OVISI LI VRIJEME RASPADA PROTONA O STAROSTI SVEMIRA?

Babi Ladislav V.Nazora 2, 40000 akovec Hrvatska

1. UVOD Na poetku bijae kaos. Nazovimo tim imenom kvantne fluktuacije vakuumskih stanja, u prosjeku nulte energije. Neka je neodreenost energije ovog stanja jednaka Planckovoj energiji

E = E p .

(1)

Iz relacija neodreenosti slijedi:

t 

= 5.38  10
44 s . Ep

(2)

U prosjeku, ova fluktuacija ima trajanje od 5.38  10
44 s nakon ega poinje njen razvoj veliki prasak ekvivalent poetka svemira. Tako je sve poelo.

2. OSNOVNI ELEMENTI PLANKONSKOG MODELA SVEMIRA Definiramo hipotetiku esticu imenom PLANKON, koju karakteriziraju tzv. Planckove vrijednosti fizikalnih veliina
p , Tp , M p ,
p , E p , p , p , ... Plankon u naoj slici predstavlja najraniju fazu u evoluciji svemira protosvemir ili prasvemir, u biti, gore opisanu fluktuaciju vakuuma. Daljnji razvoj ove fluktuacije (naeg svemira) deava se u skladu sa niz kvantnih uvjeta tipa:
R N = N
p , TN = NTp , M N = NM p , E N = NE p ,

(3a) (3b) (3c) (3d) (3f)

N =

p
N2

prirodan broj kojeg veli ina ovisi o brzini irenja prednje v2 1
2 c fronte svemira (kratkoe radi nazvat emo ga kozmi kim kvantnim brojem), a ija suvremena vrijednost iznosi oko

gdje je N =

N
10 61 .
Razvoj svemira zbiva se kvantno-relativisti ki, u skladu sa odranjem energije: gravitacijska energija + vlastita energija = 0 ,

(4)

(5)

njegovim prolazom kroz niz kvantnih stanja od N=1 (plankonska faza) do N = 1061 (suvremena faza). U takvoj slici suvremene karakteristike svemira su: starost TN = 17
109 god radius RN = 17
10 god
9

(6a) (6b) (6c) (6d)

masa M N = 2.18
10 kg
53

gustoa  N = 1.2  10
26 kg / m3

Kao posljedica relativisti kog irenja, za svaku jedinicu kvantnog broja N, masa svemira raste za M p = nB m p = 2.18  10
8 kg to s druge strane tuma imo kao stvaranje nove mase ekvivalentne masi od nB protona ( nB = 1.3
1019 ). Broj bariona u svemiru je (7) N B = NnB , to danas priblino iznosi
N B = 1.3
1080 .

(8)

3. PROTONI I NEUTRONI

Dva jedina stabilna bariona u svemiru predstavljaju proton i neutron (slobodni se neutron ustvari raspada sa srednjim vremenom ivota od tn = 920 s ). Proton ( m p = 938.3 MeV / c 2 ) i neutron ( mn = 939.6 MeV / c 2 ) tretiramo kao dva energetska stanja jedne estice nuklona. Unutar jezgre povremeno dolazi do njihova raspada (  + i 
) to nije re eno, promjene energetskog stanja nuklona:
p  n + e+ +
n  p + e
+  ,

kojom prilikom se ne mijenja barionski broj. Njihov se raspad dade opisati poznatom formulom

n = n0e

t T

(9)

gdje je n-broj neraspadnutih estica, a T je vrijeme za koje se raspadne e-ti dio po etno prisutnih estica (tzv. Srednje vrijeme ivota). Za t << T moemo pisati jednostavnije:

t
n , = T n0

n
broj raspadnutih cestica .

(10)

Prema razli itim teorijama velikog ujedinjenja dolazi do raspada protona, kojom se prilikom naruava o uvanje barionskog broja. Najvjerojatniji kanali raspada su pritom: a) prema supersimetri nim teorijama velikog ujedinjena:
p 
 + K + n 
 + K 0

b) prema SU(5) teoriji:

p
e+ + m0

n  e+ + m

gdje je m =
,  ili  mezon. Uzrok raspada protona su superjake sile (prijenosnik kojih je superteki X-bozon) koje, mijenjajui kvarkove u leptone, uzrokuju njegov raspad. Srednje vrijeme ivota protona (po SU(5) teoriji) dano je sa:
tP =
M X = (3 1.5)
1014 GeV / c 2 mP = 0.939 GeV / c 2 1
= 42
1  p = 4.4  10
24 s C =1
4 C MX
1 , P 4  2 mP

(11)

masa X-bozona masa protona konstanta fine strukture velikog ujedinjenog djelovanja

bezdimenzoinalni faktor koji ura unava da su kvarkovi zato eni u hadronu (ovisi o modelu)

te, uz gornje vrijednosti iznosi:

t P = 2.56
1030 god

(12)

(openitije, t P
1030 2 god ).

4. RASPAD PROTONA PREMA PLANKONSKOJ TEORIJI Raspadu protona, po plankonskoj teoriji, moemo pristupiti na vie naina. a) Smanjuje li se broj bariona (protona) u svemiru uslijed njihova raspada onda se to u danom trenutku (tono odreen kozmiki kvantni broj N) deava za paket plankonske mase M p = 2.18  10
8 kg . To izaziva neodreenost u poznavanju mase svemira:

M N = M p .

(13)

Diobom ove relacije sa ukupnim brojem protona u svemiru ( N B ), dobije se neodreenost mase po jednom protonu:

mP =

M p NB

Mp NB

Mp NnB
mP . N

mP , N

(14)

mP =

(15)

b) Ako je (u dani as) M N - masa svemira, a
M N neodreenost mase svemira uzrokovana raspadom protona, tada je vjerojatnost raspada:
w=
M N M p
N
N , = = MN M pN N

(16)

M N
mP
N NB = = . MN mP N NB

(17)

Za
N = 1 slijedi:

mP = mP . N

(15)

c) Kao posljedica raspada protona mijenja se broj bariona ( N B ) u svemiru, dok njegova masa ostaje nepromijenjena. To uzrokuje neodreenost u poznavanju protonske mase (
mP )

mP =

MN , NB

(18)

mP =

M N N B . 2 NB

(19)

Kako se spontane transformacije mase u svemiru deavaju (po plankonskoj teoriji) samo u obliku paketa plankonske mase ( M p ), to se broj bariona mo e promijeniti samo za nB :

N B = nB .
Odatle slijedi (zanemaruju
i predznak):

mP = mP . N

(20)

(15)

Na osnovu ovog izraza te relacije neodreenosti za energiju i vrijeme, slijedi:

tP =

N
N . = c
mP mP c 2
2

(21)

Kako je

mP c 2 =
P , to izlazi


1 , t P = N P
1 P = 7  10
25 s ,

(22a)

odnosno

1 , t P = N P
1 P = 4.4  10
24 s .

(22b)

Neodreenost boravka protona u njegovom osnovnom stanju energije 938.3 MeV (njegov srednji ivot) iznosi prema tome
t P = 1.38
1030 god .

(23)

ivot protona je dakle, direktno povezan sa kvantnim brojem svemira N (njegovom staro
u, masom, jednom rijeju, stanjem njegove evolucije). Proton vremenom postaje sve stabilnija estica. Iz
n t (24) (n = N B ) = , n tP izlazi da
e se u dananje vrijeme ( N B = 1.3
1080 ) tijekom godine dana raspasti, irom cijelog svemira, oko 9.4
1049 protona. Kako je ovo pra
eno (po plankonskoj teoriji) istovremenim stvaranjem mase, ne treba se bojati kraja svemira uslijed umiranja protona.

Poto je, po plankonskoj teoriji N =

1 v2 1
2 c

, to vidimo da se srednje vrijeme raspada

protona

tP =

1 P

v2 1
2 c

(25)

u naoj interpretaciji dobije kao relativisti ki efekt dilatacije vremena uslijed irenja svemira. Primijetimo jo da relaciju (22a,b) moemo uslijed N = TN / Tp ,

1 P / Tp = nB , nB = N B / N pisati i kao:

t P = nBTN ,

TN = 17
109 god (starost svemira) M nB = p = 1.3
1019 mP

(26a)

ili:

t P TN = = Tp , NB N

Tp = 5.38  10
44 s

(Planckovo vrijeme)

(26b)

5. RASPAD SLOBODNOG NEUTRONA Zbog brzog 
raspada ( tn = 920 s ) kojim prelaze u protone, broj slobodnih neutrona je u odnosu na protone zanemariv. Ako su po etne koli ine bile jednake, tada je:

nneutron t P = = 4.7  1034 .
n proton tn

(27)

Po svakom raspadnutom protonu, dezintegrira se 4.7
1034 neutrona. Jasno je stoga kako je broj neraspadnutih slobodnih neutrona prakti ki jednak nuli. Sa stanovita o uvanja barionskog broja ne radi se o pravom raspadu, ve samo o transformaciji nuklona iz jednog u drugo kvantno stanje. U tom je smislu slobodni neutron (nuklon) stabilna estica.

6. RASPAD PROTONA I NEUTRONA U JEZGRI Neodre

enost mase bariona (protona i neutrona) u jezgri je:

m =

M N N B . 2 NB

(28)

Kako se
raspadom u jezgri ne mijenja broj bariona (
N B = 0 ) to je i
m = 0 . Vrijeme raspada protona (neutrona) je zbog relacija neodre
enosti
t
= , c
m
2

(29)

to zna i da su proton i neutron unutar jezgre stabilne estice (zaklju ak je u stvari predodre
en implicitnom pretpostavkom da u jezgri sem spomenutih ne dolazi do drugih raspada s promjenom barionskog broja). Po nama, ipak bi moda trebalo razlikovati raspade slobodnog (raspada se) i vezanog protona (stabilna estica).

7. EKSPERIMENTI Zanemarimo li na trenutak prije naglaenu potrebu razlikovanja slobodnih i vezanih protona, o ekivali bismo u detektoru koji sadri 3000 t vode (rudnik Kamioka, Japan) oko 390 raspadnutih protona godinje (ustvari manje, jer je osjetljiva masa detektora pod softverskom kontrolom manja, svega 880 tona. Napomenimo da u pro ienoj vodi, skoro 1/5 mase ine, zbog disocijacije, slobodni protoni).
t = 1 god

n t = , n tP

n = 1.8
1033

10 = 1032 18

(30)

t P = 2.56
1030 god

Prema japanskoj eksperimentalnoj grupi, za parcijalni kanal raspada

p  e+ +
0

(raspad ina e nije opaen ni u jedne od est eksperimentalnih grupa irom svijeta) procjena ivota protona je
t P
3.3  1032 god .

(31)

Dakle je:

t P ( pokus )
1.3  102 t P ( SU (5))

tj.

(32)

t P ( pokus ) t P ( nas model )

2.4  102 .

(33)

Daje li teorija loa predvi

anja? Treba li promatrati druge kanale raspada (vjerojatnost spomenutog je procijenjena na 40%)? Ili se, jednostavno, mora povesti ra una o razlici izme
u slobodnih i vezanih protona?

8. SINTEZA (FORMALNA) SU(5) I PLANKONSKE TEORIJE Kako se na rezultat (22b) i rezultat SU(5) teorije (11) odnose na istu pojavu (raspad protona), njihovom usporedbom dobivamo:
N=
4 C MX . 4
2 mP

(34)

Na ovaj na in izra unat kozmi ki kvantni broj iznosi

N = 1.84
1061 ,

(35)

za razliku od nama upotrebljene vrijednosti N = 1061 to bi (u slu aju ispravnosti prve vrijednosti) upuivalo na veu starost, radius, masu, svemira od onih kojima operira plankonska teorija(za 84%). U slu aju valjanosti drugog broja, dolaze u pitanje vrijednosti C , M X ,
(primijetimo da bi, uz N = 1061 , bilo
 1 / 31 
QCD , odnosno, omjer elektrodinami ke prema kromodinami koj konstanti fine strukture bio bi
QED /
QCD  0.23 ). Postoji me
utim ozbiljnije neslaganje izme
u rezultata ovih dviju teorija. Kvantna kromodinamika predvi
a opadanje konstante fine strukture
QCD s porastom energije (idui u prolost vasione) od dananje vrijednosti (1/5 do 1) na vrijednost 1/42 prema kojoj, rastui, tei i elektrodinami ka konstanta fine strukture
QED (danas  1/137). Na energijama reda 1015 GeV dolazi do velikog ujedinjenja svih sila (osim gravitacije). Suprotno ovom predvi
anju, naa kombinirana formula (34) o ekuje da
raste kad se starost svemira smanjuje.

9. KORAK DALJE Gustou svemira moemo izraziti preko plankonske gustoe:

N =

p , N2

p = 1.2  1096

kg , m3

(3f)

a gustou plankona pomou protonske gustoe:

4
p =
P nB ,

P = 4.2  1019

kg m3

(36)

3
pV p
p
3p
p mP (gleda se nB = ). = = = mP
PVP
P
3 M3 P p

Mp

Razmatrajui relaciju (34) na sli an na in kao gore, dobije se:

X =
Kako je

N
2 P . C

(37)

4 N
2 M X 3 = 4 = 1.04  1058  nB = 2.2  1057 C mP

(38)

mi emo staviti

N
2 3 = nB . C

(39)

To postiemo redefiniranjem mase X-bozona (koja je ionako poznata s velikom neodre

enou) na otprilike:
M X
2  1014 GeV / c 2 .

(40)

Time predvi
anje SU(5) teorije o srednjem ivotu protona postaje
t P = 5.4
1029 god ,

(41)

me
utim, nama omoguava da gustou X-bozona izrazimo kao:
3 ,
X =
P nB

X = 9.2  10 76

kg m3

(42)

(u svakom slu aju vrijedi bar priblina jednakost).

Temeljem slinosti formula kojima se gusto e plankona i X-bozona izraavaju pomo u protonske, pretpostavit emo postojanje jo dviju supertekih estica slijede ih karakteristika: estica a gusto a
3
  kg/m   2 m
GeV/c  

a =
Pn
7.1
10 57 3.4
109 3.4
109 5.8  10
26 3.9
1022 1.3
1019 6.8 10
25

2 B

estica b
b =
P nB
5.5
1038 5.6
104 5.6
104 3.5  10
21 6.5
1017 4.7
1028 2.5  10
15

E [GeV ]

[K ]
N TN [ s ] (masa se rauna iz ma ,b = 4

[ m]

 mP )
P Teorija bi trebala predvidjeti znaenje tih estica koje sa ranije spominjanima tvore niz:
plankon  X-bozon  a-estica  b-estica  proton 10. ZAKLJUAK Problemu nestabilnosti (raspadu) protona pristupili smo sa kozmolokog aspekta, dakle dijametralno suprotnog fizici elementarnih estica, dolaze i do, u biti, identinog zakljuka: (slobodni) proton umire.
injenica da SU(5) teorija ivotni vijek protona izraava pomo u vrijednosti konstante fine strukture velikog ujedinjenja (
= 1 / 42 ) u asu raspada ovog ujedinjenja (~10
37 s nakon velikog praska), dok mi istu starost protona izraavamo tekuom (trenutnom) vrijedno u kozmikog kvantnog broja, raa dvojbe. Prema prvoj interpretaciji, vijek protona genetski je odreen, doim po nama, njegovo umiranje ovisi o povezanosti protona sa evolucijom vasione iji je on sam dio. Bilo kako bilo, proton poput svega to se raa konano mora i umrijeti. Sre a po nas da mu je priroda sama po sebi (kao da je iitala nae elje), namijenila dug ivot.

a ,b

U
akovcu, 2000. Ladislav Babi

10

LITERATURA 1) L.Babi, Prema kvantnoj kozmologiji, 1999., (neobjavljeno) 2) T.Petkovi, Moderna fizika i spoznajna teorija, kolska knjiga, Zagreb, 1990. 3) S.Weinberg, U potrazi za konanom teorijom, Izvori, Zagreb, 1997.

11

DOES THE TIME OF PROTON DECAY DEPEND ON THE AGE OF THE UNIVERSE?

Work is dealing with decay of proton from the cosmological point of view. It is foreseeing the existence of two new, supermassive elementary particles with masses 3.4
10 9 GeV / c 2 and 5.6
10 4 GeV / c 2 .

12