit cht trn phn mi tu chu lc ng k ca b ct bum. Thn ghe l loi min Bc - An Nam, bnh li hp kim loi kn, c bt boong nm trn mt phn ba ng trc ghe theo chiu di ca con thuyn. Mt mi neo nm di chim ht b rng ca thuyn c ch hng ng mi ca ct bum ln. Mt con mt bng g c trng en gn thm vo, mu hay mu en, khi th trn khi th xch ln v c ng trn m con thuyn, tut ng sau ct bum mi. Vi con mt mi tu ny thuyt nhn hnh ny kt thc ti y v xut hin li min Bc trn nhng thuyn mnh min Nam Trung Hoa.

80

THUYN LI VNH H LONG

Mt thnh tu mu xm, lnh lng, dc ng, ng dng ta nh l c nhn t ngoi khi, th gii hn n c gi l Vnh H Long, ko di min Bc bng m ct bum vng o Bi T Long (Fai Tsi Long). Chic tu n gn tnh c pht hin ra pha sau nhng con khng l ngn gi cc cng sng su truyn bng nhng vng dy c l t nhng ch ny l iu tuyt du l k nht sinh ra t v nc. Trn hng ngn vng bin c ng vung, mt lot lin tip nhng vnh hp, mt cnh huyn hoc ca cc vng lu, nhng thp c ct gt, nhng nh ni Hoggar, cc nh th sp , nhng i ph cy tai hm mc t k , nhng cy tu, tt c u mc ln t dng nc xanh ru phng lng, hi b gi lay ng, cho php tr tng tng ca cc nh thu vn, ghi nhn thit lp nhng hi , cho nhng dng chy t do. Phi bit nhng vnh Bi T Long : cc mng vut ca rng , bin gii Trung Hoa ti vnh Apowan, i khp m cung ngon ngoo t Bc ch Nam, t ng sang Ty, tt c cc knh lch, cc ni ca Lion, Hamelin, Lu i Renault, Lutin, i Bng (Roc aux aigles), vng Carabine, vng Surprise, Kersaint v bit bao nhiu ch na : phi c thm t, bui chiu ti, y ca nhng vt nt l k, nh cc cng Sylphe ni t c ting vng m thanh b n : lng nghe bi ht ca nhng tng ngm cn sng ng sau con lch Pak Ha Mun thc hin nhng tc phm ca Wagner. Cc con thuyn ngang qua chnh cnh nn ny, m m, tri ngang nhng tng xm, nh nhng con di to knh, cc Thuyn Li vnh H Long. Mc d b bum ca chng gi nh n bum Trung Hoa, l nhng chic thuyn vn gi c nt c trng ca Bc K. Ti trng nh t 5 n 25 tn, chng ri rc trn tri khp cc b Bc B, hu nh t o Sn, nhng c bit l phn pha ng ca n. Cc cng trang b nh c : Ct Hi, ng By, Hn Gai. Chng khng bao gi ln ln vi nhng on tu nh c Trung Hoa tr vnh Apowan (Hi Phng), ti o Cc B, v c phn chia vi nhng phn cui cng bng mt tha thun ngm, nhng vng nh c trc Ca Nam Triu v trong mi phn bn trong ca cc lch vnh H Long. Thuyn Li c xy dng t g cng ca x ny tn l Lo Y , theo kiu ng thuyn ca min Bc, An Nam, ton b u mt mu en. y thuyn phng, c im ni y v mn sn con thuyn chc chn, v c nng ln hai u mt to nn tm mi tu v tm li tu. Nhng vn be, c ng inh c nh hi vt qua nhng ming gi ng li v ng mi. Mt bng nh bc ly khong gia b khng mi thuyn. ui thuyn thc s cao hn mi thuyn c v theo dng v t ng trc con thuyn Nng, c ngha l vi ch hi li ca sng mi trn ca lan can xung quanh con thuyn.

81

Thuyn Li, theo ti trng ca n, c mt hoc hai ct bum c no dy trn nhng thanh dm tre hay l chnh ti thn tu vi cc khi gi vng dy sit bum, loi thng dng An Nam. B bum Trung Hoa vi mt dy no so cng bum kp c dy thng ko vt nng hay c nh pa-lng v mt dy lo bum lp t ch chc ch nhnh. N y hp vi h thng cp li vng ct thuyn bum Tangwai Trung Hoa bao gm vic lun dy thng cho bng gai du qua ghp li v sit cht ton b cc lp la-ti da vo b ct bum AV ra ng li hn. Nhng lp la-ti cho b bum Trung Hoa dng v quen thuc bng qua nhng v bc bng vi khu ghp li trn cnh bum. Ngi ta phn bit ba loi tm la-ti c nh : tm th nht bng lp v bc, th hai bng tm la-ti cp dy cho, th ba qua ch lun dy ghp li ca tm la-ti ngang qua ming vi. vng ct bum, nhng tm la-ti b lt v bc. Vy nn ngi ta ghi nhn l bum lun lun t mn phi ct bum. Duy nht c Thuyn Li hai ct bum mang mt thanh ngn chch ng trung tm nm mt phn ba pha trc v mt thanh nm chnh gia h rng c. Chnh loi thanh ngn lch ng kiu Trung Hoa c gi nng ln bng inh cht bng qua b mt bnh li. Bnh li hp kim loi cha kh trt trong mt ng rnh c x trong mt ming ui tu gi v c iu chnh bng cch ngm bng nhng dy gi. B mt bnh li nh ca nhng bnh li Trung Hoa, c khot nhiu l c hnh thoi v nng ln nhn hoc phn trn. *** Nhng vt trang tr him c trn Thuyn Li Vnh H Long. Tuy nhin, chng c tp trung trn tm che hay tm bng nm trn mi thuyn gia nhng vn be v tu. l nhng tm bn li, nhng hnh v trang tr cy da, ha tit m Dng kp xon c, chim phng hong, ha tit Hy Lp... Khng bao gi c nhng con mt nh trn nhng thuyn mnh cn li ca ng Dng. Ng c phc ho. Thng nht l mt trc cun ng ch bng qua nhng m neo. Tuy nhin cn lu cc Thuyn Li th tri cu tm mang mt Ng rt ln m nhng mi cong trn b ng k ca mi b thuyn con. Thit b ny, tin ch duy nht, l dng t chc ba ci v dng nh dng c n by bt c. *** Thuyn nh ny ch yu l thuyn gia nh hay t c s dng nh c nn c gi l thuyn gia nh. C gia tc u sng trn chic tu, chng, v, con, m gi hoc cha gi, nu n trn mt bp l bng t, ung cng mt chai nc, ng di cng mt mi che Ci Phn, trong s pha trn khng th tin c v i khi trong s hi thi bn thu. Tuy nhin, thuyn li vi thn thuyn ti en v cc cnh bum mu hung, lun lun th hin dng v hi ho. Phi gp thuyn ny trong ma phn m mt v ma ng bun b Bc K mi thy c ht ton b v duyn dng phin mun n nu bt. 82

CHIC TR C - O TR C
Ton b ti chp mi ca nhng b bin hng Bc, Bc B, chng ta tm thy thuyn mnh c tn l Tr C lm trn v trn vn danh sch ghe tu ring bit ng Dng. Tu c ng ti nhng vng ph cn bin gii, o ln Tr C i ngang qua bc thnh ca nhng vng bin st b ln bn t Pakhoi, c s dng ch yu bun lu, theo c hai hng ca mi vng hi quan. Cng c trang b bum, thp trn mt nc ng mi tu vi nhng dng v o gt dnh chy ua, gi thi xui, thng thng gp n trong gi ln thng Mi Hai n thng Ba, xem thng cnh binh v hi quan, i khi t n tc khng tng 14 hi l. Thn ghe bng g To-y rt thong th ng mi, c ng cht g trn mi thuyn vi ming r nc chy ua. B r sn chnh ng li, ko di v pha ui thuyn theo hnh dng phnh to v kt thc bng hai cnh chp ni nm trn mt then ngang boong thuyn. R rng l tip rt ngn c t chnh gia lng thuyn. Nh trn nhng Ghe Ca o Ph Quc v Cam pt, ti vnh Xim La, thn thuyn to mt thn mnh vi nhng thnh thuyn mi che, n gin ch c mt cu tu rt ngn mi b. Khng c rm mn tu v cng khng c lan can quanh con thuyn, nhng mt vin mn tu nh nghin v bn trong hn 50 v c ct chc vo nhng b dy buc. Ton b ng mi thuyn c bt boong, c ch phnh to rt n tng, vi cc khoang tu l tm phn, li i hp, lng khp trn rm boong. Khoang ghe bn trong c dng Trung Hoa c vch ngn ln c nh bng nhng dng c ca-ven nh nhng vn be v tu. Mi thuyn bng my bn, vi cc khong cch khoang ghe kht st nhau. *** Chic Tr C l chic c ti trng c th ch nng t ti 35 tn vi b di 25 mt v b rng 3 mt 90 then phc bum. N khng c bum nh cui li v khng c ct bum li dng cho theo hng gi. Him c ct bum mi nghing ra ng trc mi. Tri li, ct bum ln, ct cht trn nhng m ct bum lun c nghing vt qu 10 , iu ny iu chnh trung tm ca b bum chu trn ng li thuyn. B bum, vi kch c a dng thng to bo cho vic bun lu, ng k so vi ti trng ca thuyn . y l chic bum min Nam Trung Hoa c dy no so cng bum kp c ko trn dy thng ko vt nng v c nh pa-lng v c dy lo bum ct chc li vi nhau trn mi chp mi ca nhng lp ng la-ti. Lo h v thng cho h cnh bum dng ln trn mt mi neo nm chn ct bum. Nhng lp ng la-ti bng quan nhng v bc vi. Tm ngn lch dng mt phn ba pha trc ghe nh trn nhng bi bn Trung Hoa, khng c c tnh chuyn bit, nhng tuy nhin mt phn mt bnh li rng xung quanh mt khung trong phn trn c th c nng ln d dng bng tay. 83

Tm ngn lch dng ch c s dng ti cc vng bin st b, khi vic i ngoc ngoo c tr nn cn thit ti cc vnh v cc vng tu kn gi. Ct bum h c nng dy ln v vic cng dy no sit bum c sa cha li. Thit b li tu, loi Trung Hoa c bng bn trong to thnh mt hp kim loi cha kh, khng kn, bao bc bng nhng vn lt lng ghe cao ro, bng ngang mt ng rnh v c iu chnh theo chiu cao bng mt cp li gi khong cch khoang ghe trn b mt bnh li v chy trong nhng rng rc ca mt pa-lng nh. Nhng dy gi bnh li v nhng dy gi gia c theo chiu cao ca bnh li tu. Tri li nhng bnh li Trung Hoa v c ko st th ny ca h thng s dng trn nhng b bin An Nam, thit b hu nh lun c t nghing ng li 45 . Tuy nhin chn nc bnh li cng khng su. Lun lun b mt bnh li vn c ni rt di theo b mt con thuyn tin trin hn trong nhng con lch nc chy sit vnh H Long. *** Gp ngoi khi ca cc o Loshusan hay Gow Tow, trong cc con lch hp ca Kersaint hay Fu Tai Mun, chu nng y p, bin cun sng trn boong tu, v cc cnh bum cho khng c nguy c b trm ln m bao ln chng ti di theo, chic Tr C, khng th t c, vo nhng lc gi ng Bc ln thi, mc d ng c 250 CV Diesel, canon 37, lng t i v cn thnh n ca chng ta.

THUYN MNH TRUNG HOA TI VNH XIM LA (1)

Thuyn ln bun ven b trong vnh Xim La li dng gi ma. Ging nh bn trong Cam pt ni bun bn, tht vy mi lc c quyn ca ngi Hoa, vn ti ng bin ti trng ln, vy nn cc ngnh cng nghip nh c, ph thuc hon ton vo chng. Vy th chng ta ghi nhn l trn nhng b bin An Nam, thiu s cnh tranh gia cnh bum An Nam v bum Trung Hoa, chic sau cng ny li chnh trong phn bin ny. Vy l khng trnh khi nh hng Trung Hoa, to thnh mt phn Khme v Thi Lan, gi trong kiu vn chuyn ny mt u th gn nh tng s. Sao chng ta khng nh n Tchou-Ta-Kouan, nh a l Trung Hoa ving thm Angkor vo cui th k 18, ghi nhn th c ti vng ny : Ngi Trung Hoa lm ngh bin . chnh l th chng ta gp y. Chic thuyn mnh ny ti trng ca n c th t ti 120 tn vi chiu di l 30 mt, rng 5 mt, c ng ton b ti Xim La bi nhng th khng chuyn Trung Hoa ca hng Settlements hay ti cng Kouang-Tong di tr n t nc ny. Thn tu th hin chic chaleum nng ln ng li bng nhng lan can xung quanh boong thuyn c trang b rm ng li thuyn vi cng mt gc mi ca sng mi thuyn. Khng mt t tnh Trung Hoa no. Then phc bum nm chnh gia, v khng nm ng li chnh gia thuyn, nh trn tt c cc thuyn Trung Hoa. ng li c ph t ch phng trn loe ra gi nh n thuyn nh ba bum s-bc, thuyn bum nh ca a Trung Hi v nhng tu thuyn khc vng Cn ng, v khng c i cao sau ui thuyn Trung Hoa cha ra bin t mt cao 84

ng k. Loi ban cng, c trang tr ct lan can c to thnh t hai m thuyn, nhng cnh nh nng trn tm nghing trong phn ko di ca lng thuyn. Nhng ho tit a dng, lun lun ti, trang tr tm bng, pha trn sn thuyn. Con thuyn c bt boong ng mi thuyn vi mt mi trung tm bng dc hai mi. B ct bao gm mt ct bum ln ca mt phn lc v ca mt ct bum mi c th h thp xung, nghing xung ng mi thuyn. Khng bao gi c ct bum li hay ct bum con cho bum nh cui li. Vic gia c nh ct bum ln cn phi c mt chong chng gi hay con quay gi. B dy no ct bum cng thng bng mt palng ngoc bng so ng u ghe. Ch c ba dy no dng cho ct bum ln thng thng vi mt b dy ln dc trn nhng ch cao. B bum ging ht vi bum c in ca cc b bin Amoy o Hi Nam. N c AV c nhiu cnh v c ct dy gn t mt khung g nh, thng l bng tre. N c lm bng nhiu ming c khu ghp li v c lun dy qua theo vng cung ng tm t ng li v ng mi ghe. Trc neo c lm bng g traon . --(1) Chuyn kho ny c t y nhm chung vi tt c cc thuyn mnh Trung Hoa. --Bum cho l th ngi ta quen nhn thy trn nhng Ghe Mnh min Nam Trung Hoa v n s c m t li k hn. Nhng vn thng bng, nhng dy ko bum v nhng dy lo bum c sit cht trn nhng dy thng ko vt nng v c nh pa-lng v vng mc bum ca nhng trc cng bum l mt chui st kiu thng dng. Thit b iu khin thuyn ch khc vi thit b ca xung Chaleum c nh trn phn ui thuyn bng mt bn l. Mt pa-lng tht gt, rng rc kp, buc vng trn b mt bnh li, thng cho trong nhng hot ng nng ln. chn ct bum ln, mt neo nm gip thng cho ca dy lo bum, v mt ct bum th hai, pha sau ct bum mi, c dng cho vic nh neo. Cui cng cng c ba ct bum mt tht gt c thit lp trn g thuyn ng li. *** Loi th hai ca chic thuyn mnh ny cn tn ti trong Vnh, ti trng trung bnh 20 tn. N c ng Sr-Umbell cui vnh Kom Pong Som, vng rng bt ngn ging loi cy. Nhn chung loi c s dng l g dom chloeu klong (tn khoa hc Dipterocarpus Tuberculatus Roxb). Bum mi l mt b bum mt phn ba, ca loi bum An Nam, vi s mp di bum trc ln v cc dy gi trc xin, trong khi bum ln ca Trung Hoa (xem trang hnh XLV). Thn thuyn Chaleum, c mi Ghe Ca, c quy nh nm ng li bng mt loi sn tu to nn boong ui. Mt cn trc con d nng bnh li c thy v tr ny. N cng dng li dy lo bum. Nhng ngm ta cho c vng dy x dch cho nhng mi cho. 85

THUYN CU TRUNG HOA TI VNH H LONG

Nhng thuyn mnh ny c ng Pakhoi, c trang b boong cu c p nh tranh ca vnh Apowan, o Ct B, v hot ng ti Vnh H Long, trn thn nc ca vnh Bi T Long hay ngoi khi o Norway, trn bi nh c o nh Bch Long V, chnh gia vnh Bc B. Ghe thuyn i n cc ch nh bt c, thng vo thng Chn, u ma gi ng Bc v nh c li r tp th phng hi (tng cp) cho n thng T. H tho bng gh ngi cho thuyn ra vo thi im ny tu sa thuyn trong nhng vng ca vnh H Long hay trn nhng bi bin vng ph cn. Vo lc ny, cng vnh Apowan ph y cc thn thuyn, bum, tu ch hng, thuyn du-du, thuyn tam bn : S pha trn mu sc c ui nheo, c hiu, nhng bn ng vng nh, nhng dy ko ti nh ct bum, chnh gia nhng ting gi i, ting ht inh tai, ting rng rc ct kt, nhng ting rao hng n iu vng vng trn sng nc, ting trng dn, ting cng ching mng vic trang b mt ghe mnh mn cao quay li Kouang-Tong hay cng no ca Foutchou hay Foukien. *** Chic thuyn mnh nh c ny, tht s l loi thuyn sa lp mt bum hay thuyn ct mt bum, ti trng t 25 n 40 tn, c phn bit nh vo mt bng rng ng li vt qua nhng vn be bo tu to thnh hai cnh , c sng mi nh ra, ng khung ui tu ghe c nng ln v hp nht theo chiu cao bng mt thanh ngang lm mu bn chc. Mt b thuyn ba ct bum c thn phnh to kt thc ti mn nc bng mt ai mn thuyn bo v nhng mn sn tu trong vic nh bt c li r. Thn tu, theo nhng c tnh ng tu Trung Hoa v c ngn thnh theo chiu rng bng vch ngn lm trn vai tr then ngang hay nhng vn be v thuyn nm ngang. N c ct dy gn t mt tip gn nh rt r rng, d dng y vo b. ng mi thuyn nhn vi mt mi c ng rnh, mt b phn r nc v mt thanh kp ngn lch ng ming bri-ng. Con thuyn ny lun c bt boong, c y vn lt, vi mt bung ca-bin nm chnh gia, ng sau ct bum. c tnh : Chiu di tng th Chiu rng then phc bum Chu vi Ti trng 15m80 4m90 6m70 30 tn ( hi quan)

Ch cho php c mt ct bum thng, c th h v dng bum trn m ct bum. c khun c hai u hp li cch khong bng nhng chui st. 86

B bum bao gm : mt bum ln v mt bum mi ng m c trang b cho trn vng dy. Bum bng vi c-tng hay bn bng chiu my (hay rm r). y l bum Trung Hoa c in bn chc c hnh con thoi, chng ln tm che hnh lc gic ngy cng xung c ni vi mt dy lo bum duy nht bn mt b dy c tp trung li, tin dng, trong mt rng rc khng c bnh rng rc. Mi mt ng gn l mt trc cng bum , ci cao nht kim sot ton b. Ci cui cng ny l mt ming chc chn bng g, tng i nng, c khot l x dy cho php lun dy mn gi trn qua ghp li v c ko nghing so hay dy trc cng bum bng dy ko bum cho thng ng. Mi trc cng bum c trang b bng vi ct bum hay mt vng ct bum mang ct bum, hp chng vi nhau bng mt hay nhiu th khc bng mt b rng rc buc vo mi bn chp mi ca nhng ng gn c. Mt dy thng ko vt nng v c nh pa-lng ko tt c ta ln ct bum, trnh n ct bum si rng c khuynh hng b gi thi trch ng. Tm li, nhng bng vi ct bum dng buc bum vo ct bum. Mi dy ko bum c buc li ti y, cng n, nh mt cp li khi ng bng mt pa-lng. Hai dy no so cng bum ko vt nng v c nh pa-lng, mt trong mi bn b, ton b bum. Bum mi ng m, b bum chung cho con thuyn ny v cho thuyn H Nam Tin (xem cc bi sau), c no dy bum trn mt dy cng bum c c u ct bum, c an mt li ln lt trn mi ghe. Mi mt u ng m la-ti mang mt vnh ai sit cht dy cng bum. Thng cho c kim bng dy thng h ct bum d dng khng th tng, bum t gp li t ng bng mt b trng m la-ti, nh l mt cy qut. *** Bnh li l mt loi ca thuyn mnh HongKong c tm thy trong vng vnh H Long c chic Tr C v ti vng Chu th sng Hng, trn nhng chic thuyn con i sng nc. B mt bnh li rt rng c l hnh thoi m chng ta tin rng mc ch ca n l gim bt sc nng ca sn tu. Trc bnh li bng qua mt l lun trc li c khot trong bnh li tu ngang hp thnh nhng cnh v sit cht li, chp di ca bng ui tu trong mt loi vng king ni lng, c ng m v sit inh c trn thn ghe. Bnh li c treo, an mc li vo mt chui quanh to thnh ui ghe ca mt my neo nm li c chnh theo kch thc ca bnh li. Chic thuyn mnh cu c ny, c nh bng bng mt loi du ly t g, khng c con mt mi thuyn.

87

THUYN CU CONG-HONG
y l loi thuyn nh l k m s c o ca n ch ng li m rng thong ng, hnh bn nguyt, v nng ln t mt boong tu bng tre trn dng mt ct bum li nh nh. B qua s mt v sinh, nhng bi ng tu bc ln mi c thi ra v nc mm, c tnh ca loi tu b nh c ny ly ln ca mt thnh ph Trung Hoa ca b bin ny, Cong Hong, khng xa th ph Pac-Long. Thp ng mi vi mt mi tu kt thc hnh ch T hay mi nhn, khng c sng mi tu, ng li m ra trn mt vng cung, mt b r sn vm g trn ng li kch thc khng l trn nhng b mt t ch nhng vn be thn tu c p vo. Mt vch ngn bo v gin tu, kt thc trn cao ca cu tu, vch ngn hi ngn cn nc trn m tu bng ca s thnh tu m th hin ui tu. B r sn chnh, nh trn tt c nhng thuyn mnh Trung Hoa nm ng li ngang. Cu tu rt thp, hu nh cc y tu, hu nh ti cc y tu, khi ghe mnh ch nng. N nm trn mc nc bin. Vic ng tu c lm trn tip, t vic rt khun c, theo cch Trung Hoa, c chia khoang t mt lot vch ngn kn c cht trn nhng thanh , cho php nh bt c phn cc loi c theo chng loi. B bum, mt loi bum c in min Nam Trung Hoa, t mt b mt ng k. Thit b li tu, c b mt bnh li yu, c y xin v pha sau thuyn nh mt mi cho. N tng i rt nh vi nhng bnh li Trung Hoa nng v c vn hnh nh vo mt pa-lng c trn trc bnh li v t im buc c nh c mc vo mt inh khuy pha trn khoang thng ui tu. thy l b rng ca con tu ny chiu rng ca con thuyn ny gn cht vo b c nh ln bng ngang to nn mt chic thuyn nh c nh liu, mc d m chng ng li rt yu, cho bin c dp vi lin hi .

88

TRUNG HOA
THUYN KOUPANG FORT-BAYARD
(HAY QUNG CHU LOAN)
Trn cc b ca lnh th Trung Quc 850 km2 ny, quy phc Php quc sut 99 nm, ngy 16/11/1899, mt cng trnh ng x khng lo lot nh mt mi tu lu gi mi k nim v cc thu th ca n thn Amphitrite nhng ngi u tin, nc Php gh vo gc b ny. Nhng tn gi bng ting Php vch ranh gii ng chn tri cc ni trc, cc phong cnh ct, bin nhp nh. Fort-Bayard Port-Beaumont Point-Perdrix Feux Portalis o Fascines vnh quan thoi o Aigrettes con knh Estoc ni Jacquelin. Mt thnh ph c nhng nc nh mu hng, mt nh th, mt cng cu tu trn trt si bt. y l vng Fort-Bayard, bn cng ho bnh khp Trung Hoa vn cn rt hn n, trong c mt s thuyn mnh c ui tu c xa trn ln rng ct bum. Chic koupang, loi nh nht ca n c tn gc l Tang Way, l chic thuyn to c mt ct bum, ti trng boong tu c th t n 130 tn, hoc l 1110 n 1800 t. N vn l chic thng dng nht trong ti trng gii hn di 30 tn. c ng trn lnh th Trung Hoa ca hu ht o Lai Chu, bng g n t nhng ni nh Moun-Tao, Lim-Kong, Wa-Lo, v.v. n c s khc bit rt b n (c bit l nhng chic tang-way) c mt tm ngn lch dng trt c nm ng mi v ra ming g cong ni tip vi mi ghe. Chng ta khng bit mt mu tu khc s dng kiu tm ngn lch dng ny, ngoi tr c lm t mt chic thuyn con m chng ta tm thy trn cao ca mi Falaise, ti min Bc An Nam, v t tm ngn lch dng trt ngang mi tu thuyn. Chiu di ca chic Koupang c th vt qu 28 mt, chiu rng then phc bum 6 m 50 v su 2 mt. Vic ng tu c thc hin trn tip ca phn lc m yu t b r sn phn chia trn c 40 cm. Nhng b r sn ng cht trn nhng thanh hi c o ln kht vi cc tm y ca thuyn b v hnh dng ca nhng im ni y v mn sn. Nhng then ngang cng cp m nm then t ng nh ra bn ngoi, gia c bn hng ca nhng b r sn chng trn nhng vch ngn ca loi thng 89

thng ngn chia thn tu thnh khoang. Nhng khoang ny c 20 thanh, sp xp pht sinh nht l t ci m chic koupang c s dng cho nhng hot ng nh bt c cn thit cho nhiu khoang hm c. Khng c sng mn dc. ng trc nhn, c mi ghe hu nh c bao ngoi bng nhng vn be. Sng dc y tu c lan can mn tu rng ph hp bng cch ng nh ra, ng mn nc nng cao ng li tu nh ranh gii nhng ng lng tu. Lm y cc khong trng ca ng cong ny, nhng tm vn be phn ni tu c lm khp vi b mt bn trong ca sng dc y tu l ch c ng inh. mt con tu trn mt nc ging mt mt phng c c thnh tu thng ng. T nhng dng lng tu ch ni mi v ui thuyn trn mt nc nhng vn be ca n c nng ln d di, phn chia ng li thuyn thnh hai phn cong li lim c phn bit bng mt ng x rng cho bng qua bnh li tu. Mt vch ngn bn trong ng hp kim loi cha kh nhng ngp trong nc bin, tch ring ra, nh chng ta tng thy n ch khc, phn cn li ca con tu. Mt bnh li hu-i nhp vi hai phn cong li lim, theo mt kiu thng thng. Chic Koupang c bt cu phn iu khin c th tho lp c. Mt mi khoang vt qua phn ng sau con tu, trong khong gian boong t mt tai kong (ngi li tu) v gia nh ca anh ta. Tc phm ny ch c mt ct bum rt nng, lin mt khi, c no dy trn cc dng c rng rc i bin v c trang b dy cho c bum Trung Hoa, bng chiu bt lun dy an li nhng khong gia hai b vn be trnh b x rch. y l bum v bum cho c in Trung Hoa, tuy nhin trng lng ng k. ch u tu, cnh bum i khi c buc li, c ph nhng lp v chiu an lm ch ch ma v m t. Ct bum bp bnh gia hai m ct bum. Tm ngn lch dng l mt hnh ch nht, nh chng ta ni trn, nm trong mt ci ngn trch ng dn n ming bri-ng. Vic lp t ny tuy nhin khng ph bin. Ngi ta tm thy cc chic Koupang c cng tm ngn lch dng cui li ghe, chnh xc mt phn ba pha trc tu, nh trn phn ln nhng thuyn mnh Trung Hoa. Ngi ta khng gp trn chic Koupang hnh v trang tr no. Mt bnh li tu n, ng sng mi tu, dng bng qua nhng m neo.

90

CHIC H NAM TIN O HI NAM V GHE MNH PA-KHOI

C mt trn ton vng b bin Trung Hoa t cc chic tu rt khc nhau va dng thn tu va vic lp t b bum. Khng th m t tt c chng trong khun kh bi nghin cu ny. n gin chng ta k n chic H Nam Tin t tn a phng ca o ln Hi Nam l ni n c ng, bi v chic thuyn nh ny, t c o rt c bit, c tm thy, bun bn v nh bt c, trn tt c cc b bin Bc K. i vi phn cn li, m thng tin cho c gi lin quan n vi s a dng thuyn bum Trung Hoa, cun sch minh ho nhng sn tu t mu xinh p ca Yvon A. Donnelly, tc gi k ra trong cc trang ca cun sch ny. Cng nh nhng thuyn mnh nh c Ct B, chic H Nam Tin l mt thuyn trng ti trung bnh, mt ct bum, tuy nhin c b sung thm mt ct bum li nh. Thuyn c ng mi rt thon vi ci mi tin ra pha trc hu nh nm ngang do gc mi thuyn cng cp, n c hnh dng ui tu tng t vi chic Koupang ca Fort-Bayard. Mc ni cu yu v cc mn sn c nng ln bng nhng lan can xung quanh boong hi vt qua mt mn thuyn phnh to rt ni bt. Kiu ng tu l kiu thuyn mnh Trung Hoa quen thuc c chia bn trong thnh cc khoang ghe tt c khong chng hai mt. c tnh ca ghe ny c lit k sau y : B di B rng Chu vi 18m 4m 6m70

Ti trng 35 tn Nhng vn be c nng ln r rt, to nn ng li hai mi gia tng thnh ch x rnh ln, tng c tnh chic Koupang vng Fort-Bayard. Nhng trong khi trn chic cui cng ny mt bnh li n hu-i ni vi hai u mt ui ghe, trn chic H Nam Tin mt bng t mu lng ly c lng khch vi phn trn ca ng rnh. Mt ban cng thanh lch, rt nh, nh trong trng thi thng bng khng n nh, cha mi tu trn ra bng cch vt ra mi bn b tu. L khoang thng ui tu m t sn tu chnh nm trn mi cao rng ri n tn vch ngn ng li tu ca hp kim loi cha kh. Trn khoang thng ui tu ny, ct bum li nh s c trng ngay chnh gia. Ct bum lin mt khi, c no dy nh cc dng c rng rc i bin. Mt dy no to thnh mi ng pha trc tu. L dy cng bum trn s c ngoc bng so mc, thng qua cc vng dy, mt mi bum chiu, c trang b so bum, vi mt ct bum h v dy no so cng bum (1). 91

Thit b iu khin li c mt bnh li cong, phn trn bo rt trn v c ui cng cp. Trc bnh li trong khoang ghe ngp nc c treo ngang mt l lun trc li, c kim li n gin bng mt si cp quanh mt mi neo nm nh. Hy n tm ngn lch dng quen thuc, mt phn ba pha trc, tr thnh thng dng trn nhng tu b Trung Hoa, cng lc kp n vi ming bri-ng. Mt con mt to mu trng chm ni, trn xeo, trng mu en, hi hnh tri xoan, cn cc m ca mt mi ghe c t mu son ti sc s. Vi mi v ui tu c t mu sng ng hi ho chun b sn nhng ming bn li, nhng hnh v trang tr cy da, nhng pa-koua , chic H Nam Tin gii ngha cho ci tn thuyn chun chun m nhng ngi nh c Bc K vnh H Long t cho n. Ni ting cng vi chic Tr C nh mt trong nhng tu lang thang trong vnh, mi n nhng nm gn y, n l chic thuyn mnh a thch ca bn hi tc, li dng cc lung kh v dng nc km nht eo bin Hi Nam v cc ch che giu ti vnh H Long, n sng si bt cc b bin ca chng ta. Mu ri xung, con chun chun cht, cc thng gia chn tht thong dong trn bin, n n bng cc khu pho c hay gn y bng cc khu tiu lin, lun sn sng n n khng v l do g, ch cho vui gy kinh hi nhng ngi nh c v hi, hay vinh danh l c cp bin ca mnh. --(1) Dng v ca bum cho c S. Millot, m t li trong hnh 48. ng ni (trang 36) nhn ra n trong eo bin Hi Nam vo nm 1898. --Nhng chic thuyn mnh Pakhoi, ti trng 45 tn, c cc dng ui tu ng li nhn, c mi tu, tm bng rng Trung Hoa Foutcheou gi nh n cc phn sau ca tu c ca-ra-ven. l chic c ba ct bum dc Chu rt ph bit Trung Hoa vi nhng dng thn thuyn r rng l ng b vi nhng thn ca Ghe Trng Hi An. Chng ta khng m t nhng chi tit ng tu nhng n gin ghi nh l n s dng v n cng l thanh kp ming g cong ni tip vi mi ghe cng lc tm ngn lch dng ti mt phn ba ng li tu. Mt phn cc tm vn be thn tu kt hp vi sn tu che khut mi tu v cho ng mi mt dng mi p li. ng trc mi c lm dp li v vt ln t mt tm lm nh i dnh cho mt ngi canh gc cn ko neo . ng li tu tng t nh ci ghe mnh Cong Hong. Nhng trong khi ci cui ny c ui tu hon ton m rng, y li ng kn bng mt tm bng rng m ch x gia nm trc bnh li c ng sn trn ba mt ca mt ci lng hp v khng cn c phn chia ng mi bng mt vch ngn. Do , ton b khong gian boong pha sau c s dng nh ban cng loggia ca Taikong vi ca s mi nh m ra di thnh tu, nh xa kia trong tu hi qun g cc ca s thnh tu tht lui. Chnh khoang thng ui tu nh m chic H Nam tin, ban cng cha ra bin nhiu hn 10 mt. 92

Phn li ny gi nh nhiu n th ca nhng chic thuyn bum c in to ln ca B o Nha s dng vo th k 16.

GHE MNH KOUANG TONG

Ton b hng hi Trung Hoa vi nhng tp qun ca mt thi i khc, mt thit k ring theo hnh dng lng tu, kiu mi cho y, nhng cu trc thng tng g thng vn sng li vo thi k nay, c gn cht hn bao gi ht bng lc bo tn v xm nhp ny nh tnh cch cho n. Mt thc t chi phi vic ng tu Trung Hoa : s dng gi xui chiu. ng c ln ny chnh l gi ma, thi n nh su thng theo mt chiu v sau thng theo mt chiu khc, trn nhng b bin ng, c iu chnh mt ln cho mi hot ng trao i v vn chuyn bun bn ng thu ca vng Chu , trong vt qua nhng bc thy tu thuyn bun l ca Trung Hoa. c nghin cu hon thin v t trong ng nc chy, nhng chic tu ny rng khng c mt kh gm cu, theo hng gi thi nhng chuyn rong ri ng ch , nh vo mt b bum ng k v vic c nh ngang c gn chc bng mt b ngang ca on chnh cn li. Cc hnh dng ca n, kt qu ca nhiu th k thc hin, c thit lp theo mt ti trng khng vt qu 400 tn (thng t 180 n 250 tn). Hot ng ca n gm c mt thu th on ti a c 15 ngi v nhng mc gi cc vn chuyn rt thp dng nh khng bao gi c li nhun. Thuyn mnh Kouang-Tong c trang b bum cho ba ct bum vi mt bum mi c ko nghing ra ng mi, i sau ui tu c ban cng v cc cnh , l chic tu bun ven b xut sc ca min nam Trung Hoa. *** Khng c so snh no c th chp nhn c gia mt thuyn ba bum Chu u v mt thuyn nng Trung Hoa Koupang m vic i quanh co ca chic ny tht l nng nhc kh khn trong khi chic u tin li lt gi nh tr chi. N khng tht s l nhng thuyn mnh bun bn Trung Hoa s dng tc gn 8/4. Ngc li, ti nhng vng bin trng su, c th chng khng th gi th chng ging bng phn mi tu. Mi ca n, thp trn mt nc, lp tc ngp nc. Thng khng thng khng th thot ra, c nguy c ph v bnh li, lun lun c kch thc khng th tng tng ni, th l chng c t nm ngang v ngn lch dng, c bin y ra pha trc. Cng khng th tin ni l n l vy, n n chu ng tn cng ca sng bin nh vo b rng v nh s thng bng tuyt vi ca b bum. Trong nhng trng hp cng cc, th l n b gp li v s phn c nh ot bng nhng my bm. *** Chc chng ta u bng lng y cho php c gi xem xt thc t cnh bum mt vi ghi nhn v mt vi chi tit nh tnh chic thuyn Trung Hoa. 93

Cnh bum bit bao ln c miu t l bng vi c tng hay chiu ci, c ct dy gn trc cng bum thng t kch thc ca mt cy nh. Mi bum trong b bum c mt dy lo bum c ni vi ci tip theo bng mt ng r. Dy lo bum cao nht l mt ming ngn nhng rt nng, c lm mng phn na lm bng g trn mt cnh v c trang b cc l xu dy lun dy qua v ghp li cnh bum. Chnh n kim gi thng cho h trc tu. Hai dy no so cng bum di ng gn cui v c eo vng ci ny vi ci kia bng mt inh cht. Cc dy no cng bum ny c iu chnh bng mt dy c nh pa-lng. Trn nhng chic ti trng ln, ngi ta thy nghing ng trc ca cnh bum c nhn i t mt chui ko cng thng ng hn. Mi mt trc cng bum mang mt dy vn mn ai ly ct bum. Do sc nng ng k ca bum nng ng li tu, nghing ng trc c xu hng nng mi, chnh trong khi, tr li v tr thng ng, mi mt trc tu c trang b mt cp li c ai ct bum bng mt vng ct bum. Khi ngi ta cn i ch thuyn mnh c mi cho, kiu y ti c ngi Hoa rt thch l mi cho ngoy bn hng. Mi cho ngoy bao gm hai on c kt ni, mi cho pha di, v nm trn mt mi c cm trn mt then ngang c th tho lp m ngi ta b tr nh nhng x buc thuyn nh bn hng trn nhng mn sn ghe thuyn. C nhiu mi cho ngoy mi mn. nghing bnh li chnh bng thng cho c iu khin trn mt tay cm. Vy l ngi ta truyn mt chuyn ng ti lui lun phin v chic thuyn mnh tin ti khng cn c gng g nhiu, nh c lt xc bng nhng mi cho n gin. Ngi ta tm li trn nhng chic ghe mnh ny tt c cc dng c tu bin v v thm ch mt vi tp qun iu chnh cuc sng ca cc thu th xa kia. Chic tai-kon l nhn cng ti cao , bc thy tht s ven bin sau c Pht . Ngi li tu thu, ng u sng ngn gi , gi nhng thng cho di ng, dy pa-lng bnh li v gi c nh nhng con mt, trong bung li, kim nam chm nh ch hng, nh xu nm trung tm ca mt biu gi nhng khu vc phc tp. Mt ci ru cp vo ko di bt ng cc chn ca n, trong khi dc theo cc g xung quanh boong, sau nhng mi tn c, nhng sng ci c in c dy chng git, c nng ln trn ch np bng g, nng r st ging ra ngoi khi, gy s s hi cho bn hi tc hn l bo v con tu ch hng ha. y ngi ta tm thy nhng xc tu b , nhng thng nc ngt ln, cho n thng ca trc bnh li hay hp mu hng cha mt si thng ngm lu hunh v cht kali-nitrt gi la trn tu. V hon ton o nh, i khi mt ui tu nh mnh to ln dng ng trn g, n lng g c chm khc v m vng nh nhng tu bum hunh hoang xa kia vn mang chng. Nhng th cng lun c dng ln cho cc v nh Quan m hay Matso-po , n thn gim h thu th, v n thn ca lng khoan dung, ngi con gi 94

ng knh ca sng bin , Con mt ca hng ngn dm v L tai ca cn gi tt . Ngi ta tm thy trong tt c nhng hu in ca con tu thng lui ti vng tu Apowan v ngy th 23 ca thng th ba ngy l k nim ca chic tu, vy l lan can ln xung quanh boong tu c ko ln. V vo ngy ny, trong cnh huyn no ca trng v cng ching nh ln nhp nhng bi hai ngi n ng c bp, i m dp rng vnh, ng trn khoang thng ui tu, cng lc thu th on nh tr con gi gi bng mt bi kinh cu di thng n iu : lu, lu, lu, lu.... .

95

T IN CH GII
THNH NG HNG HI QUAN TRNG C TRONG SCH
Ghi ch: Cc t ng phong ph trong mt mc c xp th t ABC nh ngha. A Abaca: chui si Abaca: Mt loi chui si dng lm thng cho. Abattage en carne: lt lng tu: Hot ng lt nghin mt tu b v mt pha mn xem xt pha mn bn kia ca lng tu. Caccastillage: phn ni tu: i trc mi v sau ui tu ca nhng tu b xa v trn nhng tu b hin i, phn trn ca nhng phn tu trn mn nc v phn tu di mn nc thay th cho chng. Accon: thuyn y bng: Loi s lan c y bng phng Agrs: bum cho: Tt c mi vt dng to nn b ct bum, cng c dng ch bnh li ca mt thuyn nh, ca my bay, ngm da cho, vng dy nh... Aiguillots: cht trc: Phn mnh m ca nhng bn l c c nh trn phn mng ca bnh li v dng lm bn l. Allonge: on ni: Khng c chuyn mn g khc, ch c ngha l on ni b r sn, mt ming dng ln cho php chng thm nhng ming khc. Allure: Chiu hng gi: Quy i hng i ca thuyn bum trn l trnh so vi hng gi. Amener: H bum: H bum hay h c.

96

Amure: dy no bum: b dy dng c nh gc thp ca mt cnh bum ca mn sn gi. (No mt dy bum). Mn phi, mn tri no dy bum: xp t nhng cnh bum nhn gi thi t mn phi, mn tri. Anguillers: cc l thanh ht nc y thuyn: Nhng l nh khot di thp cc thanh ngang y thuyn, cho php my bm gin thuyn ht nc y thuyn trn ton b chiu di con thuyn. Antenne: dy cng bum: dy trc di cng bum La Tinh. Apparau: dng c tu bin: bum cho v tt c dng trn tu ni chung. Thng dng s nhiu. Apiquer: ko nghing so hay dy trc cng bum Arcasse: khung thuyn, sn g mt con thuyn: khung g ng li ca mt con thuyn, pha trn hay pha sau ca phn ui thuyn. Khoan ghe my bm Archipompe: khoan ghe gm mt ming ct bao quanh thn cc my bm, trong tu g, c tm thy pha sau ct bum ln. Ardent: Khuynh hng mt con thuyn tin gn n trc hng gi ca n n mi thuyn (li v hng gi), nu th khng iu khin bnh li. Ariser: Cun bt bum li. Armer: Trang b mt tu thu c kh nng i bin. Artimon: Ct bum ng li. Bum c ct bum ng li. Aurique: bum dc - rt: ch mt loi bum hnh thang c cc cnh bn khng i xng. Thuyn bum dc. Aussire: Dy cho. B Brbord: mn tri thuyn: Mn tri thuyn nhn t ng li ra ng mi. 97

Balancine: dy no so cng bum: b dy hai u ca thanh tr di, ca mt trc cng ct bum, v.v. v dng gi n nm ngang. Nu mt trong nhng u c cht cch khc (vo so bum, so buc bum), thanh tr di phi c nhiu hn mt dy no so cng bum. Baleston: so ko cng bum: Ct chng tm vi cng bum _ tn gi ca so cho cng bum a Trung Hi. Banc de nage: bng gh ngi cho thuyn. Barre: bnh li tu: Thit b iu khin li, t thanh x thng ti thit b ng c tr ng. Trn nhng thuyn mnh, l bnh li thng. Sng cn: ni ln t nhng ch su nht, thy trc cc ca sng v phi vt qua bng vo vng ny. Barre dHourdi: bnh li hourdi: X ngang qua sn thuyn, pha di bnh li sn thuyn l nhng thanh ngang c nng cao nht ng li thuyn. Barrots: cc then ngang: nhng rm nh chu boong tu. Cc thanh dm: nhng then ngang nh. Bastaque: dy no ct bum thng bng pa-lng: dy no ct bum cng thng bng mt pa-lng, cng c dng ko vt khng nng. Bastet: x g gi khong chnh lch: X g c nh trong nhng dy no gi khong cch chnh lch. Bau: x, x cong: X un cong gi chnh lch ca nhng b r sn v chu boong tu. Th c t trong ch rng nht ca con thuyn l then phc bum: tng ng vi thuyn hip chnh. Bauquire: rm u mn: vnh ai ngang t bn trong thuyn nng cc u x cong. Beaupr: ct bum mi: Ct bum chun ngang nh ra ng mi theo kiu tu Chu u. Trn nhng con thuyn nh, ngi ta cn gi l so cng bum ph. Bigue: cn cu pa-lng: gin gio tm thi dng dng bum tu. 98

Bitte: cc cp: cc hnh tr t ng xoay cc dy buc tu. Bme ou Gui: S mp di bum, so bum: Chu u, bn trong trc tu trn cng bum dc - rt. y, mi loi bum u c mt so bum hay s mp di bum trc ln (xem bn vn). Bord: v tu thuyn, vn be: v bao ngoi mt tu thuyn. Mi mt sn g u c lp v ny. V ca thn tu, v ca boong tu. Ngi ta cn gi l b v tu. Border: vin cp: Vin cp bum, l vin cng bum ra t bn di. Xem tarquer. Bordure: Mp di bum. Bossoir: cn ko (cho neo hay thuyn): ming g phnh to dng ko mt m neo hay thuyn nh. Ngha rng l ni cn no trn mt con tu. Bouchain: im ni y v mn sn tu. Bouge: Ch phnh ngang boong tu. Bouline: dy lo: thit b iu khin thng dng c nh trn phn trc ca mt cnh bum canh thng n v lm n nhn c nhiu gi hn. Brague: khp lun dy: ch lun dy dng cn bnh li trt trn nhng np st, ti thit b th neo. Bras: dy nh hng trc tu: b dy dng nh hng mt trc tu. Brasser: hng cho ng chiu: hng dy nh hng trc tu theo chiu trc tu mong mun. Brion: ming bri-ng: ming g cong ni phn tip vi mi ghe. C Cabestan: Ti ng. 99

Cabillot: cc thuyn: cc thuyn: cht st hoc g, kch thc li dng quay cc dy cho. Cale-bas: thng cho trc tu. Can: b mt hp nht ca mt vn be. Phn vn mng. Cape: th chng dng ca tu b: th tu khi thi tit xu, xy ra cho cc tu thuyn b nh, n u ngn sng, nc bin tt vo m thuyn ng mi hay thnh thong (c nhng thuyn mnh Trung Hoa) xoay chuyn dng nhn sng lng ngang qua. Cap de Mouton: Dng c rng rc i bin (xem bn vn). Capelage: h thng nt buc (u ct bum) : ton b nhng dy buc v mc dy ca nhng thit b iu khin c nh, thng nm trn cao ct bum. Capeler: Buc vng dy vo, ct dy. Cargue: dy thu bum: thng cho chy dng cun nhng cnh bum li trnh gi. Cartahu: thng ko hng: thng n hay dy thp dng lm rng rc c nhiu cng dng. Carvelle: ca-ven: im ng inh vung gc hai mn thuyn. Cavalier: dy thp chy trong rng rc (nga): dy thp hai chp ca n c c nh vo trc v chy trong mt rng rc. Nm trn dy ko bum cho thng ng. Chteau de poupe: i sau ui tu: phn xy dng trn phn ui tu. Trong ngh hng hi c xa Chu u, cng c i sau ui tu ny. Chaumard: rng rc chaumard: l t trong tm mn dy, c hoc khng c bnh rng rc lun dy ko qua. Choquer: ni dy: ni lng dy xoay trn mt cc cp hay inh cht. 100

Chute: xem ralingue. Ciseaux: bum cho: l b bum c xp t cc cnh bum nm nh nhng nhnh ca hai thn cy ko, theo hng gi thi xui. Mt nhnh mn ny, nhnh kia mn kia (tu c hai n ba ct bum). Clan: l lp bnh rng rc: l khot trong tm mn dy lp t mt bnh rng rc. Coltis: vch ngn u tin sau mi ghe. Compas: a bn: Dn bin thng gi l a bn ch khng gi l la bn. Corne: trc xin ni bum cho: trc xin m u di trc m ly ct bum bng mt hm v c ko nghing bng mt bum cho thng ng. _ Chp ca dy cng bum. _ Dy gi trc xin: Dy cng thng trc xin v ngn n u a ngang. Cosse: li dy ph kim loi: li dy hng bng st ph kim loi nm bn trong ming dy cho trnh dy b sn mn hay n hay dy cho khc trt d dng trong cc mc dy. Couples: B r sn ca mt con tu. Courbes: cc ming cong: tng t vy (khng hn nh no khc). Vi cc thng s k thut, l mt ming cong t bn trong mt gc ca khung sn ( gia c cho chc chn). Couronnement: G, ra ng li tu. Couture: khong gia hai b vn be ( trt nha): Khong gia hai b vn be c trt hp cht nha. Croupiat: Neo li: Neo ui ng li, thng cho gai du ca neo ny hot ng theo cch c bit khi ta mun thay i v tr con tu m my mc hoc bum tr gip. Neo nm ng li: My neo nm c t ng li thuyn. D 101

Dbanquer: Tho bng gh ngi cho thuyn ra. Cn ch tu nh c ri cc Bi o Terre-Neuve (o Canada - ng Bc Chu M). Djauger: ni ln qu ngn nc (do mc cn): khng cn trong cc ng nc chy ca mnh na do ng nc r gim st. Demi-clef: tht gt n. Drive: tm ngn lch dng: Mt loi tip hay ng chm di nc khong gia thuyn con hay mi cnh sn ngn cn chuyn dng sang mt bn. Trung im trch ng: im s dng lc tng hp ca mi tc dng ca nc ln thuyn _ trng lc ca mt nghing chm trong nc ch l trung im trch ng tng tng. Devers: bum qun quo xa trc thuyn: ch mt cnh bum qun quo di tc ng ca gi, trc cng bum trn nm xa trc thuyn hn l mp di bum. Diamant: khp ni ca trc neo v cc chn m neo. Doris: xung cu Anh: xung nh ca ng dn Anh. Dormant: Phn c nh ca mt thit b iu khin. Draille: dy cng bum: dy c nh ko xung t ct bum trn ngi ta cng mt cnh bum mi hay bum mi tam gic. Drisse: Dy dng ko nhng phn khc nhau ca bum cho. Drome: ph tng sa cha tu thuyn: ton b nhng thanh g di, tr kt ni ph tng thay th, tt c nhng th cn thit cho th mc dng sa cha ct bum, trc cng bum, v.v. E cart: ch chch hng: ch giao nhau ca hai ming g bt ngang chng cho. coute: dy lo bum: Thao tc ph bin c dng vin cp bum v c nh n khi gi thi ngc. Gc lo bum: im thp sau mt cnh bum tam gic hay mt bum dc - rt. 102

coutille: ca boong: Li hnh vung trn boong tu i qua li. lancement: gc mi thuyn: gc mi thuyn ng trc thng ng bng qua nh trc ca tip. Embossage: s no yn tu: gi yn mt con tu c nh bng hai neo, mt ci ng mi, mt ci ng li. Embarquer: sit thng dy cho. Tri ngha ngi ta ni: ni dy (choquer hay mollir). merillon: con quay: rng rc con quay, t quay xung quanh mt khi v cho php tho g nhng tua dy hay tua xch. Empannage: xoay bum dng li: vic ngi li iu khin quay ngoc dng tu xoay cho gi p ng mi bum. Emplanture: b ct bum: khi to knh lm chn ct bum. Empointure: gc trn bum: gc ca mt cnh bum. Cn gi l mi. Encalmin: khng th di chuyn v khng c gi: ch vic con tu, mc d c y bum nhng khng di chuyn g v khng nhn cn gi no. Encoque: gn cho khp hai u trc: ch b thng cho khp vi hai u trc cng ct bum hay thanh g di. Enflchures: thang dy: nhng bc thang bng dy dng i ln nhng dy no ct bum. Engager: lm cho n khp vi nhau, dn vo: ch vic nm rp trn mn tu di tc ng ca gi, ca bin. Entrepont: khong gian gia boong. Enverguer: buc bum vo so cng: c nh bum vo mt thanh so. 103

patement: s rng y: gc m ca cc dy no ct bum. Trong vn bn ny, phn ni thm ct bum v cnh bum cho cao hn hp vi chiu rng, n nh con tu. pontille: ct chng: ct chng da trn nhng then ngang boong tu. Erre: tc theo : Vn tc khi ngi ta sit bum hay ngng my mc. Erse: vng dy: Vng c to bng mt si dy c ni hai u Erseau: vng dy nh Espar hay espars: thanh g di: Tt c nhng thanh g c dng trc di, dng mi cho. Estroper: ai bng dy: ai bng mt si dy. Dy ny c gi l vng ai. tai: ct chng: thit b c nh dng gia c ct bum ng mi v ng li. Dy no ng mi: bum no trn ct chng. tambot: phn ui tu: phn t nhiu thng ng to gii hn ng li ca thn tu. Chnh trn phn ui ny bnh li c c nh hot ng trn nhng np st. tambrai: b gia c chn ct bum: l khot trn boong tu lp ct bum. tarquer: Ko ln v cng thng (bum). Khng ging hon ton ngha vi t "border". trave: sng mi tu: phn t nhiu thng ng to gii hn ng mi ca thn tu. vitage: chuyn ng trnh gi: Ch t mt con tu th neo (hoc khng c tc theo ) xoay quanh neo ca n (hay quanh trc thng ng theo qun tnh) di tc ng ca gi hay dng chy. F 104

Fargue: rm mn tu: mn nh b sung nng lan can ca nhng con tu nh. Faseyer: gi thi p bum: ch vic mt cnh bum p nh khi gp gi. Femelot: bn l: np st c hnh con mt cm vo cht trc. Ferler: dng bum ln: Ngi ta dng mt cnh bum trn trc cng bum c nng ln bng nhng np gp, mt ln c thu bum, v c nh n nh vo nhng dy no. Trn thuyn mnh ng dng, bum c dng ln t ng xung quanh s mp di bum trc ln. Filin: thng cho bng gai du: tn gi chung hu ht cc dy thng cho. Foc: bum mi: bum tam gic ng mi c ko dc theo vng dy nh thng qua cc vnh. Franc-bord: mc ni cu: l cao ca cu tu trn mt nc. Frapper: c: c nh mt thng cho, dy, v.v. mt ni, trn th g . Fuse: Chp ca trc bum G Gaillard: boong mi, boong ui: xa kia l phn nng ln ca hai chp mi tu. Hin nay khng cn tn ti loi boong mi ng mi tu na. Boong mi ng li tu c tn l khoang thng ui tu. Galhauban: dy no ct bum thng: Dy thp hay thng cho c nh gi bn hng ct bum. Nhng dy no ct bum thng nm ng li ca nhng dy no. Gambier: dy trc cng bum dc - rt: bng qua mt trc cng bum dc - rt t mn tri sang mn phi ca ct bum v ngc li. Garant: thng cho di ng, dy pa lng: phn t do ca thng cho: tri vi thng cho c nh. Garcette: thng bn: xem hanet. 105

Garde de corne: Dy gi trc xin, xem corne. Genoper: buc cht dy tu: sit cht hai si dy u ny da trn u kia bng mt dy thng cho c gi l dy buc tu. Gournable: cht g ng inh vn g: Cht g c s dng c nh v tu, vn be. Gouvernail compos: bnh li phc hp, bnh li kp: loi bnh li m b mt ca n vt qua trc v ng mi mt loi m cc si dy nc nh to iu kin d dng cho thng cho. Grain: cn gi bt cht: Cn gi mnh bt cht bin i. Gui: s mp di bum, so bum: xem bme. Guibre: ngm ct bum mi: ch mi tu phnh ra khp vi ct mi bum. Guindeau: chiu cao (ca c, ca bum): chiu cao ca phn pha trc ca mt cnh bum. H Habitacle: lp t la bn. Hale-bas : dy thng h ct bum : Thng cho hin hnh dng h mt cnh bum. Hanet: thng bn: u dy thng cn c gi l garcette v dng cun bum, ct dy vng, v.v. Hauban: nhng dy no: thng cho c nh gia c bn hng nhng ct bum. Hiloire: rm boong, tm quay: rm ng ca mt ca boong, ca mt khoang, ca mt dc xung. 106

Houari: bum cho hu-a-ri: ch bum tam gic m trc ca n trt ng dc theo ct bum. Hunier: bum trn i: bum vung (vt qua hay khng vt qua bum h) nm pha trc phn chnh gia ca mt ct bum (hay phn trn khi bum trn i khng vt qua chnh n t mt cnh bum khc. I Itague: Dy thng ko vt nng v c nh pa-lng: Dy c nh bng mt trong nhng u mt mt vt nng ln hay ko ra v ca dy c nh pa lng (cn c gi l palan itague hay palan ditague ). J Jas: thanh ngang m neo: Thanh ngang ca mt m neo. N va vung gc vi cc thuyn v cc chn m neo. Jaumire: l lun trc li: L trn v tu thuyn x trc bnh li (ti ng). L Laize: kh vi bum: Bng vi bum. Mt cnh bum c to nn t cc kh vi bum ghp li. Kh vi bum ct bum: xem u bum (ttire). Latine: ch bum tam gic. Largue: dy chng, gi thi chch: Hng ca mt con tu: hng khi gi ng li tu thi lch: cng gi thi lch, khi gi gn gi thi xui hn l gi thi ngc. Larguer: ni lng, th dy. Ligne: Cp, cho nh. Ligne deau: ng nc chy: b phn tu ngang mt nc hay mt phng song song. Nm trong nhng ng nc: gi th cn bng bnh thng theo chiu dc. 107

Ligne de mouillage: C b cp cho neo thuyn. Lisse: Xem ai mn thuyn. Livarde: so cho cng ct bum: So xin i ra t bn di ca ct bum v chu mi trn theo hng gi thi ngc ca mt cnh bum dc - rt khng mi (bum c so cho cng ct bum). Livet: ng mn: sng dc y nh hay ai mn thuyn trn cao boong thuyn. Lof: mn gi: Mt mt tu gi p vo. Ni v cnh bum, l cho ct bum gi si rng (cho ct bum si rng pha trc). Lofer: li v hng gi, n gi: iu khin tu t nhiu tin n u ngn gi. Louvoyer: i ngoc ngoo ( li dng gi ngc): i ra t hai g, c ngha l ln ng di gc bum theo hng gi , khi th mn phi, khi th mn tri thuyn, vt ln gi ngc. M Maille: khoang ghe nh: khoang ghe nh nm trong y v phn chia cc thanh . Khong cch khoang ghe: khong cch gia cc khoang vi nhau. Manuvre: Thng cho di ng: Cc thit b thng dng l thng cho di ng c th c di ch v c thu th on iu khin: dy ko bum, dy lo bum, v.v. Thng cho c nh: ngc li l dy thng c nh nm yn mt ch: dy no bum, dy no ng mi, v.v. Margouillet: vng g lun thng: Vng g mang khp lun dy dng c nh bng mt vng dy trong trt mt si thng. Marsouin: ming marsouin: ming trn chn mi thuyn hay ui thuyn, t bn trong. Masque: tnh hung ca mt cnh bum m gi p t b i din y ngc li dng li; xem t empannage (vic xoay bum dng li).

108

Mche: trc bnh li, ti ng: cc bnh li t nhiu thng ng, t nhiu ln ln vi trc ca n v chu b mt bnh li di thp, bnh li trn cao. Misaine: bum mi: l loi bum ca ct bum ng trc tu (ct bum mi). Moque: khi gi vng dy: mt khi g hnh lng tr dng sit dy no bum c khot l x dy sit bum v chu trn phn vn mng mt khp lun dy m ly dy no bum (xem trang hnh XI). Mouiller: Th neo. Muraille: thnh tu: ch b bn ngoi ca mt con tu. N Nable: l tho nc (di y thuyn): l khot di y ca mt chic thuyn con tho nc ra ngoi. Trn bin, n c y bng mt nt m gi nt l tho nc. Nager: cho thuyn: Thu th khng bao gi dng t ramer (cho thuyn) m dng t nager (bi) ch vic cho thuyn ( a Trung Hi, dng t voguer c ngha l i thuyn bum) Noix: Vai mng nh, gia c nh ct bum: vai mng nh hay vic gia c nh ct bum ni chung ngn cn h thng nt buc trt. Nordet: gi ma ng bc: Trn biu gi, ch hng gi ng bc. Gi ma ng bc c ngha l thi t hng Bc ng sang. O il: mt dy: Mc ca mt si dy. vres vives et mortes: phn tu trn v phn tu di mn nc: ch phn ni ln trn v phn chm di ca con tu. Organeau: vng neo: vng st gi nh ca mt trc m neo cng c gi l cigale. 109

Orin: dy phao: dy thng cho bng gai du hay dy thp dng ch ra v tr ca mt vt ngp nc. Thng c kt ni vi mt ci phao nh. Ourse: vin cp bum u mt cui: y ch thao tc t hay nhiu dng vin cp u mt cui bn trong mt dy cng bum hay mi thp ng trc ca mt cnh bum khi n khng dng mi dy no bum c nh. P Paillol: Nn khoang tu, nn hm tu. Palan de garde: Nn khoang tu, sn hm tu. Palangre: dy cu ging: Thit b nh bt c. Pantenne: (trc cng bum) chc xung: Ln xn: ng ngha vi t lm xo trn (dsordre). Trong thuyn bum vung, v tr t nghing ca nhng trc thuyn (nhng trc thuyn chc xung t s tan tc). Pantoire: dy chng bum: thng n hay dy thp c nh, c trang b mt li dy ph kim loi, trn ngi ta c th ni vi mt pa lng. Passavant: li i trn tu, cu tu: li cho php bng ngang t u ny n u kia trn mt con thuyn bum. Ngi ta cn gi l rue . Pattes: chn m neo: mt cui u dy nh hng neo chm di y bin. Pavois: g hoc lan can xung quanh boong tu. Pendeur: dy gi trc xin: Xem t garde de corne . Penon: con quay gi: c ui n nh ch hng gi thi n. Pentures: bn l: Np st ca bnh li.

110

Pible (): ct bum mt mnh: Ch ct bum ch c mt ct hay nhng mnh ca ct bum hp chung li to thnh mt sng dc y mn. Ngc li ta c b ct bum tng (xem Ton). Pic: u mi: Chp trn cng ca mi. Pied deau: chn nc bnh li: khi chm trong nc thng ni n bnh li. Point: xem empointure. Porque: sn tng cng: r sn lm vng chi thm nm bn trong mt vn lt r sn tu v mn tu nh l b r sn ni ring. Poulaine: mi nh tu thuyn: Mt th c ng to nn ban cng chong ht phn mi tu trong mt con tu bng g. Prceinte: ai mn thuyn: mt b v dy hn v thuyn to thnh ai vy xung quanh mt con tu. Prs (au plus): Hng gi thi tt ra trc: chiu hng trong ngi ta n gi thi tt ra ng trc Puits de drive: ci ngn trch ng: ci ngn tip xc vi nc bin trong t mt thit b ngn trch ng. Q Qute: gc sng ui, chc li: Gc ui thuyn hay ca mt bnh li ui thng ng bng qua t tu. i vi mi thuyn, xem t lancement. R Raban: dy no: Xem ferier. Rablure: ng rnh: Mt kiu ng rnh tip (sng thuyn), ca phn ui hay phn mi thuyn trong c gn vo nhng vn be thn tu.

111

Racage: vng ct bum: vng dy trng qua trc trt dc theo ct bum. Cp li ca vng ct bum hn ch trc da hn vo ct bum v ngn cn n sp v dt qua mt bn di tc ng ca gi (xem bn vn v H.10). Radouber: Sa cha thn tu. Raguer: C mn dy cp, dng mn. Ralingue: Cho ct bum si rng: B dy khu ni li dc theo mp cnh bum v hiu rng ra l mp chnh n: si rng (mt bn trc cng bum), cho ct bum si rng AV hay AR, cho ct bum si rng mp di bum (cnh bn so bum), ngi ta cng gi l bum AV hay AR, mp di bum (hay y). (ghi ch ca ngi dch : Chute AR : AR : ng li Chute AV : AV : ng mi ) Ratelier: gi quay: Ming g phng (hay vng king nm ngang) c tra vo cc cc thuyn quay cc ng c thng dng. Ra: bnh rng rc: bnh ln c rnh ca mt rng rc. Ride: dy sit bum: dy buc kt ni dy no ct bum thn ca con thuyn. Rider: Cng ra. Ridoir: Ci vn cng, tng-. Ris: mp cun bum: Dng mp bum cun bum vo cnh bum, l gim b mt ca cnh bum ny bng mt vng x mp di bum trc ln hay vi dy thng bn. Rocambeau: vng mc bum: vng king trt dc theo ct bum (hay so cng bum ph) v ch ny c c bum cho (hay dy no bum) ca mt cnh bum. Theo cch ng Dng, chng ta gn gi cc tn ny dng cho trng hp vng king c chnh bum cho (hay dy thng ko vt nng hay c nh pa-lng) sit cht (xem H.6) v khng ri trn trc cng bum (H.5). Roof: mi tu: ch tr n tm thy trn boong tu. S 112

Sabord: ca s thnh tu: l trn mn sn con tu hay ngang qua sn thuyn. Safran: b mt bnh li. Saisir: Sit cht dy. Sauvegarde: dy gi bnh li: Dy gi ngn cn vng mt bnh li hay rt ra khi nhng np st ca n, khi sng bin p vo ng li. Serre: sng mn: c mt mnh dc gia tng bn trong b r sn bo m on kt ni. Nhng sng mn c trng ti nhng im ni y v mn sn tu. Nhng sng mn rm u mn da trn nhng then. Sng mn rnh thot nc ti boong tu. Servir: phc v ngoi khi, hng dn con tu, mi t ngoi khi. Souille: vt mc cn. Ghe mc cn: ch ghe thuyn b mc cn do sc nng ca n ln trong bn hay ct. Souquer: sit cht, g lng cho. Suroit: gi ty Nam: trn biu gi ch hng gi Ty Nam. Trn b bin An Nam, t Varella v hng Bc, gi ma Ty Nam b i hng v thi t hng Ty Nam. M vi du: dng lc xu tri. Suspente: Mt loi mc dy, dy no cng bum. T Tablier: tm che mi: vt thay th mt cnh bum che nhng ni dy cho qut vo. Taille-mer: b phn r nc di mi ghe: Phn di ca mi ghe r nc. Talon: t tu: Phn cui ca li tu hay chn ca ui tu.

113

Tangon: x buc xung: x cng ngang qua mt t vc v pha bn ngoi ca con tu trn vng u tu thng buc cc con tu ti ch . Ton b mnh khc cng cng v tr ny. Tape-cul: Bum nh cui li. Taquet: inh, cht: ming bng g hoc bng st c nh trn tu b v dng vn tho thng thng. Tendelet: vi bt nh cng bum. Ttire: u bum: l phn trn ca mt cnh bum. Nhn chung phn ny c tng bn gp i. Xem t laize de faix. Timon: cng gi bnh li: ch thanh x thng ca bnh li tu (vn c). Tin: thanh chng, thanh sng tu ( ng tu): Thanh bng hay bng g chic tu c ng trn . Ton: phn cao ca mt ct bum ng trc n c th ghp vo vo ct bum th hai vt qua ct bum u tin. B ct bum tng : B bum c gi li, trn cao bng mt tm k, pha di bng mt i ngy bng. Tonture: ng cong boong: ng cong chy dc boong tu. Toron: dy xon thnh b: b dy c to nn t nhiu tao dy xon c hp li (c bn li). Tosser: sng bin dp vo thuyn. Toue: dy no , dy lai thuyn: ch si cp ca neo u tin c th, cp ko t mn thuyn ko thuyn i ti. Tourner: vn c nh: C nh dy trn nhng cc cp, hai cc thuyn hay trn mt cht trc xin ni ct bum cho lm cc vng hnh s 8. Ngi ta cng ch xoay trn mt cc cp mt s ln b cp khng trt.

114

Traits carrs: bum vung: t ny trc kia ch nhng cnh bum vung. Trait l t xa ch cnh bum. Traverser: ch vic mt m neo c t ln trn mt then ngang. Trlingage: cho chng dy no hai mn thuyn: Mng dy hp thnh b dy no ct bum hai mn iu chnh cng dy. Tribord: Mn phi: Mn phi nhn t li n mi tu. Trinquette: ct bum mi tam gic: mt trong nhng bum tam gic ng mi ca cc tu b u Chu, c no dy trn sng mi tu. V Vaigrage: b vn lt r sn tu b: mt b bn trong ca mt con tu, to thnh t cc vn lt r sn, c ngha l b sng mn ghp li vi nhau. Varangue: thanh : phn di ca mt b r sn. Khi y n phng, chng c gi l thanh phng; khi y nhn, chng c gi l thanh nn (dn cht cng li) Vlique (point): tm mt hng gi: im p dng kt qu tng hp ca tt c hot ng ca gi trn cc cnh bum. Trng tm ca b bum khng ch c tm mt hng gi tng tng. Vent: gi Au vent: theo hng gi, gi thi xui: cnh bn ni gi thi n. - Sous le vent: gi thi ngc li - vent debout: gi ngc: gi nhn thng t ng trc mt. Verge: Trc neo, so neo Violon: Mt loi rng rc Chaumard, thng l ming g nh c t vo bnh rng rc nm chp mi ca mt tr bng ngang dy no ng mi Virure: vn be: B phn hay mt lot nhng b phn ca mn thuyn t mi n li ghe.

115

MC LC
NI DUNG V HNH NH
Trang hnh mu m u..................trc VII tng.....................................................VII Trang hnh I v II............................Trc IX GII THIU.................................................. Trang hnh III, IV, V, VI, VII........................ c tnh thuyn bum ng Dng.............. Trang hnh VIII, IX, X................................... Trang hnh X, XII, XIII, XIV........................ Trang hnh XV, XVI, XVII, XVIII, XIX....... Trang hnh XX, XXI, XXII............................ Trang hnh XXIII........................................... Trang hnh XXIV........................................... Trang hnh XXV, XXVI................................ Trang hnh XXVII, XXVIII........................... Trang hnh XXIX........................................... Trang hnh XXX, XXXI, XXXII................... CAMPT....................................................... Thuyn Chaleum vnh Xim La, Tuk Prabel, Tuk Chap Ky.................................................. Trang hnh XXXIII........................................ Ghe Cu o Ph Quc.................................. Trang hnh XXXIV........................................ Ghe Ca o Ph Quc.................................. Trang hnh XXXV......................................... Ghe ca Kampol............................................ Trang hnh XXXVI........................................ AN NAM....................................................... Ghe Cu Bnh Thun..................................... Trang hnh XLI.............................................. Ghe Bu Mi N............................................ Trang hnh XLII............................................. Ghe Bu Phan Rang....................................... Trang hnh XLIII............................................ Ghe Gi Bnh nh v Ghe Xung................ Trang hnh XLIV........................................... Sng Vnh cu c mp Qui Nhn............... Trang hnh XLV............................................. Ghe Bu Qung Ngi..................................... Trang hnh XLVI........................................... Trang hnh XLVII.......................................... Ghe Cu v Ghe Trng Hi An................... Trang hnh XLVIII......................................... Trang hnh XLIX........................................... Ghe Nang Nng........................................ 116 NG DNG............................................ Ghe Ca ti ca sng Cu Long.................... Trang hnh XXXVII....................................... Trang hnh XXXVIII..................................... Ghe Ca B Ra............................................. Ghe Li Rng Phc Hi............................ Trang hnh XXXIX........................................ Trang hnh XL................................................

Trang hnh L.................................................. Ghe Nc cc Ph x Hu............................ Trang hnh LI................................................. Trang hnh LII................................................ Ghe Gi Qung Tr......................................... Trang hnh LIII.............................................. Ghe Mnh Qung Bnh.................................. Trang hnh LIV.............................................. Ghe Cu ng Hi, Qung Kh, Qung Bnh................................................................ Trang hnh LV................................................ Ghe Mnh Ngh An....................................... Trang hnh LVI.............................................. Ghe Mnh Ca L......................................... Trang hnh LVII............................................. Trang hnh LVIII............................................ Ghe Gi Ca L............................................. Trang hnh LIX.............................................. Ghe B Min Bc, An Nam........................... Trang hnh LX................................................ BC K......................................................... Tu ch qun nhu H lu Sng Hng............ Trang hnh LXI.............................................. Thuyn Li Vnh H Long Trang hnh LXII............................................. Trang hnh LXIII............................................ Ghe Tr C ca o Tr C, Mi Ngc......... Trang hnh LXIV........................................... Thuyn mnh Trung Hoa ti Vnh Xim La.. Trang hnh LXV............................................. Thuyn mnh cu c Trung Hoa ti Vnh H Long............................................................... Trang hnh LXVI........................................... Thuyn mnh cu c Cong-Hong

Trang hnh LXVII.......................................... TRUNG HOA................................................ Thuyn Koupang Ford-Bayard................... Trang hnh LXVIII......................................... H Nam Tin o Hi Nam v thuyn mnh Pakhoi................................................... Trang hnh LXIX........................................... Thuyn mnh Kouang-Tong.......................... Trang hnh LXX............................................. T in ch gii thnh ng hng hi quan trng c trong sch ........................................ Mc lc..........................................................

117