1

POGLED PREKO PLANCKOVOG ZIDA

Ladislav Babi
V.Nazora 2, 40000 akovec, Hrvatska
e-mail: lord@net.hr


SAETAK
Proiruje i dopunjuje se tzv. plankonski model svemira (opisan u [1]
sa kojim ovaj rad ini cjelinu), ugraujui u njega neke elemente koji
ine preduslov za njegovu sintezu sa fizikom elementarnih estica. Na
tom temelju razmatraju se rane etape razvoja vasione pokuavajui, s
kozmolokog stanovita, dati neka predvianja o elementarnim
esticama i interakcijama poput, iznosa njihovih masa, mase Higgsove
estice, jakosti Higgsove samointerakcije i slino. Takoer je pokuan
prodor u prapoetke koji seu "prije" Planckova vremena.
1.UVOD
Mit govori kako se cijeli univerzum formirao iz prvobnitnog kaosa
kojeg prema tome moemo smatrati prapoetkom svega postojeeg.
Pokuajmo opisati (ako je to uope mogue) to stanje prvobitnog nereda,
jo neoploenu vasionu. Zamislimo beskonanu, kontinuiranu
plankonsku sredinu (pratvar), gustoe reda 10
96
kg/m
3
(ili vee), kao
bozonski (spin=0) idealni fluid (kojeg razliiti dijelovi uzajamno ne
interreagiraju) temperature T=0 K. Unutar takvog medija deavaju se
povremene fluktuacije gustoe. Nema prostora (u koordinatiziranom
smislu, s obzirom da je nemogue odrediti tri uzajamno okomita smjera
u odnosu na bilo to), ne postoji ni vrijeme u dananjem smislu (s
obzirom da nema trajnijeg usmjerenog globalnog razvojnog procesa).,
Unutar svake kratkotrajne fluktuacije (koja brzo utrne) postoje razliita
vremena (kasnije emo vidjeti da ni to nije tono). Gravitacija ne postoji,
odnosno, suma gravitacionih djelovanja na svaku toku beskonane
sredine je nula, to se praktino svodi na isto. Iznenadno nastala
(sluajna) vea fluktuacija gustoe - u obliku njenog smanjenja -
predstavlja zametak svemira. Gustoa ove fluktuacije, plankona
kvaziestice, zametka, sjemena, djeteta svemira je istog reda kao i
okolne sredine. Plankon zamiljamo kao crnu rupu mase
(

M
P
= 2.1810
8
kg=1.2210
19
GeV / c
2
) reda veliine J eansove, to ne
dozvoljava njegovo saimanje. Okolna sredina poinje djelovati
2
plimskom silom irei nastalu fluktuaciju (manje fluktuacije, zbog mase
vee od J eansove, kompenzirale su razrjeenje skupljanjem
saimanjem). Daljnja evolucija vasione deava se modulirana i do
danas globalno voena gravitacijom u skladu sa skupom jednostavnih
kvantnih uvjeta (
P
N N R = ) ( ,
P
N N t = ) ( ,
P
M N N M = ) ( , ...) opisanih
u [1]) i zakonim ouvanja (energije, impulsa, el. Naboja,...). Izotropija i
homogenost suvremenog svemira slijedi kao posljedica izotropije i
homogenosti prvobitne sredine i izotropnog (u prvoj fazi ak
inflacionog) irenja zbog djelovanja plimskih sila te, naknadno nastale
anihilacije. Dolazi (irenjem) do smanjenja gustoe i prvobitnog
poveanja temperature (~10
32
K) bozonskog "plina" (u okviru nae
fluktuacije). Okolina (T=0K) ne zrai u na svemir niti iz njega zraenje
"curi van", s obzirom da on predstavla ireu se crnu rupu. Poveanje
temperature dovodi do ekscitacije dijela pratvari. Manj dio (~47.5%)
nai e se u pobuenom i on (po naem modelu) predstavlja zametak
ntipratvari, dok vei (~52.5%) nepobueni dio, predstavlja "pretka"
dananje tvari. U tako diferenciranom bozonskom fluidu (osnovno-
pobueno stanje) dolazi do anihilacije koja sinkrono (ali kratkorono) sa
plimskim silama utjee na irenje svemira. Oko 5% neanihiliranog
"vika" pratvari u osnovnom stanju je "glina" iz koje se (uz prisutno
zraenje) sastoji na svijet. Uslijed relativistikog, ubrzanog (ali sve
sporijeg tempa rasta) irenja svemira raste njegova masa, to se
manifestira i u obliku raanja estica, jasno, u skladu sa zakonom
ouvanja energije (vidi [1]). U skladu sa promjenom globalnih (a u
kasnijoj fazi i lokalnih) uvjeta, iz bozonskog "plina" raaju se estice
bozonskog i fermionskog tipa (vidjeti [2]).
2.PREDPLANKONSKA KVANTIZACIJA
Kvantni uvjet za radius vasione

broj prirodni N
duljina Planckova m
N N R
P
P

=
=
35
10 61 . 1
) (

(2.1)
proirit emo i na predplankonski period, dakle za N<1 (vidjet emo
zato je nepodoban naziv predplankonsko vrijeme). Zahtijevamo da vai

P
N N R = ) ( (2.2)
1 < N .
3
Oito je da su kvantizacije (2.1) i (2.2) samo formalno sline s obzirom
da N
'
nema uobiajene karakteristike kvantnih brojeva (cijeli ili polucijeli
brojevi). J asno je zato mora biti N
'
<1 (
P
N R < ) ( ). Pretpostavit emo da
fluktuacija iz koje je nastao plankon (a iz njega na svemir) ima
eksponencijalni razvoj uobiajeno za procese u prirodi. Stoga piemo

P
N a N R = ) exp( ) ( (2.3)
,... 2 , 1 , 0 = N
gdje smo formalni kvantni broj iz (2.2) preselili u eksponent gornjeg
izraza. Konstantu a odredit emo iz zahtjeva
2
2
) ( = = N za N R
P

. (2.4)
Slijedi
2 / 1
2 ) exp(

= a , (2.5)
pa uz oznaku k N = 2 / kvantni uvjet (2.2)/(2.3) postaje

P
k N N R = ) ( ) ( (2.6)

k
k N

= 2 ) (
,... 2 , 2 / 3 , 1 , 2 / 1 = k ,
gdje novi kvantni broj k poprima cjelobrojne i polucjelobrojne pozitivne
vrijednosti (vrijednost k=1 smo iskljuili jer se tada gornja kvantizacija
podudara sa (2.1)). Sline relacije vae i za ostale veliine,
masu fluktuacije:
P
M k N N M = ) ( ) ( (2.7)
broj "estica" u fluktuaciji

n
c
= N (k) n
B
, (2.8)
a moe se pokazati da vai i:
volumen fluktuacije
P
v k N N V =
3
) ( ) ( (2.9)
gustoa fluktuacije
P
k N N =
2
) ( ) ( , (2.10)
gdje je su k i ) (k N isti kvantni i pseudokvantni brojevi kao u (2.6).
Primjetimo da se relacije (2.6) (2.10) raunaju poevi od
karakteristinih plankonskih veliina "unatrag" - prema nuli.
4
2.1 DOSLJEDNA KVANTIZACIJA
Kako povijest vasione ini nerazdruivu cjelinu u kojoj se pojedine
faze njezina razvoja naprosto nadovezuju jedna na drugu, to se mora
oitovati i u jednostavnom, dosljednom i kompatibilnom (i jedinstvenom
za cijelu njenu povijest) formuliranju kvantnih uvjeta.

N k
N N
period postpl
plankon
period nski predplanko
N
k
= =

=
_

_
.
2
, ... , 3 , 2 , 1 , 0 , 2 / 1 , 1 , 2 / 3 ..., , . (2.11)
Tako zgusnuti kvantni uvjeti opisuju cjelokupnu dosadanju povijest
vasione (koja je, pretpostavljamo, beskonana u trajanju) od prvotne
estice ("virtona"), kao osnovice formiranja kvantne fluktuacije, do
suvremenih dimenzija svemira.
2.2 POSLJEDICE PREDPLANKONSKE KVANTIZACIJE
Dosljedno kvantizirajui pred i postplankonsku fazu razvoja
univerzuma, relativistiki interpretiran kvantni broj svemira

2
2
1
1
c
v
N

= (2.12)
ima slijedei oblik:
a) u postplankonskoj fazi
N prirodni broj (2.13)
b) u predplankonskoj fazi

,..., 2 , 2 / 3 , 1 , 2 / 1
2 ) (
=
=

k
k N
k
(2.14)
ili (
k
k N 2 ) ( = ; ,... 2 , 2 / 3 , 1 , 2 / 1 = k ). U ovoj fazi je dakle N<1 to je
mogue samo ako je brzina v imaginarna veliina:
v i v = . (2.15)
5
Odatle slijede dalekosene posljedice. Kako je
Im = =
dt
dr
v (imaginarna veliina) , (2.16)
to je mogue samo ako je r = Re (Im) (2.17)
ili t = Im (Re) .
Pokazat emo da moramo prihvatiti opciju
r = Re (2.18)
t = Im .
Smatramo li naime jainu polja () i potencijale () realnim veliinama,
tada iz
dt
d
= (2.19)
slijedi kako je r =Re i nadalje, iz (2.16) da je t =Im. Nadalje (vidi
Dodatak), izlazi kako pojedine fizikalne veliine moemo smatrati (u
predplankonskoj fazi; N<1) bilo (Re)alnima, bilo (Im)aginarnima.
Realne fizikalne veliine
r duljina V volumen m - masa
ds
2

4-dim. interval kut - gustoa
S povrina a ubrzanje F sila
p tlak W rad E energija (E
k
<0!)
e- el. naboj
g,e,


k.jakosti veze N

broj estica
T(<0) temperatura
Imaginarne fizikalne veliine
T vrijeme v brzina - kutna brzina
p impuls L moment impulsa P snaga
I jakost el. struje H jakost mag. polja
E
s
energija slobodne relativistike estice.
6
Rezultat je sasvim u skladu sa naom poetnom pretpostavkom:
postojanje realne (dis)kontinuirane sredine (prostora!) u kojem se
vrijeme tek formira (t = imaginarno) kao posljedica jedinstvenog
usmjerenog procesa razvoja kvantne fluktuacije. Stoga, sve fizikalne
veliine definirane na uobiajenoj paradigmi gibanja (promjene) kao
promjena poloaja (stanja) u vremenu (kvocijenti ili prve derivacije po
vremenu) moraju biti imaginarne. Obrnuto, veliine ije definicije
koriste pojmove zalihosti (energija), potencijalnosti (sila, energija),
prostornog razmjetaja (povrina, volumen, gustoa) ili jednostavnog
bezdimenzionalnog broja (broj estica) ispadaju realne. Primjetimo kako,
unato imaginarnom vremenu u predplankonskoj fazi, svakoj estici
(gravitonu, "virtonu") iz tog perioda ipak moemo pripisati sasvim
odreenu svjetsku liniju (realni ds!). Formalno se, u specijalnoj teoriji
relativnosti, moe pisati

2 2 2 2 2
) (icdt dz dy dx ds + + + = (2.20)
(ili radije
2 2 2
) (icdt dr ds + = s obzirom na nau primjedbu o
koordinatizaciji predplankonskog prostora), na koji nain proirenje
pojma 3-dim intervala poprima i logiki prirodniji oblik. Naom
fizikalnom interpretacijom imaginarnog vremena (u predplankonskoj
fazi) ovakvo proirenje nije vie samo formalnog ve duboko sutinskog
karaktera. Uslijed zahtjeva
E
k
<0 (neg. energija znai vezano stanje) (2.21)
E
s
=Im (energija slobodne estice je Im) ,
zakljuujemo da ne postoje slobodne estice. Veza sa zahtjevom
T<0 , (2.22)
upuuje na tzv. inverznu naseljenost energetskih nivoa vii energetski
nivoi naseljeniji su od niih. Relaksacijom (sputanjem na nie
energetske nivoe) sistema zapoinje Veliki prasak irenje svemira!
Primjetimo da kao posljedicu predplankonske kvantizacije svemira,
imamo od samih poetaka (N=0) do trenutka N=1, eksponencijalni rast
veliina koje ga karakteriziraju (vidi (2.6)-(2.10)). Inflacija je u na
model ugraena od samih poetaka! Kvantni uvjet odnosi se na svemir
kao cjelinu; pitanje je stoga smiju li se (mi mislimo da mogu) izvedeni
zakljuci primjeniti i na njegove sastavnice?
7
2.3 DALJNJE POSLJEDICE
Definirat emo "relativnu atomsku masu" (RAM) plankona (u
odnosu na masu protona

19
10 305 . 1 =
=
B
pr
P
B
n
M
M
n
. (2.23)
S malo imaginacije zamislit emo da se plankon, odnosno
predplankonska fluktuacija, sastoji od fiktivnih protona tzv. virtona-a
(virtuelni proton, virtuelna estica), broj kojih idui od n
B
(za k=0 tj.
N=1 tj. M(N) = M
P
) "unatrag" opada u skladu s relacijom (2.8). (Ovdje
nam moe pomoi pomalo informatiarski pristup zamislimo li
potencijalne protone koji e se, tijekom kasnije realizacije "programa" -
evolucije vasione - realizirati kao stvarne estice). Kada e preostati
samo jedan virton?


n
c
=2
k
n
B
=1 . (2.24)
Iz gornjeg slijedi kako za

2
127
5 . 63 = = K , (2.25)
u predplankonskoj sredini "postoji" jedan virton. Oigledno prikazano

koraka
virton virtona n
B
k
127
1
2 / 127 ..., , 2 / 3 , 1 , 2 / 1 , 0

= . (2.26)
Fluktuacija se u predplankonskoj sredini razvija tako da se, nakon
raanja, jedan virton eksponencijalno u 127 koraka i 7 faza
umnoava do n
B
virtona (tko ima tekoa neka zamisli umnoavanje
programskih koraka) koji tvore plankon. Zamijetimo kako se broj 127
moe prikazati u binarnom obliku:



1 2 4 8 16 32 64
0 1 2 3 4 5 6
2 2 2 2 2 2 2
7
1 1 1 1 1 1 1 1 2 127 = = = BIN , (2.27)
8
tako da broj nastalih virtona (do plankonske faze) n
B
moemo ovako
predstaviti:


razvoja faza
B
n
7
0 1 2 4 8 16 5 . 32 ) 0 1 2 4 8 16 5 . 32 (
2
127
2 2 2 2 2 2 2 2 2 = = =
+ + + + + +
. (2.28)
Broj virtona u plankonu nastao je multiplikacijom u sedam razvojnih
faza plankon (embrio ovog svijeta) je stvoren u sedam faza ("dana").
Zadravajui ovaj pomalo programerski pristup moemo, alei se,
konstatirati: Bog je zaista bio najvei programer! Kako smo broj
gravitona u plankonskoj fazi (N=1) definirali kao


n
g
=n
c
n
B
=n
B
2
za N=1
to emo sada pisati


n
g
=n
c
n
B
= 2
k
n
B
2
(2.29)
Slinim zakljuivanjem kao ranije dolazimo do zakljuka da se za k=127
u predplankonskoj sredini pojavio jedan graviton zaetak kvantne
fluktuacije, u naoj interpretaciji: sjemenka ovog svijeta. J asno da je broj
gravitona koji tvore plankon:

38
7
0 2 4 8 16 32 65 2
10 703 . 1 2 2 2 2 2 2 2 = = =

razvoja faza
B g
n n (2.30)
3.PLIMSKA SILA
Ako se u beskrajnom kontinuumu pojavi fluktuacija manje gustoe
no to je gustoa sredine i mase koja nije mnogo vea od tzv. J eansove
mase, tada e je plimska sila
r d d
r
GMm
F << = ;
2
3
(3.1)
r udaljenost tijela uzronika plime
d dimenzije tijela na koje djeluje plima
natjerati na poveanje (irenje). Gustoa fluktuacije neka je istog reda
veliine kao gustoa okolne sredine

sredina f
(3.2)
9
Uvevi oznake
3
3
4
2
r M
d
M m
f
f
f

=
=
=
. (3.3)
Prilagodit emo formulu (3.1) za sluaj fluktuacije u beskonanoj sredini


F =
4 G
f
m
f

f
3
. (3.4)
Pogodnim izborom gustoe sredine i mase M uzronika plime
izbjegli smo u (3.4) pojavu veliina koje bi karakterizirale beskonanu
sredinu kao i pojavu uvjeta vaenja relacije (poput onog u (3.1)) iako se
taj uvjet implicitno podrazumijeva. Kako zbog

P
k
f

2
2 = (3.5)

P
k
f
M M

=2 (3.6)

P
k
f
R

=2 (3.7)
i radi
2
) (
N
N
P

= (12/[1])

P
M N N M = ) ( (10/[1])

P
N N R = ) ( (8/[1])
produkt . ) ( ) ( ) ( konst N R N M N M R M
P P P f f f
= = = (3.8)
ima konstantnu vrijednost od predplankonskih do postplankonskih
vremena, zakljuujemo da plimska sila (3.1) ima stalnu vrijednost
. konst F = (3.9)
N F
44
10 18 . 1 = .
Prihvaajui ovu konstataciju, u stanju smo izbjei neka nezgodna
pitanja, poput: kako, navodno beskonana sredina uspijeva pratiti
smanjenje gustoe fluktuacije
f

P
(N), kao to indicira relacija
(3.8)? Drat emo se zakljuka (3.9) bez daljnjih pitanja o obliku
plimske sile.
10
3.1 RAD PLIMNE SILE
Poznavajui veze izmeu Planckovih veliina ) , , (
P P P
M - vidjeti
[1] moe se pokazati da je
1
) (
) (
) (
) (
2
=

=
c N M
N R F
N E
N W
. (3.10)
Rad plimskih sila jednak je vlastitoj energiji svemira.
3.2 JEANSOVA MASA
Da bi nakupina tvari tvorila gravitaciono vezani sustav, nuno je da
njena gravitaciona energija bude vea od njene termalne energije (da
gravitaciono privlaenje prevlada nad unutranjim pritiskom), to vodi
na zahtjev
NkT pV
r
GM
= >>
2
2
(3.11)
iz kojega, nakon sreivanja, slijedi:

J
M M >> (3.12)
gdje je
2
2
3
2
3
6

G
p
M
J
= (3.13)
tzv. J eansova masa. Uvjet (3.12) za nastanak gravitacione kondenzacije,
zgunjenja (poetak gravitacione kontrakcije) neke mase tvari je, da ona
bude mnogo vea od J eansove mase.
3.3 JEANSOVA MASA FLUKTUACIJE
Pretpostavimo li da vai

2
) (
N
N
P

= (3.14)
i da u tlaku svemira prevladava zraenje

2
2
2
3
) 1 (
) (
N
c
f
N
p
f N p p
P z
z

= = (3.15)
11
koje ima utjecaj na tvar do poetka rekombinacije (a zatim se neovisno
od nje iri po Stefan-Boltzmanovom zakonu), tada vrijedi (do poetka
rekombinacije)

JP J
M N f M =
2 3
, (3.16)
gdje je M
JP
J eansova masa (3.13) sa plankonskim karakteristinim
vrijednostima (
P
,p
P
)

2
2
3
2
3
6
P
P
JP
G
p
M

= . (3.17)
Uvrtavanjem (3.14) i (3.15) u gornju relaciju (uz N=1) te primjenom
definicionih relacija za M
P
i
P
slijedi:

P P JP
M f M f M
2
3
2
3
54 . 0
27
8
= . (3.18)
S inicijalnom vrijednou za f (f=0,9494 uz N=1) izlazi

JP P
M M 0 . 2 . (3.19)
Slino zakljuujemo i za fluktuaciju. Pretpostavivi da vai (3.16) uz
vrijednost za M
JP
iz prethodnog izraza, te uzevi u obzir oblik broja N u
predplankonskoj fazi (2.14), moemo pisati
) 2 ( 54 . 0
2
3
P
k
Jk
M f M

= . (3.20)
Kako je izraz u zagradi naprosto masa fluktuacije M
k
, to slijedi:

Jk k
M f M
2
3
85 . 1

= . (3.21)
Pretpostavimo li da je f reda veliine jedinice, na osnovi relacija (3.19) i
prethodne izvlaimo jedinstveni zakljuak: Kako mase fluktuacija,
odnosno plankona, nisu mnogo vee od J eansove mase pretpostavit,
emo kako one predstavljaju gravitaciono nestabilni (nevezani) sustav
prisiljen da se stalno iri kad irenje ve jednom bude pokrenuto
(plimskim silama).
12
3.4 TLAK PLIMNE SILE
Uobiajenom definicijom tlaka kao sile koja djeluje na jedininu
graninu povrinu, dobijamo

2 2
) 1 (
) ( 4
) (
N
p
N R
F
N p
pl
pl
=

, (3.22)
gdje je Pa
M G
p
P
P P
pl
112
10 6 . 3
3
) 1 ( = =

(3.23)
tlak u "poetnom" trenutku (N=1). Zamijetimo da prijanji izraz
moemo transformirati na oblik

3
) 1 (
P
pl
u
p = , (3.24)
gdje je
P P P
v E u = gustoa vlastite energije plankona. Tlak plimne sile
ima dakle isti oblik kao tlak zraenja. Danas (N
0
=1.1810
61
) tlak
plimnih sila u svemiru iznosi
Pa p
pl
10
10 6 . 2

= . (3.25)
4.KOZMOLOKA KONSTANTA
Da bi osigurao statiko opisivanje svemira, Einstein je postulirao
postojanje hipotetikih odbojnih sila koje bi uravnoteile gravitaciono
privlaenje. Tzv. kozmoloka konstanta () odgovara postojanju takvih
sila koje, sem uravnoteenja privlaenja (Einstein), moemo smatrati
odgovornima za irenje svemira. Identificirajmo tu silu sa naom
plimskom silom. Neka je
= k a
0
; k konst. proporcionalnosti (4.1)
odbojna akceleracija. Iz dimenzionalne analize slijedi:

2 0
t
M
a

= ; bezdimenzionalna konst. (4.2)
Kako je
2
2
) (
) (
) ( ) (
N R
N GM
N M N a F = = , (4.3)
13
Slijedi: ) ( ) ( 4
4
4
) (
) (
) (
2
N N GM
N R
N GM
N a = =

, (4.4)
Gdje je
2 2 2 2
4
1 1
) ( 4
1
) (
N N N R
N
P
P

= = =

(4.5)
Tzv. kozmoloka konstanta.
Veliina
2 68
2
10 08 . 3
4
1

= = m
P
P

(4.6)
Odgovara poetku postojanja naeg (postplankonskog) svemira asu s
N=1. Usporedba (4.1) s (4.4) daje vrijednost konstante k
) ( 4 N GM k = (4.7)
koja, kao to se vidi uope nije (poput kozmoloke "konstante")
konstantna. Dananja vrijednost kozmoloke konstante je

N
0
= 2.2110
54
m
2
; N
0
= 1.1810
61
. (4.8)
Iz (4.5) slijedi
P
P
N
N =

) (
) ( , (4.9)
A odatle za omjer kozmolokih konstanti u dvije razliite epohe:

2
1
2
2
1
2
1
) (
) (
) (
) (

= =

N
N
N
N
N
N

. (4.10)
Plimsku (kozmoloku) aqkceleraciju (4.4) moemo transformirati u oblik

= =
2
2
2
2
) (
) (
) (
) ( ) (
) (
) (
c N M
N R
N GM
N R
c
N R
N GM
N a . (4.11)
Kako su gravitaciona i vlastita energija svemira u naem modelu
jednake, to vai:

) (
) (
2
N R
c
N a = . (4.12)
14
Njene su vrijednosti:

2 10 61
0
2 51
10 7 . 4 ) 10 18 . 1 (
10 6 . 5 ) 1 (

= =
= =
ms a N danas
ms a N nekad
. (4.13)
Primjedba
Oznaimo starost svemira

v
N R
t N t
H
) (
) ( = = . (4.14)
Kako se na (modelski) svemir gotovo od samih poetaka iri brzinom
svjetlosti (v=c) to je starost svemira jednostavno

c
N R
N t
) (
) ( = (4.15)
dakle, =1. Formula (4.2) postaje

) ( 3
2
2 0
N R
v
a =

. (4.16)
Da bi a
0
dobio oblik (4.12) mora biti =3.
4.1 GUSTOA SVEMIRA
U plankonskom modelu svemira njegova je gustoa od samog
poetka jednaka kritinoj gustoi. Iz izraza za ukupnu energiju svemira
0
) (
) (
) ( ) (
2
2
= =
N R
N GM
c N M N U (4.17)
slijedi
2
2
) ( 4
3
) (
N GR
c
N
k

= . (4.18)
Kako smo pretpostavili da je brzina irenja jednaka svjetlosnoj, to je
starost svemira jednaka Hubbleovom vremenu:

. ) (
) (
) (
1
) (
konst Hubbleova N H
c
N R
N H
t N t
H

= = =
. (4.19)
15
Kombinacija (4.18) sa prethodnim izrazom daje:

G
N H
N

4
) ( 3
) (
2
= . (4.20)
Do istog rezultata dolazimo poemo li od relacije za gustou svemira
(3.14) koristei vezu
P
t N N t = ) ( , (4.21)
Te definicione formule plankonskih veliina ) , , (
P P P
M t . Dolazimo do
izraza .
4
3
) ( ) (
2
konst
G
N t N = =

(4.22)
koji je samo jedan oblik relacije (3.14). Zbog (4.19) prethodni odnos
poprima oblik (4.20). Gustoa svemira je:

3 27 61
0
3 96
10 6 . 8 ) ( ) 10 18 . 1 (
10 2 . 1 ) 1 ( ) 1 (

= =
= =
kgm N N danas
kgm N nekad

. (4.23)
4.2 HUBBLEOVA KONSTANTA (parametar)
Hubbleovu konstantu (koja poput kozmoloke konstante nije
konstanta) definiramo kao recipronu vrijednost Hubbleova vremena (u
naem modelu starosti vasione)

) (
1 1
) (
N t t
N H
H
= = (4.24)
to, uslijed (4.21) poprima oblik

N
H
N H
P
= ) ( , (4.25)
gdje je
1 43
10 86 . 1
1

= = s
t
H
P
P
(4.26)
prvobitna (za N=1) vrijednost Hubbleove konstante. Dananja njena
vrijednost iznosi (za N
0
=1.1810
61
)

1 1 1 18
0
5 . 48 10 84 . 1 ) (

= = Mpc kms s N H . (4.27)
Odatle izlazi starost svemira jednaka
godina N t
9
0
10 1 . 20 ) ( = . (4.28)
16
5.GRAVITACIONA INTERAKCIJA
U poetnoj, plankonskoj (N=1) fazi svemira, virtoni (fiktivni,
potencijalni barioni ili "sjemena" buduih bariona) su tako gusto natrpani
da (unutar plankona) svaki od n
B
bariona meudjeluje sa n
B
-1 preostalih.
Stoga je potrebno
2
) 1 (
B B B g
n n n n = (5.1)
prenosnika interakcija. Broj gravitona po plankonu je prema tome dan
gornjim izrazom i jednak je

38
10 7 . 1 =
g
n . (5.2)
Kako se, na svakom od kvantnih stanja vasione, njena masa povea N
puta, to je ukupni broj gravitona u svemiru

g g
n N N N = ) ( , (5.3)
to danas iznosi
99
0
10 2 ) ( = N N
g
. (5.4)
5.1 MASA I ENERGIJA GRAVITONA
Definirajmo masu gravitona ovako:

kg
n
M
M
g
P
g
46
10 28 . 1

= = . (5.5)
Pretpostavimo naas da je to masa gibanja gravitona

0
2
2
0
1
) (
g
g
g
M N
c
v
M
N M =

= . (5.6)
(po nama gravitoni se kreu istom brzinom kojom se svemir iri). Odatle
slijedi za njihovu masu mirovanja

N
M
M
g
g
=
0
(5.7)
koja je, kako vidimo, razliita od nule. Vrijednost ove mase
17
kg M
g
107
0
10 08 . 1

= (5.8)
je toliko mala da je praktiki moemo smatrati nulom (esto se kae
kako gravitoni nemaju poput fotona masu mirovanja). Weinberg u
[7] kae das bi svemir trebao biti ispunjen gravitacionim zraenjem
temperature moda oko 1K. To vodi na masu gravitona

kg M
kT c M
gW
gW
40
2
10 5 . 1


=
. (5.9)
Po nama meutim, graviton ima oko 10
6
puta manju masu to daje
temperaturu zraenja oko
K T
7
10 3 . 8

. (5.10)
To je ujedno temperatura praga za gravitone danas. Energija gravitona
iznosi

eV J E
c M E
g
g g
11 29
2
10 2 . 7 10 15 . 1

= =
=
. (5.11)
Odatle (iz E
g
=h
g
i
g

g
=c) lako dobijamo frekvenciju i valnu duljinu
valova pridruenih gravitonima

m
Hz
g
g
4
4
10 73 . 1
10 74 . 1
=
=

. (5.12)
Impuls gravitona c M
h
p
g
g
g
= =

(5.13)
Iznosi danas Ns p
g
38
10 84 . 3

= . (5.14)
Ukupna gravitaciona energija svemiras iznosi
) ( ) ( ) )( (
2 2 2
N E c NM c M n N c M Nn E N E
P g g g g g g gU
= = = = = (5.15)
i u skladu sa zakonom ouvanja energije, po iznosu je jednaka vlastitoj
energiji univerzuma.
J N E E
gU
70
0
10 32 . 2 ) ( = = . (5.16)
18
5.2 JAKOST GRAVITACIONE INTERAKCIJE
Definirat emo je na standardni nain kao omjer gravitacione
energije i energije mirovanja protona:

2
2
c M
GM
pr
pr
pr
g

= . (5.17)
Kako je

pr
= M
pr
c, M
P
2
= c G i vodei rauna o definiciji RAM
plankona (2.23) prethodi izraz se pojednostavljuje:

g B
g
n n
1 1
2
= = . (5.18)
Konstanta veze gravitacione interakcije se prema tome ne mijenja sa
vremenom i iznosi
39
10 87 . 5

=
g
. (5.19)
Kako znamo iz elektrodinamike, lonstanta veze je proporcionalna
kvadratu elektrinog naboja. Sasvim formalno definirat emo stoga
"gravitacioni naboj". Prikaemo li (5.18) kao

g g
B B
g
Q Q
n n
= =
1 1
, (5.20)
slijedi za gravitacioni naboj protona

20
10 66 . 7
1

= =
B
g
n
Q . (5.21)
Gravitacioni naboj plankona je
1 = =
g B gP
Q n Q , (5.22)
a gravitona
g
g g
gP
g
n n
Q
q = =
1
. (5.23)
Gravitacioni naboj gravitona jednak je konstanti veze. Ovako definirani
gravitacioni naboji su bezdimenzionalne veliine. Meutim, kako iz
(5.18) korienjem izraza
2
B B
Nn N = i
B
eN N = (tj n N N
B
= ) dolazimo
do vanog odnosa

g g g g B
N q N eN = = (5.24)
19
koji nas tjera da za gravitacioni naboj takoer prihvatimo jedinicu
1 kulon (1C). Kako su to kvazi naboji, predznak im nije bitan smatrat
emo ga pozitivnim. Relacija (5.24) govori kako je ukupni pozitivni
naboj svemira jednak njegovu ukupnom gravitacionom naboju. Ovaj
odnos je takoer znaajan jer omoguuje poznavajui e, q
g
, N
g

odrediti broj bariona u svemiru. Danas je on

79
10 3 , 7 =
B
N . (5.25)
Izraz (5.24) moemo jo pisati kao

g g
S q e = , (5.26)
gdje je
B g g
N N S = broj medijatora veze (gravitona) po jednom barionu.
5.3 SPECIFINI NABOJ GRAVITONA
Kao to definiramo specifine naboje elektriki nabijenih estica

1 11
1 7
10 76 . 1
10 6 . 9

+
=
=
Ckg
M
e
elektrona
Ckg
M
e
protona
e
pr
(5.27)
(M
pr
= 1.66810
-27
kg, M
e
=9.0510
-31
kg)
tako emo definirati i specifini "gravitacioni naboj" gravitona:

1 7
2
2
10 59 . 4
1
1

= = = Ckg
M
n
M
n
M
q
graviton
P
B
P
B
g
g
. (5.28)
Vidimo da je specifini gravitacioni naboj gravitona isti kao specifini
grav. Naboj plankona (a moe se dokazati, i protona).
5.4 GRAVITONI I PLANCKOVA RASPODJELA
Kad bi se gravitoni podvrgavali Planckovoj raspodjeli (kao fotoni)
slijedilo bi

3
VT a N N
f g
= = . (5.29)
20
Na temelju (5.10), te dananjih dimenzija svemira, trebalo bi u svemiru
biti
99 68
10 2 10 4 . 3 = =
f g
N N (5.30)
gravitona. Oito je da nai gravitoni ne zadovoljavaju Planckovu
distribuciju. To nije ni udno, jer opa gravitacija ne ovisi o temperaturi
tijela!
6.PLANCKOVA I EINSTEINOVA TEMPERATURA
Plankonsku pratvar zamiljamo kao idealni bozonski fluid spina s=0
i temperature T=0K. Unutarovog medija deavaju se fluktuacije gustoe.
Dimenzije i temperaturu takve fluktuacije moemo procijeniti iz relacija
neodreenosti

t E
p x
, (6.1)
uzimajui
P
P P
P
t t
aT v E
c M p
=
=
=
4
. (6.2)
Tako dobivamo:
K
a
c
T
m
c M
P
P
P
P
32
4
2
35
10 1016 . 1
10 61 . 1
= =
= =

. (6.3)
Temperaturu T
P
(6.3) zvat emo Planckovom temperaturom. Osim na
ovaj nain kao temperaturu zraenja moemo je definirati i iz

K T
kT c M
P
P P
32 '
' 2
10 42 . 1 =
=
(6.4)
kao temperaturu tvari. Mi prihvaamo definiciju (6.3). Odredimo tzv,
Einsteinovu temperatura fluktuacije na samom poetku (N=1) irenja
svemira, jer ona odreuje njegovo ponaanje. Relaciju


T
E
=
h
2
2kM
P
N
c
2.612 (2s+1) V

2 3
(6.5)
emo pisati u obliku:
21


T
E
=
2
2

P
2 3
kM
P
53
2.612 (2s+1) { }
2 3
(s= 0)
. (6.6)
ime izbjegavamo neugodnost oko broja estica (N

=1). Kako je
K T
E
32
10 8103 . 1 = , (6.7)
to je
E P
T T < , (6.8)
odakle slijedi da se plankon ponaa kao degenerirani bozonski fluid. S
tim u vezi primjetimo da bi ispravna definicija plankonske temperature
kao temperature tvari T
P
'
(6.4), trebala ii preko unutranje energije
degeneriranog bozonskog plina


3
2
N
C
kT
P
'

T
P
'
T
E

32

(52)
(32)
= M
P
c
2
, (6.9)
gdje su:

N
C
= 1 broj cestica(cjeloviti plankon)
k Boltzmanova konst.
5 2 ( ) = 1.341
32 ( ) = 2.612
.
Odatle proizlazi
E P
T T =
'
. (6.10)
Shodno tome, na T=0K plankon bi se kao cjelina nalazio u osnovnom
stanju (u biti bi bio nerazluni dio kontinuirane sredine) dok bi se na
K T T
E P
32 '
10 8103 . 1 = = nalazio (kao cjelina) u pobuenom stanju.
Zadravajui definiciju plankonske temperature (6.3) usprotivit emo se
poslijednjem zakljuku. Po name se, unutar plankona zasada
shvaenog kao konglomerat fiktivnih djelia, virtona javlja
diferencijacija fluida na dio koji ostaje u osnovnom (nepobuenom) i dio
koji prelazi u pobueno stanje. U osnovnom stanju ostaje
5253 . 0 1
2 3
0
=

=
E
P
T
T
x , (6.11)
dok se ekscitira 4747 . 0
2 3
=

=
E
P
p
T
T
x (6.12)
dio fluida.
22
J asno, vai 1
0
= +
p
x x (6.13)
(ustvari je

x
0
= N
0
N
c
, x
p
= N
p
N
c
, N
c
= 1).
Prema tome, moemo interpretirati da se kao posljedica nastale
fluktuacije i posljedinog plimskog irenja 47.47% plankonske pratvari
ekscitira, dok 52.53% ostaje u osnovnom stanju. Prema naem modelu,
pobueni (manji) dio fluida interpretiramo kao antimateriju, dok (vei)
nepobueni dio sagledavamo kao obinu materiju. Nakon njihove
anihilacije preostaje
0506 . 0
0
= =
p
x x x , (6.14)
oko 5.06% vika (normalne) tvari u osnovnom stanju iz koje je, daljnjom
evolucijom, nastao na svemir. Smatramo li da se plankon sastoji iz

19
10 305 . 1 = =
pr
P
B
M
M
n (6.15)
virtualnih estica ("virtona"), nakon anihilacije preostalo ih je

17
10 6033 . 6 = = x n n
B
. (6.16)
Broj bariona u svemiru raunat emo kao
n N N
B
= (6.17)
i danas (N
0
=1.1810
61
) bi on trebao iznositi

78
10 8 . 7 =
B
N . (6.18)
Stvarni broj bariona je vei i on iznosi

79
10 3 , 7 =
B
N . (5.24)
Razlog tome vidjet emo malo kasnije.
7.ELEKTRINI NABOJ
Pretpostavimo li da je u svemiru (ije stanje karakterizira kozmiki
kvantni broj N) broj bariona (protona) N
B
dan sa (6.17), tada pozitivni
(ili jednaka koliina negativnog) naboj svemira iznosi
e n N e N N Q
B
= = ) ( . (7.1)
23
Odatle izlazi za naboj bariona (protona)

N N
N Q
e

=
1 ) (
. (7.2)
Pretpostavljajui da je C
N
N Q
1
) (
= (7.3)
(naboj svemira Q(N) po iznosu je jednak kozmikom kvantnom broju N),
naboj bariona se izraava kao

n
e

=
1
. (7.4)
On je podloan promjeni jer se u naem (plankonskom) modelu svemira
koji se iri uz neprestano stvaranje tvari veliina
x n
N
N
n
B
B
= = (7.5)
broj bariona po jedinici kvantnog broja svemira sporo poveava.
Elektrini naboj se, dakle, evolucijom kozmosa neprestano smanjuje.
Njegova "inicijalna vrijednost" je:

1
10 5144 . 1
1
18
=
=

N za
C
n
e
. (7.6)
Kako va za konstantu fine strukture

2 36
0
2
10 518 . 3 4 ; C c A
A
e

= = = , (7.7)
to kombinacijom prethodna dva izraza dobijamo za inicijalnu vrijednost
konstante :
652 . 0 =

. (7.8)
Vai odnos:

2

=

e
e

. (7.9)
24
Primjedba
Znajui dananji naboj protona (e
0
=1.60210
-19
C) dobijamo iz (7.4)
dananju vrijednost

18
0
10 2422 . 6 = n , (7.10)
to nam omoguava da korigiramo broj bariona (6.18) na dananju
vrijednost (5.25).
S obzirom na (7.4) i (7.5) dananji omjer
453 . 9
0
0
=

x
x
e
e
(7.11)
pokazuje da se (u naem modelu svemira gdje se materija stvara u
plankonskum porcijama) neanihilirani dio plankonske mase (x)
poveao u odnosu na prvobitni (x

) vie no devet puta. Uz

nepromjenljivu gravitacionu interakciju, elektrostatska sila se smanjila
4 . 89 1 10 12 . 1
2 0
=

, (7.12)
gotovo devedeset puta. Prisjeajui se definicije gravitacionog naboja
protona (5.21), vidimo da je omjer
x
e
Q
g
= , (7.13)
gravitacionog i elektrinog naboja protona, jednak neanihiliranom dijelu
plankonske mase:
09 . 2 1 4783 . 0 ) 10 18 . 1 (
76 . 19 1 0506 . 0 ) 1 (
0
0
61
0
= = =
= = =

x
e
Q
N danas
x
e
Q
N nekad
g
g
. (7.14)
Prvi dio prethodnog odnosa moemo jo pisati, izraavajui x pomou
T
P
i T
E
,kao:

2 3
2 1

E
P
g
T
T
e
Q
. (7.15)
25
7.1 ODNOS GRAV. I ELEKTROSTATSKE INTERAKCIJE
J akost gravitacione interakcije iznosi

39
10 87 . 5

=
g
(5.19)
dok je dananja vrijednost konstante fine strukture (jakosti
elektromagnetske interakcije)
036 . 137 1 00729 . 0
0
= . (7.16)
Za njihov odnos moemo pisati:

2
0
0

=
e
Q
A
g
g

, (7.17)
gdje je Q
g
gravitacioni naboj protona i A konstanta dana sa (7.7).
Omjer ovih konstanti iznosi
37
0
61
0
39 18
10 04 . 8 ) 10 18 . 1 (
10 00 . 9 ) 652 . 0 , 10 5144 . 1 , 1 (

= =
= = = =

g
g
N danas
C e N nekad
(7.18)
Prema ranije reenom, elektrostatska interakcija se, od najranijih
vremena do danas, smanjila (ovo treba uzimati cum grano salis, s
obzirom da je tada postojala jedinstvena interakcija - no, vidjet emo
kasnije da emo mi konstantu veze shvatiti mnogo openitije).
7.2 EVOLUCIJA KOSTANTE FINE STRUKTURE
Elektrini naboj "protona" u plankonskoj fazi (N=1) historije
vasione definirali smo sa (7.6) pomou broja preostalih "estica" tvari
nakon anihilacije i neto openitije, sa (7.4). S obzirom na relativistiku
invarijantnost el. naboja, njegovo smanjivanje tijekom razvoja svemira
ne moemo pripisati njegovu irenju, ve drugim fizikim procesima. S
obzirom na (7.5) moemo pisati

B
N
N
n
e =

=
1
. (7.19)
26
Kako vidimo, smanjenje el. naboja valja pripisati procesima koji dovode
do porasta broja bariona (N
B
) i to nuno brim tempom no to raste
kvantni broj N u protivnom, elektrini naboj se ne bi mijenjao.
Pretpostavimo da se reciprona vrijednost el. naboja (veliina n)
mijenja na slijedei nain:

N
dN
B n d = ) ( (7.20)
(za dN<<N imamo aproksimaciju kontinuuma ne zaboravimo, N je
prirodni broj). Rjeavanjem ove diferencijalne jednadbe, uz uvjet

= =
e
n n N za
1
1 , (7.21)
dolazimo do oblika

N B e e
e
ln 1
1

+
=

, (7.22)
odnosno,
2
) ln 1 (
1
N B e

+
=

, (7.23)
koji prikazuju evoluciju el. naboja i konstante fine strukture u zavisnosti
od kvantnog broja svemira N (odnosno, starosti vasione u fazi razvoja
gdje ima smisla govoriti o vremenu, jer je
P
t N N t = ) ( ). Znajui dananju
(priblinu) vrijednost kvantnog broja (vidjeti [1]) i el. naboja
C e N N
19
0
61
0
10 602 . 1 , 10

= (7.24)
moemo iz (7.22) odrediti tonu vrijednost produkta

1 18
0
0
10 5819 . 5 ln

= C
e e
e e
N B (7.25)
i priblinu vrijednost veliine

1 16
10 9741 . 3

C B . (7.26)
Uvaivi tzv. predplankonsku kvantizaciju svemira (2.14), ona vodi na
oblik:
27

k
k
e
e

1
1
, (7.27)
gdje je 97 . 23
2 ln
1
= = =

B e e
e
k . (7.28)
Prihvaajui za k vrijednost 24 = =

e
e
k (7.29)
Pisat emo relaciju (7.27) kao

24
1
1
k
e
e

, (7.30)
a odnos jakosti veza el.statskih interakcija postaje:

2
24
1
1

,
_

=
-
k
o
o
. (7.31)
Napomenimo da poslijednje dvije relacije vrijede u predplankoskoj fazi
razvoja vasione (N<1). Odabir (7.29) za
_
k omoguuje nam (iz (7.28))
nai pravu vrijednost konstante B

1 16
10 9694 . 3

= C B , (7.32)
a time (iz (7.25)) i pravu dananju vrijednost kvantnog broja svemira

61
0
10 18 . 1 = N , (7.33)
to vodi i na dananju starost vasione:
godina N t
9
0
10 1 . 20 ) ( = . (7.34)
Primjetimo jo da je vrijednost produkta e

B iz (7.22) odnosno (7.23)

jednaka: 64 . 16 1 0601 . 0 =

B e . (7.35)
Metoda odreivanja starosti svemira koju smo ovdje primjenili je veoma
osjetljiva na ulazne podatke, s obzirom da kvantni broj N stoji pod
znakom prirodnog logaritma ve mala promjena podataka manifestira
28
se eksponencijalno u rezultatu. Poznavanje tone dananje vrijednosti
kvantnog broja svemira omoguava nam odrediti i druge parametre
suvremene vasione:
starost t(N
0
) = 6.3510
17
s = 20.110
9
godina (7.36)
radius R(N
0
) = 20.1 10
9
g.s.
Hubbleova k. H(N
0
) =1/ t(N
0
) = 1,5810
-18
s = 48.6 km s
-1
Mpc
-1
gustoa (N
0
) =8.6210
-27
kg m
-3

masa M(N
0
) =2.5710
53
kg
vlastita energija E(N
0
) =2.3210
70
J = 1.4510
80
Gev
broj bariona N
B
= 7.310
79

Primjedba
Broj bariona izraunat je na temelju (6.17) uzimajui u obzir suvremenu
vrijednost veliine
18
0 0
10 2422 . 6 1 = = e n (7.37)
Trebalo bi ustvari primijeniti sumaciju po kvantnom broju

=
=
0
1
) (
N
N
B
N n N , (7.38)
odnosno, u aproksimaciji kontinuuma, integriranje:
dN N B e n dN N n N
N N
B
) ln 1 ( ) (
0 0
1 1

+ = =

. (7.39)
Vrijednost gornjeg integrala uzimajui u obzir da je e

=1 te
n(1)n

iznosi

= n N B n N N
B
) 1 ( . (7.40)
Za N>>1 lan ) n

potpuno otpada. Drugi lan u odnosu na prvi

moemo zanemariti ako je Nn>>B(N-1) to, za jako velike kvantne
brojeve, vodi na n>>B. Kako je danas n157.3B slijedi da moemo
upotrijebiti aproksimaciju relacije (7.40)
n N N
B
(6.17)
29
to smo i uinili. Primjetimo da je broj bariona za N=1 , prema (7.40),
N
B
(1)=0 to je oito pogreno, i danak je izvoenju relacije u
aproksimaciji kontinuuma. Ponovimo, izraz (7.40) vrijedi za N>>1.
7.3 JEDNADBA PROMJENE EL. NABOJA
J ednadbu (7.22) promjene el. naboja dobili smo iz diferencijalne
jednadbe (7.20) u uvjetima aproksimacije kontinuuma:
N dN << . (7.41)
Kako se (u postplankonskoj fazi) kvantni broj uvijek mijenja za jedinicu
(dN=1), to gornji uvjet postaje
1 >> N . (7.42)
Primjenimo li uslov (7.41) na kvantni broj predplankonske faze (2.14),
dobije se uvjet primjenljivosti relacije (7.22) u ovoj fazi razvoja vasione:

dk
k
2
>> . (7.43)
Kako se k mijenja u koracima od po jedne polovine (dk=1/2), to gornji
uvjet postaje:
4 >> k . (7.44)
Zakljuujemo (isto matematiki) da je odnos (7.22) primjenljiv:
a) u postplankonskoj fazi
1 >> N za (7.45)
b) u predplankonskoj fazi
4 >> k za , (7.46)
te njime ne bi bila obuhvaena promjena el. naboja ba u trenutku tt
P

(neto prije i neto kasnije). Mi tu relaciju koristimo (pitanje dali
opravdano) i u tim trenucima.
30
7.4 DISKONTINUITET U EVOLUCIJI EL. NABOJA
Promatramo li odnos (7.22), vidimo da funkcija e=e(N) ima
diskontinuitet kada je nazivnik ovog izraza
0 ln 1 = +

N B e (7.47)
jednak nuli. Diskontinuitet se javlja za

8
10 398 . 5

= N (7.48)
dakle (zbog N<1) u predplankonskoj fazi. U "prijevodu" na kvantni broj
k ove faze, to se deava za 24 = k (7.49)
to se jasno vidi iz (7.30). Dozvolimo da ovaj rezultat ima fizikalni
smisao. Za k=24 funkcija (7.30) ima prekid. Meutim je,
a)
0
) (
24
<
>

e
k e
k za
(7.50)
b)
0
) (
24
>
<

e
k e
k za
. (7.51)
Elektrini naboj dakle, za k=24 mijenja predznak: negativni naboju iz
perioda prije k=24 postaju pozitivni. Ako je svijet danas materijalan, je li
prije k=24 bio antimaterijalan? ini se da funkcije (7.27) i (7.31) postaju
u toj toki beskonano velike (e(24), (24)). Fizikalno
zakljuivanje je meutim drugije. Moe se pokazati da je
0 ) 48 ( ) ( = + k e k e , (7.52)
to znai da su dva ovakva naboja suprotnih (i jednako velikih)
predznaka. Za k=24 gornji izraz postaje
0 ) 24 ( ) 24 ( ) 24 48 ( ) 24 ( = + = + e e e e (7.53)
odakle direktno proizlazi 0 ) 24 ( = e (7.54)
i posljedino 0 ) 24 ( = . (7.55)
31
Dakle, za k=24 el. naboj virtona fluktuacije je nula, stoga tu nema ni
elektromagnetske interakcije. Vrijedi li naa definicija el. naboja (7.4)
tada je
0
) 24 (
1
) 24 ( =

=
n
e . (7.56)
Odatle slijedi da mora biti
= = = ) ( ) 24 (
0 p b B
x x n x n n . (7.57)
Smijemo li ovo tumaiti tako da se za k=24 praktiki svi dijelovi
plankona, a takvih je bezbroj (naime, u toj toki je plankon nerazluivi
dio kontinuuma) =
0
x .., (7.58)
nalaze u osnovnom stanju? Da li je plankon tada bio jo neizdiferencirani
dio beskrajne sredine (na T=0K) tek se tada poinje raati fluktuacija
(ili el. naboj)? No, to prije (za k>24)? Iz (7.50) zakljuujemo
0 ) 24 ( < > k n . (7.59)
Odatle slijedi
0
x x
p
> , (7.60)
tj. vei dio sredine bio je u pobuenom (antimaterija?) no u osnovnom
stanju? Ne zaboravimo meutim da je, prema (6.13), 1
0
= +
p
x x to samo
raa daljnje dileme.
7.5 JO NEKA SVOJSTVA PREDPLANKONSKIH NABOJA
a)
Za estice sa suprotnim predznacima el. naboja (estica-
antiestica?), tj, odnosa e/e

vrijedi:
48 = +
+
k k . (7.61)
Dokaz
Za esticu sa pozitivnim nabojem piimo

24
1
+

=
k
e
e , (7.62)
32
a za negativnu esticu:

24
1

=
k
e
e . (7.63)
Ako su to estice jednakih i suprotnih naboja, njihova suma
0
) 24 )( 24 (
) ( 48
24 =

+
= +
+
+
+
k k
k k
e e e (7.64)
je jednaka nuli. Odatle direktno slijedi zakljuak (7.61). Do istog
rezultata dolazimo, na pr., zbrajanjem dva rjeenja po k relacije (7.31).
b)
Za koje vrijednosti kvantnog broja k je omjer

24
1
1
k
e
e

(7.30)
cjelobrojan; dakle
?
24
1
1
broj cijeli l
k
=

(7.65)

Rjeenje
Iz prethodnog izraza slijedi:
l
k
24
24 = (7.66)
Kako zahtijevamo da k ima pozitivnu cjelobrojnu vrijednost (ovdje emo
zanemariti polovine vrijednosti za k) slijedi da l mora biti djelitelj broja
24:
24 , 12 , 8 , 6 , 4 , 3 , 2 , 1 = l . (7.67)
prikazano tabelarno to izgleda ovako:
33
TABLICA 1

l 1 2 3 4 6 8 12 24
k 0/48 12/36 16/32 18/30 20/28 21/27 22/26 23/25
e/e

1 2 3 4 6 8 12 24
/

1 4 9 16 36 64 144 576
Primjeujemo da za komplementarne (suprotne po predznaku)
vrijednosti l, tj. odnosa e/e

vai odnos (7.61).

8.TEMPERATURA SVEMIRA
A) Prevladava zraenje
Najranija evolucija vasione praena je pretvaranjem dijela mase svemira
u zraenej (anihilacija). Veliina

) (
) (
N E
N Ez
f = (8.1)
pokazuje koji se dio ukupne vlastite energije svemira (E(N)=energija
tvari+energija zraenja) nalazi u obliku energije zraenja E
z
(N).
Primjenom relacija:
4
) ( ) ( ) ( N T N aV N E
z
= , (8.2)

2
) ( ) ( c N M N E = (8.3)
i
2
) (
N
N
P

= , (8.4)
dolazimo do izraza
2
2
4
) (
N
f
a
c
N T
P
=

. (8.5)
Kako iz definicije Planckove temperature (6.3) slijedi da je

4
2
P
P
T
a
c
=

, (8.6)
to izraz (8.5) poprima konani oblik:

2 1 4 1
) (

= N T f N T
P
. (8.7)
34
B) Prevladava tvar
Prema jednostavnom Bohrovom modelu, energija vodikova (H-atom)
atoma dana je sa

2
1
n
W
W
n
= , (8.8)
gdje je n kvantni broj energijskog stanja atoma, a

4
2 2
0
2 1
32
e
M
W
e
=

(8.9)
energija ionizacije tog atoma. Uz vrijednosti

4 57
2 2
0
2
10 303 . 3
32

= = JC
M
D
e

(8.10)
i dananju vrijednost el. naboja (7.24), vrijednost energije ionizacije H-
atoma iznosi
eV W 6 . 13
1
= . (8.11)
Energija ionizacije vodikova atoma koji se nalazi u petom (n=6)
pobuenom stanju iznosi
eV W 38 . 0
6
= (8.12)
emu, na temelju izraza
kT W
2
3
6
= (8.13)
odgovara temperatura T3000 K. Na viim temperaturama od ove nije
mogue vezano stanje atoma vodika u petom pobuenom stanju.
Otprilike na toj temperaturi poinje rekombinacija protona i elektrona u
vodikov atom. Zraenje prestaje meudjelovati sa tvari (dotada
slobodnim elektronima) te se zadravajui karakter zraenja crnog
tijela nadalje slobodno iri. Primjenjujemo Stefan-Boltzmanov (S-B )
zakon zraenja (u vidu ouvanja energije zraenja)

4 4
) ( ) ( ) ( ) (
r r
N T N aV N T N aV = . (8.14)
35
(sa indeksom r oznaili smo da se kvantni broj svemira odnosi na as
mada to nije jedan tono definirani trenutak rekombinacije). Odatle,
vodei rauna da je

P r r P
v N N V v N N V
3 3
) ( ; ) ( = = (8.15)
slijedi:
4 3
) ( ) (

=
N
N
N T N T
r
r
. (8.16)
Veliine T
r
3000 K i N
r
odnose se na poetak rekombinacije. Na pitanje:
kada nastupa rekombinacija, odnosno, od kojeg trenutka emo
upotrebljavati gornju formulu, odgovorit emo nakon male digresije.
8.1 ODNOS ENERGIJE ZRAENJA I ENERGIJE TVARI
Relacijom (8.1) definirali smo odnos energije zraenja spram vlastite
energije univerzuma.

) (
) (
) (
) (
N
N
N E
N Ez
f
z

= = (8.1)
Kako kod nas vlastita energija E(N) ukljuuje energiju tvari i energiju
zraenja, definirat emo jo

) (
) (
) (
) (
N
N
N E
N Ez
f
t
z
t
t

= = , (8.17)
veliinu koja prikazuje odnos energije zraenja prema energiji tvari (obje
veliine izraene su preko odgovarajuih gustoa energija). Kako je
) ( ) ( ) ( N E N E N E
z t
+ = , (8.18)
lako je povezati f sa f
t
:

f
f
f
t

=
1
. (8.19)
Kako je danas
5
10 18 . 5


t
f , (8.20)
Praktiki moemo (danas) uzeti
f f
t
= . (8.21)
36
Kako stvari stoje u plankonskoj teoriji? Raspadom poetne plankonske
fluktuacije (Veliki prasak) dio materije ostao je neanihiliran (tvar) dok se
dio pretvorio u zraenje:



i energijat
P
zracenja energija
p p P
c M x c M x c M
var
2 2 2
2 + =

. (8.22)
S obzirom na (6.13) i (6.14) lako se dobije da je

2
1 x
x
p

= . (8.23)
Relacija (8.1) u osnovi vai u svakom trenutku razvoja svemira (s
obzirom da je E(N)=NM
P
c
2
) vodei rauna da se veliine x i x
p
u naoj
teoriji mijenjaju sa vremenom. Kako je
x n n
B
= , (6.16)
to iz ove relacije s obzirom na definiciju el. naboja (7.4) dobijamo:

B
en
x
1
= . (8.24)
Temeljem (8.22), (8.1) i (8.17) dobijaju se slijedei odnosi

x
x
f
x f
p
t
p

=
=
2
2
, (8.25)
to se pomou (8.23) i (8.24) svodi na:

1
1
1
=
=
B t
B
en f
en
f
. (8.26)
Pogledajmo kakve vrijednosti za ove veliine dobijamo:
Nekad (N=1):

=
=
t t
f f
f f
763 . 18
9494 . 0
(8.27)
Danas (NN
0
):
0
0
0906 . 1
5217 . 0
t t
f f
f f
=
=
. (8.28)
37
Usporedimo li zadnji odnos koji veli da bi dananja, ekvivalentna
gustoa zraenja, trebala biti usporediva sa gustoom tvari sa realnom
vrijednou (8.20)

5
0
10 18 . 5 0906 . 1

= >> =
t t
f f , (8.29)
koja govori kako je gustoa zraenja mnogo manja od gustoe tvari
nailazimo na nepremostive tekoe. Ali...Veliinama f, f
t
uobiajeno se
opisuje odnos elektromagnetskog zraenja spram tvari. Pretpostavimo da
prvi lan u (8.22) (oznaen s energija zraenja) predstavlja svu
energiju zraenja nastalog nakon anihilacije:
elektromagnetsko + neutrinsko zraenje.
Kako je danas:
E(N ) = NE
P
= 2,3210
70
J = 1.4510
80
GeV (8.30)
E
t
(N) = xE(N) = E(N)/en
B
= 1.1110
70
J (8.31)
E
z
(N) = E(N)- E
t
(N) = 1.2110
70
J (8.32)
od kojeg (poslijednjeg) dijela tek 10
-5
-ti dio otpada na
elektromagnetsko zraenje, to gotovo u cjelini E
z
(N) predstavlja energiju
neutrinskog (plus antineutrinskog) zraenja. J e li to mogue?
Pretpostavimo, bez ulaenja u detalje, da je svemir ispunjen neutrinskim
zraenjem prosjene energije (po estici)
eV 1 =

. (8.33)
(Prema [5], procjene masa triju vrsta neutrina su:
2 2 2
24 , 17 . 0 , 0 . 7

< < < MeVc M MeVc M eVc M
e

.)
Trebalo bi tada biti u svemiru

88
10 5 . 7
) (
=

N E
N
z
(8.34)
neutrina prosjene energije, to je reda veliine broja fotona (prosjene
eneregije kT) pozadinskog zraenja (2.7 K):

88
10 2 . 3 =
f
N . (8.35)
38
Broj fotona po barionu, vana kozmoloka veliina iznosi:

8
10 6 . 1 = =
B
f
f
N
N
S (8.36)


S
f
=
N
f
N
B
= 4.410
8
10
9
, (8.36a)
a broj neutrina i antineutrina po barionu je

9
10 0 . 1 = =
B
N
N
S

(8.37)
to se izvanredno slae sa procjenama (na pr. Weinberg, [7]). Svemir je,
dakle, ispunjen neutrinima i antineutrinima. J e li mogue da se oni ne
anihiliraju meusobno (ili sa barionima)? Neutrini veoma slabo
interreagiraju sa materijom. Udarni presjek za njihove interakcije sa
barionima je

2 42 2 38
10 10 m cm
B

=

, (8.38)
a za meusobne interakcije vjerojatno mnogo manji. Procjene radi uzet
emo

2 42
10 m
B

= =

. (8.39)
Prosjena koncentracija neutrina usvemiru (uz njegov radius od
20.110
9
g.s.) iznosi:

3 9
10 6 . 2
) (

= = m
N V
N
n

. (8.40)
Uzimajui u obzir da se kreu svjetlosnim brzinama, broj sudara
(interakcija) meu neutrinima u 1m
3
prostora bit e (u jednoj sekundi):
c n sudara N

2 ) ( = (8.41)

3 1 24
10 5 . 3 ) (

= m s sudara N , (8.42)
to znai da bi izmeu dva sudara (i eventualnih anihilacija) proteklo
godina s
sudara N
sudara t
15 23
10 2 . 9 10 9 . 2
) (
1
) ( = = (8.43)
39
nekoliko stotina tisua puta vie vremena od starosti svemira. Kada
budemo upotrebljavali formule za elektromagnetsko zraenje u kojima
dolazi f - poput (8.5) uvijek emo iz f-a nastojati izdvojiti dio koji se
odnosi na tu vrstu zraenja, odnosno, upotrijebit emo empirijsku
vrijednost. Kako je koncentracija bariona obrnuto proporcionalna
kvadratu kvantnog broja svemira

2
1
N
n
Ba
, (8.44)
a koncentracija neutrina je jo 10
9
puta vea, to je ona u vrijeme pojave
protona (N(proton) 10
38
) bila oko ( )
55 9
2
38 61
10 10 10 10 = puta vea nego
danas. Sukladno tome su i veliine (8.42) i (8.43) bile reda

3 1 31
10 ) (

m s sudara N (8.45)
s sudara t
32
10 ) (

. (8.46)
Utjecaj neutrinske komponente je prema tome, do asa dok nisu izali
(prije fotona) iz termodinamike ravnotee sa tvari, svakako bio
znaajan. Ne znajui meutim udarne presjeke za meusobne interakcije
neutrina (antineutrina), teko da su one tada (kao danas) bile zanemarive.
Zamijetimo jo da postotak od 52.17% (prema (8.28)) odgovara
procjenama uea takozvane tamne energije (50% - 70%) u strukturi
svemira.
8.2 REKOMBINACIJA
Kada tono nastupa rekombinacija? Na temperaturi rekombinacije,
fotoni izlaze iz toplinske ravnotee sa tvari i nadalje se slobodno ire.
Energija zraenja se nadalje ne mijenja
. ) ( ) ( konst N E N E
r z z
= (8.47)
Piui
P
z
NE
N E
f
) (
= , (8.48)
Zakljuujemo da je nakon rekombinacije produkt
. konst N f fN
r r
= = (8.49)
konstantan. Znajui dananje vrijednosti za f i N , moemo odrediti
vrijednost kostante u gornjem izrazu

r
N N za fN =
56
10 1 . 6 . (8.50)
40
Dodue, prema naoj teoriji broj fotona se (uslijed stvaranja materije)
neprestano poveava. Energija ve roenih fotona smanjuje se uslijed
irenja vasione (Dopplerov efekt) tako da se raaju fotoni sve manje
energije kako bi ukupna energija zraenja ostala ista (inae, dioba
cijepanje ve postojeih fotona je zabranjena kvantnom mehanikom).
Pretpostavimo da u asu rekombinacije smijemo istovremeno primjeniti
(8.7) i (8.16). Iz tog zahtjeva slijedi da je tada (NN
r
):

57
10 35 . 1 =
r
r
f
N
. (8.51)
Poslijednje dvije relacije tvore dvije jednadbe sa dvije nepoznanice, iz
kojih lako odredimo veliine f
r
i N
r
a time i as nastupa rekombinacije t
r
:

god s t
N
f
r
r
r
6 13
57
10 8 . 1 10 6 . 5
10 04 . 1
59 . 0
= =
=
=
. (8.52)
Prema naem modelu, rekombinacija nastupa oko 2.5 put kasnije no po
standardnom modelu ( 680 000 god, Weinberg). Odredimo li na
temelju poznatog kvantnog broja N
r
, el. naboj u tom trenutku
C e
r
19
10 70 . 1

= , (8.53)
to nam omoguuje da temeljem (8.26) odredimo
55 . 0 = f , (8.54)
kao i broj bariona u trnutku te pojave

75
10 1 . 6 = =
r
r
Br
e
N
N . (8.55)
8.3 BROJ FOTONA
Ukupan broj fotona (N
f
) Planckovog zraenja odreen je sa

3
VT a N
f
= (8.56)

3 1 7
3
2
10 025 . 2
404 . 2

=

,
_

= m K
c
k
a
r
,
41
dok broj fotona prosjene energije (kT) dobijemo tako da energiju
zraenja
4
aVT podijelimo sa prosjenom energijim fotona:

k
aVT
N
f
3
= (8.57)

3 4 16
3
4 2
10 56 . 7
) ( 15

= = m JK
c
k
a

.
Odnos ova dva broja je
... 70 . 2
404 . 2 15
4
=

=

a k
a
N
N
f
f
. (8.58)
Primjenimo relaciju (8.56) na plankonski model svemira.
A) Prevladava zraenje
Iz (8.56) i (8.7) slijedi

2 3

N
f
f
N N
f f
, (8.59)
gdje je
3 4 3
P P f
T v f a N

= (8.60)
formalno, broj fotona u plankonskoj fazi (N=1). Za inicijalnu vrijednost
vrijedi
46 . 0
9494 . 0
=
=

f
N
f
, (8.61)
odakle se vidi znaenje pridjeva formalan broj fotona je uvijek
cjelobrojan.
B) Prevladava tvar
Nakon rekombinacije temperatura svemira odreena je sa (8.16) to u
kombinaciji sa (8.56) dovodi do

4 3

=
r
fr f
N
N
N N , (8.62)
gdje
3 3
r r P fr
T N v a N = (8.63)
42
predstavlja broj fotona u trnutku rekombinacije. Uz nama prihvaene
vrijednosti
57
10 04 . 1
3000
=
=
r
r
N
K T
(8.64)
iznosi taj broj
85
10 08 . 1 =
fr
N . (8.65)
Primjetimo da relacija (8.62) vai samo za N>N
r
. Iz (8.59) i (8..62)
zakljuujemo kako broj fotona u svemiru (po naem modelu) raste sa
starou vasione do rekombinacije bre ( N
3/2
) a nakon nje sporije (
N
3/4
). Broj bariona u naem modelu raste proporcionalno vremenu ( N).
S time u vezi, obratimo panju na napomenu (iza (8.50)) danu u
poglavlju o rekombinaciji.
8.4 BROJ FOTONA PO BARIONU
Vana veliina u kozmologiji je

B
f
f
N
N
S = (8.36)
broj fotona koji dolaze na jedan barion u vasioni. Razmotrimo prvo ovu
veliinu u okviru standardnog modela.
1)Standardni model
U okviru ovog modela, izmeu temperature i radiusa svemira postoji
odnos slian Wienovom zakonu pomaka:
. konst TR = (8.66)
irenjem svemira njegova temperatura opada obrnuto proporcionalno
njegovu radiusu.
A) Dominira zraenje
Upotrijebit emo slijedee veze iz standardnog modela:
(R t
1/2
, T R
-1
) T t
-1/2
(8.67)
Kako (8.36) moemo pisati kao

B
f
N
VT a
S
3

= (8.68)
43
i kako je broj bariona u okviru ove teorije stalan, to slijedi
S
f
R
3
T
3
=(t
1/2
)
3
(t
-1/2
)
3

. konst S
f
= (8.69)
B) Dominira tvar
U periodu dominacije tvari nad zraenjem vai
(R t
2/3
, T R
-1
) T t
-2/3
(8.70)
to u kombinaciji sa (8.68) daje
S
f
R
3
T
3
=(t
2/3
)
3
(t
-2/3
)
3

. konst S
f
= (8.71)
U oba sluaja, u okviru standardne teorije, broj fotona po barionu je
konstantna veliina. Smatra se da on oznosi oko

9
10
f
S . (8.72)
1)Plankonski model
A) Dominira zraenje
Kombinacijom izraza (8.59) i (6.17) izlazi

2 1
4 3
) ( N
f
f
e
e
S N S
fP f

=

, (8.73)

19
10 97 . 6


=
=
fP
f fP
S
N e S
(8.74)

gdje je (8.74) broj fotona po barionu u plankonskoj fazi (N=1). Iznos
ove veliine slijedi iz injenice da u poetnoj fazi imamo manje od
jednog fotona (N
f*
<1) i
17
10 603 . 6 1 = =

e n fiktivnih bariona.
44
B) Dominira tvar
Slino kao gore, dobijamo iz (8.62) i (6.17)

4 1
) (

=
N
N
e
e
S N S
r
r
fr f
, (8.75)
uz
9
10 77 . 1 = =
Br
fr
fr
N
N
S (8.76)
na temelju izraunatih vrijednosti za N
fr
i N
Br
u (8.65) i (8.55).
Primjeujemo da broj fotona po barionu u plankonskom modelu nije
stalan. Najprije (u doba dominacije zraenja) raste ( N
1/2
ali uz
korigirajue faktore e , f koji takoer ovise o kvantnom broju svemira)
a kasnije (kad prevladava tvar) opada ( N
-1/4
) uz utjecaj korekcionog
faktora e. Prisjetimo se; e je elektrini naboj protona. U dananje
vrijeme, ova veliina iznosi

8
0
10 62 . 1 ) ( = N S
f
, (8.77)
iznos izraunan iz (8.75), ali isti kao u (8.36).
Primjer
Zanima nas kada je broj fotona bio izjednaen sa brojem bariona, dakle,
kad je bilo 1 ) ( = N S ? (8.78)
Kako je to bilo sasvim sigurno u vrlo ranoj fazi razvoja vasione, koristit
emo izraz (8.73). Uvedemo li privremene kratice:
a = S
fP
f

-3/4
= 7.2510
-19

A = a
-2
= 1.9010
36

b = e

B = 0.0601
x

= 1/n
B
e

= 5.0610
-2

c = bx
*
= 3.0410
-3
,
dobijamo (uz odgovarajua zanemarivanja):

( )
( )
2 3
2
ln 1
ln 1
N c
N b
A N

+
= , (8.79)
45
relaciju koju moemo razrijeiti po N iteracijom:

s N t
N
6
38
10 4 . 6 ) (
10 19 . 1

=
=
. (8.80)
Broj fotona bio je jednak broju bariona neposredno nakon raanja
protona (i antiprotona) kada su se oni (prema standardnoj teoriji)
meusobno izanihilirali gotovo u cjelosti.
8.5 ENTROPIJA PLANKONA (SVEMIRA)
U samom poetku entropija plankona je nula (zbog T
P
=0 K, prema
treem stavku termodinamike) svi bozoni (virtuelni konstituenti
predplankonske sredine) se nalaze u jednoma te istom, osnovnom stanju.
injenica je meutim, da irenjem svemira (plankona) njegova entropija
raste. Znai li to da entropija okolne sredine opada, te je opet
0 ) ( ) ( = + svemir S sredina S
Plankon
(8.81)
odnosno ) ( ) ( sredina S svemir S
Plankon
= ? (8.82)
Primjetimo da je u predplankonskoj fazi
) ( ) ( T S T S = , (8.83)
tj. entropija sistema sa negativnom temperaturom jednaka je entropiji
sistema s odgovarajuom pozitivnom temperaturom (T=|-T| ). Kako je

st vjerojatno d t W
konst a Boltzmanov k
W k S
. .
.
ln

=
, (8.84)
porast entropije znai kako se isto makroskopsko stanje svemira
(sustava) moe realizirati na sve vie naina. To otvara puteve slobodi
djelovanja izboru najboljih (najoptimalnijih) naina da se realizira isto
stanje sistema. Priroda je birajui takve putove dovela do tolike
raznolikosti na jednom (na pr, Zemlja) i monotonije (Pluton) na drugom
mjestu. Isti svemir mogao je izgledati i sasvim drugije da su "birani"
drugi putovi realizacije njegovog makroskopskog stanja. Kako sluaj
tako i evolucija te svijesno ljudsko djelovanje imaju ulogu u tom
procesu. Sloboda je u izboru tih mogunosti u okviru zajednike ope
sudbine (na koju, dakle, moemo aktivno utjecati) evolucije svemira.
46
9.ODNOS GUSTOE ZRAENJA I GUSTOE TVARI
Gustoa svemira (energija +tvar) dana je u plankonskoj teoriji sa

2
) (
N
N
P

= . (8.4)
Gustoa energije zraenja
4
aT u
z
= , (9.1)
izraena kao ekvivalentna gustoa tvari, iznosi

2
4
2
c
aT
c
u
z
z
= = , (9.2)
dok je odnos energije zraenja prema vlastitoj energiji svemira

) (
) (
) (
N E
N E
N f
z
z
= . (8.1)
Zamijetimo da se ovaj odnos ne bi mijenjao tijekom evolucije svemira
kad bi f bio stalan. On meutim ovisi o promjeni el. naboja

B
en
f
1
1 = (8.26)
smanjujui se tokom vremena. Inicijalna vrijednost za f je
1 9494 . 0 = =

N za f . (8.27)
Ponovimo da u naoj teoriji veliina f ukljuuje, kako elektromagnetsku,
tako i neutrinsku komponentu zraenja. U standardnoj teoriji gustoa
energije zraenja opada bre u
z
1/R
4
(9.3)
od gustoe tvari 1/R
3
. (9.4)
Ovdje je R radius svemira.
A)Prevladava zraenje
Uvrtavajui u (9.2) izraz za temperaturu zraenja (8.7) za taj period,
dobijamo:

2
) (
N
f N
P
z

= . (9.5)
47
B)Prevladava tvar
Na slian nain kao gore, dobije se

3
4
) (

=
N
N
T
T
N
r
P
r
P z
, (9.6)
dok se za f dobija
4
3
) (
) (

= =
P
r r z
T
T
N
N
N
N
f

. (9.7)
Vidimo da sada gustoa energije zraenja opada (kao u standardnoj
teoriji) brr od gustoe svemira (
z
(N)/(N) N
-1
). Ovaj je odnos u asu
rekombinacije bio 59 . 0 =
r
f . (9.8)
9.1 KADA SU GUSTOE ZRAENJA I TVARI BILE JEDNAKE?
A)Standardni model (s plankonskom primjesom)
U trenutku kad su gustoa tvari (
t
(N)) i ekvivalentna gustoa energije
zraenja (
z
(N)) bili jednaki
) ( ) ( N N
z t
= , (9.9)
vrijedi
2 / 1
1
=
=
f
odnosno f
t
. (9.10)
Taj je uvjet kod standardnog modela zadovoljen na temperaturi 4000K.
Kada je svemir imao tu temperaturu? Iz formule (8.7) neposredno izlazi
odgovor, prije
godina N t
N
5
56
10 1 . 9 ) (
10 36 . 5
=
=
. (9.11)
B)Plankonski model
Upotrebom formula za prevladu zraenja nad tvari nije mogue odrediti
traeni trenutak. Stoga se prihvatimo pokuaja odreivanja ovog asa za
sluaj prevlade tvari nad zraenjem. Iz zahtjeva
) (
2
1
) ( N N
z
= (9.12)
48
uz upotrebu (8.4) i (9.6) slijedi

4
3
2

=
P
r
r
T
T
N N , (9.13)
odakle je
godina N t
N
6
57
10 1 . 2 ) (
10 24 . 1
=
=
. (9.14)
Temperatura svemira u taj as je bila oko
K N T 2629 ) ( = . (9.15)
Izraunamo li temperaturu za isti kvantni broj (N=1.2410
57
) iz (8.7) uz
55 . 0 f , (9.16)
dobijamo K N T 2693 ) ( = . (9.17)
Kako su ove dvije vrijednosti praktiki jednake to je za oekivati, jer
se nalazimo u podruju primjenljivosti obiju formula zakljuujemo da
smo N dobro odredili. Gustoa zraenja jednaka je gustoi tvari kad
svemir ima temperaturu oko 2600 2700 K. Prigovor bi mogao biti kako
(po standardnoj teoriji) prvo nastupa jednakost gustoa energija-tvari (na
4000 K) a tek onda rekombinacija (na 3000 K) dok je kod nas upravo
obratno. Stoga citirajmo Weinberga ([7]): "Snano je dojmljivo da se
prijelaz iz svemira dominiranog zraenjem u svemir dominiran
materijom zbio otprilike u isto vrijeme kada je sadraj svemira postao
providan za zraenje, na oko 3000 K. Nitko stvarno ne zna zato bi tako
trebalo biti premda je bilo zanimljivih prijadloga. Mi takoer stvarno ne
znamo koji se prijelaz dogodio prvi."
10.TLAK U SVEMIRU
Tlak plimne sile (vidjeti [3.4])

2
) 1 (
) (
N
p
N p
pl
pl
= , (3.22)
gdje je Pa p
pl
112
10 6 . 3 ) 1 ( = (3.23)
tlak za kvantni broj N=1.
49
10.1 ODNOS TLAKA ZRAENJA PREMA TLAKU TVARI
Openito je tlak zraenja dan sa

3 3 3
4 2
aT c u
p
z z
z
= = =

(10.1)
kao jedna treina gustoe energije zraenja. Ovdje je
z
ekvivalentna
gustoa tvari dana sa (9.2). Kod gustoe tvari moramo razlikovati
a) fazu degeneriranog plina
u kojoj je tlak dan sa
u p
t
3
2
= , (10.2)
gdje je

u =
3
2
N
p
kT
V

(52)
(32)
(10.3)
gustoa energije bozonskog plina. Ovdje je N
p
broj estica u pobuenom
stanju, dok je znaenje ostalih veliina dano u poglavlju [6]. S obzirom
da relacija (10.2) vai za bozone, primjenom na plankon (N=1)
dobijemo:


p
t
(1) = 2.110
112
Pa (10.4)
Usporedbom (10.1) sa (10.2) odmah se dobije


p
t
p
z
= 0.57 , (10.5)
dakle je u plankonskoj fazi tlak zraenja
Pa p
z
112
10 7 . 3 ) 1 ( = . (10.6)
Taj formalni zakljuak dobijamo, stavljajui za N
p
=0.4747 vodei
rauna o primjedbama danim u glavi [2].
b) faza idealnog plina
Za proraun tlaka plina (u kasnijoj fazi razvoja svemira; N>1) koristimo
jednadbu stanja idealnog plina:
50
kT N V p
B t
= . (10.7)
Za sada promatramo samo barione.
Standardna teorija
U okviru ove teorije (za N>>1) piui gustou energije zraenja kao
kT N u
f z
= , (10.8)
dobijamo omjer
9
10
3
1
=
f
t
z
S
p
p
(10.9)
koji u toj teoriji uvijek vai (odnosno, od vremena kad su se,
anihilacijom, barioni ponitili sa antibarionima uz preostali "viak"
dananje tvari). Veliina S
f
je broj fotona po barionu.
Plankonska teorija
Pristup si moemo olakati modifikacijom relacije (10.9)
) (
3
1
) (
) (
N S
N p
N p
f
t
z
= (10.10)
i korienjem rezultata iz [8.3].
A) Prevladava zraenje
Kombinacijom prethodne formule sa (8.73) dobijamo
N
f
f
e
e
S
N p
N p
t
z
4 3
) 1 (
3
1
) (
) (

=

, (10.11)
gdje je
19
10 3 . 2
) 1 (
) 1 (
) 1 (
3
1

= =
t
z
p
p
S (10.12)
odnos tlakova u fazi plankona (N=1). Neprihvatljivo(?) malena
vrijednost ove veliine posljedica je injenice da u toj fazi imamo manje
od jednog fotona (N
f
(1)=0.46) i n

=6.610
17
fiktivnih bariona, kojih
tlak, usput reeno, "iznosi"


p
t
(1) = 7.410
130
Pa (10.13)
51
Ovo moemo usporediti sa vrijednou (10.4). Naravno, relaciju (10.11)
moemo pisati kao N
f
f
e
e
p
p
N p
N p
t
z
t
z
4 3
) 1 (
) 1 (
) (
) (

=

, (10.14)
Gdje su p
z
(1) i p
t
(1) odgovarajue veliine za plankonsku (N=1) fazu
razvoja svemira:


p
z
(1) =
f

34
aT
P
4
3
= 3.610
112
Pa
p
t
(1) =
n

kT
P
v
P
= 7.410
130
Pa
. (10.15)
Primjer
Kada je tlak zraenja bio jednak tlaku tvari?
1
) (
) (
=
N p
N p
t
z
(10.16)
Problem se rjeava iteracijom kao u glavi [8.4] uz izmjenjenu vrijednost
konstante A=6.310
35
. Dobija se.


N = 3.8310
37
t(N) = 2.0610
6
s
. (10.17)
B) Prevladava tvar
Kao u prethodnom sluaju (upotrebom (8.75) i (10.10)) dobijamo

4 1
3
1
) (
) (

=
N
N
e
e
S
N p
N p
r
r
r
t
z
, (10.18)
gdje je
9
10 17 . 1 = =
Br
fr
r
N
N
S . (10.19)
Odnos (10.19) moemo pisati i kao

4 1
) (
) (

=
N
N
e
e
p
p
N p
N p
r
r tr
zr
t
z
(10.20)
s obzirom da je
8
10 9 . 5
3
1
= =
tr
zr
r
p
p
S (10.21)
52
odnos ovih tlakova u doba rekombinacije. Kako je nakon rekombinacije
(N > N
r
) zraenje prestalo utjecati na materiju, tlak opada za faktor reda
veliine 10
9
. To utjee na smanjenje J eansove mase sa one neposredno
prije na onu neposredno nakon rekombinacije

13
2 3
10 3
) ( ) (
) (
=

=
nakon p
p
nakon M
prije M
z
zr
J
J
, (10.22)
oko 10
13
puta dakle, sa
na
ije rekombinac nakon Sunca M kg M
ije rekombinac prije Sunca M kg M
J
J
) ( 10 1 10 0 . 2
) ( 10 3 10 1 . 6
5 35
18 48
=
=
(10.23)
to je reda veliine mase globularnog skupa nae gaslaksije. Tlak
zraenja u doba rekombinacije iznosi oko
Pa p
zr
02 . 0 = , (10.24)
a danas (T=2.7 K) Pa N p
z
14
0
10 34 . 1 ) (

= (10.25)
raunano direktno po (10.1), dok uz nau formulu za temperaturu (8.16)
iznosi Pa N p
z
14
0
10 40 . 1 ) (

= . (10.26)
10.2 ODNOS TLAKA ZRAENJA I TLAKA PLIME
A)Prevladava zraenje
Uvaavanjem formula (10.1), (8.7) i (3.22) dolazi se do izraza
f
N p
N p
pl
z
=
) (
) (
(10.27)
koji vrijedi do poetka rekombinacije slobodnih elektrona. Uvaavajui
nau i standardnu definiciju f-a (koje se u izvjesnim periodima razvoja
svemira podudaraju), gornji odnos iznosio je u doba rekombinacije
59 . 0
) (
) (
=
N p
N p
pl
z
. (10.28)
53
B)Prevladava tvar
Na nain analogan prethodnom, iz (10.1), (8.16) te (3.22), dobije se
relacija:

=
N
N
N p
N p
N p
N p
r
r pl
r z
pl
z
) (
) (
) (
) (
, (10.29)
gdje je Pa
N
p
N p
r
pl
r pl
033 . 0
) 1 (
) (
2
= = , (10.30)
plimski tlak u doba rekombinacije. Vrijednost ishodinog plimskog tlaka
) 1 (
pl
p dana je sa (3.23). Vrijednost omjera (10.29) iznosi danas
f
N p
N p
pl
z
=
5
0
0
10 4 . 5
) (
) (
, (10.31)
gdje je f veliina koja predstavlja omjer energija elektromagnetskog
zraenja i tvari.
10.3 IRENJE PLANKONA
Razmotrimo plankon kao fluktuaciju nastalu unutar beskonane
sredine. Tlakove koji se pritom javljaju emo oznaiti:
p
gP
gravitacioni tlak plankona
p
P
tlak plankonske tvari
p
zP
tlak zraenja plankona
p
pl
plimski tlak
p
s
tlak tvari okolne sredine
p
zs
tlak zraenja sredine
Shematski moemo prikazati tlakove koji djeluju na element povrine
plankona:
54











Tako dugo dok je "plankon" integralni (ravnoteni) dio sredine od
koje ga ne moemo razlikovati (jo nije nastala fluktuacija tj. plankon)
vrijedi

zs zP
pl gP
s P
p p
p p
p p
=
=
=
. (10.32)
Razlika tlakova koji djeluju na element povrine, u suprotnim
smjerovima, je nula:
0 = p . (10.33)
Pretpostavimo da se javi fluktuacija sredine (manje gustoe od gustoe
sredine) plankon. Tada vrijedi

pl gP
zs zP
s P
p p
e fluktuacij temp povecane uslijed
p p
p p
<

>
>
.
. (10.34)
Tada bi razlika suprotno djelujuih tlakova
( ) ( )
zs s gP zP p pl
p p p p p p p + + + + = (10.35)
uzrokovala irenje plankona zametka naeg svemira. Unutar
fluktuacije, njena poetna temperatura T
P
=0 K (jednaka temperaturi
sredine) se poveala na T
P
=1.110
32
K. U tom asu, unutar formirane
p
zs
p
zP

p
pl
p
gP

p
s
p
P

sredina plankon
Element povrine 'sferne' predplankonske fluktuacije
55
fluktuacije, oko 47% tvari nalazi se u pobuenom stanju i gotovo odmah
se anihilira sa jednakim postotkom od 53% nepobuene tvari
(proizvodei pritom zraenje koje potpomae irenje plankona). Preostali
postotak (5%) neanihilirane tvari, plus nastalo zraenje, vraaju se
irenjem svemira u osnovno stanje (T
P
0 K) razloite gustoe od
poetnog stanja (jer i 0 kg/m
3
). Tu se, dodue, javlja problem:
Kako, navodno beskonana okolina, uspijeva pratiti smanjenje gustoe
plankona (svemira) kao to to indicira relacija (3.8)? Ili se njena
gustoa ne mijenja? J e li to slino kao kad zrno kristalizacije
(plankonska fluktuacija) izaziva, uz nunu retardaciju (kanjenje),
kristalizaciju (fazni prijelaz) cijele otopine (sredine dodue,
beskonane?!) tako da sredina (beskonani svemir kojeg smo mi, u
irem smislu, dio) prati sudbinu onog to mi nazivamo naim svemirom?
No, kako se stanje gustoe reda 10
96
kg/m
3
(vie) pretvara u stanje
gustoe reda 0 kg/m
3
(vakuum)?
11.ENERGIJA BARIONA, FOTONA I GRAVITONA
Pogledajmo kolika energija s obzirom na ukupnu energiju vasione
otpada na jedan barion

B
B
N
N E ) (
= . (11.1)
Odatle, uzimajui u obzir (6.17), (7.4) i (8.30) dobijemo

P B
eE = , (11.2)
gdje je e elektrini naboj a E
P
vlastita energija plankona =
1.96210
9
J = 1.2210
19
GeV. Prosjena energija po barionu se mijenja
(smanjuje) jer se razvojem svemira smanjuje elektrini naboj. Ispiimo
jednu pored druge tri vane formule:

gravitona en prosj M c
fotona en prosj T k
barionu po en prosj e E
g g
f
P
. ." "
. .
. .
2
=
=
=

. (11.3)
Energija gravitona je konstantna veliina tijekom povijesti vasione dok
ostale dvije ovise o promjenljivim uvjetima u svemiru. Vidimo da
elektrini naboj bariona igra istu ulogu kao temperatura kod fotona. On
je kod nas i definiran, ne kao inherentna karakteristika estice, ve
56
veliina ovisna o spoljnim uvjetima

n
e

=
1
. (7.4)
Nainimo slijedee omjere:

T
e
T
P
f
B
=

; K
k
E
T
p
P
32
10 4217 . 1 = = (11.4)
e
T
T
g
P
g
B

; K
k
c M
T
g
g
7
2
10 3 . 8

= = (11.5)

g g
f
T
T
=

(11.6)
U relacijama ) 6 . 11 ( ) 4 . 11 ( su a temperatur Planckova T
P
, a temperatur T
g

praga za gravitone. Zamijetimo da je nain definiranja Planckove
temperature ovdje drugiji od onoga koji mi koristimo (preko S-B
zakona). Omjer tih dviju temperatura je
29 . 1
) (
=

SB T
T
P
P
. (11.7)
Energije ovih triju vrsta znaajnih estica za razvoj vasione dane su u
tablici:
TABLICA 2

PERIOD N T/K e/C GeV
B
/ GeV
f
/ GeV
g
/
'poetak' 1 1.4210
32
1.5410
-18
18.68 1.2310
19
7.210
-20

rekomb. 1.0410
57
3000 1.7010
-19
2.10 2.6010
-10
7.210
-20

danas 1.1810
61
2.7 1.6010
-19
1.98 2.3410
-13
7.210
-20

Prvi red tabele (N=1) ima, s obzirom na tadanje nepostojanje nekih
estica (u standardnoj teoriji), samo formalno znaenje. Odnos prosjene
energije bariona spram energije mirovanja protona moemo izraziti kao

B
pr
B
en
c M
=
2

. (11.8)
57
Spomenimo jo da je u okviru standardne teorije (gdje je nakon
anihilacije broj bariona nepromjenljiv) odnos (11.2) a time i (11.8) za
razliku od plankonske teorije konstantan.
12.RAANJE BARIONA. X-BOZONI.
Trenutak kad se u svemiru "izlegu" barioni odredit emo iz zahtjeva
da njihova dimenzija ne moe biti manja od
P
- Planckove valne duljine
(dimenzije plankona). Broj bariona u svemiru iznosi u dani as

e
N
n N N
B
= = . (6.17)
Na jedan barion otpada volumen

3
3
4 ) (
) (
B
B
B
r
N
N V
N v = =

, (12.1)
gdje je r
B
radius sfere koja pripada jednom barionu. I gornjeg izraza,
koristei (6.17) te relaciju
P
v N N V
3
) ( = - gdje je
3
3
4
P P
v

= volumen
plankona dobije se

3 3 2
B P
r n N = . (12.2)
Zahtjev da se estice mogu roditi tek ako je

P B
r (12.3)
vodi na uvjet ) (barion N n N , (12.4)
ili u drugijoj notaciji
e
N
1
. (12.5)
Vodei rauna o jednadbi promjene elektrinog naboja (7.22) dobije se
(u graninom sluaju)
( )
2 1 2 1
ln 1 N B e e N

+ = , (12.6)
odakle (iteracijom) ispada:
58

3 77
27
19
35
9
10 06 . 8 ) (
) 7 . 8 ( 10 06 . 3 ) (
) 26 . 8 ( 886 . 0
10 708 . 6
10 75 . 2 ) (
10 22 . 1 ) (

=
=
=
=
=
=
kgm N
iz K N T
iz f
C e
s N t
bar N
B
B
B

. (12.7)
Iz pretpostavke da je, u trenutku pojave estice, gustoa svemira jednaka
gustoi estice (tonije, gustoi vakuumske oekivane vrijednosti) te na
osnovi [2] i [4], zakljuujemo da je gustoa u (12.7) jednaka gustoi tzv.
X-bozona
) (N
B X
= , (12.8)
estice velike mase
2 14
10 2 c GeV M
X
= (12.9)
( kg c GeV M
X
13 2 14
10 34 . 5 10 ) 5 . 1 3 (

= = - prema [4]), koje su izgleda,
prvoroenci u naoj vasioni. Temeljem zahtjeva

2
) (
) (
bar N
N
P
B X

= (12.10)
i (12.4) uz (8.26) dobijamo

( )
protona gustoca kgm
n f
pr
pr B X
3 19
3 1
10 2 . 4
1

=
=

(12.11)
izraz koji uz (12.7) daje, priblino tamo navedenu gustou
(
3 19
10 18 . 8

= kgm
X
) a zanemarivanjem f-a prema jedinici
( 1 10 18 . 5
5
<< =

f ) prelazi u oblik

pr B X
n
3
= (12.12)
dan u radu [2]. Ipak, nemojmo zanemariti da naa vrijednost veliine f
ukljuuje i neutrinsku komponentu zraenja. Reducirana valna duljina X-
bozona
2
c M
X
X

= , (12.13)
na osnovi podataka iz [4] za masu, iznosi
m
X
31
10 58 . 6

= , (12.14)
59
s kojim podatkom moemo uz pretpostavku da se sva vasiona u as
N(bar) sastoji od X-bozona, te da su oni gusto pakirani (pretpostavka
koja i nije toliko nategnuta koliko se na prvi pogled ini, s obzirom da
govorimo o vakuumskim oekivanjima a ne istim masama) procijeniti
njihov broj

( )
13
3
10 66 . 2
) (
=

=
X
X
X
N
X N R
N
, (12.15)
to je priblino odreivanju toga broja iz mase svemira u taj as:

( )
13
10 96 . 4
) (
=
=
X
X
X
N
M
X N M
N
. (12.16)
Temperatura praga za tvorbu X-bozona

k
c M
T
X
X
2
= , (12.17)
dobro se slae s naom procjenom temperature svemira u asu
pojavljivanja (s obzirom na nedovoljno sigurno poznavanje mase ovih
estica). Definiramo li je pomou temperature zraenja, slaganje je jo
bolje
K T
c aT
X
X X
27
2 4
10 14 . 3 =
=
. (12.18)
Pojava X-bozona (12.7) deava se neposredno pred "napuhavanje
svemira" u inflatornoj teoriji.
12.1 POJAVA PROTONA
Rukovodei se argumentima slinim onima iz prethodne glave,
relacija (12.2) poprima oblik

2 3
) (

=
P
pr
pr
n pr N

(12.19)
to uz
B
pr
P
P
pr
n
M
M
=

(12.20)
60
i ( ) ) ( 1 pr f n n
b pr
= (12.21)
moemo pisati: f n pr N
B
= 1 ) (
2
. (12.22)
Kako f ovisi o N to gornji izraz moemo raspisati u oblik pogodan za
iteraciju
( )
2 1
3
) ( ln 1 ) ( pr N B e
e
n
pr N
B

+ = (12.23)
nakon koje izlazi
37
10 58 . 9 ) ( = pr N , (12.24)
odakle moemo izraunati niz karakteristika vasione u asu raanja
protona:

( )
( )
( )
3 20
13
19
6
10 31 . 1 ) (
10 02 . 1 ) (
683 . 0
10 42 . 2
10 15 . 5 ) (

=
=
=
=
=
kgm pr N
K pr N T
f
C e
s pr N t

. (12.25)
Temperatura praga za protone iznosi

K T
odnosno
K T
pr
pr
12
13
10 41 . 8
10 09 . 1
=
=
(12.26)
raunano pomou temperature zraenja. Smatramo li da je gustoa
svemira u promatrani as jednaka gustoi protona
( )
pr
P
pr N
pr N

=
2
) (
) ( , (12.27)
dobijamo
4
) 1 (
B
P
pr
n f
=

(12.28)
relaciju za gustou protona koja za f<<1 prelazi u oblik

pr B P
n =
4
(12.29)
naveden u radu [2]. Oko starosti vasione T(N) 10
-6
s dolazi (po
standardnoj teoriji) do anihilacije protona i antiprotona. O pojavi W-
bozona (medijatora elektroslabe interakcije) emo na drugom mjestu.
61
12.2 ODNOS BROJA PROTONA I NEUTRONA U SVEMIRU
Na protone i neutrone, kao estice sa polovinim spinom (s=1/2).
primjenjujemo Fermi Diracovu statistiku. Posmatrat emo svemir u
uvjetima danim sa (12.25). Smatrat emo da broj protona u taj as iznosi:

56
10 96 . 3
) (
=
=
pr
pr
N
pr N n N
. (12.30)
Fermijeva energija (kemijski potencijal) na apsolutnoj nulu dan je sa

0
=

2
2M
pr
6
2
N
pr
(2s+1) V (N)

2 3
; s=
1
2
(12.31)
i za definirane uvjete iznosi

0
= 2.7810
10
J . (12.32)
Termika energija protona u tim uslovima je
( ) J pr N kT
10
10 41 . 1 ) (

= , (12.33)
to je priblino jednako (12.32) te smo na granici primjenljivosti klasine
statistike (nije dodue
0
) ( >> pr kT ) koju emo dalje koristiti. Odnos
broja neutrona prema broju protona iznosi

=
kT
E
N
N
pr
n
exp , (12.34)
dok je omjer broja neutrona prema ukupnom broju estica

pr n B
N N N + = (12.35)
dan sa:

+
=
kT
E N
N
B
n
exp 1
1
. (12.36)
Sa MeV c M M E
pr n
29 . 1 ) (
2
= = (12.37)
Oznaili smo razliku energija mirivanja neutrona i protona. Njihove
mase mirovanja su respektivno:

2
2
26 . 938
55 . 939
c MeV M
c MeV M
pr
n
=
=
(12.38)
62
(ubudue emo, govorei o elementarnim esticama esto mijeati
pojmove energije i mase estice ravnopravno ih koristei u skladu sa
principom ekvivalencije mase i energije). Odnosi brojeva ovih estica su
(prije no to raspad slobodnih neutrona postane vaan) slijedei:
TABLICA 3

T/K N
n
/N
B
N
pr
/N
B
N
n
/N
pr

1.0210
13
0.4996 0.5004 0.9985
10
11
0.4627 0.5373 0.8611
310
10
0.3779 0.6221 0.6074
Kako nam tabela pokazuje, u asu njihova stvaranja nastaje pretiak vie
protona (zbog njihove manje mase) od neutrona.
13.POKUAJ PREDVIANJA MASA EL. ESTICA
Konstantu veze gravitacione interakcije

g
g
n
1
= (5.18)
moemo izraziti masama triju elementarnih (kvazi)estica. Iz (5.18)
slijedi
g
g
P
M
M

= . (13.1)
Vodeo rauna kako je
2
2
1

= = =
pr
P
B g
g
M
M
n n

(13.2)
Uz pomo (13.1) izlazi
2 1
g
g
pr
M
M

= . (13.3)
Konano, masu gravitona formalno postupajui piimo kao
63

0
g
g
g
M
M

= . (13.4)
Obrnuvi poetnu konstataciju, vidimo da izrazi (13.1), (13.3) i (13.4)
pokazuju kako se mase triju elementarnih estica plankona (kao
kvaziestice), protona i gravitona mogu na jednostavan nain izraziti
pomou konstante veze gravitacione interakcije (
g
) i mase gravitona
(M
g
)

g
= 5.8710
39
(5.19)
M
g
= 1.2810
46
kg= 7.210
11
eV c
2
(5.5)
. (13.5)
Pregledno prikazano:
TABLICA 4

MASA ESTICE IZRAZ EKSP. OD
g
IZNOS MASE
M
P

1
g g
M
1 1.2210
19
GeV/c
2

M
pr

2 / 1
g g
M
1/2 938.26 MeV/c
2

M
g

0
g g
M
0 7.210
-11
eV
Nije mnogo, no ovo nas tjera da masu bilo koje elementarne estice
pokuamo izraziti u obliku
1 0 ; = x
M
M
x
g
g
c

, (13.6)
gdje eksponent x konstante gravitacione interakcije poprima vrijednosti
izmeu 0 i1. J asno, oekujemo li neki red u masama elementarnih
estica, to bi prethodni izraz trebao predstavljati pravilan niz. Unaoj
slici svijeta, gdje njegovom evolucijom od plankonske do suvremene
faze upravlja gravitacija, nije udno da dolazimo do formule (13.6).
Metodom pokuaja i usporedbe dolazimo do jedne (od mnogih
eventualnih) tablica:
64
TABLICA 5

R. BROJ EKSP. X MASA JEDINICA ESTICA VRSTA
1 8/8 1.2210
19
GeV/c
2
plankon bozon
2 7/8 2.0410
14
GeV/c
2
X-bozon bozon
3 6/8 3.3910
9
GeV/c
2
a-estica bozon?
4 5/8 5.6310
4
GeV/c
2
b-estica H-bozon
5 4/8 0.93826 GeV/c
2
proton fermion
6 3/8 15.59 keV/c
2
-neutrino? fermion
7 2/8 0.26 eV/c
2
e-neutrino? fermion
8 1/8 4.3210
-6
eV/c
2
aksion? bozon
9 0/8 7.210
-11
eV/c
2
graviton bozon
Bez detaljnijeg komentiranja tablice (na problem mase elementarnih
estica jo emo se vratiti) primjetimo da neke od ovih estica izvjesno
postoje neke od njih sa poznatom, druge sa jo neodreenom masom
dok su tre (bar za sada) teorijski konstrukt. Aksion mase M
ax
10
-5
eV
razmatra se na pr. kao osnova tzv. "hladne" tamne tvari u svemiru. Na
kraju, zapazimo da iz (13.1) i (13.2) slijedi izraz:

g P pr
M M M = . (13.7)
Masa proton je geometrijska sredina masa "najtee" (plankona) i
"najlake" estice (gravitona).
14.PRIBLIAVANJE FIZICI ELEMENTARNIH ESTICA
Usporedimo nau relaciju (7.23)

2
) ln 1 (
1
N B e

+
=

(7.23)
za evoluciju konstante fine strukture (jakosti elektrostatskog vezanja) sa
slinim izrazom iz fizike elementarnih estica (vidjeti [5]):
65

( )
( )
( )
,... 3 , 2 , 1
ln 0
4
1
1
0
2
2
=

+
=
i
Q
M b
t
x
i
i i
i

(14.1)
(ovdje M
x
nije masa X-bozona i Q nije elektrini naboj!)
gdje se koeficijenti i redom odnose na

vanje medjudjelo jako i
vanje medjudjelo slabo i
vanje medjudjelo tsko elektrosta i
=
=
=
3
2
1
,
dok je vrijednost koeficijenta b
1
u standardnom modelu s N
g
generacija:
( ) 3
9
20
6
41
1
+ =
g
N b . (14.2)
Varijabla

=
2
2
ln
Q
M
t
x
(14.3)
Izraena je preko uobiajenih jedinica u fizici elementarnih estica
1 = = c . (14.4)
Znaenja fizikalnih veliina u njoj su:
M
x
masa (energija) mirovanja estice
Q preneseni (relativistiki) impuls estice
Ako je energija estice mnogo vea od njene energije mirovanja
) (
2
x x
M E ili c M E >> >> (14.5)
tada je
2
2
2
2
x x
M
E
M
Q
= , (14.6)
pa varijablu t moemo shvatiti kao

=
2
2
.
ln
energija
mirovanja en
t (14.7)
tako da je
1
(0) veliina konstante veze pri energiji koja izlazi iz uvjeta:
66
0 ln
2
2
=

=
Q
M
t
x
. (14.8)
Odatle slijedi
x
M E Q = = . (14.9)
Dakle,
1
(0) je konstanta veze pri energiji estice jednake njenoj energiji
mirovanja. Njena vrijednost je
( )
60
1
0
1
. (14.10)
Nakon ove digresije, vratimo se na formalnu slinost relacija (7.23) i
(14.1). Ona postaje jo vea ako (7.23) piemo (nakon kvadriranja
nazivnika i zanemarivanja jednog lana) za male kvantne brojeve

2
ln 1
1
N B e

+
=

. (14.11)
(Ipak, analiza pokazuje da je pametnije ne zanemarivati lan ( )
2
lnN B e

u
nazivniku). Slinost prethodnog izraza i (7.23) sa relacijom (14.1)
postaje jasnija uoimo li formalnu slinost diferencijalnih jednadbi iz
kojih su dobijene. Relacija (7.23) iz
. ;
2 3
konst C
N
C
dN
d
=

(14.12)
(na tu se naime diferencijalnu jednadbu moe transformirati jednadba
(7.20) koritenjem veze (7.7)), a odnos (14.1) iz:

,
_

= =
2
2
2
ln ;
4 Q
M
t
b
dt
d
x
i
i i
o
r
o
. (14.13)
(prijelazom na diferenciranje po Q slinost je jo uoljivija

2
2
i
i i
Q
b
dQ
d

= ) (14.13a)
Kvantni broj N inae je povezan sa vremenom (starou svemira) sa

P
t N N t = ) ( . (14.14)
Kasnijom transformacijom odnosa (7.23) jo e nam postati uoljivija
navedena slinost. Potrebno je meutim spomenuti razlike izmeu (7.23)
i (14.1):
67
a)

- konstanta veze pri maksimalnoj (Planckovoj) energiji

1
(0) konstanta veze pri niskim energijama (E=E
mirovana
)
b) N = prirodni broj 1 (dodue, u postplankonskom periodu u
kojem vrimo usporedbu)
t<1 pri visokim energijama (E>E
mirovanja
)
c) Pri velikim ujedinjenim interakcijama (GUT) uobiajeno je, kad se
gleda kozmoloka skala, pogled unatrag (u vremenu) prema
prapoecima:

prasak Veliki danas od

cestica el fiz . .

U kozmologiji, pratei razvoj vasione, najee gledamo u
suprotnom smjeru


Veliki prasak
kozmologija

danas .

Tako smo, pribliivi se fizici elementarnih estica (to nije nimalo
sluajno u naoj slici svijeta kao jedinstvenog entiteta koji se razvija od
(pred)plankonskog perioda do danas) prinueni, ukratko, razmotriti
neke, nama bitne, pojmove ove grane fizike.

14.1 NEKI ELEMENTI FIZIKE ELEMENTARNIH ESTICA
(STANDARDNI MODEL)

Posmatra se tzv Lagrangian (ustvari, gustoa Lagrangiana)

4
2
2
2
4 2
) )( ( ) , , ( + =

x L L (14.15)
u kojem elementarne estice opisujemo lokalnim skalarnim poljima
- lokalno skalarno polje . (14.16)
Lagrangian se uobiajeno sastoj iz kinetikog (T) i potencijalnog (V)
lana L=T-V (14.17)
Potencijal
0 , 0
4 2
2 2
4
2
2
2
> >
+ =


V
, (14.18)
gdje lan sa
4
opisuje samointerakciju polja ( - parametar
samointerakcije), uz uvjet ekstrema
0
3 2 2
= + =

V
(14.19)
68
vodi na minimum za neiezavajue vrijednosti polja:

= =
0
. (14.20)
Pobuenja oko =0 ne posmatramo kao esticu naime, sistem je tu
nestabilan i moe se skrasiti u jednom od dva degenerirana (iste energije)
minimuma danih gornjim izrazom. Sasvim je svejedno sa koje e se
strane (simetrija lijevo desno) sistem skrasiti, ali kad je jedan od dva
minimuma izabran kaemo da je simetrija lijevo desno spontano
slomljena (spontano, iz razloga to ne postoji dinamiki faktor koji bi
davao prevagu jednom smjeru kao to na primjer gravitacija razlikuje
vertikalni od vodoravnih smjerova). Odabere li se za vakuum
=
0
, (14.21)
Lagrangian se izraava pobuenjima oko tog vakuuma. estice dobivaju
masu (naime, u Lagrangianu originalno nema masenih lanova) tek
preko interakcije sa hipotetinim poljem putem tzv. Higgsova
mehanizma. Masa Higgsovog bozona (odgovornog za spontano slamanje
simetrije)
v M
H
= = 2 2 (14.22)
nije odreena jer ona ovisi o jakosti Higgsove samointerakcije ( -
parametar samointerakcije, v tzv. vakuumska oekivana vrijednost
mase/energije ne zaboravimo, u sustavu smo jedinica 1 = = c ).
Neodreenost u poznavanju mase Higgsove estice je velika

2 2
1 60 c TeV c GeV M
H
. (14.23)
lan
4
4 2

=

SI
V (14.24)
Lagrangiana nazivamo lanom samointerakcije. U Higgsovu mehanizmu
stvaranja mase tzv. badarnih bozona, potencijal (izraen konkretnom
reprezentacijom odabranom za - izraenom preko kompleksnih polja)
ima minimum za

2
= v . (14.25)
Veliina v=|<0||0>| (14.26)
(u kvantnomehanikom zapisu) je tzv. oekujua vrijednost vakuuma
skala lomljenja simetrije. Kako je dimenzija od (14.24), u prirodnom
sistemu jedinica [M
4
] to je

4
SI SI
V E = (14.27)
tzv. energija samointerakcije. Za mase estica (W

, Z

bozona)
medijatora tzv. elektroslabe interakcije, dobija se

2
gv
M
W
= (14.28)
69
(g bezdimenzionalna konstanta vezanja vektorskih bozona s
fermionima)

3584 . 0
653 . 0
2
2 2
=
=

+
=
g
g
v
g g
M
Z
. (14.29)
Na niskim energijama (
2
W
M << ) V-A teorija (V polarna vektorska
struja, A aksijalna vektorska struja) predvia relaciju

2 2
2
2
1
8 2 v M
g G
W
F
= = , (14.30)
pa iz vrijednosti tzv. Fermijeve konstante slabog meudjelovanja

2 5
10 ) 00002 . 0 16639 . 1 (

= GeV G
F
(14.31)
i vrijednosti za g dobijamo za vakuumsku oekivanu vrijednost

2
22 . 246 c GeV v = (14.32)
i za mase prijenosnika interakcije

2
2
187 . 91
33 . 80
c GeV M
c GeV M
Z
W
=
=
. (14.33)
Na osnovu (14.20), (14.24) i (14.25) slijedi:

4
(min)
4
v
V
SI
= . (14.34)
Nadalje,
2
(min)
v
E
SI
= , (14.35)
to, na temelju vrijednosti (14.32), daje


2
10 . 174 (min) c GeV E
SI
= (14.36)
Kako emo mi (u plankonskoj teoriji) mase estica izraavati kao
v M
k c
= , (14.37)
te kako vrijedi

v
=
0
, (14.38)
(dobije se iz (14.20) i (14.25)) to iz zadnje dvije relacije dobijamo

0
=
k c
M . (14.39)
Masa estice se formira kao rezultat samointerakcije (po nama
gravitacione) skalarnog polja sa samim sobom. Piimo

0

= =
c
k
M
. (14.40)
Kako je masa estice=vlastita energija estice (u prirodnim jedinicama)
to koeficijent pokazuje koji dio skalarnog polja
0
predstavlja vlastita
70
energija estice. Iz (14.37) slijedi

v
M
c
k
= , (14.41)
tako da konstanta veze
k
( iz predplankonskog perioda) pokazuje koji
dio vakuumske oekivane energije ini vlastita energija estice. Poto
valja
0

=
v
, (14.42)
onda parametar samointerakcije (ustvari, drugi korijen iz njega) pokazuje
koji dio skalarnog polj
0
predstavlja vakuumska oekivana vrijednost.
Iscrpan uvid u ove stvari dan je u [5]. Nakon ovog kraeg skretanja,
moemo se vratiti na plankonsku teoriju.

15.JO O MASAMA ELEMENTARNIH ESTICA

U poglavlju (13.) predstavili smo mase elementarnih estica
formulom

1 0 ; = x
M
M
x
g
g
c

. (13.6)
Vodei rauna da je
2
1
B
g
n
= , (5.18)

g B P
M n M =
2
, (15.1)

5 . 63
2 =
B
n , (15.2)
piimo
P
x
c
M M
) 1 ( 127
2

= . (15.3)
Identificirajui ovu relaciju sa

P
k
f
M M

= 2 , (2.7)
gdje pod M
f
podrazumijevamo masu predplankonske fluktuacije,
dobijamo ,... 2 / 3 , 1 , 2 / 1 ;
127
1 = = k
k
x , (15.4)
ime nam se formula (13.6) razotkriva kao posljedica kvantnih uvjeta
postavljenih na predplankonsku fazu razvoja svemira. Mase
elementarnih estica zapisane su u predplankonskom periodu razvoja
vasione! Posmatramo li omjere masa nekih estica (iz TABLICE 5 ):

16
2 = = =
pr
b
b
a
a
X
X
P
M
M
M
M
M
M
M
M
, (15.5)
pretpostavit emo da na svakih k=16, poevi od plankona, mora
postojati elementarna estica. Tabelarno prikazano (s masama raunanim
po (2.7)):
71
TABLICA 6

k 0 16 32 48 64 80 96 112 127
GeV c
-2

1.22
10
19

1.87
10
14

2.85
10
9

4.35
10
4

0.664
1.01
10
-5

1.55
10
-10

2.36
10
-15

7.20
10
-20

TIP plank. X a Higgs proton () (e) aksion grav.

Priblino na tim mjestima (recimo, proton na k=63.5 zaista nalazimo
neke od elementarnih estica. Zbog lakeg snalaenja (i izraavanja)
formirat emo tzv k-tabelu (vidjeti Prilog) u kojoj emo za kvantne
brojeve predplankonskog perioda (k=1/2 127) prikazati neke bitne
veliine, meu ostalima i mase predplankonskih fluktuacija po nama,
jednakih masama elementarnih estica.

15.1 PRILAGODBA IZRAZA ZA KONSTANTU VEZE

Kako kvantni broj svemira N moemo izraziti preko temperature
svemira (iz perioda prevlasti zraenja nad tvari, kad se raaju
elementarne estice) kao

2
2 1
) (

=
N T
T
f N
P
(15.6)
to, proirivi desnu stranu s kvadratom Boltzmanove konstante, piemo
kao
2
2 1

=
E
E
f N
P
, (15.7)
moemo relaciju (7.23) pisati u obliku


2
2
4 1
ln 1
1

,
_

+
=
-
-
E f
E
B e
P
o
o
(15.8)
ime ona posebno, pisana u reduciranom obliku (14.11) i u prirodnom
sistemu jedinica postaje jo slinija poznatom izrazu iz fizike
elementarnih estica (14.1). Gornji izraz vrijedi u bilo koji as tada je
E=kT(N) gdje je T(N) temperatura svemira u taj as. Meutim, u
trenucima faznog prijelaza (loma simetrije ili pojave dane vrste estica)
interpretirat emo (uz c 1)


c
c
c
v
f
M
f
E
M E
=

4 1 4 1
(15.9)
72
lan u nazivniku prirodnog logaritma kao vakuumsku oekujuu
vrijednost mase estice. Kad god ne znamo f moemo, procjene radi,
uzeti f 1 (to u ranim etapama povijesti vasione i nije tako pogrena
procjena - sjetimo se, prema (8.27) f je uvijek 0.9494), emu u stvari
odgovara aproksimacija
c c
M v . Izraz (15.8) sada moemo pisati


2
2
2
ln 1
1

+
=

c
P
v
M
B e

. (15.10)

Pretpostavili smo da je masa estice jednaka masi (pred)plankonske
fluktuacije:

P
k
f c
M M M

= 2 . (15.11)
Znajui da vai:

c c c
v v
g
M = =

2 2

(15.12)
barem za Wbozone uopit emo prethodnu relaciju za sve estice u
obliku (15.9):

c c
v f M =
4 1
, (15.13)

Napomena
Zadravajui mogunost da je
k
f
4 1
(
k
- konstanta veze iz k-tabele;
barem za
k
<1. Za
k
>1 nastaju tekoe u interpretaciji ove formule).

U relaciji (15.12) je

- inicijalna vrijednost konstante fine strukture,

jednaka
652 . 0 =

g , (15.14)
dok je g konstanta vezanja fermiona s vektorskim bozonima.
Identifikaciju (15.14) pravdamo

a) na osnovu vrijednosti 652 . 0 =

b) temeljem vrijednosti veliine 652 . 0 = g koja slijedi iz (14.30), na
osnovu poznatih vrijednosti za M
W
i v.

Kako je za W-bozon (u naoj tabeli k=57)
326 . 0
2
345 . 0 = =

k
, (15.15)
time pravdamo nau napomenu.
73
15.2 JAKOST HIGGSOVE SAMOINTERAKCIJE

Pri teoriji velikog ujedinjenja (GUT) triju interakcija (jake,
elektromagnetske i slabe) veliku ulogu igra tzv. Higgsov-bozon koji
snabdijeva masama elementarne estice. Pretpostavit emo vrijednost
mase tekog Higgs-bozona

2 4
10 345 . 4 c GeV M
H
= (15.16)
(k=48 u k-tabeli), iz koje odmah oitavamo vrijednost veliine
k

(neemo koristiti oznaku
48
):
652 . 0
4 1
= f
k
. (15.17)
ime odmah izlazi i 118 . 0 = f . (15.18)
Iz (15.16), na osnovu (15.13) ili (14.37) dobijamo vrijednost
vakuumskog oekivanja "Higgsa"

2 4
10 664 . 6 c GeV v
H
= , (15.19)
dok iz (15.10) raunamo vrijednost

6 . 37
1
= (15.20)
karakteristinu za GUT. Poznavanje veliine v
H
nam omoguava nai iz
(14.22) jakost Higgsove samointerakcije (ovaj parametar ostaje u
standardnoj teoriji slobodan)
461 . 0 =
H
(15.21)
tj. 213 . 0 =
H
. (15.22)
Minimum skalarnog polja
0
kojim opisujemo elementarne estice
slijedi iz (14.38) GeV
5
0
10 446 . 1 = . (15.23)
Primjenimo spoznato na elektroslabo ujedinjenje. Kako se tamo
manifestira Higgsova estica? Piimo

ES H H
v M = 2 . (15.24)
Na osnovu (15.21) i poznate vrijednosti za v
ES
(14.32) slijedi

2
5 . 160 c GeV M
H
= (15.25)
to je praktiki dvostruka masa W-bozona (laki "Higgs" - gotovo isti
rezultat izlazi koristimo li nae podatke iz k-tabele)! Dakle, ako smijemo
izvriti identifikaciju

W H
M M 2 = (15.26)
tj.,
ES k ES H
v v = 2 , (15.27)
tada je iz prethodnog

= = =
48
652 . 0 2
H k
(15.28)
to je sasvim ispravno.
Kao to moemo prikazati konstantu fine strukture slabog
meudjelovanja (konstantu jakosti veze):
74

29
1
4
) 14 . 15 (
4
2 2
= = =

zbog
g
W
, (15.29)
tako iz (15.28) slijedi jakost Higgsove samointerakcije:

7 . 4
1
2
2
=

H
. (15.30)
Ove dvije veliine povezane su

159 . 0
2
1
= =

H
W
. (15.31)
Zamijetimo da iz (14.30) izlazi

4
2 ) 30 . 15 (
2 2
2 2 2
2 ES
H
ES
W
v
zbog
v g
M = = = (15.32)
odnosno,
2
2
ES H
W
v
M

=

(15.33)
to, poradi (15.24) vodi na zakljuak (15.26) o masi lake Higgsove
estice.

16.PRESLIKAVANJE PREDPLANKONSKIH STANJA
U POSTPLANKONSKI SVEMIR

Prilagodivi (15.10) izraz za konstantu veze elektromagnetske
interakcije, vidimo da se svemirski kvantni broj u asovima faznog
prijelaza moe prikazati kao

2

=
c
P
lom
v
M
N . (16.1)
Uzevi u obzir (15.9) i (15.11) ovo emo izraziti u obliku
f N
k
lom
2
2 = (16.2)
za koji smatramo da u trenucima lomljenja simetrije (kad dolazi do
slamanja/ujedinjenja osnovnih fizikalnih interakcija) preslikava stanja
predplankonskog svemira (kvantiziranog kvantnim brojem k) u trenutke
evolucije naeg (postplankonskog) svemira. Kako za parove suprotno
nabijenih estica vai 48 = + k k , (7.61)
to je f f N
k k
lom
) 48 ( 2 2
2 2

= = , (16.3)
odakle slijedi f N N
lom lom
=
48 2
2 , (16.4)
uz pretpostavku da je f isti za estice k i k
'
- to jeste, ako prihvatimo da
je
k
f =
4 1
(16.5)
(vidjeti napomenu uz (15.13)). Znajui trenutak pojave jedne vrste
moemo iz (16.4) procijeniti as pojave druge vrste estica. Moemo
procijeniti broj estica:
75
a) virtona fiktivnih protona u predplankonskom periodu

B
k
c
n n =

2 (2.8)
b) sasvim provizorno, broj estica dane vrste u trenutku loma simetrije
u postplankonskom svemiru, uz pretpostavku da je u asu pojave
estica gustoa svemira bila jednaka njihovoj gustoi. Ustvari, relacija

lom
k
c
c
N N
M
N M
= 2
) (
, (16.6)
gdje je
P lom
M N N M = ) ( masa svemira u asu faznog prijelaza, predstavlja
taj broj. Primjenom (16.2) na taj izraz dobije se
f N
k
c
=
3
2 . (16.7)
Konstantu fine strukture moemo izraunati direktno iz (7.23) odnosno
relacije koja se dobija uvrtavanjem (16.2) u nju

2
ln 03 . 0
12
1

+ +
=

f
k
lom

, (16.8)
dok za elektrini naboj u istim trenucima vai

f
k
e
e
lom
ln 03 . 0
12
1 + +
=

. (16.9)
Spomenimo da iz (16.1) moemo direktno pisati za vakuumsko
oekivanje estice
lom
P
c
N
M
v = . (16.10)
Nainimo tablicu nekih karakteristinih preslikavanja iz pred u
postplankonski period (uz pojednostavljenje f=1).

TABLICA 7

TIP k
k
N
lom
t(N)/s M

/GeV e/e

12 2.608 1.6810
7
9.0310
-37
2.9810
15
0.163 1/6.1 2
X-b 16 5.868 4.2910
9
2.3110
-34
1.8610
14
0.120 1/8.3 3
24 0 2.8110
14
1.5110
-29
7.2710
11
0.0724 1/13.8 0
H-b 48 0.652 7.9210
28
4.2610
-15
4.3310
4
0.0266 1/38.3 -1
W 57 0.345 2.0910
34
1.1110
-9
84.65 0.0197 1/50.7 -0.727
p 63.5 0.241 1.7010
38
9.1510
-6
0.935 0.0165 1/60.7 -0.608

Lako se zamjeuju vremena povezana s pojedinim faznim prijelazima i
karakteristinim procesima (pod pretpostavkom da su sve estice iz
tabele povezane sa njima):
76
10
-34
10
-33
s raspad ujedinjene interakcije (GUT)
10
-15
s raspad tekog Higgs-bozona
10
-10
10
-9
s raspad elektroslabe interakcije
10
-6
s raanje protona

Vjerojatno i ostala vremena mogu nai tumaenje u fizici elementarnih
estica.

17.ELEKTROSLABA INTERAKCIJA

Prijenosnici objedinjene elektromagnetske i slabe tzv. elektroslabe
interakcije su tri bozona W
+
,W
-
i Z
0
ije su mase (uz masu
vakuumskog oekivanja) dane sa (14.33) i (14.32). Iznad ptprilike 100
GeV energije ( 10
15
K) oni se skupa sa fotonima ponaaju na isti nain
kao bezmasene estice. Tek na niim energijama od spomenute, one
tzv. spontanim lomljenjem simetrije zadobivaju velike mase, to
uzrokuje vrlo kratki doseg sile iji su oni nosioci. Ova sila djeluje na
fermione ali ne i na bozone. Iz (16.8) dobijamo konstantu interakcije
(vidjeti [5]) =
8
3
W
, (17.1)
gdje je
8
3
sin
2
=
W
(17.2)
kvadrat sinusa kuta slabog mijeanja u asu ujedinjenja vezanja (tzv.
Weinbergov kut). Kako je

5 . 48
1
0206 . 0 = , (17.3)
to slijedi
4 . 129
1
00773 . 0 =
W
, (17.4)
gdje su obje poslijednje veliine u dobrom suglasju sa standardnom
(GSW) teorijom. Sraunamo li trenutak loma simetrije (pojave W-
bozona) iz
2
2
v
M
N
P
lom
= , (17.5)
dobije se

33
10 46 . 2 =
lom
N , (17.6)
dok iz procjene vremena pojave W-bozona izlazi (vidjeti poglavlje
[17.1])
33
10 45 . 2 =
lom
N . (17.7)
Slian podatak dobijamo i iz (16.2)

1 10 08 . 2
345 . 0 10 47 . 2
34
4 1 33
= =
= =
f uz N
f uz N
lom
lom
. (17.8)
77
Poslijednji podatak pokazuje kolika se greka ini uz upotrebu
priblienja spomenutog u [15.1]. Uzevi u obzir ove podatke vidimo da
se fazni prijelaz deava u razdoblju oko
s t
lom
9 10
10 1 . 1 10 3 . 1

= (17.9)
od poetka Velikog praska. Temperatura svemira u tom asu kretala se
(prema (8.7) uz f
1/4
=
k
=0.345) oko
K N T
lom
14
10 7 . 7 ) ( = (17.10)
to spram bliskosti temperature praga W-bozona
K T
Wprag
14
10 33 . 9 = (17.11)
sugerira da se ustvari nalazimo u periodu raspada elektroslabe
interakcije. Vakuumsko oekivanje, na osnovi tabelarnih podataka i
relacije (15.13) iznosi
2
36 . 245 c GeV v = , (17.12)
u dobrom skladu s podatkom standardne teorije. Na temelju
identifikacije (16.5) moemo dobiti iznos veliine f
0142 . 0 = f (17.13)
iz tabelarnog podatka za
k
( 354 . 0 = ) odnosno,
0113 . 0 = f (17.14)
uzmemo li da je konstanta veze predplankonskog perioda dana sa
(15.15).

17.1 RAANJE W-BOZONA (procjena)

Temeljem podataka iz TABLICE 7 procijenit emo trenutak pojave i
brojnost (u taj as) W-bozona u svemiru.

a) Na osnovu rezultata (17.6) dobijemo iz formule (16.6)

50
10 6 . 3 =
W
N . (17.15)
b) Pretpostaviti emo da je, u trenutku pojave W-bozona, gustoa
svemira jednaka gustoi vakuumske oekivane vrijednosti (14.32).
Iz

3 2
3
4

=
c v
v
N
W
W
lom
P

(17.16)
slijedi
s N t
N
lom
lom
10
33
10 32 . 1 ) (
10 45 . 2

=
=
, (17.17)
a iz toga proizlazi

50
10 5 . 3 =
W
N . (17.18)
78
c) Uz pretpostavku slinu onoj koju smo uinili za X-bozone u
(12.15) (da se sva u asu t
lom
sastoji iz "potencijalnih" W-bozona
ustvari vakuumskih oekivanj koja nisu estice same ali ih
moemo energetski opisati), izlazi
50
10 2 . 1 =
W
N , (17.19)
rezultat istog reda veliine kao (17.15).
Uzimajui f f
lom
= 0.0142 dobijamo iz (16.7) procjenu kvantnog
broja 57 5 . 56 = k (17.20)
koja priblino odgovara pravoj vrijednosti (k=57).

17.2 MASE MEDIJATORA ELEKTROSLABE INTERAKCIJE

esto se pozivamo na k-tabelu gdje se na mjestu k=57 navodno
nalazi masa W-bozona. Sa tog poloaja u tabeli meutim, oitavamo
masu
2
57
65 . 84 c GeV M = (17.21)
to je samo vrlo priblino jednako masi W-bozona

2
33 . 80 c GeV M
W
= . (14.33)
Razjasnimo situaciju. U plankonskoj se teoriji mase elementarnih estica
mogu prikazati kao

P
k
c
M M

= 2 (15.11)
gdje je k=1/2, 1, 3/2,... kvantni broj predplankonske faze. Primjenimo li
prethodnu relaciju na raun geometrijske sredine masa dviju estica,
dobije se:
P
k k
c c c
M M M M
) (
2
1
2
+
= = . (17.22)
Ovo, u ve poznatom sluaju kada je k+k
'
=48 (estice suprotnih
identinih naboja) daje


24
2 11 24
10 27 . 7 2 M c GeV M M
P c
= =

. (17.23)
Geometrijska sredina protivno nabijenih estica uvijek je jednaka
24
M -
masi estice na mjestu k=24 nae tabele (to bi sugeriralo da je ona
superteki djelitelj mase esticama; neutralni bozon spina nula
superteki Higgs?). Uz poznate mase elektroslabih medijatora izlazi

984 . 56
2
893 . 56
076 . 57
=
+
=
=
=
Z W
WZ
Z
W
k k
k
k
k
, (17.24)
to onda daje:

2 57
2
2
7 . 84 2
6 . 85
6 . 85 2
c GeV M M
c GeV M M M
c GeV M M
P
Z W
P
k
WZ
= =
= =
= =

. (17.25)
79
Dakle, podatak u tabeli je u stvari geometrijska sredina masa medijatora
elektroslabe interakcije. Zadnji podatak u (17.25) nas moe uputiti na
mogunost korekcije masa W

, Z
0
estica, tim prije to neki autori
upotrebljavaju druge iznose masa no u (14.33) (na pr. Ni, Lou, Lu, Yang:
M
W
=80.359 GeV/c
2
, M
Z
=91.1884 GeV/c
2
). Znaaj geometrijskih sredina
masa u fizici elementarnih estica zamijetili smo ve u (13.7) gdje smo
masu protona izrazili kao geometrijsku sredinu plankonske i gravitonske
mase. Kao zanimljivost u prilog gore reenom instruktivno je
izraunati geometrijske i aritmetike sredine slijedeih grupa estica:
(p,n); (
0
,
+
); (D
0
,D
+
); (K
0
,K
+
); (
0
,

); (B
0
,B
+
); (
0
,
+
,

), te vidjeti da
su one vrlo, vrlo priblino jednake. Kako na primjer relacija

2
b a
b a
+
= (17.26)
ima rjeenje a b, to nas intuitivno upuuje da dotini "parovi"
predstavljaju razliita energetska stanja jedne jedine estice.

18.VELIKO UJEDINJENJE INTERAKCIJA (GUT)

Konstanta veze jake interakcije iznosi

47 . 8
1
118 . 0 =
S
. (18.1)
U asu kad su bile objedinjene sve tri (jaka, elektromagnetska, slaba)
interakcije, konstante veza interakcija morale su biti identine. Stavimo
dakle
S
= (18.2)
I pokuajmo iz ovog uvjeta izraunati kada i na kojoj energijskoj skali je
dolo do objedinjenja. Koristei odnos (15.10) dobijamo

2 14
34
9
10 61 . 1
10 08 . 3 ) (
10 72 . 5
c GeV v
s N t
N
lom
lom
=
=
=

, (18.3)
dok iz spoznaje da X-bozon esticu superteke mase na ijoj skali
dolazi do objedinjenja interakcija nalazimo u k-tabeli na mjestu

2 14
10 86 . 1
16
c GeV M
k
X
=
=
(18.4)
iz (16.2) (uz f =1, dakle v

M

),

s N t
N
lom
lom
34
9
10 31 . 2 ) (
10 29 . 4

=
=
(18.5)
kao vrijeme objedinjenja interakcija. Upravo na ovoj energijskoj skali
(10
14
GeV) tada dolazi (u argonu reeno) do GUT-a.
80
Tekou do koje dolazi stoga to razmatranja povezana s Higgsovom
esticom i ona s ovih stranica, dovode do razliitih vrijednosti (1/37.6
1/8.5) konstante kod Velikog ujedinjenja, mogli bismo ovako
razrijeiti:

a) Higgsov bozon e se zbog manje mase (i nie temperature praga)
pojaviti ranije (od X-bozona) uz vrijednost

6 . 37
1
= .
Tada poinje Veliko ujedinjenje (GUT).
b) Raspad X-bozona poinje oko 10
-34
s nakon Velikog praska. Tada
se GUT interakcija raspada na jaku

5 . 8
1
=
i elektroslabu interakciju.
c) Oko 10
-15
s raspada se teka Higgsova estica.
d) Oko 10
-10
s raspada se elektroslabo, na slabo i elektromagnetsko
meudjelovanje.
Ustvari, uvjetom (18.2) obuhvatili smo trenutak raspada GUT-a, kad se
jako meudjelovanje poinje razlikovati od elektroslabog. Ovdje ne
razmatramo pretpostavke (teorije) po kojima do velikog objedinjenja
dolazi na vioj energetskoj skali (10
17
GeV).

19. PONOVNO U MAKROSVIJETU. CRVENI POMAK

Uslijed Hubbleovog irenja svemira, a kao posljedica Dopplerovog
efekta, valna duljina zraenja odgovarajueg izvora svjetlosti pomaknuta
je u odnosu na laboratorijski, uporedni, izvor prema crvenom kraju
spektra. Crveni pomak

= z (19.1)

'
valna duljina sa kozmikog izvora
laboratorijska valna duljina

odreen je (relativistiki) brzinom udaljavanja izvora svjetlosti
1
1
1

+
=
c
v
c
v
z , (19.2)
odakle je
( )
( ) 1 1
1 1
2
2
+ +
+
=
z
z
c
v
. (19.3)
81
Za nerelativistike brzine (v<<c) gornji se izraz pojednostavljuje
c v za
c
v
z << ; . (19.4)
Mjerenje crvenog pomaka (z) daje nam spoznaju o brzini udaljavanja (v)
objekta, a preko Hubbleovog zakona i o njegovoj udaljenosti (r) od nas u
asu emitiranja svjetlosti. Odredimo li na osnovu plankonskog modela
odnos
2 1
2
1
1

=
N c
v
(19.5)
koji, ne zaboravimo, vrijedi za irenje prednje fronte svemira, to e biti:

a) Za nerelativistike brzine (v << c):

1
1
1
2 1
2
<<

=
N c
v
z . (19.6)
Odatle slijedi 0
2
<< N
Odnosno N =Imaginarno (19.7)
to znai da u plankonskom modelu to priblienje ne vai. Naime,
irenje svemira (u N=2) ve poinje relativistikom brzinom
(v=0.886c; vidjeti [1]).

b) Relativistiki sluaj (v c N >> 1)

Razvojem (19.5) u red
2
2
1
1
N c
v
(19.8)
i uvrtavanjem tog odnosa u (19.2) dobije se
1 ; 2 >> N za N z . (19.9)
Kad bismo, dakle mogli mjeriti crveni pomak prednje fronte svemira,
time bismo (preko kvantnog broja N) doznali i njegovu starost.

19.1 "NEKOZMOLOKI" PLAVI (NABOJNI) POMAK

Neki autori (na pr. H.Arp) ukazuju da se crveni pomak ne moe ili
ne u cjelosti objasniti bijegom galaksija nakon Velikog praska. U
prilog tome kao da govore neka promatranja kompaktnih skupova
galaksija (koje su praktiki na istoj daljini od nas te bi, shodno tome,
trebale imati isti Dopplerov pomak) iji pojedini lanovi imaju crvene
pomake koji se znatno meusobno razlikuju. Kako je energija ionizacije
atoma vodika (H-atoma)
W e
4
(8.9)
82
a prema naoj teoriji se elektrini naboj mijenja (smanjuje) tokom
evolucije vasione, slijedi kako e se uslijed toga meusobno
razlikovati isti energijski nivoi atoma razliite starosti (nastali u raznim
fazama razvoja svemira) a time i razlika energijskih nivoa atoma koja je
bitna za frekvenciju (valnu duljinu) emitiranog zraenja. Zaista, kako je

,
_

=
2 2
1 1 1
n n
R
i
(19.10)
a Rydbergova "konstanta"

c
W
R

1
= e
4
(19.11)
ovisi o el. naboju, slijedi neposredni zakljuak kako bi nam stariji objekti
trebali izgledati "plavije" u odnosu na srodne ali mlae objekte
(Podsjetimo se da u naem modelu svemira materija neprestano nastaje!
Ovdje pod starou objekta prvenstveno podrazumijevamo starost tvari
iz koje se on sastoji). Ovo bi moglo objasniti razliite crvene pomake
pripadnika istog skupa galaksija oni se, jednostavno, razlikuju po
starosti; formirani su od atoma koji se poneto razlikuju od graevnog
materijala njihovih susjeda. Ovi argumenti vae tek od vremena kada se
smije upotrebljavati formula (8.8); od trenutka rekombinacije dakle, od
asa kad su uslovi dozvoljavali formiranje H-atoma (Weinberg: 6.810
5

godina, plankonska teorija: 1.810
6
godina). Suvremena vrijednost
Rydbergove konstante iznosi:

1 7
10 097 . 1

= m R . (19.12)

19.2 UTJECAJ PLAVOG NA MJERENI CRVENI POMAK

Prema plankonskoj teoriji efekt irenja svemira praen je
neprekidnim stvaranjem nove materije. Elektrini naboj (jakost
elektromagnetske interakcije predstavljena konstantom veze ) se
tijekom ove evolucije neprestano smanjuje. Mogue je:

a) da je smanjenju el. naboja globalno podvrgnuta kako "mlada"
tako i "stara" materija kozmosa
b) da "stara" materija sauvava tijekom vremena onaj elektrini
naboj koji je stekla u asu svog nastanka.

Kako su fotoni dviju razliitih (starije i mlae) galaksija istog
kompaktnog skupa dospjeli do nas istovremeno, oni su i krenuli
istovremeno.
83
Prema tome, vai li pretpostavka a), ti fotoni imaju ista svojstva
(meutim, i u tom sluaju bi svemirom morali lutati fotoni nastali pri
istim atomskim prijelazima na pr. 2 1 u H-atomu u razliitim
fazama razvoja svemira). U sluaju b) nije tako ali kao da tome
proturijei izuavanje meteoritske praine i tvari sa Mjeseca (kao
uostalom i Zemljine, jer bi na njoj trebalo biti tvari stare 410
9
godina
ali i one mlaeg postanka?) osim ako promjena elektrinog naboja nije
kontinuirana ve (vjerojatno) kvantizirana (diskretna). Tada bi do
promjene naboja dolazilo tek tada kada se nagomilaju odreeni uslovi za
to dakle, moda samo u ranoj fazi razvoja vasione. Mi emo prihvatiti
uvjet b) koji ba ni u svijetlu prethodne reenice ne mora biti u
suprotnosti sa pretpostavkom a). Znai: "stari objekt" (sainjen od tvari
iz rane faze razvoja vasione) emitira foton valne duljine
0
< , gdje je

0
laboratorijska duljina tog zraenja (mjerena danas u laboratorijskim
uslovima). Stiui prema nama, njegova se valna duljina poveava samo
uslijed Hubbleovog irenja svemira (kozmoloki crveni pomak). Pomak
koji mjerimo je dan sa (19.1). Izrazimo li valnu duljinu
'
, koju primamo
sa objekta, kao
D


+ = , (19.13)
gdje je

originalno emitirana valna duljina

D
Dopplerov pomak,
tada piemo

0
0
0 0
0

=
+
=
D D
z . (19.14)
Oznaimo li
pomak p ki nekozmolos z
pomak c kozmoloski z
D
D
. ' ' 0
. 0

, (19.15)
Tada moemo pisati

z z z
D
+ = . (19.16)
Mjereni crveni pomak superpozicija je dva, po predznaku suprotna,
lana. Odmah se uoava da je stvarni Dopplerov pomak (indikator
irenja svemira)

z z z
D
= (19.17)
vei od (na takav Dopplerovski nain interpretiranog) mjerenog
pomaka z galaksije se bre udaljavaju nego nam se ini. (Primjetimo
da je i "nabojni" pomak ustvari kozmolokog porijekla). Kako temeljem
formule (19.10) moemo pisati

2
0
4
0

= =
t
e
e
R
R

, (19.18)
84
dakle
2
0
0

=
t

, (19.19)
gdje je 1
2
0
<

ako je
t
vrijednost konstante fine strukture (koja
odgovara valnoj duljini

) u prolosti kad je elektromagnetska

interakcija bila jaa. Kombinacijom drugog izraza iz (19.15) sa
prethodnim dobijamo
2
0
1

= +
t
z

. (19.20)
Kad je
0

t
(objekt je od suvremene tvari ili, ako
t
ne ovisi o
vremenu) slijedi z

=0; nabojni pomak se ne javlja.

19.3 PRIMJERI

1)
Seyfertova galaksija NGC 7603 i njen - smatra se - fiziki pratilac,
imaju razliite crvene pomake:
- Seyfertova galaksija NGC 7603:

029 . 0
8700
1
1
1
=
=

z
kms v

- pratilac galaksije NGC 7603:

057 . 0
17000
2
1
2
=
=

z
kms v
.
Razmatrajui ovaj sustav uinit emo slijedee pretpostavke:

a) obje galaksije su jednako udaljene od nas
b) galaksija NGC 7603 je starija galaksija (nainjena od starije tvari)
te joj zbog utjecaja nabojnog plavog pomaka mjerimo manji
crveni pomak
c) pretpostavit emo da je njen kompanjon graen iz "novije" tvari,
suvremenih svojstava (N
2
=1.1810
61
, z
2

= 0)

Kako je 028 . 0
1 2
= = z z z , (19.21)

(zbog uvjeta c)), slijedi 028 . 0
1
=

z . (19.22)
Iz ( )
4
1
2
0
1
ln 1 1 N B e z

= +

(19.23)
izlazi 5 . 139 ln
1
= N (19.24)
85
odakle dobijamo za starost svemira u asu kad je formirana tvar iz koje
se sastoji ta galaksija (ne starost same galaksije!)
godina N t
9
1
10 5 . 6 ) ( = . (19.25)
Dakle, formirana je prije:
godina N t N t
9
1 0
10 6 . 13 ) ( ) ( = (19.26)
(t(N
0
)=20.110
9
godina je dananja starost svemira). Kako je, zbog
pretpostavke c), pomak pratitelja ustvari Dopplerov pomak, to iz

1 1 2
6 . 48 ;

= = Mpc kms H
H
v
r (19.27)
slijedi udaljenost obiju galaksija (zbog pretpostavke a):
. . 10 14 . 1
9
s g r = . (19.28)

2)
Kompaktni skup galaksija, tzv. Stephanov kvintet (skup broji pet
lanova) sadri lanove koji se razlikuju po crvenim pomacima:

- etiri galaksije kvinteta (NGC 7317, 7318A, 7318B, 7319) imaju
brzine bijega
1
2
6700 5700

= kms v
Za analizu emo uzeti vrijednost

02 . 0
6000
2
1
2

=

z
kms v

- peta galaksija (NGC 7320)

0027 . 0
800
1
1
1
=
=

z
kms v
.
Pod pretpostavkama kao u prethodnom primjeru (ovdje uzimamo da je
NGC 7320 starija galaksija) slijedi:


. . 10 4 . 0
10 3 . 10 ) ( ) (
10 8 . 9 ) (
9 . 139 ln
0173 . 0
9
9
1 0
9
1
1
1
s g r
god N t N t
god N t
N
z
=
=
=
=
=

.
3)
Lyman (Ly) foton, laboratorijske valne duljine nm Ly 54 . 121 ) (
0
= ,
emitiran u asu, ) 1 . 129 1 ( 10 2 ) (
8
= =
t
god N t imao bi, prema (19.19),
valnu duljinu nm Ly
t
87 . 107 ) ( = .
86
4)
Neka su dvije galaksije razliite starosti (
2 1
z z ) iz istog
kompaktnog skupa (
D D D
z z z =
2 1
). Iz

1 2 1 2
2 2 2
1 1 1
:

z z z z slijedi
z z z
z z z
D
D
=

+ =
+ =
. (19.29)
Na osnovu relacija (19.20) i (7.23) izlazi:
( ) ( ) { }
4
1
4
2
2
0
1 2
ln 1 ln 1 N B e N B e z z
- -
-
+ +

,
_

=
o
o
. (19.30)
Uoava se (iz (19.29)) da razlika u mjerenim crvenim pomacima ovih
galaksija potie od njihovih razliitih nekozmolokih (nabojnih) pomaka.
Poslijednja formula je nezgodna jer ne omoguava (ak ni primjenom
aproksimacija) nai odnos N
2
/N
1
ili razliku N
2
-N
1
starosti dviju galaksija.
Mogue je samo znamo li starost jedne odrediti starost druge
galaksije. Razlika z
2
-z
1
za dva objekta formiranih, na primjer
- jedan, u doba rekombinacije ((N
r
)=1.0410
57
)
- drugi, danas (N
0
=1.1810
61
)
iznosi: 217 . 0
0
=
r
z z .

20. ZAKLJUAK

Opasne su igre s dvojkom. Ne samo za aka ili studenta koji uas, s
tankog brida njene "vrste" utemeljenosti, sklizne prema ambisu
jedinice. Iznosi li broj bariona u svemiru

80 3 80 2 80 1 80 0
10 2 10 2 10 2 10 2 ili ili ili
moe biti, rei e netko, nevano to je samo pitanje usavravanja
teorije ili/i promatranja. Ta, sve je to isti red veliine! Zaista, samo to su
se usput izredale ak etiri potencije broja dva. Dijeli li ili mnoi sa
dvojkom, moe izgledati svejedno sve je to isti red veliine i stvar
nas uas zavede na krivi put. Drugi je primjer jednako pouan. Kad bi se
na svemir kao cjelina kretao (u nekom supersvemiru) brzinom kojom se
dvadesetak milijardi godina nakon Velikog praska iri njegova
prednja fronta, on bi se u tom svemiru smanjio na dimenzije plankona
(dodue, samo u pravcu kretanja)

2 2
1 ) ( c v N R
P
= .
Ova veza nam izgleda nekako poznatom! Zauujue, zar ne? Mi se
samo nadamo da to nije retoriko pitanje.
Nita na svijetu nije savreno a najmanje, naravno, naa teorija. Na
to konano ukazuju i njene numerike predikcije itekako podlone
popravcima, kao i mnoga pitanja koja otvara, ostavljajui ih bez
odgovora ili ih se ak i ne dotie. Njen cilj je, da ukae na esto
zaboravljenu sutinsku jednostavnost i jedinstvo Prirode, iskazano
87
nerazdruivom povezanou makro i mikrosvijeta. Ona je i pokuaj da se
(skromnim sredstvima) pokua prodor iza zida izgraenog Planckovim
veliinama. Ako Priroda nije mistina i "nadprirodna" - u to vrsto
vjerujemo tada je znanost, implicitno, svemona; mada nam se ovaj
tren ni ne mora initi takvom. Nema zida koji bi joj se mogao zauvijek
isprijeiti. to se ne zna, spoznat e se kad doe vrijeme. Pitekantropus i
ostali "tropusi", za razliku od Homo sapiensa, formira svoje zakljuke
po onome to ne vidi tisuljetni nagon krda tjera ga na oprez dok
potonji svoje sudove donosi (barem bi trebao) prema svjetlom obasjanim
injenicama. Put do spomenute budunosti, koji nije pravocrtan i probija
se kroz neproieni teren, u svakodnevnoj je izgradnji. Autoputom se
lako putuje ali je cestu teko izgraditi. Sa tom milju na umu i mi smo
pokuali poloiti kameni.
I jo jedna stvar. Budunost svemira je navodno (pogledati
poglavlje [8.5]) zapisana u plankonu. Vi to ne moete prihvatiti;
traei dokaze svoje slobode, bunite se protiv ovog navodnog
"determinizma" - dotjeranog do krajnjih granica. No, mnoge (iako ne
sve) karakteristike koje utjeu na razvoj ivota pojedinca, upisane su u
naim genima. Bunimo li se protiv toga?
88
LITERATURA

[1] L.Babi, "Prema kvantnoj kozmologiji", 1999.(nebjavljeno),
Internet: http://planckon.nav.to/

[2] L.Babi, "Ovisi li vrijeme raspada protona o starosti svemira?",
1999.(nebjavljeno), Internet: http://planckon.nav.to/

[3] B.Keel, "The Redshift controversy", Astronomy, University of
Alabama, Nov 4,1996.

[4] T.Petkovi, "Moderna fizika i spoznajna teorija", kolska knjiga,
Zagreb, 1990.

[5] I.Picek, "Fizika elementarnih estica", HINUS,Zagreb,1999.

[6] I.Supek, "Teorijska fizika i struktura materije", kolska knjiga,
Zagreb, 1992.

[7] S.Weinberg, "Prve tri minute svemira", MISL, Zagreb, 1997.
89
DODATAK
(karakter nekih fizikalnih veliina u predplankonskoj fazi svemira)

1) 4-dimenzionalni interval


0 Re
2
Re
2
Re
2
Re
2 2
> = = ds dt c dr ds
1a) Primjetimo kako je uslijed gornjeg

2 2 2
dt c dr >
a zbog dt
2
<0 slijedi:

2 2 2
2
2
c v c
dt
dr
< < .
Meutim, radi v i v =
slijedi
2
2
c v >
2) povrina
S(Re) r(Re)
2

3) volumen
V(Re) r(Re)
3

4) akceleracija

(Im)
(Im)
(Re)
dt
dv
a =
5) masa

(Re)
(Re)
(Re)
a
F
m =
6) impuls
(Im) (Re) (Im) v m p =
7) tlak

(Re)
(Re)
(Re)
S
F
p =
8) moment impulsa
(Im) (Re) (Im) p r L =
9) moment sile
(Re) (Re) (Re) F r M =
10) kutna brzina

(Re)
(Im)
(Im)
r
v
=
11) kutna akceleracija

(Im)
(Im)
(Re)
dt
d
=
90
12) kut
(Im) (Im) (Re) dt d
dt
d
= =

13) broj estica
(Re)
c
N
14) konstante jakosti veza

(Re)
(Re)
(Re)
mirovanja energija
vanja medjudjelo energija
=
15) rad
(Re) (Re) (Re) r F W =
16) snaga

(Im)
(Re)
(Im)
t
W
P =
17) kinetika energija
0
2
(Im) (Re)
(Re)
2
<

=
v m
E
k

17a) kinetika energija relativistiki
( ) 1 1
1
1
2
0
2 2
2
0
2
0
2
=

= = N c m
c v
c m c m mc E
k

Kako je kvantni broj N u predplankonskoj fazi manji od jedan slijedi
0 1 < <
k
E N
18) energija slobodne estice

(Im) 0
4 2
0
0
2 2 2
s s
E c m c p E < =
<

19) elektrini naboj
Iz F e
1
e
2
/r
2

i E e
1
e
2
/r
slijedi : (Re) e
Dodue, za (Im) e bili bi F i E realni, ali bi e
1
e
2
/r
2
i e
1
e
2
/r
bili imaginarni!
20) jakost elektrine struje

(Im)
(Re)
(Im)
dt
dQ
I =
21) jakost magnetskog polja
H(Im)
(Re)
(Im)
r
I

91
22) temperatura
0 (Re) (Re) ) 0 (Re (Re) (Re) < = < = T k E N U
k c

dakle, 0 (Re) < T

U unutarnja energija idealnog plina. Uzimamo da se u
predplankonskoj fazi sredina vlada kao idealni fluid.
92
kTABELA prikazane su neke karakteristine veliine predplankonskog i
postplankonskog (stupci 5 i 6) perioda razvoja svemira.

kv.br. Mfluktuacije j.veze k/

postplank.
period
el. naboj ek/e

br.vi rtona br.grav.
k GeV/c
2
k (

=1) 1/ ek (e

=e0) n=2
-k
nB ng=2
-k
nB
2

0.0 1.22E+19 0.652 1.00 0.652 1/1.5 1.51E-18 1.00 1.3E+19 1.7E+38
0.5 8.63E+18 0.680 1.04 0.601 1/1.7 1.55E-18 1.02 9.2E+18 1.2E+38
1.0 6.10E+18 0.710 1.09 0.556 1/1.8 1.58E-18 1.04 6.5E+18 8.5E+37
1.5 4.31E+18 0.742 1.14 0.515 1/1.9 1.62E-18 1.07 4.6E+18 6.0E+37
2.0 3.05E+18 0.776 1.19 0.479 1/2.1 1.65E-18 1.09 3.3E+18 4.3E+37
2.5 2.16E+18 0.812 1.25 0.447 1/2.2 1.69E-18 1.12 2.3E+18 3.0E+37
3.0 1.53E+18 0.852 1.31 0.417 1/2.4 1.73E-18 1.14 1.6E+18 2.1E+37
3.5 1.08E+18 0.894 1.37 0.391 1/2.6 1.77E-18 1.17 1.2E+18 1.5E+37
4.0 7.63E+17 0.939 1.44 0.367 1/2.7 1.82E-18 1.20 8.2E+17 1.1E+37
4.5 5.39E+17 0.988 1.51 0.345 1/2.9 1.86E-18 1.23 5.8E+17 7.5E+36
5.0 3.81E+17 1.040 1.60 0.325 1/3.1 1.91E-18 1.26 4.1E+17 5.3E+36
5.5 2.70E+17 1.097 1.68 0.307 1/3.3 1.96E-18 1.30 2.9E+17 3.8E+36
6.0 1.91E+17 1.159 1.78 0.290 1/3.5 2.02E-18 1.33 2.0E+17 2.7E+36
6.5 1.35E+17 1.226 1.88 0.274 1/3.6 2.08E-18 1.37 1.4E+17 1.9E+36
7.0 9.53E+16 1.299 1.99 0.260 1/3.8 2.14E-18 1.41 1.0E+17 1.3E+36
7.5 6.74E+16 1.379 2.12 0.247 1/4.0 2.20E-18 1.45 7.2E+16 9.4E+35
8.0 4.77E+16 1.467 2.25 0.235 1/4.3 2.27E-18 1.50 5.1E+16 6.7E+35
8.5 3.37E+16 1.563 2.40 0.223 1/4.5 2.34E-18 1.55 3.6E+16 4.7E+35
9.0 2.38E+16 1.669 2.56 0.213 1/4.7 2.42E-18 1.60 2.5E+16 3.3E+35
9.5 1.68E+16 1.786 2.74 0.203 1/4.9 2.51E-18 1.66 1.8E+16 2.4E+35
10.0 1.19E+16 1.916 2.94 0.194 1/5.2 2.60E-18 1.71 1.3E+16 1.7E+35
10.5 8.42E+15 2.061 3.16 0.185 1/5.4 2.69E-18 1.78 9.0E+15 1.2E+35
11.0 5.96E+15 2.222 3.41 0.178 1/5.6 2.80E-18 1.85 6.4E+15 8.3E+34
11.5 4.21E+15 2.404 3.69 0.170 1/5.9 2.91E-18 1.92 4.5E+15 5.9E+34
12.0 2.98E+15 2.608 4.00 0.163 1/6.1 3.03E-18 2.00 3.2E+15 4.2E+34
12.5 2.11E+15 2.840 4.36 0.156 1/6.4 3.16E-18 2.09 2.3E+15 2.9E+34
13.0 1.49E+15 3.104 4.76 0.150 1/6.7 3.30E-18 2.18 1.6E+15 2.1E+34
13.5 1.05E+15 3.406 5.22 0.144 1/6.9 3.46E-18 2.29 1.1E+15 1.5E+34
14.0 7.45E+14 3.756 5.76 0.139 1/7.2 3.63E-18 2.40 8.0E+14 1.0E+34
14.5 5.27E+14 4.161 6.38 0.134 1/7.5 3.83E-18 2.53 5.6E+14 7.3E+33
15.0 3.72E+14 4.636 7.11 0.129 1/7.8 4.04E-18 2.67 4.0E+14 5.2E+33
15.5 2.63E+14 5.198 7.97 0.124 1/8.1 4.28E-18 2.82 2.8E+14 3.7E+33
16.0 1.86E+14 5.868 9.00 0.120 1/8.3 4.54E-18 3.00 2.0E+14 2.6E+33
16.5 1.32E+14 6.676 10.24 0.116 1/8.6 4.85E-18 3.20 1.4E+14 1.8E+33
17.0 9.31E+13 7.664 11.76 0.112 1/9.0 5.19E-18 3.43 10.0E+13 1.3E+33
17.5 6.58E+13 8.889 13.63 0.108 1/9.3 5.59E-18 3.69 7.0E+13 9.2E+32
18.0 4.65E+13 10.432 16.00 0.104 1/9.6 6.06E-18 4.00 5.0E+13 6.5E+32
18.5 3.29E+13 12.415 19.04 0.101 1/9.9 6.61E-18 4.36 3.5E+13 4.6E+32
19.0 2.33E+13 15.022 23.04 0.098 1/10.2 7.27E-18 4.80 2.5E+13 3.2E+32
19.5 1.65E+13 18.546 28.44 0.095 1/10.6 8.08E-18 5.33 1.8E+13 2.3E+32
20.0 1.16E+13 23.472 36.00 0.092 1/10.9 9.09E-18 6.00 1.2E+13 1.6E+32
20.5 8.23E+12 30.657 47.02 0.089 1/11.2 1.04E-17 6.86 8.8E+12 1.1E+32
21.0 5.82E+12 41.728 64.00 0.086 1/11.6 1.21E-17 8.00 6.2E+12 8.1E+31
21.5 4.11E+12 60.088 92.16 0.084 1/11.9 1.45E-17 9.60 4.4E+12 5.7E+31
22.0 2.91E+12 93.888 144.00 0.081 1/12.3 1.82E-17 12.00 3.1E+12 4.1E+31
93
kv.br. Mfluktuacije j.veze k/

postplank.
period
el. naboj ek/e

br.vi rtona br.grav.
k GeV/c
2
k (

=1) 1/ ek (e

=e0) n=2
-k
nB ng=2
-k
nB
2

22.5 2.06E+12 166.912 256.00 0.079 1/12.7 2.42E-17 16.00 2.2E+12 2.9E+31
23.0 1.45E+12 375.552 576.00 0.077 1/13.0 3.63E-17 24.00 1.6E+12 2.0E+31
23.5 1.03E+12 1502.208 2304.00 0.075 1/13.4 7.27E-17 48.00 1.1E+12 1.4E+31
24.0 7.27E+11 0 0 0.072 1/13.8 0 0 7.8E+11 1.0E+31
24.5 5.14E+11 1502.208 2304.00 0.070 1/14.2 -7.27E-17 -48.00 5.5E+11 7.2E+30
25.0 3.64E+11 375.552 576.00 0.069 1/14.6 -3.63E-17 -24.00 3.9E+11 5.1E+30
25.5 2.57E+11 166.912 256.00 0.067 1/15.0 -2.42E-17 -16.00 2.8E+11 3.6E+30
26.0 1.82E+11 93.888 144.00 0.065 1/15.4 -1.82E-17 -12.00 1.9E+11 2.5E+30
26.5 1.29E+11 60.088 92.16 0.063 1/15.8 -1.45E-17 -9.60 1.4E+11 1.8E+30
27.0 9.09E+10 41.728 64.00 0.062 1/16.2 -1.21E-17 -8.00 9.7E+10 1.3E+30
27.5 6.43E+10 30.657 47.02 0.060 1/16.6 -1.04E-17 -6.86 6.9E+10 9.0E+29
28.0 4.54E+10 23.472 36.00 0.059 1/17.0 -9.09E-18 -6.00 4.9E+10 6.3E+29
28.5 3.21E+10 18.546 28.44 0.057 1/17.5 -8.08E-18 -5.33 3.4E+10 4.5E+29
29.0 2.27E+10 15.022 23.04 0.056 1/17.9 -7.27E-18 -4.80 2.4E+10 3.2E+29
29.5 1.61E+10 12.415 19.04 0.055 1/18.3 -6.61E-18 -4.36 1.7E+10 2.2E+29
30.0 1.14E+10 10.432 16.00 0.053 1/18.8 -6.06E-18 -4.00 1.2E+10 1.6E+29
30.5 8.03E+09 8.889 13.63 0.052 1/19.2 -5.59E-18 -3.69 8.6E+09 1.1E+29
31.0 5.68E+09 7.664 11.76 0.051 1/19.7 -5.19E-18 -3.43 6.1E+09 7.9E+28
31.5 4.02E+09 6.676 10.24 0.050 1/20.1 -4.85E-18 -3.20 4.3E+09 5.6E+28
32.0 2.84E+09 5.868 9.00 0.049 1/20.6 -4.54E-18 -3.00 3.0E+09 4.0E+28
32.5 2.01E+09 5.198 7.97 0.047 1/21.1 -4.28E-18 -2.82 2.1E+09 2.8E+28
33.0 1.42E+09 4.636 7.11 0.046 1/21.6 -4.04E-18 -2.67 1.5E+09 2.0E+28
33.5 1.00E+09 4.161 6.38 0.045 1/22.0 -3.83E-18 -2.53 1.1E+09 1.4E+28
34.0 7.10E+08 3.756 5.76 0.044 1/22.5 -3.63E-18 -2.40 7.6E+08 9.9E+27
34.5 5.02E+08 3.406 5.22 0.043 1/23.0 -3.46E-18 -2.29 5.4E+08 7.0E+27
35.0 3.55E+08 3.104 4.76 0.043 1/23.5 -3.30E-18 -2.18 3.8E+08 5.0E+27
35.5 2.51E+08 2.840 4.36 0.042 1/24.0 -3.16E-18 -2.09 2.7E+08 3.5E+27
36.0 1.78E+08 2.608 4.00 0.041 1/24.5 -3.03E-18 -2.00 1.9E+08 2.5E+27
36.5 1.26E+08 2.404 3.69 0.040 1/25.0 -2.91E-18 -1.92 1.3E+08 1.8E+27
37.0 8.88E+07 2.222 3.41 0.039 1/25.6 -2.80E-18 -1.85 9.5E+07 1.2E+27
37.5 6.28E+07 2.061 3.16 0.038 1/26.1 -2.69E-18 -1.78 6.7E+07 8.8E+26
38.0 4.44E+07 1.916 2.94 0.038 1/26.6 -2.60E-18 -1.71 4.7E+07 6.2E+26
38.5 3.14E+07 1.786 2.74 0.037 1/27.2 -2.51E-18 -1.66 3.4E+07 4.4E+26
39.0 2.22E+07 1.669 2.56 0.036 1/27.7 -2.42E-18 -1.60 2.4E+07 3.1E+26
39.5 1.57E+07 1.563 2.40 0.035 1/28.2 -2.34E-18 -1.55 1.7E+07 2.2E+26
40.0 1.11E+07 1.467 2.25 0.035 1/28.8 -2.27E-18 -1.50 1.2E+07 1.5E+26
40.5 7.85E+06 1.379 2.12 0.034 1/29.3 -2.20E-18 -1.45 8.4E+06 1.1E+26
41.0 5.55E+06 1.299 1.99 0.033 1/29.9 -2.14E-18 -1.41 5.9E+06 7.7E+25
41.5 3.92E+06 1.226 1.88 0.033 1/30.5 -2.08E-18 -1.37 4.2E+06 5.5E+25
42.0 2.77E+06 1.159 1.78 0.032 1/31.0 -2.02E-18 -1.33 3.0E+06 3.9E+25
42.5 1.96E+06 1.097 1.68 0.032 1/31.6 -1.96E-18 -1.30 2.1E+06 2.7E+25
43.0 1.39E+06 1.040 1.60 0.031 1/32.2 -1.91E-18 -1.26 1.5E+06 1.9E+25
43.5 9.81E+05 0.988 1.51 0.030 1/32.8 -1.86E-18 -1.23 1.0E+06 1.4E+25
44.0 6.93E+05 0.939 1.44 0.030 1/33.4 -1.82E-18 -1.20 7.4E+05 9.7E+24
44.5 4.90E+05 0.894 1.37 0.029 1/34.0 -1.77E-18 -1.17 5.2E+05 6.8E+24
45.0 3.47E+05 0.852 1.31 0.029 1/34.6 -1.73E-18 -1.14 3.7E+05 4.8E+24
45.5 2.45E+05 0.812 1.25 0.028 1/35.2 -1.69E-18 -1.12 2.6E+05 3.4E+24
46.0 1.73E+05 0.776 1.19 0.028 1/35.8 -1.65E-18 -1.09 1.9E+05 2.4E+24
46.5 1.23E+05 0.742 1.14 0.027 1/36.4 -1.62E-18 -1.07 1.3E+05 1.7E+24
94
kv.br. Mfluktuacije j.veze k/

postplank.
period
el. naboj ek/e

br.vi rtona br.grav.
k GeV/c
2
k (

=1) 1/ ek (e

=e0) n=2
-k
nB ng=2
-k
nB
2

47.0 8.67E+04 0.710 1.09 0.027 1/37.1 -1.58E-18 -1.04 9.3E+04 1.2E+24
47.5 6.13E+04 0.680 1.04 0.027 1/37.7 -1.55E-18 -1.02 6.6E+04 8.6E+23
48.0 4.33E+04 0.652 1.00 0.026 1/38.3 -1.51E-18 -1.00 4.6E+04 6.1E+23
48.5 3.06E+04 0.626 0.96 0.026 1/39.0 -1.48E-18 -0.98 3.3E+04 4.3E+23
49.0 2.17E+04 0.601 0.92 0.025 1/39.6 -1.45E-18 -0.96 2.3E+04 3.0E+23
49.5 1.53E+04 0.578 0.89 0.025 1/40.3 -1.43E-18 -0.94 1.6E+04 2.1E+23
50.0 1.08E+04 0.556 0.85 0.024 1/40.9 -1.40E-18 -0.92 1.2E+04 1.5E+23
50.5 7.66E+03 0.535 0.82 0.024 1/41.6 -1.37E-18 -0.91 8.2E+03 1.1E+23
51.0 5.42E+03 0.515 0.79 0.024 1/42.3 -1.35E-18 -0.89 5.8E+03 7.6E+22
51.5 3.83E+03 0.497 0.76 0.023 1/42.9 -1.32E-18 -0.87 4.1E+03 5.3E+22
52.0 2.71E+03 0.479 0.73 0.023 1/43.6 -1.30E-18 -0.86 2.9E+03 3.8E+22
52.5 1.92E+03 0.462 0.71 0.023 1/44.3 -1.28E-18 -0.84 2.0E+03 2.7E+22
53.0 1.35E+03 0.447 0.68 0.022 1/45.0 -1.25E-18 -0.83 1.4E+03 1.9E+22
53.5 9.58E+02 0.432 0.66 0.022 1/45.7 -1.23E-18 -0.81 1.0E+03 1.3E+22
54.0 6.77E+02 0.417 0.64 0.022 1/46.4 -1.21E-18 -0.80 7.2E+02 9.5E+21
54.5 4.79E+02 0.404 0.62 0.021 1/47.1 -1.19E-18 -0.79 5.1E+02 6.7E+21
55.0 3.39E+02 0.391 0.60 0.021 1/47.8 -1.17E-18 -0.77 3.6E+02 4.7E+21
55.5 2.39E+02 0.378 0.58 0.021 1/48.5 -1.15E-18 -0.76 2.6E+02 3.3E+21
56.0 1.69E+02 0.367 0.56 0.020 1/49.2 -1.14E-18 -0.75 1.8E+02 2.4E+21
56.5 1.20E+02 0.356 0.55 0.020 1/50.0 -1.12E-18 -0.74 1.3E+02 1.7E+21
57.0 8.47E+01 0.345 0.53 0.020 1/50.7 -1.10E-18 -0.73 9.1E+01 1.2E+21
57.5 5.99E+01 0.335 0.51 0.019 1/51.4 -1.08E-18 -0.72 6.4E+01 8.4E+20
58.0 4.23E+01 0.325 0.50 0.019 1/52.2 -1.07E-18 -0.71 4.5E+01 5.9E+20
58.5 2.99E+01 0.316 0.48 0.019 1/52.9 -1.05E-18 -0.70 3.2E+01 4.2E+20
59.0 2.12E+01 0.307 0.47 0.019 1/53.7 -1.04E-18 -0.69 2.3E+01 3.0E+20
59.5 1.50E+01 0.298 0.46 0.018 1/54.4 -1.02E-18 -0.68 1.6E+01 2.1E+20
60.0 1.06E+01 0.290 0.44 0.018 1/55.2 -1.01E-18 -0.67 1.1E+01 1.5E+20
60.5 7.48E-00 0.282 0.43 0.018 1/56.0 -9.96E-19 -0.66 8.0E-00 1.0E+20
61.0 5.29E-00 0.274 0.42 0.018 1/56.7 -9.82E-19 -0.65 5.7E-00 7.4E+19
61.5 3.74E-00 0.267 0.41 0.017 1/57.5 -9.69E-19 -0.64 4.0E-00 5.2E+19
62.0 2.65E-00 0.260 0.40 0.017 1/58.3 -9.56E-19 -0.63 2.8E-00 3.7E+19
62.5 1.87E-00 0.253 0.39 0.017 1/59.1 -9.44E-19 -0.62 2.0E-00 2.6E+19
63.0 1.32E-00 0.247 0.38 0.017 1/59.9 -9.32E-19 -0.62 1.4E-00 1.8E+19
63.5 9.35E-01 0.241 0.37 0.016 1/60.7 -9.20E-19 -0.61 1.0E-00 1.3E+19
64.0 6.61E-01 0.235 0.36 0.016 1/61.5 -9.09E-19 -0.60 7.1E-01 9.2E+18
64.5 4.68E-01 0.229 0.35 0.016 1/62.3 -8.97E-19 -0.59 5.0E-01 6.5E+18
65.0 3.31E-01 0.223 0.34 0.016 1/63.1 -8.86E-19 -0.59 3.5E-01 4.6E+18
65.5 2.34E-01 0.218 0.33 0.016 1/64.0 -8.76E-19 -0.58 2.5E-01 3.3E+18
66.0 1.65E-01 0.213 0.33 0.015 1/64.8 -8.65E-19 -0.57 1.8E-01 2.3E+18
66.5 1.17E-01 0.208 0.32 0.015 1/65.6 -8.55E-19 -0.56 1.3E-01 1.6E+18
67.0 8.27E-02 0.203 0.31 0.015 1/66.4 -8.45E-19 -0.56 8.8E-02 1.2E+18
67.5 5.85E-02 0.198 0.30 0.015 1/67.3 -8.36E-19 -0.55 6.3E-02 8.2E+17
68.0 4.13E-02 0.194 0.30 0.015 1/68.1 -8.26E-19 -0.55 4.4E-02 5.8E+17
68.5 2.92E-02 0.190 0.29 0.014 1/69.0 -8.17E-19 -0.54 3.1E-02 4.1E+17
69.0 2.07E-02 0.185 0.28 0.014 1/69.9 -8.08E-19 -0.53 2.2E-02 2.9E+17
69.5 1.46E-02 0.181 0.28 0.014 1/70.7 -7.99E-19 -0.53 1.6E-02 2.0E+17
70.0 1.03E-02 0.177 0.27 0.014 1/71.6 -7.90E-19 -0.52 1.1E-02 1.4E+17
70.5 7.31E-03 0.174 0.27 0.014 1/72.5 -7.82E-19 -0.52 7.8E-03 1.0E+17
71.0 5.17E-03 0.170 0.26 0.014 1/73.3 -7.73E-19 -0.51 5.5E-03 7.2E+16
95
kv.br. Mfluktuacije j.veze k/

postplank.
period
el. naboj ek/e

br.vi rtona br.grav.
k GeV/c
2
k (

=1) 1/ ek (e

=e0) n=2
-k
nB ng=2
-k
nB
2

71.5 3.65E-03 0.166 0.26 0.013 1/74.2 -7.65E-19 -0.51 3.9E-03 5.1E+16
72.0 2.58E-03 0.163 0.25 0.013 1/75.1 -7.57E-19 -0.50 2.8E-03 3.6E+16
72.5 1.83E-03 0.160 0.24 0.013 1/76.0 -7.49E-19 -0.49 2.0E-03 2.6E+16
73.0 1.29E-03 0.156 0.24 0.013 1/76.9 -7.42E-19 -0.49 1.4E-03 1.8E+16
73.5 9.13E-04 0.153 0.24 0.013 1/77.8 -7.34E-19 -0.48 9.8E-04 1.3E+16
74.0 6.46E-04 0.150 0.23 0.013 1/78.7 -7.27E-19 -0.48 6.9E-04 9.0E+15
74.5 4.57E-04 0.147 0.23 0.013 1/79.7 -7.20E-19 -0.48 4.9E-04 6.4E+15
75.0 3.23E-04 0.144 0.22 0.012 1/80.6 -7.13E-19 -0.47 3.5E-04 4.5E+15
75.5 2.28E-04 0.142 0.22 0.012 1/81.5 -7.06E-19 -0.47 2.4E-04 3.2E+15
76.0 1.61E-04 0.139 0.21 0.012 1/82.5 -6.99E-19 -0.46 1.7E-04 2.3E+15
76.5 1.14E-04 0.136 0.21 0.012 1/83.4 -6.92E-19 -0.46 1.2E-04 1.6E+15
77.0 8.07E-05 0.134 0.21 0.012 1/84.3 -6.86E-19 -0.45 8.6E-05 1.1E+15
77.5 5.71E-05 0.131 0.20 0.012 1/85.3 -6.79E-19 -0.45 6.1E-05 8.0E+14
78.0 4.04E-05 0.129 0.20 0.012 1/86.2 -6.73E-19 -0.44 4.3E-05 5.6E+14
78.5 2.85E-05 0.126 0.19 0.011 1/87.2 -6.67E-19 -0.44 3.1E-05 4.0E+14
79.0 2.02E-05 0.124 0.19 0.011 1/88.2 -6.61E-19 -0.44 2.2E-05 2.8E+14
79.5 1.43E-05 0.122 0.19 0.011 1/89.1 -6.55E-19 -0.43 1.5E-05 2.0E+14
80.0 1.01E-05 0.120 0.18 0.011 1/90.1 -6.49E-19 -0.43 1.1E-05 1.4E+14
80.5 7.14E-06 0.118 0.18 0.011 1/91.1 -6.43E-19 -0.42 7.6E-06 10.0E+13
81.0 5.05E-06 0.116 0.18 0.011 1/92.1 -6.38E-19 -0.42 5.4E-06 7.0E+13
81.5 3.57E-06 0.114 0.17 0.011 1/93.1 -6.32E-19 -0.42 3.8E-06 5.0E+13
82.0 2.52E-06 0.112 0.17 0.011 1/94.1 -6.27E-19 -0.41 2.7E-06 3.5E+13
82.5 1.78E-06 0.110 0.17 0.011 1/95.1 -6.21E-19 -0.41 1.9E-06 2.5E+13
83.0 1.26E-06 0.108 0.17 0.010 1/96.1 -6.16E-19 -0.41 1.3E-06 1.8E+13
83.5 8.92E-07 0.106 0.16 0.010 1/97.1 -6.11E-19 -0.40 9.5E-07 1.2E+13
84.0 6.31E-07 0.104 0.16 0.010 1/98.1 -6.06E-19 -0.40 6.7E-07 8.8E+12
84.5 4.46E-07 0.103 0.16 0.010 1/99.1 -6.01E-19 -0.40 4.8E-07 6.2E+12
85.0 3.15E-07 0.101 0.15 0.010 1/100.2 -5.96E-19 -0.39 3.4E-07 4.4E+12
85.5 2.23E-07 0.099 0.15 0.010 1/101.2 -5.91E-19 -0.39 2.4E-07 3.1E+12
86.0 1.58E-07 0.098 0.15 0.010 1/102.3 -5.86E-19 -0.39 1.7E-07 2.2E+12
86.5 1.11E-07 0.096 0.15 0.010 1/103.3 -5.82E-19 -0.38 1.2E-07 1.6E+12
87.0 7.88E-08 0.095 0.15 0.010 1/104.4 -5.77E-19 -0.38 8.4E-08 1.1E+12
87.5 5.57E-08 0.093 0.14 0.009 1/105.4 -5.72E-19 -0.38 6.0E-08 7.8E+11
88.0 3.94E-08 0.092 0.14 0.009 1/106.5 -5.68E-19 -0.38 4.2E-08 5.5E+11
88.5 2.79E-08 0.090 0.14 0.009 1/107.5 -5.63E-19 -0.37 3.0E-08 3.9E+11
89.0 1.97E-08 0.089 0.14 0.009 1/108.6 -5.59E-19 -0.37 2.1E-08 2.8E+11
89.5 1.39E-08 0.088 0.13 0.009 1/109.7 -5.55E-19 -0.37 1.5E-08 1.9E+11
90.0 9.86E-09 0.086 0.13 0.009 1/110.8 -5.51E-19 -0.36 1.1E-08 1.4E+11
90.5 6.97E-09 0.085 0.13 0.009 1/111.9 -5.47E-19 -0.36 7.5E-09 9.7E+10
91.0 4.93E-09 0.084 0.13 0.009 1/113.0 -5.42E-19 -0.36 5.3E-09 6.9E+10
91.5 3.48E-09 0.082 0.13 0.009 1/114.1 -5.38E-19 -0.36 3.7E-09 4.9E+10
92.0 2.46E-09 0.081 0.12 0.009 1/115.2 -5.34E-19 -0.35 2.6E-09 3.4E+10
92.5 1.74E-09 0.080 0.12 0.009 1/116.3 -5.31E-19 -0.35 1.9E-09 2.4E+10
93.0 1.23E-09 0.079 0.12 0.009 1/117.4 -5.27E-19 -0.35 1.3E-09 1.7E+10
93.5 8.71E-10 0.078 0.12 0.008 1/118.5 -5.23E-19 -0.35 9.3E-10 1.2E+10
94.0 6.16E-10 0.077 0.12 0.008 1/119.6 -5.19E-19 -0.34 6.6E-10 8.6E+09
94.5 4.36E-10 0.076 0.12 0.008 1/120.8 -5.16E-19 -0.34 4.7E-10 6.1E+09
95.0 3.08E-10 0.074 0.11 0.008 1/121.9 -5.12E-19 -0.34 3.3E-10 4.3E+09
95.5 2.18E-10 0.073 0.11 0.008 1/123.0 -5.08E-19 -0.34 2.3E-10 3.0E+09
96
kv.br. Mfluktuacije j.veze k/

postplank.
period
el. naboj ek/e

br.vi rtona br.grav.
k GeV/c
2
k (

=1) 1/ ek (e

=e0) n=2
-k
nB ng=2
-k
nB
2

96.0 1.54E-10 0.072 0.11 0.008 1/124.2 -5.05E-19 -0.33 1.6E-10 2.1E+09
96.5 1.09E-10 0.071 0.11 0.008 1/125.3 -5.01E-19 -0.33 1.2E-10 1.5E+09
97.0 7.70E-11 0.070 0.11 0.008 1/126.5 -4.98E-19 -0.33 8.2E-11 1.1E+09
97.5 5.44E-11 0.070 0.11 0.008 1/127.7 -4.94E-19 -0.33 5.8E-11 7.6E+08
98.0 3.85E-11 0.069 0.11 0.008 1/128.8 -4.91E-19 -0.32 4.1E-11 5.4E+08
98.5 2.72E-11 0.068 0.10 0.008 1/130.0 -4.88E-19 -0.32 2.9E-11 3.8E+08
99.0 1.92E-11 0.067 0.10 0.008 1/131.2 -4.85E-19 -0.32 2.1E-11 2.7E+08
99.5 1.36E-11 0.066 0.10 0.008 1/132.4 -4.81E-19 -0.32 1.5E-11 1.9E+08
100.0 9.62E-12 0.065 0.10 0.007 1/133.6 -4.78E-19 -0.32 1.0E-11 1.3E+08
100.5 6.81E-12 0.064 0.10 0.007 1/134.8 -4.75E-19 -0.31 7.3E-12 9.5E+07
101.0 4.81E-12 0.063 0.10 0.007 1/136.0 -4.72E-19 -0.31 5.1E-12 6.7E+07
101.5 3.40E-12 0.063 0.10 0.007 1/137.2 -4.69E-19 -0.31 3.6E-12 4.7E+07
102.0 2.41E-12 0.062 0.09 0.007 1/138.4 -4.66E-19 -0.31 2.6E-12 3.4E+07
102.5 1.70E-12 0.061 0.09 0.007 1/139.6 -4.63E-19 -0.31 1.8E-12 2.4E+07
103.0 1.20E-12 0.060 0.09 0.007 1/140.8 -4.60E-19 -0.30 1.3E-12 1.7E+07
103.5 8.51E-13 0.059 0.09 0.007 1/142.0 -4.57E-19 -0.30 9.1E-13 1.2E+07
104.0 6.02E-13 0.059 0.09 0.007 1/143.3 -4.54E-19 -0.30 6.4E-13 8.4E+06
104.5 4.25E-13 0.058 0.09 0.007 1/144.5 -4.51E-19 -0.30 4.5E-13 5.9E+06
105.0 3.01E-13 0.057 0.09 0.007 1/145.7 -4.49E-19 -0.30 3.2E-13 4.2E+06
105.5 2.13E-13 0.057 0.09 0.007 1/147.0 -4.46E-19 -0.29 2.3E-13 3.0E+06
106.0 1.50E-13 0.056 0.09 0.007 1/148.2 -4.43E-19 -0.29 1.6E-13 2.1E+06
106.5 1.06E-13 0.055 0.08 0.007 1/149.5 -4.41E-19 -0.29 1.1E-13 1.5E+06
107.0 7.52E-14 0.055 0.08 0.007 1/150.8 -4.38E-19 -0.29 8.0E-14 1.0E+06
107.5 5.32E-14 0.054 0.08 0.007 1/152.0 -4.35E-19 -0.29 5.7E-14 7.4E+05
108.0 3.76E-14 0.053 0.08 0.007 1/153.3 -4.33E-19 -0.29 4.0E-14 5.2E+05
108.5 2.66E-14 0.053 0.08 0.006 1/154.6 -4.30E-19 -0.28 2.8E-14 3.7E+05
109.0 1.88E-14 0.052 0.08 0.006 1/155.9 -4.28E-19 -0.28 2.0E-14 2.6E+05
109.5 1.33E-14 0.051 0.08 0.006 1/157.2 -4.25E-19 -0.28 1.4E-14 1.9E+05
110.0 9.40E-15 0.051 0.08 0.006 1/158.5 -4.23E-19 -0.28 1.0E-14 1.3E+05
110.5 6.65E-15 0.050 0.08 0.006 1/159.8 -4.20E-19 -0.28 7.1E-15 9.3E+04
111.0 4.70E-15 0.050 0.08 0.006 1/161.1 -4.18E-19 -0.28 5.0E-15 6.6E+04
111.5 3.32E-15 0.049 0.08 0.006 1/162.4 -4.15E-19 -0.27 3.6E-15 4.6E+04
112.0 2.35E-15 0.048 0.07 0.006 1/163.7 -4.13E-19 -0.27 2.5E-15 3.3E+04
112.5 1.66E-15 0.048 0.07 0.006 1/165.0 -4.11E-19 -0.27 1.8E-15 2.3E+04
113.0 1.17E-15 0.047 0.07 0.006 1/166.4 -4.08E-19 -0.27 1.3E-15 1.6E+04
113.5 8.31E-16 0.047 0.07 0.006 1/167.7 -4.06E-19 -0.27 8.9E-16 1.2E+04
114.0 5.87E-16 0.046 0.07 0.006 1/169.0 -4.04E-19 -0.27 6.3E-16 8.2E+03
114.5 4.15E-16 0.046 0.07 0.006 1/170.4 -4.02E-19 -0.27 4.4E-16 5.8E+03
115.0 2.94E-16 0.045 0.07 0.006 1/171.7 -3.99E-19 -0.26 3.1E-16 4.1E+03
115.5 2.08E-16 0.045 0.07 0.006 1/173.1 -3.97E-19 -0.26 2.2E-16 2.9E+03
116.0 1.47E-16 0.044 0.07 0.006 1/174.4 -3.95E-19 -0.26 1.6E-16 2.0E+03
116.5 1.04E-16 0.044 0.07 0.006 1/175.8 -3.93E-19 -0.26 1.1E-16 1.4E+03
117.0 7.34E-17 0.043 0.07 0.006 1/177.2 -3.91E-19 -0.26 7.9E-17 1.0E+03
117.5 5.19E-17 0.043 0.07 0.006 1/178.6 -3.89E-19 -0.26 5.6E-17 7.2E+02
118.0 3.67E-17 0.043 0.07 0.006 1/179.9 -3.87E-19 -0.26 3.9E-17 5.1E+02
118.5 2.60E-17 0.042 0.06 0.006 1/181.3 -3.85E-19 -0.25 2.8E-17 3.6E+02
119.0 1.84E-17 0.042 0.06 0.005 1/182.7 -3.83E-19 -0.25 2.0E-17 2.6E+02
119.5 1.30E-17 0.041 0.06 0.005 1/184.1 -3.81E-19 -0.25 1.4E-17 1.8E+02
120.0 9.18E-18 0.041 0.06 0.005 1/185.5 -3.79E-19 -0.25 9.8E-18 1.3E+02
97
kv.br. Mfluktuacije j.veze k/

postplank.
period
el. naboj ek/e

br.vi rtona br.grav.
k GeV/c
2
k (

=1) 1/ ek (e

=e0) n=2
-k
nB ng=2
-k
nB
2

120.5 6.49E-18 0.040 0.06 0.005 1/186.9 -3.77E-19 -0.25 6.9E-18 9.1E+01
121.0 4.59E-18 0.040 0.06 0.005 1/188.3 -3.75E-19 -0.25 4.9E-18 6.4E+01
121.5 3.25E-18 0.040 0.06 0.005 1/189.8 -3.73E-19 -0.25 3.5E-18 4.5E+01
122.0 2.29E-18 0.039 0.06 0.005 1/191.2 -3.71E-19 -0.24 2.5E-18 3.2E+01
122.5 1.62E-18 0.039 0.06 0.005 1/192.6 -3.69E-19 -0.24 1.7E-18 2.3E+01
123.0 1.15E-18 0.038 0.06 0.005 1/194.0 -3.67E-19 -0.24 1.2E-18 1.6E+01
123.5 8.11E-19 0.038 0.06 0.005 1/195.5 -3.65E-19 -0.24 8.7E-19 1.1E+01
124.0 5.74E-19 0.038 0.06 0.005 1/196.9 -3.63E-19 -0.24 6.1E-19 8.0E+00
124.5 4.06E-19 0.037 0.06 0.005 1/198.4 -3.62E-19 -0.24 4.3E-19 5.7E+00
125.0 2.87E-19 0.037 0.06 0.005 1/199.8 -3.60E-19 -0.24 3.1E-19 4.0E+00
125.5 2.03E-19 0.036 0.06 0.005 1/201.3 -3.58E-19 -0.24 2.2E-19 2.8E+00
126.0 1.43E-19 0.036 0.06 0.005 1/202.8 -3.56E-19 -0.24 1.5E-19 2.0E+00
126.5 1.01E-19 0.036 0.05 0.005 1/204.2 -3.55E-19 -0.23 1.1E-19 1.4E+00
127.0 7.17E-20 0.035 0.05 0.005 1/205.7 -3.53E-19 -0.23 7.7E-20 1.0E+00
98
SADRAJ


Saetak 1
1.UVOD 1
2.PREDPLANKONSKA KVANTIZACIJ A 2
-2.1 Dosljedna kvantizacija 4
-2.2 Posljedice predplankonske kvantizacije 4
-2.3 Daljnje posljedice 7
3.PLIMSKA SILA 8
-3.1 Rad plimne sile 10
-3.2 J eansova masa 10
-3.3 J eansova masa fluktuacije 10
-3.4 Tlak plimne sile 12
4.KOZMOLOKA KONSTANTA 12
-4.1 Gustoa svemira 14
-4.2 Hubbleova konstanta 15
5.GRAVITACIONA INTERAKCIJ A 16
-5.1 Masa i energija gravitona 16
-5.2 J akost gravitacione interakcije 18
-5.3 Specifini naboj gravitona 19
-5.4 Gravitoni i Planckova raspodjela 19
6.PLANCKOVA I EINSTEINOVA TEMPERATURA 20
7.ELEKTRINI NABOJ 22
-7.1 Odnos gravitacione i elektromagnetske interakcije 25
-7.2 Evolucija konstante fine strukture 25
-7.3 J ednadba promjene elektrinog naboja 29
-7.4 Diskontinuitet u evoluciji elektrinog naboja 30
-7.5 J o neka svojstva predplankonskih naboja 31
8.TEMPERATURA SVEMIRA 33
-8.1 Odnos energije zraenja i energije tvari 35
-8.2 Rekombinacija 39
-8.3 Broj fotona 40
-8.4 Broj fotona po barionu 42
-8.5 Entropija plankona (svemira) 45
9.ODNOS GUSTOE ZRAENJ A I GUSTOE TVARI 46
-9.1 Kada su gustoa zraenja i tvari bile jednake 47
10.TLAK U SVEMIRU 48
-10.1 Odnos tlaka zraenja prema tlaku tvari 49
-10.2 Odnos tlaka zraenja i tlaka plime 52
-10.3 irenje plankona 53
11.ENERGIJ A BARIONA, FOTONA I GRAVITONA 55
12.RAANJ E BARIONA. X-BOZONI 57
99
-12.1 Pojava protona 59
-12.2 Odnos broja protona i neutrona u svemiru 61
13.POKUAJ PREDVIANJ A MASA EL. ESTICA 62
14.PRIBLIAVANJ E FIZICI ELEMENTARNIH ESTICA 64
-14.1 Neki elementi fizike elementarnih estica 67
15.J O O MASAMA ELEMENTARNIH ESTICA 70
-15.1 Prilagodba izraza za konstantu veze 71
-15.2 J akost Higgsove samointerakcije 73
16.PRESLIKAVANJ E PREDPLANKONSKIH STANJ A 74
U POSTPLANKONSKI SVEMIR
17.ELEKTROSLABA INTERAKCIJ A 76
-17.1 Raanje W-bozona 77
-17.2 Mase medijatora elektroslabe interakcije 78
18.VELIKO UJ EDINJ ENJ E INTERAKCIJ A (GUT) 79
19.PONOVNO U MAKROSVIJ ETU. CRVENI POMAK 80
-19.1 "Nekozmoloki" plavi (nabojni) pomak 81
-19.2 Utjecaj plavog na mjereni crveni pomak 82
-19.3 Primjeri 84
20.ZAKLJ UAK 86
Literatura 88
Dodatak 89
Sadraj 98





VIEW OVER THE PLANCK WALL

So called Planckonian model of Universe (described in [1], with
which this work constitutes a whole) is extended and complemented by
incorporating some elements, which make a prerequisite for its synthesis
with elementary particle physics. Trying to give some anticipations
about elementary particles and interactions like quantity of their
masses, mass of Higgs particle, strength of Higgs selfinteraction and
similar early stages of Universe development are being considered on
this basis. Glance into origins, which reach "before" Planck time has also
been tried.