Sanatta Ekspresyonizm

www.MaximumBilgi.
com
ARATIRMA SERS No.75
Sanatta Ekspresyonizm
Aratrma Serisi No.75
EKSPRESYONST AKIM
19. yzyln sonundan balayarak plastik sanatlarn terimleri, tuhaf bir biimde tm teki sanat dallarna da yaylarak eilimleri, entelektel akmlar, hatta an ruhunu tanmlamada temel oluturdu. zellikle Almanya'da bu, Empresyonizm, Neo-Romantizm ve Art Nouveau'ya uyguland. Fotorafn bulunmas, resmin kat kurallardan kurtulmasna izin verecek bir ortam salam ve bylece sanat ile gerek arasndaki ilikide ortaya kan kkl deiiklii de kesinlikle nceden hazrlamt. Ancak resimsel kavramlarn sanat dnyasna bu denli yaylmasnn kukusuz baka bir nedeni daha vard. Bu da, birdenbire ortaya kan yeni bir olayn ender olarak bir tek sanat biimiyle snrlanmasyd. Yeni slup, belirli bir a, toplum ve uygarlk gryle daha ok balantlyd; Romantizmden Srrealizme dein sanatsal anlatmn tm biimleri bu slubun kapsamna giriyordu. Ekspresyonizm (Davurumculuk) bu durumun zgn bir rneidir. Ekspresyonist sanat yaptlar, iinden bir kuan genel duygularnn tm ynleriyle fkrd inanlarn dile getirilmesi olarak tanmlanabilir. Yvan Goll, burada, ayn teknikleri kullanan, belirli bir program erevesinde birlemi sanat topluluu anlamnda bir okuldan sz etmenin olanaksz olduunu sylemekte hakldr. Goll, 1921'de Ekspresyonizmin, entelektel alanda tpk bir salgn hastalk gibi hereyi etkilediini; yalnz iir ve resmi deil, dzyazm, mimarlk, tiyatro, mzik, bilim, niversite ve okul reformlarn da ynlendirdiini belirtmitir. Bir Terimin Tarihesi nmzdeki sorun Ekspresyonizm terimini tanmlamak ve ncelikle bu terimin nasl ortaya ktn bulmaktr. Yazarlarn ou bu terimin Almanya'ya Abstraction and Emphaty (Soyutlama ve Etki) adl kitabn yazar Wilhelm Worringer araclyla girdiini ve onun tarafndan 1911'de ilk kez kullanldn ileri srmektedir. Buna karlk bakalar, bu onuru Paul Cassirer'e vermektedir. Cassirer, 1910'da Pechstein'n bir resmi nnde, bu resmin hl bir Empresyonizm rnei olup olmad sorusunu, bunun bir Ekspresyonizm rnei olduunu aklayarak yantlamtr. Bu alayl aka sonucunda ortaya kan Ekspresyonizm teriminin, dergilerin haber stunlarna gemeden nce sanat evrelerinde moda olduu sylenmektedir. Doruyu bulmak kaygsyla aratrmaclar bu szc kkbilgisi (etimoloji) asndan incelemilerdir. rnein Armin Arnold, 1850 Temmuzunda Tait's Edinburgh Magazine adl bir ngiliz dergisinin, yazar belli olmayan bir makalesinde modern sanatn Ekspresyonist Okulundan sz edildiini,
__________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM
ayrca 1880'de Manchester'de Charles Howley'in modern ressamlar konu eden konumasnda, bunlarn odan Ekspresyonistlerin oluturduunu ve bu terimi duygu ve tutkularn davurmay amalayan kiileri tanmlamak iin kullandn sylediini kantlamtr. Yine Armin Arnold'a gre 1878'de Birleik Amerika'da Charles de Kay'n The Bohemian (Bohemler) adl romannda kendilerine Ekspresyonistler adn takm bir grup yazarn ad gemitir. Gerekte bu Anglo-Sakson kullanma biimi, aka tanmlanm bir slubu ya da belirli bir sanatsal eilimi anlatmaktan ok uzaktr. Ayn durum Fransa iin de geerlidir. Burada, oktan unutulmu orta derecede bir ressam olan Jules-Auguste Herve 1901'de yaptlarn sergiledi.Bu szck kukusuz Empresyonizmce bantl olarak, ona kar k anlamnda kullanlmt. Ancak, Almanya'da sk sk deinilmesine karlk, Fransa'da bu szck hem gnlk konuma dili iinde, hem de sanat eletirilerinde ender olarak kullanld. Jules-Auguste Herve, Fransz resim tarihinde nemli bir iz brakmadndan bu szcn kullanm enderliini korudu. Kald ki, Herve'nin szc tekil yerine oul olarak kullanm olmas bunu bir estetik akmna ad takmak zere dnmediini de belirtmektedir. Bu nedenle, nl sanat aracs Daniel-Henry Kahmveiler 1919'da Das Kunstblatt (Sanat Sayfas) adl dergide ok hakl olarak, Almanya'da o sralarda yaygnlamaya balayan, Ekspresyonizmin Fransz kkenli olduu dncesine saldrd. Bu kavramn Fransa'da kullanlmad ve gzel sanatlara tmyle yabanc olduu stnde srarla durdu. Kahnweiler ne sylediini ok iyi biliyordu, nk yeni yeteneklerin ateli bir ycelticisi olarak sapna kadar Paris sanat dnyasnn iine gmlmt. Kavramn kesinletirilmesi konusunda duyduu kayg, estetik yarglar arptan karkl gidermek isteinden douyordu. zellikle Matisse'i Ekspresyonizmin nderi olarak gsterecek lde ileri giden Theodor Daubler'e yant vermek isteindeydi. Theodor Daubler ayrca, kukusuz bu terimi eletirmen Loui Vauxcelles'in sorumlu olduu Fovizm ile kartrarak, Louis Vauxcelles'i Matisse'in bu yeni tanmnn bulucusu olarak gstermekteydi. Aslnda Theodor Daubler'n Matisse konusundaki bu yaktrmas tmyle dayanaksz saylmazd. Matisse'in adn anarak Alman resminin bir sredir tutturduu yolun ynn tanmlamaya almak, Matisse'nin Neo-Empressionizm (Yeni zlenimcilik)ten koptuktan sonra ncs olduu eitli eilimleri Alman resminde grmek oluyordu. Bu eilimleri oluturan dnceler unlard: Bir yapt doay yknmemelidir; yapt tm zorlamalarn yadsnmasdr; yapt usddr ve olgucularn (pozitivist) ve fizikilerin haksz savlarna kar gelmek zere yaratcnn doasndan kar; yapt renklerle bilinmeyen bir g tarafndan ynetilen, saldrc bir ilikiye girerek zdei biimlendirir. stelik Matisse 1908 knda Almanya da yaptlarnn ilk nemli sergisini amak iznini alrken 1908 Aralk aynda Grande Reveue de km olan 'Ressamn Notlar" adl yazs 1909'da Kunst und Knstler (Sanat ve Sanat) adl dergide yaynland. Bu yazda Matisse bireysel ve znel olduunu ileri srerek yle diyordu: "Her eyin stnde kendime Davurum (Expression) iin bir yol aryorum". Genellikle Ekspresyonist olarak tanmlanan Alman ressamlarnn amalarna olduka ters den baka
__________________________________________________________________
nergelerin eliinde olmasna karn, Matisse'in gerei dorulayan bu szlerimi Expressionismus teriminin olumasna katkda bulunmas hi de olanaksz deildir. Ancak bu szcn halk nne kmas ne ngilizce dili konuan lkelerden dn alma yoluyla, ne de Jules-Auguste Herve veya Matisse ile bantl olarak gerekleti. Olanak bu sergi dolaysyla dodu: Berlin Sezession'u (Berlin Sanatlar Birlii) 1911 Nisan-Eyll Sergisi Lovis Corinth ynetiminde Empresyonist gelenei srdren bu sergiye, olaand olarak yeni Fransz ressamlarndan bir grup da arld. Bir salonda Braque, Derain, van Dongen Dufy, Friesz, Manguin, Marquet, Picasso ve Vlaminck'in yaptlar topland. Serginin katalounda bunlar Ekspresyonist olarak sunuldu. Bu tanmn sorumlusu kimdir? Bugn buna bir yant bulmak ok zordur. Ancak, Almanya'da uzun bir sre sanld gibi, bu terim ad geen ressamlardan kaynaklanmamtr. Kun Hiller 1945'den sonra yazd anlarnda srarla, bu terimin Empresyonizm'den honut olmayan gen Fransz ressamlar tarafndan bulunduu sylencesine inanmaktadr. Nitekim 1911 Nisan'ndan sonra o dnemin sanat eletirmenleri Berlin Sezession'u sergisi konusun da yazdklar yazlarda da bu fikri belirtmektedirler. Almanya'da 'Ekspresyonizm' szcn ilk kullanan kii olarak bilinen Walter Hegmann'n 1911 Temmuz'un Der Sturm (Frtna dergisinde yazd bir yazda savunduu da kesinlikle budur. Hegmann, "Bir grup Fransa-Belika kkenli sanat kendilerine Ekspresyonist demeye karar vermilerdir" demitir. Yeni sanat konusundaki tartmalar ve yazlar sonucunda, Fransz da olsa, Alman da olsa tam anlamyla bir estetik akmn gelitii yadsnamaz. Balangta belirsiz bir terim olan Ekspresyonizm, birbirinden ayr iki akmn, Gelenekilik ve Yeniciliin (Modernizm) ekimesi yznden daha kesin bir tanm kazanm oldu. Geleneki grubun szcs Cari Vinnen, Alman resim galerilerinin yabanc ressamlar tarafndan igal edilmesine kar kt. Wilhelm Worringer, Der Sturm'un Austos 1911 saysnda buna yant vererek, Ekspresyonistlerin (o da Berlin Sezession'unda sergi aan Fransz ressamlarn byle tanmlyordu), bu akma bir hiten balamadklarn, Cezanne, van Gogh ve Matisse'den teknikler aldklarn, hepsinin Empresyonizmin etkilerinden uzaklam sanatlar olduklarn sylemitir. Bu sonuncu ayrm artk belirleyici oldu ve yeni sanat tantan Fransz ve Alman ressamlarnn ayrm yaplmadan birbirlerine balanmalarn salad. Empresyonist estetie kar tepki gsteren herkes Ekspresyonist olarak tanmland. Artk yalnz gerei tantmak, tpksn aktarmak ve yknmek istemeyenler Ekspresyonist saylyordu. Bu nedenle, Avusturyal yazar Hermann Bahr 1914'de yazd bir kitapta Ekspresyonist akm yaratanlar iine Matisse, Braque, Picasso, Ftristler ve Fovlar, Die Brcke ve Der Blaue Reiter gibi Alman gruplarn yelerini, Viyana'l Oskar Kokoschka ve Egon Schiele'yi almtr. Birka ad dnda, bu Ekspresyonizm anlay Almanya'da geerli kald. Der Sturm dergisinin yneticisi ve akmn yaygnlamasnda byk katks olan Herwarth Walden bir Ekspresyonizm tarihi yazd: Balangta Kokoschka'nn olduunu, daha sonra Ftristlerin, zellikle Boccioni'nin geldiini,
__________________________________________________________________
bunu srayla Ruslarn, zellikle Kandinsky ile Chagall'n ve Franz Marc, August Macke gibi Almanlarla svireli Paul Klee, Fransz Albert Gleizes, Robert Delaunay ve Fernand Leger'in izlediini syledi. Walden iin Ekspresyonizm, kiinin derinliklerinde yatan yaanm deneylere biim veren bir sanattr. Doay yknme yadsnd srece, slup eitlemeleri nemli deildir. Berlin'de, 1913 Ekim'inde alan sonbahar Salon'u katalogu nsznde Walden, "ister resime, ister doaya uygulansn, taklit hibir zaman sanat olamaz" demektedir. Yaznn baka bir blmnde yaratc olguyu yle tanmlamaktadr: "ressamn yapt resim en isel duyularyla algladdr, varlnn anlatmdr, davurumudur; geici olan herey onun iin sadece simgesel bir grntdr; kendisi iin en nemli dnce kendi yaamdr; d dnyann kendi stnde brakt izlenimleri o kendi iinden geirerek davurur. O, grdklerini, iindeki doa grnmlerini iletir ve bir yerde de onlar tarafndan iletilir". Bundan byle tm sanatsal yaratclk, sanatnn kendi iindeki derinlii yanstmas olmalyd. Empresyonizme ve daha genelde Natralizme (Doalcla) kar olan bu bakaldr, yeni estetiin kilit noktas oldu. Ekspresyonizmin ilk ve en nemli anlam budur. Herbert Khn, 1919 ylnda Die neue Schaubhne (Yeni Sahne) adl dergide yaynlanan tiyatro stne bir yazsnda, davurulu ekline bakmakszn yaratc etkinliin dayand temel ilkeleri aka gstermitir. "Empresyonizmin amac tantt nesne idi: Resimde grlen ey. ayn zamanda resmin anlamyd. Ne daha az, ne daha oktu. D dnyadaki bir eyin aynsnn yaplmasyla, o eyin evreni somut bir ortamla snrlanyordu. Ekspresyonizmde ise, resmin anlam ve yanstlan nesne birbirinden tmyle kopuktur. Yanstlan nesne, artk anlatlmak istenen deildir. Bu yanstma (somut ge), anlatlan anlamak iin yaplan bir ardr. Bir bakma, anlatlmak istenen ey resmin, tiyatro oyununun ve iirin tesinde balar." Yapt artk d dnyann gereini konu etmiyordu, baka bir gerei, yani sanatnn gereini savunuyordu. Daha 1912'de Bebuquin adl romann yazar Carl Einstein, Die Aktion dergisinde bu nokta stnde durarak, sanata den grevin, gnlk rastlantsal, ruhbilimsel ve ussal gereklerin yaratt basklarn zlmesini salamak ve kiisel yaratclk ve dsel bir itici gle yeniden kurmay (reconstruction) baarmak olduunu gstermitir. Kasimir den grnen gerek zgn olamaz. Gerek bizim tarafmzdan yaratlmaldr. Nesnenin anlam onun grnts arkasnda sakldr. Bir olaya inanarak, onu dleyerek ya da belgeleyerek doyuma eremeyiz. Verilmesi gereken dnyann grntsnn arnm, lekesiz bir yansmasdr. Bu da yalnz kendi iimizde bulunmaktadr" Bu nedenle Ekspresyonizm Natralizme kar bir tepki olarak hz kazand. Kandinskynin nerdii isel yaratma gereksinimi, Nolde'nin istedii isellik (znllk), Barlach'n gzlemleme gc, Carl Einstein'n Bebuquin'inde temel kural olarak steledii usdlk Carl Sternheim ve Alfred Dblin'in ksa yklerindeki igdsel gler, Oskar Kokoschkann Katil, Kadnlarn Umudu'ndaki dehette de grlecei gibi, davurucu ya da zsavunucu somut bir znellik her tarafta ortaya kt. Bu Natralizmin aksine, daha nceden tasarlanan resmedilecek bir dnce, anlatlacak bir konu, oaltlacak bir rnek
__________________________________________________________________

ya da dtan gelen bir itki sorunu deildi.
1911'de Schnberg Manual of Harmony (Uyumun El Kitab)'da sanatnn bakalarnn gzel olarak dnd eyi vermekte baarya ulamaa almadn, tam tersine kendisi iin nemli olan anlattn yazmaktadr. Sanat bir yl sonra Der Blaue Reiter yllnda da Avant-garde (nc) yaratclarn, Aristocu benzetmecilii; yani Naturalizm ile onun bir dal olan Empresyonizmin temelini oluturan, doay snrlandrmay beenmemede birletiklerini aka gstermitir. Karl Kraus, dil dncenin anasdr derken, Wassily Kandinsky ve Oskar Kokoschka dtan grnen biimiyle artk renkler ve biimler araclyla dgcne zgrlk vermek iin st rtl bir neden olan nesnenin resmini yaparken o zamana deil yalnz bestecilerin uygulad ekilde kendilerini da vururlar. Bunlar sanatn gerek ruhunun gittike daha yaygnlaarak bilindiini gsteren belirtilerdir. Kandinsky'nin Sanatta Tinsellik zerine adl kitabn byk bir zevkle okudum. Resimde izlenecek yolu gsteren ierik konusunda kukular olanlarn, buna artk gerek duymayacaklar umudunu veren bir kitap bu." Birinci Dnya Sava'ndan sonra bu Natralizmden kurtulu sinemada da ortaya kt Sinema yalnz, sinema tekniinin znde bulunduu dnlen gerein tpatp retiminde kurtulmakla kalmam, tiyatroya zg yntemlerden syrlp, kendine zg yntemleri zorlayarak egemenliini salamlatrmasyla ortaya kan baka bir zgrlkten tmyle sinematografik bir sanat domutur. Doktor Kaligari'nin Odas (1919) ve Sabahtan Geceye (1920) adl filmlerin deeri, sinemann sanatsal bir davurumla kullanlmasndadr. Burada, film setleri, klandrma, kamera devinimleri ve oyun bir bileim iinde eritilmitir. Bu bileim dnyann znel bir grntsn ortaya karr. O sralarda Almanya'da bu zgn sinema rnekleri pek anlalmamt. Doktor Kaligarinin Odas, Die Neue Schaubhne dergisi taraftarlarnca szde davurumculuu asndan alaya alnmtr. Sabahtan Geceye ise halka gsterilme hakkn bile alamamt. Buna karlk bu filmler Fransa'da zgnlkleri dolaysyla vlmtr. zellikle film ynetmeni Rene Clair 1922'den balayarak bunlarn zgnlne Films'de deinmitir: "Kaligari, birka kurald rnek hari, saraslmazcasna duran gereki dogmaya kar kmaktadr ve gerein en ilgin biiminin znel yorum olduunu kantlamak istemektedir" Clair, uzmanln gsteren u szleri de sylemitir: "nsan eli demi bir doa en azndan allagelmi bir doa kadar ilgintir. Film setleri, oyuncular, klandrma, oyuncularn makyajl yz yle bir btn oluturur ki, insann anlama gc, bunu denetlediini bilmekten sevin duyar" Natralizme Kar ki Eilim Somut gerekilie her trl ballk eilimini reddederek znelliin anlatmn yeleme yaratcnn iki temel eyi gznnde tuttuunu varsayd: Yrek ve anlama gc. Bu yollarn kullanma olanan ortaya kard, Fakat sonuta, birinde anlama gc, dierinde de yrek elerine ncelik tannan iki eilim dodu: Kimi zaman kk drc anlamda beyinsel olarak tanmlanan anlama
__________________________________________________________________
gcne ilikin bir grkem sanat ve duygusal bir yaylma sanat. ki ucun Ekspresyonizm iinde erimesi de ite bu nedenledir. Sanki anlatm dili sonsuz eitlilik gsteren olanaklarla dolup tam gibi, davurumcu simgesel bir yeinlik yaratmak iin biimlerde arnma vardr. Aslnda bu iki eilim arasnda byk bir ayrlk yoktur, nk ikisi de karlkl fikir al-veriinde bulunmutur. Yine de bu ayrlk Almanya'da 1910-1925 arasnda tm sanat evrelerini kapsayan zel ortam oluturmutur. lk eilimin en nemli amac soyutlamayd. Oswald Herzog'un 1919'da Der Sturm dergisinde soyut davurumculuk olarak tanmlad da budur: "Soyutlama tinsel dzeyde elde edilen eyin fiziksel biimleniidir. Soyut davurumculukta nesneler yaratlr, ama balang nesneyle deildir, zneyledir. Nesne, zdeksel davurumculukta grne katkda bulunur. Arnml ve younluu iin gerekli olmayan yadsyarak znenin zn damtr". Bu yorum Kandinsky'nin resim ve tiyatro denemelerini, August Stramm'n iirsel
zmlemelerini, Lothar Schreyer'in dramlarn, Emil Pirchan'n tiyatro dekorlarn ve Hindemith'in kimi bestelerini tanmlayan bir yaklam gstermektedir. Tiyatroda psikolojinin yadsnmas, her eyden nce ilkeleri simgeleyen az ok soyut karakterleri tretmitir. Yksek dzeyde davurumcu bir g salamak iin her alanda biimler ve izgiler arlk derecesinde arndrlmtr. Roman alannda bile durum byledir. Paul Hatvani'nin dedii gibi: "Dzyaz soyut olmaldr! nemli olan dzyaznn ne syledii deil, onun sylenmi olmasdr. Dzyaz kendisini davurmaldr". Burada, yine Natralizme bir tepki olarak kan Fransz ve Belika simgecilii (Sembolizm) nin mirasna deinmek gerekir. Walden ve evresinin, ayrca Der Sturm dergisinin srarla stnde durduu arnm resim, arnm mzik, arnm iir simgecilik geleneinin istekleriydi. Bu istek, belirli bir gere stnde sanatsal etkenlii younlatrmak uruna nesnenin yok edilmesine varyordu. U snrlara dein zorlanan sluplamann alama gc, simgeci estetiin temel esini oluturuyordu. Bu alama gc Kandinsky'nin tiyatro dncelerinde en yksek soyut noktalara varmtr. Kandinsky ilk soyut resmini 1910'da yaptn ve simgeci ozanlar usanmadan okumasyla belirli bir dzeye vardn ileri srer. Kandinsky, Sanatta Tinsellik zerine'de. Maeterlinek'e dayanarak, maddeletirmesi gereken nesneden ayrlan kelimenin saf tnsndan, dinleyicinin o kelimenin soyut anlatmn nasl algladn anlatmaya alr. teki eilim ise daha ok bastrlm bir iddetin patlamasna eittir. Sanatta rpntl, yapay davranl zellikler ve arptlm biimler vard. Bunlar, hznl bir ac, bir abartma, bir bakaldrma l, iirin kendinden geme cokusu, takn ve grltl bir tiyatro sylevi, hastalkl bir iklim, bir keder ortam ve gerilimler evrenini kapsar. Yvan Goll 1924'de ekspresyonizmin bu ynn anlatarak, bunu "kudretsiz insann gkkreye kar kzgnlkla sallad ilk yumruk" olarak yorumlamtr. Bu, her zaman kaba ve umutsuz deildi. rnen Conrad Felixmller'in zenci sanatn anmsatan sluptaki bir tahta yontusunda, doal arnml iinde Prometheus amalar gderek, lksel insanl ycelten bir erkek grlr.
__________________________________________________________________
1913'de Die Weissen Bladetter (Ak Yapraklar) dergisi Ekspresyonizmin bu ynn aadaki tanm iine erevelemeye alr: "Younlama, tutumluluk, ktlesel g, salam olarak yerletirilen biimler ve iddetli hisleri aa karan bir hzn davurumculuun gerek yapsn aklayan zelliklerdir". Sanat eletirmeni Wilhelm Hausenstein bunu arballktan tmyle uzak alayc bir tutumla ele alm ve 1919'da yle yazmtr: "Ekspresyonizmde, belki de onun diyagram olarak kabul edilebilecek iyice ykl bir kapal devre vardr sanki Bunu yaklak yle tanmlayabiliriz: arptlmlktan domu bir biim. Bu olumsuz bir yargdr. Daha olumlu olarak buna, dgcnden yaratlm bir biim diyebiliriz." Kiisel sluplar ite bu arptma, biimini bozma, coma, ar duygulanma ve youn da vurumla genel olarak Ekspresyonist damgasn yediler. zellikle plastik sanatlar sz konusu olunca, bu durum bir terim bilgisi sorunu yaratmt. Gerekte, Almanca konuulan lkelere zg belirli bir tarihsel dneme hibir ekilde mal edilemeyen, evrensel ve sonsuz bir davurumcu slubun varln onaylamak olana vardr. dnyann davurumcu zelliklerle yanstlmasndan baka bir ey olmayan davurumculuk, tarih ncesi zenci, Hindistan ve Aztek yontuculuunda, Grnewald, Greco, Daumier gibi sanatlarda aka grlebilir. Bu bakmdan Bat Mzii'nin byk bir blm de davurumcudur, nk davurucu zellikler tar. Ancak, Ekspresyonizm terimi, sluplama, arptlma ve biimlerin zorlanarak yalnlatrlmas anlamyla snrlanmtr. Bu zellik, gnmzde, izlenimlerine gre alglad gerei tuvaline geirdiini varsaydmz gen bir ressam iin, Ekspresyonist terimini kullanmak kadar kavramsaldr. Bir slubu tanmlarken tarihsel evresini gznne almazsak bavurduumuz terimler o denli karr ki, kesin bir sonuca varlamaz. Ekspresyonizmin eitli zmlemeleri arasndaki farkllklar, somut uluscu tutumlar grmemezlie gelerek ve tm tarih bilincini yadsyarak aklamak mmkndr. Daha nce de belirttiim gibi, balangta tm modern sanatn kefedilmesi anlamna gelen Ekspresyonizm terimi, Almanya'daki tarihsel duruma uygun bir anlam kazanmadan nce, oradaki sanatsal ortamn gerekten tan bir paras olmutu. Bu zel durumda, ok kuku duyulabilecek bir yaklam olmakla birlikte, davurumculuk sadece biimsel adan ele alndnda, teki lkelerde buna benzer estetik yeniliklerine baka adlar verildiini grrz. Bu nedenle, Alman olan ya da Almanya ile ilikisi olan Hans Arp, Lyonel Feininger, Otto Freundlich, Erich Heckel gibi baz ressamlar ayn resimleri ele alnd halde kimi lkelerde Ekspresyonist. Kbist, Kbist-Ekspresyonist, kimi lkelerde ise Dadaist ya da Srrealist olarak snflandrlmlardr. Rusya'da, genellikle Ftrist (Geleceki) olarak adlandrlan sanatlar bile Ekspresyonist olarak tanmlanmtr. Almanya'da olduu gibi, burada da bu terimin hibir ayrm gtmeden, modern eilimleri simgeleyen tm sanatlar iin geerli olduu anlalyor. SSCB'de ilk halk eitimi uzman ve Alman
__________________________________________________________________
yazn konusunda nemli bir yetkisi olan Lunatarski, 1920lerde Maiakovski'ye en rneksel Ekspresyonist ozan derecesini vermitir. 1919'da Belika da kan L'Art Libre (zgr Sanat) adl dergide David Eliasberg'in Rusa'dan evirdii bir yazda, Sovyet hkmetinin Ekspresyonizmi barna bast ve tm sanat akademilerinde retmenlerin yerini Ekspresyonist sanatlarn ald bildirilmektedir. Sovyet eletirmen G. A. Nedochivin, 1960'larda Larionov. Goncharova, Burliuk kardeler ve Maiakovski'ye, talyan Ftrizmiyle ilikili olarak yaptrlan Ftrist damgasnn yeterli olmadn, onlarn Severini, Carra ve Marinetti'den ok Alman Ekspresyonistlerine yakn olduklarn yazmaktan ekinmemitir. Fransa'ya gelince, daha nce de belirttiimiz gibi. Ekspresyonizm uzun sre bilinmeyen bir kavram olarak kalmtr. ki sava aras dneminde Almanya'dan getirtilen bu akmn Fransz ortamna uyarlanmas ve o zamana dein varolan trlerin arasnda resimsel bir anlam kazanmas gerekiyordu. Ekspresyonizm, ne Ftrizm ya da Kbizm, ne Orfizm ya da Srrealizm olabilirdi. Ayrca, Alman rkna kar tepki o denli glyd ki, Almanca konuan lkelerin kltr rnleri ou kez yanl anlalp, ktleniyor ve bylece akmlarn kabul edilebilir bir tanm ortaya kamyordu. Srrealist Klee, Paris'te ilk kez 1926da Aragonun abasyla sergi aabildi ve kendisi resim yapmasn bilmeyen Alman olarak karland. Ekspresyonizm teriminin kullanlmas resimde yaygnlama eilimi gstererek davurumcu sanat kapsamna ald. 1928'de Andre Lhote. Nouvelle Revue Franaise (Yeni Fransz Dergisi) de bu kullanma kar kt. Fransz ressamlar iin bu terimin kullanld sergilerde ilki 1935 sonunda Paris'de gerekleti. Bu sergiyi La Gazette des Beaux Arts (Gzel Sanatlar Gazetesi) destekliyordu. Kendini "gdsel ressamlar"a adam olan bu dergide alt balk olarak "Ekspresyonizmin douu" vard. Bu kimleri kapsyordu? Chagall, Marie Laurencin, Modigliani, Pascin, Henri Rousseau, Utrillo ve Soutine'nin resimleri bir araya toplanmt. Katalogun giri blmnde Alman Ekspresyonizminin etkileri Chagall'a kadar indiriliyor, ayrca bu sanat Alman ve Fransz Ekspresyonist sluplarnn birletiricisi olarak da vlyordu. "Chagall'in Mart 1914'de Berlin'de Apollinaire'nin nerisi stne alan sergisi byk bir patlama oldu bu bir yerde Alman Ekspresyonizminin balangcyd". Chagall'n Ekspresyonizmin yaratcs olduunu gsteren bu olaanst durumunun kantlanmas iin kaynak olarak onun anlarna bavurulmu ve savan balamasndan nce ona Berlin'den yazm olan Ludwig Rubiner'in bir mektubundan u alnt yaplmtr: "Burada nl olduunu biliyor musun? Yaptlarn Ekspresyonizmi yaratt. ok yksek fiyata satlyorlar". Karklna ramen, bu sergide ortaya kan bir gr anmsanmaldr. Ekspresyonist slup saylan igdsellik. Bu slup giderek sanatnn yaama kar iten gelen tepkilerinin ortaya karl olarak belirginleti; resimsel gerelerin ve biimlerin abartlmasndan uzaklat: en derin isel duygularn anlatmna dnt. Ekspresyonist ressam, kayg, sknt, sinirlilik, cehennem korkular sanatnn, ksacas birdenbire kendiliinden ortaya kan bir yaratclk biiminde yanstlan fantezi sanatnn yaratcs oldu. Resmin yntemi ne olursa olsun dsal gerekler, bunlarn ie yansyan grntlerinin yararna kurban edildiler. Artk Fransz sanat eletirmenleri arasnda egemen olan bu gr, Alman
__________________________________________________________________
Ekspresyonizminin kurallarna tmyle yabanc saylmazd; ancak bu akmn yeterli bir tanmn da vermiyordu. Her eyden nce, bu terimin genel zellikleri, eitli snflandrmalarn kapsamna girmeleri zor olan, buna karlk bastrlm duygular, cokular ve gl istekleri iin bir k arayan ressamlar snflandrmaya yaryordu. Ayrca, Ekspresyonizm terimi, bir szck bulunup kullanlmad iin tanmlanamayan sanatlar, rnein yzyln banda Norve'li Munch. van Gogh, Belikal Ensor ve Fovlar iin de kullanld. lk kez 1905'de Sonbahar Salon'u sergisinde Fovizm terimini kullanan Louis Vauxcelles, daha sonralar terim daarcn deitirili, 1958'de Fovist bir yaptnda, Rouault' Fransz Ekspresyonizminin ncs olarak tantmtr. Sanatlarn Canlandrlmas zellikle Almanya'daki terimler ve sonular arasndaki bu karlkl iliki ve Avrupa'daki genel grnn yadsnamyacak benzeimi, Fovlarn byle bir genel Ekspresyonizm kitabnn kapsamna girmesini hakl klar. Ancak, Ekspresyonizmin sadece resimsel teknikleri ve derin ierikli amalar gznne alndnda, bu iki akm arasnda belirli lde bir alveriin olmamas durumunda, Fovlarn varlnn olduka kukulu grnmesi kanlmazdr. Nitekim Fovlara gre, kendilerinin davurumcu slubuyla gerekte Alman Ekspresyonizmi olan ey arasndaki ayrm son derece aktr. Bu nedenle, Dresden'de 1905'de estetik adan Fovizme ok yakn bir grup olan Die Brcke'nin (Kpr) kurulmasn, Almanya'daki kltr yaamnn deiiminde dnem noktas olarak kabul etmek doaldr. Bunu, bir mimarlk rencisi olan Ernst Ludvvig Kirchner balatt, daha sonra ona teki gen sanatlar katld: Fritz Bleyl. Erich Heckel ve Kari Schmidt Rottluff. Daha yal olmasna karn Emile Nolde de onlara katld, ama on sekiz ay sonra ayrld. 1906-1912 arasnda Max Pechstein, 1910'dan sonra da Otto Mueller onlardan biriydi Grup 1912'de dald, 1913'de de resm olarak kaldrld. Fovlar gibi. onlar da kendileriyle van Gogh ve Gauguin arasnda benzerlikler ileri srdlerse de sanatn resimsel niteliklerine verdikleri nem dolaysyla onlardan hemen uzaklatlar. Fovlar Gauguin'dcn. rengin geni ve hafif boyal yzeyler olarak kullanlmasn alp, ncelikle sslemeye ynelik bir sanat anlayyla ilgilenirken; Kirchner ve arkadalar, anlksal glerin nemini saptamaya ve salt biimle ilgilenmemeye altlar. Doann derin varln abartmaya altlar. Hiddet ve kabalk her eyden nce zgn bir bildiriim duygusu tamalyd. Gerekten bu ilkellik (primitiflik) yzyln banda yaanan nemli bir olayd. O dnemle sanatlar arasndaki uluslararas ibirlii youn ve verimliydi. Dresden ve Mnih'de olduu gibi Paris'te de ilkel sanat yeniden ortaya kmt. Ancak Die Brcke, sanatlarda bir canlandrmaya dnk genel akm (ki bu daha sonra Alman Ekspresyonizmi olmutur) nceden biimlendirmeye alan bir felsefe programn temel almt. Bu program, toplu bir lkye duyulan zlemi, gemile olan balar koparma isteini ve sanata peygamberce bir bak anlatyor ve sezgisel yaratc gleri yceltiyordu. Program,
__________________________________________________________________
10
Nietzsche ve Bergson' dan etkilenerek, sanatlarn kendilerini yaam elerinin ana kaynaklarna kaptrmalarna izin vermeleri iin olanak hazrlad. Var olan dzeni deitirme istei, yaratc drtlere ncelik veren bir kiisellikle birletirildi. Kirchner'in sorumlu olduu bu durum Die Brcke ressamlar tarafndan yaplan birok resimde grlr. Toplum iin dinsel ve simgesel kavramlarla doldurulmu anlam ykl bir gerek gerekliydi. Fovlarn en belirgin zellii buydu. Sanat yalnz yaad a yanstmyordu: Ksa bir yk gibi grnen konunun altnda evrensel bir insanlk gerei yatmalyd. 1911 sonunda, Die Brcke artk dalmaya yz tutmutu. Mnih'de Kandinsky ve Franz Marc evresinde baka bir grup, Der Blaue Reiter (Mavi Binici), douyordu. Bu yeni grubun Die Brcke ile kavram ayrlklar belirgindi. Der Blaue Reiter'in rgtlenmesi daha yapayd. Ne var ki, ikisi de Natralizme, Empresyonizme kar kyor ve sanatnn igdsel gleri stnde duruyordu. Die Brcke sanatlarna gelince, insann kkenlerine dn, bellikle Kandinsky ve evresindekilerin aklndan kmyordu. Gizemci dnrleri yaznsal illere ynelten ve belirli bir ilkellik esini iine almay ileri sren, nesneye ve olguculua kar kan bir tepki vard. 1912'de Der Blaue Reiter, iinde Rusya, in, Borneo, Kamerun Uzak Dou Adalar ve Yeni Kaledonya'dan Kandinsky tarafndan zenle seilmi resim ve basklarn yer ald bir yllk kard. Bu ilgin olaylarla yalnz ressamlar m ilgileniyordu? 1890 dolaylarnda doan ve o kuan tm aydnlan tarafndan paylalan bir ruh durumu, 1911'den balayarak gelimesini srdrd. O yl yeni zlemler ortaya kmaya balad. Haziran'da Kurt Hiller, Berlin'de Cabaret neo-pathetiquei (pathetetique: dokunakl, ie dokunan) at. Jakob van Hoddis, burada nemli bir dnm noktasn belirleyen, Dnyann Sonu adl iiri okuyarak n kazand. Bylece, daha iyice tanmlanamayan bir tutum, kendini bir an iin gsterdi. Gemile ilikileri koparmak istei ortaya kmt. Gelecekte varolaca nceden grlebilen yeni bir dnya ya ulamak iin tm gelenek ve grenekler yklyordu. nsanlar kendi bakaldrlarn amalarn yaynlayarak dile getiren dergilerin evresinde toplanyorlard. Nitekim, Ekspresyonizm szc bulunduktan sonra, onlarn yllardr gebe olduklar ve nlerine kan engelleri ezip geen duygularna bir odak noktas salad. nceleri, Ekspresyonistlerin anlad trden estetik zerine kurulmu olan znelcilikten sz ederken, bilerek 1912'den nceki dneme ilikin rnekleri kullandk: Cari Einstein'n Bebuquin'inden blmler 19O7'de yaynlanmt. Bir iein ldrl Dblin'in 1905'de yazd bir ksa ykdr. Oska Kokoschka Katil, Kadnlarn Umudu'nun birinci basmn 1910'da yapt. 3 Mart 1910'da nc dergilerin en nls olan Der Sturm'un (Frtna) ilk says yaynland Dergi bir elitirmen ve nc bir sanat olan Henvath Walden tarafndan kurulmutu. 1900 den balayarak, Walden 1910 ylnda en yaygn dzeyine erien yeni ruh durumunu tanmaya balad. Dergi, ressamlar ve gen yazarlar bir araya toplayarak, sanat alannda bu bileime ulamaya alt. Fturizm ve Kbizm gibi yaamakta olan akmlarn ayrntlar verdi; estetik sorunlar stnde genel bir dnce ortam
__________________________________________________________________
11
canlandrd. Franz Marc, Hans A ve Kandinsky modern sanat anlamamza byk katkda bulunan kuramlar gelitirdiler. Walden, yabanc sanatlar arasndan Delaunay, Boccioni, Cendrars. David Burliuk, Ap linaire, Fernand Leger, Marinetti hakknda yaynlar yapt. Dergiye ek olarak Mart 1912' bir resim galerisi ald ve al Der Blaue Reiter sergisi ile kutland. Der Sturm'un kurulmasndan bir yl sonra, ona bir rakip olan Die Aktion adl baka bir dergi kt ve on yl boyunca kendi ana bakaldran bir kuan ruh durumunu baaryla yanstt. Derginin yneticisi Franz Pfemfert. dergiyi haftalk-siyasal-edebi olarak nitelendirmektir.Kendisinin de aka belirttii gibi amac, 'kltrszlk' olarak adlandrd eyle ya da barbarlkla, yorulmadan, amanszca savamakt. O bunun ok etin bir sava olduunu, kendisini tehdit eden bir samalk frtnas iinde yutulup gidebilecei izlenimine kapldn belirtiyordu. "Ruhun varln yitirmesi, amzn ykcln gsteren bir imgedir.Birey olmak iin bir ruh gereklidir. Yaadmz a bireyi tanmak istemiyor". Ruh ve akl her yerde srarla reyen anahtar szcklerdir. Bireyin dgcn balayan zincirleri koparmak iin onun tm yaratc glerini onarmak gereklidir. Alman genliinin bir blm bu ruhsuz gerekilie kar km; akln kleletirilmesini reddetmi; makine ana yrrllkteki ahlk deerlerine saldrmtr. nsanca koullarnn yeniden domasn istemitir. Kuann ozanlarn biraraya getiren nl antolojisi nsanln Douu'nun znde Kurt Pinthus yle demektedir: "Tmyle kendi yaratcl, kendi bilimi, teknoloji istatistii, ticaret ve sanayii ile burjuva gelenek ve greneklerinin fosillemi toplum ra dzenine dayal bir toplumun olanakszl gittike daha da belirginlemektedir". Gottfried Benn tm slup ayrlklarn bir amata birletiren bir tanm buldu. Bu tanma gre Ekspresyonizm, dnyay da yok etmek iin kendi kendini yok eden dil kullanan "patlayan bir ayaklanma, bir kendinden geme, nefret ve birtakm yeni deerlere susama"yd. Toplumda bir yeniden doua ulamak umuduyla sanatn tm glerini aralarn birletirmek gerekiyordu. Sanatta somut gerein yklmasyla baarlan ve yeniden insancllatrlan gerein yaratlmasn salayan, sanatlardaki yeni canlanma, toplum iin bir ahlk devrimi anlamna geliyordu. Franz Marc, Der Blaue Reiter'in ikinci yll iin hazrlad, ama yaynlanmayan bir nsz yazsnda. Ekspresyonistlerin sanatsal abalaryla, onlara ykledikleri toplumsal anlam arasndaki bu ilikiyi kesin bir biimde dile getirmitir. Yaratclk serveni, gemile olan balarn tmyle kopmasnda yatmaktadr: "Ancak byle yaparak amzn bu zorluklaryla baa kabiliriz. Yaam ve lm deerli klan tek etkinlik budur. Bu eylem, gemie sayg duymamak anlamna gelse de, bizim asl istediimiz hl gemite yaayan mutlu miraslar gibi olmamaktr. Bunu isteseydik bile yapamazdk. Miras artk yle bymtr ki, gemiin izini srdrmek dnyay bayalatrmaktadr. te bu nedenle yeni ufuklara doru ilerleme srecindeyiz ve henz hakknda birok eyin gerekletirilmesi, sylenmesi, rgtlenmesi ve bulunmas gereken bir toplumsal sarsnt yayoruz. Dnya nmzde tm arnmlyla yatyor; admlarmz ise birbirine dolayor. Eer iki ayamzn
__________________________________________________________________
12
stnde durmaya hzrsak. bizi ana rahmine balayan gbek kordonunun kesilmesi gerekir. Gemiin dnyasn brakmamzn zaman gelmi midir? Yeni bir yaam (vita nuova) iin gerekli olgunlua verdik mi? amzn bize kaygyla sorduu soru ite budur". Yeni bir insan Bu adan baklrsa. Alman Ekspresyonizmi davurumcu bir slubun ilkesini oktan amtr. Dzenledii saysz programa karn, edebi ve sanatsal bir okulun btnln sunamamtr. Bir akm olarak kabul edilii, Ftrizm ve Kbizmin aksine bir ilke rgsne dayamayp, yaamn tm ynlerini etkiledii iindir. Ekspresyonizm estetik bir akm olarak snrlandrlamaz. Temelinde yatan znel bireycilik, denetim gcn snrlandran her trl kstlamay ve yasaklamay reddeder. Herkesin yararna olarak. Ekspresyonizm, insann derinliindeki zgnln iek amasn destekleyerek davurum yollarn gelitirmitir. Birok Ekspresyonistin lksel adan kargaaclkla (anarizm) kkrtlmas ya da Nietzsche'nin hayran olmas artc deildir. Ekspresyonizmde bir dnya gr baarya ulamtr; bu gr gruplara ve bireylere gre deien ekillerde sunulmaktayd: ancak bu belli bir tarihsel dnemin, daha dorusu. 1910-1925 Almanya'snn bir parasyd. Her eyden nce Ekspresyonizm, bunalml bir dnemin duygularndan ayrt edilemez. Bu bunalm, 1905-1914 arasnda yazan, resim yapan ve oyun sahneye koyan bir kuan tm yeleri tarafndan batan baa yaanm ve dile getirilmitir. Sanatlar, bir huzursuzluk ve gerekletirme gc yoksunluu duyuyorlar, gzleri nndeki gerekten honut kalmyorlard. Temelleri sarslan Almanya'nn sanayilemesindeki gelimesinin sonularnn asn ekiyorlard. Krk dkk insan ilikileri, kentlerdeki yaamn delice hz, kleliin her eidi deer lleriydi. Bireysel giriimlerin ykmnn bir kant olan bu gerein, ykp yok etme ilemi iin etkin bir makine olduu grlyordu. Bu makineyi yok etmek gerekiyordu. Ekspresyonistlerin yaptlarnda setikleri konu ve biim yoluyla yzeye kan ey buydu. Kuaklar aras kopukluk, bir baba oul atmas vard. Bu atma Ekspresyonist tiyatro oyunlarnda ilenmitir. Ekspresyonistler ayaklanmadan yanayd. Hepsi aileye, retmene, orduya, mparator'a ve kurulu dzenin tm yandalarna karydlar. te yandan tm aalanm darn, dzenin kysnda kalanlarn, ezilmiler topluluunun, yoksullar, genel ev kadnlar akl hastalar ve genlerin dayanmasn savunuyorlard. Birinci Dnya Sava'nn kym iine atlan bu genler, arpc bir peygamber gryle bu korkun ykm ok nceden farkettiler. te bundan sonra Ekspresyonist kuak Yeni nsan ykseliini istemeye balad. 1916'dan balayarak bu kuak nce (gelecekte Nazi'lerin ok deer verecekleri Hanns Johst dahil) bar yanls bir eilim gsterdi. Savan sonunda, yani kyamet gnnn ilnndan sonra ise, yeniden canlanma, yeniden kurulma gibi szler geerli oldu. Acmaszlkla yz yze kalnca, birok kii muhtemel bir zmn temelinin topyac lkclkte olduunu dnd. Kurtulu umudu ortak bir toplumsal aba o tamnda ya
__________________________________________________________________
13
da toplumun ekonomik ve siyasal ynden deiiminde deil, insann iten yenilenmesinde grlyordu. Her bireyin inanca ermesi ve en yksek mutlulua inanmas gerekliydi. Ekspresyonistlerden kimisi (Ludwig Rubiner, Rudolf Leonhard. Ludwig Baumer. Johannes R. Becher ve Kurt Hiller'in ve onun Das Ziel (Ama) adl yayn evresinde toplan; eylemciler) de kendilerini siyasal bir davaya adamak zere eitli yollar buldular. Kasm 1918 de Almanya'y sarsan devrim olaylar, bu sanatlarn bazlarn (Gottfried Benn. Oskar Kokoschka, Paul Kornfeld) kararszlk iinde brakt; ama birou da eyleme katld: rnein Ludwig Baumer, Bremen Kurultay'nn sorumlularndan birisiydi; Ernst Toller ise Bavyern Bamsz Sosyalist Cumhuriyeti kurucularndand. Ressam Conrad Felixmller ve tiyatro yazar Friedrich Wolf, Dresden savana katld. Wieland Herzfelde ve Franz Pfemfert, kar devrim kazanmaya baladnda Berlin'de hapse atldlar: Cari Einstein da Kasm 1918 Brksel'de toplanan Askerler Kurultay'ndaki mimarlardan birisiydi. Herbert Khn, 1919'da bu ou kez dinsel ve gizemli boyutlara ulaan davaya inanma eklini, Ekspresyonizmin ussal uzants olarak grmtr: "Sosyalizm gibi. Ekspresyonizm Nesne'ye, entelektel Barbarlk'a, Makine'ye ve Merkezileme'ye kar; Akl. Tanr nsann iindeki nsan yararna byk bir haykr ykseltmitir. Sosyalizm de, Ekspresyonizm de ayn ruhsal davran iindeydi, dnyaya gre ayn yerde duruyorlard. Yalnz eylem alanndaki ayrlklar onlarn ayr adlar tamalarn aklayabilir. Sosyalizm olmadan Ekspresyonizm dnlemez. Art Nouveau'nun siyasete bu denli ak olmas rastlantsal deildir". 1921'de Yvan Goll'da ayn ynde bir sav ileri srmtr: "Ekspresyonizm devri ve savan edebiyatdr, aydnn glye kar direnmesidir; vicdann, kr krne boyun emeye kar bakaldrmasdr: kalbin, soykrm frtnasna ve ezilmilerin sessizliine kar haykrdr" Bu dnceler uzlamazlk iindeydi (rnein, komnizme ynelik olan siyasal geliim 1920 sonlarna rastlayan Henvath Walden sanata siyaset katlmasna kar kmt) ve Ekspresyonist olarak bilinen herkes tarafndan paylalmyorlard. Bu dnceleri paylaan kiiler arasnda da lksel adan farkllklar vard. Devrimci yanlglarn bu akmn dalmasna abuklatrd da bir gerektir. Ykl ve k 1919-20 arasnda balad. Sanatlarn misi usdcla ve aclar iine dt, tekiler ise zamann havasna uydu. kinci grubun i deki sanatlar, devrimci siyasal rgtler kurdular; zellikle Alman Komnist Partisi'ne ye oldular. Yeni nsan'n gzel dleri bylece ykld. Yvan Goll'un 1921'de yapt bir deerlendirmede George Grosz'un karikatrlerine arm yapan ac bir anlam vardr: "Aydnlarn dayanmas. Gerei arayanlarn ordusunun yry. Ne yazk ki sonu. Ekspresyonistlerin hibir suu olmamakla birlikte. 1920 Alman Cumhuriyeti'dir. Ltfen sadaki k kullannz". Alman Ekspresyonizminin sonunu kukusuz tarihsel koullar saptamtr. Artk gcn tketmiken, baka bir bunalm bu akmn lmn hazrlad: Sava sonras dnemin para bunalm (yani enflasyon) ve yoksulluk. Sanat ve halk arasndaki balar kopmutu. Almanya alk iindeydi ve sarslmt. Tiyatro oyuncular grevdeydi, nk aldklar cret ancak iki ift ayakkab almalarna yetiyordu.
__________________________________________________________________
14
Ancak Ekspresyonizm hemen lmedi. Son kvlcmlar, zellikle Leopold Jessner'in sahneye koyduu oyunlarla ve Cari Mayer'in sinema iin yazd senaryolarla birka yl daha snd. Ne var ki, temel amalar artk gemiin mal olmutu. Yalnz ilkeleri ve sanatsal teknikleri, Kandinsky'nin szn ettii o nl isel yaratclk gereksinimiyle ilgisi kalmayan bir moda olana dein, varln koruyabildi ve en sonunda saldrgan bir kendini beenmilie dnt. Krlm izgi ve biimler, uyumsuzluklar, ayarszlklar, saldrc renkler, ilkellie doru yapay yneliler, sadece, halkta nceden tasarlanm duygusal oklar yaratmak iin kullanlm yntemlerdir. Ekspresyonist bir slubun varln pekitirmek iin elde tutulan niteliklerin zellikle bunlar olmas da manta aykr grlen bir durumdur. te yandan Ekspresyonist ortamda yaayan birok yazar ve sanatnn, yaratclklarnn bir baka dnemine gei yaparken, yaklamlarnda daha nceki benliklerinden bireyler koruduklar da aktr. rnein, 1920-32 arasnda bestelenmi olan Musa ve Harun adl yaptna dein Schnberg'in almalar. Mutlu El adl bestesinde de bulunan bir cokuya sahipti. Becher komnist olmasna karn, oktan beri sarsc ve byl bir dil kullanmyordu. Erich Mendelsohn, Bruno Taut ve Hans Scharoun gibi mimarlar, kentdokusu ve yap teknii konularnda kiisel dglerini harcamak istemiyorlard. Ekspresyonist amalarn geleneini Srdren Carl Sternheim, Belika'da srgndeyken, Le Soir dan bir gazeteciyle 1934'de yapt syleide "yeni bir sa yaratmak iin insanl yceltmek" isteini dile getirirken, unlar da sylemitir: '"Gl bireylere gereksinimimiz var, yaamlarn doatesi ynlere doru yneltecek insanlara! nk yaam yalnz doal deil ayn zamanda doatesidir." Dn ve bugn Gerek anlamyla Ekspresyonizm, o gne dein Alman tarihi ve Alman toplumuyla sk balar olduundan, sadece Alman kltrne yakn ilikileri olan lkelerde izleyici buldu. rnein Macaristan'da, Franz Pfemfert ile iliki kurmu olan Lajos Kassak, Ekspresyonist estetikle yaknlklar ileri srd. 19171925 arasnda kard Ma adl derginin ilk bakta d grn de dahil olmak zere Die Aktion ile birok ortak yn vard. Onunla birlikte alanlardan Sandor Barta, kendi kuann sosyalist devrime ve sosyalist kavramlara giden yolu ekspresyonizmden geerek bulduunu. 1922'de vurgulamtr. Hollanda'da ve Flaman Belika'snda da. Almanya ile kurulan dnsel alveri, bunlarn ayn biimde Ekspresyonist sanat ve dergileri tanmlarn salad. Tahta oymaclkta Flamanlarn yaad rnesans olay, Almanlarn almalarna ok ey borludur. Joris Minne. Henri van Straeten. Jan Cantre ve Josef Cantre ile karlatrldnda, Frans Masereel, bir ayrcalk tar; nk o, Alman Ekspresyonistleriyle dorudan doruya ibirlii yapm, Becher ve Sternheim'in yaptlarn besimlemitir. Ayrca, lksel esini, evrenseli sezii, toplumsal ama ve temalar (kent ve ba aldrma gibi) sonucu, Die Aktion'un evresinde ortaya kan zlemleri de paylamtr. Fransa'ya gelince, burada. Alman Ekspresyonizminin ortaya knn gzlendii dnemdeki, kabaca 1918-1925 yllar arasnda, siyasal durumu dikkate almak gerekir.
__________________________________________________________________
15
1914'den nce tm lkelerin ressamlar arasnda ok verimli bira iliki vard. Alfred Kubin bu ilikiyi, ak olarak, gen sanatlar arasnda kardelik balarnn kurulmas olarak nitelendirmitir. Ancak artk Fransz aydnlarnn ounun ilgisi dalmt. Wilhelm IInin smrgeci politikasyla kar karya kalnca. Alman kart tutum daha sertleti. Almanya'da yeni kuak saysz uluslararas iliki kurarak, d dnyaya kar davranlarnda daha ak bir tutum taklrken, Fransz genlii ulusalcln boyunduruuna girdi. Ekspresyonizmin tannmasn engelleyen en nemli davran ayrl budur. Bunu sava izledi ve 1920'ye dein Fransa ile Almanya arasndaki kltrel balar gevek ve zayf kald. Ekspresyonizm, tam Fransa'ya girebilecei srada, yok olmaya yz tutmutu. Sonuta. 1914'den ne nce, ne de, sonra, yerlemi ve tutulan dergiler Ekspresyonizme nem veremediler. Yalnz Clarte, Action, Esprit Nouveau, La Revue Europeenne adl gsterisiz yaynlar. Ekspresyonizm hakknda bilgi verici yazlar kartp Ekspresyonist yazndan zetler verdiler. ki dil bilen Lorraine'li Yvar Goll. birok Alman Ekspresyonist dergiyle birlikte altndan, ba arabulucu olarak kabul edilebilir. Romantikleri ekici bulan ve Walden'in Der Sturm dergisinde yazlar kan Novalis ve Hoffman gibi Srrealistler bile Ekspresyonizm konusunda bilgisiz kaldlar. Almanya'da ilerici ressam ve ozanlar geni beeni kazanrken, Fransa'da yalnz yeni Alman sinemas ilgi uyandrd. te yandan Franszca konuulan Belika'da, yazarlar ve ressamlar aka Ekspresyonist eilimler gsterdiler ve Lumiere, Resurrection, L'Art Libre, Selection ve a ra gibi dergiler tarafndan desteklendiler. Ayrlklar ne olursa olsun, onlar iin Ekspresyonizm modern sanatn en stnyd. Der Sturm ve Die Aktion'a kout olarak iki ana eilim vard. Bir yanda Andre Riddler gibi yazarlar ve Constant Permeke ya da Gustave de Smet gibi ressamlar; insanc eilimlerini aa vuruyorlard. te yanda eleatirmen George Marlier ve ressam Paul Joostens evresinde soyutlamay yeleyen bir tutum ortaya kmt. Hemen sava sonras dneminde kan bu gen Belika dergileri, Alman ozanlara geni yer vermee altlar. Bunlar arasnda bir rnekten sz etmeye deer: Gelecein Dadacs ve Resurrection'un yneticisi Clement Pansaers 1918'den balayarak Cari Einstein ve Hervath Waldenden eviriler ve zmlemeler yapt. Artk sadece dzeltmi bir biim olmayan, dolu dizgin bir Ekspresyonizm, 1920'lerde baka lkelerde uygulanmaya balad. Flaman Belika'snda Paul van Ostaijen ve Het Getij (1916 -24) dergisi buna bir rnektir. Yugoslavya'da 1911'de Belgrad'da yaynlanan Ekspresyonist manifestonun yazar olan Stanislav Minaver'in evresinde bir grup olutu. 1919'da Rusya' da ppolit Sokolov Bunt-ekspresisionista adl bir bildiri kitab yaynlad. Ksa bir sre sonra Romanya'da Matthis Teutsch ayn trde bir yayn yapt. Polonya'da Ekspresyonizm Zdvoj grubu tarafndan ne karld. ekoslovakya'da Osma grubu bu grevi stlendi. Latin Amerika'da, modernist akmn, ilk dnemlerinde (1915-1930) Ekspresyonist sesler kard da ileri srld ve Ekspresyonizm hem sanat (Meksika'da Diego Rivera ve Jose Clemente Orozco, Peru'da David Alfonso Siqueiros. Sabogal ve Coresido. Brezilya'da ise Dresderi ve Berlin'de eitim grm Anita Malfatti). hem de yazn alannda younlaarak makaleler ve tartmalara
__________________________________________________________________

konu oldu.
16
Bu ok ksa zetten sonra, en nemli soru hl cevaplanmam durumdadr: Ekspresyonizmin gnmzle olan ilikisi nedir? Bunun zellikle plastik sanatlara adanm bir slup olduunu dnecek kadar kendimizi snrlandrmak. Ekspresyonizmin gnmzde de yaad aktr: Hollanda'da Cobra grubu, Amerika'l Pollock, Fransz Francis Gruber ve Ber-nard Buffet, Danimarka'l Asger Jorn ve bakalar 1945'den bu yana bu akmn iinde dnlmlerdir. Ama, bir akm olarak Ekspresyonizm nedir? Ftrizm ve Srrealizm gibi sanata uygulanabilir olarak amalanan akmlarla birlikte. Ekspresyonizm, genel olarak tarihsel bir nc olarak kabul edilmektedir. Bu kapsamyla Ekspresyonizm ancak 1960'larda yeniden ortaya kt. Bu konuda sylenmedik ok eyler kald da gzlemlenmektedir. nk Ekspresyonizm bir taraftan modernizmin yaratln ve sosyal bir sanata, szl bir deneyime, resimsel soyutlamaya, yapay tiyatro oyununa ve ada mzie doru yneliini tantrken, te yandan da an tm yaayan eilimlerinin bulutuu nokta da olmaktadr. Hibir eilim ya da akm, ann toplumsal ve bireysel sorunlaryla bu denli i ie olmam, kartlklarnn kkne inmek iin bylesine aba gsterip onlar zorlamay ve yenmeyi denememitir.
__________________________________________________________________
17
RESM VE GRAFK SANATLAR
1905 yl yeni bir ressam kuann douuna tank oldu. Paris'de sonbahar Salonlunda bir grup, Henri Matisse evresinde kurulan bir sergi dzenledi. sluplarnn plak yalnl ve parlak renk kartlklarndan (kontraslarndan) yaplm olmalar nedeniyle, sergilenen bu resimler halk rktt. En allagelmi slupta yaplm olan bir ocuk bst, Matisse, Marquet, Manguin, Camoin, van Dongen, Friesz, Puy, Vlaminck ve Derain'in sergilenen bu resimleri arasnda duruyordu; bunu gren eletirmen Louis Vauxcelles u szleri sylemeden edemedi: "Fovlarn (vahilerin) arasnda bir Donatello". te Fovlar (Yabanllar ya da Vahiler) szc byle dodu ve ksa sre iinde teki Fransz olmayan sanatlar tarafndan da benimsendi. Kandinsky ve Jawlensky ise kendi yaptlarn ayn sergide gstererek, dorudan doruya bu iin iine girmiler ve Fransz ressamlar ile ayn amalara ynelmilerdi. O sralarda, mimarlk rencilerinden oluan bir grup, Die Brcke (Kpr) olarak bilinen ve esin kayna olarak Fovlarla ayn rneklere (Van Gogh, Gaugin ve Seurat) bakan bir sanat evresi oluturdular. Empresyonizmin simgeledii geleneksel gerek kavramna kar gsterdikleri honutsuzluk, bu yeni kuan niteliini belirlemektedir. Bu sanatlar, d grnlerin betimlenmesinin gerein yalnz bir yzn ierdiini, nesnelerin ruhuna inmediini biliyorlard. Onlar hem gzlemledikleri nesnenin en ince ayrntsna dein zmlenmesinin, hem de dnsel ilemlerin betimlenmesinin, varln tmn anlatmakta yetersiz kaldn anlamlard. Matisse buna yle bir kar yol buldu: "Hereyden nce ulamak istediim ey davurumdur. Davurum bence bir yz birdenbire canlandran veya kendini iddetli bir harekette gsteren bir cokuda deil, herhangi bir resmin tmel rgtlenmesindedir. Nesnelerin kapladklar mekn, bunlarn evresindeki boluk ve oranlar, hepsinin bu konuda pay vardr. Rengin balca amac davuruma olabildiince yardm etmektir". Fakat imdi davurum, dnlmeden kullanlan renklerin araclyla gerei derinlemesine ve iten betimlemek anlamna gelmektedir. Nesne, resime dorudan doruya ve arptlmadan katlmas gereken duygular uyandrr. Burada ama, duyularla alglanm d gerei, sanatnn iindeki gerekle kaynatrmaktr. Bu. Kandinsky'nin de szn ettii gibi sanatsal bireime (sentez) ulamak abasdr. nc Ekspresyonist sanatn geliiminin temelindeki koullar, Seurat, Gauguin ve Van Gogh'u dndmzde aka ortaya kmaktadr. Georges Seurat'nn (1859-1891), Empresyonizmin
__________________________________________________________________
18
yalnz igdlere dayanarak zmlemesi ve kendiliinden olma zellii ile yetinmeyen gl ve usu bir akl vard. Empresyonizmi ileriye gtrmek iin, rengi nesnenin boyunduruundan kurtaran bir yntem uygulad: "renkli bir k resmi" elde etmek iin k tayfnn katksz renklerini kulland. Bilimsel renk kuramlar ve k zmlemeleri konusunda yapt sistematik aratrmalar ve renklerin kendiliinden olan kartlklarn (kontraslarn) incelemesi onu artc bir sonuca gtrd: Renkler artk palet stnde kartrmyor, tam tersine bu karm izleyicinin gznde oluuyordu. Edebiyat Ekspresyonizm. Alman Edebiyat tarafndan nce Natralizm, Neo-Romantizm ve Art Nouveau'ya kar kan bir akm olarak grnd. Bu akmn temsilcilerinden biri. Kurt Hiller, okuyla kavgaya atld ve Ekspresyonistlerin szcs oldu. 1911 Temmuzunda, "sadece bir tabiat yna, iine rasgele izlenimlerin akt bir eit mum kalp, zenli ve incelik dolu tasvir makineleri" olmaktan teye gidemeyen bu yazarlar (yani Natralist ve Empresyonistleri) hor grdn yazyordu Kurt Hiller ve ekliyordu: "Bize gelince, bizler Ekspreyonistiz. Bizim iin nemli olan, bir z, bir irade, bir ahlkn vurgulanmasdr." Tiyatro Oyunlar Ekspresyonist tiyatro oyunlarnn geliimi, eletirmen Paul Prtner'in 1910-1925 aras olarak belirledii, on be yllk edebiyat devrimi iinde yer alr. Ancak Ekspresyonist oyunlarn nasl tanmlanaca uzun sre tartma konusu olmutur: bazlar, ok deiik sluplarda yazlm eserleri kapsayan bu oyun trnn, dnce ynnden bir btnlk gsterdiini savunurlarken, bakalar da, derin blnmeler ieren bir politik ve edeb temel zerine kurulmu; ama belli bir birlik izlenimi veren anlatmlardan sz edilmesi gerektiini ne sryorlard. Ekspresyonizm alanndaki otoritelerden biri, Volfgang Paulsen gerek Ekspresyonistlerle Etkinciler (Aktivistler) arasnda bir ayrm yapar. Bir dieri, Walter H. Skel ise. Sternheim gibi modern sanat akmnn baarsna katkda bulunan Etkincilerle, modern yazarlardan alnm baz ilkeleri yinelemekten teye gidemeyenleri bir tutmamak gerektiine dikkati eker. Yazarlarn sosyal konumlar ve estetik anlaylar arasndaki farkllklar gznne alnnca, Ekspresyonist dnem eserlerinde bir btnlk aramann ne denli olanaksz olduu daha iyi aa kar. Bu eserlerdeki politik grler kadar, biim sorunlar hakkndaki dnceler de byk ayrlklar gsterir. Ekspresyonist oyunlarn kendine zg bir anlatm vardr elbette, ancak verdii btnlk izlenimi aldatcdr; nk bu anlatm aslnda ok deiik sluplar ierir. Paul Kornfeld tiyatro oyunlarn oluturan ana elerden birinin bu ayrlklar olduunu bile savunur. Mzik Mzikte farkl teknikleri birbirinden ayrmak, dier sanatlardakinden daha gtr. Mzik,
__________________________________________________________________
19
edebiyat gibi ak bir anlatma sahip deildir: resim gibi de hereyi birbirinden aka ayrdetmez. Bireysel yoruma ve bir konserdeki uygulamaya bal olduu iin mziin eletirel deerlendirmesi ikiliklere yol aar. Bu yzden mzikologlarn tmyle katldklar estetik Snflandrmalarn ender oluu, bir raslant deildir. Bu durum, plastik sanatlardan alnan 'Barok, Romantizm ve Empresyonizm gibi terimler iin de geerlidir. Ekspresyonizm kavram, resimde de edebiyatta da belirgin olmad iin, mzikte grler daha da az birleir. 1910-1925 arasnda mziklilerin hibiri Ekspresyonist olduunu sylememilerdir. Sadece biri, Vladimir Vogel, piyano iin yazd paralara bu bal koymutur. Tarihsel bakmdan snrl bir arala yerleen bu akm. acaba sadece Alman kltrnn ; egemen olduu lkelerde mi kalmtr, yoksa srp gitmekte olan bir deyi olarak herhangi bir lkede ve hemen hemen her dnemde bulunabilir mi? Bazlarna gre mzikteki Ekspresyonizm, Empresyonizmin abartlm biimidir; bazlarna gre ise programl mzie kar kan Arnold Schnberg, Alban Berg, Anton Webern, Paul Hindemith. Ernst Krenek gibi besteciler grubunu kapsamak amacyla kullanlr. Bazlar da Ekspresyonist olan bir mziin varln kabul etmezler: Bat geleneinde mziin zaten anlatmc olmaya ynelmi olduunu, btn sorunun bu anlatmcln derecesi olduunu ileri srerler.
__________________________________________________________________
20
EKSPRESYONZMN ETL YNLER
Ekspresyonizm, ok yaygn ve etkili olmutur; bu nedenle.bu akmla ilikili olan tm dnya sanatlarndan, kitaptaki konularn (plastik sanatlar, mimari, tiyatro, mzik, sinema) iinde sz etmek mmkn deildi. Bu yzden, yaklak 1910-1925 arasnda sanat dallarndaki bu yeniden canlandan kesin bir biimde etkilenen, en nemli sanatlarla yetinmek zorunda kaldk. Ancak bilinli ya da bilinsiz olarak ok sayda sanat da Ekspresyonizmle ilikilidir: Bunlar, ya bir sre iin Ekspresyonist dergilerde yazlar ve resimler yaynlamtr (rnein Walter Benjamin, Frans Masereel Hans Richter) ya da Ekspresyonistlerin de katlm olduklar olaylarda ksa bir sre iin yer almlardr. Gerekte tm bir dnem Ekspresyonizm egemenliine girmiti: 1919'dan balayarak, yeni sanat eilimleri ortaya ktnda, bu eilimler Ekspresyonizm izgileriyle tanmland. Ne Piscator, ne Brecht ne de Yeni Nesnelcilik Ekspresyonizme bavurulmadan tam olarak anlalabilir. Bu nedenle, ayrntya inmeden, akmn daha iyi bir biimde anlalmasn salayacak ve belki de kitaptaki ana konularda ad ksaca geen sanatlar konusunda aratrmalar yaplmasn salayacak ksa yaam yklerini vermemiz gerekiyordu. Yaamn kazanmak iin gazetelere yaz yazd ve Derain'in resimlemeleriyle sslenmi, sonu kukulu yklerini retti. lk resimlerinde rengi yein ve kstlanmam bir canllkla kulland. 1901 de Van Gogh'un yaptlaryla karlat. Onlarda kendine dorudan ve ekinmeden anlatm yreklilii veren tutkuyu buldu. Van Gogh sergisinde Matisse ile tant. Matisse. 1904'de Chatou'da onu grmeye geldi: Salon des Independants'da ve Salon d'Automnecda. The Wild Animals Cage' sergisinde yaptlarn sergileme olana salad. 1907'ye dein tpten kt gibi kulland kartrlmam renklerle yapt resimlerine Van Gogh slubundaki fra vurularyla dinamizm kazandrd. Gl ve igdden gelen katkszlkla resim yaparak, canl ve engellenmemi bir dnyay anlatmakta byk baar kazand. Fovizm V'laminck iin ne bir yenilik, nede bir tutum biimiydi, ama olmak, davranmak, dnmek ve solumak iin bir yoldu. Bu nedenle "Fovizm benim!" dedi. 1906'da sanat aracs Vollard, onun tm yaptlarn satn ald ve 1910'da onun ilk kiisel sergisini dzenledi. Vlaminck. 1906'dan beri Picasso, Van Dongen ve Bateau Lavoir grubuyla birlemiti. 1908den sonra paletini Cezanne'n etkisiyle yumuatt ve birka Kbist dzenleme denedi. Ama Ekspresyonizmden kaynaklanm yaradl nedeniyle bu deneme ok ksa srd. Daha sonra, ak ve koyu arasndaki ztlklarla etkili bir biimde ortaya koyduu doa grnmlerinde. Ekspresyonist resme yeni bir yol arad. WEISGERBER Albert (St. ngbert. 21.4.1-Fromelies-Ypres. 10.5.1915). Weisberger eitimine 1891'de Kaiserslautern'de Mimarlk Okulunda balad. Frankfurt'a i mimarlk yapt sonra Mnih Sanat
__________________________________________________________________
21
ve El Sanatlar Okulu'na geti. 1909'dan sonra Mnih Yeni Sanatlar Birliine ye oldu ve 1913'de Yeni Mnih Sezessionunun bakanln yapt. 1914'de askere alnd alt ay sonra Fransa'da ld. Heykel Heykelin resimden daha ar admlarla gelimi olmasnn balca nedenleri, istek azl ve gere fiyatlarnn ykseklii gibi ekonomik kkenlidir. Bu durumun sonularndan dorudan doruya heykelciler etkilenmi, yalnz sanatsal erekleri kstlanmakla kalmam, ayn zamanda bir yapt tamamlamalar iin gerek duyduklar sre, zorluklar karsnda kstlanarak, verimliliklerinin gelimesi engellenmitir. Heykelciliin toplumla btnlemesi sorunu ancak Rus Devrimi ve bir yl sonra da Almanya'da 1918 Ekim Devrimi ile canlanmt. Kasm Grubu'nu oluturan Alman heykelcileri (Hoetger, Emy Roeder, Garbe, Max Krause, Steger, Belling ve Matare) de zellikle bu sorunun zerine eildiler.
Sanat piyasasnda heykelcilerin oynadklar roln etkinliini yitirmeye yz tutmasnn gerek nedenini Ekspresyonizmin heykeli etkilemesinin yetersiz olduunda m aramak gerekir? Nesnel bir gerek: teki lkelerde olduu kadar, Almanya'da da Ekspresyonizme ilgi duyduunu ileri sren yontuclarn sayca ok az oluu ve gerek Ekspresyonist heykelcilerin ender bulunmasdr. Ekspresyonizmin Almanya'da etkili bir g olduu dnemde, heykelin resmin geirdiine benzer bir karklk dnemini yaayp, yine ayn ekilde doay taklit etmeyi kabul etmemesine ramen. Ekspresyonist heykellerin ender olmas artcdr. Ortaya Archipenko, Brancusi, Epstcin, Nadelmann ve Duchamp-Villon gibi byk sanatlar kyordu; ama kesin konumak gerekirse, bunlarn hibirinin Ekspresyonizmle bir balants yoktu. Bu dnemde Almanya'da yaayan sanatlar grubundan, uluslararas ne kavuan hibir sanat ortaya kmad. Ancak Barlach, Freundlich ve Lehmbruck gibi, birka bireysel sanat daha geni bir izleyici kitlesi tarafndan tannd. Gerekte, teki sanat biimlerinde olduu gibi, heykelde de Ekspresyonizm, snrlar kesin olmayan bir terimdir. Ekspresyonizm, ya zamann genel havasnn rn olarak grlr, ki bu durumda Archipenko'dan Picasso'ya ve Arp'dan Henry Moore'a dein tm modern akmlar onun bir blmn olutururlar, ya da kendini teki akmlardan ayran belirgin zelliklere sahip olarak grlr. Bu eilimlerden ilki Almanya'da etkisini srdrmtr: Bu terim Orada kurallarn sorguya ekilmesi anlamndayd ve belli ki bu nedenle heykelin Ekspresyonizmden ok eyler almasn salad. kinci eilim Ekspresyonizmin tanmnda, gereinden saptrlm, soyut, ama yine de sanatnn isel yaratma
__________________________________________________________________
22
gereksinmesi duygusuna yakndan bal biimlerin youn anlatmn kapsar. Bugn dnyadaki hemen hemen tm sanat eletirmenlerince kabul edilen bu tanm, sanatnn iten gelen yaratma gereksinimi ve heykelin bir plastik sanat olarak ortaya kard koullardan kaynaklanan bir arptma ile (Kbizm buna bir rnektir); bir i atlmla (elan) gelen, bir anlk yaratc ilem olarak davurulan drt sonucu oluan arptma arasnda bir ayrm yapar. Eer Almanya'da bir karklk varsa, bunun nedeni bu iki elimin birlikte ortaya km olmasdr. Her iki eilim de o dnemde sanat ortamna egemen olan Adolf von Hildebrandt ve onu izleyenlerin Klasisizm slubuna kar bir tepkiydi. Sanatlarn bir blm, ya yine de Klasik heykel biimlerini ele alarak, bunu u noktalara doru ekitirdiler, bu da bazen bir tr iddetli maniyerizme dnt, ya da Afrika yontuculuuna ykndler (rnein. Die Brcke yeleri gibi). tekiler ise Archipenko rneini izleyerek, heykelcilie tmyle zerk bir anlatm dili balamak istediler. Birinci grupta yalnz Barlach ve Lehmbruck'dan sz edilmeye deer. kinci grupta da Oswald Herzog ve William Wauer yannda Belling'in ad sivrilmitir; ancak Belling daha sonra soyut sanala ynelecektir. ki eilimi de kapsayan nemli bir bulgu vardr. Heykel sanatna isel bir dinamizm alanamtr. Heykel yalnz kendine zg bir enerji ve lm kazanmtr. Bu sanat dalnda bundan byle hareket ve ritm egemen olacaktr. 1910 dolaylarnda says dansz figr retmi olan Rodin'in kkrtmalaryla, bir yandan Garbe, te yandan Archipenko, Belling ve Wauer gibi heykelciler zellikle dans etme temasn ilediler. Mazlar iin heykel isel bir ritm dnemi geiriyordu; tekileri iin de devinime ulama abalar, biimleri soyutlama noktasna varncaya dein yalnlatrmaya yneltiyordu. Bu denli gsterisizliine karn, Ekspresyonizmin heykel dalnda da Almanya'nn modernizmle uyuup anlamasn saladn kabul etmek gerekir. Almanya Ekspresyonizm dolasyla yzyln en byk heykelcilerini kazanmtr: Barlach ve Lehmbruck. Bu sanatlarn ayrca yansttklar Ekspresyonizm havas, kukusuz onlarn baarsn kolaylatrm bylelikle bu alanda da Ekspresyonizm, ne denli kk apta olursa olsun, yapc bir gt, Ksacas. Almanya'da baka hibir akm heykelcilikte bylesine olaanst bir canlanmann temeli olmamt Daha nce de belirttiim gibi, genelde bir slup olarak Ekspresyonizm heykel sanatn Almanya dnda pek az etkilemitir. Yine de Ekspresyonizm akmna katklar bakmndan Almanya dndaki birka sanat adnn zerinde durulmaya deer. 1913de Antwerpte ozan van Osayen'in onuruna granit zerine yapt mezar tayla Belika'l Oscar Jespers, lm saplants ve srekli kyamet gn korkular alayan yaptlaryla Germaine Richier; 1930'larda kendini Kbizmden kurtararak, akmn zn yeni bu younlukla anlatmaya alan Zadkine (1890-1967) ve sarmal kvrlm biimlerden oluan kk demetleriyle Etienne- Martin, bu sanatlar arasnda saylabilir. Ayrca talyan Alfio Castelli Amerikal S. Brandon Kearl ve Rus Neizvestny gibi sanatlar da unutmamak gerekir. Org Kolbe ile alt. 1918'de Gzel Sanatlar ve El Sanatlar Okulu'nda ve 1919'da da 1925'e dein kald Bauhaus'da retmen oldu. Daha sonra Halle'de retmenlik yapt. 1933'de Naziler onun
__________________________________________________________________
23
herhangi bir kamu grevi yapmasn engellediler ve 1937'den sonra sergi amasn yasakladlar. 1944'de bir bomba atlyesini ykt ve 1945'de yaptlarnn birou geici olarak depoland yerde yaklp ykld. Rudolf Belling ile birlikte Kasm Grubu'nun yesi olan Gerhard Marcks da toplumu deitirmek ve sanat toplumla btnletirmek gibi Ekspresyonistlerin ilkesini paylat. Onun heykellerindeki davurumculuu ok tutuktur ve kktenci bir katlmla bastrlm bir slubu vardr. MMARLIK 1910'dan balayarak Avrupa'y etkileyen ve sanatsal anlamalar zorlayan byk akmlar, mimarl da kapsyordu. Bunun tersini dnmek artc olurdu; nk Ekspresyonizm adn alan ey yalnz estetik biimlere saldran bir kltrel kaynamay temsil etmekle kalmyor, bir dnya gr ile toplumsal dnceleri de kapsamna alyordu. Mimarlk, insann gnlk yaantsn etkiliyordu. Hem aile konutu, hem de ortak kentleme sorunlar yada genelde insann evresi asndan, yeni aydn kuan bu konuya byk nem vermesi doald. Daha Birinci Dnya Sava'ndan nce bile zamann ressamlarnn yapt resimlerde kent, yol ve eitli yap grntleri sk sk konu edilmekle kalmyor, Der Sturm, Die Aktion, Erhebung, Das hohe Ufer gibi dergiler ve yaynlarda mimarlarn yazlar ve izimleri yaynlanyordu. Bu dergi ve yaynlar, genellikle edebiyat asndan Ekspresyonizmin temsilcileri olarak kabul edilmektedir. VASLY KANDNSKY Wassily Kandinsky (1866-1944) 1886da st orta bir aile iinde araln 4nde Mascow da dodu. Sibiryal babas ay tccar annesi ise lydi idi. 1869 da ailesiyle talyaya yolculuk etti ailesi deOdesaya yolculuk eder ailesi boanr ve teyzesi onu yetitirme grevini zerine alr. 1871de izim ve mzik dersleri alr.1885te Odessada dilbilgisi okuluna katlr. Babasyla yllk seyahat eder. Kandinsky, 1886'da Moskova'da balad hukuk ve siyasal ekonomi renimini, 1892'de bir niversitede grev almadan nce tamamlamt. renciyken de bir yandan resim yaparken, te yandan da sanatla yakndan ilgilenmiti. 1895'de Fransz Empresyonistlerin bir sergisinde Monet'nin Ot Ynlarn grm ve ilk anda resmin iinde hibir nesne gzlemleyemedii iin bylenmiti. Bu andan sonra da nesnesiz bir sanat sorunu onu uratrd. Sonuta, 1896'da Dorpat niversitesi Hukuk Krss'nde kendisine nerilen grevi kabul etmeyerek kendini tmyle resim yapmaa adad ve Mnih'e tand. 19. yzyln sonlarnda Mnih sanat eitimi iin en nemli yerlerden biriydi ve zellikle Kuzey Avrupal gen sanatlar ekiyordu. Ayn zamanda bu kent, Art Nouveau' nun da merkeziydi. 1895'de Jugend (Genlik) ve Simplicissimus (Yalnlk) gazeteleri kurulmutu. Herman Obrist, Henry van de Velde, August Endell ve Adolf Hoelzel 'hibir eyi anlatmayan, hibir eyi betimlemeyen, bize hibir eyi anmsatmayan' bir sanatn temellerini hazrlyorlard.
__________________________________________________________________
24
Bylece Kandinsky, kendi belirsiz dnceleriyle kesien eilimler buldu. Anton Azbe'nin okuluna girdi ve yurtta Jawlensky ve Werefkin ile tant. 1900'de Akademi'ye geti ve Stck'n rencisi oldu. 1902-1904 arasnda bakanln da yapt Phalanx sanat grubunun kolejinde retmen olduunda Akademi'yi daha yeni bitirmiti. lk rencisi Gabriel Mnter ile arkadaln 1916' ya dein srdrd. Phalanx grubu ayn zamanda sergiler de dzenliyordu, bunlardan biri Kandinsky iin nemli olan Fransz Neo-Empresyonistlerinin sergisiydi; zira bunu izleyen yllarda Art Nouveau ve NeoEmpresyonizm onun sanatnn balang noktas oldu. Kandinsky, noktac (pointillist) slupta doa grnmleri, tarih ve folklordan alnm masal dnyasndan birok figrleri ieren grnmleri yapt. Ayn zamanda, tahta kalpla baslm Art Nouveau desen ve resimleriyle yakndan ilgilendi. Gr alann geniletmek amacyla birok gezi yapt. 19041905 aras birka ay Tunus'ta kald; 1905'de Venedik, Odessa ve Moskova' dayd; 1905-1906'da drt ay Rapallo'da alt: 1906-1907'de Paris yaknnda Sevres'de, 1907-1908 Berlin'deydi. Gezide olmasna karn, srekli olarak sergilere katld; rnein, 1902'de Berlin Sezession'un, 1904'de Salon d'Automne'un seici kuruluna seildi. Ayrca 1906'da Dresden'de Die Brcke'nin ikinci sergisine katld. 1908'de Mnih'e geri dnd. Jawlensky, Mnter ve Werefkin ile birlikte yaz Murnau'da geirdi. Saysz etkilenmeleri, zellikle Cezanne, Matisse ve Picasso'nun etkilerini zmledi. Rengin katksz gc birok doa grnm resminde kendini gsterdi. Bavyera halk sanatn tamna yalnlatrma konusunda yeni yntemler salad. Acele ile yaplan yamalarndan, ksa fra vurularndan krmz, mavi, yeil ve sar alanlar ortaya kt. Bu renk alanlar kartlklar yarattlar ve ana konunun betimlenmesinde snrl lde yararl oldular. Kandinsky, d gerek ve sanat tarafndan yaanan i dnya arasndaki bir bileimi arayan yoldayd. 1909da Kandinsky Mnih Yeni Sanatlar Birliinin kurucu yeleri arasndayd; bylece bu biliimi bir program dzeyine karabildi. 1910'da Odessa gezisindeyken Franz Marc ve Burliuk kardelerle tant. O yl Kandinsky, birka yldan beri yazmakta olduu Sanatta Tinsellik zerine adl kitabnn taslan tamamlad. imdi, kararl bir adm atmak iin gerekli hereyi vard, resimleri yine bir konu ile balyordu; ama artk doal biimler bir ritm ilemine boyun eiyor,bunlarn ilevleri yalnzca resmin yapsn kurmak oluyordu. Bu resimleri artk sonuta uyumsuz ve gereksiz olan nesnenin zmlenmesi koullarnda anlamaya almak gereksizdi. Bu geliimleri yalnzca Jawlensky ve Marc'n izleme gc olduundan, Yeni Sanatlar Dernei'nde bir zlme balad. Kandinsky ve Marc tekilerden ayrlarak 1911 ve 1912'de Der Blaue
__________________________________________________________________

Reiter sergilerini dzenlediler. 1912'de ayn
25
ylln
adl
yayncln yaptlar. 1913'de Kandinsky Sanatta Tinsellik zerineyi yaynlad, bunu Geriye Bak ve Tonlar izledi. imizde birikmi duyular da vurmak iin bir slup aradndan, Kandinsky'nin imgesel biimleri kullanarak doaya yaknlktan giderek uzaklamas olanakszd. Byle biimleri ancak hayal gcnde kendiliinden olutuktan sonra, olduu gibi resme geirerek kullanabiliyordu. Bunun sonucunda soyut resimler yannda, uzun bir sre bir takm konulara deinen resimler retti. Bu durum, 1913-1914'de Kandinsky'nin dsel gcn younlatrarak, bir nesnenin son izlerini de elemeyi baarmasna kadar srd. Artk Kandinsky soyut Ekspresyonizmin doruuna erimiti. Savan kmasyla Almanya'dan ayrlmak zorunda kald ve Moskova'ya geri dnd. Kltr ve siyasetle youn bir ekilde urat birka yldan sonra, 1933e kadar Almanyada Bauhaus'da bir retmen olarak yeniden almaya baladnda, sanat da deimi ve yeni amalar dorultusunda gelimeye balamt. 1926da point and Line toplane yaynland.1933 te Paris yaknlarndaki Nevillye yerleti ve 1944te yaamnn son bulduu tarihe kadar orada yaad. Vincent Van GOGH GOGH Viacent van (Groot-Zundert, Hollanda 1853Auvers-sur-Oise 1890). Gauguin gibi olduka ileri bir yata resme balad. Bir Protestan papazn oluydu ve ilk bata ressam olup olmamak konusunda karar verirken glk ekti. Yirmi yandan sonra. Den Haag' da, daha sonra da Brksel, Londra ve Paris' te resim-satcs Goupil'in yannda yardmc olarak alt. Bundan sonra dindar bir yaam ekli seerek, iki yl boyunca fakir madenciler ve kyller arasnda kendi hesabna gezici vaiz ve misyoner olarak yaad. 1878 ylnn sonlarna doru resme balad; ileri derecede bir Millet hayranyd ve onun birok yaptn kopya etti. Van Rappard ve kuzeni Mauve' dan da yardm gren sanat, ayn zamanda Maris ve Israels'in almalarndan da etkilendi. 1881'e kadar sren bu dnem srasnda van Gogh Belika'da yaad. Bundan sonra 1881 -1885 yllan arasnda Hollanda'ya dnd; Etten, Den Haag, Drenthe ve daha uzunca bir sre de (Aralk 1883Kasm 1885) Nuenen de yaad. En sonunda da Antwerp'e gitti (Kasm 1885-ubat 1886). Karakalem almalarnda ounlukla, gereki bir tutum benimseyen Van Gogh, maden iilerini, kylleri ele alm, kaln ayakkablar, nalnlar, dokuma tezghlar gibi ara ve aletleri, patates ynlar, ku yuvalar gibi basit, sradan konular ilemi, bir yandan da karanlk, kasvetli gkler ve koyu renklerle, i karartc
__________________________________________________________________
26
manzaralar resmetmitir. Van Gogh'un gerei bir iir biiminde anlatmasnda ve her nesneye her varla, doadaki her eye insan olmann verdii korkutucu duyguyu aktarmasnda, onun acayip, vahi kiiliine ait izler buluruz. Dokumac' nn Evinde (1884), Pipolu Kyl (1884), Kk Testiler (1884), Patatesler (1885), Yuvalar (1885), Nuenen'deki Papaz Evi (1885), Gn Bitiminde Kulbe (1885) isimli tablolar. Patates Yiyenler adl aheseri de dahil olmak zere, bu kasvetli ve i karartc dnemi simgeler. Rubens'e olan byk hayranl, onun 1885' ten itibaren renkle ilgili deneylere girimesine yol at. Van Gogh, "Rengin kendisi bile bir eyler anlatr" demektedir. Onun Ak ncil'li Natrmort adl yaptnda, Paris dnemi olarak adlandrlan yllarndaki Empresyonizmle balantsn aka grebiliriz. Van Gogh bundan sonraki iki yln, yani ubat 1886'dan ubat 1888'e kadar olan sreyi. Empresyonistlerle devaml iliki iinde bulunduu Paris'te geirdi. Bu dnemde syledii nl bir sz vardr: "Artk Paris'te bir atlyede almak kadar, srekli olarak Empresyonist ressamlarla dostluk kurmak da gerekli olmutur". Sanat ayn zamanda Neo -Empresyonizm ve onun noktac (Pointilliste) tekniinden: ayrca Sembolizm ve Gauguin'le arkadalarnn kullandklar parlak renklendirme ynteminden holanyordu. Onu byleyen bir dier etken de, o zamanlar ok moda olan Japon sanatyd. Nitekim byk Japon ustalarnn ve zellikle Hiroshige'nin Yamur adl yaptnn kopyalarn yapt. La Guinguette (ykl. 1886) ve Le Moulin de la Galene (1886), sanatnn Nuenen dnemiyle Paris'in eitli etkileri altnda kald dnem arasnda yapt bir eit gei resimleridir. Butte Monmartre'deki Kk Baheler (1887), Asnieres Lokantasnda (1887) ve Restaurant de la Sirene adl resimleri ise van Gogh'un sanatnn giderek nasl gelitii ve Empresyonist ressamlar tekniine yaklatn gsteren yaptlardr. te yandan Tanguy Babann Portresi (1887) ve Tef alan Kadn (1887) adl resimlerde ise, Japon basklarnn etkisi aka grlr. nl "ubuklama" tekniini ilk kez bu tablolarnda kullanm ve zamanla gelitirmitir. Resim sanatna getirdii yepyeni kavray biimi, imdiye dek yaplanlardan farkl eyler yaratmaya duyduu zlem, van Gogh'u yerinde duramaz hale getirince, ressam uzaklardaki gne lkelerine, Japonya'ya gitme hayalleri kurmaya balad. Buna imkn bulamaynca Paris'i brakp, Provence'ta Arles'a gitmiti. Bu konuda unlar sylemitir: "Fransa'nn gneyine gidip burada almak iin saysz nedenlerim vard. ncelikle baka tr bir yaamak istedim. Sonra doay daha berrak bir gkyz altnda grmei arzuladm; bu bana Japonlarn neler duyup, nasl izim yaptklar hakknda fikir verecekti. Son olarak da gl gney gneini grmeyi istedim". Van Gogh'un Arles dnemi, ubat 1888' den Mays 1889'a kadar srm ve bu gzel yerde yaratc dehas, yeterli ilham bulmutur. arpc renkleri kullanmasyla dikkati eken resimleri, artk her zamankinden daha hain ve etkiliydi. Olduka verimli bir dnem geirmi, bir yl biraz aan bu sre zarfnda 190 tablo yapmt. Gney Fransa'y sevmi ve anlamt. Ancak Provence manzarasn, klasik denge ve ritm niteliine sahip bulan C6zanne'n aksine van Gogh, buray arlklar ve trajik iddet divan
__________________________________________________________________
27
olarak grmtr. Van. Gogh'un gznde Provence, amansz, kzgn gnein kavurup, yakt, lgn mistral rzgrnn krlar kurutup, aalan birbirine sarp sarmalad bir lkeydi. Tablolarnda her ey keskin ve sivri hatlarla resmedilmitir. Biimler sanki ikence edilircesine zorlanarak garip helezonlar, kvrmlar ve bklmler alacak ekilde arptlmtr. Her nesne sanki srekli hareket halindeymi izlenimini vermektedir. Van Gogh resimlerinde, boluk etkisi yaratma fikrini aklndan karamyordu. Srekli olarak yok olan ve bir yandan da yenilenen kozmik evren dncesi onu adeta bylemiti. Dengeyi ve uyumu kefetmeyi umduu bu eski lkede, btn bulabildii, hain ve lgn bir fkeden baka bir ey deildi. An derecede yorulan ve azap eken sanat, sonunda 1888'in Noel arifesinde Gauguin'le ettii bir kavgadan sonra usturayla kendi kulan kesmi ve aradan ok gemeden de blgedeki Saint-Remy akl hastahanesine gnll olarak snmak gereini duymutur. Sanatnn bu dnemde yapm olduu birok resim arasnda bir seim yapmak kolay deildir. Ancak bunlar arasnda: La Crau (1888); Yldzl Gece (1888); Akamleyin Cafe (1888); Gauguin'in Koltuu, Ayiekleri. Le Pont Levis ve Vincent van Gogh'un Arles'teki Evi (hepsi 188S'de yaplmtr); Arlesienne (1888); Postac Roulin (1888); Belikal Ozan Boch'un Portresi (1888); Vincent' in skemlesi (1888-89); iek Aan Aalar (1889) ve Kula Sarl Olarak Kendi Portresi (1889), nde gelen yaptlardr. Sanat, hastanede kald sre boyunca (3 Mays 1889-16 Mays 1890) resim yapmaya devam etti. Bu dnemdeki resimleri, ekil ve renk asndan youn, lirik bir gzellik tayan yaptlardr: Emile Bernard, onun "bu denli iyi ve gvenle" hibir zaman resim yapmadn sylemektedir. Lekeler, noktalar, virgller ve izgiler halinde, paralanm izlenimi veren fra vurularyla, tualine koyu renk boya uygulayarak, artc bir teknik gelitirmitir. Bu dnemde yapt eserlerinde dokunakl bir sanr duyumu yaratmtr. Vincent'n Arles'teki Odas (1889); Yldzl Gece (1889): Zeytin Aalar (1889); Selviler; Selvili Msr Tarlas (1889); Arles'teki Hastane Kouu (1889); Zeytinlik (1889); Alpilles Yaknndaki Selvili Yol (1890); Kaldrmclar (1889): Saint-Paul Hastanesindeki Ba dareci (1890); Arles'l Kz. Gauguin'den Sonra (1890); Sonsuzluun Eiinde (1890); Mahkumlar Postas (1890) bunlarn balcalardr. Bu son iki resim, grnrde sanatnn kendi ackl yazgsn simgelemektedir. Bunu nispeten gvenli ve sakin bir dnem izler. Doktor Gachet ve hastane hemirelerinin dikkatli bakm altnda, van Gogh'un tam olarak mutlu olmasa bile, belirgin bir huzura kavutuu grlr.
__________________________________________________________________
28
Auvers-sur-Oise'da, 23 Mays 27 Haziran 1890 tarihleri arasnda yapt resimlerde, yeilin ve Delft inilerinin mavisinin ar bast parlak ve canl renkler gze arpar. Bu tablolarda kah iek toplarken, kah yry yaparken, kah piyano alarken resmedilmi peri kzn andran figr, aslnda Dr. Gachet'nin kzdr. Van Gogh'un kvrmlar, bklmler, kavisler halinde, hareketli ve ssl ekillerden oluan kendine zg teknii, hl varln korumaktadr. Yapt portrelerin asimetrik oluu, bu resimlerde dikkati eken bir baka zelliktir. Bu birka aylk sre iinde yapt resimlerde, yeni bir denge duyumu elde etmi ve acyla, gerginlikten kurtulmu gibi grnr. Renklerde ve resim yapma iinde kendini tedavi edici nitelikler bulmu gibidir. Bu dnemin belli bal yaptlar unlardr: Mademoiselle Gachet Bahede (1890); Cordeville'deki Anz Tarlalar (1890); Mademoiselle Gachet Piyano alarken (1890); Auvers'ten Grnm: Frtnal bir Gkyz Altnda Tarlalar (1890);On Drt Temmuz'da Auvers Belediye Binas (1890); Auvers'te Manzara (1890); Auvers' teki Kilise (1890) adl resmi konusunda sanat, kzkardei Wil'e unlar yazmtr: "ky kilisesinin bir baka byk resmini yaptm: burada bina koyu mavi gkyzne doru morumsu bir ekilde ykseliyor. Kilisenin camlar, denizin derinliklerine zg kobalt mavisinde, at ise hafif turuncuyla kark mor renkte, n planda iekli bir imenlik ve pembemsi bir kumluk var. Bu resmin uyandrd etki, eski Nuenen Kulesi ve Mezarlnda yaptm resimlerin verdii etkiyle hemen hemen ayn; sadece son resmimde renkleri daha zengin ve etkileyici bir biimde kullandm". Van Gogh'un bundan sonra verdii iki nemli yapt unlardr: "Yznde o gnn insanlarnn tad zntl ifade"yle Doktor Gachet'nin Portresi ve mavi, turkuvaz renkleri, bakan rahatsz eden delilere zg esrarengiz yz ifadesiyle Kendi Portresi (1890). Kendi portrelerinin sonuncusu olan bu resim, sanatnn ackl sonunu nceden hissettirir. Vincent Van Gogh, bu resmini yaptktan iki gn sonra, 29 Haziran 1890'da tabancasyla intihar etti. lmnden sonra, zerinde kardei Theo'ya yazlm; ama bitmemi bir mektup bulundu,. Mektubunda yle diyordu: "Ksacas sanatm uruna hayatm tehlikeye atyorum ve bu yzden aklmn yarsn yitirdim". Van Gogh srekli "sonsuzu aray"ndan sz eder. Sanat, ada ressamlar zerinde olduu kadar, kendinden sonra gelen ressamlar zerinde de derin ve srekli bir iz brakmtr. izgi ve rengin olanaklar zerinde yapt deneylerinde ve aratrmalarnda Empresyonist ressamlardan da teye gitmitir. Van Gogh, Fovizm ve Ekspresyonizmin yolunu aarak, ada sanata byk katklarda bulunmu bir ressamd.
__________________________________________________________________

Sanatta Ekspresyonizm

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sanatta Ekspresyonizm

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.MaximumBilgi.

ARATIRMA SERS No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

RESM VE GRAFK SANATLAR

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

EKSPRESYONZMN ETL YNLER

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

Aratrma Serisi No.75

You might also like