NKTELER VE MENBALAR MAVERD TEFSR Yazan: EBUL HASAN AL B. MUHAMMED B. HABB EL- MAVERD EL-BASR H.

364-450 GZDEN GEREN VE YORUMLAYAN: Es- Seyyid b. Abdul- Maksud b. Abdurrahim 1. CLD Fatiha Suresinin Bandan Nisa Suresinin sonuna kadar dr. DARUL-KTB EL-LMYYE Beyrut-Lbnan

KURANIN SMLER Allahu Teala Kitabnda Kuran- Kerime drt isim vermitir: 1- El-Kuran: Allah (c.c.): Biz sana bu Kuran vahyetmekle (gemi milletlerin haberlerini) en gzel bir ekilde sana anlatyoruz buyurmaktadr. 2- El- Furkan: Yce Allah: Kuluna Furkan indiren Allah yceler ycesidir buyurmutur. 3- El-Kitab: Allahu Teala buyurmaktadr ki: O Allaha hamdolsun ki kuluna kitab indirdi. 4- Ez-Zikr: Allahu Teala: phesiz ki biz zikri indirmiizdir buyurmutur. Cenab- Hakkn Kuran- Kerimi Kuran diye isimlendirmesinde iki yorum vardr. Birincisi: bn Abbasn,1 Biz onu okuduumuz zaman, sen onun okunuunu takip et ayetini delil gstererek yapm olduu yorumdur. Ona gre, Kuran, okudum (yani akladm) sznden mastardr. Dolaysyla bn Abbasa gre ayetin manas, Biz onu akladmz zaman sen onunla amel et demektir.

(1) O, Abdullah b. Abbas b. Abdul-Muttalib b. Haim b. Abdi Menaftr. Resulullah (s.a.v.)in amcazadesi Ebul-Abbastr. Kuran- Kerimi, Ubeyy, Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali, Ebu Zer (vb.)a okumutur. rencileri arasnda, Mcahit, Said b. Cbeyr, Arec vd. bulunmaktadr. Peygamber (s.a.v.) kendisine: Allahn ona tevili ret ve onu dinde anlayl kl diye dua etmitir. bn Sadn Tabakat (2/365), Buharinin Tarihul-Kebiri (5/3), Hilyetl-Evliya (1/313), El-stiab (2/350), El-Bidaye ven-Nihaye (8/295), Elisabe (2/330) vd. kinci yorum: Katadenin2 yorumudur. Ona gre sen bir eyi bir araya getirip bir ksmn dierine eklediinde o eyi okudum dersin. te Kuran lafz, senin bu okudum sznden tretilmi bir mastardr. nk o, bir araya getirilmi ayetler topluluudur. Eskilerin u szlerinden alntlanarak: Bu devede asla bir yavru okumadm denilmitir. Yani onun rahmine bir yavru gelip eklenmemitir. Amr b. Klsum 3 der ki: Yani rahmine yavru dmemitir. Bu sebepledir ki, rahim de hayz kan topland iin adet grmeye El-Kur denilmitir. Kurann Furkan diye isimlendirilmesine gelince, bu Allahu Tealann onda hak ile batl ayrd iindir. Topluluun gr byledir. nk Furkan aslnda, iki ey arasnda yaplan ayrm demektir. Kurann Kitap diye isimlendirilmesine gelince bu da senin, bir kitap yazdm sznden mastar olduu iindir. Kitap da alfabeyi bir bir btn ya da para para olarak yazan kiinin izimidir. Yazlm olsa bile buna kitap ismi verilir. Nitekim air 4 der ki: Yani yazlm olarak. Kitabet ise toplamaktan ibarettir. Nitekim eskiler tarafndan, sen incileri bir kaba doldurup topladnda Kab yazdn yani topladn denilmitir. air 5 der ki: Kurann zikr diye isimlendirilmesinde ise iki yorum vardr: 1- O, Allahtan bir hatrlatmadr ki onunla kullarna hatrlatmada bulunmu ve onda farzlar ve hadleri bildirmitir. 2- O, kendisine inanan iin bir an, eref ve onurdur, kendisinde olan tasdiktir. Nitekim Cenab- Hak: phesiz ki o, senin ve kavmin iin bir zikirdir buyurmutur. Yani O, onun ve kavminin erefidir.6 (2) O, Katade b. Diame b. Irnin b. Amr b. Rabia Es-Sedusidir. Ebul- Hattabtr. Ezber hususunda rnek, dilde otorite idi. (V. 117). (Bkz.): ezeratz-Zeheb (1/153), Mucemul-Mellifin (8/128), Sfatus-Safve (1/183) (3) Bu iki beyit Amrn mehur derlemesinde mevcuttur. (Bkz.):Ebu Bekr el-Ensarinin erhul-Muallakat s. 377,379. (4) Bu iir, airin hanmna kedisini boadn bildirdii mektuptaki bir beyittir. Tefsirut Taberi (1/17). (5) Salim b. Darenin, Sabit b. Rafii el-Fizariyi yerdii kasidedeki bir beyittir. O da iiri ve airleri katletti. (363). (6) Bu blmn ou Taberi Tefsirinden (1/94) alnmamsa buraya ekliyorum. Kurann says yz bulan baka isimleri de vardr. Onlar Dakaikut-Tefsirde zikrettim (1/69) Tevrat, ncil ve Zeburun Treme Kkleri: Tevratn kklerine gelince Ferra7 onu, atei ktnda veriyez-zened: akmak alev ald diyenlerin szlerinden tretiyor. Yani onun bir k olduunu kastediyor. Zebur kelimesinin kkeni iin yle denilmitir: Biri kitap yazdnda Zeberel-kitabe: kitap yazd der. Bu manadan dolay air 8: - demitir. ncil kelimesinin kkeni ise necele den alnmtr. nk sen bir eyi karttnda necelt-eye dersin. Bundan dolay bir kimsenin nesline, onun necli denmitir. Yani, sanki o kii onlar kartmtr. air der ki: =

FASIL Ebu Brde, Ebu Mleyhten o da Vasle b. el-Eskadan onun da Peygamber (s.a.v.) den rivayet ettiine gre Efendimiz (s.a.v.) yle buyurmutur: Rabbim bana Tevratn yerine yedi uzun sure (tul) ncilin yerine mesani,Zeburun yerine miun verdi. Rabbim beni mufassal 9 ile de stn kld. Yedi uzun sure, Bakara, Ali mran, Nisa, Maide, Enam, Araf ve Yunus sureleridir. (7) O, Yahya b. Ziyad b. Abdullah b. Menzur el-Esedidir. Taani fun Nahviyyinin sahibi Allame Ebu Zekeriyyadr. Kisainin dostudur. 207de hac yolunda vefat etmitir. (Bkz.): Tabakat ez-zebidi (143), Elbidaye ven-Nihaye (10/261), Mucem el-Udeba (9/20). (8) air, Ebu Zueyb el-Huzelidir. Beyit, kendisine ait Divanul-Huzeliyyin adl kasidedendir (1/64) (9) Taberi (1/101) bu Hadisi erif, mellifin zikrettii Leys b. Eslem yoluyla rivayet etmitir ki, o da Ebu Brdeden, o da Ebu Mleyhten rivayet etmitir. Leysin zayf olduuna ekseri ulema hkmetmitir. Ancak hadisin Said b. Beir yoluyla baka bir seyri vardr. Said b. Beir, Katadeden o da Ebu Mleyhten rivayet etmitir. Taberi (1/100) de bunu rivayet etmitir. Mellifin zikrettii yolu Ahmed (b. Hanbel)de rivayet etmitir (4/107) Tayalisi 197 numara ile Taberani Kebirde (22/75) Tahavi Mkilul-asarda 2/104 rivayet etmitir. Albani Silsile-i Sahihada (3/469) buna hasen demi, sonra ayn kaynakta onu sahihletirmitir. Hadisin, Taberaninin (1/100) sahih senedle rivayet ettii Ebu Klabenin mrselinde ahidi vardr. mam Suyuti Camiinde bu hadisi hasenletirmitir (1/565). Belki debaka yol ve ahitlerden dolay bu hadis, makbul bir hadistir. Aksi takdirde tek yoldan zayf olmu olur. Tenbih:Allame Albani, senni de grdn gibi bu hadisin Msnede nisbetini gznden karmtr. Said b. Cbeyr10 ve onun gibilerinin bn Abbastan 11 naklettii gr budur. Ve sahihtir. Yedi Uzun Sure diye isimlendirilmelerinin sebebi Kurandaki dier surelere gre uzun olularndan dolaydr. Miuna gelince bu, Kurandaki ayet says yz veya yz dolaynda olan surelerdir. Bu say yzden biraz az veya biraz fazla olabilir. Mesani de ise gr vardr: 1- Cenab- Hakkn kendisinde Kssalar, Meseller, Farzlar ve hadlerden bahsettii surelerdir. Bu gr Abdullah b. Abbas ve Said b. Cbeyrin grleridir. 2Fatihadr. Hasan- Basri 12 bu grtedir. Raciz der ki: 3- Mesani, yz rakamnn tekrar edildii sureler olup, ayet says ikiyze veya ikiyze yakn bir sayya ulamtr. Yani, sanki ikiyzn bataraflar olup ikinci ksm tekrarlardr. 13 Baz airler yler derler: Mufassala gelince bu da, sureler arasndaki fasllarn okluundan dolaydr. Bu faslalar besmelelerdir Bismillahirrahmanirrahim. Mufassala iinde neshedilen (hkm deitirilen) bir ey bulunmadndan dolay muhkem de denilmitir. Mufassaln nereden itibaren balad hususunda ayr gr vardr: 1- Biroklarna gre Muhammed (a.s) Suresinden balayp Nas Suresine kadardr. (10) O, ilim nderi Said b. Cbeyr b. Hiam Ebu Abdullah el- Esedidir. lim, fazilet ve doruluk sahibi olupTabiinin ulularndandr. bn Abbasn talebesidir. Vastta 95te ehid olmutur. (Bkz.): bn Sadn Tabakat (6/256), Siyer-i Alam- Nbela (4/321), bn Hibbann Sikat (4/275). (11) Hafz Feth te Nesainin sahih senetle ondan rivayet ettiini belirtmitir. (8/158) (12) O, Hasan b. Ebul-Hasen el-Basri Ebu Saidtir. lim ve amel bakmndan zamannn efendisidir. Basra ahalisinin imamdr. Haber ve menkbeleri uzundur. (V. 110.).

(Bkz.): Siyer-i Alam- Nbela (4/563), Hilyetul-Evliya (2/131), Zirikliin El-Alam- ( 2/227) (13) Bu beyitler Ebu Ubeydenin Mecazul-Kuran kitabnda mevcuttur. (s. 7). 2- Kaf suresinden Nas suresine kadardr. Bu gr sa b. mer 14 bir ok sahabiden aktarmtr. 3- Bu da bn Abbasn grdr: Duha suresinden Nasr suresine kadardr. bn Abbas Duha suresine vardnda iki sure arasn tekbirle ayryordu. Mekke kurras da bu grtedir. FASIL oulu suver eklinde olan Kuran suresinin iki syleni tarz vardr: Biri hemzeli, dieri hemzesizdir. Hemzesiz olan sure Es-suretu, ykseke bir yer manasna gelir.Bu sebepledir ki, ehrin Suru eklindeki isimlendirme, onun iindekilere gre yksek oluundan dolaydr. Nabia b. Zbyann u iiri bu manadadr: 15 - Yani hkmdarlarn yerlerinin onun yannda ksa kald erefli bir yer. te sureye, sure isminin verilmesi annn yce oluundan dolaydr. Hemzeli olan sure Es-suretu ise, Kuran dan olan bir blmn, kendisinden baka olan dier blmlere gre faz la olup ondan arta kalan bir parasdr. nk bir eyin sr demek, kendisinden alndktan sonra ondan bir miktarn kalmas demektir. Bu yzden bir kaptan iildikten sonra geriye kalana sr diye isim verilir. Nitekim Peygamber (s.a.v): tiiniz zaman sr edin 16, yani kapta biraz brakn buyurmutur. (14) O, sa b. mer el-Kufi Ebu merdir. Asm, Talha b. Musarrf, Ame ve bakalarna kraat retmi, ona da Kisai, Abdurrahman b.Ebi Hammad ve bakalar retmitir. (V. 156)dr. (Bkz.): Tarihul-Kebir (7/397), Siyer-i Alam- Nbela (7/199), Marifetul-Kurra (1/199). (15) Medih ve zr dileme kasidesinden bir beyittir. Nabiatz-Zbyani, burada Hire meliki Numan b. Mnziri methetmektedir. (16) Baka bir nshada yediiniz zaman diye geer. Bu ve teki hadis isnadsz olarak zikredilmitir. Necm, hadis hakknda yediinizde kapta biraz brakn eklinde bir hadis bulamadn syler. Aksine, Mslimin Cabir (r.a.)den rivayeti olan hadisle eliki arzeder. Cabir (r.a.)n rivayetine gre peygamber (s.a.v.), parmaklar ve taba sprmeyi emrederek: Siz bereketin yemeinizden hangisinde olduunu bilemezsiniz buyurmutur. Vezir bn Hebire, tiinizde kapta biraz brakn hadisinin teviline kar kmtr. Nitekim bunu bn Receb, Tabakatn Zeylinde (1/272) bn Cevziden nakletmitir. Bu hadis hi kimseye nisbet edilmemitir. Ea b. Salebenin ayrld ama, kalbinde biraz sevgisi kald hanmn vasfederken syledii sz bu kabildendir: 17 Bu iki szden birincisi daha dorudur. (Surenin hemzesiz olduunu savunan gr). Kurandaki Ayet kelimesine gelince,bunun da iki yorumu vardr: 1- Ayet diye isimlendirilmitir, nk ayet kendisinden nce geenlerin tmnn kendisiyle bilindii bir alamettir. nk ayetbir belirtidir. u ayeti -kerimede Ayet, alamet manasnda kullanlmtr: Ey Rabbimiz! Bize gkten bir sofra indir ki bizim iin gemi ve geleceklerimiz iin bayram ve senden bir ayet olsun , yani duamza icabet etmen iin bir alamet olsun. air- Hashasoullarnn klesi- der ki:18 2-Eskilere gre ayet, kssa ve mektup anlamlarna gelir. Nitekim Kab b Zheyr der ki: -. Buna gre ayetin manas, fasllaryla, rasulleriyle ve esaslaryla baka bir kssay takib eden Kssa olmu olur.

Ebu Hazim 19, Ebu Selemeden 20, o da Ebu Hureyreden 21 rivayet ettiine gre Resulullah (s.a.v.) yle buyurmutur: Kuran yedi harf zere inmitir. Kuranda phe etmek kfrdr. (Bunu kere tekrarlamtr). Kurandan bildiklerinizle amel edin, bilmediklerinizi de bilene 22 gtrn. (17) Divanul-Ea: 67 (18) Kabn divanndaki kasidesinden bir beyit: 64. (19) O, Ebu Hazim el-Ecaidir. Ebu Hureyrenin akrandr. Gvenilir bir muhaddistir. smi Selmanul-Kufidir. Ebu Hureyreden ok hadis rivayet etmitir. bn merden de rivayeti vardr. mer b. Abdlazizin hilafeti dneminde yznc yla yakn bir ylda vefat etmitir. (Bkz.): bn Sadn Tabakat, (6/294), Tarihul- slam (4/73), Siyer-i Alam- Nubela (5/7) (20) O, Abdullah b. Abdurrahman b. Avfdr. sminin smail olduu sylenmitir. Fakih ve gvenilir biridir. Tabiunun ikinci tabakasndan hadisi okca olan biridir. Medinede Velidin hilafeti dneminde 94 ylnda vefat etmitir. (Bkz.): bn Sadn Tabakat (5/155), Tarihi bn Asakir (9/149), Tarihul- slam (4/76). (21) O, Abdurrahman b. Sahir es- Sudusidir. Peygamber (s.a.v.)den en ok rivayet eden sahabidir. Ahlak gzel, salih bir imam idi. Vefat tarihinde ihtilaf edilmitir. 57de vefat ettii sylenmitir. Baka bir gre gre 58de denilmitir. (Bkz.):bn Sadn Tabakat (2/362, (4/325), El-stiab (4/1768), Hilyetl-Evliya (1/376), El- sabe (4/63), Siyer-i Alam- Nbela (2/578) vd. (22) bn Hibban (1/146), Ahmed b. Hanbel (2/300), bn Cerir (1/22) Bezzar- ksaca(3/90), Ebu Yala rivayet etmilerdir. bn Kesir Tefsirde (2/102), Suyuti Drrl Mensurde (2/154) kitabul-huccede bu hadisi Ebu Davud ve Nasrul Makdisiye nisbet ederek eklemede bulunmutur.Heysemi Mecmuda (7/156); hadisi Bezzar rivayet etmitir demitir. Senedde Muhammed b. Amr vardr. Bunun hadisi hasendir. Dier raviler sahih hadis ravileridir. Tenbih: Hadisin Nesaiye nisbeti, onun Fezailul- Kuran kitab iindir. Muhammed b. mer Ebu Selemeden, O da Ebu Hureyreden rivayet ettiine gre Rasulullah (s.a.v.) yle buyurmutur: Kuran yedi harf zere nazil olmutur, alim (bilen), hakim (hikmet sahibi), afur (balayan) ve rahim 23 (acyan) dir. Mfessirler, Kurann nazil olduu yedi harfin yorumunda drt ayr gre varmlardr.: 1- Yedi Harf yedi mana demekir. Bunlar da, emir, nehiy, mkafat, ceza, kssalar ve meseldir. Avn 24 Ebu Klabeden 25 rivayetinde Ebu Klabe yle diyor: Nebiyy (s.a.v.)in bana yle dedii ulat: Kuran yedi harf zerine nazil olmutur: Emir, nehiy, tevik, korkutma, mnakaa, mesel ve kssalar26 2- Yedi Harf, yedi deiik lugattr. Helal veya haram hkmlerini deitiren bir husus szkonusu deildir. (23) Ahmed (b. Hanbel) (2/332), (400), bn Hibban (2/62), bn Cerir Tefsirde (1/22) rivayet etmilerdir. Heysemi Mcemmada (7/151) demitir ki:Ahmed b. Hanbel hepsini iki isnadla rivayet etmitir. Bunlardan birinin ravileri sahihi ravilerdir. Bezzar da buna benzer rivayette bulunmutur. (24) O, Avf b. Abdullah b. Mesuddur. Bu kii Medine halknn en edibi ve en fakihi idi. bn Mseyyib, bn Abbas, Abdullah b. mer ve bakalarndan hadis rivayet etmitir. 110 ksr ylnda vefat etmitir. (Bkz.): bn Sadn Tabakat (6/313), Buharinin TarihulKebiri (7/130), Tarihul-slam (4/287), Hilyetl-Evliya (4/240) (25) O, Abdullah b. Zeyd b. Maliktir. Ebu Klabe, snnet a, bidat kart bir kii idi. Katr yk kadar eser brakmtr. ok hadis rivayet eden biriydi. Enesten, Malik b. elHuveyristen, Abdullah b. Abbastan, Ebu Hureyreden vb. hadis rivayet etmitir. mer b. Abdulazizin devrine yetimi, sonra amda 104 ylnda vefat etmitir.

(Bkz): bn Sadn Tabakat, (7/183), El-Bidaye ven-Nihaye (9/231), Tarihul- Buhari (5/92), Tezkiretul-Huffaz (1/88), En-Ncm ez Zahire (1/54). (26) bn Cerir (1/69)da rivayet etmitir. eyh Ahmed akir, bu hadis mrseldir, delil olarak geerli olmaz demitir. Mesela: Helumme, Teale ve Akbil lafzlar gibi. Bunlar deiik lafzlar olduu halde manalar birdir. (Gel anlamnbildirirler). Araplar slamn ilk yllarnda bu lafz larda serbeste hareket ediyorlard. Daha sonra Ashab- Kiram, Kuran toplatldnda bu harflerden biri zerine icma 27 ettiler. Bylece icma ettikleri, kar ktklarna kar bir engel oldu. 3- Yedi Harf ten maksat, fasih lehelerden yedi lehe dir. nk Arap kabilelerinin bazsnn dili, acem beldelere, dier Arap kabilelerinden uzak olduu i in daha fasihtir. Kuran- Kerimin kendi dilleri ile indii fasih Araplar yedi kabiledir. 4- Yedi Harften maksat, manada uygunluk olsa da Kurandaki baz lafzlarn okunularnda grlen yedi ekildir. Kraatlerde Kurrann ihtilaf etmesi gibi. En dorusunu Allah bilir. FASIL Araplarn benzerini getirmeye g yetiremedikleri husus olan Kurann caz meselesinde alimler sekiz ayr gre varmlardr: 1- Kurann icaz, az bir lafzn altna bir ok manalar dahil olsun diye aciz brakma ve belagattr. Mesela: Sizin iin ksasta hayat vardr ayeti kerimesinde harf adedi on olan iki kelime bir araya getirilmitir El-Ksasu Hayatun. Bu sz ok manalar ifade eder. 2- cazn yn aklk ve akclktr. yleki Kuran- Kerim, dili dzgn kullananlar acze drp edebiyatlar geride brakmtr. Ebu Ubeydin 28 aktardna gre bedevinin biri, bir kiiyi: Sana emrolunan aka syle ayetini okurken iitmi de secdeye kapanm ve: Ben bu Kelamdaki akclktan dolay secde ettim demitir. Yine baka biri, bir adamn: ... Ondan mitlerini kesince (meseleyi) gizli grmek zere ayrlp (bir kenara) ekildiler ayetini okuduunu iitince: Ben ehadet ederim ki: hi bir mahluk buna benzer bir sz sylemeye muktedir olamaz demitir. (27) Bu olay, Mminlerin emiri Hz. Osman halife iken kraat hususunda insanlarn ihtilaf ettii haberi kedisine geldii zaman meydana gelmitir. Hz. Osman, mmetin yahudi ve Hristiyanlar gibi ihtilaf etmesinden korkarak onlar tek bir kraat etrafnda toplamtr. (28) O, Ebu Ubeyd el-Kasm b. Selamdr. Muhaddis, Kraat ve Fakihtir. Ebu Zeyd elEnsari, Mamer b. Msenna, Ferra, Esmai vb. Hadis almtr. (V. H. 222) (Bkz.): El-Menhecul-Ahmed (1/36), Tarihu Badat (12/403), Mucemul-deba (16/254) ve bn Cevzinin Tabakat el-Kurras (2/17) Esmai29 de u hikayeyi aktaryor: Vadide, zerindeki elbisenin uzunluu be veya alt arn olan bir cariye grdm ki yle diyordu: - - Ona: Allah cezan versin! Bune acayib fesahat! dedim. O da: Allahn u kelamnn yannda buna da fesahat m di yorsun diyerek ayeti okudu: Musann anasna onu emzir, kendisine zarar geleceinden endielendiinde onu denize (Nile) brakver, hi korkup kayglanma, nk biz onu tekrar sana geri vereceiz ve onu peygamberlerden biri yapacaz diye bildirdik . Bu bir tek ayette iki emir, iki nehiy, iki haber ve iki ina birarada bulunmutur. 3- Kurandaki cazn yn kendisiyle, allmn ortadan kalkt bir zelliktir. O kadar ki, nazm, nesir, hitabet, iir, recizli iir, kafiyeli sz, iftli sz gibi Arap Kelam cinsinin dnda olan bu zellik, bu saydklarmzdan bir snfn iine dahil olmad gibi onlarla karmaz da. stelik Kurann lafz ve harfleri, arapada bulunduu ve onun kullanm Araplarn iir ve nesirlerinde bulunduu halde.

Anlatldna gre bn Mukaffe 30, Kurana kar kmak amacyla bir cmle dzenlemi ve bunu blm blm ayrarak ona sureler ismini vermi. Tam iini bitirdii srada bir okulda ocuun birinin u ayeti kerimeyi okuduuna rastlam: Ey yer suyunu tut, ey gk sen de (suyunu tut) denildi. Su ekilip azald, i bitirildi (gemi de) Cudi (dann) zerine yerleti ve, o zalimler topluluu yok olsun denildi, Bunun zerine hemen geri dnp yaptklarn imha etmi ve: Ben ehadet ederim ki, buna asla kar koyulamaz, bu beer kelam deildir demi. Halbuki bu zat kendi dneminin dil bakmndan olduka fasihi idi. 4- Kurann icaz yn, onu okuyann yorulmamas, dinleyenin bkmamasdr. (29) O, Abdulmelik b. Karib b. Abdul-melik b. Ali, Ebu Saiddir. Basra ahalisindendir. Edebiyat, lugat ve usul bilgisine sahiptir. Harun Reid zamannda Badata gitmi, Basrada H. 216da vefat etmitir. Tasnif eserleri oktur. El-Mzekker vel-Mennes ve Nevadirul-rab bunlardandr. (Bkz.): Et- Tarihul- Kebir (2/277), Tekzibul- Esma vel-Lugat (2/273), Vefeyatul Ayan ( 1/362), En-Ncum ez-Zahire ( 2/190) (30) O, Abdullah b. Mukaffedir. Katib ve airdir. Farsadan Arapaya eviri yapanlardan biridir. Aslen Farisidir. Basrada ortaya km ve zndklkla itham edilmitir. Basra emiri Sfyan b. Muaviye kendisini ldrtmtr. Eserleri arasnda, El- Edebus-Sair, EdDrretl-Yetime, El-Cevherets-Semine fi Taatis-Sultan bulunmaktadr. (Bkz.):Siyer-i Alam- Nbela (5/223), Lisanl-Mizan (3/366), El-Bidaye ven-Nihaye (10/96), Mucemul- Mellifin (6/156) Onu oka okumak, nefislere tatll ve kalplere meyli artrr. Kurann ndaki szlerin nazm gzel, nesri akc olsa da tekrarlandka bkknlk, yinelendike arlk verir. 5- Kurann icaznn yn onun, insanlarn bildiklerini veya bilmediklerini haber vermesidir. nsanlar, ondan birey sorduklarnda, onu shhatli olarak bilir ve doru olarak renirler. Nitekim, onun haber verdii maara ehlinin kssas, Musa (a.s.) ve Hzr (a.s.) kssas, Zlkarneynin durumu, Peygamberlerle mmetlerinin kssalar, gemi asrlarn haberleri gibi. 6- Kurann icaznn yn, onun gaybdan ve olmakta olandan haber vermesi ve bunlarn gerek ve doru kmalardr. Mesela Kurann Yahudiler iin: Onlara de ki: ayet (iddia ettiiniz gibi) ahiret yurdu Allah katnda dier insanlara deil zel olarak yalnzca size aitse bu iddianzda doru iseniz haydi lm temenni edin (bakalm)! ve devamla. Onlar, ellerinin yapp koyduu iler (gnah ve isyanlar) sebebiyle hibir zaman lm temenni etmeyeceklerdir. Gerekten de onlardan hi kimse lm temenni etmemitir. Yine: Bunu yapmazsanz ki, elbette yapamayacaksnz ayeti kerimesinde onlarn kesin olarak yapamayacaklar belirtilmitir. Ve nitekim yapmamlardr. 7- Kurann icaznn yn onun, aletlerin olmad ilimleri toplayc olmasdr. Araplar o ilimlerde sz sahibi olmamlardr. Hibir topluluun bilginleri o ilimleri kuatamam ve hibir Kitap ta onlar iermemitir. Allahu Teala: Biz o kitapta hibir eyi eksik brakmadk, baka bir ayette: Hereyi aklayc olarak... buyurmutur. Peygamber (s.a.v.)de: Onda sizden ncekilerin ve sizden sonrakilerin haberi mevcuttur. O, akas olmayan bir gerektir. Kim ondan bakasnn yol gstermesini arzularsa saptmtr. 31 buyurmutur. te btn bu hususlar da ancak, bilgisi hereyi kuatan Allah katndan meydana gelir. (31) Bu, Tirmizinin rivayet ettii uzun bir hadisin bir ksmdr (3070). Darimi (2/435), bn Cerir et-Taberi Tefsirde (1/171), bn Ebi Hatim, bn Kesirin naklettii gibi (1/27), bn Ebi eybe ve bnul-Enbari Mesahifte, Beyhaki uabul-imanda, Drrl Mensurdaki (1/15) gibi nakletmilerdir. Tirmizi:Bu hadisin isnad, Ebu Muhtar et-Tainin bilinmeyiinden dolay mehuldur diyerek hadisi zayflatmtr. Yine senedte bn Ehil-Haris el-Aver de

vardr. Ayn eklide bu da mehuldr. Hafz ez- Zehebi Mizanda ( 3/380), Ebu Muhtar etTainin hal tercemesindehadisin zayflna iaret etmi ve: Onun, Kurann faziletleri konulu hadisi mnkerdir demitir. Hafz bn Kesir, Fezailil-Kuran (s. 14, 15) isimli kitabnda Tirmizinin hadisi zayflatmasn naklettikten sonra: Hadisin rivayetini sadece Hamza b. Habib ez-Ziyat yapmamtr, bilakis, Muhammed b. shak, Muhammed b. Kab elKuraziden o da Harisil Averiden rivayet etmitir. Dolaysyla Hamza, onun taahhd balayclndan beridir. Zira o, hadisi zayf olan biri olsa bile bir kraat imamdr. Hadis, hakknda konuulan hatta kimilerinin gr ve itikad sebebiyle yalanlad HarisulAverin rivayetiyle hret bulmutur. Onun, hadisinde yalana dayanmasna gelince bunun asl yoktur. Bu hadisin ksas mminlerin Emiri Hz. Alinin szndendir. Bazlar ise bunun merfu oluu vehmine kaplmlardr. Bu gzel ve doru bir szdr. eyh Ahmed akir (r.a.) demitir ki: bn Kesirin iaret ettii bn shak rivayeti, Ahmedb. Hanbelin Msned inde (565) numara ile Yakub b. brahim b. Sadn, babasndan, onun da bn shaktan rivayetiyle tahric ettii hadistir. Halbuki biz, Harisul-Averden dolay ve bn shak ile Muhammed b. Kabn arasndaki kopukluktan dolay hadisin isnaadn zayflatmtk. Taberiin Tahrici (1/172). Ben derim ki: Hafz bn Kesirin zikrettii ihtimali, mam Taberiin mevkuf olarak Ali b. Ebi Talibten (Ebu Muhtar et-Tai- Harisul-Aver- Ali) yoluyla rivayet ettii hadis kuvvetlendirmektedir. Hadise Albani Mikatda (1/660) zayf demi, eyh Ahmed akir de: isnad cidden zayftr szyle zayflatmtr. Tahricut-Taberi (1/172) Faide: mam Dare Kutni (r.a.) el-Kayyimul ilel isimli kitabnda, bu hadisin yollarnn tmn ve illetliler hakkndaki szn kapsaml olarak ele almtr. Oraya (3/140) ve sonrasna bakabilirsin. 8- Kurann icaznn yn, 32 sarf nazar ettirmedir (evirmedir). Bu da Allahn Kurandan bir surenin benzerini meydana getirmeye kar insanlara meydan okumasyla birlikte insanlarn Kurana kar koymak zere gayret ehlini baka yne evirmesidir. Bylece insanlar bir meydan okuma gururuna kaplmadlar. Acizliin eksikliine sabrettiler, ve ona kar koyamadlar. Halbuki onlar iptal iin malzeme bolluuna sahip olmakla ve savamak iin ilerinde gayret olmakla birlikte fasih Araplar olduklar halde buna kar kamadlar. te bu ynyle, nasl ki dier mucizeler onun dnda ise Kuran da olaan eylerin dnda olduu iin aciz brakcdr. Bu son gr savunanlar bu ekil bir evirmenin ekli hakkda iki ayr gre vardlar: 1- Onun benzerini meydana getirmeye g yetirmekten yz evirenler: Yani insanlar byle bireye yeltenselerdi ona gleri yetmezdi. 2- Onun benzerini meydana getirmeye yeltenmekten yz evirenler: Yani insanlar onun benzerini meydana getirmeye yeltenseler bunu yapmak onlar iin caiz olurdu. te bu sekiz yndr. Bunlardan herbirinin aciz brakc olmas dorudur. Faraza Kuran bu maddeleri bir araya getirirse ve bunlardan birinin zel olarak aciz brakmaya dierlerinden daha ok selahiyeti olmasa, o takdirde onun aciz brakmas bu sekiz ynn tmyle gereklemi olurdu. O Kuran aciz brakma hususunda en beli, vecizlik ve fesahatta da en harika olandr. (32) eyhul-slam bn Teymiye (r.a) bu yneliin en zayf bir sz olarak sylendiini belirtmitir. Bu kelamclarn grdr. mam Hattabi de bunu reddetmitir. Dakaike mracaat et (1/155), Hattabinin Selasu Resail fi icazil-Kuran s. 21. FASIL Kuran- Kerimin nazmndaki ve manalarndaki icaz bu konumda olunca ona ait lafzlar, kendisinden mana kartma hususunda daha fazla dnmeye ve ondaki manalarda fazlaca tefekkr etmeye ihtiya hissetmitir. Allahn kelam -itibar edilen asldan niteleyeceimiz hari tutulmak zere- ilerini yerine getirebilsin diye lafzlarn muhtelif manalara ihtimali olan durumlarda, dnce ve tefekkr belasndan mnezzeh ise de muhtemel yorum farkllklarnda cevamiul-kelim (tm manalar ieren)olan Kurann,

kimi zaman ak, kimi zaman da kapal ynleri olduu i in, daha fazla almaya ulaabilmek ve aratrmay lafzlarn ierdii tm manalara derinletirebilmek maksadyla, o manalarda ncekilerin sezgileriyle yetinilmez ve fikir prensipleriyle kanaat edilmez. Sehl b. Mehran ed-Dabiy, Ebu Mihran el- Cveniden 33 O da Cndb b. Abdullah 34 dan rivayet ettiine gre Rasulullah (s.a.v.) yle buyurmutur: Kim ki Kuranda kendi grne gre hareket ederse, isabet etse bile hata 35 etmitir. limde dk tabakada olan ve haberleri zayf olan takva taslayc bir gruh, bu hadise yapp zahiriyle amel ederek, ak nas ve sarih nakil bulunmadka ve deliller apak iken itihadla Kurann manalarn elde etmenin caiz olmayacan ileri srdler. Bu tutum ise, Cenab- Hakkn insan-lara apak arapa olan hitabnda, yarattklarn kendisine kulluk etmekten saptrma sayllr. Cenab- Hak insanlar, kapallk ve anlalmazl ancak ilmi llere vakf olmakla akla kavuacak manalara tenbih etmi, Kurann maksadn aklayarak kullarn zr beyan etmelerinin nne gemi ve insanlar iin Kurandan hkm karmaya yarayacak yollar salamtr. Nitekim Cenab- Hak: (33) O, Abdulmelik, b. Habib el-Ezdi el-Basridir. Tabiindendir. Hakkndaki yaygn kanaat, hkmedilebilirliktir (gvenilirlik). Yahya b. Main ve bakalar onu gvenliriletirmilerdir. Cndbul-Becliden, Enes b. Malikten ve Abdullah b. Samitten (vb. )dan hadis rivayet etmitir. 123te vefat etmitir. 128de yal iken vefat ettii de sylenilir. (Bkz.): El-Cerh vet-Tadil ( 5/346), Et-Tarihul-Kebir (5/450), Hilyetl-Evliya (2/309), Tehzibul-Kemal (853), Siyer-i Alam Nbela (5/255). (34) O, Cndb b. Abdullah b. Sfyandr. Peygamber (s.a.v.)in ashab, Ebu Abdullahtr. Kufe ve Basrada bulunmutur. Birok hadis rivayet etmitir. 70 ya snrna kadar yaamtr. (Zehebi). (Bkz.): bn Sadn Tabakat (6/35), Tarihul-Kebir (2/221), El-stiab (256), sudul abe (1/304) vd. (35) Ebu Davud (3652), Tirmizi (4/65) Nasai Fezailul-Kuranda s. 114, Taberi (1/35) Beavierhus-Snnede (1/259) rivayet etmilerdir. Bu hadisi Tirmizi, garib bir hadistir diyerek zayflatmtr. lim erbabna gre, Sheyl b. Ebi Hazm hakknda sylenti vardr. Hafz Takribte hadisi zayflatm (1/338), Albani Mikatta (1/79) ve Zaiful-Camide (5/28) hadise zayf demi, Arnavut Tahrici erhus-Snnede (1/259) hadise zayf demitir. Buradan, Cami ( 5/28) sahibinin hadis iin, hasen alametiyle belirlenen (6/190) iaretinin hasen olmadn- hadisilerce zayf olan hadisin dnp dolat kii olan Sheyli bildiin iin- anlarsn.Bu yzden mellif u szyle gzel bir i yapmtr: Bu sebeple hadisin -ayet sahih ise- bir yorumu vardr. Bu da hadisin mellife sahih olmadnn bir delilidir. Onlarn arasndan iin i yzn anlayanlar onun ne olduunu bilirlerdi buyurmutur. te bu sz konusu iddiay ortaya atanlarn syledikleri doru olsayd, Allahn kelam anlalmaz olur, hitabndan maksadnn ne olduu bilinmez olur, bulmaca ve muamma gibi olur ve onunla delil getirmek batl olurdu. Kuranda tevil yapmak zere nas olmas, onun (o nassn) iniine (Kurann) delil olma ihti-yacndan kurtarrd. (ihtiyacn ortadan kaldrrd.) Kuran Kerimde durgunluu sevkedecek ve kendisiyle delil getirmeyi terketmeye vardracak bir sz sylemekten Allaha snrm. Bu hadisin -ayet sahihse- tevili vardr, manas: Kim Kuran- Kerimi kendi grne gre yorumlayp onun lafzlarnn delilleriyle uramazsa doruya ulasa da delilde hata etmitir. Muhammed b. Osmann, Amr b. Dinardan 36 onun da bn Abbastan rivayetine gre Resulullah (s.a.v.) ylebuyurmutur: Kuran, zeluldur (boyun eicidir), z vucuhtur (birok yn vardr.) O halde onu en gzel ynleriyle 37 yorumlayn. Buradaki zelulsz iki ekilde yorumlanmtr:

1- Kuran kendisini yklenene itaat edendir ki, onu yklenenler kendisinde tm dillere bir yol bulsun. 2- O, manalarn aklayanlardr ki mctehidlerin kavraylar onun dnda kalmasn. zu vcuh sz de iki ekilde yorumlanmtr: 1- Onun lafzlar, icaz iin tevil ynleri tar. 2- O, emirler, nehiyler, tevik, helal ve haramlar bnyesinde toplamtr. Onu en gzel ekilde yorumlayn sz de iki ekilde tevil edilmitir: (36) O, Amr b. Dinar Ebu Muhammed El-Cemidir. Fazilet ve azamet sahibi bir kimse idi. Zehebi der ki:130 sralarnda vefat etmitir. (Bkz.):Tarihul-Kebir (4/122),Tarihus- Sair (169), bn Sadn Tabakat (5/479), Tarihulislam ( 5/114), El Akdus-Semin (6/374) (37) Dare Kutni bunu Snende (4/145) rivayet etmitir.Hadisin isnadnda Zekeriyya b.Atyye mevcuttur. Ebu Hatim bunun iin Mnkirul-Hadistir demitir. Mizan da da byle dir. (Bkz.): Et-Talik El-Muni Alad-Dare Kutni (4/145) 1- En gzel manalara yorumlanmas, 2- Onda en gzel bir ekilde amel edilmesi. Ruhsatlar brakp azimetlerle amel etmek, intikam brakp affetmek gibi. Bu da Kuran- Kerimin tevil edilmesi hkmnn Kurandan kartldnn delilidir. FASIL Kurann lafzlarndan ve hitabnn ahitlerinden manalar karmada ictihad etmenin caiz oluu meydana knca Abdullah b. Abbas, tefsir ekillerini drt ksma ayrmtr:Sfyann Ebiz-Zinaddan 38 onun da bn Abbastan rivayet ettiine gre bn Abbas yle demitir: Tefsir drt ekildir: Araplarn dillerinden dolay bildikleri yn, hi kimsenin bilmemekle zrl saylamayacaklar yn, ulemann bilebilecei tefsir ve Allahtan baka kimsenin bilemeyecei 39 tefsir. Dorusu da budur. Araplarn dillerinden dolay, bildikleri ey, dilbilgisi gerekleri ve konumalarnn konulardr. Hi kimsenin bilmemekle zrl saylamayacaklar tefsir, herkesi balayan Kuran hkmleri ve tm tevhid delilleridir. Alimlerin bilebilecekleri ey, mteabih ayetlerin vecihleri ve hkmlerin teferruatlardr. Sadece Allahu Tealann bilebilecei ey ise gayba dair eyler ile kyametin ne zaman kopacadr. bn Abbasn zikrettii bu taksimat dorudur. Ancak hi kimsenin bilmemekle zrl (38) O, Abdullah b. Zekvandr. bn Abbas saken dnyaya gelmitir. Ebu Hatim onun, gvenilir, fakih, muhaddis ve snnet hususunda titiz bir kimse olduunu sylemitir. Bu kii, gvenilir ravilerden rivayet ettiinde kendisiyle delil getirilebilen bir kiidir. 130da vefat etmitir. (Bkz.): Tarihul-slam (5/265), Tarihul-Kebir (5/83), El-Cerh vet-Tadil (5/49), Tehzibul-Kemal (679) (39) Bu hadisi bn Cerir merfu olarak bn Abbastan rivayet etmitir. (1/76). Senedi gerekten zayftr. nk Kelbi yoluyla gelmitir. Ayn ekilde hadis-i Ebi Salih bn Abbastan mevkuf olarak rivayet etmitir. Bu merfu hadisi bn Cerir u szyle zayflatmtr: snadnda aibe vardr. Hafz bn Kesir:Taberinin iaret ettii, isnattaki (aibe) nazar Muhammed b. Saib El-Kelbi tarafndandr.Bu kii, hadisi terkedilen bir kiidir. Ancak, olabilir, u kadar var ki, vehmedildi, umulur ki gibi bn Abbasn szlerindendir. Nitekim bu geride gemitir. En iyisini Allah bilir. Saylamayaca ksm, -o ayetlerin tevilinde kendilerine mracaat edildiinde-Alimlerin bilebilecei ksma dahildir. Bu iki ksmn ihtilaf ancak bu ilmin farziyeti hususundadr. Hi kimsenin bilmemekle zrl saylamayaca ilim, farz aynlardr. Ulemaya mahsus ilimler ise farz kifayedir. Bu itibarla tefsir ksma ayrlm olur:

1- Allahn bilgisini kendisine ayrd ksm. Gayba ait bilgiler gibi. Bunlarn tefsirinde ictihada yol yoktur. Bunlarn alnmas sebepten tr ancak tevkifi yoldan olursa caiz olur: Ya Kuranda geen bir nas dolaysyla, Ya Peygamber tarafndan yaplan bir aklama dolaysyla Ya da tevilinde gr birliine varlan mmetin icma dolaysyla. Bu hususta bir tevkiflik (Allah veya Resulnden bir aklama) bulunmazsa biliriz ki, Allahu Teala bir maslahattan dolay o bilgiyi kendisine ayrmtr ki kullar gaybna muttali olmasn. 2- Tefsirde arap diline yaplan mracaat: Bu da dil ve irabtr. Dili bilmek okuyucu iin deil, mfessir iindir. ayet bu bilgi, ameli gerektirmeyen bir ey ise, bir veya iki kiinin haberine gre amel edilmesi, bir iirden bir yada iki beytle delil gsterilmesi caizdir. Eer bu bilgi ameli gerektiren bir ey ise o takdirde bir veya iki kiinin haberiyle amel edilmez, bir-iki beyitle delil gsterilmez ki nakli kapsaml olup iirin o bilgideki delilleri birbirini destekleyici olsun. Ebu Hadrn 40 bn Abbastan rivayet ettiine gre, bir adam Resulullah (s.a.v.)e Kurann hangi ilminin daha faziletli olduunu sormu. Resulullah (s.a.v.) de : Onun garib lafzlardr, onu iirde 41 arayn buyurmutur. Burada garib, Kurann icazna ait olduu iin zellikle zikredilmitir. iire havale edilmesi de, onun arap dilinin divan ve manalarnn ahidi oluu dolaysyladr. (40) O, Osman b. Hadr el-Himyeridir. El-Ezdi olduu da sylenmitir. bn Hibban onu gvenilebilir kiilerden saymtr. bn Abbas, bn Zbeyr, bn mer, Cabir, Enes (vb.)den rivayet etmitir. Ondan da Amr b. Meymun, Zema b. Salih, Ziyad b. Sad (vb.) rivayet etmilerdir. (Bkz.): Tekzib ( 7/109), Dulabinin El-Kuna vel-Esmas (1/25). (41) Haisin tahricini bulamadm. Nitekim bn Abbas yle demitir: Kitabtan bir ey size zor geldiinde onu Arap iirinde arayn, zira iir araplarn divandr. rab bilgisine gelince, rabn deiiklii ayet hkmn ve yorumun deiikliini gerektiriyorsa okuyucu ile mfessirin, hkmn bilgisine varabilmesi ve okuyucunun hatadan salim olmas iin o irab bilgisini bilmeleri gereklidir. Rasulullah (s.a.v.)den yle dedii rivayet edilmitir: Kurann irabn tam yapn ve onun gariblerine 42 sarln. rabn deiiklii hkmn ve yorumun deiikliini gerektirmiyorsa, okuyucunun hatadan korunabilmesi iin gerekli, mfessir iin ise-, irab bilgisizliiyle birlikte hkm bilgisine doru olarak ulat iin- gereksizdir. Kurandaki irab bilgisizlii umumi manada bir eksiklik olsa bile... 3- Ulemann ictihadna dayanan ksmdr. Bu da, mteabihin tevili, hkmler kartma, mcmeli beyan, umumiyi tahsistir. Mctehidlerden eriat alimleri olanlar, Kuran lafzlarnn manalarn eri usullere yorumladklar iin Kuran tefsir etmeye bakalarndan daha ayrcalkldrlar. Taki eri asllar ile, Kuran manalarn bir araya getirmek birbiri ile elikili olmasnda onda lafzn durumuna itibar e dilsin. Lafz da iki ksmdr: 1- Bakasna ihtimali olmayacak ekilde bir tek manay kapsayp onunla snrl olmas, onu amamas. Bu da Cenab- Hakkn sarih olan kelamndan kati olarak bilinen ak lafzlar ve kesin olan manalardr. Bu ksmn hkmnde ihtilaf edilme, yorumu kark olmaz. 2- Lafzn iki veya daha fazla manaya ihtimali olmasdr. Bu da iki ksmdr: (42) Hakim Mstedrekte (2/293), Ahmed b. Meni Metalibul-Aliyede (3/398), Ebu Yala ve bn Ebi eybe rivayet etmilerdir. Talik alal-Metalib sahibi de bunu nakletmitir. (3/398), Beyhaki uabul-manda, Hatib et-Tebrizinin hadisin Abdullah b. Said zerinde deveran ettiini, bu kiinin ise zayf olduunu sylemitir. Yine Heysemi Mcemmada (7/163) buna zayf demi, Albani de Mikatda (1/666) buna zayf demitir.

Birincisi: ki manadan birinin zahir, ak olup dierinin kapal- gizli olmasdr. Bu takdirde lafz, ak olann kastedilmediine dair bir delil bulunup onu gizli olana yorumlamadka, ak-zahir olan manaya yorumlanp kapal gizli olan manaya yorumlanmaz. kinci ksm: Her iki manann ak olup lafzn onlardaki kullannn hakikat olmasdr. Bu da iki ksmdr: 1- Her iki manada hakikatin aslnn ayr olmas, bu da ksmdr: a) Manalardan birinin dilde Kullanlp dierinin hkm koymada kullanlmas. Bu takdirde lafz eri manaya yorumlamak dildeki manaya yorumlamaktan daha iyidir. nk eriat nakledicidir. 43 b) Manalardan birinin dilde, dierinin rfte kullanlmas. Bu takdirde lafz rfteki manaya yorumlamak, dilde iki manaya yorumlamaktan daha iyidir. nk bu bilinene daha yakndr. c) ki manadan birinin hkm koymada kullanlp dierinin rfte kullanlmas, bu takdirde lafz, slam hukukundaki manaya yorumlamak rfteki manasna yorumlamaktan daha iyidir. nk slam hukuku daha balaycdr. 2- Hakikatin aslnn her iki manada bir olup, dilde, slam hukukunda ve rfte eit olarak kullanlmas. Bu da iki ksmdr: Birincisi: Bir araya gelip kullanlmalarnn mmkn olmay. eri hkmler gibi. Mesela, temizlikte ve hayzda hakikat olarak kullanlan El-kur lafz gibi. Burada mctehidin, ztlklarndan dolay bu iki manann arasn bulmas caiz olmaz. Burada mctehidin yapmas gereken ey, mana-ya delalet eden iaretlerle her iki manadan kastedilen hakknda gryle ictihad etmesidir. Maksada ulat zaman o, kendisinden kastettii ey olmu olur. Bakasnn itihad da baka hkme gtrse bunlardan herbirinin itihadlarnn vardrd ey, Allahn kendisinden kastettii ey olur. (43) (Bkz.): Kitabul-man s. 81, 82, 99, 100 Mctehid iin iki hkmden biri tercih edilemezse, belirtilerinin denklii dolaysyla iki manadan biri ar basmazsa o takdirde alimler iki gr sylerler: 1-Bunlardan diledii ile amel etme hususunda muhayyer olmas, 2- Hkm bakmndan en kat olan almas. kinci ksm (iki manann ihtilafndaki): Her iki manann birbiriyle zt olmayp bir araya getirilmelerinin mmkn olmas. Bu da iki ksmdr: 1- Her iki manann eit olup bunlardan birinin bir delil ile dierine tercih edilmemesi. Bu takdirde her iki mana birlikte kastedilir. nk Allahu Teala- her ne kadar aralarnda ztlk olmad iin manalardan herbirini deiik lafzlarla kastetmesi mmkn ise de ilahi maksadna delil olarak manalardan birini sabitletirmek isteseydi her ikisini de iine almak suretiyle ek bir drmede her iki manay da kastedebilirdi. Bu da icaz ve fesahat ynnden daha etkin olurdu. 2- Bunlardan birinin bir delil ile dierine tercih edilmesi. Bu da iki ksmdr: a) ki manadan birinin batl oluuna bir delil olup onun hkmn dnmesi, dier manann ise kastedilen mana olup hkmnn sabit olmas, b) ki manadan birinin doru oluuna bir delil olmas, bylece o, kastedilen mana olup hkm sabit olur. Ancak dier manann dmesini gerektirmez. Aleyhine bir delil olmasa onun da kastedilen mana olmas caizdir. nk lafznn gerei delildir. Dolaysyla lafzn hkmnde her iki mana eit olur. Bir delil ile bunlardan biri tercih edilse de her ikisinin birlikte kastedilmesi caiz olur. Baz ilim erbab, bir delil ile tercih edilen manann tercih edildii delilin kuvvetinden dolay hkm ynyle, mcerred olduu manadan daha oturakl olduu grne

varmlardr. Bu, tefsirin varlnda itibar edilen bir asldr ki ayr manalara ihtimali olan Kuran lafzlar o manaya yorumlansn da alnacak olan ile braklacak olan bilinsin. ayet denilirse ki:Kararlatrlm olan bu esasa aykr bir haber varid olmutur. O da Nebiyy (s.a.v.)den rivayet edilen u hadistir: Kuran- Kerimde hibir ayet yoktur ki kendisinin zahiri ve batn olmasn. Her harfin bir ayrc vasf, ve her ayrc vasfn da bir balang 44 noktas vardr Denilir ki, bu hadis -Ahad hadislerden olmakla birlikte- deiik yorumlar ierdiinden dolay kararlatrdmz daimi esaslara zt deildir. Kurandan bir ayet inmemitir ki, zahiri ve batn olmasn sznde drt yorum vardr: 1- Onun manas, sen onun batnn aratrp zahirine kyas ettiin zaman onun manasna vakf olursun. Bu sz Hasana aittir. 2-Yani kssalarn zahiri, ncekilerin helak edilmesini haber vermek, batn ise bakalarna vaazda bulunmaktr. Bu, Ebu Ubeydeye ait bir szdr. 3- Onun manas, hibir ayet yoktur ki onunla amel eden bir kavim olmam olsun. Ve o ayetle amel edecek kavimler olacaktr. Bu, bn Mesudun 45 grdr. 4-Yani, zahiri lafz, batn da tevilidir. Bu, Cahzn grdr. Her harfin haddi vardr cmlesinin de iki tevili vardr: a) Manas, her lafzn bir biti noktas vardr ki:O Allah-u Tealann kullarndan istedii eydedir. Her hkmn ceza ve mkafat olarak bir miktar vardr. (44) Hadisi bn Hibban sahihinde 74 numara ile bn Mesudun hadisinden rivayet etmitir. Arnavut, hadisin isnadnn kuvvetli olduunu Beavinin erhus-Snnesinin tahricinde sylemitir (1/223). Heysemi Mecmauz-Zevaid de (7/152) zikretmi ve onu, Bezzar, Ebu Yala ve Evsatda Taberaniye nisbet etmitir ve ilerinden birinin gvenilir olduu kiilerin rivayet ettiini sylemitir. Hadisin bundan baka, bn Mesuddan gelen iki zayf yolu vardr ki Taberi (1/22) bunlar rivayet etmiti. Birinci yolda mehullk vardr. kincisinde ise brahim b. Mslim el-Hicri vardr. Bu zayf bir kiidir. Hadisi mam Beavi Hasan Basriden mrsel olarak rivayet etmitir. (1/261) Bnun isnadnda da Ali b. Zeyd b. Cudan vardr. Bu ahs zayftr. Bu hadisi iki grup amacndan saptrm ve baka yne ekmitir. Bunlar Batniyye ile ar tasavvufulardr. Her iki taife de hataldr ve doru yoldan sapmlardr. Tuhfetul ahvezi (8/280) sahibi bu mevzu ile alakal olarak Hafz bn Hacerden gzel bir sz nakletmitir. Ona mracaat et, zira mhim bir szdr. Faide: mam Suyuti Camiul-Kebirde bu hadisi Ebi Nasr Es-Secziye nisbet etmitir. (45) O, Abdullah b. Mesud b. Gafil b.Habittir, Ebu Abdurrahmandr. lk mslmanlardan ve Habeistana hicret edenlerdendir. Bedir harbinde bulunmutur. Kendisine ait birok menkbe vardr. bn Mesud Yl 324de (sonunda) Medinede vefat etmitir. (Bkz.): bn Sadn Tabakat (3/1/106), Tarihul-Kebir (5/2), El stiab (2/313), Tarihu Badat (1/147), Usudul-abe (3/384), Siyeri Alam- Nbela (1/461), Tezkiretul-Huffaz (1/13) Her haddin bir matla vardr cmlesinde iki yorum vardr: a) Her kapal hkmn, bilgisine ulalan ve kastedilene gtren bir balangc vardr: b) Kiinin ceza ve mkafat olarak hakettii her eyi ahirette bilip bedelini grecek olmasdr. FASIL stiaze Kuran okumak isteyen kiinin istiaze etmesi (Euzu ekmesi) yani: Kovulmu eytandan Allaha snrm demesi Kitap ve Snnet ile sabittir. Bu Kurandaki bir hkmdr. Ebu Said el-Hudri46 Peygamber (s.a.v.)in yle sylediini rivayet etmitir:

Kovulmu eytann frmesinden, tkrnden ve drtmesinden 47 Allaha snrm. stiazede iki yn vardr: 1- Mukavemet sahibinden yardm dilemek, 2- taat etmeye kar yardm istemek. (46) O. Said b. Malik Sfyan b. Salebedir. Ebu Said el-Hudri (r.a.) Hendekte ve Rdvan beyatnda bulunmu yce bir sahabidir. Peygamber (s.a.v.)den oka ve gzelce hadis rivayetinde bulunan mctehid fakihlerden biridir. v. 74dr. 73 olduu da sylenmitir. (Bkz: sabe (3/35), sdl-gabe (2/289), (5/211), El-stiab (3/563), Tezkiretl-Huffaz (1/41). (47) Ebu Davud (775), Nesai (1/143) uzun ve ksa olarak Tirmizi (2/9), Darimi (1/283), bn Mace (804), Tahavi (1/116), Darekutni (112), Beyhaki snnetde (2/34, 35), Ahmed b.Hanbel (3/50) rivayet etmilerdir. Hepsi de Cafer b. Sleyman ed-Dabi- Ali b . Ali e-rRufai- bn Mtevekki en-Naci-Ebu Said yoluyla merfu olarak rivayet etmilerdir. Ahmed b. Hanbel:Bu hadis sahih deildir demitir. Hadisi eyh Ahmed akir, Tirmizinin tahricinde (2/11) tashih etmi, Ali b. Ali er-Rufainin zayflatlmasna itimad etmemitir. eyh Albani: rvada (2/51) hadisi hasenletirmi ve ona bir ok delil getirmitir. Oraya baknz. stiazenin konumunda da iki yn vardr: 1- Kiinin, kendisinin Allaha sndn bildirdii bir haberdir. 2- stiaze, haber lafzyla olsa da da manasndadr. Kii sanki: Ey iiten ve Ey gren! kovulmu eytandan beni koru der. Yani Cenab- Hak duay iiten ve onu kabul etmeyi bilendir. eytan sznn iki yn vardr: 1- Onun vesvesesinden, 2- Onun yardmclarndan. Racim sznde de iki yn bulunmaktadr: 1- Yani, gelecekten haber veren. nk o, bela ve musibetler hakknda atp tutar. 2- Yani, kovulmu manasndadr. Bu manann da iki yn vardr: a) Yldzlarla kovulmu, b) Uursuzluk manasna gelen mercum (kovulmu). Burada nc bir yn vardr ki o da, kovulmuun lanetlenmi ve uzaklatrlm olmasdr. Onun frmesinden, tkrnden ve drtmesinden sz ile ilgili olarak frmek: kibir, tkrmek, sihir, drtmek, cinnet geirme demektir. Allah en dorusunu bilir.

FATHA SURES Katade, Fatiha suresinin Mekki 48 olduunu, Mcahid 49 ise Medeni olduunu sylemilerdi. Fatiha suresinin ismi vardr: Fatihatul-Kitab, mml-Kuran, Es-SebulMesani. bn Ebi Zib 50, Saidul-Makberiden 51, o da Ebu Hureyreden o da Rasulullah (s.a.v.)den yle buyurduunu rivayet etmitir: O, mml-Kurandr ve Sebul-Mesanidir. 52

Fatihatul-Kitab diye isimlendirilmesi, Kurann- bulunuunun yaz, okunuunun da lafz olarak- kendisiyle balamasndan dolaydr. (48) Hafz, Fethul-Baride Mcahide muhalefetle bunun cumhurun gr olduunu syleyerek Hseyin b. Fadln: Bu Mcahidin bir yanldr dediini belirtmitir. nk alimler onun grnn aksine olan grtedirler. (1/259) (49) O, Saib b. Ebu Saibin mevlas Mcahid b. Cabirdir. Tabiinin ulularndandr. EbulHaccacdr. Kendisiyle ilgili olarak unlar sylemitir: Kuran- Kerim-i bn Abbasa kere arzettim. Okurken her ayette duruyor, ne hakknda ve nasl indiini soruyordum. (Bkz.): Tarihul-Kebir (6/390), Meahiri Ulemail-Emsar (165), El-Kaif: 2/368), Tehzibut- Tehzib (8/219), Siyeri Alam- Nbela (4/449) v. ba. (50) O, Muhammed b. Abdurrahman b. Muire b. El-Haris b. Ebi Zibtir. Sekizinci ylda domutur. nsanlarn en takvas ve en faziletlilerinden idi. Engin ilmi vard. krimeden, Muhammed b. Said El-Makberiden vb. hadis rivayet etmitir. (Bkz.): Tezkiretul-Haffaz (1/191), ezeratuz-Zeheb (1/245), El-Hilye (1/191) vb. (51) O, Ebu Sad Said b. Ebi Said Keysan el-Makberidir. Gvenlirdir, ycedir. Hz. Aieden, Ebu Hureyreden bn mer ve bakalarndan rivayet etmitir 125de vefat etmitir. 123 ve 126da ld de sylenmitir. (Bkz.): Et-Ta rihul-Kebir (3/474), El-Cerh vet-Tadil (4/57), Tehzi but-Tehzib (2/20/1) vd. (52) Buhari (8/229): Feth), Ebu Davud (1457), Tirmizi (3320), Darimi (2/246), Ahmed b. Hanbel (29787), Taberi (1/107) rivayet etmilerdir. Tirmizi hadisin hasen ve sahih olduunu sylemitir. Suyuti Drrl-Mensurde (1/14) bu hadisin bn Ebi Hatim, bnl Mnzir ve bn Mrdeveyhe nisbetini eklemitir. Fatihann mml-Kuran diye isimlendirilmesi, -kendisi hari- onun dndaki, kendisinden sonra gelen surelerden nce oluu, onu mm: ana yapmtr. nk o, dierlerine analk yapm yani onlardan nce bulunmutur.Bundan dolaydr ki, savata sanca tayana mm denilmitir. nk o, ordunun nndedir, ordu ona tabi olmutur. air der ki: Fatihann mml-kitab diye isimlendirilmesinde ihtilaf edilmitir. ounluk buna caiz demitir. nk Kitab,Kurann kendisidir. Hasan ve bn Sirin 53 bunu caiz grmemi ve mml-Kitabn Levhi Mahfuzun bir ismi olduunu iddia etmilerdir. u ayeti kerimeden dolay Levh-i Mahfuzdan bakasna bu isim verilmez demilerdir: O, katmzda bulunan ana kitabta (Levh-i Mahfuzdadr). Onun an ycedir, hikmetle doludur. Mekke-i Mkerremenin mml-Kura diye isimlendirilmesi ile ilgili iki sz sylenmitir: 1- Dier blgelerin nnde olduu iin mml-Kura diye isimlendirilmiir. 2- Bu ekilde isimlendirilmitir. nk, yeryz ondan yaylm 54 vemeydana gelmitir. te, yeryz ondan yaylmaya balad iin, ocuun anasndan doduu gibi O da yeryzne ana olmutur. Sebul-Mesani diye isimlendirilmesinin sebebi ise, herkese gre yedi ayet oluudur. kinci gre gre, her farz ve nafile namazda tekrarland iindir. Mesani diye isimlendirilmesi, baka bir ekilde isimlendirilmesine engel deildir. Ea Hemdan der ki: (53) O, Muhammed b. Sirin el-Ensaridir. Bekrin babasdr. Tabiinden olup, hadis, fkh ve rya tabirleri alimlerindendir. bn mer, Cndb b. Abdullah el-Becli, Ebu Hureyre (vd) den rivayet etmitir. Onun Basrada 110da vefat ettiinde ittifak vardr. (Bkz.): Siyer-i Alam- Nubela (4/606), Tarihul-Buhari (1/90), Tarihu bn Asakir (15/210), ezeratzZeheb (1/138) vb. (54) Bu husustaki delil tahricini ilerde aklayacamz bir hadistir. Bismillahirrahmanirrahim Bismillahirrahmanirrahim, Kavl-i erifinin Neml suresinden bir ayet olduunda alimler gr birliine varmlardr. Ancak, Kuran- Kerimin banda ve her surenin banda

bulunup bulunmad hususunda farkl grler aklamlardr. Bir gruba gre mam afii, bunun bulunduunu, baka bir gruba gre Ebu Hanife bunun bulunmadn sylemitir. Bism: ismiyle kelimesinde ihtilaf edilmitir: Ebu Ubeyde ve bir grup onun zaid (fazla) bir ba olduunu sylemiler ve o ancak, Rahman ve Rahim olan Allahtr diyerek Ebu Lebidin u iirini delil getirmilerdir: 55 air burada ismus-Selam: Selam ismi fazla olarak zikretmi ve ...sonra size selam olsun demek istemitir. Bu gr savunanlar fazlalkn ne anlama geldii hususunda iki sz sylemilerdir: 1- Onun zikri ile bakalarnn zikri arasnda bir fark olsun diye, onun zikrini ve ann yceltmek maksadyladr. Bu Kutrubun 56 grdr. 2-Bu fazlalk, onu, yemin hkmnden kutsama maksadna kartmak iindir. Bu da Ahfein 57 grdr. Ekseri alimler bismin kastedilen asl olduunu sylemiler ancak ba harfinin ona bitimesinde ihtilaf etmiler. -Acaba emir manasn ifade temek iin mi yoksa haber manasn ifade etmek iin mi dahil olmutur- iki ayr gre varmlardr: (55) Lebidin Divan, Kaside 21 (56) O, Muhammed b. Mstenir b. Ahmed el-Basridir, Ebu Alidir. Dilci ve gramercidir. Grameri Sibeveyhten ve Basrann baka alimlerinden almtr. Nazzamdan Kelam ilmini almtr. Badatta (H. 206)da vefat etmitir. Eserleri arasnda Meanil-Kuran, el-ilel fin Nahv, El-tika vd. bulunmaktadr. (Bkz.): Badat Tarihi: (3/298), Vefeyatul-Ayan (1/625), El-Kamil fit-Tarih (6/129), ezeratz-Zeheb (2/15) (57) O, Ali b. Sleyman b. Fadl el-Badadidir, Ebul-Hasendir. Saleb ve Mberredden kesintisiz eitim almtr. Gramerci bir alimdir. Arap dilinde mahirlemitir. 315de vefat etmitir. Vefatnn bu tarih olmad da sylenmitir. (Bkz: Tabakat En-Nahviyyin vel-luaviyyin (115), En-Ncm ez-Zahire (3/219), Buyetul Viat (2/167), Mucemul-Udeba (13/246), nbahur-Ruvat (2/276) 1- Emir manasnda olmak zere bitirmitir. Bu takdirde mana:Bismillahirrahmanirrahim ile balayn eklinde olur. Bu Ferrann grdr. 2Haber manasnda olmak zere bitimitir. Bu takdirde mana: Bismillahirrahmanirrahim ile baladm demek olur. Bu gr te Zeccaca 58 aittir. Bititirme elifi, lafzda ve yazlta ok kullanldndan dolay yaptrma suretiyle kaldrlmtr. Rahman lafzndan kaldrld gibi. Bititirme elifi, u ayeti kerimenin yazlnda, az kullanldndan dolay kaldrlmamtr. kra bismi Rabbikellezi halak. (Alak:96/1) sim: aret yoluyla konulduu eyi gsteren bir kelimedir. Sfat ise ifade yoluyla niteleneni gsteren bir kelimedir. ayet sen sfat isimletirirsen o takdirde sfat iki durumu gsterir: aret ve ifadeyi. Bir takm kiiler ismin, konulduu eyin kendisi 59 olduunu ve lafzn isim olmayp isimlendirme olduunu iddia ettiler. Bu yanl bir grtr. Zira, zatlarn isimleri o zatlarn kendileri olsayd, fiillerin isimleri de o fiillerin kendileri olurdu. Bu durumun fiillerde olmas mmkn olmaynca zatlarda olmas da mmkn olmaz. smin kkeninde iki ayr gre varlmtr: 1- O, simet den tretilmitir. Sime, alamet demektir. nk isimde, konulduu eyden bakalk vardr. Bu Ferrann grdr. 2- O, sumuvvden tretilmitir. Sumvv ise ycelik demektir. nk isim konulduu ey ile deer bulup onu bakasndan stn klar. (58) O, brahim b. Es-Seriyy b. Sehl Ez-Zeccactr. Ebul-shaktr. Gramerci, dilci, ve mfessirdir. Mberredin kraat bakmndan en eski dostudur. Eserleri arasnda; MaanilKuran-Muhtasarun-Nahu, El-tikak vd. bulunmaktadr. H. 311de vefat etmitir. (Bkz.):

Buyetul- Viat (179), nbahur-Ruvat (1/159), El-Bidaye ven-Nihaye (11/148), En-Nucm ez-Zahire (3/28), ezeratz-Zeheb (2/59). (59) Hafz Ellalikai, Muhammedb. Cerir Et-Taberinin senediyle unu sylediini syler: smin msemmann ayn m, yoksa gayr m olduu hususundaki gre gelince bu, hakknda pei sra gidilecek bir kayna bulunmayp, bir imamdan iitilmi bir gr te olmadan ortaya km bir safsatadr. Ona dalmak ktlktr. Susmak ise ziynettir. Kii iin, o husustaki bilgi ve szde en son u ayete varmas kafidir: Allah veya Rahman adna niyazda bulun, hangisiyle dua edersen et, zira Allahn pekok gzel isimleri vardr. ve: Allahn bir ok gzel ismi vardr. Onlarla ona niyazda bulunun. Usulu Ehlis-Sunne s. 183. Bu halil 60 ve Zeccacn grdr. Amr b. Madi Kerib u iiri sylemitir: - Bismillah taki harflerin manalarn gzetenler, Allahn zikredildii her besmelede, ulalmak istenen gaye hedeflensin diye manevi harflerin hkmlerini icra edecek bir yorumu stlenmilerdir. Onlarn bu hususta gr vardr: 1- Ba harfi, onun deeri ve bereketidir, ululuu ve egemenliidir. Mim harfi, onun vgs, hkmranl ve ihsandr 61. Bu Kelbinin 62 grdr. (60) O, Halil b. Ahmed b. Amr b. Temim el-Ferahididir. Ebu Abdurrahmandr. Gramerci ve dilcidir. Aruzu ilk olarak karan kiidir. Basrada H. 170de vefat etmitir. Eserleri arasnda: El-vadu-evahid, En-Naktu ve-ekl, El Cmel vd. bulunmaktadr. (Bkz.): Siyeri Alam Nubela (6/137), Tehzibut-Tehzib (3/163), El-Bidaye ven-Nihaye (10/111), Buyetul-Viat (243) bulunmaktadr. (61) Kelbinin bu sznn delili, asl olmayan mevzu bir hadistir: Taberi (1/221, 145, 147), bn Hibban Mecruhinde uzun olarak, bn Merdeveyh, bn Kesirin (1/35) naklettii gibi, Ebu Nuaym Hilyede (7/251), Deylemi Msnedl-Firdevste (874) numara ile, bn Adiy, bn Asakir Tarihi Dmek de Salebi, Suyutinin Drrl-Mensurde (8/1)- Ebu Said el-Hudrinin merfu olarak rivayet ettii hadiste- onlara nisbet ettii gibi rivayet etmilerdir. Hadisin senedinde smail b. Yahya vardr, ki bu birok kiiden yalan rivayetlerde bulunan bir yalancdr. Senette yine Atyyetul-Avfi vardr ki o da zayf ve hilebazdr. Senedde ayrca mehullk vardr. bn Arrak Tenzihu-eriada (1/131): bn Adiyy bu hadisi Ebu Said elHudrinin hadisinden rivayet etmitir ki, o senette smail b. Yahya et-Teyyimi vardr. Allah onun belasn versin, cahil ve inkarcdan bakas bunun gibi hadis uyduramaz demitir. Hadisi ibn Cevzi Mevzuatda (1/204) zikretmitir. Allame Ahmed akir, Taberinin tahricinde (1/221) bu hadisin mevzu oluuna hkmetmitir. (62) O, Muhammed b. Saib b. Bir b. Amr el-Kelbidir. Ebun-Nadrdr. Mfessir ve habercidir. Doumu Kufeye nisbet edilmitir. Orada 146da vefat etmitir. Eserleri arasnda Kuran Tefsiri bulunmaktadr. (Bkz) Mizanul-tidal (3/556), Vefeyatul-Ayan (624), El-Fihrist (1/95), Kefuz-Zunun (457) Ziriklinin El Alam (3/7) 2- Ba, evlattan beri oluu, Sin, sesleri iitici olmas, mim, dualar kabul eden olmasdr. Sleyman b. Yesar bu grtedir. 3- Ba mahlukat yaratan olmas, sin, ayblar rten olmas, mim, mennan (ihsan bol) olmasdr. Ebu Ravk da bu grtedir. ayet bu karmlar, tefsir ilminde kendisine itibar edilen birinden aktarlsayd, Allahn isimlerine mahsus olan eylerden karld iin zikredilmeye deerdi. Fakat, onu izlenen syledii iin uzak olmakla birlikte -kitab sylenenleri toplayc olsun diye- onu hikaye eden olarak zikrettim, aratran olarak deil. Bismillah diyen kimse iin, tremi lugate gre bes-mele ekti dedi denilir. Arap iirinde bu ekilde kullanlmtr. mer b. Rabia der ki: Allah lafzna gelince, bu Allahu Tealaya ait olan isimlerin en zelidir. nk Allah ismiyle ondan bakas isimlendirilmemitir. Baka bir yoruma gre onun manas: Ona bir benzer bilir misin? demektir. Bu her iki tevilin en umumisidir. nk hem ismi hem de fiili iine alr.

Ebu Hanifeden hikaye edildiine gre Allah lafz, Allahn isimlerinin en ycesidir. nk Ondan bakas o isme ortak olamaz. Alimler bu ismin zata ait zel bir isim mi, yoksa sfattan tretilmi bir isim mi olduu konusunda iki farkl gre varmlardr: 1- Bu Allahn zatnn zel ismidir. Sfatlardan tremi deildir. nk sfatlarn isimleri zatn isimlerine tabi olur. Bu ismin zata mahsus klnmasndan ka yoktur. Sfatlarn isimleri ona tabi olsun diye zel isim olur. 2- Bu Elehe: lah edindi den tremitir. Hemzesi hazfedildiinde ondan tremekle ve lafzn kuvvetletirmekle Allah olur. Alimler o lafzdan ilahn tretilmesinde iki gre varmlardr: 1- O, Veleh (ne yaptn bilmez hale dren sevgi)den tretilmitir. nk kullar ona tutulurlar yani ilerinden ona snrlar. Meluhun leyh (kendisine tapnlan)e de ilah denmitir. Nitekim mtemmi bihe (kendisine uyulana) imam dendii gibi. 2- O, uluhiyyetten tretilmitir. Uluhiyyet, ibadet etmektir. Nitekim yle sylenir: yeteelleh yani yeteabbed (ibadet ediyor) demektir. Rube b. Accac 63 der ki: Yani ibadet etmekten demektir. bn Abbastan 64 rivayet edildiine gre o, Ve yezereke ilaheteke: Seni ve Tanrlarn brakp ayetini bu ekilde okumutur. (Ayetin asl Ve yezereke alihatike: Yani seni ve kullarn demektir.) Ulema bu sefer lah isminin ibadet fiilinden mi yoksa ibadetin istihkakndan m tretildii hususunda iki gr beyan etmilerdir: 1- O, ibadet fiilinden tretilmitir. Bu manaya gre ilah, Allahn zatna lazm olan kadim bir sfat olmaz. nk Allah mahlukat yarattktan sonra ibadet meydana gelmitir. Bu gr beyan edenler Allahu Tealann hala bir ilah olduunu reddetmi olurlar. nk Allahu Telala yarattklarndan nce kendisine ibadet edilmiyordu. (Gayr mabuttu). 2- O, ibadetin istihkakndan (layklndan) tretilmitir. Bu manaya gre ilah Allahn zatna lazm olan bir sfat olur. nk AllahuTeala, hala ibadete layk olandr.Hala ilahtr. ki grn en dorusu bu grtr. nk, ayet lah ibadet fiilinden tremi olup onun istihkakndan tremeseydi, Hristiyanlar kendisine ibadet ettikleri iin sa (a.s.)n ilah olmas gerekirdi, putperestler tapnd iin putara ilah denmesi gerekirdi. Bunlarn batl olmasnda, ilahn tretilmesinin ibadetin istihkakndan olup fiilinden olmayna delil vardr. Bylece bizim ilahla ilgili szmz, bu gre gre zatn sfatlarndan bir sfattr. Birinci gre gre de fiilin 65 sfatlarndandr. (63) (Bkz): Divan s. 165 (64) Bu az bir rivayettir. bn Abbasa isnadnda zayflk vardr. Taberi (142,143) numara ile rivayet etmitir.Bu az kraati bn Haleviye Kitabul-Kraat e-azzede Hz. Ali, bn Abbas ve bn Mesuddan nakletmitir (s.45) (65) unu bil ki, selef (Allah onlara rahmet etsin) zatn sfatlaryla fiilin sfatlarn ayryorlar: zatn sfatlar, zatn kedisinden ayrlmad, aksine ezeli ve ebedi olarak ona lazm olan sfatlardr. Allahn dilemesi, kud-reti bunlarla ilgili deildir. Bunlar, hayat, ilim, kudret, kuvvet, izzet, mlk, azamet, byklk, mecd, celal sfatlardr. (erhul-Akide elVastyye s 105). eyhul slam bn Teymiyenin Mecmuul-Fetava (6/217) isimli kitabnda fiili sfatlarn tarifleri zikredilmitir. bn Teymiyye demitir ki:Bu sfatlar Allahn kendisiyle muttasf olduu sfatlardr. Allahn dilemesi ve kudretiyle, zatyla kaimdir. Allahn kelam, muhabbeti, rzas, rahmeti, gazab, kzgnl, yaratmas, iyilik etmesi, adaleti, istivas, gelii, isyan, inii ve Kitab ve Snnetin beyan ettii buna benzer sfatlar gibi. Rahman ve Rahim olan: Rahman ve Rahim Allahn isimlerinden ikisidir. Rahim Allahn sfatndan tretilmi bir isimdir. Rahmana gelince, bununla ilgili iki gr vardr: Birinci gr: Arapa olmad halde araplatrlm olan ibranice bir isimdir. Fstat gibi:Bu arapalatrlm olan Rumca bir isimdir. Ve istebrek gibi: Bu da arap alatrlm

olan Farsa bir isimdir. nk Kurey kabilesi, araplarn fasihleri ve zekileri olduklar halde bu sz (Rahman) kedilerine sylenene kadar onu bilmiyorlard (Kendilerine sylenmeden nce onu bilmiyorlard). Allahu Tealann onlarn diliyle beyan ettiine gre diyorlard ki:Rahman da neymi? Senin bize emrettiine secde edermiyiz hi! derler ve bu emri onlarn nefretini artrr (Furkan: 25/60). Bu Salebin 66 grdr. 67. O da Ceririn u iirini delil olarak getirmitir: Ve: Bu yzden Rahman ile Rahim bir araya getirilmitir ki kapallk kalksn. Buna gre asl, rahim in arapa olduu iin rahman zerine takdim edilmesidir. Ama Rahman mbalaa olduu iin nce getirilmitir. kinci Gr: Rahman, harflerinin karmndan dolay tpk Rahim gibi arapa bir isimdir. Arap dilinde bu aktr. Araplar iirlerinde bunu kullanmlardr. Senefri der ki: 67 Bu iki isim arapa olunca Rahmet ten tretilmi olurlar. Rahmet, muhtaca nimet vermektir. Cenab- Hak: Biz seni ancak alemlere rahmet olarak gnderdik buyrumutur (Enbiya: 21/107) Yani onlara nimet olarak gnderdik demektir. Nimetin Rahmet diye isimlendirilmesi, rahmetten meydana geldiinden dolaydr. Rahman, Rahimden mubalaa ynyle de kuvvetlidir. nk Rahman, lafz ve manasn amtr. (66) O, Ahmed b. Yahya e-eybanidir. Onlarn mevlalar el-Kufidir. Ebul-Abbastr. Gramerci ve dilcidir. Badatta 291de vefat etmitir. Eserleri arasnda: El Masun fin, Nahu, ihtilafun-Nahviyyin, Maanil-Kuran vd. bulunmaktadr. (Bkz): Siyeri Alam- Nbela (9/139), Tarihu Badad (5/204), mucemul-Udeba (5/102), Tehzibul-Esma vel-Luat (2/275), El-Bidaye ven-Nihaye (11/98). (67) (Bkz): bn Seyyidenin Muhassasna (17/152) Taberi bunu nakletmitir (1/131). Fakat airin ismini aklamamtr. Sadece:cahiliyye dneminin baz cahilleri bunu sylemi demitir. Rahim ise, lafzn ve manasn amtr bu sebeple, baz insanlara Rahim ismi verildii halde, hi kimseye Rahman ismi verilmemitir. Cahiliyye devri, Rahman ismini Allaha kullanyordu. enefrinin beytinde olduu gibi. Sonralar Mseylemetul-Kezzab, Rahman diye isimlendirile-rek Allahn isimlerinden birini kendine almtr. Ata: Bu sebeple Allahu Teala kendi ismini bakasnn isminden ayrmak iin onu Rahim ismine yaklatrmtr. nk hi kimse Rahmanir-Rahim diye isimlendirilmemitir. Dolaysyla aralarndaki fark mbalaalk hususundadr demitir. Ebu Ubeyde bu iki ismin arasn ayrmtr ve: Rahman, rahmet sahibi Rahim ise efkati bol demektir demitir. Rahman ve Rahimin kkeni konusunda iki ayr gr vardr: 1- Bu ikisi tek bir rahmetten tretilmitir. Rahman lafz, rahim lafzndan mbalaa yoluyla daha kuvvetlidir. 2-Bu iki kelime iki rahmetten tretilmitir. Rahmann tretildii rahmet, Rahimin tretildii rahmetten farkldr, ki her iki ismin ayrc vasf sahih olsun ve sfatlar ayr olsun. Bu gr sahipleri bu defa iki rahmet konusunda ayr gre varmlardr: a) Rahman, Allahu Tealann tm yarattklarna olan rahmetinden tretilmitir. Rahim ise Allahn itaat ehli olanlara olan rahmetinden tretilmitir. b)Rahman, Allahu tealann dnya ve ahiret ehline olan rahmetinden tretlimitir. Rahim ise onun ahiret ehline deil de dnya ehline olan rahmetinden tretilmitir. c) Rahman, Allahu Tealann bizzat kendisine mahsus olan rahmetinden tretilmitir. Rahim ise kularnda da benzeri olan rahmetten tretilmitir. 2- El-Hamd lillahi rabbil-Alemin: Hamd (vme ve vlme), alemlerin rabbi olan Allaha mahsustur.

El-Hamdu Lillahi ye gelince bu, sfatlarnn ve fiillerinin gzelliiyle kendisine hamdedilene bir vg ve onun nimet vermesini metheden bir krdr. Her kr hamddr. Fakat her hamd kr deildir. Hamd ile kr arasndaki fark budur. Bu sebebledir ki Allahu Tealann kendisini hamdetmesi caiz olduu halde kendisine kretmesi caiz olmaz. Hamd ile medih arasndaki farka gelince, bu da hamdin ancak gzel bir i karlnda karlk bulmasdr. Medih ise bir ie kar olabildii gibi iten baka bir eye de olabilir. Dolaysyla her hamd medihtir. Ancak her medih hamd deildir. Bundan dolay Allahu Tealann szgelimi bilen, g yetiren olarak sfatlarn methetmesi caizdir. Ancak bunlara hamdetmesi caiz olmaz. nk ilim ve kudret, Allahn zatnn sfatlar olup fiilinin sfatlar deildir. Cenab- Hakkn yaratan ve rzk veren olarak sfatn medhetmesi ve hamdetmesi caizdir. nk yaratma ve rzk verme Allahn fiilinin sfatlardr, zatnn sfatlar deildir. Rabb szne gelince bunun kkeninde drt ayr sz sylenmitir: 1- O, Malikten tretilmitir. Nitekim Rabbud-dar: Evin Rabbi yani maliki diye sylenegelen bir sz vardr. 2- O, Seyyidden tretilmitir. nk seyyid rabb diye isimlendirilmitir. Allahu teala yle buyuruyor: (Yusuf hapishane arkadalarna yle dedi) Biriniz rabbine (efendisine)arap iirecek. (Yusuf: 12/41) 3- Rabb, idareciler demektir. Nitekim ayet-i kerimede Rabbaniyyun ve bilginler buyrulmutur. Bunlar alimlerdir. Rabbaniyyun diye isimlendirilmeleri, ilimleriyle insanlar ynetmeye kalktklar iindir. Rabbetl-beyt:Ev idarecisi denilmesi de bu yzdendir. nk o, evin ilerini dzenler. 4- Rabb, terbiyeden tretilmitir. Ve Rabaibukumul-lati fi hucurikum:Evlerinizde bulunan vey kzlarnz (Nisa:4/23) ayeti kerimesi bu manadadr. Yani, hanmnn kendine ait ocuuna, kocas bakt iin Rabiba denilmitir. Buna gre rabb, Allahu tealann bir sfatdr. nk o, Malik ve seyyidtir. Bu yzden Allahn zati sfatlarndan bir sfattr. nk o, yaratklarn yneten ve terbiye edendir., denirse o takdirde Allahn fiili sfatlarndan bir sfat olur. Rabb kelimesinin zerine elif ve lam dahil olursa Allaha mahsus bir isim olup kullarna kullanlmaz. Elif ve lam kaldrldnda ise Allaha ve kullarna birlikte kullanlabilen bir isim olur. Alemler szne gelince; bu alem kelimesinin ouludur. Lafznn tekili yoktur. Raht:grup, kavm: topluluk kelimeleri gibi. Accac diyor ki: (68) Divanndaki beyitten bir blm (60) Alem kelimesinde ayr gre varlmtr: 1- nsan, cin ve melek gibi dnebilen varlklar. Bu bn Abbasn grdr. 2- Alem dnya ve iindekilerdir. 3- Alem, Allahu tealann dnya ve ahirette yaratt her eydir. Bu Ebu shak ezZeccacn szdr. Alemin kkeninde iki ayr yne varlmtr. a- O, limden tretilmitir. Bu yorum alemi dnen nesnelere isim yapana gredir. b- O, Alametten tretilmitir. nk alem, yaratcsna delalet eder. Bu yorum da alemi her yaratlana verilen bir isim yapana gredir. Din Gnnn sahibidir Bu ayeti kerimeyi Asm69 ve Kisai70 Maliki eklinde geride kalanlar 71 ise Meliki eklinde okumulardr.

(69) O, Asm b. Ebin-Nucud el-Esedidir. Onlarn sahipleri el-Kufidir. Kraat EbuBekirdir. Yedi kurradan biridir. Kuran Ali b. Abdurrahman es-Slemi, Zur b. Habi ve bakalarna okumutur. Bu tabiinden saylmtr. Kufede kraatlk onda sona ermitir. Kuran bakmndan insanlarn en gzeli idi. 127 ylnn sonlarnda vefat etmitir. 28de vefat ettii de sylenmitir. Allah en dorusunu bilir. Bkz. Tarihul-kebir: 6/487, Mizanulitidal: 2/357, Lisanul-mizan: 6/583, Siyeri Alamu Nubela: 5/256, El-Cerh vet-tadil: 6/340. (70)O, Ali b. Hamza el-Kisaidir. Ebul-Hasen el-Esedidir. Onlarn sahibi el-Kufidir. Kraatdr. Nahivde otoritelerden biridir. Sene 189da vefat etmitir. Eserleri arasnda:Maanil-Kuran, Kraatler, En-Nevadul-Kebir vb. bulunmaktadr. bkz. Et-Tarihul-kebir: 6/268, El-Cerh vet-tadil: 6/182, Buyetul-viat: 2/162, raduledib:13/168, El-Bidaye ven-nihaye: 11/201, Tehzibut-tehzib: 7/313. (71) bn Mcahid Es-seba fil-kraat s.104 de demitir ki: Maliki diye okuyanlarn delili Malikel-mlk:Mlkn sahibi (Al-i mran: 3/26) dr. Meliki diye okuyanlarn delili ise Melikin-nas: nsanlarn Meliki(Nas: 114/2) ve El-Melikul-Kuddus (Har: 59/22)dur. Her ikisi de Rasulullah (s.a.v.) den rivayet edilmitir. Her iki eklin tretilmesinde iki yn vardr: 1- Bunlarn kkeni iddettir. Nitekim denilmitir ki Melektl-acine:Hamura malik oldum Bunu hamuru iddetle yourduumda sylerim. 2- Bunlarn kkeni kudrettir, air72 der ki: (72)air, Kays b. Hutaymdr. Malik ile melik arasndaki fark iki yndendir: 1- Malik mlk zel olandr, melik mlk umumi olandr. 2- Malik mlklere sahip olana mahsustur., melik ise emrin yetkisine mahsustur. Medhetme asndan hangisinin ifadece daha derin olduu hususunda ayr gr belirmitir: 1- Methetmek bakmndan melik ifadece malikten daha derindir. nk her melik maliktir. Ancak her malik melik deildir. nk melikin emri malike geer. 2- Medhetme hususunda malik melikten daha belidir. 73 nk bir kimse sahip olmadnn meliki olabilir. Nitekim her ne kadar sahip olmasalar bile Arap meliki, Rum meliki denilmitir. Fakat insan ancak sahip olduuna malik olur. Ve yine melik insan ve insandan bakalarna kullanlr. (73) nk hem ismi hem fiili iine alr. (bni McahidinKitabus-seba fil-kraat s. 104) 3- Bu da Ebu Hatimin grdr. Ona gre Malik yaratcy medhetme konusunda melikten daha etkindir. Melik ise yaratlanlar medhetme hususunda malikten daha etkilidir. kisinin arasndaki fark: Yaratlanlar ierisindeki malik melik olmayabilir. Allahu teala ise hem malik hem de meliktir. Allahu teala melik olarak vasflandrlrsa o takdirde bu onun zatnn sfatlarndan olur. Malik olarak vasflandrlrsa bu da fiilinin sfatlarndan olur. Din gn hakknda iki gr vardr. 1- Din, cezadr. 2- Din, hesabtr. Dinin aslnda74 szlk manasyla ne olduu konusunda iki gr vardr: (74) Hafz (r.a.) Fetihte (8/156) diyor ki: Dinin baka manalar da vardr. Adet, amel, hkm, hal, yaratma, yaratlma, itaat, kahretme, millet, eriat, takva, siyaset. Bunlarn delilleri uzundur. 1- Adettir. Msekkab el-Abdinin u sz bu manadadr: 2- Dinin asl itaattr. Zheyir b. Ebi Sleminin u sz de bu manadadr: Yani Amra itaat hususunda demektir. Din gn tabirindeki bu gn hakknda iki gr vardr: 1- O, balangc gnein douu, sonu da gnein bat olan bir gndr.

2- O, Cenab- Hakkn btn yaratlanlar hesaba ekecei zamana kadar devam eden bir ktr. Bylece Cennet ehli Cennete, Cehennem ehli de Cehenneme yerleirler. Cenab- Hakkn, sahiplii din gnne ait klmas hakknda iki yorum vardr: 1- O, Allahtan baka kimsenin hkmranlnn olmad bir gndr. O, hkmdarlarn dnyada sahip olduklar mlkten ok daha byk bir mlktr. Bu Esammn grdr. 2- Cenab- Hakk alemlerin Rabbi buyurduunda bu szle dnya mlkn, bundan sonra Din gnnn sahibi buyurmakla da ahiret mlkn kasdetmitir ki dnya mlk ile ahiret mlkn toplam olsun. Yalnzca sana ibadet eder ve yalnzca senden yardm dileriz. yyake:Yalnzca sana sz Allahu tealann isminden kinayedir. Bunda iki gr vardr: 1- Allahu tealann ismi yyakedeki Kaf harfine nisbet edilmitir. Bu gr Halile aittir. 2- yyake kendisine Allahn isminden kinaye edilen bir kelimedir. yyakede nisbetlik yoktur. nk ismin yerine geen eye nisbet edilemez. Ahfe bu grtedir. badet ederiz sznn yorumu vardr: 1- badet boyun emedir. Ancak Allah ibadete layktr. nk ibadet boyun eme, mertebelerinin en ycesidir. Sadece nimetlerin byn baheden ibadete layktr. Hayat, akl, iitme ve grme nimetleri gibi. 2- badet, itaat etmedir. 3- badet, itaat ile yaklamadr. Birinci gr en ak olan grtr. nk hristiyanlar say (a.s.) ilah kabul ettikleri halde ona ibadet ile itaat etmediler. Rasulullah (s.a.v.) ise kendisine itaat edilendir. taat ile tapnlan deildir. Bizi dosdoru yola ilet. Kendilerine nimet verdiklerinin yoluna, gazaba urayanlarn ve sapanlarn yoluna deil. Bizi dosdoru yola ilet. sznde iki yorum vardr: 1- Bize klavuzluk ve rehberlik et, demektir. 2- Bizi muvaffak kl, demektir. Bu, bn Abbasn grdr. Srat: Yolun iki yorumu vardr: 1- Srat, dosdoru yoldur. Ceririn iiri 75 bu manadadr. 2- Ak olan yoldur. u ayet bu manadadr. Tehdit eder olduunuz halde her yolun bana oturmaynz. (Araf: 7/87) air der ki: Srat, yemein gei yolundan tretilmi bir kelimedir. Bu onun boazdaki geitidir. Bu ekil bir hidayet isteine dua etmede yorum vardr: 1- Onlar doru yola eritirilmi olsalar bile hidayetin devam etmesi iin dua ettiler. 2- Bunun manas Hidayetimizi artr demektir. 3- Onlar samimiyeti arzuladklar ve duann sevabn umduklar iin hidayet isteiyle niyazda bulundular. (Alimler) Dosdoru yoldan kastedilen hakknda drt ayr gre vardlar: 1- O. Allah tealann kitabdr. Bu Ali ve Abdullahn grdr. Rasulullahdan (s.a.v.) bunun benzeri rivayet edilmitir. 76 (76) Bunun tahrici geni olarak geti. 2- O. slamdr. Bu gr Cabir b. Abdullah ve Muhammed b. Hanefiyye 77ye aittir. (77)O, Muhammed b. Ali b. Ebi Talib b. Abdi Menaf b. Abdul-Muttalibtir. Tabiinin byklerindendir. Hz. Ebu Bekirin vefat ettii yl domu, meri grm, ondan, babasndan, Ebu Hureyreden, Osmandan ve bakalarndan hadis rivayet etmitir. Muaviyeye eli olarak gitmitir. O dnemde iiler kendisi hakknda ileri gitmiler, onun

imam olduunu ileri srerek kendisine Mehdi demilerdir. 81de vefat etmitir. 83te vefat ettii de sylenir. Allah en dorusunu bilir. Bkz. Vefayatul-ayan:4/169, Tarihul-islam: 3/294, El-Bidaye ven-nihaye: 9/38, Tehzibut-tehzib:9/354, ezeratz-zeheb: 1/88. 3- O, Allahn dinine ileten bir yoldur ki kendisinde bir erilik yoktur. Bu bn Abbasn grdr. 4- O, Rasulullah (s.a.v.), sekin ehli beyti ve ashabdr. 78 Bu Hasan- Basri ve Ebu Aliye er-Riyahi79nin grleridir. (78)Hafz bn Kesir 1/28 der ki: Bu grlerin hepsi dorudur ve birbirlerini balaycdrlar. Zira her kim Nebiye ve ondan sonra gelen Ebu Bekir ve mere (r.a.) uyarsa, hakka ve slama uymutur. Kim slama uyarsa Kurana tabi olmutur. Kuran da Allahn kitabdr. Onun sapasalam ipidir ve dosdoru yoldur. Bunlarn hepsi de dorudur. Bir ksm dierini tasdik eder. Allaha hamdolsun. (79) O, Rafii b. Mihran er-Riyahidir. Ebul-Aliyedir. Kraat imam, hafz ve mfessirdir. Genken Rasulullahn dnemine yetimitir. Ebu Bekir (r.a.) dneminde mslman olmutur. mer, Ali, bn Mesud vb.den hadis rivayet etmitir. ylii emreder, ktlkten sakndrrd. Vefatnda ihtilaf edilmitir. 90, 93 ve 106da vefat ettii rivayetleri mevcuttur. Allah en dorusunu bilir. Bkz. bn Sadn Tabakat: 7/112, Tehzibut-Tehzib: 3/284, Tarihu Buhari: 3/326, ezeratuz-zeheb: 1/102, Tezkiretl-Huffaz: 1/58. Kendilerine nimet verdiin kimseler Bu konuda be yorum vardr: 1- Onlar meleklerdir. 2- Onlar nebilerdir. 3- Gemi kitaplara inananlardr. 4- Mslmanlardr. Bu, Veki80nin grdr. (80)O, Veki b. Cerrah b. Mleyh er-Ruasidir. Ebu Sfyandr. Fakih, muhaddis, ve hafzdr. Kufede domu, fkh renmi ve hadis ezberlemitir. Halife Reit ona kadlk teklifinde bulunmu, o ise bunu reddetmitir. (H.197de) Hacdan dnerken vefat etmitir. Eserleri arasnda Es-Snen, Tefsirul-Kuran, Ez-Zhd vd. bulunmaktadr. Bkz. Tabakatul-Hanabile: 257, El-Fihrist: 1/226, Ziriklinin el-Alam:9/135. vd. 5- Onlar, Rasulullah (s.a.v.) ve beraberindeki ashabdr. Bu Abdurrahman b. Zeyd 81in grdr. (81) O, Abdurrahman b. Zeyd b. Eslemdir. Fakih, muhaddis, mfessirdir. Harun Reidin halifeliinin ilk yllarnda h. 170de vefat etmitir. Kitaplar: En-Nasih vel-mensuh, EtTefsirdir. Bkz. El-Fihrist: 1/225, Mucemul-mellifin: 5/137. mer b. Hattab ve Abdullah b. Zbeyr 82 bu ayeti Srate men enamte aleyhim eklinde okumutur. (82)O, Abdullah b. Zbeyr b. Avvam el-Kureidir. Byk sahabi Ebu Bekirin babasdr. Hicretten sonra Medinede ilk doandr. H. 64te hilafet iin kendisine biat edildi. Kureyin sayl hatiplerindendir. H. 73te ehid edildi. Bkz. Tehzibut-tehzib: 5/213, El-sabe: 2/309, El-Bidaye ven-nihaye: 8/332, Usudulabe: 3/242. Gazaba urayanlarn ve sapanlarn yoluna deil. szne gelince Adiyy b. Hatem83den yle syledii rivayet ediliyor: Rasulullaha (s.a.v.) kendilerine gazap edilenleri sordum. O da: Onlar yahudilerdir. buyurdu. Saptanlar sordum. O da: Onlar hristiyanlardr. buyurdu.84 Bu tm mfessirlerin grdr.85 (83) O, Adiyy b. Hatim b. Abdullah b. Sad et-Taidir. Ebu Vehbdir, Ebu Tarif Esirdir, Sahabidir, Cmert ve akll kiilerdendi. Cmertliiyle rnek gsterilen bn Hatim et-Tainin oludur. 68de Kufede vefat etmitir. Bkz. El-sabe: 2/468, Tehzibut-Tehzib: 7/166, Tarihul-Kebir: 7/43, bn Sad Tabakat: 6/22.

(84) Taberi Tefsirde rivayet etmitir. (1/185, 193) eyh Ahmed akir sahihletmitir. Suyuti Durrul-Mensurda 1/16 hadisin nisbetine Abd b. Hamidi eklemitir. bn Mnzir ve bn Hibban da sahihinde bu eklemeyi yapmtr. Hadisin asl Adiyy b. Hatim et-Tainin mslman oluunun hikayesidir. Hafz bn Ceririn Tefsirinde belirttii gibi hadis birok rivayetlerle nakledilmitir. Ahmed Msnedde 4/194, 378, 379. rivayet etmitir. Kssann tahricine Drrl-Mensurda (4/174) bak. Yine eyh Ahmed akirin Tahricu TefsirutTaberiye bak. Bu kssay Tirmizi ve ayetl-meramda (5-6) eyh Albani hasenletirmitir. Suyuti, kssann Msnedde Ahmede nisbetini es gemitir. Tenbih: eyh Devserinin (hafazahullah)Nehcl-sedid isimli kitabnda syledii hadisin Ahmede nisbeti bir yanlmadr. Bu yzden Suyuti, (Drr) de hadisi ona nisbet etmemitir. szne gelince bu onun bir yanlmasdr. Grdn gibi mam Ahmed Msnedinde onu rivayet etmitir. eyhin Bu yzden Suyuti (Drr) de hadisi ona nisbet etmemitir. szne kar denir ki:Ahmedin Msnedde rivayet ettii nice hadisler vardr ki Suyuti Camiussair ve Durrul-Mensurda onlar es gemitir. Bunun rnekleri oktur. Ancak bunun iin yer msait deildir. (85) Hafz bn Hacer (r.h.) 8/159:bn Ebi Hatim, bu hususta mfessirler arasnda bildiim bir ihtilaf yoktur, demitir. Sheyli de bunun delili Cenab- Hakkn yahudiler hakkndaki u sz: Gazab stne gazaba uramalar hristiyanlar hakknda da:Daha nce sapan ve biroklarn saptrandir. Sonra ey okuyucu unu bil ki Gazaba urayanlarn ve sapanlarn yoluna deil ayeti Ebu Zerrin hadisinde gemitir. snad hasendir. Hafz Fetihin ayn yerinde 8/159 onu hasenletirmitir. Tahricini bn Merdiveyh yapmtr. Allahn gazabnn zerine olduu kimseler hakknda drt gr vardr: 1- Kullarn bilinen gazabdr.86 2- ntikam kastedilmesidir. nk szlkte gazabn asl kabalktr. Bu sfatn da Allaha kullanlmas caiz olmaz. 3- Allahu tealann onlar ktlemesidir. 4- Gazab diye isimlendirilen bir eit cezadr. Nitekim onun nimetlerine de rahmet ismi verilmitir. Sapklk ise hidayetin zdddr. Cenab- Hak gazab yahudilere has klmtr. nk onlar dmanlkta en iddetli olanlardr. mer b. Hattab bu ayeti ayril-madubi aleyhim ve ayrid-daaaalliiiin eklinde okumutur.87 (86) Cenab- Hak gazab eder, zellikle kyamet gn gazab eder. O yle bir ekilde gazab edecektir ki onun gibi ne ondan nce ne de ondan sonra gazab edilir. Allahn gazab infiallerden tesirlenen, zayflktan doan asabilik diye nitelendirilemez. nk Allah subhanehu ve Teala Onun hibir benzeri yoktur yani ne zatnda ne de sfatlarnda hibir ey ona benzetilemez. Ayn ekilde yce Rab kendisini Hibir ey Ona denk deildir. Yani hi kimse Ona benzer deildir, diye vasflandrmtr. Bundan dolay Allahn sfatlarnn mahlukatn sfatlar gibi infiallerden ve yansmalardan etkilenmi olduunu kabul eden sapklk olarak uzak bir hayalde bulunmutur. mam Ebu Cafer etTahavi -o selefi salihtendir- demitir ki: Kim beerin manalarndan biriyle Allah vasflarsa kafir olur. (87) Ebu Ubeyde Kasm b. Sellam Fedailul-Kuran isimli kitabnda ve Said b. Mansur sahih bir senedle rivayet etmilerdir. bn Hacer Fetihte 8/159, bn Kesir de ondan nce sahihletmiler. Fakat Hafz bn Kesir (r.h.) beyy b. Kabtan byle okuduu aktarlmtr. Bu gr, o ikisinden tefsir asndan ortaya konulmutur diye yorumlanr.

BAKARASURES Bir ayet hari, herkese gre Medenidir. O ayet de udur: Hep birden Allaha dndrleceiniz bir gnn sorumluluklarndan saknn. (Bakara:2/281) Bu ayet Kurban bayramnn birinci gn Minada Veda Haccnda nazil olmutur. Rahman ve Rahim Olan Allahn Adyla 1- Elif Lam Mim Bu ayet hakknda mfessirler sekiz farkl gre varmlardr: 1- O, Furkan ve Zikir gibi Kurann isimlerinden bir isimdir. Bu Katade ve bni Creyc88in grdr. 2- O, surelerin isimlerinden biridir. Bu Zeyd b. Eslemin grdr. 3- O, Allahn en byk ismidir. Bu da Sddi 89 ve abi90nin grdr. (88) O, Abdulmelik b. Abdulaziz b. Creyc el-Esvadr. Onlarn dostu, Mekki, Ebul-Velid, Ebu Haliddir. Muhaddis, hafz, fakih, mfessirdir. Mekkede domu, Basrada hadis rivayet etmitir. Ondan ok hadis rivayet edilmitir. Eserleri arasnda: Es-snen, Menasikilhacc, Tefsirul-Kuran bulunmaktadr. H. 150de vefat etmitir. Bkz. Siyer-i Alamun-nbela: 5/262, Tehzibut-Tehzib: 6/402, Badat Tarihi: 10/400. (89) O, smail Abdurrahman es-Sddidir, tabiindendir. Aslen Hicazldr. Kufede kalmtr. Tefsir, Meazi ve Siyer sahibidir. Olaylar ve insanlarn gndeliklerini bilen bir imamd. H. 128de vefat etmitir. Eserleri arasnda Et-Tefsir bulunmaktadr. Bkz. Ziriklinin Alam:1/317, Ravdatul-Cennat: 101, bn Sadn Tabakat: 6/323, Mizanul-tidal: 1/236. (90)O, Amir b. urahbil b. Zi Kibardr, Ebu Amirdir. Aliyi (r.a.) grm ve ardnda namaz klmtr. Bir grup sahabiden hadis rivayet etmitir. Hafz idi. tkan sahibi idi. 105de vefat etmitir. Ebu Mecliz onun iin yle der: abiden daha fakihini grmedim. Bkz. bn Sadn Tabakat: 6/246, Siyer-i Alamun-nbela: 4/294, El-Bidaye ven-nihaye: 9/230, Tezkiretl-huffaz: 1/74, Tehzibut-tehzib: 2/114. 4- O, Allahn kendisiyle yemin ettii bir yemindir, O, Allahn isimlerindendir. bn Abbas ve krime bu grtedir. 5- Bunlar isim ve fiillerden olan mukattaa harfleridir. Elif harfi Eneden, Lam harfi Allahdan, Mim harfi Elemudendir. Buna gre mana:Ben bilici olan Allahm olur. Bu gr bn Mesud ve Said b. Cbeyire aittir. bn Abbasn da benzeri bir gr vardr. 6- Bunlar, herbiri deiik manalar ieren harflerdir. Elif Allah isminin anahtardr. (Allah ismi onunla balar.)Lam Latif isiminin anahtardr. Mim Mecid isiminin anahtardr. Elif Allahn nimetleridir. Mim onun erefidir. Elif bir senedir. Lam otuz senedir. Mim krk senedir. Bunlar Allahn zikrettii ecellerdir. 7- Bunlar Kelbinin Ebu Salihten onun da bn Abbastan ve Cabir b. Abdullahtan rivayet ettii haberden dolay91 cmleler mesabesinde olan harflerdir. Diyor ki: Ebu Yasir b. Ahteb Rasulullaha (s.a.v.) fatihay ve Bakara suresini okurken urad: Elif lam mim. Bu kendisinde phe olmayan bir kitaptr. Yahudilerden biri olan kardei de Rasulullaha geldi ve dediler ki: (91) Taberi Tefsirde: 1/226 ve Buhari Tarihul-kebirde: 1/2/207, bunu rivayet etmilerdir. Taberi: Bu isnadnda aibe olan bir haberdir, demi, Suyuti Drrde bu hadisin nisbetine bn shak eklemi ve bn Mnzir Tefsirinde bunu tafsilatl olarak bn Creycten -baka bir ynden- tahric etmitir, demitir. Hafz bn Kesir: 1/69, 70 diyor ki:

Ey Muhammed! Allahn sana indirdii Elif lam mim. Bu bir kitaptr, ayetini okuduunu hatrlamadn m? Rasulullah (s.a.v.): Evet. buyurdular. Onlar da: Cebrail bunu sana Allah katndan m getirdi? dediler. O da: Evet. buyurdu. Onlar da: phesiz ki Allah senden nce peygamberler gndermitir ki biz sen hari (senden baka) bir peygamber iin peygamberlii mddetince bu harflerin kendisine akland, mmetlerinin bitkin drld bir peygamber bilmiyoruz. dediler. Huyey b. Ahtab yanndakilere dnerek onlara: Elif birdir, lam otuzdur, mim krktr. Bunlarn toplam yetmi bir sene eder dedi. Sonra Rasulullaha (s.a.v.) dnerek: Ey Muhammed bundan baka var m? dedi. Rasulullah (s.a.v.): Evet. buyurdu. Nedir? diye sordu. Elif Lam mim sadtr diye cevap verdi. Bu daha ar ve daha uzundur. Elif birdir, lam otuzdur, mim krktr, sad doksandr, bylece yzaltm bir sene eder. Ey Muhammed daha bakas var m? diye sordu. O da: Evet buyurdu. Nedir? dedi. Elif lam mim radr buyurdu. Bu daha ar ve daha uzundur. Elif bir, lam otuz, mim krk, ra ikiyzdr, bylece ikiyz yetmibir sene eder. Sonra dedi ki: Senin durumun bize kark geldi. yle ki sana ok mu yoksa az m verildiini bilemeyiz. Sonra Rasulullahn (s.a.v.) yanndan ayrldlar. Ebu Yasir kardei Huyey b. Ahtab ve beraberindeki hahamlara: Nerden bileceksiniz!Belki de bunlarn hepsi Muhammed iin toplanmdr. Yetmibir, yzaltmbir, ikiyz yetmibir. Hepsi yediyz otuzdrt yl eder. dedi. Onlar da: Onun durumu bize kark geldi. dediler. Onlar bu ayetlerin kendileri hakknda indiini iddia ediyorlard. O sana kitab indirendir. Onda kitabn anas olan muhkem ayetler vardr, dierleri mteabihtir. 892- Bunlar hece harfleridir. Allahu teala bu harfleri Kuranla meydan okuduunda onun araplarn konuma, kelam harflerinden meydana geldiini, ite bu harflerin kendi konumasnn yaps olduunu Araplara bildirmitir ki onlarn Kuran- Kerimin benzerini getirmekten aciz olmalar onlara delil olma hususunda daha edebi olsun. nk Kuran onlarn kelam olmaktan kmamtr. (92) Bu yn, doruya dier ynlerden belki daha yakndr. Ebced harflerine gelince bunlar, araplarn konuma yaps deildir. Onlar asl da deildir. lim erbab bu harfler hususunda drt ayr gre vardlar: 1- Bunlar Allahu tealann kendisinde dnyay yaratt alt gndr. Bu Dahhak b. Mezahim93in grdr. (93) O, Dahhak b. Mezahim el-Hilalidir. Ebu Muhammeddir. Ebul-Kasmolduu da sylenir. Tefsir sahibidir. lim erbabndan idi. Bu hadisinden dolay iyi olarak gsterilmemitir. Kendisi asndan doru szl bir kiidir. bn Abbas, Ebu Said el-Hudri, bn mer ve bakalarndan hadis rivayet etmitir. Ondan da Ammare b Ebi Hafsa ve Ebu Ravk b. Atyye hadis rivayet etmitir. Birok kii Dahhakn vefatn 102 olarak nakletmitir. Bkz. bn Sadn Tabakat: 6/300, 7/369, Tarihul-Buhari: 4/332, el-Bidaye ven-nihaye: 9/223. 2- Bunlar, Medyen hkmdarlarnn isimleridir. Bu abinin grdr. Baz Medyen airlerinin szlerinde buna delil vardr. Onlarn airleri der ki:

3- Meymun b. Mehrann94 bn Abbastan rivayetine gre Ebi Cadn tuhaf bir hadisi vardr. Eba:Adem itaatten yz evirdi, Ced:Aatan yeme hususunda, Hevvez:Adem semadayken yere indi, Hutti: Hata etti, Kelemen: Aatan yedi ve tevbe etmekle iyilik etti, Safes: Nimetlerden skntya dt, Karaet: Gnahn kabul etti ve cezadan kurtuldu. 95 (94)O, Meymun b. Mehran Ebu Eyyub el-Cezeri er-Rakyydir. Ebu Hureyre, Aie, bn Abbas vd. den hadis rivayet etmitir. Zhd konusunda rivayet edilmi bir ok hadisi vardr. 117de vefat etmitir. 110da denilmitir. Bkz. Hlyetul-evliya: 4/82, bn Sadn Tabakat: 7/177, El-Bidaye ven-nihaye: 9/314, Tezkiretl-Huffaz: 1/98 vd. (95)Bu, baz sahabenin ehli kitaptan ve baz mfessirlerin delil ve itimad zere deil de hikaye olmak zere aldklar israiliyyattandr. 4- Bunlar Allahu tealann isimlerindendir. Muaviye b. Kurre 96 bunu babasndan o da Rasulullahdan rivayet etmitir.97 (96) O, Muaviye b. Ebi Kurre b. yas b. Hilal Ebu yastr. Cemel gn domutur. bn Main, Acli, Ebu Hatim onu gvenilirletirmitir. Bkz. bn Sadn Tabakat: 7/221, Siyeri Alamun-nbela: 5/153, Tarihul-Buhari: 7/330, Tehzibut-Tehzib: 10/216. (97)Tahricini bulamadm. Bu kendisinde phe olmayan kitap, muttakiler iin hidayet rehberidir. Bu kitap sznde yorum vardr: 1- Yani gemiten haber vermesi iin Tevrat ve ncildir. 2- Bununla Kurandan daha nce Mekke ve Medinede inenler kastedilmitir. Bu Asammn grdr. 3- Yani hali hazrdaki bu kitaptr. Zira zalike hazrda olmayan iin kullanlan bir kelime olsa da bazen hazrda olan iin kullanlr. Hufaf b. Nedbe der ki: 98 (98) Bkz. El-Eani:2/329, 13/134-135, 16/134. Birinci gr, yani bununla kastedilen eyin Tevrat ve ncil olduunu savunanlar, hitab edilenin kim olduu hususunda iki farkl gr belirtmilerdir: 1- Kendisine hitap edilen Peygamber (s.a.v.)dir. Bunun manas: Ey Muhammed!Tevrat ve ncilde sz ettiim bu kitap sana indirdiimin aynsdr. demektir. 2- Bununla kendisine hitap edilen Yahudiler ve hristiyanlardr. Bu takdirde mana:Bu, ite kendisini size vaadettiim kitaptr. Ki onu Muhammede (ona ve aline selam olsun) indirdim. Bunda phe yoktur. sznde iki yorum vardr: 1- Rayb phedir. Bu bn Abbasn grdr. Abdullah ez-Zibarann u iiri bu manadadr: 2- Rayb thmette brakmaktr. Cemilin u sz bu manadadr. Allahtan korkanlar iin bir hidayet rehberidir. Yani Sapklktan hidayete ulatran bir rehberdir. Muttakiler sznde yorum vardr: 1- Allahtan korkanlar, Allahn kendilerine haram kldklarndan kanp kendilerine farz kldklarn yerine getirenlerdir. Bu Hasan- Basrinin grdr. 2- Onlar Allahu tealann cezasndan kayg duyup onun rahmetini umanlardr. Bu bn Abbasn grdr. 3- Onlar, irkten kanan, nifaktan uzak duranlardr. Bu yanl bir grtr. 99 Zira bir kimse fask olmakla birlikte byle olabilir. Zira Kuran her ne kadar tm insanlar iin hidayet rehberi ise de burada takva sahipleri tahsis edilmitir. nk onlar Kurana inanp onda olan tasdik etmilerdir. (99)Bu nc gr zikretmi ve reddetmitir. Burada mam Taberiye tabi olmutur. Hi kimse bu sz onun Mutezileden yardm grerek aldn zannetmesin. Bkz. Taberi: 1/234.

Okimseler ki gayba inanrlar. Bu ayette iki yorum vardr: 1- Gayb tasdik ederler. Bu bn Abbasn grdr. 2- Gaybtan korkarlar. Bu da Rebi b. Enes 100in grdr. (100)O, Rebi b. Enes b. Ziyad el-Bekridir. Horasan, Mervezi ve Basraldr. Enes b. Malik, Ebul-Aliye er-Riyahi, Hasan- Basri vd.den hadis almtr. Ondan da Sleyman etTeymi, Ame, ve bn Mubarek rivayet etmilerdir. Mervde dneminin alimiydi. 139da vefat etmitir. Bkz. bn Sadn Tabakat:7/102, Tehzibut-Tehzib: 3/238, Siyeri Alumun-nbela: 6/169, bn Hibbann Sikat: 3/64. nanmann asl101 hakknda gr vardr: (101)Mellif (r.h.)imann lugatteki asln kastediyor. Yani szlkle ilgili asl bakmndan iman mefhumu. 1- mann asl tasdiktir. u ayeti kerime bu manadadr: Sen bize inanc deilsinYani bizi tasdik edici deilsin. 2- Onun asl emniyettir. Zira mmin kendini Allahn azabndan korur. Allah da dostlarn azabndan korur. 3- Onun asl mutmain olmadr. Zira haberi dorulayana mmin denir. nk o mutmaindir. manda gr vardr: 1- man, byk gnahlardan kanmaktr. 2- Farzlardaki her haslet imandr. 3- Her itaat imandr. Gayb ta da gr vardr: 1- Allah katndan gelen eydir. Bu bn Abbasn grdr. 2- O, Kurandr. Bu da Zur b. Hubey102in grdr. (102)O, Zur b. Hubey b. Habae b. Evs, Ebu Meryem ve Ebu Mutreftir. Cahiliyye dnemine yetimi birisidir. mer, Osman, Ammar vd.den hadis rivayet etmidir. Ondan da Adiyy b. Sabit, Minhal b. Amr, Abdeh b. Lbabe rivayet etmilerdir. Asm: Zur insanlarn en iyi arapa bileniydi. bn Mesud kendisine arapa soru soruyordu. 127de vefat etmitir. Bkz. bn Sadn Tabakat: 6/104, Tezkiretul-Huffaz:1/54, El-Hlye: 4/181, El-sabe: 2971. 3- Cennete, cehenneme, ldkten sonra dirilip harolmaya iman etmektir. 3- Namaz ikame ederler, kendilerine verdiimiz rzktan infak ederler. Namaz ikame ederler. sznde iki yorum vardr: 1- Namaz farzlaryla eda ederler. 2- Ondaki rkular, secdeler, okuma ve huuyu tam yapmaktr. Bu bn Abbasn grdr. Namaz bu ekilde yapmaya neden onu ikame etmek diye isim verildii konusunda iki ayr gre varlmtr. 1- Bir eyi doru, yerinde yapmaktan dolaydr. Zira bir kii bir ii salam yapp onu koruduu zaman ii yapt denilir. 2- Namaz fiiline, kendisinde kalkmak olduu iin onu ikame etmek diye isim verilmitir. Bundan dolay Kad kametis-salah: Namaza kalkt denilmitir. Kendilerine rzk olarak verdiklerimizden infak ederler. Bu szde yorum vardr: 1- Hesabn yaparak zekat vermek. Bu bn Abbasn szdr. 2- Kiinin ailesine verdii nafakadr. Bu bn Mesudun grdr. 3- Allah-u Tealaya yaknlk hususunda gnll olarak nafaka vermek. Dahhak ta bu grtedir. nfakn asl ihractr. Bu manadan dolay, hayvann can ktnda Nefakatid-dabbeti denilir.

Mfessirler bu iki ayetin kime indii konusunda farkl gre varmlardr: 1- Bu ayet mmin araplara inmitir. Bakalarna deil. nk ayetin devamnda Cenab hak: Onlar sana indirilene ve senden nce indirilenlere inanrlar buyurarak bununla ehli kitab kastetmitir. Bu bn Abbasn grdr. 2- Bu ayet, drt ayet sonraki iki ayetle birlikte ehli kitaptan inananlara inmitir. nk ayetin bir blmnde onlar zikretmitir. 3- Surenin bandaki drt ayet tm mminler hakknda inmitir. bn Ebi Necih 103 Mcahidin yle dediini rivayet eder. Bakara suresindeki drt ayet mminlerin sfatlar hakknda, iki ayet kafirlerin sfatlar hakknda, on ayet te mnafklar hakknda inmitir. (103) O, Abdullah b. Yesar b. Ebi Necihtir. Ebu Yesardr.Amr b. Dinardan sonra Mekke ahalisinin mftsdr. Buhari onun Mutezililik ve Kaderilikte itham edildiini syler. H. 31de vefat etmitir. Kendisinin yz kadar merfu hadisi ortaya kmtr. Bkz. Et-Tarihul-kebir: 5/233, El-Cerh vet-tadil: 5/203, El-Kamil fit-tarih: 5/445. 4- Onlar sana indirilene ve senden ncekilere indirilene inanrlar, ahirete de yakinen iman ederler. Onlar sana indirilene inanrlar sz ve sonrasnda Sana indirilenden kastedilen Kurandr. Senden nce indirilene inanrlardan kastedilen de Tevrat, ncil ve gemi peygamberlerin kitaplardr. Yahudi ve hristiyanlarn kitabn tamamna deil de bir ksmna inanmalar noktasnda yaptklar bunun (bu imann) hilafnadr. Ahirete de yakinen inanrlar sznde iki yorum vardr. 1- Yani ahiret yurduna, 2- Yani ahiretin varlna. Ahiret yurdu diye isimlendirilmesi hususunda iki gr vardr: a) Birinci yurttan sonra olduu iin b)Yaratltan sonra olduu iin. Nitekim dnya da yaratlta vuku bulduu iin dnya diye isimlendirilmitir. Yakinen inanrlar Yani bilirler. Zira ilme yakin ismi verilmesi kendisiyle yakin hasl olan bir delilden meydana geldii iindir. 5- Onlar, Rablerinden bir hidayet zeredirler ve kurtulua erenler ancak onlardr. Onlar Rablerinden bir hidayet zeredirler. sznden kast aklama ve akl selim ile davranma yeteneidir. Kurtulua erenler ancak onlardr. sznde iki yorum vardr: 1- Onlar mutlu olan ve muvaffak olanlardr. Lebidin iiri bu manadadr. 2- Kendilerine hayr kesilenlerdir. nk araplara gre Felah kesmek demektir. Ayn ekilde saban sren kii iin fellah denilmitir. nk o topra yarar. Nitekim air demitir ki: Bunlardan kastedilenin kim olduu hususunda ayr gre varlmtr: 1- Gayba inanan araplar, Muhammede indirilene inananlar ve ondan nceki Arap olmayan dier peygamberlere inananlar. 2- Onlar yalnzca mmin araplardr. 3- Tm mminlerdir. 6- Gerekten kafirleri (azap ile) korkutsan da korkutmasan da birdir. nk onlar iman etmezler. Araplara gre kfrn asl rtmektir. Kafirlerin (ziraatilerin) houna giden bir bitki gibi (Hadid: 57/20) ayeti kerimesi bu manadadr. Yani onlar tohumu toprakta rttkleri iin ziraatidirler. Lebid der ki104: (104)Lebidin mehur muallakasdr. Ebu Bekir el-Enbarinin muallakatnn erhine baknz. s: 560.

Yani rtt demektir. Allah-u Tealay inkar eden inkaryla onun nimetlerini rtt iin kendisine bu isim (kafir) verilmitir. irke gelince, bu da kfr hkmndedir. Onun asl ibadetteki irk komadr. Bununla kimlerin kastedildii hususunda ayr gre varlmtr: 1- Onlar Medine civarndaki Yahudilerdir. Bu bn Abbasn grdr. bn Abbas onlar ileri gelenler diye isimlendiriyordu. 2- Onlar ehli kitabn tm mrikleridir. Taberinin tercihi budur. 3- Bu ayet grup komutanlar hakknda nazil olmutur. Rabi b. Enes bu grtedir. 7- Zira Allah onlarn kalplerini ve kulaklarn mhrlemitir. Onlarn gzlerine de bir eit perde gerilmitir. Ve onlar iin (dnya ve ahirette) byk bir azap vardr. Allah onlarn kalplerini mhrlemitir. Hatm mhrdr. Kitabn damgas bu manadadr. Bu manada drt ayr yorum vardr: 1- Mcahidin105 u grdr: Kalp avu ii gibidir. Kul bir gnah ilediinde bir parmak misali ona eklenir. kinci bir gnah ilediinde ikinci parmak gibi eklenir. Bylece hepsi eklenir ve zerine damga vurulur. (105) Mcahidin bu grn Taberi destekledi ve onu rivayetiyle (1/260) kuvvetlendirdi. Ahmed 7939 numara ile ve Hakim rivayet ettiler. Zehebi (2/517)onu tashih etti ve onaylad. Tirmizi 4/210, bn Mace: 2/291. Ebu Hureyrenin u hadisinden merfu olarak tashih etti. phesiz ki mmin bir gnah ilediinde onun kalbinde siyah bir nokta olarak yer eder. Tevbe eder, onu sker ve af dilerse kalbi parlar, o gnah fazlalatrrsa noktalar da kalbini kapatncaya kadar artar. te bu Cenab- Hakkn u ayetinde Hayr yle deil, onlarn kazanmakta olduklar ktlkler kalplerini paslandrmtr. (Mutaffifin: 83/14) kendisinden bahsettii pastr. bn Cerir nc sz ustaca reddetmitir. Bkz. (1/260)bn Kayym ifaul-Alilde aklad ikinci gr Kaderiyyenin szlerindendir. Onu da reddetmitir. (82, 83 84) ve Kaderiyyenin szlerinden olan nc gr de ele almtr. 2- Bu mhrleme olay, kendilerinin alameti olan bir zelliktir ki melekler onlar inananlar arasnda ayrdedebilir. 3- Bu, Allah-u Tealann -kapatlp zeri mhrlenen ve artk iine hayrn giremiyecei diye benzeterek- davet edildikleri hakk iitmekten yz evirmeleri ve kfrlerini haber vermesidir. 4- Bu, Allah-u Tealann, onlarn kalplerinin zikrinden gafil olup hakk kabul etmeyeceklerine ve kulaklarnn iitmeyeceine ehadet etmesidir. iavet: Onlarn hakk grmemeleridir. Kalbe kalp diye isim verilmesi de dnceler arasnda gidip gelmesinden dolaydr. Nitekim denilmitir ki: iavet: Kaplayan rtdr. 8- nsanlardan bir takmlar vardr ki, inanmadklar halde Allaha ve ahiret gnne inandk derler. 9- Allah ve mminleri aldatmaya alrlar. Halbuki onlar ancak kendilerini aldatrlar fakat bunun farknda deillerdir. 9. ayetten kast; gizledikleri kfrlerinin tersine iman ortaya koyup Rasulullah ve mminleri -gya- aldatan mnafklardr. 106 (106) mam Taberi (1/272)diyor ki: Mnafkn Rabbini ve mminleri aldatmas, kalbindeki yalan ve phenin hilafna sz ve tasdii diliy le aa karmasdr. Ki kendisi durumunda olana gerekli olan Allahn hkmn izhar etmek yalan kendisinden savutursun. Ve dilleriyle syleyip ikrar ettikleri eyi ldrme ve esir alma konusunda izhar etmediler. Bu da Allaha ve iman ehline kar bir aldatmadr. nk aldatmann asl gizlemedir. Mahtaul Beyt: K k oda denmesi bu manadandr. Yani onda gizleyen demektir. Allah onlarn elisini aldatmasn kendisini aldatma olarak kabul etmitir. nk o, peygamberliiyle onlar davet etmitir.

Halbuki onlar ancak kendilerini aldatrlar. Yani aldatmann vebalinin kendi zerlerine dnmesi hususunda. Bunun farknda deillerdir.Yani anlamazlar. Bundan dolay aire, bakalarnn farketmedii eyleri farkettii iin air ismi verilmitir. Yine Ne acaip denmesi de bu yzdendir. 10- Onlarn kalplerinde nifak ve haset hastal vardr. Allah da onlarn bu hastaln oaltmtr. Sylemekte olduklar yalanlar sebebiyle de onlar iin elim bir azap vardr. Onlarn kalplerinde nifak ve haset hastal vardr. sznde yorum vardr: 1- phedir, bni Abbasn grdr. 2Nifaktr, Bu da Mukatilin grdr. airin sz bu manadandr: 3- Hastalk, Peygamberin (s.a.v.) dmanlarna kar konumunun belirmesiyle ortaya kan gamdr. Hastaln asl zayflktr. Nitekim: Konumada onu hasta etti diye onu zayflattnda sylenile gelir. Allah onlarn hastaln artrd. sznde iki yorum vardr: 1- Bununla onlara beddua etmektir. Yani onlarn hastal artrsn demektir. 2- Bu, farzlar ve hadler indiinde onlarn hastalklarnn arttn Allahn haber vermesidir. Onlar iin ackl bir azap vardr. Yani elem verici bir azap. 11-Onlara; Yeryznde fesat karmayn denildii zaman, Biz ancak slah edicileriz derler. 12- Kesin olarak biliniz ki onlar ancak ktlk yayan bozgunculardr. Lakin anlamazlar. Yani yapmakta olduk lar ktl farketmezler. Onlara; Yeryznde fesat karmayn denildii zaman. sznde yorum vardr: 1- O, kfrdr. 2- Allahn nehyettii eyi yapp, korunmasn emrettii eyi zayi etmektir. 3- Kafirlerin birbirlerini desteklemektir. Bu eyin herbiri yeryznde bozgunculuk yapmadr. nk bozgunculuk gidilecek ynn tersine sapmadr. Bu szle kastedilenler hakknda iki farkl yne varlmtr: 1- Bu ayet szkonusu zamanda henz mevcut olmayp sonradan gelen bir topluluk kavim hakknda inmitir.Bu Sleymann grdr. 2- Bu ayet o zamanlarda mevcut olan mnafklar hakk nda inmitir. Bu da bni Abbas ve Mcahidin grdr. Biz ancak slah edicileriz derler. kavlinde drt tevil vardr: 1- Onlar kafirlerle birbirlerini desteklemelerinin kendileri iin bir slah olduunu zannederler., halbuki zannettikleri gibi deildir. nk kafirler onlarla ittifak etseler bile devaml onlarla kalacak deillerdir. Bundan dolay Cenab Hak: Dikkat edin onlar ancak ktlk yayan bozguncu lardr. Lakin anlamazlar. buyurmutur. 2- Onlar bununla kafirlerle desteklemeleri hususunda nehyedildiklerini yapar olduklarn inkar ettiler ve biz kendi sinden nehyedildiimizden kanma konusundaki slahlarz dediler. 3- Bunun manas, bizim kafirlerle birbirimizi desteklemekle asl istediimiz onlarla mminlerin aralarnn slah ol masdr. Bu bni Abbasn grdr. 4- Onlar, kafirlerle desteklemenin slah ve hidayet ol duunu bozgunculuk olmadn kastettiler. Bu Mcahidin grdr. ayet: Bu szdeki gayretleriyle birlikte onlarn ikiyzl lkleri nasl doru olur? denilirse bunun iki cevab vardr:

1- Onlar bu sz ile herhangi bir aklama getirmeksizin kinaye ve imada bulundular. 2- Onlar bunu, mslmanlardan kendileriyle yalnz kaldk lar kiilere sr olarak syleyip onu aklamadlar ve ikiyz llklerinde devam ettiler. 13- Onlara insanlarn iman ettikleri gibi siz de iman ediniz, denildii vakit Biz hi sefihlerin (ahmaklarn) iman ettikleri gibi iman edermiyiz derler. Biliniz ki akl sz ve ahmak olanlar yalnzca kendileridir. Fakat bunu bilmezler. Onlara insanlarn iman ettikleri gibi siz de iman ediniz dendiinde. sznde insanlardan kast Peygamberin (a.s.) ashabdr. Biz hi sefihlerin (ahmaklarn) iman ettikleri gibi iman edermiyiz sznde iki yn vardr: 1- Onlar, ahmaklar szyle Peygamberin (a.s.) ashabn kastettiler. 2- Onlar ehli kitabn mminlerini kastetmilerdir.* * Kurtubu Tefsirinden bir eklemedir. Arivden deildir. Sfeha, Sefih: Ahmakn ouludur. Sefehin asl hafifliktir dokumas hafiflik olduunda Araplar Sefih elbise demeleri bundandr. Yine Ryann hafifliine de sefeh ismi verilmitir. Semevel der ki: ......... 14-............................... 15-................................. eytanlar ile babaa kaldklarnda sznde eytanlar hakknda iki gr vardr: 1- Kendilerine yalan sylemeyi emreden Yahudilerdir. Bu bni Abbasn grdr. 2- Kfrdeki elebalardr. Bu da bni Mesudun gr dr. eytanlarna. sznde yn vardr: 1- Onun manas, eytanlaryla beraber demektir. Burada la harfi mea yerine kullanlmtr. Nitekim (Ali mran: 52)de Cenab Hak: Allah yolunda bana yardmc olacak kimselerdir.Allahla beraber demektir. 2- Bu da baz Basrallarn grdr: Sen birisini ihtiyacndaki gayen kabul ettiinde falancayla babaa kaldn dersin. Onunla babaa kaldm demenin iki manaya ihtimali vardr: a) Bu, yani bununla demektir. b) Alay ve hafife almaktr. Buna gre daha fasih olur. 107 (107) Hafz Fethde yle sylyor. Halev fiilinin la harfi ile geili olmasnda bir incelik vardr. nk bu fiil ounlukla Ba harfi ile geili olur. Ba ile geili olduunda teklik ve alaya alma manasna ihtimali olur. rnein biriyle alay ettiinde, onunla yalnz kaldm dersin. Bu fiil la ile geili olduunda tekliyi belirler. Bunu Taberi ifade etmitir. 8/101 Bu sz bu takdirde hakika manasna kullanlm olur. 3- Bu da baz Kfelilerin grdr: Bunun manas, eytanlarna yneldikleri zaman demektir. Bu takdirde la harfi szn ancak kendisiyle doru olduu bir yerde kullanlmtr. eytan szne gelince bunun kkeninde sz vardr: 1- O, atane fiilinden Fiale kalbndandr, veznin dedir. Manas, uzak oldu demektir. Araplarn sz bu manadandr: 108 (108) Bunun iirdeki delili Nabiann u szdr: .... (Bkz: Divan, 20) Yani uzak demektir. Yine diye evi uzak olduu zaman sylenilir. eytan diye isimlendirilmesi, ya hayrlardan uzak olduu iindir, ya da errdeki gidiat uzak olduu iindir. Buna gre daki nun harfi asl harftir. 2- Bu, dan tretilmitir. Yani, helak oldu, helak oluyor demektir. airin dedii gibi.... 109 109 Bu Aann beytinin bir parasdr. Onun ba budur: Beyit di vanndr: 134.

Yani helak oluyor. Buna gre .....daki Nun harfi faz la harftir. Nihai sz: Bu Eeytden Fuelani kal bndadr. Bu da yanma demektir. Sanki ilerde dnecei haline isim verilmitir. Biz seninleyiz derler.Yani yalan ve dmanlktan zerinde bulunduumuzda sizinleyiz demektir. Biz ancak alay edicileriz.Yani, tasdik ve onaylamay aklamakla alay edicileriz. Gerekte Allah onlarla alay eder. sznde be yn vardr: 1- Bunun manas, Allah onlarn istihzalarna kar onlarla harbeder demektir. Burada karl karlk verilenin ismi verilmitir. Nitekim Allah-u Teala: Kim size saldrrsa siz de ona mukabele bilmisil olacak kadar saldrn (ileri git meyin). 110 Amr b. Klsm der ki:111 (110) Bu yneli doru olsa bile bundan daha dorusu vardr. Bu gibi fiiller Allahu Tealann, kitabnda zikrettii, Mekr (hile), Keyd (tuzak), stih za (alay) ve Huda (aldatma) gibi bal bana hakiki manada kulland fiillerdir. Bunlar da iki ksmdr: Kabih (kt) ve Hasen (iyi). Kt zannedilmitir. kinci gzeldir. Cenab Hak bu fiillerden ancak vlen gzeli - kendisinden bir adalet ve hikmet olarak - yapar. Bu fiillerin Allahu Tealaya isim olarak kullanlmayaca bilinmelidir. Zira fiil kaps isim kapsndan daha genitir. Her fiilden isim treten kimse hatalarn en ktsn ilemitir. (111) Amrn mehur muallakasndandr. Bkz: Ebu Bekr El-Enbarinin muallakus-Seba erhi. s. 426. 2-Bunun manas Allah onlar alay edenlerin cezasyla ce zalandrr demektir. 3-Allahn mnafklara dnyadaki szde mslmanlkla rnn hkmlerinden aklad ey ahiret cezas olarak onlara gerektirdii eyin tersi olunca - ve onlar bununla aldanmada iken - sanki bu (onlarla) * bir alay gibi olur. *Szn geliinin gerektirdii ek..... 4- Mnafka Tad bakalm, nk sen kendince s tndn, erefliydin! (Duhan: 49) szn sylemek gzel olunca bu sz alay etmek gibi olur. 5- u anlatlandr: Cehennemin kaps mnafklara alr, oradan ktklarn grrler ve kmak iin izdiham yapar lar. Tam kapya vardklarnda melekler ateten balyozlarla geri dnene kadar kendilerine vururlar. Bu alay gibi olsa da bir eit azabtr. Azgnlklarnda onlara mhlet verir. Yemddhmde iki yorum vardr: 1- Onlar doldurur. Bu bni Mesudun grdr. 2- Onlar artrr. Bu da Mcahidin grdr. Zaman tandm ve destekledim denilir. Yunustan yle syledii rivayet edilir: er olan eyde mhlet verdim, hayr olan eyde destekledim. Baz Kfeliler demilerdir ki: Faz lal kendinden olan yerde Medett denilir. Nitekim Yardm etti ve baka bir nehir onu uzatt denilir. Fazlal bakasndan meydana gelen yerde de Emdettu denilir. Senin u sznde olduu gibi Orduya yardm saladm ve Yara iltihapland. nk mddet bakasndadr. Fi tuyanihim Yani kfrde ileri gitmeleridir. Tuyan miktar amaktr. Su tatnda Tuul-mae denilegelmi tir. Nitekim Cenab Hak (Hakka sresi 11.ayette) Her tara f su bast vakit sizi gemide biz tadk buyurmutur. Babo dolarlar. sznde gr vardr: 1- Tereddt ederler. airin u sz bu manadandr: 2- Bunun manas hayretle kalrlar demektir. Rube b. Accar der ki: 112 (112) Onun divan s. 116 3-Doru yoldan saparlar da onu gremezler. nk bir eyden sapan kimse kr kimse gibidir. Aa der ki: 16- te onlar, hidayete karlk delaleti satn alanlar dr. Ancak onlarn bu ticareti kazanmam ve kendileri de doru yola girememilerdir.

Onlar, hidayete karlk delaleti satn alanlardr. Ancak onlarn bu ticareti kazanmamtr. sznde Delalet: Kfr, Huda ise imandandr. Sapkl satn aldlar sznde yneli vardr: 1- Bu hakiki manada satn almadr. Sanki onlar imana kar kfr satn aldlar. 2- Bu, kfr imana tercih ettiler manasndadr. Satn alma diye tabir edilmitir. nk satn alma mterinin tercih ettii eyde olur. Bu da ya, fiili olarak takas usl satn alma manasnda olur. nk mnafklar iman etmediler ki imanlarn satsnlar. 3- Bu, kfr alp iman terkettiler manasndadr. Bu da bni Abbas ve bni Mesudun grdr. Onlarn ticareti kazanmam ve onlar doru yola girememilerdir. sznde yn vardr: 1- Onlar sapkl satn alma konusunda doru yola gir memilerdir. 2- Mminlerin doru yolu bulduklar ticarette onlar do ru yolu bulamamlardr. 3- unu bilki, bazen tacir kazanamad halde ticaretinde doruluk zere olabilir. Allahu Teala onlar ktlemede mubalaa olarak iki i olan doruluk ve kazanc onlardan k armtr nefyetmitir. 17- Onlarn (mnafklarn) misali, (karanlk gecede) bir ate yakan kimsenin misalidir. O ate yanp da etra fn aydnlatt anda Allah, hemen onlarn aydnln gi derir ve onlar karanlk iinde brakr (artk hibir eyi) grmezler. 18- Onlar sarlar, dilsizler ve krler gibidirler. n k onlar geri dnmezler. Onlarn misali, (karanlk gecede) bir ate yakan kimse nin misalidir.Yce sznde Elmesele hareke Elmesel ve skun Elmisl iledir. Harekeli olan Mesel verilen misallerdir. Skun zere olan Misl, bakasna benzer olan bir ey hakknda kullanlr. ............................. sznde iki yorum vardr: 1- Cenab Hak o kimseki ate yakan gibi olan kastetmi tir. Bu takdirde Ate yaktdaki harfi fazladr. Bu Ahfein grdr. 2- Ik olsun diye atei bakasndan yakan manasndadr. Bylelikle ate, ktan tretilmi olur. O ate yanp da etrafn aydnlattnda.Denilir ki Kendisi parlad. Etrafn parlatt. Ebut-Tamhan der ki:...... Allah onlarn aydnln giderir. sznde iki vecih vardr: 1- Yani atei tututurann n demektir. nk buradaki mana oul manasndadr. Bu Ahfesin grdr. 2- Yani mnafklarn n demektir. nk buradaki misal onlar hakknda verilmitir. Cumhur da bu grtedir. Iklarnn giderilmesi meselesinde iki yn vardr: a) Esammn u grdr: Allahu Teala ahirette onlarn klarngiderecektir. Ta ki bu onlarn kendisiyle tannacaklar bir alamet olacaktr. b) Allah, mnafklarn Peygamber (s.a.v.) iin kalblerinden aa karttklar islam nurunu kastetmitir. Onlar karanlk iinde brakr da bir ey grmez ler. sznde iki yorum vardr: 1- Bunun manas onlara kendisiyle grebilecekleri bir k vermez. 2- O karanlktan onlar karmaz. Nitekim bulunduu yerden bir kiiyi kartmadn zaman Onu evde braktm derim. Onlarn k sonras karanlktaki durumlar sanki hal bakmndan daha ktdr. nk k zerine snp te karanlkta kalan bir kii grme asndan devaml karanlkta olandan daha dktr. Devaml karanlkta olan gzler karanla alt iin tekinden daha iyi grr. Bu Allahu Tealann mnafklar iin verdii bir meseldir. Onlarn aydnlkta bulunduklar yerden karanla dmelerinde iki gr vardr:

1- Onlarn klar kfrden sonra slama girmeleridir. Ka ranlk ise iki yzllkleriyle slamdan kmalardr. 2- Ik, mslman topluma girmekle mnafklara dner. Karanlk ise ahirette o n onlardan zail olmasdr. Bu bni Abbas ve Katadenin grdr. Onlar sarlar, dilsizler ve krler gibidirler. n k onlar geri dnmezler. Bu kelimeler kr sar dilsiz kelimelerinin ouludur. Dilsizliin asl kapallktr. Denilir ki: Kapal kanal, bir kanaln boluu olmadnda sylenir. Ve ieyi kapattn, bu da onun tkandnda sylenilir. it me organlarnn delikleri tkal olan kiidir. Dilsize gelince bunda drt gr vardr: 1- Bu dildeki bir afet olup kii onunla harfleri yerlerinde kullanmaya imkan bulamaz. 2- O, dilsiz olarak doan kiidir. 3- O, gnl skk bir kiidir ki hi bir eyi kavrayp anlayamaz. 4- O yle biridir ki, dilsizlikle gnl skkl toplar. Bu szn manas, onlar hakk iitmekten sar, onu sylemekten dilsiz, onu grmekten de krdrler demektir. Bunu Katade rivayet etmitir. nk onlar geri dnmezler. Yani slama dnmezler. 19- Yahut onlarn durumu, gkten sanak halinde boanan, iinde youn karanlklar, grlt ve yldrmlar bulunan yamura tutulmu kimselerin durumu gibidir. O kafir ve mnafklar yldrmlardan gelecek lm kor kusuyla parmaklarn kulaklarna tkarlar. Halbuki Allah, kafirleri epeevre kuatmtr. 20- O esnada imek sanki gzlerini karacakm gi bi akar, onlar iin etraf biraz aydnlatnca orada biraz ck yrrler, karanlk zerlerine knce de olduklar yerde kalrlar. Allah dileseydi elbette onlarn kulaklarn sar, gzlerini kr ederdi. Allah phesiz her eye kadirdir. Yahut onlarn durumu, gkten sanak halinde boanan, iinde youn karanlklar, grlt ve yldrmlar bulunan yamura tutulmu kimselerin durumu gibidir. Buradaki Sayyibde iki yorum vardr: 1- O yamurdur. Bu bni Abbas ve bni Mesudun g rleridir. 2- O buluttur. Alkame b. Abduh der ki: 113 (113) Alkamenin divanndaki iiridir. 34. Fakat ikinci beytin son ksm Mufaddaliyatda 784, 769 ................ eklindedir. Radda yneli vardr: 1- O yamurla birlikte baran bir melektir. Bir oban gibi ki o da koyunuyla birlikte barr. Bu melek sebebiyle sese (rad) ismi verilmitir. Bu Halilin grdr. 2- O dilsizlerin ban zen bir sestir. Berk imekte yn vardr: 1- Bulutun grlts olan melein demirden bir aletle vurduu darbesidir. Bu Ali b. Ebi Talibin grdr. 2- O, melein nurdan bir kamyla vurmasdr. Bu bni Abbasn grdr. 3- O, dizlerin ban zmek zere arlk veren bir eydir. Savak Sagahnin ouludur. Bu iddetli gk grltsyle birlikte meydana gelen ve zerine dt eyi yakan bir ate parasdr. Bu ayette bir misal ile benzetme hususunda bir takm grler vardr: 1- Bu Kuran iin verilmi bir misaldir. Sonradan indirilen yamur Kurana benzetilmitir. Oradaki karanlklar da semadaki Kuranda bulunan imtihana benzetilmitir. Ordaki gkgrlts Kurandaki caydrclka zecre (bask - azap) benzetilmitir. Ordaki imek Kurandaki beyana benzetilmitir. Bu mana bni Abbasa aittir.

2- Bu dindeki phelerinden tr ahiret cezasndan kor kanlar iin verilmi bir misaldir. Ondaki imek miras nikah ve kan aktma gibi islami (hkmleri) aa karmaya ondaki yldrmlar islamdaki acil ve tehir edilmi cezaya ma ni olan eylere benzetilmitir. 3- Cenab Hak frtnal yamuru mnafkn imann d grnne rnek olarak gstermitir. Ondaki karanlklar sertliine rnek olarak gsterilmitir. Ondaki imek iman nuruna, ondaki yldrmlar da iki yzlln helak edilmesine benzetilmitir. O esnada imek sanki gzlerini karacakm gibi akar.Bunun manas sratle alr eker demektir. Onlar iin etraf biraz aydnlatnca orada biraz yr rler. Karanlk zerlerine knce de olduklar yerde kalrlar. Bu Allahu Tealann mnafklar iin verdii bir rnektir. Bunda iki yorum vardr: 1- Bunun manas, onlar iin hak ortaya knca ona tabi olurlar. zerlerine heva (arzular) karanl knce de onu (hakk) terkederler. 2- slamdan bir hayr kendilerine eritiinde ve ganimet elde ettiklerinde mslmanlara tabi olurlar. zerlerine bir karanlk kp te kendilerine bir hayr ulamaynca cihada gitmezler. Allah dileseydi elbette onlarn iitme ve grmelerini giderirdi. Burada her ne kadar tekil lafzla sunulan bir ifade varsa da bundan maksat ouldur. Nitekim air der ki: 21- Ey nsanlar! Sizi ve sizden ncekileri yaratan Rabbinize ibadet ediniz. Umulur ki bylece korunmu (Allahn azabndan) olursunuz. 22- O Rab ki, yeri sizin iin bir zemin g de bir tavan yapt. Gkten size bir su indirdi. O su sebebiyle trl meyvelerden (ve ekinlerden) size bir rzk (beslenme) kard. Bunlar bilerek sakn Allaha ortaklar koma ynz. Allaha ortaklar komayn sznde yorum vardr: 1- Endad, denkler demektir. Bu bni Mesudun grdr. 2- Benzerler demektir. Bu gr bni Abbasndr. 3- Ztlar demektir. Bu da Mufaddaln grdr. 115 (115) O, Mufaddal b. Muhammed b. Yala b. Amir b. Salim ed-Dabiyydir. EbulAbbastr. Edebiyat gramerci ve filogtur. Arap gnleri ve iir alimidir. Onun: ElMufaddalilat, Meani-ir, El-Emsal vd eserleri vardr. H. 168de vefat etmitir. Bkz: ElFihrist 1/68, Mucemul-Ubeda 19/164, Mucemul-Mellifin 12/316. Bunlar bildiiniz halde.Burada yorum vardr: 1- Siz biliyorsunuz ki Allah sizi yaratt. Bu bni Abbas ve Katadenin grdr. 2- Siz Allahn bir ei ve benzeri olmadn biliyorsunuz. 3- Dndnz halde demektir. Burada akl ilim diye tabir edilmitir. 23- Eer kulumuza indirdiklerimizden herhangi bir pheye dyorsanz haydi onun benzeri bir sre getirin, eer iddianzda doru iseniz Allahtan baka ahitlerinizi de arn. 24- Bunu yapamazsanz ki, elbette yapamayacaksnz, yakt insan ve ta olan ateten saknn. nk o ate kafirler iin hazrlanmtr. Eer kulumuza indirdiklerimizden herhangi bir phede iseniz. Yani Kuranda, Kulumuza: Yani Muham mede (a.s.)a. Abd, Taabbuddan elde edilmi tir. Bu da son derece itaatkar olmak demektir. Dnebilen insan cinsinden olan kleye Abd: Kle ismi verilmesi, efendisine kar itaat ettii iindir. Onun benzeri bir sre getirin.sznde iki yorum vardr: 1-Yani Kurandan bir benzerini demektir. Bu Mcahid ve Katadenin grdr. 2- Beerden Muhammed (a.s.) benzeri bir sre getirin. nk Muhammed (s.a.v.) onlar gibi bir beerdir. ahitlerinizi de arn.Bunda yorum vardr:

1- Yani avanenizi (beraberindekileri) arn. Bu bni Abbasn grdr. 2- Tapndklarnz (arn). nk onlar o putlarn kendilerine ahitlik yaptklarna inanyorlard. Bu da Ferrann grdr. 3- Size ahitlik yapacak insanlar arn. Bu da Mcahidin grdr. Yakt insan ve ta olan ateten saknn. stn ile okunan Elvekd, odun demektir. tre ile okunan Elvukud tututurmak demektir. Elhicarah: Ta ise siyah kibrittendir. 116 Bunun hakknda iki gr vardr: (116)Allame el-Alusi Ruhul-Meanide 1/198: Bununla kastedilen (Ta ile) bni Abbas ve bni Mesud (r.a.)Dan doru olan ve bunun gibi merfu hkmnde olan bir habere gre bu ta kibrit tadr. Onda, iddetli hararet, ok iltihap, abuk tutuabilme ve bedenlere daha fazla yapabil me zellikleri vardr. 1- Onlar orada insanlarn yakt olan atele birlikte tala da azab edilir. Bu bni Mesud ve bni Abbasn grdr. 2- Ta, insanlarla birlikte atein yaktdr. Burada zikre dilmesi atei tazim iindir. Sanki o ate, insanlar yakmakla birlikte ta da yakyor, demektir. Kafirler iin hazrlanmtr.sznde iki gr vardr: 1- Bu ate, kafirler iin hazrlanm olsa bile, ayn zaman da kafirler dnda azab hakedenler iinde hazrlanmtr. Ate bir atetir. Ancak iindekilerin cezas birbirlerinden fark ldr. 2- Bu ate zellikle kafirler iin hazrlanmtr. Kafirlerin dndakilerden azab hakedenler iin baka ate vardr. 25- man edip iyi hareket ve davranlarda bulunanlar iin, iinden rmaklar akan cennetler olduunu mjdele! O cennetlerdeki bir meyveden kendilerine rzk olarak yedirildii vakit: Bu, bundan nce dnyada bize verilenlerindir derler. Ve bu rzk onlara baz ynlerden dnyadakine benzer olarak verilmitir. Onlar iincennette tertemiz eler vardr. Ve onlar orada ebedi ka lacaklardr. man edip iyi hareket ve davranlarda bulunanlar iin, iinden rmaklar akan cennetler olduunu mj dele! Beir sz Beerah: Mjdeden gelir. Yahut sevindirici bir eyi sana cevaben ulatran haberdir. 117 (117) mam Ebul-Hasen (r.a.)n sylediinin ahidi kurandr. yleki Allahu Teala size sresinde ............................ Ancak kullan daha ok sevindiren eydedir. Ta ki kederlendiren eye kullanlmaktan vazgeilmitir. Bu, cildin d demek olan ......den alnmtr. - Kendisine * verilen ilk haberle deiiklie uradndan dolay.*ki Mahuf arasnda fazlalk vardr. Cennat, Cennet kelimesinin ouludur. Bu da aalkl bostan demektir. Cennet diye isimlendirilmesi onda kendisini rten aalardan dolaydr. Mufaddal der ki: Kendisinde hurma bulunan her bostan cennettir, iinde hurmadan baka aa olmasa bile. Eer iinde zm ba varsa bu firdevstir. inde ister zmden baka aa olsun isterse olmasn. Altlarndan rmaklar akan. Yani aacn altndan. yle de denilir: Hendek dnda akan cennet nehirleridir. O cennetlerdeki bir meyveden kendilerine rzk olarak yedirildii vakit: Bu, bundan nce dnyada bize verilenlerindir derler. sznden maksat u szdr: Yani o aacn meyvelerinden bu, bundan nce bize verilenlerdendir. de iki yorum vardr: 1- Cennet meyvelerinden rzklandmz bu ey dnya meyvelerinden rzklandmz gibidir. Bu bni Abbas, bni Mesud, Katade ve Mcahidin grleridir.

2- Cennet meyveleri aalardan topland zaman hemen yerini benzeri alrd. Toplandktan sonra onun yerine geeni grdkleri zaman ona benzetir ve: Bu, bundan nce bize verilenlerdir derler. 118 Bu da Ebu Ubeyd ve Yahya b. Ebi Ke sirin grdr. (118) O, Yahya b. Ebi Kesir el-Yemamildir. Ebu Nasrdr. Basra ahalisindendir. Yemamede ikamet etmitir. Enes ve ...... baka sahabalerden bir hadis iittii doru deildir. 129da vefat etmitir. Bkz: Et-Tehzib 11/268, Suyutinin Tezkiretl-Huffaz 1/188. Bu rzk onlara benzer olarak verilir. sznde drt yorum vardr: 1- Buradaki benzemenin manas, hepsinin sekin meyveler olup bir ksmnn dierine benzemesidir. Yani birbirine benzemeyen dnya meyveleri gibi deildir. nk onlarn iinden sekin olanlar ve sekin olmayanlar vardr. Bu, Hasan, Katade ve bni Creycin szdr. 2- Buradaki benzeme renktedir, tatta deildir. 119 (119) Allame bni Cevzi Zadul-Mesirde der ki: Eer yle diyen biri: Bu benzerlikle iyilikte bulunmann yn nedir. Zira her ne zaman yiyecekler eitle ve renkleri muhtelif olsa daha iyi olur. rnein sen deiir meyvalarn tatlar olan bir elma grsen bu son derece artc olurdu. Biz bunlarn kalitede birbirine benzediklerini sylersek renklerde ve tatlarda muhtelif olmalar caiz olur. Eer, onlarn ekilleri manalarnn aksine dnya meyvelerine benziyor dersek bu daha acayip ve daha duyulmam bir ey olur. Her istek tesirlidir. Sanki cennet meyveleri tad deiik olsa da dnya mey velerinin rengindendir. Bu bni Abbas, bni Mesud ve Rebi b. Enesin grdr. 3- Benzeme isimlerde olup tatlarda deildir. Cennet meyveleri renk ve tat hususunda hi bir ekilde dnya mey velerine benzemez. Bu bni Eceinin grdr. Bu kayda deer bir gr deildir. 120 (120) O, Ebu Malik el-Eceidir. Sad b. Tark b. Eimdir. Kfelidir. Doru szldr. Bkz: Et-tarihul Kebir 4/58, El-Cerh vet-Tadil 4/87, Siyeri Alam Mbela 6/184. Onlar iin orada temiz eler vardr. Yani beden, Ahlak ve fiillerde. Hayz olmazlar dourmazlar, byk kk abdeste gitmezler. Bu tm tefsir erbabnn grdr. 26- phesiz Allah, sivrisinek ve ondan daha by ile (hakk aklamak iin) misal getirmekten ekinmez. man etmilere gelince, onlar byle misallerin Rabbinden gelen hak ve gerek olduunu bilirler. Kafir olanlara gelince, Allah byle misal vermekle ne murat eder? derler. Allah onunla bir ok kimseyi saptrr. Biroklarn da doru yola yneltir. Verdii misallerle Allah ancak fasklar saptrr. (nk bunlar birer .....). 27- Onlar yle sapklar ki, kesin sz verdikten sonra szlerinden dnerler. Allahn ziyaret edilip hal-hatrnn sorulmasn istedii kimseleri ziyaretten vazgeerler ve yeryznde fitne ve fesat karrlar. te onlar gerekten zarara urayanlardr. phesiz Allah, sivrisinek ve ondan daha by ile misal getirmekten ekinmez. .........de yorum vardr: 1- Onun manas terketmez demektir. 121 (121) Allahn sfatlaryla ilgili olarak selefi salihinin gr udur: Onlar, herhangi bir tatil (deitirme), tebih (benzetme) ve tecsim (cisimletirme)e dmeksizin bunlara olduu gibi inanrlar. Ve tevili geniletmezler. Allahn vechi hari herey helak olacaktr ayetinde Buharinin Tefsir babnda tevil yapt ortaya kmtr. Buhari, yani onun mlk demitir. Yine glme sfatna rahmet ile tevil etmitir. mam Ahmed de Rabbin geldi ayetini, yani onun emri diye tevil etmitir. ....... hadisini yani onun sevab diye tevil etmitir. Ayn ekilde afii ve Malik (R.Aleyh) ve bakalar da tevil yapmlardr.

2-(ster) * Hayet etmez. * ki ey arasnda ziyadelik vardr. 3-Kanmaz, bu gr mufaddalndr. stihyann asl bir eyden ekinmek ve kt olarak meydana gelmesinden korkarak kanmaktr. Bauda (sivrisinek): Tahtakurusunun k. Ma Bauda sznde yn vardr: 1- Ma harfi, Ellezi manasndadr. Bunun takdiri: Sivrisinek olan ey demektir. 2- Bunun manas: Sivrisinek ile daha by arasndaki ey demektir. 3- Ma zait (fazla) bir badr. Nitekim Nabia der ki: Daha stn. Bunda iki yorum vardr: 1- Byklk hususunda daha stn. Bu Katade ve bni Creycin grdr. 2- Kklk hususunda daha stn. nk burada hedeflenen gaye kklktr. Meselde gr vardr: 1- Bu mnafklar hakknda gelmitir. yleki geride onlara iki misal verilmitir: ............................ ve ............... Bunun zerine Mnafklar: Allah bu gibi misalleri vermekten ycedir deyince Allahu Teala: ayetini indirmitir. Bu gr bni Mesud ve bni Abbasn grdr. 2- Bu Allahu Tealann dnya ve ehline misal verdii bir balang rneidir. Bu da u demektir, sivrisinek a olunca yaar, doyduu zaman lr. Dnya ehli de byledir, dnyadan doyduklarnda o vakit Allah onlar alr. Bu Rebi b. Enesin szdr. 3- Allahu Teala kitabnda rmcek ve sinei zikredip onlarla rnek verince Ehli delalet dedi ki: rmcekle sinek nedir ki zikrediliyorlar. Bunun zerine Allahu Teala da bu ayeti indirdi. Bu da Katadenin grdr. Rebiin tevili gzeldir. Birinci gr daha ok benzeyendir. Allah onunla bir ok kimseyi saptrr, biroklarn da doru yola yneltir. sznde yorum vardr: 1- Bunun manas Allahn kendilerine okca verdii misalleri yalanlamakla (saptrlar), onlar okca tasdik etmekle de hidayete ererler. 2- Bu, Allah onlar misalleriyle imtihan etti demektir ve bir grup saptt. Bu sapmalar kendileri iin bir saptrma oldu. Bir grup ta doru yolu buldu ve bulular kendileri iin bir hidayet oldu. 3- Bu sapandan ve doru yolu bulandan haber vermedir. Onlar yle sapklar ki sz verdikten sonra szlerin den dnerler. Bozma, Krmann zdddr. Ahidde ise iki gr var dr: 1- Vasyyet, 2- Antlama. Misak ise kendisiyle anlama meydana gelen eydir. Ahd ve Misakn ierii konusunda drt gr vardr: 1- Ahid, Allahn yarattklarna mahlukatna vasiyyeti, kitabnda ve elilerinin lisannda emrettii itaati onlara buyurmas ve nehyettii ktlkten onlar kandrmas ve onlarn da bu ileri yapmamakla kendisini bozduklar eydir. 2- Allahn ahdi, yarattklarnn akllarnda - tevhidine ve elilerini onlarn dorululuklarna delalet eden mucizelerle- tasdik etmeye delil olarak yaratt eydir. 3- Onun ahdi, Peygamberin (s.a.v.) sfat ve kendisine tabi olanlara kuvvetli vasyyeti zerine ehli kitaba indirdiidir. Allahu Teala, onlar onu gizlemeyip insanlara aklasnlar diye kendiliklerinden Allaha sz verdikten sonra o sz inkar etmek suretiyle bozduklar ahid ite budur. Cenab Hak da onlarn bu ahdini arkalarna atarak az bir para karlnda onu satn aldklarn haber verdi. 4- Allahn insanlardan ald ahid onlar Ademin (a.s.) sulbnden kartt zamanki ahiddir. O ahiddeki Cenab Hak onu u ayetle vasflamtr: Kyamet gnnde, Biz

bundan habersizdik demeyesiniz diye Rabbin Ademoulla rndan, onlarn bellerinden zrriyyetlerini ald ve onlar kendilerine ahit tuttu ve dedi ki: Ben sizin Rabbiniz de il miyim? (Onlar da) Evet (Rabbimiz ol duuna) ahit olduk dediler. (Araf: 172) Misaktaki bu yant hakknda iki gr vardr: 1- Bu yaz, Allahn ismine dnen bir kinayedir.Onun takdiri, (Allahn misakndan sonra) demektir. 2- Bu, Ahde dnen bir kinayedir. Takdiri: (Ahit misakndan sonra) demektir. Allahn bu hitapla kimleri kastettii hakknda gr vardr: 1- Mnafklar kastetmektedir. 2- Ehli Kitab kastetmektedir. 3- Tm kafirleri kastetmektedir. Allahn ziyaret edilip hal-hatrnn sorulmasn istedii kimseleri ziyaretten vazgeerler.sznde yorum vardr: 1- Allahu Tealann ziyaret edilmesini istedii kii onun elisidir. syan ve yalanlama ile onlar kestiler. Bu Hasan Bas rinin grdr. 2- Bu, Rahim ve akrabalktr. Bu da Katadenin gr dr. 3- Bu genel olarak Allahn ziyaret edilmesini emrettii herkestir. Yeryznde bozgunculuk yaparlar. Onlarn yeryz n ifsad etmeleri hususunda iki gr vardr: 1- Onlarn kfre davet etmeleridir. 2- Yollara korku salmalar ve yol kesmeleridir. Hsrana urayanlar ite onlardr. sznde iki gr vardr: 1- Hsran noksanlktr. Ceririn sz bu manadadr: 122 (122) Ceririn divan 598. 2- Hsran bu ayetle helaktr. Manas: te onlar helak olan lardr. Kimileri de derki: Allahu Tealann mslmanlardan bakasna nisbet ettii hsrandan ancak kfr kastedilmi, mslmanlara nisbet ettii hsrandan da ancak gnah kastedilmitir. 28- Ey Kafirler! Siz l (henz yok) iken sizi dirilten (dnyay getirip hayat veren) Allah nasl inkar ediyor sunuz? unu bilin ki, sonra sizi (eceliniz gelince) o, ld recek, tekrar sizi o diriltecek ve tekrar ona dndrle ceksiniz. Siz l iken sizi dirilten Allah nasl inkar ediyor sunuz. Sonra sizi ldrecek tekrar sizi o diriltecektir. ....................... sznde iki gr vardr: 1- Knama yerine kandr. 2- Taaccub (hayret) yerine kandr. Bunun takdiri, onlara hayret edin, nasl inkar ediyorlar, demektir. ............................ sznde alt yorum vardr: 1- Siz l iken. Yani siz hi bir ey deilken. Sizi diriltti. Yani yaratt. Sonra sizi ldrr. Ecelleriniz gelince. Sonra sizi diriltir. Kyamet gnnde. Bu bni Abbas ve bni Menbidun grdr. 2- Vekntm emvata sz, yani kabirlerde demektir. Sizi diriltti. yani sorgulamak iin. Sonra sizi ldrr. yani sorgulamadan sonra kabirlerinizde (sizi ldrr). Sonra dirili iin sura frldnde sizi tekrar diriltir. nk lmn hakikat hayattan olandr. Bu Ebu Salihin grdr. 3- Vekntm emvata sz, yani siz babalarnzn sulbnde (belinde) iken. Sizi diriltti. yani analarnzn karnn dan sizi kard. Sonra sizi ldrr. mutlaka gelip atacak olan lmle. Sonra sizi diriltir. Kyamet gnndeki dirili iin. Bu da Katadenin grdr.

4- Vekntm emvata Yani Allahu Teala adem ve zrriyetininden sz alnca, onlar onun sulbnde dirillti, onlara akl kazandrd, onlardan sz ald, sz aldktan sonra onlar tekrar ldrd, sonra yine dirilterek analarnn karnndan kartt. Bu husus u ayeti kerimenin manasndadr: Sizi analarnzn karnnda yaratltan yaratla geirmitir. (Zmer: 6) Vekntm emvataYani sz aldktan sonra. Feahyakm Analarnzn karnda sizi yaratp sonra diri olarak kartmak sretiyle. Smme ymitkm Dnyadaki ecelleriniz sona erdikten sonra. Smme yuhyikm Kyamet gnndeki dirili iin diriltmekle. (Bu), bni Zeydin szdr. 5- Birinci lm erkein menisinin bedeninden ayrlp kadnn rahmine ulamasdr. te bu erkein bedeninden ayrld anda, kadnn rahminde kendisine ruh frlene kadar birinci lmdr. Sonra ruh flemekle onu diriltir ve tastamam bir insan yapar, sonra onun ruhunu alarak ikinci bir lmle onu ldrr. Bu kii artk sura fleninceye kadar bir ldr. Sonra ruhu cesedine verilir. Ve kyametteki dirilite diri olarak dner. te bu iki lm ve iki hayattr. 6- Vekntm emvata sz: Yani hakikati ekmeyen, eseri silinmi bir halde iken. Feahyakm Ortaya karp anmakla, Smme ymitkm Ecelleriniz sona erince, Smme yuhyikm tekrar diriltmek iin. bu yorumu getirenler Ebu Bceyhin u iiriyle delil getirdiler: 123 123 El-Eani 18/140 Amedinin el-Mutelef vel-Muhtelefi 193. Sonra ona dndrleceksiniz.de iki yorum vardr: 1- Aranzdaki hkm Allahn stlenecei yere, 2- Amellere karlk vermeye. 29- O, yerde ne varsa hepsini sizin iin yaratt. Sonra kendine hep bir ekilde semaya dnp doruldu ve onu yedi kat olarak salamca tevsiye ve tanzim etti. O her eyi hakkyla bilendir. Sonra semaya istiva etti.de alt yorum vardr: 1- stiva ilessema sznn manas oraya yneldi demektir. 2- Bunun manas, ona niyetlendi ve yaratmay kastetti. 3- Allahn ii semaya dnd. Bu Mufaddaln grdr. 4- Bunun manas: Sonra onun emri ve eyalar meydana getiren yaratan sanat semaya istiva etti. Bu Hasan- Basri nin grdr. 5- Bunun manas, sonra sema onunla istiva etti demektir. 6- stiva, ykseklik ve yceliktir. 124 Bunu diyen Rebi b. Enestir. (124) Ey okuyucu unu bil ki istiva Allahn fiili sfatlarndan biridir. Allahn onu kendisi iin isbat ettii gibi bizde ispat ederiz. Ve onun Resln (s.a.v.) ona layk bir ekilde isbat ettii gibi bizde ederiz. Ona herhangi bir tekil ve gecersiz klmak zere derine dalmayn. Mellifin burada zikrettii grlerin en dorusu ve en evlas nc grtr. Sonra bu gr sahibleri fiilen semann zerine istiva eden hakknda iki 125 ayr gre varmlardr: (125) ki szden en doru olan birincisidir. nk ayetin siyak ona delalet eder. 1- O, semann yaratcs ve ina edicisidir. 2- O, Allahn yeryz iin sema kld dumandr. 30- Hatrla ki Rabbin meleklere Ben yeryznde bir halife yaratacam dedi. Onlar Bizler hamdinle sana tesbih ve seni takdis ederken, yeryznde

fesat kara cak, orada kan dkecek insan m halife klyorsun? dediler. Allah da onlara Ben sizin bilemeyeceinizi bili rim dedi. Rabbin meleklere phesiz ben yeryznde bir halife yaratacam dedii zaman. Veizde iki vecih vardr: 1- Bu, zaid bir badr. Szn takdiri: Rabbin meleklere dedi eklindedir. Bu, Ebu Ubeydenin grdr. O, Esved b. Yafirin u szyle delil getirmitir: 126 (126)Bkz: El-Mufaddaliyat, kaside 44. 2- z, ksaltlm bir kelimedir. Zaid bir ba deildir. Bu yorum sahiblerinin iki gr vardr: a) Allahu Teala yeryznde kendilerini yaratmakla verdii nimeti yarattklarn hatrlatnca babalari Ademe verdii nimetleri de anmsatt: ..................... Bu Mufaddaln grdr. b) Allahu Teala yaratln balangcn hatrlattnda sanki: Sizi yaratmaya balyorum diyerek: Veiz kale......... ......... buyurdu. Bu szn delalet ettii hazifdendir. Nitekim Nemr b. Tevled 127 der ki: * Matbu da (........) eklindedir. (127) Bkz: El-Hasane 4:438 ve erhi evahidil-Muni 65. Kastettii: Nereye giderse gitsindir. Melaike, Melek kelimesinin ouludur. Bu risaletten alnmtr. Denilir ki, ........ yani Beni ona gnder. air Huzeli der ki: ............................ Eluk risalet demektir. Lebid b. Rebia der ki: 128 (128) Lebidin divan, Kaside 27. Mektuba Eluk ismi verilmesi onun kutuya atlmasndan dolaydr. At yemi aznda eveliyip geveler, yani onun demirini aznda iner. Melekler canl varlklarn en fazilet lisi ve yaratklarn en 129 akllsdrlar ancak yemez, imez evlenmez ve oalmazlar. (129) Bu mesele uzunca ekleri olan bir mesele olup ince ayrntlar vardr. MecmuulFetavaya mracaat et. Zira eyhul-slam orada bunu iyice aklam ve genice ele almtr. (S. 350da 4. Cilt s. 392ye) Bu burada zet olarak denilir ki: Nihai olgunlua itibarla beerin erdemlisi en stn olandr. Melekler ise balan olgunluuna itibarla en faziletlidir. Zira melekler u anda Reficul-Alada insanolunun bulat eylerden mnezzehtirler. phesiz u anda onlarn bu durumu insanlarn durumlarndan daha mkemmeldir. Ancak kyamet gn cennete girdikten sonra beerin erdemlileri meleklerin durumlarndan daha mkemmel olacaktr. 4/343. Onlar Allahn elileridir. Kk-byk hi bir eyde ona asi olmazlar latif isimleri vardr, grlmezler, ancak Allah bizim gzlerimizi onlar grmek zere kuvvetlendirdii zaman (grlrler). phesiz ki ben yeryznde bir halife yaratacam. Burada Cailnn ifade ettii mana zerinde iki yneli vardr: 1- O, yaratc manasndadr. 2- O, yapan manasndadr. nk Cailin hakikati bir eyi zelliine (gre) yapmaktr. ......in hakikati ise yokluktan sonra bir eyi icad etmektir. Yeryz: Onun Mekke olduu sylenmitir. bni Sabitin 130 rivayet ettiine gre Peygamber (s.a.v.): Yeryz Mekkeden 131 yaylmtr. buyurmutur. (130) O, Abdurrahman b. Sabittir. Abdurrahman b. Abdullah b. Sa bit olduu da sylenir. Tabiundandr. Peygamber (s.a.v.)dan mrsel olarak rivayet etmitir. mer ve Muazdan vdden rivayet etmitir. Onlardan hi kimseye yetimedii de sylenmitir. Ondan da bni Creyc, Leys b. Ebi Sleym, Ebu Hayseme vd. rivayet etmitir. Onun

vefatnn 118 olduunda icma etmilerdir. Hadisi ok gvenilir bir zat idi. Bkz: Teh zibutTehzib 6/180, Meahir-i Ulema 85. (131) bni Cerir Tefsirde 1/448, bni Ebi Hatim tefsirinde rivayet etmilerdir. bni Kesir 1/128 bunu nakletmi, Suyuti Drrl-Mensurda 1/46 hadisin nisbetini bni Asakire eklemitir. Hadis mrseldir, zayftr. Hafz bni Kesir 1/127. Bu mrsel bir hadistir. Senedinde zayflk ve mderreclik vardr. Bu da yeryznden kastedilenin Mekke olduudur. Allah en dorusunu bilir. Hadisin zahiri yeryznden kastn bundan daha umumi olduu zeredir. Bu yzden Ummul-Kura diye isimlendirilmitir. Der ki: Nuhun (a.s.) Kabri, Hud, Salih, uayb, Zemzem, Rkn ve Makamn (Makam brahim) orada bulunduklar iin(dir bu isimlendirme). Halifeye gelince bu da, bakasnn yerine geen demek tir. Nitekim Falanca, tekinin yerine geti denilir. El-Halef lam harfinin harekesiyle olduunda bu kii salihlerdendir. El-Halfu lam harfinin skunuyla olduunda ise ktlerdendir. Kuran- Kerimde: Nitekim onlarn peinden yle bir nesil geldi ki, bunlar namaz braktlar.... (Meryem: 59) Hadisi erifte de: Bu ilmi her haleften (her nesilden sonra) adil olanlar nakleder. 132 (132) Hatib Badadi erefi Ashabil-Hadis s. 28de ve Alai Buye tl-Mltemis s. 34de Usame b. Zeydin hadisinden merfu olarak zik retmitir. Alai: Bu, hasen, gaib, sahih bir hadistir demitir. mam Ah med (r.h.) bunu sahihletirmitir. Hatib Badadi de Cezfi Ashabil-Ha riste s. 28 senediyle rivayet etmitir. Der ki: Ahmed b. Hanbele mecn b. Rufaann ...................... hadisini sordum ve: sanki bu mevzu bir sz dr dedim. O da Hayr o sahihtir dedi.. Ona Kimden iittindedi. O da bir ok kiiden dedi. Kimdir onlar dedim. O da onlar bana syledi. Ancak u kadar var ki Maan, Kasm b. Abdurrahmann: Ahmed ve ma an b. Rufaa bunda beis yoktur dediler eklinde sylediini belirtmitir. Hadisin, bni Adiyyin Kemilinde (1/190, 233, 234), Beyhaki 10/209, bni Abdil-Berrin Temhidinde 1/59, Hatibin erefu Ashabtan s. 29 baka yollar da vardr. Dilersen oralara mracaat et. Ademin (a.s.) hilafeti ve onun nesli hakknda gr vardr: 1- Yeryznde cinler vard, onlar orada bozgunculuk yaptlar, kan akttlar ve helak edildiler. Sonra Adem (a.s.) ve nesli onlarn yerine getirildi. Bu bni Abbasn grdr. 2- Allahu Teala Adem oullarndan birbirlerinin yerini alan bir kavim murad etti ki yerini alan onlar yeryzn ta mir etmek ve orada hakk kaim klmak konusunda babalar Ademin (a.s.) yerini alrlar. Bu Hasan- Basrinin grdr. 3- Cenab Hak: Yarattklar arasnda hkm verme hu susunda kendisi izleyen bir halife yaratmak istedi,133 o da Ad em (a.s.) ve oullarndan onun yerine geecek olanlardr. Bu bni Mesudun grdr. (133) Bunun manas (nbet) Allahtan mahlukata geer demek de ildir. Hakim ancak yeryznde Allahn vacib kld eriat kendin kl mak iin uraandr. O, Allaha uyar, Allahn yerini almaz. Bundan do lay Peygamber (s.a.v.) sefere ktnda Allahm, sen seferde sahib aile ve malda halifesin ... buyurmutur. Buradan, Falanca Allahn yeryzndeki halifesidir eklinde sylenen szn hatas ortaya kar. Dikkat et. Bizler hamdinle sana tesbih ve seni takdis edip dururken, yeryznde fesat karacak, orada kan dkecek birini mi yaratacaksn, dediler. Bu, Allah kendilerine haber verdiinde Meleklerin ona cevab olmutur, o yer yznde halife yaratacaktr. Meleklerin bu cevabnda alimler ihtilaf etmilerdir. Acaba bu cevab istifham (soru) yoluyla m olmutur. Yoksa icab (muvafakat) yoluyla m olmutur. ki ayr gre varlmtr:

1- Melekler onu Allah kendilerine: Ben yeryznde bir halife yaratacam dediinde ona Ey Rabbimiz bize unu ret ki sen yeryznde bozgunculuk yapp kan dkecek birisini mi yaratacaksn diye sormular Allah da onlara: Ben sizin bilmediklerinizi bilirim diye cevab vermi ... onlara bunun ne olduunu 134 bildirmemitir. (134) bni Cerir bu gr yeterli grp dierlerine tercih etmitir. (1/469, 470.) te bu durumu sormak ve renmek iin sylemilerdir. 2- Bunu muvafakat yoluyla sylemilerdir. Buradaki Elif harfi istifham yerinde kullanlm olsa bile. * Yani Enacal kelimesindeki elif harfi istifham soru sormak iindir. Yaratacak msn manasna gelir. Buradaki cevab muvafakat iin olunca Meleklerin soru sorma gayesiyle bunu sylemedikleri bilakis byle bir durumdan haberleri olduu meydana kar.Muvafakat icabtan kast budur. * evirenin notu ....... * evirenin notu ....... Cerir der ki: ............................... Buna gre, onlarn byle cevab vermelerinde iki gr vardr: 1- Onlar bunu bir zan ve vehme kaplmaktan syle mi lerdir. nk daha nce cinlerin yeryznde bozgunculuk karp kan dktklerini grmler ve onlarn yerine birileri onlar da brleri gibi yeryzn bozup kan dkeceklerdir diye dnmlerdir. Miftah darus-saadette bu hadis zerinde mam bni Kayym bu bahisle ilgili faydal bir aratrma yapmtr. Oraya mracaat et, zira mhimdir. Meleklerin bu ekilde cevap vermelerinde iki yn vardr: 1- Melekler bunu, onlarn iledikleri byk grdkleri iin sylemilerdir. Yani yeryznde nasl bozgunculuk karrlar, nasl kan dkerler, halbuki Allah onlara iyilikte bulunarak onlar orada halife klmak istemitir. Ve: Ben sizin bilmediklerinizi bilirim buyurmutur. 2- Melekler bunu, Allahn tekilerin yerine bunlar getirmelerine hayret ettikleri iin sylemilerdir. Yani sen tekilerin yeryznde kan dkp bozgunculuk yaptklarn bildiin halde bunlar nasl onlarn yerine getirirsin demiler Allah da: Ben sizin bilmediklerinizi bilirim buyurmutur. Kan dkerler. u veya su gibi olan Sefh zellikle sadece kan baka bir eyi deil dkmektir. Sefhde onun gibidir. Ancak sefh, baa koyverme yoluyla her trl akc eye kullanlr. Bundan dolay zina hakknda, Suyu bo yere zayi etmekten dolay Sifah denilmitir. Biz hamdinle sana tesbih ve seni takdis ederken. Tesbih araplara gre, yceltme yoluyla ktlkten arndr madr. Aa b. Salebenin sz bu manadandr. 135 (135) Aann divan s. 106. Yani Alkameden beri uzak olarak demektir. Allahtan bakasna uzak olsa bile caiz olmaz. nk tesbih dinde, Allahtan bakasnn layk olmad en yce mertebelerin bir alameti olmutur. Biz seni hamdinle tesbih ederken. sznden kastedilen hakknda drt gr vardr: 1- Onun manas, sana namaz klarz demektir. Nitekim Kuranda: Eer Allah tesbih edenlerden olmasayd. (Saffat: 143) buyurulmutur. Yani namaz klanlardan olmasayd. Bu bni Abbas ve bni Mesudun grdr. 2- Onun manas, seni tazim ederiz demektir. Mcahid bu grtedir. 3- O, bilinen tesbihtir. Bu da Mufaddaln grdr. Ceririn u szyle delil getirmitir: Seni takdis ederken (kutsarken)de Takdisin asl Tathir (temizleme)dir. Cenab Hakkn: ...... kavli bu anlamdadr. Yani temizlenmi yer demektir. air der ki: 136 (136) air mrul-Kaystr. Beyid divanndadr. 104

Yani temizlenmi demektir. N kadissuleke sznden kastedilen ey hakknda gr vardr: 1- O namazdr. 2- Kirlerden temizlemedir. 3- Bilinen takdis (kutsama)dr. phesiz ki ben sizin bilmediklerinizi bilirim. kavlin de gr vardr: 1- Melekler Ademe (a.s.) secde etmekle emredildiklerin de blisin gizledii kibir ve gnah kastetmitir. Bu bni Abbas ve bni Mesudun grdr. 2- Ademin (a.s.) neslinden olupta yeryzn ifsat etme yen, ancak slah eden nebiler ve resllerdir. Bu Katadenin grdr. 3- darelerinin ynetilmesi kendine ayrd bilgidir. 31- Allah Ademe btn isimleri retti. Sonra onlar nce meleklere arzedip: Eer siz sznzde sadk iseniz, unlarn isimlerini bana bildirin dedi. 32- Melekler, Ya Rab!Seni noksan sfatlardan tenzih eder, kemal sfatlar ile tavsif ederiz ki, senin bize rettiklerinden baka bizim bilgimiz yoktur. phesiz alim ve hakim olan ancak sensin dediler. 33- (Bunun zerine) Ey Adem! Eyann isimlerini Meleklere anlat dedi. Adem onlarn isimlerini onlara an latnca, Ben size, muhakkak semavat ve arzda grlme yenleri (oradaki srlar) bilirim. Bundan da te, gizli ve a k yapmakta olduklarnz da bilirim, dememi miydim? dedi. Allah Ademe btn isimleri retti. Ademe (a.s.)Adem ismi verilmesinde iki gr vardr: 1- Adem diye isim verildi. nk o yeryznn Ediminden yaratlmtr. Yeryznn Edimi demek onun d yz demektir. Bu bni Abbasn grdr. Ebu Musa el-Earinin rivayet ettiine gre Resulullah (s.a.v.) yle buyurmutur: 137 (137) O, Abdullah b. Kays b. Kays b. Sleym, Ebu Musa El-eari (r.a.)dr. Kfeli bir sahabidir. Mslman olduktan sonra Habeistana hic ret etti. Sonra Hayberin fethinden sonra Medineye hicret etti. mer b. Hattab (r.a.) onu vali olarak Kfede istihdam etti. Ondan 360 hadis rivayet edilmitir. Mekkede vefat etmitir. Yl 50de Kfede vefat ettii de sy lenmitir. Yine b tarihten nce veya daha sonra vefat ettii sylenmitir. Onun mudabelerinde Merfu hadisler ve rivayet edilen haberler vardr. Bkz: Siyeri Alam Mbela 2/380, El-isabe 6/194, Usudul-abe 3/368, El-Cerh vet-tadil 5/138, El-stiab 3/979. phesiz ki AllahuTeala Adem (a.s.) tm yeryznden tutup ald bir avu (toprak)tan yaratmtr. Adem oullar da yryz miktarnca gelmilerdir. Onlardan kzl, siyah, beyaz, kolay, irkin ve gzeller gelmitir. 138 (138) Ebu Davud 3693, Tirmizi 2948, bni Hibban 8/11, Ahmed 4/400, 406- Halebi basks), bni Huzeyme Tevhidde s. 44, Ebu Nuaym Hilyede 3/104, 8/135, Beyhaki ElEsma ves-Sfatda s. 328, 385, bni Sad Tabakatda 1/605, Hakim Mstedrekte 2/261, Taberi Tefsirde 1/481, 645, Taberi Tarihte 1/46, bni Cevzi Zabirrede 1/24 rivayet etmilerdir. Suyuti Drrde 1/115 hadisin nisbetiniAbd b. Humeyde eklemitir. Hakim etTirmizi Mevadirul-Usulde, bni Mnzir ve Ebu-eyh Azametde, bni Mrdeveyh hebsi Avful-Arabiden onlarda .... Ebu Musa el-Earinin Resulullahdan (s.a.v.) yle rivayet ettiini iittim: .............. hadisi zikrettii ve Tirmizi, Hasen, sahihtir dedi. Hakim: snad sahihtir diyerek onlar tahric etmedi. bni Hibban bunu tashih etti. Camius-Sar sahibi sahihliine iaret etti 2/232. Feyzul-Kadir. eyh Albani Silsilede bunu tashih etti 4/172, eyh akir Taberinin tahricinde 1/480, Abdul-Kadir el-Arnaut 4/32 CamiulUsulde tashih etmilerdir. 2- O, Edmeden alnmtr. Bu da renk demektir. Allahu Tealann Ademe rettii isimler hakknda gr vardr:

1- Meleklerin isimleridir. 2- Onun neslinin isimleridir. 3- Tm eyann isimleridir. Bu gr bni Abbas, Katade ve Mcahidin grdr. Sonra yine iki yneli vardr: 1- Buradaki retme sadece isme ait klnmtr, manaya deil. 2- Allah ona hem isimleri hem de manalarn retmitir. nk mana olmakszn isimler bilmenin bir faydas yoktur. Bu takdirde kastedilen manalardr. simler ise onlarn gstergeleridir. Birinci yneli yani retmeden kastedilen eyin isimlerin lafzlar olup manalar olmad kabul edildiinde yine iki ynle karlalr: a) Allah ona konutuu dili retti, b) Ona btn dilleri retti, Adem de onu ocuklarna retti. Bu ocuklar (oalp) gruplara blnnce onlardan her grup kendilerine kolay gelen altklar dili konutular. Sonra dierlerini unuttular. Aradan zaman geti, bir grup iddia etti ki, bir sabah uyandklarnda herkes bir dili ko nuuyordu, dier dilleri bir gecede unutmulard. Byle bir ey eyann tabiatna aykrdr. Sonra onlar meleklere arz etti. Allahn onlara arz ettii ey hakknda iki gr vardr: 1- Onlara isimleri arzetti isimlendirilenleri deil. 2- Onlara kendileriyle isimlendirilenleri arzetti. bni Mesudun okuyuu ........ eklindedir. beyyin 139 kraat ile ....... eklindedir. En doru gr kendileriyle isimlendirilenlerin arzedilmesidir. Sonra arz zaman hakknda iki gr vardr: (139) O, Ubeyy b. Kab. b. Kays b. Ubeyd b. Zeyd b. Muaviye Ebu Munzirdir. Akabe ve Bedire itirak etmitir. Kuran biraraya getirmi tir. lim ve amelde nder idi. Yl 22de vefat etmitir. Bkz: Hilyetl-Evliya 1/250, Tezkiretl-Huffaz 1/16, envatuz-Zeheb 1/32, El-stiab 1/126, Usudul-abe 1/61. 1- Allah onlar yarattktan sonra arzetmitir. 2- Cenab Hak meleklerin kalbine onlarn tasvirini yapm sonra onlar yaratmadan nce onlara arz etmitir. Eer siz sznzde sadk iseniz, unlarn isimlerini bana bildirin. Enbiuninin manas, Bana bildirin demektir. ....dan alnmtr. Haber vermede iki gr vardr: 1- En ak gr: O, ihbardr, nebe haberdir, hemzeli olan ..... bundan tretilmitir. 2- nba, lam:retme demektir. Ancak mecazi olarak haber verme manasnda kullanlr. unlarn isimlerini. Yani Ademe rettii isimler. Doru szl isenizde alt gr vardr: 1- Sizin bildiklerinizden baka bir mahluk yaratmayacam eklindeki dncenizde doru iseniz demektir. n k meleklerin ilerinde, kendilerinin bakalarndan daha bilgili olduklarnza dair bir fikir vard. 2- Benim halifelerimin yeryznde bozgunculuk karacaklar eklindeki iddianzda doru iseniz demektir. 3- ayet ben sizi, yeryzne halife olarak gnderirsem beni tesbih ve takdis edersiniz, ama sizden bakalarn halife olarak gnderirsem bana asi olurlar eklindeki dnce nizde doru iseniz demektir. 4- Ben sizden daha faziletli hi bir mahluk yaratmam eklinde iinize doan hislerde doru iseniz demektir. 5- ........ sznn manas bilenler alimler iseniz demek tir.

6- Bunun manas sznzde sadk iseniz demektir. phesiz alim ve hakim olan ancak sensin. Elalim retilmeksizin bilen demektir. Hakimde gr vardr: 1- O fiillerini mkemmel yapandr. 2- O, Bozgunculua mani olandr demektir. Bundan dola y atn geminin Hakemesi yani demiri denilir. nk bu demir at ok hzl komasna manidir. Cerir der ki: 3-O, Hakk isabet ettirendir. Bundan dolay Kadya Hakim denilir. nk o hkmnde hakka isabet eder. Bu Ebul-Abbas el-Mberredin 140 grdr. Gizli ve ak yapmakta olduklarnz bilirim. (140) Muhammed b. Yezid b. Abdul-Ekber b. mer b. Hassan el-Ezdi, Ebul-Abbastr. Edebiyat, gramerci ve dilcidir. Basrada domu Ebu Osman el-Meaniden ders almtr. Badatta almak iin bulunmutur. Ondan da Nefsaniyye ders almtr. Badatta 285te vefat etmitir. Es erleri arasnda El-Muktedeb, rabul-Kuran, El-stikak vd. bulunmaktadr. Bkz: Siyeri Alam Mbela 3/136,Ttarihu Badad 3/380, Vefeyatul-Ayan 1/126, eneratuzZeheb 2/190. Ak olarak yaptklarnz. Bu onlarn: Orada fesat karp kan dkecek insan m halife klyorsun eklindeki szleridir. Gizli olarak yaptklarnz. sznde iki gr vardr: 1- blisin gizledii Kibir ve syandr. Bu bni Abbas ve bni Mesudun grdr. 2- Gizledikleri ey, Allahn kendilerinden daha stn bir mahlukat yaratmayaca eklinde ilerine gelen dncelerdir. Bu Hasan-Basrinin grdr. 34- Bir zamanlar biz meleklere (ve cinlere) Ademe secde ediniz dedik. blis hari hepsi secde ettiler. O yz evirdi ve byklk taslad, bylece kafirlerden ol du. Hani biz meleklere Ademe secde ediniz dedik. b lis hari hepsi secde ettiler. O yz evirdi ve byklk tas lad. Yorumcular Allahn meleklere Ademe secde etmeleri emri hakknda iki ayr gre vardlar: 1- Ona secde etmeleri emrini, onun ann yceltme ve ereflendirme iin vermitir. 2- Cenab Hak, Ademi (a.s.) onlara kble yapt. Ve kb lelerine secde etmelerini emretti. Bunda da bir eit yceltme vardr. 141 (141) Doru olan buradaki secdenin,tahiyyat ve tazim secdesi olduudur. Yoksa ibadet secdesi deildir. nceki mmetlerde byle bir uygulama vard. Nitekim Yakub (a.s.) ve ocuklar, Msrl geldiklerinde Yusufa (a.s.) secde etmilerdi. Ancak ibadet maksadyla yaratlma secde etmek phesiz ki apak bir kfrdr. Secdenin asl boyun eme ve alaltmadr. air der ki:.... Namazdaki secdelere Secdeler ismi verilmesi ondaki boyun eme ve alalmadan dolaydr. Melekler Ademe (a.s.) Allahn emrine itaat etmek iin secde ettiler. Ama blis haset ve kibirinden dolay ona secde etmedi. Ulema, blisin meleklerden olup olmad hakknda iki ayr gre vardlar: 1- O Meleklerden idi. Bu bni Abbas ve bni Mesud, b nul-Museyyib ve bni Creycin grdr.nk onlardan istisna edilmitir. Bu da onlarn grubuna dahil olduu nu gsterir. 2- O, Meleklerden deildir. O ancak cinlerin atasdr. Ademin insanln babas olduu gibi. 142 Bu Hasan, Katade ve bni Zeydin grdr. stisnann cinsinden baka bir ey ile caiz olmas olaand deildir. Nitekim Cenab Hak: Bu hususta zanna uymak dnda hibir (salam) bilgileri yoktur. (Nisa: 157) Bu munkat istisnadr.

(142) blisin asl hakknda ki Hasann sz udur: Hasan (r.a.) der ki:blis asla gzap kapayncaya kadar bir zamanda bile meleklerden olmamtr. O ancak cinlerin asldr. Nitekim Adem (a.s.)da insanln asldr. Taberi (696) numara ile bunu rivayet etmitir. Hafz bni Kesir der ki: Bu Hasandan sahih bir isnaddr. 1/72. Onun blis diye isimlendirilmesinde iki ayr gre varlmtr: 1- O Acemi bir icmadr. Mtak deildir. 2- O, tretilmi bir isimdir. El-blastan tretilmitir. Bu da hayrdan mitsizliktir. Allahu Tealann u sz bu manadandr: Birden bire mitlerini yitirdiler. (Enam: 44) Yani hayrdan mitsizlie kaplyorlar. Accac der ki: 143 (143) Accacn Divan S. 1/31, El Kamil 1/352. blisin Meleklerden olduunu syleyenler Ayeti kerimedeki: blis mstesna. O cinlerdendi. (Kehf: 50) Cenab Hakkn onu neden bu ekilde isimlendirdii zerin de drt ayr gre varmlardr: 1- Onlar Melekler familyasndandr. Kendilerine Cin ismi verilmitir. alma bakmndan Meleklerin en glle ridirler. Bu bni Abbasn grdr. 2- O, Meleklerden saylmtr. nk o cennetin muhafz larndand. Onun ismi Cennetten tretilmitir. Bu gr bni Mesudundur. 3- Bu ekilde isimlendirilmitir. nk o rabbinin emrine itaat etmeye kar ldrmtr. Bu da bni Zeydin g rdr. 4- Cin, gizlenip aa kmayan tm eylerdir. Hatta on lar grnmedikleri iin Meleklere cin ismini vermilerdir. Bu Ebu shakn 144 grdr. Bu hususta Aa beni Sale benin iirini okumutur: 145 (144) O, brahim b. Abdurrezzak b. Hasandr. Ebu shak Ul-Mukridir. Bilgi ve isnat bakmndan dneminde amn okutucusu idi. Sene 339da aban aynda vefat etmitir. Bkz: Tarihul-slam 196, Marifetul-Karar 1/287. (145) Asann divannn eki 243, bnul-Enberinin El-Ezdad 293. Her iki kaynakta birinci beytin paras vardr. Taberi byle nakletmitir. Burada grnmedikleri iin Meleklere cin ismini vermi tir. Ve kafirlerden oldu. sznde gr vardr: 1- Kendisinden nce kafir bir topluluk vard, blis onlar dan oldu. 2- Bunun manas ve kafirlerden oldu. 3- Bu Hasann (r.h.) grdr: O kafirlerden oldu. Ondan nce kafir yoktu. Nitekim o cinlerden idi ve kendisinden nce cinlerde yoktu. Yine yle de syleyebilirsin: Adem (a.s.) insanlardand ve kendisinden nce insan yoktu. 35- Biz, Azimsan, Ey Adem! Sen ve ein (Havva) beraberce cennete yerlein, orada kolaylkla istediiniz zaman her yerde cennet nimetlerinden yiyin, sadece u aaca yaklamayn. Eer bu aatan yerseniz her ikiniz de kendine ktlk eden zalimlerden olunuz dedik. 36- eytan onlarn ayaklarn kaydrp haddi atrd ve iinde bulunduklar (cennet)ten onlar kard. Bunun zerine Bir ksmnz dierine dman olarak ininiz, sizin iin yeryznde barnak ve belli bir zamana dek yaamak vardr dedik. Ey Adem! Sen ve ein cennete yerle dedik. Allahu Teala Havvay Adem (a.s.) uyuttuktan sonra onun sol kaburga kemiinden yaratt. Bundan dolay kadn iin: Eri kaburga kemii denilir. Kadn ismi verildi. nk nsandan yaratld. Havva diye isimlendirilmesinde ise iki gr vardr: 1- Bu ekilde isimlendirildi. nk Canldan yaratld. Bu bni Abbas ve bni Mesudun grdr.

2- Bu ekilde isimlendirildi. nk o her canlnn azas dr. Havvann yaratld vakit hususunda iki ayr gre va rlmtr: 1- Adem (a.s.) tek bana Cennete girdirildi. Cennete gir dikten sonra yalnzlk ekmeye balaynca kaburgasndan Hav va (a.s.) yaratld. Bu bni Abbas ve bni Mesudun gr dr. 2- Havva (a.s.), Adem (a.s.) Cennete girmeden nce on un kaburgasndan yaratld. Sonra birlikte Cennete gir diril diler. Allahu Teala: Ey Adem! Sen ve ein (Havva) bir likte cennete yerlein dedik. sznden dolay. Bu Ebu shak n grdr. Onlarn yerletirildikleri cennet hakknda iki ayr gre varlmtr: 1- O, Huld (ebedilik) cennetidir. 2- O, Allahn kendileri iin hazrlad cenneti Allah en dorusunu bilir. 146 (146) Bulamadm. Orada kolaylkla istediiniz zaman her yerde cennet nimetlerinden yiyin. Rad hakknda yorum vardr: 1- O, mutlu yaamdr. Bu bni Abbas ve bni Mesudun grdr. mruul-Kaysn iiri bu manadandr: 147 (147) Tahricut-Taberinin sahibi diyor ki: mruulKaysn iirlerinin topland yerde bu beyti bulamadm. 1/515. 2- O, engin hayattr. Bu Ebu Ubeydenin grdr. 3- Cenab Hak bununla hesapsz helallk murad etmitir. Bu da Mcahidin grdr. Allah-u Azimiann: Bu aaca yaklamayn sz .... Tefsir erbab Adem ile Havvann (r.h.) yasaklandklar aa hakknda drt farkl gre varmlardr: 1- O, budaylardr. Bu bni Abbasn grdr. 2-O, zmdr. Bu Suddi ve Cade b. 148 Hebirenin gr dr. (148) O, Cade b. Hebire el-Mahzumidir . Muaviye b. Ebu Sfyan n valilii dneminde vefat etmitir. Onunla grt sahih deildir. Bkz: Meahiri Ulemail Emsar 107. 3- O, ncir aacdr. Bu da bni Creycin grdr ki onu baz sahabilerden aktarmtr. 4- O, Meleklerin 149 kendisinden yedii ebedilik aacdr. (149) Burada, Allahu Tealann mphen kld bir aac tayin etmenin faydas olmad dikkate deerdir. Bunun zerine bu ihtilaf zikretmek faydaszdr. Cenab Hakkn onlara herhangi bir aac yasaklad ve bize bildirmediini (grmek) bize yeterlidir. Sonra zalimlerden olursunuz. sznde iki gr vardr: 1- Yenilmesi size mbah olmayan hakknda ileri gidenlerden olursunuz. 2- Ondan yemeniz sebebiyle nefislerinize zulmedenlerden olursunuz. (Alimler) Ademin aatan yemekle iledii gnahn ken disinden hangi ekilde meydana geldii hakknda drt farkl gre varmlardr: 1- Yasa unutmu bir halde iken o aatan yedi. Andolsun biz, daha nce de Ademe ahid (emir ve vahiy) vermitik. Ne var ki o, (ahdi) unuttu. (Taha: 115)eklin deki ayetten dolay. Bu grn sahibi iddia etti ki, ba ka larna gerekli olmayan tedbir ve teyakkuz peygamberlere - bilgileri ok ve dereceleri yce olduu iin lazmdr. Do laysyla Ademiin (a.s.) ihmalkarlktan dolay yasa hatrlamaktan gafil olmas onu isyankar yapmt. 2- O aatan yemeyi kastetmiyor idiyse de sarhoken ondan yedi ve sarho halde iken yapt ile hesaba ekilirdi. Bu Said b. Mseyyibin grdr. 3- Yasa bile bile ve kasten o aatan yedi. u ayeti de: Ademe ahid vermitik. Ne var ki o unuttu. (Taha: 115) aya kayd diye tevil etmitir. (Bu gr sahibleri) nk bir gnahtaki kast unsuru onu ktlemeyi hakettirir.

4- Tevil ynne giderek o aatan yedi ve delilden gafil olmakla asi oldu. nk Peygamberlerden (s.a.v.) byk gnahlarn meydana gelmesi caiz deildir. Ve yine Cenab Hakblis hakknda: Bylece onlar hile ile aldatt. (Araf: 22) buyurduundan dolay bu hile onlar tevile y neltti. Byle syleyenler (bu sefer), aatan yemeyi caiz gr mesinin tevilinde ayr gre vardlar: 1-O, bunu tenzih (uzaklatrmak) diye tevil etti haram diye deil. 2- O, yasa aacn bizzat kendisine tevil etti aacn cin sine deil. Buna gre o, aacn bizzat kendisinden deil. Cin sinden yedii zaman asi olmayacan dnd. 3- Tevil, Allahu Tealann blisten hikaye ettii szdr: Rabbiniz srf melek olursunuz veya ebedi kalanlardan olursunuz diye sizi bu aatan menetti, baka bir sebeb ten deil, dedi. (Araf: 20) eytan onlarn ayaklarn kaydrp haddi atrd ve iinde bulunduklar (cennet)ten onlar kard. Hamza 151 yalnzca Onlar uzak etti. Yani uzaklatr eklinde okumutur. Bu da senin bir yerden uzaklatnda ...... demen gibidir. Dierleri ise eddeli olarak zelelden ayaklarn kaydrd manasna gelen .... eklinde okumulardr. Zelel hata demektir. Zelel diye isimlen dirilmesi haktan ayrlma olduu iindir. Yine Zellede haktan ayrlma manasna gelir. Zellenin asl da ayrlmadr. Onlarn ayaklarn kaydran eytan blistir. Hatta mfessirler eytann Adem ile konumaya vararak onlarla konuup - ko numad ve yzyze grlp grlmedii hususunda 152 ih tilaf etmilerdir. (152) O, Vehb b. Mnebbih b. Kamil b. eyetir. Ebu Abdullahtr, haberci ve kssacdr. lminin bolluu srailiyyatta ve Ehli Kitabn say falarndandr. Farsoullarndan idi. Acli der ki:Tabiidir, gvenilirdir. Ye menin Hakimi idi. 110da vefat etmitir. Bu olmad da sylenmitir. Bkz: bni Sadn Tabakat 5/543, El-Hilye 4/23, El-Bidaye ven-Nihaye 9/276, eneratzzeheb 1/150. Abdullah b. Abbas, Vehb b. Mnebbih ve bir ok mfessir eytann onlara vardn sylemiler ve u ayetle delil getirmilerdir. Ve onlara: Ben gerekten size t verenlerdenim diye yemin etti. (Araf: 21) 153 Muhammed b. shak: eytan onlara vermezdi ancak onlarn nefislerine ehvet drd ve onlarla gr meksizin onlara vesvese verdi demitir. (153) O, Muhammed b. shak b. Yesardr. Abdullah b. Kays b. Mah remenin mevlasdr. Ebu Bekirdir. Snen bilimine nem veren ve ilim anlamasna devam edenlerdendir. Haberlerin siyakn en iyi bilen ve me tinlerini en iyi ezberleyendir. 150de vefat etmitir. Bkz: bni Sadn Tabakat 7/321, Tezkiretul-Huffaz 1/172, El-Cerh vet-Tadil. 7/191. Zira ayeti kerimede: eytan onlara vesvese verdi. (Araf: 20) buyurulmutur. Birinci gr daha ak ve daha mehurdur. Bulunduklar yerden onlar ard. Yani iblis onlarn kmalarna sebebiyet verdi. nk o, onlarn k malarn gerektirecek eye ard. Bir ksmnz dierine dman olarak ininiz dedik. He harfinin tresiyle olan ...., ...... yani inmek demektir. He harfinin stnyle olursa inme yeri manasna gelir. Mufaddal diyor ki: Habut bir beldeden kmak demektir. Ayn zamanda ona girmek manasna da gelir. Bu zt (manalara gelebilen kelimeler)dendir. Habut aslnda inmek demek olunca, ikamet etmek iin bir beldeye girmek oraya inmek olur. Yani hubut etmek olur. Alimler inmek le emredilen hakknda farkl gre varmlardr: 1- O, Adem, Havva, blis ve ylandr. Bu bni Abbasn grdr. 2- O, Adem ve nesli, blis ve neslidir. Bu Mcahidin g rdr.

3- O Adem, Havva ve vesvese verendir. Dman kelimesi, mfred (tekil), tesniye (ikili), cemi (oul) melekler ve Mennese kullanabilen bir isimdir. Adavet ise Mcavezet: (Haddi ama)dan alnmtr. Nitekim sen yani seni amasn dersin. Yine ......... yani onu u ekilde at, denilir. (Dman) diye isimlendirilmesi, sahibinin houna gitmeyecek ekilde haddi amaktan dola ydr. Yine ...... denilmesi .... amak sebebiyledir. te bu (Adem ile Havva (a.s.)a dmanl haber vermek ve onlar uyarmaktr. Yoksa emir deildir. nk Allahu Teala dmanl emretmez. Kendilerine bir ksmnz dierine dman olarak inin denilenler hakknda iki ayr gre varlmtr: 1- Kendilerine inin denilenler belirttiimiz zere mfes sirlerin ihtilafdr. 2- Onlar Ademoullar ve iblisin neslidir. Bu Hasan- Basrinin grdr. Sizin iin yeryznde barnak vardr. sznde iki yorum vardr: 1- Bu yeryzndeki barnak zerlerinde kalacaklar yer dir. u ayeti kerimeden dolay: Allah yeri sizin iin bir mesken yapt. (afir: 64) Bu Ebul-Aliyenin grdr. 2- Bu yeryzndeki kabirlerinin yerleridir. Bu Suddinin grdr. Belli bir zamana dek yaamak vardr. Meta, istifade edilen menfaatlerdir. Muta nikah diye isimlendirilme si, bu manadan dolaydr. Yine bu manadan dolay Onlar faydalandrn (Ahzab: 49) buyurulmutur. Yani onlara faydalanacak eyi verin. air der ki:............. El-Hin sz uzak zaman demektir. O takdirde ise imdi szn uzaklatrmaktr. Burada Hin ile kastedilen hakknda gr vardr: 1- lme kadar. Bu bni Abbas ve Suddinin grdr. 2- Kyamet kopana kadar. Bu Mcahidin grdr. 3- Ecel gelinceye kadar. Bu da Rebiin grdr. 37- Bu durum devam ederken, Rabbinden bir takm ilhamlar ald ve derhal tevbe etti. nk Allah tevbeleri kabul eden ve merhameti bol olandr. 38- Dedik ki, Hepiniz Cennetten inin! ayet benden size bir hidayet gelir de her kim ona tabi olursa onlar iin herhangi bir korku yoktur ve onlar zlmezler. 39- nkar edip ayetlerimizi yalanlayanlara gelince, onlar ateliklerdir, zira onlar orada ebedi kalrlar. Adem, Rabbinden bir takm ilhamlar ald ve derhal tevbe etti. Kelama gelince bu Tesirden elde edilmitir. nk onun nefisle delalet ettii manalara tesiri vardr. Bundan do lay yaraya, tesirinden dolay .... ismi verilmitir. Lafz ise senin kalbinden bir eyi karttnda ...... demenden tretilmitir. Adem (a.s.)n Rabbinden ald kelimeler hususunda ayr gre varlmtr: 1- Ey Rabbimiz biz nefislerimize zulmettik. Eer bi zi balamaz ve merhamet etmezsen zarara urayanlar dan olursunuz. (El-Araf: 23) Ayeti kerimesidir. Bu Hasan, Katade ve bni Zeydin grdr. 154 (154) Taberi (r.h.) bu gr tercih etmitir. 1/546. Ve bunun dndakiler iin syle sylemitir: Bizim bu grne muhalefet edenin sz kabul edilmesi gereken aleyhte bir delil deildir. Bizim iin onu, Ademe (a.s.) nisbet edip onun gnahndan dnp rabbinden ald eyler olduunu sy lemek caizdir. Cenab Hakkn Ademden verdii bu haber Adem (a.s.) tarafndandr ki o, bu kelimeleri hatasndan tvbe ederek onlar sylemi tir. Kendisine tvbenin eklini kitabnda tm muhataplara tarif alp an yce olan - Bu

byledir. Allahn Peygamber Adem (a.s.)n Peygamber (s.a.v.)e hak ile erimesi salih deildir. Nitekim Peygamberin tarafna tevessl etmesi de salih olmaz. 2- Ademin (a.s.) u szdr: Ey Allahm, senden baka ilah yoktur, seni tesbih eder ve sana hamdederiz. Ey Rabbim, ben nefsime zulmettim, beni bala phesiz ki sen ba layanlarn en hayrlssn. Ey Allahm, sendan baka ilah yoktur. Seni tesbih eder ve sana hamdederiz. Gerekten ben nefsime zulmettim, Tevbemi kabul et. phesiz ki sen tevbeleri ziyade kabul eden merhamet sahibisin.Bu Mcahidin grdr. 3- Adem Rabbine isyan ettiinde yle demiti: Ey Rabbim, eer ben tvbe eder ve dzelirsem ne yaparsn? Rabbi de ona: Seni tekrar cennetime dndrrm. te bu kelimeler onun Rabbinden ald kelimelerdi. Bu da bni Abbasn grdr. .......... Yani tvbesini kabul etti. Tvbe dnmektir. Kuldan ise gnaha pimanlk duyarak ve ondan kendisini ekerek dnmektir. Allahtan kula ise, bu da onu evvelki haline dndrmesidir. ayet Cenab Hak neden Allah onun tevbesini kabul etti dedi de Allah o ikisinin tevbesini kabul etti demedi. Halbuki tvbesinin kabul edilmesi her ikisine de yneltildi, denilirse buna cevaben iki ey sylenir: 1- Adem (a.s.): Adem (a.s.) Rabbinden kelimeleri ald ayeti kerimesinde tek olarak zikredildi. Bunun peinden onun tevbesini kabul edildii zikredildi. Halbuki Havvann (a.s.) tevbesi kabul edilmi olsa bile zikredilmedi. nk onun zikri geride gemedi. 2- ki kiinin ilerinin manas bir olunca, ikisinden biri sinin zikredilip manas ikisi iin olmas caiz oldu. Nitekim Cenab Hak: Onlar bir ticaret ve elence grdkleri zaman hemen dalp oraya giderler ve seni ayakta brakrlar. (Cuma: 11) buyurmutur. Allah ve Resln raz etmeleri daha dorudur. (Tevbe: 62) O, tevbeleri ziyade kabul edici ve merhametlidir. Yani tevbeyi okca kabul edendir. Tvbenin peinden Rahmet gelmesi Allahu Tealann kullanc nimetlerinden soyutlamayas iindir. Hasan der ki: Cenab Hak Ademi (a.s.) ancak yeryz iin yaratt. Asi olmasayd bile bu durumdan baka trl karlacakt. Bakas da diyor ki: Cenab Hakkn onu yeryz iin yaratmas caiz olurdu. Asi olmasayd baka ey iin (yara tlrd). Cenab Hakkn Ademi (a.s.) ciza olarak cennetten kar tp yeryzne indirmedii gerei iki sebebten dolaydr. 1- Onun gnah kk idi. 2- Tvbesi kabul edildikten sonra indirildi. Ancak iki durumdan dolay indirildi: Ya terbiye iin ya da sknty zorlatrmak iindir. 49- Ey srailoullar! Size verdiim nimetleri hatrla yn, bana verdiiniz sz yerine getirin ki ben de size va ad ettiklerimi vereyim. Yalnzca benden korkun. 41- Elinizdekinin asln tasdik edici olarak indirdiime iman edin!Sakn onu inkar edenlerin ilki olmayn! Ayetlerimi az bir karlk ile satmayn, yalnz benden kor kun. Ey srailoullar! Size verdiim nimetleri hatrla yn. srail, Yakub b. shak b. brahim (a.s.)dr. bni Abbas demitir ki: sra branicede Kul, ....de Allah demektir. Dolaysyla srail: Allahn kulu demektir. Nimetimi hatrlayn. Zikir mterek bir isimdir. Kalb ile zikir, unutmann zttdr. Dil ile zikir ise dinlemenin zttdr. Zikir ereftir. Ksai diyor ki: Kalp ile olan (zikir) Zal harfinin tresiyledir. Bakas da: O iki lugattr. Zikr ve Zkr, bunlarn manalar birdir, demitir.

Ayetten maksat Kalp ile zikirdir. Bunun takdiri:Size verdiim nimetten gafil olmayn ve onu unutmayn demektir. Allahn kendilerine verdii nimet hususunda iki gr vardr: 1- Allahn yarattklarna verdii nimetlerin genelidir. Nitekim Allahu Teala: Allahn nimetini saymaya kalksanz onu sayamazsnz buyurmutur. 2- Bu da Hasan Basrinin grdr. Cenab Hak babalarna verdii nimetleri murat etmitir. Zira gelmite onlar Firavunun ehlinden kurtarm, onlardan peygamberler gndermi, kendilerine kitaplar indirmi onlara tatan geit am ve onlara kudret helvasyla bldrcn eti indirmitir. Babalara verilen nimet ocuklara verilen nimettir. nk onlar babalarnn erefiyle ereflenirler. Bana verdiiniz sz yerine getirin ki ben de size va ad ettiklerimi vereyim. sz hakknda iki yorum vardr: 1- Sizden bana inanmanz, peygamberlerini tasdik etme nizle ilgili misakta aldm sz yerine getirin ki ben de size vadettiim Cenneti vereyim. 2- Bunu Abdullah b. Abbas sylemitir: Size emrettiklerimi yerine getirin ki ben de o vadettiimi yerine getire yim. Bunun Ahid diye isimlendirilmesinde iki gr vardr: 1- nk bu onun gemi kitaplardaki ahdidir. 2- Cenab Hak onu, her ikisiyle birlikte vefann gerei i in yemin olan bir ahid yapmtr. ndirdiime de iman edin. Yani Muhammede (s.a.v.) indirdiin Kurana. Yannzdakini dorulayn. Yani Tevrat. Bunda gr vardr: 1- Tevrattaki Allah birleme ve ona itaati dorulayan, 2- Tevratn Allahtan olduunu dorulayan 3-Tevratta Kurann zikredilmesini zikredildiini ve Muhammedin (s.a.v.) nebi olarak gnderilmesini dorulayan(a iman edin). Sakn onu inkar edenlerin ilki olmayn! sznde gr vardr: 1- Ehli Kitaptan Kuran ilk inkar eden olmayn. Bu bni Creycin szdr. 2- Muhammedi (s.a.v.) ilk inkar eden olmayn. Bu da Ebul-Aliyenin grdr. 3-Tevrat ve ncilde geen Muhammed (s.a.v.) ve Kuran n dorulanmasn ilk inkar eden olmayn. Benim ayetlerimi az bir menfaat karlnda satn almayn. sznde yorum vardr: 1- Ondan cret almayn. Bu onlarn yanndaki ilk kitapta yazlmtr: Ey Ademolu bedava retildiin gibi bedava ret. Bu Ebul-Aliyenin grdr. 2- Onun deitirilip bakasnn onun yerine getirilmesi iin para almayn. Bu Hasan- Basrinin grdr. 3- Muhammedin (s.a.v.) zikrini gizlemek ve Kurann tasdik ediliini gizlemek zere az bir menfaat almayn. Bu Suddinin grdr. 42- Hakk batl ile kartrmayn, bilerek hakk giz lemeyin. 43- Namaz tam kln, zekat hakkyla verin, ruk ed enlerle beraber ruk edin. Hakk batl ile kartrmayn.Yani hakk batl ile kartrmayn. Lbs, ileri kartrmak demektir. Ve onlar yine dmekte olduklar kukuya d rrdk. (Enam: 9) ayeti kerimesi bu manadadr. bni Abbas demitir ki bunun manas: Onlarn kartrmakta olduklar eyi onlara kark hale getirdik demektir. Yine Accacn u iiri bu manadandr: 155 (155) ................................. Hakk batl ile. sznde yorum vardr: 1- Bu doruluktur. Bu bni Abbasn grdr. 2- Yahudilik ve Hristiyanl slam ile.... Bu Mcahidin grdr.

3- Hak: Musaya indirilen Tevrattr. Batl:Elleriyle yazdklardr. Hakk gizlemeyin. Yani Muhammedi (s.a.v.) ve N bvvetin bilinmesi. Bilir olduunuz halde. Onun ellerinizle yazdnz kitaplarda olduunu. Bu herkesin grdr. Namaz kln zekat verin. Namaza gelince ondan geride bahsetmitik. Zekat ise: Kendisiyle mallarn sadakasn isimlendirmede iki gr vardr: 1- Bu mal retmek ve artrmaktan gelir. Araplarn u sz bu manadandr:Ekin artnda ........... denilir. Yine tek olan artp ift olduunda ................... denilir. Yani zerine bir ekin ilave olmasyla ift olmu olur. Nitekim air der ki: 156 (156) Lisandan (Lisanul-Arab) (....) maddesine bak. Bunun hakknda Ferra: Bu iiri bana (.............) okudu demitir. Sonra nceki beyti okumutur: Tek demektir. ift demektir. Raciz der ki:.... 157 (157) Bu beyit Beni Saddan bir adama aittir. Bkz: Mucem E-uara s. 490, Tabakat Fuhulu-uara 572. Behmi Dikeni demektir. Behmi ise pskl gibi yayl m dikene denir. 2- Zekat temizlemekten alnmtr. u ayeti kerime bu manadandr: 158 (158) Bu bni Kesir Nafi, ve Ebu Amrn kraatidir. Bkz: bni Mcahidin ................................. 395. Tertemiz bir can m ldrdn? Yani gnahlardan temiz olan temizlenen hakknda iki gr vardr: 1- Bu, maln helal olarak hakkn eda edene kadar temizlenmesidir. 2- Zekat verenin nefsini temizlemektir. Zekat veren sanki kendisini cimrilik ve pintilikten temizlemitir. Rku edenlerle beraber rku edin. sznde iki gr vardr: 1- Cenab Hak namazn hepsini kastetmi, ama bunu ruk diye tabir etmitir. Nitekim insan: Rkuumu bitirdim yani namazm bitirdim demektir. 2- Cenab Hak namazdaki rkuyu kastetmitir. nk ehli Kitabn namaznda rku yoktur. Ve onlara namazda yapmadklarn emretmitir. Rku nun hakknda iki gr vardr: 1- O, alak olmak ve eilmekten alnmtr. Bu Halil ve bni Zeydin grdr. Lebid b. Rebia der ki: ............... 44- (Ey bilginler!) sizler Kitab (Tevrat) okuyup gerekleri bildiiniz halde, insanlara iyilii emrediyor kendinizi unutuyor musunuz? (Aklnz kullanmyormusuzun!) ............................................. de gr vardr: 1- Onlar insanlara Allaha itaat etmeyi emrediyor, halbuki kendileri asi oluyorlard. Bu Suddi ve Katadenin grdr. nk Taattan Birr diye tabir edilebilir. air der ki: Yani sana itaat ediyorlar. 2- Onlar insanlara Rablerinin kitabna sarlmalarn yap malarn emrediyor, kendileri ise Muhammedin (s.a.v.) peygamberliini inkar ederek onu terkediyorlard. Bu bni Abbasn grdr. 3- Onlar sadakay emrediyorlar kendileri ise gevek dav ranyorlard. 45- Gerekleri yklenip tamaktan sabr ve namaz ile Allahtan yardm isteyin. phesiz o kalbi Allaha sayg ile rperenler dnda herkese zor ve eri gelen bir grev dir. 46- te o kalbi Allaha sayg ile rperenler, kendile rinin herhalde Rablerine kavuacaklarn ve ona dne ceklerini dnen ve kabullenen kimselerdir. Sabr ve namaz ile Allahtan yardm isteyin.

Sabra gelince: O, kendisiyle tartlan eyden nefsi ekmektir. Musibet sahibinin nefsini kederden kaygdan ekmesi bu manadandr. Oruca, nefsi yeme imeden tuttuu iin sabr ismi verilmitir. Hadiste: Katili ldrn, sabrlya sabredin denilmitir. 159 (159) Bunu Ebu Ubeyd Asm b. Selam Garbul-Hadiste 1/254, Beyhaki Snende 8/50 smail b. meyyenin hadisinden rivayet etmilerdir. mam Suyuti Camiul-Kebirde 1/133) bunu Beyhaki ve Ebu Ubeyde nisbet ettikten sonra: smail b. meyyeden mrsel olarak demitir. Ben derim ki: Aksine o Mudaldr. Zira smail Etbaut-Tabiindendir. Bu sz, bir kimsenin adamn birini tutup da dierinin ldrmesine yardm etmesi hakknda sylenmitir. Peygamber (s.a.v.), bu durumda katilin ldrlmesi, tutann da hapsedilmesini emretmitir. Emredilen sabr hakknda iki gr vardr: 1- Allaha itaate kar sabr ve gnahtan kanmaya kar sabr. 2- O orutur. Peygamberin (s.a.v.) bana bir i geldi inde namaz ve oru ile 160 yardm dilerdi. Rivayet edildiine gre Peygamber (s.a.v.) Selman Farisiyi yz koyun yere yatar grd. Selman: Souktan yaknyorum deyince o da: Kalk, namaz kl ifa bulursun. 161 buyurdu. (160) Huzeyfenin (r.a.) hadisinden: Peygamberin (s.a.v.) bana bir i geldii zaman namaz klard lafzyla gelmitir. Ahmed onu Msnedde 5/388, Ebu Davud 1319, Taberi 850 numara ile 2/12 rivayet etmiler, eyh Ahmed akir de onu sahihlemitir. Mellifin burada Oru fazlalna ulaamadm. Belki onu bela annda itaate tevik eden genel Kuran naslarnda zikretmi olabilir. (161) Mellifin zikrettii bu hadis gelmitir. Ancak peygamberin (s.a.v.) bunu kendisine syledii kii Ebu Hureyre (r.a.)tr. Taberi 2/13 bunu muallak olarak, Ahmed 9054, 9229 numaralar ile bni Mace 3458 numara ile rivayet etmilerdir. Hepsinin senedinde Zevad Ebil-mnzir vardr. bni Main bunu zayf grerek: Hibir ey deildir demi, Buhari onun hakknda: Baz hadislerinde ters dyor demitir. Buhari Tarihus-Sarda s. 214 bnulsbahaniden onun yle dediini nakletmitir: Zevad hadisi merfu klmtr. Onun asl yoktur. Ebu Hureyre farisi deil dir. O ancak farisi (atl) bir mcahid idi. eyh Ahmed akir diyor ki: Bu bnul-Isbahaniden sonra Buhariden dikkatli bir yorumdur ki o hadisin merfu olarak senedinin zayflna hkmediyor. Sonra, hadiste mevcut olan bu lafz muhtelif lafzlarla gelmitir. Baka bir rivayetle: ......... Yani karnndan m ikayet ediyorsun, eklinde ve baka lafzlarla gelmitir. Taberiye bak 2/13, 14. phesiz o kalbi Allaha sayg ile rperenler dnda herkese zor ve eri gelen bir grevdir. sznde gr vardr: 1- Yani namaz mminlerden bakalarna ardr. Kin aye mennes lafza dnd iin mana byledir. 2- Yani sabr ve namaz. Kinaye - namaz en yakn zikre dilen olduu iin - her ne kadar namaza raci (dnyor) ise de bundan her ikisi munad edilmitir (sabr, namaz). Nitekim air der ki:......................... 3- phesiz ki Muhammedin (s.a.v.) icabet etmesi - hu u ierisinde olanlar hari - pek iddetlidir. Allah-u Tealaya Huu: tevazudur. Onun benzeri Hudu (boyun eme)dir. Denilir ki: Hudu bedenle ilgilidir. Huu ise ses ve grme ile ilgilidir. Onlar Rablerine kavuacaklarn dnen kimseler dir. burada iki yorum vardr: 1- Kendilerindeki gnahlara rablerinin efkatndan dolay gnahlaryla Rablerine kavuacaklarn dnenlerdir. 2- Bu da Cumhurun grdr: Buradaki zan kesin bilgidir. Cenab Hak sanki: Onlar, Rablerine 162 kavuacakla rn kesin olarak bilen kimselerdir. buyurmutur. Ayn e kilde: Ben hesabmla karlacam zannediyordum. Yani ke sin olarak biliyordum. Ebu Davud der ki:

(162) Ebu Cafer Et-Taberi der ki 2/17. Biri kalkp da bize derse ki: vgn yce olan Allah itaat edecek kendisine huu iinde olmakla va sfladrdklarnn kendisine kavuacaklarn zannetmelerini nasl haber verir? Halbuki zan phe demektir. Ve sana gre Allaha kavuacandan phe iinde olan kimse kafirdir?Cevaben denilir ki Araplar bazen Ya kini, Zan diye ve pheyi de zan diye isimlendirirler. Onlarn bu e kildeki isimlendirilmelerinin bir benzeri olarak yine Karanlk per dedir, k da perdedir, yardma koan bararak yardm isteyen de ba rarak eklinde bir ey ile zddna verilen ayn isimlerden buna benzeyenlerdir. Ve ona dneceklerini. Burada yorum vardr: 1- Cenab Hak dnmekle lm kastetmitir. 2- Onlar, Ahirete iade edilmek sretiyle dnenlerdendir. Bu Ebul-Aliyenin grdr. 3- Ona dnerler. Yani ilk yaratlta olduu gibi ondan ba ka hi bir kimse onlar iin zarar veya menfaate malik deil dir. 48- leride gelecek bir gnden korkun ki, o gnde hibir kimse bakas iin herhangi bir demede buluna maz. Hi kimseden efaat kabul olunmaz ve fidye de al nmaz. Onlara asla yardm yaplmaz. leride gelecek bir gnden korkun ki, o gnde hibir kimse bakas iin herhangi bir demede bulunamaz. sznde iki yorum vardr: 1- Bunun manas gani olamaz (ihtiyac olur) demektir. Nitekim denilir ki: nek yedi kiiye kadar kifayet eder yani ihtiyac olur (Kurban kesiminde). Bu Suddinin grdr. 2- Bunun manas deyemez demektir. Araplarn u sz bu manadandr: Allah falancaya benden hayr yetirir. Yani onu der demektir. Bu Mufaddaln grdr. Kimseden efaat kabul olunmaz. Hasan der ki: Kendisi ondan aciz olduundan efaati kabul edilebilecek bir efaati de getiremez demektir. Baka biri de: Bilakis onun manas, efaati ona efaat etmeye ic abet edemez, halbuki efaat ettirilirse efaat edebilecekti demitir. Hi kimseden fidye alnmaz. Ayn harfinin stn ile olan ..... fidye demektir. Ayn harfinin esresi ile olan ise Misil demektir. Araplarn: Allah onlardan ne sarf ne de Adl kabul etmez. szlerine gelince bunda drt gr vardr: 1- Sarf amel, Adl ise fidyedir. Bu Hasan- Basrinin g rdr. 2- Sarf diyet, Adl ise onun yerine olan bir adam demektir. Bu da Kerbinin grdr. 3- Sarf nafile, Adl ile farzlardr. Bu da Esmann gr dr. 4- Sarf hile, Adl ise fidyedir. Bu da Ebu Ubeydenin g rdr. 49- Hatrlayn ki sizi Firavn ailesinden (onun taraftarlarndan) kurtardk. nk onlar size azabn ktsn reva gryorlar. Yeni doan erkek ocuklarnz kesiyorlar, fenalk iin kzlarn yaatyorlard. Ve o size reva grlenlerde sizin iin Rabbinizden byk bir imtihan vard. 50- Yine hatrlayn ki, siz gryorken sizin sebebiniz le, denizi yardk, sizi kurtardk, Firavn taraftarlarn de nizde boduk. Hani sizi Firavn ailesinden kurtardk. Yani Firavu nun kavminden demektir. Kiinin Ali: Veseb veya sohbette ileri kendisine dnen kimselerdir. El-Al ve El-Ehl hususunda iki farkl gre varlmtr: 1- O ikisi ayn eydir. 2- Bu da Ksainin grdr: Denilir ki ismi zikredildiinde birine Kiinin Ali denilir. Kendisinden kinaye edilirse ona onun ehli denilir. Nitekim lim ehli, Basra ehli denildii halde lim Ali, Basra Ali denilmez. Firavun: O, bu adamn bizzat kendisidir denilir. Yine

Amalika hkmdarlarndan herbirisine verilen isimdir de denilmitir. Rum Kayseri, Fars Kisras gibi. Musann (a.s.) Firavunun ismi: Velid b. Musabtr. Onlar size azabn ktsn reva gryorlar. szn de yorum vardr: 1- Onun manas, sizi uratyorlad demektir. Araplarn u sz bu manadandr: Rezil bir adm att. Bu sz kendisine zarar verdiinde sylerler. 2- Sizin srtnza zor ileri yklyorlard. 3- Azabn ktsn size artryorlard. ................. denilmesi bu manadandr. Yani satcnn mteriye fiyat artrmas mterininde paray artrmas demektir. Bu Mufaddaln grdr. Kzlarnz da yaatyorlard. Yani hayatta brakyor lard. Fiili, Hayat kelimesinin stifale babndandr. nk onlar erkekleri kesiyorlar, kzlar brakyorlard. Nisa ismine gelince, denilmitir ki: Bu (isim) hem kklere hem de byklere kullanlr. Yine, sadece byklere kullanlr denilmitir. Kklere Nisa isminin kullanl mas, onlarn baki kalp ilerde kadn olacaklar manasn dan dolaydr. Kadnlarn yaatlmasnn kt azabtan sayl mas, onlarn hizmet ve kleletirmek iin braklmalarndan dolaydr. Bylece onlar hayatta braklmak iin deil, aza bn ktsne kullanlmak iin yaatlm olurlar. Bunda sizin iin Rabbinizden byk bir imtihan vardr.Burada iki yorum vardr: 1- Onlarn yaptklar kt azap, erkek ocuklar kesmek ve kz ocuklar yaatmak gibi hususlarda bir iddet ve byk bir gayret vardr. 2- Cenab Hakkn onlar bunu kendilerine yapan Firavunun taraftarlarndan kurtarmasnda Rableri katndan bir nimet ve bir byklk vardr. Bu bni Abbas, Mcahid ve Suddinin grdr. Belann asl hayr ve er hususunda imtihan etmektir. Nitekim Allah (Azze ve Celle): Bir deneme olarak sizi hayrla da erle de imtihan ederiz. (Enbiya: 35) buyurmaktadr. nk imtihan er ile olduu gibi hayr ile de olabilir. Ancak ounlukla er hakknda .........., hayr hakkn da ise ...................... denilir. Zbeyrin u sz bu manadandr: 163 (163) Zbeyrin Divan s. 109. Burada ......................... ibaresi mevcuttur. (air) Lugattaki bu iki kullan birletirmitir. Sizin sebebinizle denizi yardk. sznde iki yorum vardr: 1- Sizin sebebinizle denizi ayrdk. nk Fark, iki ey arasn ayrmaktr. Cenab Hak denizi on iki yola ayrmt. Onlarn saylar altyzyirmibin idi. Yirmi yandakiler k klklerinden dolay, altm yandakiler de byklkle rinden dolay saylmamlard. Birer birer dizilite Firavunun ncs Haman idi. Atl says da altyz idi. u ayeti keri me bu duruma iaret eder. Firavunda ehirlere toplayclar gnderdi, Esasen bunlar saylar azar azar blk prk bir cemaattir.(uara: 53, 54). Bu Suddinin grdr. 2- Bunun manas, sizinde denizin arasn ayrdk. Yani temyiz ettik demektir. Farkn asl iki ey arasn temyiz etmektir. nsan Frkas ise dierlerinden ayrlan grup demek tir. Denize Deniz ismi verilmesi geniliinden ve yayl mlndan dolaydr. Araplarn u sz bu manadandr: limde deryalat.Yani ilmi genilediinde (bunu sylerler). Bahire ise kulandan genie bir yark olan devedir. Sizi kurtardk onlarla birlikte boulmasna ramen Firavn taraftarlarn denizde boduk. Firavunun kendisinin ziri yaplmamtr. nk onun brlerine dahil ol duu bilinmitir. Siz gryorken. Yani orada yol bulana kadar denizin yarlmasn boulana kadar Firavn taraftarlarnn intibak edilmesini gryorken.

51- Krk gece (sylemek) iin Musa ile szlemitik. O (huzurumuza gelmek zere aranzdan) ayrldktan sonra, kendilerine ktlk edenler olarak buzay (tanr) edindiniz. 52- O davranlarnzdan sonra belki (akllanp) k redersiniz diye sizi affettik. 53- Doru yolu bulursunuz midiyle Musaya Kitab ve Hak ile batl ayran (hkmler) verdik. Krk gece iin Musa ile szlemitik. Musaya kelimesine gelince bu, Kptice iki kelimeyi bir araya getiren bir isimdir. Bunlar da: Su ve aa kelimeleri dir. Mu, sudur. Sa ise aatr. Bu iki kelimeyi biraraya getiren isimle isimlendirilmesi Suddinin zikrettii hadiseden dolaysdr, yle ki Musann (a.s.) annesi Musa (a.s.) iin korkuya kaplnca kendisine vahyedildii gibi onu bir sand a koyup Nile brakt. Firavnn ei Asiyenin havarileri onu karp ykadlar. Ve onu bulduklar yer ile isimlendir diler. bni shak der ki: Bu, Musa b. mam b. Yashar b. Fahit b. Lavi b. Yakub (srail) b. shak b. brahimdir. Krk gece. bnul-Kelbi der ki: Musa (a.s.), srail oullar ile denizi anca, srailoullar ona dediler ki: Bize Allahtan bir kitap getireceini vadetmedin miydin? (Bunun zerine) Allah da ona krk geceyi vadetti. Musa da onlar srailoullarna vadetti. Ebul-Aliye der ki: O geceler, Zilkade ve Zilhicceden on gecedir. Sonra Cenab Hak, gecelere tabi olsa bile gndzleri deilde geceleri zikretmekle yetindi. nk aylarn ilki gecelerdir. Gnler ile gecelere tabi olurlar. O ayrldktan sonra buzay (tanr) edindiniz. Yani Musa (a.s.), kardei Harunu kendi yerine size b rakp ta Mikata ktktan sonra onu ilah edindiniz. Bunun sebebi bni Abbastan zikredilen u hadisedir. Samiri isimli kii, inee tapan bir topluluktan idi. nek sev gisinin iinde yer etmesi Mslmanl izhar ettikten sonradr. Samiri Cebrail (a.s.) tanyordu. nk onun annesi onun kesileceinden korkunca onu bir maaraya gtrd ve zerini sard. Cebrail (a.s.) gelip onu parmaklaryla doyuruyordu. Daha sonra denizi geerken Cebrail (a.s.) grnce tand. Ve atnn getii yerden bir avu toprak ald. bni Mesud ayeti yle okuyordu: Resln atnn eserinden bir avu ald. Samiri o topra Musa (a.s.), Rabbi ile grmek iin yerine Harunu (a.s.) brakncaya kadar elinde tuttu. Harun (a.s.) onlara: Kavmin ss eyalarndan arlklar yklendiniz. Yani eyalar ve ssler (yklendiniz). Onlardan temizlenin. Zira onlar necistirler. diyerek onlara bir ate yakt ve onlara beraberindekileri o atee atmalarn emretti. Onlar da bunu yaptlar. Samiri hemen atee yneldi ve Ey Allahn Peygamberi elimdekileri ataym m. dedi. Harun (a.s.)da onlar ss zannederek Evet dedi. O da elindeki (topra atee) att ve: Brme kabiliyeti olan bir buza ol dedi. Alimler bunun kan ve eti olan bir hayvan olup olmadn da ihtilaf etmilerdir: Hasen dedi ki: Eti ve kan olan bir hayvana dnmtr. Baka biri de: Bu caiz deildir. nk bu, Allahn peygamberlerden bakasna mucize olarak gstermeyecei bir mucizedir. Samiri ancak (o buzaya) rzgarn girecei bir de lik am, ve bu yzden ondan brt gibi bir ses meydana gelmitir. Hasann bu grne tabi olanlar u iki yn iteklemitir: 1- Samiri, Bu sizin ve Musann ilahdr deyince kendisi iin bununla, peygamberlere verilen mucizeler gibi (bir mucize) iddia etmeyi ortadan kaldrmtr. Dolaysyla imtihan iin byle bir eyin ondan doru olmas caizdir. 2- Bu olay Peygamberler dneminin dnda caiz olmaz. Peygamberler dneminde olmas caizdir. nk Peygamberler bunun batl olduunu ortaya kartrlar. te bu iki peygamber zamannda meydana gelmitir.

Alimler El-icl:Buza diye isimlendirmede ihtilaf etmilerdir: Ebul-Aliye demitir ki: nk onlar acele ettiler ve Musa (a.s.) onlara geri dnmeden nce onu ilah edindiler.Bakas da diyor ki: Bu ekilde isimlendirilmesi bilakis onun bren bir buza haline geldiinden dolaydr. Sonra onlar (srailoullar) kendilerini buzaya verip ona ibadet etmeye baladlar. Harun, onlara daha nce, Ey kavmim! demiti, siz bunun yznden sadece fitneye ura dnz sizin Rabbiniz phesiz ok merhametli olan Allahtr. u halde bana uyunuz ve emrime itaat ediniz. Hani biz Musaya Kitab ve Furkan vermitik. (Taha: 90/91) ayeti kerimesi. Buradaki z harfi gemi zaman ismidir. za ise gelecek zaman ismidir. Kitabda Tevrattr. Furkan hakknda drt gr vardr: 1- Furkan kitabtr. Cenab Hak onu tekid olsun diye iki isimle zikretmitir. Bu Ferrann grdr. 2- Furkan 164 Tevratta Hak ile batl arasnn ayrdedilmesidir. Bylece (furkan) Tevratn sfat olur. Bu bni Abbas ve Ebul-Aliyenin grdr. (164) bni Cerir bu gr tercih etmitir. 2/71. 3- Furkan, yardm demektir ki onunla Cenab Hak Musa (a.s.) ile Firavnn arasn ayrmtr. Ta ki Musa ve kavmi kurtulua ermi, Firavn ve kavmi de boulmutur. Bu Ebu Zeydin grdr. 4- Furkan, srailoullar iin onlar gelinceye kadar den izin yarlmasdr. 54- Musa kavmine demitir ki:Ey kavmim! phesiz siz, buzay (Tanr) edinmekle kendinize ktlk etti niz. Onun iin yaradannza tvbe edin de nefislerinizi (k t duygularnz) ldrn. yle yapmanz yaratcnzn ka tnda sizin iin daha iyidir. Bylece Allah tevbenizi kabul etmi olur. nk acyp tevbeleri kabul eden ancak Odur. Yaratannza tvbe ediniz. Yani Halikinize itaate dnn. Bari yaratan demektir. Beriyye ise yaratma demektir. Bu Failet kalbndan olup Mefulet manasndadr. Yani yaratlan manasna gelir. Ancak hemzeli deildir. (Yani .............. eklinde deildir.) Alimler bu ekil bir isimlendirmede drt ayr gre var mlardr: 1- O ................den alnmtr. Yani Allah mahlukat yaratmakla meydana getirmitir. 2- Berrden Feileh kalbndandr.Bu da toprak demek tir. 3- Bu kelime Bir eyin bir eyden beri olmas yani ondan ayrlmas demektir. Bortan kurtulmak denilmesi bu manadan dolaydr. nk o bor o kiiden ayrlmtr. Ve: Allah onu hastalktan kurtard. denilmesi de yine bu manadan dolaydr. Bu deyi, Allah o hastal o kiiden giderdiinde sylenir. Nefislerinizi ldrn. Burada iki yorum vardr: 1- Bunun manas, kiminiz dierini ldrmek iin demektir. Bu bni Abbasn ve Said b. Cbeyrin grdr. 2- Kendinizi lme brakn. Bylece bunu ldrme konumuna getirmi olur. Bu Ebu shakn grdr. ldrmenin asl: Hareketi ldrmektir. Nitekim ikiyi suyla kartrdnda Kateltlhamre bil-mai:kiyi suyla ldrdm demen bu manadandr. nk sen onun hare ketini ldrm oldun. ldrmek, tevbe etmek saylmtr. nk buzaya tapnmay inkar etmekten kaan, ancak sa vatan ve ldrmekten kamtr. Dolaysyla onl arn tevbe leri korktuklar ldrme saylmtr. bni Creyc byle sy lemitir. bni Abbas demitir ki: Kendilerine buzaya verenler ayaklarn toplayp elbisenin iine aldlar ve oturdular. Ona balanmayanlar kalktlar hanerleri aldlar, kendilerine karanlk

zulmet isabet etti, birbirlerini ldrmeye baladlar. Hatta karanln iddetiyle gndzn bir saatinde yetmibin kii ld. Onlar o haldeyken yle baryorlard: Allah bir kuluna rahmet etmitir ki o Allahn rzasna ulancaya ka dar sabretmitir. Musa (a.s.) ve srailoullar bu ldrme olayndan dolay zldler. Cenab- Hak Musaya (a.s.) yle vahyetti: zlme, sizden ldrlenler diridirler, katnda rzklanyorlar, geri kalanlara gelince onlarn tvbesi kabul edilmitir. (Musa a.s.) srailoullarna bu mjdeyi verdi: 55- Bir zamanlar: Biz Allah aka grmedike sana inanmayz demitiniz de bakp durur olduunuz halde hemen yldrm arpmt. 56- Sonra lmnzn akabinde sizi dirilttik, umulur ki kredersiniz. Biz Allah aka grmedike. sznde iki yorum vardr: 1- Aikar olarak. Bu bni Abbasn grdr. 2- Alk olarak, Bu da Katadenin grdr. Cehrin asl aklktr. Kraat cehri okumak bu manadandr. Yani onu aa karmak demektir. Gnahlar mcahere etmek ise onlar akca yapmak demektir. Size yldrm arpt. Yani lm demektir. Siz bakarken. Yani size inen lme bakarken demektir. Sonra l mnzn akabinde sizi dirilttik. Yani yldrmla lenlerden sonra.Bunlar, Musann (a.s.) Rabbine niyazn dinlersinler diye buzaya tapndktan sonra setikleridir. Sonra sizi diriltti. sznde iki yorum vardr: 1- Cenab- Hakkn ecellerini tamamlamak iin lmler inden sonra onlar diriltmesidir. Bu Katadenin grdr. 2- Onlar dirilttikten sonra kendilerine peygamberler gnderilmesini istediler. Cenab- Hak da onlara peygamberler gnderdi. Bu Suddinin grdr. Basn asl gndermektir. Bilakis onun asl bir eyin kendi mahallinden meydana gelmesidir de denilmitir. 57- Sizi bulutla glgeledik, size kudret helvas ve bldrcn kebab indirdik ve verdiimiz gzel nimetlerden yeyiniz, dedik. Hakikatte onlar sadece kendilerine ktlk ediyorlard. Sizi bulutla glgeledik. Bulut. Semay rten eydir. O gk yzn bulut ve siyah bulutla rter. Gkyzn her rten ey amamdr. ummelhelal denilmesi bu manadan dolaydr. Yani gkyzn sis rtm, demektir. Allah-u Tealann zerlerine glgeledii (amam) hakknda iki yorum vardr: 1- O, buluttur. Bu bni Abbasn grdr. 2- O Bedir gn gelen meleklerdir. u ayeti kerimede olduu gibi: Onlar ancak buluttan glgeler iinde Allahn ve Meleklerin gelmesini beklerler. Bu Mcahidin grdr. Size kudret helvas ve bldrcn kebab indirdik. ayeti kerimesinde yedi gr vardr: 1- Menn: Aaca dpte insanlarn yedii eydir. Bu bni Abbasn grdr. 2- Menn yapkandr. Bu da Mcahidin szdr. 3- Menn arabtr ki sanki onlara iniyor onlarda su ile kartrdktan sonra ( bunu) iiyorlar. Bu Rebi b. Enesin grdr. 4- Menn sanki onlara inen baldr. Bu da bni Zeydin grdr. 5- Menn, ince ekmektir. Bu Vehbin grdr. 6- O, zencefildir. Bu da Suddinin grdr. 7- O, turunlardr. Selvada iki gr vardr:

1- O bldrcndr. 2- O, bldrcna benzer bir kutur. Gney rzgaronu harediyordu. Bu bni Abbasn grdr. Onun kkeni Selvdir. Sanki bakasndan ekilip alnmtr. bni Creyc diyor ki: Onlardan bir kii Kudret helvas ile bldrcn etinden bir gnlk yemekten fazlasn aldklarnda bozuluyordu. Ancak Cuma gn hari. Onlar Cuma gn iin iki gnlk yemek aldklarnda su ve yemek bozulmuyordu. Verdiimiz gzel yemeklerden yiyiniz. ayeti kerimesinde yorum vardr: 1- tah ac nefis yemeklerdir. 2- O helallerdir. 3- O, mbah yiyeceklerdir. 58- Bir zamanlar biz (Tinden ktklar vakit Beni srail e), Bu karyeye (ehre, kasabaya) girin, dilediiniz yerde ondan dilediiniz bol bol yeyin, kapsndan eilerek girin, (girerken) Htta! (Ya rabbi bizi affet) deyin ki sizin hatalarnz balayalm, zira biz, muhsinlere ziyade vereceiz dedik. 59Fakat zalimler, kendilerine sylenenleri baka szlerle deitirdiler. Bunun zerine biz aziman, yapmakta olduklar ktlkler sebebiyle zalimlerin zerine gkten bir pislik (murdar bir azap) indirdik. Biz bir zamanlar bu karyeye girin dedik. Burada farkl gr vardr: 1- Bu karye Beytul-Kuds Mukaddestir. Bu Katade ve Rebi b. Enesin grdr. 2- Buras, Beytul-Mukaddeste bir karyedir. Bu gr Suddinindir. 3- Buras, Beytul-Mukaddesin yanndaki Erihadr. Bu da bni Zeydin grdr. Secde ederek kapdan girin. Kap hakknda iki ayr gre varmlardr: 1- Bu, Hitte Kapsdr. Buras Beytul-Mukaddesteki sekinci kapdr. Bu da Mcahid ve Suddinin grdr. 2- Bu girmekle emrolunduklar (kasabann) kapsdr. Secde ederek. sznde iki yorum vardr: 1- Yani ruku ederek. Bu bni Abbasn grdr. 2- Bunun manas, boyun eerek, mtevazice demektir. Secdenin asl kendisine secde edilene tazim ve boyun emek iin eilmektir. airin u sz bu manadandr:165
165 O Zeydul-Hayl b. Muhallel et tair el-Farisidir. (Bkz): El-Kamil 1/258 ve El-Maanil-Kebir 890 ve bni ulEhbarinin El-Ezdad 256. Aa Kay da der ki: 166 166 Onun divan (s. 41)

Hitte deyin. sznde drt yorum vardr: 1- Bu sz, La ilahe illallah szdr. Bu krimenin g rdr. 167
167 O Allame, hafz, mfessir Ebu Abdullah El-Kueidir. Onlarn sa hibler el-Medenidir. bni Abbas, Aie bni mer (v.d.)den hadis riv ayet etmitir. Ondan da brahim en-Nehai, abi, Amr b. Dinar (vd) rivayet etmilerdir. O insanlarn tefsiri en ok bileni idi. 105de vefat etmitir. (Bkz): bni Sadn Tabakat 5/287, ElHiyye 3/326, Tabakatul-Huffaz 37 Tehzibutt-Tehzib 7/263, Tabakatul-Mfessirin 1/380.

2- Hitte, Mfrettir. Cenab- Hak sanki af dilemeyi em retmitir. Bu Said b. Cbeyrin bni Abbastan rivayetidir. 3- Bu onlarn u szleridir: Size sylenildii gibi bu em ir haktr. Bu Dahhakn bni Abbastan rivayetidir. 4- Bunun manas, Bizden hatalarmz dr demektir. Bu, Hasan, Katade ve bni Zeydin grdr. Bu gr laf zn zahirine daha ok benzer. Gnahlarnz balayalm. sz size rahmet edelim, o hatalarmz zerini rtelim ve ceza vermekle aybnz ortaya karmayalm demek tir.

Hata: Kasttan dnmektir. Bir eyi hata olarak iledi. denilmesi istemeden kendisine isabet ettii zamandr. Yine Ehta yehta denilmesi de bir eyi isteyip de ona ulalmadnda sylenir. Buna gre birincisi Hata: Hata eden. ikincisi Muhatta:Hatal olur. Mafiretin asl: lmek ve gizlemektir. Bundan dolay denir. Tolgaya Mifer ismi verilir. nk o ba rter ve korur. Evs b. Hicrin sz bu manadandr: 168
168 Cahila: Onun divan 31, erhu evahidil-Muni 137.

Fakat zalimler, kendilerine sylenenleri baka szler le deitirdiler. Yani onlar emrolunduklar sz ve fiilleri deitirdiler. Kapya secde ederek girmeleri emredildii halde onlar bahane bulup srnerek girdiler. Hitte demele ri lazmken onlar arpada Hnta: Buday. deyip bunu alaya alarak sylediler. Bunun z erine biz, yapmakta olduklar ktlkler sebebiyle zalimlerin zerine gkten bir pislik (murdar bir azap) indirdik. Ricz hakknda gr vardr: 1- O azaptr. Bu bni Abbas ve Katadenin grdr. 2- O, gadaptr. Bu Ebul-Aliyenin grdr 3- O, Taundur (veba). Allah onlarn zerine gndermi ve onlar helak etmi sadece ocuklar kalmtr. Bu da bni Zeydin grdr. 169
169 En iyi sz bni Zeydin grdr. bni Cerir de buna meyletmitir. 2/118. Bu byledir. nk Resulullahdan (s.a.v.) gelen haber bunu kuvvetlendirmektedir. Zira Taun (veba) hastal bizden ncekilere azab olarak gnderiliyordu. Bu hastalk bu mmet iin ise Peygamberin (s.a.v.) haber verdii gibi ehadettir.

60- Yine bir zamanlar Musa (a.s.) (Tinde) kavmi iin su istedi. Bizde ona: Asamla taa vur! dedik. Derhal (tatan) oniki pnar akt. Her blk iecei pnar tand. (Onlara) Allahn rzkndan yeyin, iin, sakn yeryznde bozgunculuk etmeyin, dedik. Musa Tinde kavmi iin su istediinde. sznn takdiri udur: Musa kavmi iin Bizden su istedi. stiska, sulanmak istemektir. Araplar der ki: (Sekayteh veestekayth) Bunlarn manalar bir olan iki ayr lugat olduklar sylenmitir. Bizde ona: Asamla taa vur! dedik. Derhal (tatan) on iki pnar akt. Bu szden hazif vardr. Bunun takdiri: Musada (a.s.) taa vurdu ve ondan oniki pnar akt. nficar: Yarlma fkrma demektir. nbicas ise daha dar anlamdadr. nk nce inbicas eklinde olur, sonra infica ra dnr. Ayn (sz) ile mterek isimlerdendir. Su sz canl gzne benzetilmitir. nk su gznden su kt gibi canlnn gznden de gzya kmaktadr. Musa (a.s.) su isterken srasyla drtgen taa defalarca vurmakla emrolundu. Derhal ondan oniki pnar ffkrd. Derhal ondan oniki pnar fkrd. Her ynden pnar. Her blk iecei pnar tand. Yani onlardan her kabilenin bir pnar vard. Onu tandlar ve onun haricindekilerden imediler. Bunlar ldklerinde sular kesildi, ve uvallarda tandlar. (Neticede) kalan miktar bir ba kadard. Yeryznde bozgunculuk etmeyin. Burada iki yorum vardr: 1- Bunun manas azmayn demektir. Bu bni Zeydin grdr. 2- Bunun manas yeryznde bozguncu olarak alma yan demektir.Bu da bni Abbas ve Ebul-Aliye er-Riyahi nin grleridir. El-ays iddetli bozgunculuk demektir. Rubenin sz bu manadandr: 170
170 Rubann Divan s.30

61- Hatrlayn (Ey srailoullar!) Ve rilen nimetlere karlk, Ey Musa! Bir tek yemekle da yanamayz, bizim iin Rabbine dua et de yerin bitirdii eylerden, sebzesinden, kabandan, sarmsandan, mer cimeinden, soanndan bize karsn dediniz. Musa ise (onlara) Daha iyiyi da ha kt ile deitiriyor mu

sunuz! O hal de msra (ehre) inin. Herhalde istedikle riniz sizin iin orada vardr. dedi. te (bu hadiseden sonra) zerlerine (zillet) alaklk ve yoksulluk damgas vuruldu. Al lahn gazabn uradlar. Bu musibetler (onla rn ba na) Allahn ayetlerini inkara devam etmeleri haksz olarak peygamberleri ldrmeleri sebe biyle geldi. On larn hepsi, sadece isyanlar ve dmanlklar sebebiy ledir. Vekavmehme sznde yorum vardr: 1- O, Budaydr. Bu bni Abbas, Katade ve Suddinin g rdr. bni Abbas kendisinden Fumun ne olduunu sonra kiiye onun buday olduunu syleyerek Uhayha b. ElCulahn u iirini (delil olarak) okudu: Fumun 171
171 Bu iir dilde Ebi Mihcen es-Sekafiye nisbet etmitir. Afhe onun iin okudu: Nezzelel-medine Bardul-Ehfte 2: 45Uhayhaya ve ya Ebu Mihne nisbet etmitir. bni Cerir ise 2/129 bunu Uhayhaya nisbet etmitir.

2- O, ekmektir. Bu da Mcahid, bni Zeyd ve Atann g rdr. 3- (Se) harfi ile olan (Sm: sarmsak)tr. Bu bni Mesudun kraatinde aktar. Bu Rebi b. Enesin ve Ksainin grdr. Msra (ehre) inin. Kraatlarn geneli bunu tenvinle okumulardr bir ksm ile tenvinsiz okumutur. O yledir. (tenvinsizdir). bni Mesudun kraat elifsizdir. Cenab- Hakkn kastettii Msr (ehir) hakknda iki gr vardr: 1- O, herhangi bir ehri kastetmitir. Tayin etmeksizin kastetmilerdir. nk ehirlerde onlarn istedii sebze, kabak ve sarmsak ancak ehirlerde olur. Bu Katade, Suddi, Mcahid ve bni Zeydin grdr. 2- O, kendisinden ayrldklar Firavunun ehrini kastet mitir. Bu Hasan, Ebul-Aliye ve Rebiin grdr. Msr kelimesinin kkeninde ihtilaf edilmitir. nsanlardan bir ksm, onun binalarla kesildiinden dolay El-Kat: Kesmekten tretildiini sylemiler, dier bir ksm da kendisi ile kendisi dndakilerin arasn ayran El-Fasl: Fasladan tretilmitir demilerdir. Adiyy b. Zeyd der ki: Kad fasla zerlerine zillet damga s vuruldu. sznde iki yorum vardr: 1- O, alaklk ve kklktr. 2- Cenab- Hak onlara cizyeyi farz klmtr. Bu Hasan ve Katadenin grdr. El-meskenet: Yoksullukta da iki yorum vardr: 1- O, muhtalktr. Bu Ebul-Aliyenin grdr. 2- O, fakirliktir. Bu da Suddinin grdr. Allahn gazabna uradlar. ayetinde yorum vardr: 1- Bu Ebul-Abbas el-Mberridin grdr. Bunun as l: Konum-Menziledir. Bunun manas, Onlar Allahn gazab konumuna indiler. Rivayet edildiine gre bir adam baka birini Peygamberin (s.a.v.) huzuruna getirerek: Bu kardeinin katilidir. dedi. Efendimiz (s.a.v.): O, Libau: Bevadr. buyurmutur.(Ksasta onun dengidir). 172
172 Tahricine ulaamadm.

Ya o maktldr, bu da onun konumuna dnecektir. Leyla el-Uhayliyye der ki: 2- Bu Ebu shak ez-Zeccacn grdr. Bunun asl eitleme tesviyedir. Bunun manas, onlar Allahtan gelen azabta eit oldular, demektir. 173

173 O, Ubade b. Samit b. Ebi Ubade el-Ensaridir. Ebul-Veliddir. Yce bir sahabidir. Birinci ve ikinci Akabeye, bir ok gazveye katlmtr. Hz. merin hilafeti dneminde Humusta ikamet ederek insanlara Kuran retmitir. Beytul-Mukaddeste, bir rivayete gre de Remlede H.34de vefat etmitir. Bkz: Siyer-i Alam Nbala 215, bni Sadn Tabakat 3/546, 621, El-Farihul-Kebir 6/92, sdul-abe 3/160.

Ubade b. Samitten gelen u rivayet bu manadandr: Allah-u Teala ganimetleri Peygamberine (s.a.v.) vermi, o da insanlar arasnda denk bir ekilde onu taksim etmitir. Yani aralarndaki taksimatta eitlik zere hareket etmitir. 3- Bu da Ksainin grdr. Bunun manas, onlar Allahn gazabna dndler demektir, diyerek: El-Beva: Beva. Dnmek demektir. Ama bu dn ancak ya er ya da hayr olana dnmektir. Haksz yere Peygamberleri ldrrler. sznde iki gr vardr: 1- Muhakkak ki Allah (c.c.) Kafirler ile peygamberlerin ldrlmesi arasndaki ilgiyi kendi haline brakmay caiz klmtr ki o peygamberler bakalarnn erimedie yksek derecelere erisinler. Bu onlara kar bir arlk deildir. Nitekim cenab- Hak itaat ehlinden olan mminlere de byle yapar. 2- Bu da Hasann (r.h.) grdr. Cenab- Hak, hibir peygambere sava emretmemitir ki o galip gelmesin. (Ya ni Allah onu muzaffer klmtr) ve o, (savata) katledilme mitir. Ancak kafirler ise savamakla emrolunmayan peygamberlerden ldrlenenleri kendi haline brakmtr. El-enbiyau: Kafirler. kelimesi Nebiyy kelimesinin ouludur. Nebiyy kelimesinin oulu Nubbau eklinde gelmitir. Abbas b. Mrda es-Slemi Peygamberi (s.a.v.) methederken yle syler: 174
174 Peygamberi (s.a.v.) metheden kendisine ait bir iirin kasidesinde dir. (Bkz): bni Hiamn Sireti 4/103.

Bu kelime Nafi hari Cumhurun kraatine gre hemzesidir. O, El-Enbiya ve hemzeli olarak Ven-Nebiin eklinde okumutur. Nebiyy isminin alnd yer hakknda gr vardr: 1- O, En-Nebe den alnmtr. Bu da haber demektir. nk o (peygamber) Allahtan nebe verir yani haber ve rir. u ayeti kerime bu manadandr: Musann (a.s.) sa hifelerinde yazl olanlar yoksa kendisine haber veril medi mi? (Necm: 36) 2- Nebiyyin asl yoldur. Kattami der ki:..... 176
176 Divann kendine ait kasidesindedir. Ancak kasidenin ikinci tara f:...........................okuyamadm eklindedir. Taberi de Tefsirde 2/141 byle nakletmitir.

Resulullah (s.a.v) Nebiyy diye isimlendirilmitir. nk yol anadr. 3- O Nbvvetden alnmtr. nk peygamberlerin dereceleri yksektir. 62- phesiz senden evvel Peygamberlere iman edenler, yani yahudilerden, hristiyanlardan ve sabiilerden Allaha ve ahiret gnne hakkyla inanp salih amel ileyenler iin Rabbleri katnda mkafatlar vardr. Onlar iin herhangi bir korku olmad gibi onlar zlmeyeceklerdir. phesiz ki iman edenler. Yani Muhammed (s.a.v.) tasdik edenler. Yahudi olanlar. Onlar yahudilerdir. Bu ekilde isimlendirilmelerinde gr vardr: 1- Bunlar Yakubun (a.s.) olu Byk Yahuza nisbet edilenlerdir. Arablar Zal harfini Dal harfine evirmiler dir. nk arapa olmayan isimler arapalatrldnda lafz deiir. 2- Bu, araplarn tevbe ettiklerinde Hadlkavmi yehdne hadeti vehayedeh demelerinden alnmtr. Zheyr der ki: Mehed * Yani tvbe eden Abidden demektir. Yehud diye isimlendirilmeleri buzaya tapnmaktan tvbe ettikleri iindir. 3- Onlarn Yahudi diye isimlendirilmeleri, nk biz (tevbe edecek) sona dndk. denilmesinden dolaydr. Bu bni Creycin szdr. Hristiyan olanlar. Bu kelime ouldur. Bunun tekili Nasriyyundur. Ya harfinin drlmesi Nasranda denilmitir. Bu Sibeveyhin grdr. Halil b. Ahmed: Onun tekili

Nasriyydir demitir. Birinci gr daha ok kullanlandr. Onlarn bu ekilde isimlendirilmelerin gr vardr: 1- Onlar sann (a.s.) indii Nasra denilen Karyeden dolay bu ekilde isimlendirilmitir. Bylece onlar buraya nisbet edilmi ve kendilerine Nasara denilmitir. Bu bni Abbas ve Katadenin grdr. 2- Onlar birbirlerine Nusrah: Yardm. ettikleri iin bu ekilde isimlendirilmitir. Nitekim air der ki:Elazar 177
177 Bu beyitler, Ferrann Kitabu Maanil-Kuranndadr. 1/44 ve Emaliyyu bnu-ecerdedir. 1/79, 371

3- Onlar Allah yolunda bana yardmc olacaklar kimlerdir. ayeti kerimesinden dolay bu ekilde isimlendirilmilerdir. Ves-Sabiine: Sabiiler. Bu kelime ouldur. Tekili Sabidir. Bu kelimenin hemzesi hakknda ihtilaf edilmitir. Nafi hari, Cumhur bunu hemzelemitir. Bu ismin alnd yer hakknda farkl gre varlmtr: 1- Bu, Tulu belirme ve Zuhurda alnmtr. Nitekim belirdiimle Tulu ettiinde Sabi nabil bahr: Devenin trna kt. denilmesi bu manadan dolaydr. Bu Halilin gr dr. 2- Sabi: Bir eyden baka bir eye kandr. Sabiiler bu isimle isimlendirilmilerdir. nk onlar yahudilikten Hristiyanla kmlardr. Bu bni Zeydin grdr. 3- Bu, (Kii) bir eye meyledip onu sevdiinde (araplarn) Sabi nasib demelerinden alnmtr. Bu Nafiinin szdr. Bu sebebten hemzelenmez. Sabiiler hakknda ihtilaf edilmitir: Mcahid, Hasan, bni Ebi Mceyh: Sabiiler, Yahudilerle Hristiyanlar arasndakiler demilerdir. Katade: Sabiiler Meleklere tapnp kbleye doru dua ederler (Zebur okuyup Hamise niyazda bulunurlar) demitir. Suddi: Onlar Ehli Kitaptan bir gruptur demi, Halil de: Onlar, dinleri Hristiyanlara benzeyen ancak kbleleri gndzn ortasna karsnda gney rzgarnn estii yine doru olan ve Musann (a.s.) dini zere olduklarn iddia eden bir kavim dir, demitir. Allaha ve ahiret gn ne hakkyla inanp salih amel ileyenler iin Rabbleri katnda mkafatlar vardr. ayeti kerimesinde iki gr var dr: 1- Bu ayet Selmani Harisi ve Peygamberin (s.a.v.) bisetinden nce aralarnda hristiyan olduu hristiyan arkadalar hakknda nazil olmutur. 178
178 O Selman b. slamdr. Ebu Abdullahtr. slama gre Farisilerin ncleridir, Peygamberin (s.a.v.) sohbetinde bulunmu ona hizmet etmi ve ondan hadis rivayet etmitir. Zeki ve ferasetli idi. nsanlarn akll ve abidlerindendi. 36da Medainde vefat etmitir. Bu deildir de denilmitir. (Bkz) El-cerh vet-Tadil 4/296 Hilyetl-Evliya 1/185, Et-Tarihul-Kebir 4/135, Usudul-Gabe 31, El-shab 4/221.

Selmann arkadatan ona Peygamberin (s.a.v.) gnderileceini ve eer getirirlerse ona inanacaklar bildirmilerdir. Bu Suddinin grdr. 2- Bu ayet slamdan baka din ararlarsa elbette ki ondan kabul edilmeyecektir. (Ali mran: 85) Bu bni Abbasn grdr. ayet denilirse ki: Niye Salih amel ileyenler. eklinde tekil olarak sylendikten sonra: Onlar iin Rableri katnda mkafatlar vardr. eklince oul olarak sylenmitir. Buna cevaben denilir ki: nk Men lafz tekil lafzdr. Manas ise ouldur. Kimi zaman lafz oul olurken bazen de manas oul olur. air der ki: Ale men tehallefu: 179
179 Bu mrul-Kaysa nisbet edilen divanda onu nisbet edilen bir iir dir. Bu divanda: Beyitlerin Kinde (kabilesinden) bir kiinin olduu sylenilir. (Bkz). bnul-Enbarinin El-Ezdad 288.

63- Ey Beni srail! Bir zamanlar (Tevrat ile amel edeceine dair) sizden salam bir sz alm, Turla zerinize kaldrm, size verdiimizi kuvvetle tutun, onda bulunanlar daima hatrlayn. Umulur ki bulu nursunuz (demitik).

64- Ondan sonra (size sylenenlerden) yz evirdiniz. Eer sizin zerinizde Allahn ihsan ve rahmeti mevcut olmasayd, muhakkak zarara urayanlardan olurdu nuz. Turu zerine kaldrmtr. Tur gr vardr: 1- O, zerinde Allahn Musa (a.s.) ile konuup kendisine Tevrat indirdii - bakasna deil - dadr. Bu bni Creyc in bni Abbastan rivayetidir. 2- Tur, ekilmeksizin dalarda zel olarak yetien eydir. Bu Dahhakn bni Abbastan rivayetedir. 3- Tur, her dan ismidir. Bu, Mcahid ve Katadenin grdr. Ancak Mcahid yle der: O, Sryanicede her dan ismidir. Katade de, aksine o arapa bir isimdir demitir. Accac der ki: 180 dipnotunu bulamadm. Mcahid demitir ki: Da zerlerine glge gibi kaldrld. Ve de syle dedi: Mutlaka inanacaksnz yoksa zerinize decek, derhal iman ettiler. Size verdiimizi kuvvetle tutun. ayetinde yorum vardr: 1- Kuvvet, ciddiyet ve almadr. Bu bni Abbas, Katade ve Suddinin grleridir. 2- Yani Allaha itaat ile. Bu da Ebul-Aliye ve Rebi b. Enesin grdr. 3- O, kendisinde olanla almaktadr. Bu da Mcahidin grdr. 65- Cumartesi gn iinizden azgnlk edenleri elbette bilmi olacaksnz. nk biz onlara aalk maymunlar olun dedik. 66- Biz onu (maymunlamay), ha diseyi bizzat grenlere bir ibret dersi muttakiler iin de bir mevize kldk. Cumartesi gn iinizden azgnlk edenleri elbette bilmi olacaksnz. Onlarn cumartesi gnk azgnlklar hakknda iki gr vardr: 1- Onlar, helalletirme yoluna giderek balklar avladlar. Bu Hasann grdr. 2- Onlar, balklar Cumartesi gn hapsedip pazar gn avladlar. Sebt(Cumartesi) bilinen bir gndr. Bu ekilde isimlendirilmesinde drt gr vardr: 1- Cumartesi, zamandan bir parann ismidir. Bu gn ona (zamana) isim olarak verilmitir. Bu Zeccacn grdr. 2- Bu ekilde isimlendirilmitir. nk her eyin yaratlmas son bulmutur. Yani yaratl kesilmi ve sona ermitir. Bu Ebu Ubeydenin grdr. 3- Bu ekilde isimlendirilmitir. nk Yahudiler bu gnde istirahat ediyorlard. Yani almay kesiyorlard. 4- Sebtin asl sakinlik ve rahatlktaki sessizlik ve sukunettir. Bu yzden uyuyana bedeni sukunete erdii ve istirahat ettii iin Mesbut denilmitir. Nitekim Cenab- Hak: Uykunuzu bir dinlenme kldk. buyurmutur. te o gnde Yahudiler istirahat ettii iin o gne bu isimle isim lendirilmitir. Onlara aalk maymunlar olun dedik. sznde iki yorum vardr: 1- Onlar maymuna evrildiler. Bylece dier alt gnde cumartesi gnndeki azgnlklarndan dolay daha nce yaratlan maymunlarn ekline dnverdiler. bni Abbas demitir ki: Maymuna evrilenler yemediler, imediler ve asla gnden fazla yaamadlar. 2- Bu da Mcahidin szdr. 181
181 Grlerden tercih edilen, evrilmenin hem mana hem de ekilce olmasdr. mam Ebu Cafer Mcahidin grn reddetmi ve onun Kurann zahirine muhalif olduunu sylemitir. Zira Kuran buna delalet etmez. Hafz bni Kesir (r.h.) demitir ki: Doru olan yani evrilme olannda hem manaca hem de ekilce olmasdr. 1/106 - 107 Bu doruya en yakn olan grtr.

Onlara maymunlara evrilmediler. Ancak bu Allahn verdii bir misaldir. u ayeti kerimede olduu gibi: Kitaplar tayan eekler gibi. (Cuma: 5)

Hasiin sznde iki yorum vardr: 1- El-Hasi, uzaklatrlan bunlar demektir. Nitekim kpei kovduunda ve uzaklatrldnda sylenilen ....... sz bu manadandr. 2- Onun manas, alak ve hakirlerdir. Bu da Mcahidin grdr. bni Abbastan rivayet edilmitir ki: Hasien yani Zelile: Zelil olacak demektir. Biz onu, hadiseyi bizzat grenlere bir ibret dersi kldk. bret dersi klnan ey hakknda alt gr vardr: 1- O, Cezadr. 2- O, balklardr. 3- Ahalisi azgnlk yapan karyedir. 4- Azgnlk yapan topluluktur. Bunlarda Eyle ahalisidir. 5- Onlar maymuna evrilenlerdir. 6- Onlar, (azanlarn) onlarn ekillerine dndrlen maymunlardr. Nekala sz hakknda yorum vardr: 1- Cezadr, Bu bni Abbasn grdr. 2- Grenin ders ald bir ibrettir. 3- Nekal, rezalet ile hret bulmaktr. nnde ve arkasnda olanlara kar. Burada be yorum vardr: 1- Kasabann gz nnde ve henz arkasnda. Bu krimenin bni Abbastan rivayetidir. 2- Yani kendilerinden sonra gelen topluluklarn gz nnde olan ve kurtulanlardan (maymunlamaktan) bera berlerindekilerin henz arkasnda olan. Bu Dahhakn bni Abbastan rivayetidir. 3- (nnde olan): Yani kendile rinden nce olan, (Arkalarnda olan): Yani kendilerinden sonra gelen topluluklar. Bu Suddinin grdr. 4-(nlerinde olan): Kavmin gnahlarndan, (Arkalarnda olan): Kendilerine gelen balklardan. 5- (nlerinde olan): Gemi hatalarndan. ( Arkasnda olan): Kendisi sebebiyle helak edildikleri hatalar. Bu da Mcahidin grdr. 67- Bir zamanlar Musa(a.s.) kavmine Allah bir sr kesmenizi emreder. dedi. Bizimle alay m ediyorsunuz? dediler. Cahillerden olmak tan Allaha snrm dedi. Bir zamanlar Musa(a.s.) kavmine Allah bir sr kes menizi emreder. dedi. Bizimle alay m ediyorsunuz? dediler. Cahillerden olmaktan Allaha snrm dedi. Musann (a.s.) kavmi kavmine bunu emretmesindeki sebeb, Mfessirlerin anlatt u hadisedir: srailoullarndan zengin bir adam vard. Evlad yoktu. Kendisine varis olabilecek bir akrabas vard. Onun lmn yava buldu. (Mirasna konmak iin bir an nce onun lmesini istemesine ramen adam yaamaya devam edi yordu). Gizlice onu ldrp Kavme ait bir yere att ve kavimden birisinin onu ldrd iddiasn ortaya att. Onlar da Musaya (a.s.) hakemlik etmesi iin bavurdular. Musa (a.s.): Bu meselede kimin bilgisi var? dedi. Onlar Sen Allahn Peygamberisin, elbette bizden daha iyi bilirsin dediler. Musa (a.s.): Cenab- Hak size bir inek kesmenizi emrediyor, dedi. Onlar grnte sorduklar eylere cevap olmayan bu cevab Musadan (a.s.) iittiklerinde: Bizimle alay m ediyorsun. dediler. El-Hez: Oyun ve elence demektir. Raciz der ki: 182
Esmaiyyata bak 58, Ebi Ali El-Kalinin tarafnda.okuyamadm............................ bulunur. 182 El Emalisi 2/284 Fakat beytin birinci

Cahillerden olmaktan Allaha snrm dedi. nk - alaya g tren - sorunun cevabndan kmak cehalettir. Mu sa (a.s.) bundan Allaha snmtr. Peygamberlerle

beraber bulun mayan bir sfattr. Allah-u Alem, zellikle inei kesmeyi - baka bir hayvan deil - emretmitir. nk inek, kendisine tapndklar buzann cinsindendir. Bu, onlarn buzada grdkleri tazimin deeri dsn ve nefislerinde buzaya tapmay gidermeye icabet etmeleri bilinsin diyedir. Bakara:nek diinin ismidir. Sevr: kz ise erkein ismidir. Naka: Dii deve ve Cemel: Erkek deve gibi. mree (kadn) ve Recul (erkek) gibi. Bakarann menneslii lafzndan bakas iledir. Bakara ismi (Yarmak)dan alnmtr. Nitekim, (bir kii dierinin) karnn yardnda Bakara batneh denilmesi bundan dolaydr. nk inek (ya da kz) tohum ekmede yeri yarar. 68- Rabbine dua et bize o sr aklasn dediler. Allah diyor ki O ne yal ne de krpe. kisi aras bir inek. Size emredile ni hemen yapn dedi. 69- Tekrar Rabbine dua et, bize onun hepsini anlatsn dediler. O diyor ki: Sar renkli, parlak tyl bir inektir, bakanlara sevmi ve sr verir, dedi. 70- Ya musa! Rabbine dua et de onun nasl bir sr ol duunu bize aklasn, zira o, bizce kart. Biz, inaallah emredileni yapmaya yol buluruz, dediler. 71- Dedi ki, Allah yle diyor: O, henz boyunduruk al tna alnmayan, yer srmeyen, ekin sulamayan, serbest dolaan, renginde hi alacas bulunmayan bir inektir. Bu nun zerine, te imdi gerei anlattn dediler. Hemen inei (g bela) bulup kestiler, ama az kalsn kesemeyeceklerdi. Rabbine dua et bize o sr aklasn dediler. Hasann rivayet ettiine gre Peygamber (s.a.v.) yle buyurdu: Nefsim elimde olan Allaha yemin ederim ki (herhangi) bir inei bulup kesselerdi onlara yetecekti. Ancak onlar muka vemet gsterdiler. Allah da onlara zorlatrd. 183
183 Ebu Bekr b. Murdeviyeh, bni Ebi Hatim rivayet etmilerdir. Nitekim bni Kesir 1/199, Benzar 3/40 Kerful-Hafa, bni Ebi Hatim D rrl-Mensrdeki gibi 1/189 nakletmilerdir. Hepsi de Srr b. Muira el-Sartinin yoluyla: Ebu Amir-Ubade b. Mansur - Hasan Ebi Rafi -Ebu Hureyre merfu olarak rivayet etmilerdir. Bunun banda ziyadelik vardr. Bu zayf bir isnaddr. Abbad b. Mansuru, ilim erbab bir ok kii zayflat mtr.

Allah O ne yal ne de krpe dedi. Farid hakkn da iki yorum vardr: 1- Kocam yal, Bu Cumhurun grdr. Raciz der ki: Furride szyle ihtiyarlam demek istemektedir. Sururu ise, sadece bni Hibban salamlatm ve onun iin: Garib hadisleri rivayet ediyorlar demitir. Hafz Lisanul-Mizanda ondan nakletmitir. Belki de bu hadis onun garib hadislerindedir. Hasan- Basri onun cehaletine hkmetmitir. Mdellistir ve hadisleri Muanandr. Heyse mi Mcemmeda diyor ki: Bunu Benzar rivayet etmitir. Senedinde Abbad b. Mansur vardr. Bu kii zayftr. Senedin dier adamlar gvenilirdir. 6/134. Hafz bni Kesir: Bu hadis bu ynyle garibtir. En gzel hali Ebu Hureyrenin sz olmasdr. 6/134. Bu hadis baka rivayetlerde de gelmitir: 1- bni Cerir bunu bni Creycten mrsel olarak rivayet etmitir 2/205. eyh akir: Mrseldir, delil getirmek iin uygun deildir. demitir. Gerek olan onun Mudal hadisi olmasdr. Zira bni Creyc Etbaut-Tabiindendir. 2- krimeden bildirerek. Fayabi ve Said b. Mansur ve bnul-Mnzir krimeden bunu tahric etmilerdir ki (krime bunu) peygambere ulatryordu. Nitekim Suyutinin Drrl-Mensurunda da byledir 1/189. Bu hadis Katadenin mrselinde gelecektir. 3- Hadis mevkuf olarak bni Abbastan gelmi olup senedi sahihtir. bni Kesir de onu sahihletmitir 1/199. bni Cerir 2/204 ve bni Ebi Hatim rivayet etmitir. Nitekim Suyuti Drrde 1/190 bunu ifade etmitir. Hadisin lafz da udur: En dk inei alp kesselerdi onlara yetecekti. Fakat onlar mukavemet gsterdiler, Musaya (a.s.) inat ettiler, Allah da bunu onlara zorlatrd.

2- Farid, ok doum yapan, bylelikle karn geni olan demektir. nk Faridin szlk manas geni demektir. Bu baz mteahhirin (sonraki) alimlerin grdr. Racizin u iiriyle delil getirmilerdir: Fariz 184

184 Bu beytin okunmasnda hata meydana gelmitir. Dorusu Tahricut-Taberi sahibinin dedii gibidir. 2/190 Ya rabbi mevla hasidi sebaaz ala zi zani vecanib fariz. (Bkz): Mecalizu Saleb 264, El-Hayvan 6/66, 67 Ferrann Meanil-Kebiri 850, 1143

Bikr: Doum yapmayan kk. Bikr, hayvanlarn ve insanlarn diilerinden, kendilerine erkekleri ektirilmeyenler dir. Bu kelime Ba harfinin esresiyledir. Ba harfinin stnyle olan Bikr kelimesine gelince, bu da gen deveye denir. kisi aras bir ey. Avanun-Nasaf bir veya iki defa doum yapandr. Yani kkle byk aras. Bu , inein en kuvvetlisi ve en gzelidir. air der ki:.......................... O diyor ki, sar renkli bir inektir. Hasan- Basriden aktarldna gre safra sznden maksat ok siyahtr. Nitekim araplar der ki: Sar deve, yani siyah deve. airin sz bu manadandr: 185
185 air, Ea el-Kebirdir. Beyit de Divanndaki kasidedendir. s.219

Raciz der ki: Dier mfessirler de: O bilinen sarlktan rengi sar olan demektir. En dorusu da budur. nk aktr. nk Cenab- Hak: Fakiun levnha: Parlak renkli bir inektir. buyurmutur. Parlaklk ise sarln sfatlarndandr. Siyah renk parlaklkla vasflanamaz. Ancak yle denilir: ok siyah, kan krmz, bembeyaz, parlak yeil ve parlak sar. Sonra sarlktan kastedilen hakknda iki gr vardr: 1- Boynuzu ve trnann sarl, Bu Said b. Cbeyrin grdr. 2- Renginin hepsinin sar olmas, Bu da Mcahidin grdr. Parlak renkli. sznde yorum vardr: 1- iddetli sarlk. Bu bni Abbas ve Hasann grdr. 2- Halis sarlk. Bu da Kutrubun grdr. 3- Safi olan. Bu da Ebul-Aliye ve Katadenin grdr. Bakanlara nee verir. Burada iki yn vardr: 1- Onun sarl bakanlarn houna gider.*
* Mellifin ikinci grn zikretmedeine dikkat et.

Srr ile nee verir. Neeyle kalbin kendisiyle tesirlendii eydir. Fe rah ile gz ferahlandran eydir. Bakanlara nee verir. sznn iki yne ihtimali vardr: 1- Renginin gzelliiyle sevmi. Bylece inek sarlyla. 2- Vasfnn gzelliiyle, (nee verir). Sar olmakla vasf landrlmas, zelliinde fazladan bulunan bir arttr. Ancak sarln zikri getii iin birinci yne gre inek bir vasfl, ikinci yne gre ise iki vasfl olur. Rabbine dua etde onun mahiyetini bize aklasn, dediler. Onlar, ikinci beyandan sonra emre uymayp soruyu nc defa sordular. bni Creyc, Katadeden Resulullahn (s.a.v.) yle dediini rivayet eder: En dk inei kesmekle emrolundular. Fakat bunu kendilerine zorlatrnca Allah da onlara zorlatrd. Allaha yemin olsun ki eer onlar istisna etmeselerdi Ebede kadar kendilerine aklanmazd. Yani onlar. 186
186 bni Cerir bunu 2/206, Peygamberin (s.a.v.) yle dediini zikrettii bir lafzla rivayet etmitir: Bu mrseldir. Delil getirmeye uygun deildir. eyh akirin Taberinin tahricinde dedii gibi 2/206. Bundan nceki hadiste bu, hadisin rivayetleri zerine bahis gemiti.

Biz inaallah emredileni yapmaya yol buluruz. demeselerdi Ebediyyen onu bulamazlard. Dedi ki, Allah yle diyor: O, henz boyunduruk altna alnmayan bir inektir. Yani bir iin boyunduruuna girmemitir. Yer srmeyen.: aret, bir eyi yarmak demektir.Yani ekin iin yeri srenlerden olmamtr.
* ki para arasnda fazlalk vardr.

Ysir fiilinin balang fiili olduu sylenmitir. Buna gre mana, ona ekinin gerekli oluudur. Zira inek yeri sryordu ama ekin sulamyordu. Bu yn hi gr saylmaz. Hatta herkes bu gr reddetmitir. Serbest dolaan, renginde hi kusur bulunmuyan (bir inektir). Burada drt yorum vardr: 1- Ayplardan arnmtr. Bu Katade ve Ebul-Aliyenin grdr. 2- yapmaktan arndrlmtr. 3- Gasp ve alnt olmaktan salim, helal olandr. 4- * * dan arndrlm.
* * Burada kelime silinmitir.

iyete: Kusur. kelimesinde yn vardr: 1- Onda zel bir iaret yoktur. Bunu Suddi sylemitir. 2- Kendisinde bir renk yoktur, onun rengi siyaha veya be yaza zttr. 3- O, Vadahtr. Vadah, siyah ve beyaz renkleri toplayan bir renktir. Bu kelimenin asl Veeys-sb: Kuma iledi misalinden gelir. Bu da o elbisenin kusurlarn eitli renklerle gzelletirmektir. Hkmdarn yannda alan adama ...... denilmesi bu yzdendir. nk o, hkmdarn yannda yalann sslerki hkmdar onu kabul etsin. te imdi gerei anlattn. dediler. Burada iki yorum vardr: 1- imdi hakk akladn demektir. Bu Katadenin grdr. 2- Bunun manas, Musa (a.s.) o inei onlara aklad zaman bu falancann ineidir, ite imdi o inek hakknda hakk akladn dediler. Bu Aburrahman b. Zeydin gr dr. Hemen inei bulup kestiler, ama az kalsn kesemeyeceklerdi. Burada iki yorum vardr: 1- Onlar, fiyat yksek olduu iin az daha onu kesme ii ni gerekletiremeyeceklerdi. nk onlar o inei satn al dlar.bni Abbas, Muhammed b. Kabn anlattklarna gre, ldrlenin malndan derisi dolu altna onu satn aldlar. Ar lnn on katna da denilmitir. 2-Onlar, katilin bilinmesinde kendileri zerine bir skandaln kmasndan korktuklar iin neredeyse kesme iini yapmayacaklard. Bu Vehbin grdr. krime: Onun fiyat sadece altn idi demitir. Yine, onun bir yaban inei olduu sylenmitir. 72- (nek kesildikten sonra Allah buyurdu) Hani sizden biriniz bir adam ldrmt de onun katili hakknda birbirinizle atmtnz. Halbuki Allah gizlemekte olduumuzu ortaya koyacaktr. 73- Haydi imdi (ldrlen) adama, (kesilen inein) bir parasyla vurun dedik. Bylece Allah lleri diriltir, size ayetlerini gsterir. Umulur ki, dnr de gerei an larsnz. Hani sizden biriniz bir adam ldrmt de onun katili hakknda birbirinizle atmtnz. Yani srailoullarndan olan kiiyi kim ldrd? Onu kardeinin olu ldrmtr. Onun ldrlme sebebi hakknda iki gr vardr: 1- Onun gzel bir kz vard. Onunla evlenmek istiyordu. 2- Onun mirasn istedii iin (onu ldrd) ve baz kabilelerin onu ldrdn iddia etti.

Feddaratm fiha da iki yn vardr: 1- Ed-der, erilik demektir. airin sz bu manadandr: Yani dmanlarn zik zak izmesi. 2- Mehur olan budur. Ed-Der, mdafaa etmektir. Buna gre mana, ldrme hususunda birbirinizle ititiniz demektir. Rube b. Accac sz bu manadandr: 187
187 Divan 166.

3- Bunun manas ihtilaf ettiniz ve tarttnz demektir. Bunu Suddi sylemitir. Bu ayetin okuma sras sonra ise de hitap bakmndan. Veiz kale musa likavmihi innellahe yemrkm. ayetinden ncedir. nk onlar o kiiyi ldrdkten sonra inek kesmekle emrolundular. Ve katil hakknda ihtilaf ettiler. Allah giz lemekte olduumuzu ortaya koyacaktr. Yani Allah gizlediiniz ldrmeyi aa karacaktr. Bu meyanda Peygamber (s.a.v.): sizden birine k olmayan bir kayada bir i yapsa bile Allah onun amelini ortaya karr. 188
188Bunu Ahmed 3/28, Hakim 4/314, Beyhaki uabta, Mikatta olduu gibi 3/1466, Ebu Yala Drrde olduu gibi1/192 rivayet etmiler dir. Hepsi de Derracn Ebil-Heysemde onun da Ebu Saidul-Hudri den merfu olarak rivayetidir. Hakim: snad sahihtir, tahric etmemilerdir demitir. Zehebi bunu onaylam, Camius-sar sahibi onun sahihliine iaret etmitir. Feyzul-Kadir 5/306. Heysemi Mcemmada 10/225: Ahmed ve Ebu Yala rivayet etmitir. snadlar Hasendir demitir. Hepsinin eletirel yorumu vardr. Hakimin tashihi ve Zehebinin onayna gelince bunlar vehimdir. Nasl sahih olur? Zira hadisin isnadnda Derracn EbulHeysemden rivayeti vardr. Bu bilinen bir rivayettir. mam Zehebi bizzat kendisi bir ok kereler Mstedrekte zayflatmtr. Zira Derrac Mnker hadislerin sahibidir, Ahmed ve bakas onu zayflatmtr. Zehebi onun mnkerleri hakknda tercemesinde bu nshadan bir takm hadisler sevketmitir. Ayn ekilde bu nshadaki zayflktan dolay hadisin senedinin hasen olduu hkm doru olmaz. Hadisi Allame Albani Daiful-CamiusSarde zayflatmtr s/40. Tenbih: Onu rivayet etmitir. Bu ekilde deildir. Bu matbaa hatasdr.

Haydi imdi adama, bir parasyla vurun dedik. Alimler, ldrlene vurulan inein paras hakknda be ayr gre varmlardr: 1- Ona, inein uyluuyla vurulmutur. Bu, Mcahid, krime ve Katadenin grdr. 2- Ona, inein iki omuzu arasndaki bir parayla vurulmutur. Bu, Suddinin grdr. 3- Ona, inein kemiklerinden bir kemikle vurulmutur. Bu Ebul-Aliyenin grdr. 4- Ona, inein kulayla vurulmutur. Bu da bni Zeydin grdr. 5- Ona, Kuyrukta bulunan kuyruk sokumunun bandaki paralarla vurulmutur. O (Acbuz-Zeheb) topran rte medii bir paradr. Bu Ferrann grdr. Bazlar yardan az olan (parasyla vurulmutur demilerdir). Bylece Allah lleri diriltir. Yani maktle inein bir parasyla vurulunca Allah onu diriltti. Onun ismi Amildi. Beni kardeimin olu ldrtt dedi. Sonra ruhunu teslim etti. Kardeimin oullar da: Vallahi onu biz ldrmedik dediler. Bizzat grdkten sonra hakk yalanladlar. Ferra diyor ki: Bu kelamda hazif vardr.Takdiri udur: Ona bir ksmyla vurun dedik, vurdular ve dirildi, Allah lleri de byle diriltir. Cenab- Hak bununla yeniden diriltip haredilmeye delalet etmi onun diriltilmesinin sebebini, phe sahibine kark gelmesin diye kendisinde hayat olmayan lye vurmaya balamtr. Gerekten de o lye hayat ancak, kendisine vurulan eyden intikal etmitir ki phe kalksn ve delil kesinlesin. Allah bylece lleri diriltir. sznde iki yn vardr: 1- Bu, Musann (a.s.) kavmine sylediinden hikaye edilendir. 2- Bu, Allahtan Mekke mriklerine bir hitaptr. Size ayetlerine gsterir. Burada iki yn vardr: 1- Kudretinin alametini

2- lmden sonra dirilteminizin delillerini. Umulur ki akledersiniz. de iki vecih vardr: 1- Amel edersiniz. 2- bret alrsnz. 74- Ne var ki bunlardan sonra yine kalbleriniz katlat. te onlar (kalbleriniz) imdi katlkta ta gibi yahut daha da ileri. nk talardan ylesi varki iinden rmaklar fkrr. ylesi de var ki atlar da ondan su kaynar. Talardan bir ksm da Allah korkusuyla yukardan aa der. Allah yapmakta olduklarnz asla afil deildir. Sonra yine kalbleriniz katlat. Kalpleri katlamakla kime iaret edildii husu sunda iki farkl gre varlmtr: 1- Allah-u Teala ly dirilttiinde ondan katilin kim olduunu iittikten sonra bu ldrme olayn inkar eden lnn yeenlerine iaret edilmitir. Bu bni Abbasn grdr. 2- Cenab- Hak srailoullarnn tmne iaret etmitir. Bu gr savunan bundan sonra: Yani Cenab- Hak Musaya (a.s.) aklad tm ayetlerinden sonra (srailoullarna iaret etmitir). Kalbin katl hususunda iki yn vardr: 1- Onun sertliidir ki artk yumuamaz. 2- Onun kabaldr ki artk efkat gstermez. Bundan sonra. Burada iki yn vardr: 1- ly dirilttikten sonra. Bu takdirde hitap onlarn cemaatinedir. 2- lnn konumasndan sonra. Bu takdirde hitap, lnn kardeinin olunadr. te onlar (kalbleriniz) imdi katlkta ta gibi yahut daha da ileri. Yani katlaan kalpleriniz. Alimler Ev:Veyann buradaki ve benzeri yerlerde manasnda ki yay kadar yahut daha yakn oldu gibi. be farkl gre varmlardr: 1- Cenab- Hak her ne kadar bunu biliyorsa da muhatap lara anlalmaz hale getirilmitir. Nitekim Ebul-Esved ed-Deli der ki: 189
189 Basra kadsdr. En doru gre gre onun ismi Zalim b. Amidir. Aliye kraat okumutur. Yl 69da Basrada kasp kavuran Veba salgnn dan vefat etmitir. (Bkz): Tarihul-slam 3/94, Siyeri Alam Nbela 4/81, El-sabe 2/241. 190 Divan32, El-Eani 11/113 ve hbahur-Ruvat 1/17

Hi phesiz Ebul-Esved ed-Deli onlar sevme de phe iinde deildir. Ancak muhatabna bunun anlalma sn zorlatrmtr. Ebul-Esved bunu sylediinde kendisine: phe mi ediyorsun? denilmi. O da: Asla diye cevap vererek sylediine u ayeti kerimeyi delil getirmi: O halde biz veya siz, iimizden biri ya doru yol zerinde veya ak bir sapklk iindedir. sonra da: Bunu haber veren phe iinde midir? demitir. 2- Buradaki Ev, Ve: manasndadr. Bu takdirde mana: Onlar ta gibidir ve daha 191 katdr, eklinde olur. Ceririn u sz bunun gibidir: Kaddere
191 Divan-u Cerir 345, En-Nekaiz 969, bni Sadn tabakat 3/1/79 ve bnul-Enbarinin el-Ezdad 258.

Buradaki Bel: Bilakis. manasndadr. Yani. 3- Ev: Bilakis daha iddetlidir manasndadr. Nitekim Cenab- Hak: Onu yzbin veya daha ok kiiye peygamber ola rak gnderdik. (Saffat: 147) Yani, belki daha ok kiiye demektir. 4- Bunun manas mbahlktr. Bu takdirde mana, Eer onlar taa benzetirseniz ta gibidirler, tatan daha kuvvetli bir eye benzetirseniz o benzettiiniz ey gibidirler, demek ol ur.

5- Onlarn kalbi ta gibidir veya size gre daha katdr. Sonra Cenab-Hak: Zira talardan ylesi varki iinden rmaklar fkrr. buyurmutur. Yani kendilerinden rmaklar fkrd iin talarn iinden sizin kat kalbinizden daha faydal olanlar vardr. Sonra Allah-u Teala: Talardan bir ksm da Allah korkusuyla yukardan aa der. buyurmutur. Alimler Minhadaki He zamirinin nereye ait olduu hususunda iki ayr gre varmlardr: 1- Talara ait olmayp kalplere aittir. Bu takdirde kelamn manas: Kalblerden yleleri vardr ki Allah korkusundan itaat ederler. Bu gr bni Bahr zikretmitir. 2- Bu zamir talara aittir. nk en yakn zikredilendir. Bu gr savunanlar bu kez bu ta hususunda iki farkl gre varmlardr: 1- Bu ta buluttan yaan doludur. Bu gr seyrek olarak baz kelamclar savunmulardr. 2- Bu ekseri mfessirlerin grdr. Bu dalarn sert talardr. nk bunlar talarn en sertleridir. Bu gr savunanlar iki farkl gre varmlardr: a) Bu Cenab- Hakkn Musa (a.s.) ile konutuunda parampara ettii dadr. b) Bu genel olarak tm dalardr. Bu gr savunanlar Habta: Yuvarlanma. hususunda drt ayr gre varmlar dr: 1- Allah korkusundan yuvarlanann yuvarlanmasdr. Bu ayet nazil olmutur. 2- Baslm nshada beyazdr. 3- Kim ki Allahn emrini yceltirse sanki huulu olarak yuvarlanyor grnr.Nitekim Cerir der ki: 4- Cenab- Hak baz dalara bilin vermitir. Bylece onlar Allaha boyun emeyi aklederek ona itaat etmilerdir. Peygamberin (s.a.v.) yasland ktk hakknda rivayet edilenler gibi. 192
192 Ktn zlemi hadisi. Hadis imamlarna gre bu hadis mtevatirdir. nkar sahih olmaz. lim erbabnn ekserisi bu hadisin mtevatir olduunu aklamtr. Zehebi, bni Kesir, Kad yaz, Nevevi, bni Hacer, Suyuti vd gibi. Hafz bni Kesir hadislerden gzel bir seme yapmtr. 6/125 El-Bidaye ven-Nihaye. Yine Hafz bni Hacer Fethde 6/443 bunu yapmtr. Hafz bni Kesir demitir ki: Bir grup sahabiden bu isim imamlar ve bu meydann svarilerine gre kesinlik ifade eden yollarla gelmitir.

Peygamber (s.a.v.) ondan bertaraf edince onu zlemitir. Peygamberden (s.a.v.) yle dedii rivayet edilir: Cahiliyye dneminde bir taa bana selam verirdi. u anda ben onu biliyorum.193
193 Mslim Sahihinde 2/203-204, Ahmed Msnedindeki 5/90 Ebu Bekr b. Ebi eybe numara ile EtTayalisi 450, Darimi 1/12, Ebu Nuaym Delailun-Nbvvede 1/141, Tirmizi Menakibte 7/1 Tuhfe rivayet etmilerdir. Tirmizi: Hasen, garibtir demitir. Beyhaki Delailde 2/13 bni Hibban 8/139, Deylemi 164 rivayet etmilerdir.

Buna gre sz konusu edilen (meselenin) manas Dalardan yleleri vardr ki eer Kuran onlar nazil olsa Allah kor kusundan boyun eerek ve alalarak paralanrd. 75- imdi (ey mminler) onlarn size inanacaklarn m sanyorsunuz? Gerek u ki; onlardan vaktiyle bir zmre vard. Allahn kelamn iitirler, sonra onu iyice anlamalarn m teakip bile bile tahrif ederlerdi. 76- (Mnafklar) inanlara rastladklarnda nandk derler. Birbiriyle yalnz kaldklar vakit ise Allahn size atklarn (Tevrattaki bilgileri onlara anlatyor musunuz) (sakn sylemeyin). Zira Rabbiniz katnda onu sizin aleyhinize hccet getirmelerini salam olursunuz. Bunlar dnemiyor musunuz? derler. 77- Gizlediklerini de alenen yaptklarn da Allahn bildiinizi bilmezler mi? Onlardan bir zmre vard, Allahn kelamn iitirler, sonra onu iyice anlamalarn m teakip bile bile tahrif ederlerdi.

Bu hususta iki gr vardr: 1- Onlar yahudi alimleri ve Tevrat tahrif edenlerdir. Heveslerine uyarak ve rvetilerine yardm ederek helali haram, haram da helal klarlar. Bu Mcahid ve Suddinin grdr. 2- Onlar, Musann (a.s.) kavminden setii kimselerdir. Allahn kelamn iittiler ve onun emrine uymadlar ve sz kavimlerine haber vermeleri hususunda ........ ettiler. Bu Rebi b. Enes ve bni shakn grdr. ittikleri Allahn kelam hakknda iki gr vardr: 1- Tahrif ettiklerini bildikleri halde onu iittikten sonra. 2- Onu iyice anlamalarn mteakip tahrifin cezasn bi le bile. Birbiriyle yalnz kaldklar zaman. Bunlar hakknda iki gr vardr: 1- Onlar yahudilerdir. Mnafklarla yalnz kaldklarnda mnafklar onlara: Allahn size atn mslmanlara m anlatyorsunuz derlerdi. 2- Onlar yahudilerdir. Bir ksm dierlerine: Allahn size a tklarn (Tevrattaki bilgileri onlara anlatyor musunuz) derlerdi. Burada drt gr vardr: 1- Allahn size atn, yani size zikrettii eylerden demektir. Bunu Dahhak bni Abbastan rivayet etmitir. 2- Allahn tevratta size Muhammedin (s.a.v.) peygamberlii ve biseti ile ilgili indirdikleri. Rabbiniz katn da onu sizin aleyhinize hccet getirmeleri iin. Bunu Said b. Cbeyr bni Abbastan rivayet etmitir. Bu Ebul-Aliye ve Katadenin de grdr. Peygamberin (s.a.v.) kendileri ne maymunlarn kardeleri dediinde yapm olduu benzetme hakknda. 3- Onlar Beni Kureyza Yahudilerinin szlerini kastetmilerdir. Yahudil Yahudiler: Sana bunu kim syledi demilerdi. Bu olay Peygamberin(s.a.v.) onlara Ali b. Ebi Talibi (k.v.) gnderdiinde olmutur. 194 Bu mcahidin gr dr.
194 Hadis mudaldr. bni Cerir 2/252, rakam 1345, 1346, 1347, ile Mcahidden rivayet etmi ve: Peygamber (s.a.v.) Kureyza gn bni Hat ime ziyade etmitir. Suyuti Rval-Mensrde 1/199 hadisin nisbetini Abd b. Humeyd olan Mnzir.

4- Yahudilerden baz insanlar mslmanoldular. Sonra mnafk oldular. Onlar arap mslmanlarla atalarna yaplan azap hakknda konuuyorlard. Bunun zerine bir ksm dierlerine Allahn size at azab m onlarla konuuyorsunuz diyorlard. Bu Suddinin grdr. Allahn at. hakkndaiki yn vardr: 1- Allahn size rettiini. 2- Allahn hkmettiini, zira Feth araplara gre kaza ve hkmdr. airin sz bu manadandr: 195
195 Burada: Bani an fetehatikm ani ibaresi vardr.El-Emali 2/281

Kadeya: Fettah denilmektedir. u ayeti kerime: Ey Rabbiniz bizimle kavmimiz arasnda adaletle hkmet. (Araf: 89) bu manadandr. Rabbiniz katn da onu sizin aleyhinize delil getirmeleri iin. Burada yn vardr: 1- Liyhacckm bihi inde rabbikm. Burada Kitab zikri vecizlikten dolay hazfedilmitir. 2- Sizin aleyhinize delil ortaya kar da Allah katnda sizden stn ol urlar. Bu Hasann grdr.

3- Kyamet g nnde. Nitekim Cenab- Hak: Smme innekm yev mel kyameti inde rabbikm tehtasimn: Sonra phesiz sizde kyamet gn Rabbimizin huzurunda muhakeme olacaksnz. 78- Onlardan mmiler vardr ki bir takm kuruntular hari Kitab bilmezler. Onlarn bildiklerinin hepsi sadece zan ve tahminden ibarettir. 79- Vay haline o kimselerin ki kitab elleriyle yazarlar, sonra o yazdklar eyi az bir pa ra karlnda satmak iin Bu Allah katndadr derler. Ellerinin yazdkla rndan tr vay haline onlarn! Yine kazandklarn dan tr vay haline onlarn! Onlardan mmiler vardr ki. Burada iki gr var dr: 1- mmi, yazamayp okumayandr. Bu Mcahidin gr ve en ak yorumudur. 2- mmiler, Allahn gnderdii Peygamberi ve indirdii kitab tasdik etmeyip kendi elleriyle kitab yazanlardr. Cahiller kavimlerine dediler bu Allah katndadr. Bu bni Abbasn grdr. Yazmayan kimseye mmi ismi verilmesi hakknda iki gr vardr: 1- mmi kelimesi O, mmetten alnmtr. Yani mmetin (asl halidir) zerinde bulunduu asldr. nk mmi, yaratlnda kendisinde olmayan yazma zellii zerinde kalmaya devam etmektedir. Aann sz bu manadandr: * Elimam 2- O, mmden alnmtr. Onun mmden aln hakknda iki yorum vardr: a) O, mmden alnmtr. nk o kii anasndan doduunda nasl yazamy idiyse hala o hal zeredir. b) mmi kii anasna nisbet edilmitir. nk yazmak erkekler hakknda olup kadnlar hakknda deildir. Bylece erkeklerden yazmas olmayanlar yazmay bilmedikleri iin babalarna deil de analarna nisbet edilmitir. Bir takm kuruntular hari Kitab (Tevrat) bilmezler. Burada drt yorum vardr: 1- lla emaniyye yani bir takm yalanlar hari demektir. bni Abbas ve Mcahid bunu sylemilerdir. air demitir ki: 2- lla emaniyye Yani onlar kendileri iin olmayan Allaha temenni ediyorlar. Katade bunu sylemitir. 3- lla emaniyye Yani anlamadan okuduklar hari. Ferra ve Ksai bu grtedir: O bir temennide bulunduunda eytan onun dileine ille de (beeri arzular) katmaya kalkmasn. (Hac: 52) Yani eytan onun dileine bir ey katar. Kab. b. Malik der ki: Buradaki lla, Lakin manasndadr. Bu da dilcilere gre stisna-i munkat yani kesilmi istisnadr. Bu hususta zanna uymak dnda hibir salam bilgileri yoktur. (Nisa: 157) Nabia der ki: 196
196 Nabiann divan: 42.

Onlar ancak zannediyorlar. Burada iki yn vardr: 1- Yalan sylyorlar. Mcahid bunu sylemitir. 2- Bahsediyorlar. Bunu da Basrallar sylemilerdir. Vay haline o kimselerin ki kitab elleriyle yazarlar. Veyl hakknda alt gr vardr: 1- Bu azaptr. Bunu bni Abbas sylemitir. 2- Bu ktlemedir. Bu da Esmainin grdr. Yaktrdnz sfatlardan dolay yazklar olsun size. (Enbiya: 18)

air der ki: 3- Bu hzndr. Bunu Mufaddal sylemitir. 4- Bu utan ve deersizliktir. 5- Veyl, cehennemde bir vadidir. Bu Ebu Said el-Hud rinin grdr. 6- Bu Cehennemde bir dadr. Bu da Osman b. ffann grdr. Yani kitabta Peygamberin peygamberliini ve sfatn deitiriyorlar. Elleriyle. burada iki yorum vardr: 1- Her ne kadar yazmak ancak el ile oluyorsa da cenab- Hak bununla nisbetin gereklemesini kastetmitir. Lima halakte biyedi: Ellerimle yarattm. ayeti kerimesinde olduu gibi. 2- Bieydihim kelimesinin manas: yani kendiliklerinden demektir. Bunu bni Sirac sylemitir. 197

197 O, Muhammed b. Ahmed b. Bashan b. Aynud-Devle Bedrud-Din b. Es-Sirac ed-Dimekidir. Kratlar okutmaya ve nahve kar kmtr. Onun erdemleri ak marifetleri parlaktr. (Bkz): El-Bidaye ven-Nihaye 14/208, Ed-Drer el-Kamine 3/398, El-Vafi bil-Vefayat 2/159.

O yazdklar eyleri az bir para karlnda satmak iin. sznde iki yorum vardr: 1- Onunla dnya maln almalar iin. nk dnya mal mddeti az bir eydir. Nitekim Cenab- Hak: De ki dnya meta (eyas) az bir eydir. Bu Ebul-Aliyenin g rdr. 2- O azdr, nk haramdr. Yine kazandk larndan tr vay haline onlarn. Burada iki yn vardr: 1- Kitaplarn tahrif ettiklerinden (dolay veyl olsun onlara). 2- Gnah iledikleri gnlerden (dolay veyl olsun onlara). 80- (Beni srail) dediler ki sayl bir ka gn mstesna, ate bile dokunma yacaktr. De ki onlara: Yoksa Allah katndan bir sz m aldnz! ayet yle ise Allah mutlaka szn tutacak tr. Yoksa siz Allah hakknda bilir bilmez kunuup duruyorsunuz? (Cehennem hakknda byle dediler. Ken dilerine dnyada byle azttlar). Dediler ki sayl bir ka gn mstesna, ate bile dokunmayacaktr. Lems ile Mess arasndaki fark: Lems beraberinde hissettirmek olan dokunutur. Sayl gnler hakknda iki gr vardr: 1- Bunlar krk gndr. Bu Katade, Suddi, krime, Ebul-Aliyenin grdr. Dahhak bunu bni Abbastan rivayet etmitir. Bu gr savunanlar o gnlere krk saysn takdir etme hususunda ihtilaf etmilerdir. Bazlar: nk o gnler kendisinde buzaya tapndklar gnlerin saysdr., demilerdir. bni Abbas da yle demitir: Yahudiler, Tevrattaki bir mektupta, cehennemin her iki taraf arasndaki yryn krk yl kadar olduunu ve onlarn her yllk yry bir gnde katettiklerini, yry bittiinde azabn sona erip cehennemin helak edildiini bulduklarn iddia etmilerdir. Bu gr El-maddeh:saylan krk ile takdir edenin grdr. 2- Atein kendilerine dokunduu sayl gnler yedi gn dr. nk onlar iddia ettiler ki dnyann mr yedi bin yl dr. Ve onlar her bin senede bir gn azab ediliyorlar. Bu M cahidin gr ve Said b. Cbeyrin bni Abbastan rivayetidir. 81- Hayr! Her kim bir tek ktlk eder de onun ktl kendisini epeevre kuatrsa ite o kimseler cehennemliktir. Onlar orada devaml kalrlar. 82- man edip yararl i yapanlara gelince onlar da cennetliktirler. Onlar orada devaml kalacaklar. Evet her kim bir tek k tlk ederse.

Bela:Evet kelimesi olumsuz sorunun cevabdr. Neam:Evet kelimesi ise olumlu sorunun cevabdr. Ferra der ki: Kii arkadana Senin zerinde hibir eyin yoktur dese teki de: Neam: Evet dese bu, onun hi bir eyi olmadn tasdik etmedir. Eer Bela:Evet deseydi karsndakinin szn reddetmi olurdu. Bu takdirde mana: Evet benim senin zerinde hi bir eyin vardr olurdu. Kim bir ktlk ederse. Buradaki ktlk hakknda iki gre vardlar: 1- Bu ktlk, irktir. Bu Mcahidin grdr. 198

198 Mcahidin bir gr daha vardr. Bu da kalpleri kuatan gnahlardr. eyhul-slam bni Teymiye bunu ondan zikretmi ve: Sahih hadiste olduu gibi Mcahidin gr sahihtir demitir. (Sahih hadis: Kul gnah iledii zaman kalbinde siyah zerreler belirmeye balar). Ancak ktln irk ile tefsir edilmesi daha aktr. nk Allah Subhaneh ve Teala kazanlan ile kuatma birbirine zt klnmazlard. Hitapta irk komakla kuatc irk komak bir deildir. nk bu ikincisinde (o kii) tevbe etmemitir. eyhul-slam bni Teymiye daha sonra desteklemek istedii grn kuvvetlendirmeye balamtr. Dakaike mracaat et. 11201.

2- Bu, Allahn hakknda atei vadettii gnahlardr. Bu Suddinin grdr. Onun ktl kendisini kuatrsa. Burada iki yorum vardr: 1- O ktl zere lrse. Bu bni Creycin szdr. 2- O ktlk kiiye yollar kapatrsa. Bu bni Siracn grdr. 83- Bir zamanlar biz, Beni sraile Yal nzca Allaha kulluk edeceksiniz, anababaya iyi dav ra nacaksnz, yakn akrabaya, yetimlere, miskinlere iyi lik edeceksiniz diye emretmi, onlardan bunu tutacak larna dair sz alm ve nsanlara gzel sz syleyin, namaz kln zekat verin demitik. Ey Beni srail! Son unda aznz mstesna, yz evirerek geri dnp gittiniz. Bir zamanlar biz, Beni sraile Yalnzca Allaha kulluk edeceksiniz diye sz almtk. Yani Muhammedin (s.a.v.) geleceini demektir. nsanlar Ademin (a.s.) sulbnden karldklarnda buna Misak- Evvel:lk sz denilmitir. nsanlara gzel sz syle yin. Hasane eklinde sin harfinin stnyle okunursa, Muhammedin (s.a.v.) gnderilii hakknda doru sze demek olur. Eer Sinin tresiyle okunursa, insanlarn hepsine gzel sz syleyin yani insanlara iyi ahlak ile muamele edin demek olur. 84- (Ey Beni srail!) Birbirinizin kann dkmeyecek sizin, birbirinizi yurtlarndan karmayacaksnz diye rek sizden sz almtk. Hereyi grerek sonun da bunlar kabul etmitiniz. 85- Bir zaman sonra siz o kimseler oldunuz ki, artk o (verdiimiz szn tersine) birbirinizi ldrmeye, aranzdan bir zmreyi yurtlarndan karmaya, ktlk ve dmanlktan onlara kar birlemeye baladnz. Eer onlar size esirler olarak getirilirse, onlar esirlikten karmak size haram klnm ken esir mubadelesi yapyordunuz. Yoksa siz Kitabn bir ksmna inanp bir ksmn inkar ediyorsunuz? Sizden y le davrananlarn cezas olarak dnya hayatnda rsvay lktr. Kyamet gnnde ise en iddetli azaba itilmektir. Allah sizin yapmakta olduklarnzdan afil deildir. 86- Onlar ahirete karlk dnya hayatn satn alan kimselerdir. O halde onlardan azab azaltlmaz ve onlar, kendilerine yardm edilenlerden de olmaz. Birbirinizin kann dkmeyeceksiniz, birbirinizi yurtlarndan karmayacaksnz diyerek sizden sz almtk. Nefse gelince bu nefacatten alnmtr. Bu da kymetlilik demektir. nsan nefsi kendisindeki en enfes eydir. Diyara gelince bu da kendisinde makam binalarnn bulunduu mevkidir. G menzili bunun mafinasnadr. Halil demitir ki: Topluluun yerletii her yer kendisinde binalar olmasa bile onlarn yurdudur. ayet, hi kimse kan aktp birbirlerini yurtlarndan kartm mdr? denilirse bu hususta iki gr vardr:

1- Bunun manas, bir ksmnz dierinizi ldrmesin ve onu yurdundan kartmasn demektir. Bu Katade ve Ebul-Aliyenin grdr. 2- Bu ldrlenlere kar ksas edilenlere uygulanan ksastr. Bu hususta nc bir gr vardr ki o da udur: Enfsekm sz, kardelerinizi demektir. Zira kardeler bir kan gibidir. Ktlk ve dmanlkta onlara kar birlemeye baladnz. Yani birbirinizle yardmlamaya sm, kendisine yermenin mstehak olduu bir fiildir. El-udvan hakknda iki gr vardr: 1- O, hakka tecavz demektir. 2- O, zulumde ileri gitmektir. Eer onlar size esirler olarak getirilirse onlara esir muamelesi yapyordunuz. Hamza burada Esra eklinde okumutur. Esra ile Usara arasndaki fark hususunda iki gr vardr: 1- Esra, Esirin ouludur. Usarada Esrann ouludur. 2- Esra prangal olmasalar bile elde bulunan esirlerdir. Bu Ebu Amr b. Alann grdr. Usara ise prangal es irlerdir. 200
200 O, Zeben Ebu Amr b. Ala b. Ammar b. El-hiyandr. En sahih olan gre gre, Kraat ve gramercidir. Yl 154de vefat etmitir. Bkz: Et-Tarihul-Kebir 9/55, Siyeri Alam Mibela 6/407 el-Bidaye ven-Nihaye 10/113.

87- Andolsun biz Musaya kitab verdik. Arkasndan peygamberler gnderdik. Meryem olu saya mucizeler verdik. Ve onu Ruhul-Kuds ile destekledik. Ne zaman gnlnzden arzulamad eyleri sy leyen bir eli gelmise ona kar byklk tasladnz. Size gelen pey gamberlerden bir ksmn yalanlarken bir ksmn da l dryorsunuz. Andolsun biz Musa ya kitab verdik. Yani Tevrat verdik. Arkasndan peygamberler gnderdik. Takfiye, tba: Peinden getirmek demektir. Bunun manas, biz onun peinden getirdik demektir. Nitekim, birinin ardndan geldiinde steygafeyh denilir. iirin kafiyesine Kafiye ismi verilmesi iirin ardndan geldii iindir. Biz, Meryem olu saya mucizeler verdik. Burada yorum vardr: 1- El-beyyinat, deliller demektir. 2- Bu, incildir. 3- Bu da bni Abbasn u grdr: Beyyinat, saya verilen lleri diriltme amurdan ku sureti yaparak Allahn izniyle onu gerek ku haline getirmesi, hastalar iyiletirmesi gibi mucizelerdir. Ve onu Ruhul-Kuds ile destekledik. Burada yorum vardr: 1- Ruhul-Kuds, sann kendisiyle lleri diriltebildi i bir isimdir. Bu bni Abbasn grdr. 2- Bu ncildir. Cenab- Hakkn: te bylece sana da emrimiz le Ruhu (Kuran) vahyettik. ayeti kerimesinde Kur ana Ruh ismi vermesi gibi o incile de ruh ismini vermitir. 3- Bu en ak olan grtr: O, Cebrail (a.s.)dr. Bu da Hasan, Katade, Rebi, Suddi ve Dahhakn grleridir. Alimler Cebraile (a.s.) Ruh isminin verilmesi hususunda ayr gre varmlardr: 1- Ona Ruh ismi verilmitir, nk o bedenler iin olanruhlar konumundadr. O, Allah-u Tealadan getirdii aklamalar yaatr. 2- Ona Ruh ismi verilmitir. nk onun cisminin ekserisi inceliinden dolay ruhanidir. Dier Melekler de byledir. Bu ismin Cebraile zel klnmas onun erefinden dolaydr. 3- Ona ruh ismi verilmitir. nk Allah-u Tealann zerine olmakszn kendi katndan onun iin bir ruh yaratmasyla meydana gelmitir.

Kuds hakknda ise gr vardr: 1- O, Allah-u Tealadr. Bu yzden saya Ruhul-Kudus ismi verilmitir. nk Cenab- Hak onu babasz olarak yaratmtr. Bu Hasan, Rebi ve bni Zeydin grdr. bni Zeyd yle demitir: Kuds ve Kudds ayn eydir. 2- O, arnmadr. Cenab- Hak sanki Kudus ile gnah lardan temizlenmeye delalet etmitir. 3- Kuds, berekettir. Bu Suddinin grdr. 88- (Yahudiler peygamberlerle alay ederek) Kalpleriniz perdelidir dediler. Bilakis kfr ve isyanlar se bebiyle Allah onlara lanet etti. O yz den ok az inanr lar. Kalpleriniz perdelidir, dediler. Burada bir takm yorumlar vardr: 1- Yani rtler ve kapaklar iindedirki anlayamaz. Bu bni Abbas, Mcahid, Katade ve Suddinin grleridir. 2- Yani iim kaplardr. Bu Atyyenin gr ve Dahhakn bni Abbastan rivayetidir. Bilakis kfr ve is yanlar sebebiyle Allah onlara lanet etti. Lanet, kovmak ve uzaklatrmak demektir. Semahn sz bu manadandr: 201
201 Divan 92, Mecazul-Kuran (461), her iki kaynakta da Mekabezenbi ibaresi vardr. Taberi bunu naklemitir. 2/928 Onda Mekanezenbi olarak gemitir.

O yzden ok az inanrlar. ayetinde iki yorum vardr: 1- Bunun manas, o kimselerden inanan azdr, demektir. Bu Katadenin grdr. nk ehli irkten iman edenler ehli kitaptan iman edenlerden daha oktur. 2- Bunun manas, ellerinde bulunann azna iman ederler demektir. Bu gr Katadeden rivayet edilmitir. Burada Ma harfinin manas anlam kuvvetlendirme badr. Nitekim Mhelhel yle syler: 202
202 El-Kamil 2/6, erhu evahidil-Muni 247, Mucenu ustucime 96.

89- Daha nce kafirlere kar yardm isterlerken ken dilerine Allah katndan Tevrat dorulayan bir kitap gelipte Tevrattan bilip rendikleri gerekler kar lar na dikilince derhal inkar ettiler. te Allahn laneti by le inkarclaradr. 1- Birinci gazab sa (a.s.)y inkar ettikleri iindir. kinci gazap ise Muhammedi (a.s.) inkar ettikleri iindir. Bu Hasan, krime, abi,Katade ve Ebul Aliyenin grleridir. 2- Bu gazab onlarn evvelce: zeyr Allahn oludur demeleriyle kafir olular, Allahn eli kapaldr demeleri, Allahn kitabn tahrif etmeleri ve Muhammedi (a.s.) inkar etmeleri sebebiyledir. 3- Bunlara gazap lazm olunca tekitli olarak olmutur. Kafirler iin aalatc bir azap vardr. El-Muhin: El-Mzill (horlayc) demektir. Azab ise iki ksmdr: Bunlardan horlayc olan kafirlerin azabdr. nk bu azab onlarn gnahlarn artmaz. kincisi: Horlayc olmayandr. Bu da kendisinde sahibini arndrc zellii bulunan bir azabtr. Mslmanlardan hrszlk yapann elinin kesilmesi, zina edene had cezas uygulanmas gibi. 91- Kendilerine, Allahn indirdii Kurana iman ed in denilince biz sadece bize indirilene inanrz derler. Ondan bakasn inkar ederler. Halbuki O Kuran, kendi ellerinde bulunan Tevrat dorulayc olarak gelmi Hak bir kitaptr. Ya Muhammed! Onlara ayet siz gerekten inanyor idiyseniz daha nce Allahn peygamberlerini neden ldryorsunuz deyiverir. 92- Andolsun Musa size apak mucizeler getirmitir. O, aranzdan ayrlp bir mddet Tura gidince, zalimler olarak buzay (tanr) edindiniz ona taptnz. Onlara Allahn indirdiine iman edin denildiinde. Yani Kurana.

Biz (ancak) bize indirilene inanrz. derler. Yani Tevrata. Ondan bakasn inkar ederler. Yani ondan sonra geleni. Halbuki O haktr. Yani Kuran haktr. Kendi ellerinde bulunan dorulayc. Yani Tevrat. nk Allahn kitaplarnn bir ksm dierini dorular. Onlara ayet siz gerekten inanyor idiyseniz daha nce Allahn peygamberlerini neden ldryorsunuz deyiverir. Bunun manas, niin ldrdnz demektir. Burada gemi zaman fiili, mstakbel zaman fiili ile ifade edilmitir. Bu sfat konumunda caizdir. Nitekim Cenab- Hak: eytann syleyeceklerine tabi oldular. buyurmutur. Yani onun sylediklerine demektir. air der ki: 204 204 Divan 146, Hana seful-Buhturi 109, Lisanda (Lisanul-Arabta) Kun maddesinde olup iirde ( ) eklindedir. Taberi bunu nakletmitir. 2/351. Orada da ( ) eklindedir. eyh Ahmed akir, beyiti dzeltmitir. taberide ona bak. 2/351 Yani yarn olacak olan demektir. Bunun manasnn:ayet siz mminler idiyseniz peygamberlerin ldrlmelerine neden raz oldunuz? eklinde olduu sylenmitir. 93- Hatrlayn ki, sizden sz alm da Turu stnze kaldrm size verdiklerinizi kuvvetlice tutun, sylenenleri iitin demitik. Buna mukabil iittik ve isyan ettik dediler. Kfrleri sebebiyle kalplerine buza sevgisi iirildi. De ki eer inanyorsanz, imannz size ne kt eyi emrediyor! Size verdiklerinizi kuvvetlice tutun. Yani ciddiyetle ve gayretle sylenenleri iitin. Burada iki yorum vardr: 1- Yani iittiinizi yapn. 2- Yani iittiinizi kabul edin. Nitekim: Allah kendisine hamdedini iitti denilmitir. Yani Allah onun hamdini kabul etmitir. Raciz der ki: 205 205 Taberi tarihine bak. ( 168). Bu beyit, Hanbeden, Cubeyr b. Dahhak adyla arlan Drar oullarndan bir kiidir. ittik ve isyan ettik dediler.Burada iki yorum vardr: 1- Onlar bunu gerek manada sylemilerdir. Bunun ma nas, senin szn iittik, emrine isyan ettik demektir. 2- Onlar bunu sylemediler ancak bunu gsteren iler yaptlar. Bu durumda ileri, szleri yerine geti. Nitekim air der ki: Kfrleri sebebiyle kalplerine buza sevgisi iirildi. Burada iki yorum vardr: 1- Musa (a.s.), inei teskin edip suya sald. nei seven hi kimse onun dudaklar arasnda bir altn art belirmeyin ceye kadar o suyu imediler. Bu Suddi ve bni Creycin grdr. 2- Onlarn kalplerine buza sevgisi iirildi. Nitekim, falancann kalbine falanca sevgi iirildi denilmektedir. Zheyr der ki: 206
296 Zheyrin Divan 399.

94- Ya Muhammed onlara de ki: ayet (iddia ettiiniz gibi) ahiret evi Allah katnda dier insanlara deil de zel olarak yalnzca size aitse ve bu iddianzda doru iseniz haydi lm temenni edin (bakalm)! 95- Onlar, ellerinin yapp koyduu iler (gnah ve isyanlar) sebebiyle hibir zaman lm temenni etmeyeceklerdir. Allah zalimleri iyi bilir. 96- Yemin olsun ki, sen yahudiler yaamaa kar insanlarn en hamisi* bulursun. Putperestlerden her biri de arzular ki, bin sene yaasn. Oysa ki yaratlmas hi kimseyi azaptan uzaklatrmaz. Allah onlarn yapmakta olduklarn birer birer grr. De ki: ayet (siz iddia ettiiniz gibi) ahiret evi Allah katnda dier insanlara deil de zel olarak yalnzca size aitse ve bu iddianzda doru iseniz haydi

lm temenni edin (bakalm)! Yani Yahudiler Cennetin - dier insanlara deil de zel olarak kendilerine ait olduklarn iddia ediyorlard. Burada iki gr vardr: 1- nsanlarn hepsine deilde (yalnzca kendilerine). 2- Muhammed ve ona inanan Ashab hari (yalnzca....) Bu da bni Abbasn grdr. Denildi ki: Doruysanz lm temenni edin. nk Cennet ehlinden olduuna inanan birisi iin - lm - cennet nimetlerine varacandan ve dnya eziyetlerinden kurtulacandan dolay - hayattan daha sevimlidir. Peygamberden (s.a.v.) yle dedii rivayet edilmitir: ayet Yahudiler lm temenni etselerdi hemen lrler ve cehennemdeki yerlerini grrlerdi 207 207 Bunu Ahmed 1/148, bni Cerir 2/362 rivayet etmilerdir. eyh Ahmed akir bunu tashihetmitir. Suyuti DrrlMensurde bunu eyheyne (Tirmizi ve Nesaiye), bni Mrdeveyhe ve Ebu Nuayma nisbet etmitir.. Heysemi Mcemmada 8/228. Bunu Ahmed, Ebu Yala rivayet etmilerdir. Ebu Yalann adamlar sahih ravilerdir, demitir. eyh Ahmed akir bunun peinden: Ahmedinisnadtaki adamlar 2226da sahih hadis ravileridir demitir. Taberinin tahrici 1/363 Ben derim ki: Bezzar bunu Keful-Estarda 3/40 ki gibi zimmen rivayet etmitir. Bunu Bezzar rivayet etmitir. Adamlar sahih rivayet eden adamlardr, demitir.

Sonra Cenab- Hak: Onlar, ellerinin yapp koyduu iler sebebiyle hibir zaman lm temenni etmeyeceklerdir. Onlarn yalanlarnn gerekleiini bildirmek iin buyurmutur. Onlarn lm temenni etmeyi aklamay terketmesi hakknda iki gr vardr: 1- Onlar Peygamberin (s.a.v.) dedii gibi temenni eder lerse hemen leceklerini biliyorlard. Bundan dolay lm temenni etmediler. Bu bni Abbasn grdr. 2- Cenab- Hak onlar temenniyi aa karmaktan- bu Peygamberin (s.a.v.) ayeti olsun diye - evirmitir. Sonra Cenab- Hak: Kesinkes sen onlar yaamaa kar insanlarn en harisi bulursun buyurmutur.Yani Yahudileri. Her biri de. Yani mecusiler. nk mecusiler: Arzular ki bin yl yaasn. Yaamaktaki arzular onlar hayata olan hrslarndan dolay bin yl kadar yaamay istemee vardrmtr. Bu kimseler Cennetin zel olarak kendilerinin olduunu sylyorlard. Onlar hayata sevgileri tm insanlardan daha fazlayd. te bunlardan hi kimseyi azaptan uzaklatrmaz. Yani onu azabtan uzaklatrc deildir. Yaatlmalar. nk arzuladklar mr kendilerine verilseydi, bu mr isyanlarna kar onlardan azab defetmezdi. 97- De ki Cebraile kim dman ise unu iyi bilsin ki Allahn izniyle Kuran senin kalbine bir hidayet rehberi, nce gelen kitaplar dorulayc ve mminler iin de mjdeci olarak indirmitir. 98- Zira kim, Allaha meleklerine, peygamberlerine, Cebraile ve Mikaile dman olursa bilsinki Allahda inkarc kafirlerin dmandr. De ki Cebraile kim dman ise unu iyi bilsin ki Allahn izniyle Kuran senin kalbine bir hidayet rehberi olarak indirmitir. Bu ayetin sebebi nzulu udur:bni Sariyya ve Fedek yahudilerinden bir grup, Peygamber (s.a.v.) 208 Medineye geldiklerinde kendisine unu sordular:
208 Hafz bni Hacer Tahricu Ehadisul-Keafta s.9 syleriz. Yine bunu Salebi, Vahidi ve Beavi zikretmi ve yle demilerdir bni Abbasn rivyetine gre Fedekten yahudi hahamlarndan kendisine Abdullah b. Sariyya denilen bir haham diye balayan hadisi zikretmitir. Bu haberin senedine vakf olamadm. Belkide bu Kelbinin Tefsirinden Ebu Salihin kendisinden riayetiyle gelmi bir hadistir. Ben derim ki: ayet hadis bu yoldan ise kelbiden dolay gerekten zayftr. Zira o hadisi terk edilen bir kiidir. Br ksmnca. Bu hadisin baz fkralar (versiyonlar) sahih hadislerde gelmitir. Bu versiyonlar bazlar Sahihayn, Ahmedin Msnedi vd. bulunmaktadr.

Ey Muhammed senin uykun nasldr? Zira bize ahir zaman peygamberin uykusunu nasl olduu haber verildi. Onlar: Ey Muhammed doru syledin imdi bize erkekten ve ya kadndan olan ocuu (kelliklerini) haber ver dediler. Peygamber de (s.a.v.): Kemikler, sinirler ve damarlar er kektendir. Et, kan, trnak ve tyler kadndandr buyurdu. Bir de

daylarna hi benzemeyip amcalarna benzeyen veya amcalarna hi benzemeyip daylarna benzeyen ocuun durumu nedir? dediler. Peygamberde (s.a.v.): Hangisinin suyu fazla olursa ona benzer buyurdu. Onlar bu sefer yine: Doru syledin ey Muhammed, imdi de Rabbinin ne olduunu bize bildir dediler. Bunun zerine Cenab- Hak: De ki Allah birdir (hlas:1) 1.ayetin sonuna kadar indirmitir. bni Sariya bunun zerine bu bir haslettir. Yani o Allahn buyruunu sana getiren bir melektir. Eer onu bana sylersen sana inanr ve sana tabi olurum dedi. Peygamber de (s.a.v.): O Cebraildir buyurdu. O da Bu bizim dmanmzdr. Sava, iddet ve harp indirir, Mikail ise mjde ve bolluk indirir. O sana gelen Mikail ise sana inanrz dedi. O anda mer b. Hattab (r.a.): Ben ehadet ederim ki, kim Cebrailin dman ise Mikailin de dmandr dedi. Ve Allah-u Teala bu ayeti indirdi. Cebrail ve Mikaile gelince bunlar bir isimdir. Bunlardan biri Abdullah (Allahn kulu) dieri de Ubeydullah (Allahn kulcaz) anlamna gelir. nk lAllahtr, Cebr ise kuldur. Yine Mika, kulcaz anlamna gelir. Bylece Cibril, Abdullah manasna, Mikail de Ubeydullah manasna gelir. Bu bni Abbasn grdr. Mfessirlerden hi kimse buna kar kmamtr. Eer denilirse ki niin Cenab- Hak: Zira kim, Allaha, meleklerine, peygamberlerine Cebraile ve Mikaile dman olursa bilsin ki Allah da inkarc kafirlerin dmandr buyurmaktadr. Halbuki Cebrail ile Mikail Me leklerin umumuna dahildir. Niin o ikisini zel olarak zikret ti. Bu sorunun iki cevab vardr: 1- Onlar ereflendirilmek ve ayrcalkl klnmak iin zel olarak zikredilmilerdir. 2- Yahudiler, Cebrail bizim dmanmz, Mikail ise bizim dostumuzdur deyince zel olarak zikredildiler. nk Ya hudiler kendilerinin Allahn ve Meleklerinin dman olmadklarn iddia ediyorlard. Cebrail ile Mikail ise Melekler topluluuna ait idiler. Cenab- Hak yahudilerin yorumlad tahsislii iptal etmek iin o ikisine ayeti kerime de yer vermitir. Sonra da: Allah da kafirlerin dmandr demi. Onlarn dmandr dememitir. nk onlarn dmanlk tan imana intikal etmeleri caiz olabilir. 99- And olsun ki sana apak ayetler indirdik, Onlar hi kimse inkar etmez, ancak fasklar inkar eder. 100- Ne zaman onlar bir andlama yaptlarsa, yine kendilerinden bir grup onlar bozmad m? Zaten onlarn ou iman etmez. 101- Allah tarafndan kendilerine, yanlarnda bulunan tasdik edici bir eli gelince ehli kitaptan bir grup, sanki Allahn kitabn bilmiyormu gibi srtlarnn arkasna atarcasna terkettiler. 102- Sleymann hkmdarl hakknda onlar, eytann sylediklerine tabi oldular. Halbuki Sleyman kafir olmad. Lakin eytanlar kafir oldular. nk insanlara sihri ve Babilde Harut ile Maruta indirileni retiyorlard. Halbuki o iki Melek herkese Biz imtihan iin gnderildik, sakn yanl inanp ta kafir olmayasnz dedikten sonra ancak sihir ilmini retirlerdi. Onlar o iki melekten kar ile kocasnn arasn aan eyleri reniyorlard. Bycler, Allahn izni olmadan hibir husus ta zarar veremezler. Onlar kendilerine fayda vereni de il de zarar vereni renirler. Onlar kesinlikle bilmiler dir ki, kim onu satn alrsa, onun ahiretten nasibi yoktur. Karlnda kendi varlklarn sattklar ey ne ktdr. Keke bunu anlasalard! 103- Eer onlar Allaha inanp kendilerini ktlkten korumu olsalard, phesiz, Allah tarafndan kendilerine verilecek sevap daha hayrl idi. Eer bunu bilselerdi ne iyi olurdu.

 Sleymann hkmdarl hakknda onlar, eytann sylediklerine tabi oldular. Tefsir erbab bunun sebebi hakknda iki farkl gre var mlardr: 1- eytanlar hafiften iitme yoluyla sihir elde ediyorlard. Cenab- Hak, Sleyman b. Davud (a.s.) buna muttali klarak eytanlarn elinden onu alm ve Krsisinin altna gmmt. Cinlerin Krsiye yaklamaya gleri yetmiyordu. nsanlar Sleymann (a.s.) vefatndan sonra: Sley mann rzgar ve eytanlar kendisine boyun ediren ilmi onun krsisinin altndadr dediler. Sonra onu oradan kardlar ve: Sleyman sihirbazd, peygamber deildi dediler. Daha sonra onu rendiler ve rettiler. Bunun zerine Cenab- Hak bu ayette Sleymann (a.s.) bundan uzak olduunu beyan etti. 2- Asaf b. Barhiya Sleymann (a.s.) katibi idi. eytanlardan bir grup ile sihir olarak yazp Sleymann (a.s.) kknn altna gmdkleri bir kitap zerinde anlamaya vard. Daha sonra eytanlar Sleymann (a.s.) vefatndan sonra: Bu Sleyman (a.s.)n sihridir dediler. Cenab-Hak: Sleyman (a.s.) onlarn bu szlerinden beri kld ve: Sleyman kafir olmad buyurdu. Halbuki onlar Sleyman (a.s.)a kfr nisbet etmemiler ama sihri nisbet etmilerdir. Fakat sihir yapmak kfr olunca bunlar onu kfre nisbet etmi gibi oldular. Fakat eytanlar kafir oldular. buyurdu. Burada iki gr vardr: 1- Onlar, Sleyman (a.s.)a sihri nisbet etmekle kafir oldular. 2- Onlar sihirden elde ettikleri kafir oldular. nsanlara sihri retiyorlard. Burada iki yn vardr: 1- Onlar o sihri insanlarn kalbine attlar. nsanlar da onu rendiler. 2- Onlar, insanlara kkn altndan sihri kartmalar iin yol gsterdiler. Onlar da onu rendiler. Babilde Harut ile Maruta iki melee indirileni. Buradaki Ma harfi hakknda iki yn vardr: 1- O, Ellezi manasndadr. Bunun takdiri iki meleke indirilen eyi eklindedir. 2- O, Nefy (olumsuzluk) manasndadr. Bu takdirde mana, iki melee indirilmedi eklinde olur. 209
209 Bu yn hi bir ey saylmaz. bnul - Enbari: Bu yn gerekten zayftr, nk grnn aksidir. Bunun dndaki mana daha iyidir. (Bkz): bnul-Enbarinin El-Beyan fi garibi irabil-Kuran. 1/114

El-Melekeyn kelimesinin iki ekilde okunuu vardr. Birincisi, lamn esresiyledir. (Elmelikeyn) eklinde olursa bu ikisi Babilin hkmdarlarndan ve kabalarndan olan (Harut ve Marut) adl kiiler olur. Bu Ebul-Esved Ed-Dclinin grdr. kinci kraat lamn stnyledir. Yani meleklerden olan bu kiiler demektir. 210
210 Bu kraat Dahhak b. Nesahimden gelmitir. O kraat ondan bni Ebi Hatim senediyle rivayet etmitir. Nitekim bni Kesir de bunu bel irtmitir. 1/137

Burada iki gr vardr: 1- Yahudi sihirbazlar, Allah-u Tealann sihri, Cebrail ve Mikailin lisanyla Sleyman b. Davuda indirdiini iddia ettiler. Cenab- Hak da bu ayetle onlar yalanlad. Buradaki cmlede takdim (ne alma) ve tehir (geciktirme) vardr. takdiri u ekildedir: Sleyman kafir olmad, Allah iki melee bunu indirmedi, fakat eytanlar kafir oldular ki onlar Babilde Harut ve Marut adl kiilere sihri retiyorlar d. Bu kiiler Babildeki iki adam idiler. 2- Harut ve Marut iki Melek idiler. 211
211 Bu kssann doru oluunda bir ok ilim erbab ihtilaf etmitir. Bazlar onun israiliyyatndan olduuna hkmetmitir. Dolaysyla sahih olmayp aksine batldr. bni cezir, Kadi yaz, Hafz el-Iraki, bni Kesir, eyh Albani, Ahmed akir, eyh Abdullah es-Sddk el-ramari gibi. Bazlar bunu Allah-u Teala, insanlara bir ok nimetleri vermesine ramen onlarn gnah ilemelerini Meleklere bildirince onlar insanlarn Cenab- Hakka kar asi olmalarna ardlar. Cenab- Hak da onlara: Eer siz onlarn yerinde olsanz siz de onlar gibi yapardnz buyurdu. Onlar da: Seni, bunun bize gerekmesinden tenzih ederiz dediler. Bunun zerine Allah-u Teala onlara yeryzne inmeleri iin iki melek semelerini emretti. Onlar da Harut ile Marutu setiler ve bunlar yeryzne indirildiler. Cenab- Hak bu ikisine, Allaha irk komamalar, hrszlk yapmamalar, zina etmemeleri,

iki imemeleri ve haksz yere Allahn haram kld can ldrmemeleri dnda hereyi helal etti. Bunlar (yeryznde) insanlar arasnda hakemlik yapyorlard. Bunlara kocasna hasmlk yapan bir kadn getirildi. Kadnn ismi arapa Zehre farsa, Fendereht idi. Bu kadnn arzusu Meleklerin iine dnce onu istediler. Kadn da onlara, bir puta tapp iki imedike kendilerine varmayacan belirtti. Ve ikiyi itiler, puta tapndlar, kadnla beraber oldular ve yoldan geerken kendilerini gren bu kiiyi bu durumlarn yaymasn diye ldrdler.

******Cenab- Hak onlar hasenletirmitir. Hafz bni Hacer gibi. Hatta bni Hacer onun iin bir blm tahsis etmitir. Ba zlar bu kssann mtevatir olduunu iddia etmitir. Mus haddis Kimaninin gibi. Nazmul- Mtenasip velttak da belirttii zere bu kssa, baz ravilerin ehli kitaptan aldk lar israiliyyat kabilindendir. Msrl Arap alim Ahmed akir hibir kitapta bulamayaca ekilde bunun batl olduunu ayrntl olarak gstermitir. Buna Msnedde 6178 nolu hadisin yannda bak. Fazla tafsilat iin bnul-Cevzinin Et- Talk ala tadil- Mesip de 1/123 bu ayetler iin Et-Tefsirus-Sahiha mracaat et. mam Kurtubi bu kssann ha be rini nakletmi sonra kssa hakknda u yorumu yapmtr: Bu nun hepsi zayf ve uzaktr. Hibir doruluu yoktur. Ve: Melekler Allahn ikram edilmi kullardr. Yldzlar da insandan nce yaratlmtr. Zhre yldz da bunlardandr. Cenab- Hak onlar yeryzne indirmitir. Bunun sebebi, Allah-u Teala insanlarn gnahlarn meleklere bildire rek - ki o insanlara birok nimetler verdii halde - onlara yle demitir: Siz onlarn yerinde olsanz onlarn yapt gibi yapardnz. ***** Sonra o kadna bir sz rettiler ki onu syleyen semaya ykselebiliyordu. O da bunu syledi ve ykseldi. sonra inmek iin syleyecei sz unuttu ve yldza evrildi. Kab diyor ki: Allaha yemin olsun ki bunlar dnyaya indirildikleri gn daha akam olmadan nehyedildikleri hereyi yaptlar. Melekler buna aakaldlar. Daha sonra Harut ile Marut semaya ykselmeye g yetiremediler. Artk insanlara sihir retiyorlard. Rebiden zikredildiine gre bunlarn indirilileri dris (a.s.) zamannda idi. Sihire gelince insanlar bunun manasnda ihtilaf ettiler: Bir grup dedi ki: Sihirbaz, sihiriyle insanlarn grlerini deitirip, insan eee evirmeye ve bir takm grler ve cisimler meydana getirmeye g yetirebilir. Baka bir grup ta: Sihir, Sihirbazn yapt bir takm hileler ve manalardr, bir eye o eyin tersi olduu hayal ettirir. Uzaktan serab grenin onun su olduunu hayal etmesi gibi. 212
212 Ehli Snnet vel-Cemaate gre bilinen o dur ki, Bu sihrin hakikat vardr. Eskiden Mutezilenin ve sz olarak onlarn yolundan gidenlerin sihrin hakikatini inkar etmeleri gibi deildir. Onlar sihrin mcerred hayaller vehimler olduunu zannetmilerdir. Sihrin bir hakikat ve tesiri yoksa o zaman Cenab- Hak neden kitabnda ondan saknmay belirtmi ve: Dmlere fleyenin errinden buyurmutur. Ve yine nedeh Bakara sresinde sihirbazlarn sihirleriyle kar koca arasn ayrdklarn zikretmitir. Cenab- Hakkn bu iki ayette zikrettii ancak iirin bir tesiri ve hakikat olduuna delildir. Bu kendisine bir nebze, bak asn ve salim bir ftrat bahsedilen kimseye kapal deildir.

Yine hzl bir ekilde giden sefine yldzlarn grenin onlarla birlikte dalarn ve aalarn da gittiini hayal etmesi gibi. Hiam 213 b. Urve 214 babasndan o da Aieden (r.a.) yle syledii rivayet etmitir:
213 O, hiam b. Urve b. Zbeyr Avvam Ebul-Munziredir. Gvenilir bir imamdr. Babasndan ve Tabiun byklerinden bir gruptan hadis iit mitir. 214 O, Urve b. Zbeyr b. Avvam b. Huveylid Ebu Abdullahtr. Tabinin yedi fakihinden biridir. Gvenilirdir. Yl 93te vefat etmitir. Bundan baka olduu da sylenmitir. Bkz:bni Sadn Tabakat 5/178, Tarihul-Buhari 7/31, El-Bidaye ven-Nihaye 9/101, Tarihu bni Asakir 11/280 Ba. 215 O, Aie binti Ebi Bekr es-sddk b. Ebi Kuhafedir. Mutlak olarak mmetin en bilgili kadndr. Yl 57de vefat etmitir. Baka bir tarihte vefat ettii de sylenmitir. Bkz: bni Sadn Tabakat 8/58, Hil yetl-Evliya 2/42, Usudul-Gabe 7/188, El-Bidaye ven-Nihaye 8/91.

Peygambere (s.a.v.) Beni Zrrik Yahudilerinden kendisine Lebid b. El-Esam denilen bir yahudi by yapt. Hatta Peygamber (s.a.v.) bir i yaptn tasavvur ettii halde bu ii yapmyordu. 216

216 Bu hadisi Buhari 10/192-197, Mslim 2/180, Ahmed 6/63, 69, 57, bni Mace 45, 35, bni Cerir et-Taberi 2/437, bni Sad 2/214 hepsi de Hiamn Aieden rivayeti yoluyla rivayet etmilerdir. Bu hadis, sahih hadisleri inkar eden ve onlarn akllarna uymadn iddia eden dnemin mutezilerine iddetli bir hcuma maruz kalmtr. Bir ksm hadisi inkar etmekle kar km, bir ksm senedine tan etmi- Menas sahibi gibi- bir ksm oada eyheynin saygnlklarna layk olmayan haber ile onlarn deerini drmeye almlardr. Kendisinde phe olmayan gerek udur ki hadis itiraz kabul etmez. Bu hususta Hafz bni Hacerin Fethde sylediine ve kad yazn ifasna 2/190 - 193 mracaat et. Biz bir risale tertipleyerek onda hadisin yollarn toplayp, sened ve metin olarak hakknda konuup kendilerine iaret edilen pheleri de reddettik. Cenab- Hakktan bunu tamamlayp basmay talep ederiz.

Bir grup dediler ki: Eer sihirbazn, cisimler meydana getirip gzleri zerinde bulunduklar nesnelerden evirmeye gc yetseydi, hak ile batl arasnda bir ayrm olmazd ve sihirbazlarn by ile yapt tm cisimlerin ve gz boyamala rn meydana gelmesi caiz olurdu. Halbuki Cenab- Hak Firavunun sihirbazlarn yle vasflandrmt: Bir de bakt ki, byleri sayesinde ipleri ve sopalar gerekten kouyor gibi grnyor. Baka bir grupta: Bu afiinin grdr. Sihirbaz bys ile vesvese verir ve hasta eder, belkide ldrr. nk hayal etmek vesvesenin balangc, hastalk ta telef olmann ba langcdr. Babil diyarna gelince bunun hakknda gr vardr: 1- Buras Kfe ve arazileridir. Babil diye isimlendirilmesi orada dillerin dolatndan dolaydr. Bu bni Mesud gr dr. 2- Buras. Nasibeyden Resul-Ayna kadar olan yerdir. Bu da Katadenin grdr. ** *dir.
*Cmlenin gelimi gerektii fazlalk ** kinci sz sylemediime dikkat et.

3- Buras Nihavend dadr. Bu da yerden belirendir. Halbuki o iki Melek herkese Biz imtihan iin gnderildik, sakn yanl inanp ta kafir olmayasnz dedikten sonra ancak sihir ilmini retirlerdi. Yani bizim sihrimizden rendikleriniz demektir. Onlar o iki melekten kar ile kocasnn arasn aan eyleri reniyorlard. Buradaki O ikisinden kastedilen hakknda vecih vardr: 1- Yani Harut ile Maruttan. 2- Sihir ve Kfrden. 3- eytan ve iki melekten. Onlar eytanlardan sihri iki melekten de kar ile kocasnn arasn ayran eyi reniyorlard. Onlar hibir hususta zarar veremezler. Yani sihiri. Ancak Allahn izniyle. Burada iki yorum vardr: 1- Yani Allahn izniyle. 2- Allahn izniyle. Onlar kendilerine fayda vereni de il de zarar vereni renirler. Yani ahirette zarar verip dnyada fayda vermeyeni. Onlar kesinlikle bilmilerdir ki kim onu satn alrsa. Yani kar ile kocasn ayran sihri. Onun ahiretten nasibi yoktur. Burada yorum var dr: 1- Halak, nasib demektir. Bu Mcahid ve Suddinin gr dr. 2- Halak yn demektir. Bu Katadenin grdr. 3- Halak din demektir. Bu da Hasann grdr. Karlnda kendi varlklarn sattklar ey ne ktdr. Keke bunu anlasalard. Burada iki yorum vardr:

1- Yani, sihir ve kfr retme ve yapma hususunda kendi varlklarn sattklar ey ne ktdr. 2- Onlarn sihri Sleymana (a.s.) nisbet edip insanlar yalana tevik etmeleri (ne ktdr). 104- Ey man edenler! Raina demeyin Unzurna deyin. Sylenenleri dinleyin. Kafirler iin ac verici bir azap vardr. 105- (Ey Mminler!) Kafirler de putperestler de Rabbinizden size bir hayr indirilmesini istemezler. Halbuki Allah rahmetini dilediine tahsis eder. Allah byk ltf sahibidir. Ey man edenler! Raina demeyin. Burada iki yorum vardr: 1- Bunun manas Sylemeyin demektir. Bu Atann grdr. 2- Yani iitmeni bize ra et demektir. Yani bizi dinle ki biz de seni dinleyelim. Bu bni Abbasn ve Mcahidin grdr. Mslmanlarn neden bundan nehyedildii hususunda farkl gr vardr: 1- Bu, Yahudilerin alay ederek Peygambere (s.a.v.) syledikleri bir kelimedir. Bunun sebebi: Onlarn dillerini eip bkerek iittik ve kar geldik, dinle, dinlemez olas raina demeleri gibidir. Bylece mslmanlar bu kelimeden nehyedildiler. Bu bni Abbas ve Katadenin grdr. 2- Bu kelimeyi syleyen Yahudilerden birisiydi, bakas deil. Ona Rufaa b. Zeyd deniliyordu. Mslmanlar bundan nehyedildiler. Bu Suddinin grdr. 3- Bu Cahiliyye dneminde ensarn syledii bir kelim edir. slamiyete girdiklerinde Allah bundan onlar nehyet mitir. Unzurna deyin. Burada yorum vardr: 1- Bunun manas bizi anlayl kl ve bize akla, demektir. bu Mcahidin grdr. 2- Bunun manas, bize mhlet ver, demektir. 3- Bunun manas, bize ynel ve bize bak demektir. Sylenenleri dinleyin. Yani emrolunduklarnz demek tir. 106- Biz bir ayetin hkmn yrrlkten kaldrr veya onu unutturursak herhalde daha iyisini veya benzerini getiririz. Bilmedin mi ki Allah her eye kadirdir. 107- Yine bilmedin mi ki gklerin ve yerin (hakimiyet ve idaresi) yalnzca Allahndr. Sizin iin Allahtan ba ka ne bir dost vardr ne de bir yardmc. Neshettiimiz bir ayeti. Ayetin neshedilmesinin ma nas hakknda yorum vardr: 1- Onu tutup almak demektir. Bu Suddinin grdr. 2- Onu deitirmek demektir. Bu da bni Abbasn gr dr. 3- Yazda brakp hkmn deitirmek. Bu da bni Mesudun grdr. Veya unutturursak. Burada iki kraat vardr: Birincisi budur. kincisi (geciktirirsek) eklindedir. 217
217 Bu bni Kesir ve Ebu merin nunun fethas ve hemzeyle olan kraatdr. bni Mcahidin Es-Seba fiilKraat 168.

Okuyann drt ekil yorumu vardr: 1- Bunun manas: veya onu tutarsak, eklindedir. Abdullah b. Mesudun mushafnda: Biz bir ayeti tutar veya neshedersek onun benzerini meydana getiririz eklinde olduu zikredilmitir. Bu Peygamber (s.a.v.), bir ayeti okuyan, sonra unutuyor ve o ayet kaldrlyor demektir.218 Sad b. Ebi Vakkas (r.a.) yle okuyordu:
218 O Sad b. Ebi Vakkas b. Uheyb b. Abdi Menaf b. olup zhre, Ebu shaktr. Cennetle mjdelenen on kiiden biri ve Bedr ile Hudeybiyeye itirak etmitir. Hadise uygun bir cmle rivayet etmitir. Onun sahihaynda on be hadisi vardr. Sene 55de vefat etmitir. Bkz: bni Sadn Tabakat 3/1/97, Hilyetl-Evliya 1/92, El-stiab 4/170 Tarihu bni Asakir 7/16/2, Tarihu Badad 1/144.

Biz bir ayeti neshedersek ve unutursak. Bu mana, hitabn Resulullaha (a.s.) ait olmasyla olur. Bu takdirde mana: Ya da Ey Muhammed! Sen onu unutursan eklin de olur. Kasm b. Rebia, Sad b. Ebi Vakkasa yle demitir: Said b. Mseyyib Veya unutursak eklinde okuyor. Sad da: Kuran Kerim ne bnul-Mseyyibe ne de onun aline indirilmitir. 219
219 Hafz Fethte Nesai bunu tahric etmi , Hakim de sahihlemitir, demitir. 2/167 Feth.

Cenab- Hak:Biz onu sana okuyacaz, unutma. (Ala: 6) ve Unuttuunda Rabbini hatrla. (Kehf: 24) buyurmutur. Bu Mcahid ve Katadenin sznn manas dr. 2- Bu Unutturma, terketme manasndadr. Nitekim Cenab- Hak: Onlar Allah unuttu, Allah da onlar unuttu. buyurmutur. Yani Allah terkettiler, Allah da onlar terketti demektir. Bu takdirde sznn manas onu kaldrr ve deitirirsek demek olur. Evnnsihann manas ise, onu brakr, deitirmez ve neshetmeyiz eklinde olur. Bu bni Abbas ve Suddinin grdr. 3- Ma nensah min ayetin ev nnsiha sznn ifadesi, nesheden ve neshedilendir. Bu Dahhakn grdr. 4- Nnsihann manas onu imha ederiz demektir. Bu da bni Zeydin grdr. Evnnsiha eklinde okuyana gelince bunun manas, onu tehir ederiz demektir. Nitekim sen bir ii ertelediinde dersin. Yine: Veresiye sattm denilmesi bu manadandr. Yani tehirli olarak demektir. Bu Ata ve bni Ebi Mceyhin grleridir. Ondan daha hayrlsn veya benzerini getiririz. Burada iki yorum vardr: 1- Yani menfaat hususunda sizin iin daha hayrl olan ve daha yumuak olan demektir. Bu bni Abbasn grdr. 2- Daha hayrlsnn manas ruhsat vermekle daha hafif olan demektir. Bu Katadenin sznn manasdr. Bylece ayetin yorumu (hkmn deitirdiimiz ayeti deitirir veya deitirmeden brakrsa ve ey Mminler- ya hafiflik olsun diye gece kalkmay neshetme gibi hemen hafifletmekle ya da Ramazan ayndaki sayl gnlerde hemen hafifletmekle ya da Ramazan ayndaki sayl gnlerde oru tutmay neshetme gibi ilerideki sevabn okluu menfaatiyle hkm bakmndan ondan daha hayrlsn size getiririz) eklinde olur. Ya da onun benzerini. Yani hafiflik, arlk, sevap, mkafat bakmndan onun hkmnn benzerini demektir. Beytul-Mukaddese doru olan yneliin neshedilip Kabeye doru evrilmesi gibi. te bu meakket ve sevap bakmndan Bilmedin mi Allah hereye kadirdir ayeti kerimesi yine Yine gklerin ve yerin hakimiyetinin yalnzca Allahn olduu bilmedin mi. Eer yle sorulursa: Peygamber (s.a.v.), Cenab- Hakkn hereye kadir olduunu ve gklerle yerin mlknn Allaha ait olduunu bilmiyormuydu? Bu sorunun cevab vardr denilir: 1- Bilmedin mi sz sana bildirdim manasndadr. 2- Bu sz onaylama konumunda ortaya kmtr. Soru sor ma konumunda deil. Nitekim Cenab- Hak: Allah: Ey Meryem olu sa! nsanlara: Beni ve azam Allah tan baka iki tanr bilin diye sen mi dedin. (Maide: 116) buyurmutur. Buradaki szde onaylama konumunda ortaya km olup istifham konumunda ortaya km deildir. 3- Bu hitap Peygambere (s.a.v.) olup bundan maksat on un mmetidir. Zira grmezmisin ki ondan sonra Cenab- Hak: Sizin iin Allahtan baka ne bir dost vardr ne de bir yardmc. buyurmutur. 108- Yoksa siz de (Ey Mslmanlar), daha nceye Musaya sorulduu gibi Peygamberimize (bir takm) sorular sormak m istiyorsunuz? Kim iman kfre deiir se, phesiz dmdz yoldan sapm olur. 109- Ehli Kitaptan ou hak ve doru olan kendilerine apak belli olduktan sonra srf ilerindeki kskanlk tan tr sizi imannzdan vazgeirip kfre

dndrmek isterler. Siz imdilik, Allah onlar hakkndaki emrini geti rinceye kadar affedin, hogrn. phesiz Allah her e ye kadirdir. 110- Namaz kln, zekat verin, kendiniz iin yapp gnderdiiniz iyi amelden hereyi Allahn katnda bulacaksnz. phesiz Allah yapmakta olduklarnz noksansz grr (ve bilir). Ehli Kitaptan ou sizi imannzdan vazgeirip kfre dndrmek isterler. Bu ayetin sebebi nzl rivayet edilen (u hadisedir ki: lerinde Fenhas ve Zeyd b. Kaysn bulunduu bir grup yahudi Huzeyfe 220 ve Ammar 221 dinlerine davet ettiler ve: Biz yol bakmndan sizden daha hidayetteyiz dediler.
220 O Huzeyfe b. Yeman b. cabir el-Absi el-Yemani Ebu Abdullahtr. Gzide sahabelerden idi. Onun Sahihaynda oniki hadisi vardr. O ve olu Uhuda itirak etmitir. Babas Uhud gazvesinde hatayla ehid olmutur. Huzeyfe (r.a.), Hz. Osmandan sonra Medinede vefat etmitir. Bkz: bni Sadn Tabakat 6/7215/317, Usudul-Gabe 1/468, Hiyetl- Evliya 1/270. 221 O Ammar b. Yasir b. Amir b. Kinane, Ebul-Yekzandr. Yce bir sahabidir. Onun fazileti hakknda rivayet edilen haberler ve merfu hadisler bulunmaktadr. Ammar 93yl yaad. Ve Sffn savanda ldrld. Bkz: bni Sadn Tabakat 3/1/176, Hiyetl- Evliya 1/139 Usudul-Gabe 4/129, El-sabe 7/64.

Ammar onlara: Size gre anlama nasl yaplr dedi. Onlar da ok etin bir ekilde dediler. Ammar: Ben ebediyyen Muhammedi tekfir etmeyeceime ve onun dininden baka bir dine girmeyeceime dair Rabbim ile anlama yaptm dedi. Yahudiler: Ammarla gelince bu yan izdi ve doru yoldan sapt, senin durumun nasldr ey Huzeyfe, dediler. Huzeyfe de: Allah benim Rabbimdir, Muhammed (a.s.) peygamberimdir, Kuran imammdr Rabbime itaat ederim, Peygamberime uyarm ve Rabbimin kitabyla da amel ederim dedi. Sonra ikisi birlikte: Musann ilahna yemin olsun ki, sizin kalplerinize Muhammedin (s.a.v.) sevgisi iirilmitir dediler. Bunun zerine Cenab- Hak bu ayeti indirdi. Hak kendilerine belli olduktan sonra.Yani Yahudiler Peygamberin (s.a.v.) doru szl ve islamn da hak din olduu belli olduktan sonra demektir. Affedin ve hogrn. Affedin szyle Yahudileri brakn demek istemektedir. Ve onlar szlerinden dolay. Allah onlar hakkndaki emrini geti rinceye kadar. onlar hogrn demektir. (Allahn emrinden maksat) Beni Kureyza hakknda ldrme ve esir almaya, Beni Nadr hakkn da da, blgelerini tahliye ve srgn etmeye izin vermesi demektir. 111- Ehli Kitap, Yahudi ve Hristiyanlar hari hi kimse cennete girmeyecek dediler. O iddia onlarn kuruntusudur. Sen onlara de ki: Eer sahiden doru sylyorsanz delilinizi getirin. 112- Bilakis, muhsinlerden olarak kim yzn Allaha dndrrse (Allaha hakkyla kulluk ederse) onun ecri Rabbisi katndadr. yleleri iin ne bir korku vardr, ne de onlar zlrler. 113- Her ikisi de kitab (Tevrat ve ncili) okumakta olduklar halde yahudiler: Hristiyanlar deer verilecek bir ey zerinde deillerdir dediler. Hristiyanlar da Yahudiler bir ey zerinde deillerdir, dediler. Kitab bilmeyenler de birbirlerine tpk onlarn sylediklerini sylediler. Allah farkl grler serdettikleri eylerde kyamet gn onlar arasnda hkm verir.

Allahn mescidlerinde onun isminin zikredilmesine mani olandan daha zalim kim vardr? Mescidlere gelince bunlar ibadet yerleridir. Burada bunlarla kastedilen hakknda iki gr vardr: 1- smi hakiki manada kullanarak Allahn evlerinden ibadet etmeye nisbet edilendir. 2-Peygamberin (s.a.v.) Benim iin yeryz mescid klnd sznden dolay yeryzndeki her yer ki orada - Allahn evi olsun veya olmasn - ibadet yaplyorsa oras mesciddir. 222
222 Bu hadis birden fazla sahabeden gelmitir. Cabir b. Abdullah, Ebu Hureyre, Huzeyfe, Ebu Zer vd bunlardandr. Ebu Hureyrenin (r.a.) riva yeti zerine Tahricde ksa tutulmutur. Bunu, Mslim 2/64, Ebu Avane 1/395, Tirmizi 1/293, Ahmed 2/412 rivayet etmilerdir. Tirmizi: Hadis hasen sahihtir demitir.

Mescitlerde Allahn isminin anlmasna mani olanlar hakknda drt gr vardr: 1- Bunlar Beytul-Mukaddesi tahrib eden Mecusilerden olan Buhtu hasr ve ashabdr. Bu Katadenin grdr. 2- Bunlar onun oray tahrib etmesine yardm eden Hristiyanlardr. Bu da Suddinin grdr. 3- Bunlar Kurey mrikleridir. Hudeybiye ylnda Peygamberin (a.s.) Mescidi Haram- ziyaret etmesine engel oldular. Bu Abdurrahman b. Zeydin grdr. 4- Bu herhangi bir mescide mani olan herhangi bir mrik hakknda geneldir. Onu tahrib etmeye alan. Burada iki yorum vardr: 1- Orada Allahn adnn anlmasna mani olmakla... 2- Oray ykmakla. Aslnda bunlarn oralara ancak korkarak girmeleri gerekir. Burada iki yorum vardr: 1- Cizye vermekten korkarak, Bu Suddinin grdr. 2- Korkularndan korkarak, eer kendilerine g yetirilirse cezalandrlacaklarndan korkarak, Bu da Katadenin grdr. 114- Allahn mescidlerinde Allahn adnn anlma sna engel olan ve onlarn harab olmasna alandan daha zalim kim vardr? Aslnda bunlarn oralara ancak korkarak girmeleri gerekir. Bunlar iin dnyada bir rezillik, ahirette de byk bir azab vardr. Bunlar iin dnyada bir rezillik vardr.Burada iki yorum vardr: 1- Bu rezillik her birinin ldrlmesi, zimmininde cizye vermesidir. 2- Bu onlarn, Amuriyye, Kostantiniyye ve Rumiyye ehirlerinin fethedilmesidir. Bu bni Abbasn grdr. Onlar iin ahirette de byk bir azab vardr. O az ap btn araplardan daha iddetlidir. nk onlar her zalimden daha zalimdirler. 115- Dou da bat da Allahndr. Nereye dnerseniz Allahn vechi oradadr. phesiz Allah(n rahmeti ve nimeti) genitir. O hereyi bilendir. Tevil erbab bu ayetin yorumunda ve inme sebebinde yedi farkl gre varmlardr: 1- Bunun sebebi, Peygamber (s.a.v.) hicretinden onalt ve ya onyedi ay sonra namaznda Beytul-Mukaddesiqe doru yneliyordu. Hatta yahudiler: Muhammed ve Ashab kb lelerini biz onlara gsterinceye kadar bilmiyorlard. Allah da Kabeye ynelmelerini emretti. Yahudiler bunun hakknda ileri - geri konuunca Allah-u Teala bu ayeti indir di. Bu bni Abbasn grdr.

2- Bu ayet kbleye ynelme farz klnmadan nce nazil olmu, ve insanlara namazlarnda dou veya batdan diledikleri yne ynelmelerini mbah klmtr. Bu Katade ve bni Zeydin grdr. 3- Bu ayet, nafilen namaz hakknda inmitir. Yryen iin yneldii yer, korkan iinde dou veya batda imka bulduu yerdir. Bu bni merin grdr. Said b. Cbeyr ondan y le dediini rivayet etmitir: Nereye dnerseniz Allahn vechi oradadr. ayeti inince namaz, seferde nafile olarak binein nereye ynelirse oraya doru klarsn, Resulul lah (s.a.v.) Mekkeden dndnde, bineinde Medineye doru ba ile ima ederek nafile namaz klyordu, demitir. 223
223 Buna Mslim 1/195, Ahmed 4714, Beyhaki Sneni Kbrada 2/4 ve Taberi 2/503 1840 numara ile rivayet etmitir.

4-Bu ayet, kblenin kendilerine gizli kald kimseler hakknda inmitir ki onlar kblenin ynn bilmediler de degiik ynlere doru namaz kldlar. Asm b. Abdullah,Abdullah 224 b. Amir b. Rebiadan o da babasndan yle dediini rivayet etmitir: Biz karanlk bir gecede Resulullah (a.s.) ile beraberdik.
224 O, Abdullah b. Amir b. Yezid b. Temim, Ebu mrandr. amdaki kraatdr. Ebud-Deryaya kraat okumu, Osman b. Affandan kraat iitmitir. Are gn 118 ylnda vefat etmitir. Bkz: Tabakat Halife 235, Tehzibu-t-Tehzib 2/156/1, Mizanul-tidal 2/449.

Bir yerde konakladk. nsanlar talar alp mescid yapyor ve orada namaz klyorlard. Sabah olunca bir de baktk ki kbleden baka bir yere doru namaz klmz. Dedik ki Ey Allahn Resl, biz bu gece kbleden 225 baka bir yere doru namaz kldk. Bunun zerine Cenab- Hak bu ayeti indirdi.
225 Bunu Tirmizi 2/176, bni Mace 1/165, bni Cerir et-Taberi 2/531, Beyhaki Snende 2/11, Dare Kutni Snende 1/101, Ebu Davud et-Tayalisi 1145, Ebu Nuaym Hilyede 1/179 rivayet etmilerdir. Suyuti bu hadisin nisbetini Drrde 1/266 Abd b. Humeyd, bni Hatim ve Akliye eklemitir. Tirmizi: Bu hadisin isnad byle deildir. Bu hadis ancak, Easus-Seman, Eas b. Said ve Ebur-Rebi es-Semann hadisinden tanyoruz ki bu hadisi zayflatryor demitir. Hafz bni kesir: Ben derim ki, bunun eyhi (yani Easn eyhi) bu rivayette Asmdr ki o da zayftr demitir. Buhari, Mnkirul-Hadistir, demi, bni Main, zayftr, kendisiyle delil getirilmez demi, bni Hibban 1/158: Metruktur demitir.Suyutinin Durrul-Mensurda 1/266 naklettii gibi mam el-Ukeyli de hadisi zayflatmtr. Suyutinin kendisi de ayn kaynakta, eyh Ahmed akir TahricutTaberide 2/177 olduu gibi hadisi zayflatmlardr. eyh akir Tirmizinin tahricinde 2/177 Dare kutni 1/101, Hakimin Mstedrekte 1/206, Beyhaki 2/10-11-12 rivayetleriyle Cabirin hadisinden bir ahit getirmi ve ayn ekilde zayflatmtr. Allame el-Albani rdada 1/323 bu ahit ile hadisi hasenletirmitir. Tenbih: mam Tirmizinin Onu ancak, Easus-Semandan biliyoruz demesi onun tek kaldn dndrr. Halbuki byle dei ldir. Aksine Amr b. Kays, Tayalisinin rivayetinde olduu gibi bunu ta kib etmitir. Belki de mam Tirmizi (r.a.) eyh Ahmed akirin dedii gibi bu takibin farkna varamamtr.

5- Bu ayeti Necai hakknda inmitir. Ebu Katade Pey gamberin (s.a.v.) yle buyurduunu rivayet etmitir: Sizin kardeiniz Necai vefat etmitir. Onun namazn kl n. nsanlarda, mslman olmayan birinin namazn m k lacaz dediler. Ebu Katade devamla bunun zerine:Ehli Kitaptan yleleri var ki, Allaha, hem size indirilene, hem de kendilerine indirilene tam bir samimiyetle ve Allaha boyun eerek iman ederler. (Ali mran: 199) ayeti kerimesi nazil oldu. nsanlar O kbleye 226 doru namaz klmyordu 227 dediler. Bunun zerine Cenab- Hak: Dou da bat da Allahndr. Nereye dnerseniz Allahn vechi oradadr. ayetini indirdi, dediler.
226 O, Katade el-Ensaridir. Resulullahn (s.a.v.) svarisidir. Bedir ve Hudeybiyeitirak etmitir. Kendisinin bir ok hadisi vardr. ldnde yetmi yalarnda idi. Allah ondan raz olsun. Bkz: bni Sadn Tabakat- 6/15, Usudul-abe 6/250 El-sabe 11/302, Tarihul-slam 2/188. 227 Bu hadis bni Cerir 2/533 rivayet etmitir. Suyuti Drrde 1/267 bunu bnul-mnzire nisbet etmitir. Hafz bni Kesir: (Bu garibtir, bunun gelii zayflna ve mnkerliine delalet eder, demitir. eyh Ahmed akir Taberinin tahricinde 2/533: Zayf hadistir, nk mrseldir demitir.

Mlahaza: Hadisin Sahabi Ebu Katadeye nisbet edilmesi hatadr. Belki de nesh edicidir. Zira hadis, Katadenin hadisinden bilinir. Sahabi Ebu Katadenin hadisinden bilinmez. Basl nshada kan hatadr. Ayn ekilde basl nshada da hatal kmtr.

Bunun zerine Cenab- Hak:Dou da bat da Allahndr. Nereye dnerseniz Allahn vechi oradadr. ayetini indirdi, demitir. 6- Bu ayetin sebebi nzulu udur. Cenab- Hak: Bana dua edin ki size icabet edeyim. ayetini indirince insanlar: Nereye doru dediler. Bunun zerine: Nereye dnerseniz Allahn vechi oradadr. (Bakara:115) ayeti kerimesi nazil oldu. 7- Bunun manas, dou veya batdan nerede olursanz olun yneleceiniz bir kbleniz vardr. Yani kabenin ynne demektir. Bu Mcahidin grdr. Bu ihtilaftan Allahn vechi oradadr kavlinde iki yorum vardr: 1- Bunun manas, Allahn kblesi oradadr, demektir. 228
228 unu bil ki genel ekliyle selefin yolu indii ekilde onlar emredin szne uygundur. Onlar genellikle bu zl bir tevil ile ona teslim olurlard. Yani onlar, naslara Allahn Kemal ve Celal sfatna yakr bir ekilde cisim ve ekil isnad etmeksizin inanrlar. afiiin (r.a.) selefin byklerinden olduu bilinmesine ramen o bu ayeti tafsilatl olarak tevil ederek Allahn vechi hakknda onun kblesidir demitir Allahu alem.

2- Allah oradadr. Bu durumda Allahn vechi, kendisinden ibaret olur. Nitekim Cenab- Hak:Rabbinin vechi baki kalr. (Rahman:27) buyurmutur. Semmeye gelince bu, bir yere iaret etmede kullanlan bir lafzdr. O yer eer yaknsa Zeyd buradadr, eer uzaksa Zeyd oradadr denilir. 116- Allah ocuk edindi dediler! Haa! Oycedir. Gklerde ve yerde olanlarn hepsi onundur, hepsi Ona boyun emitir. 117- (O) gklerin ve yerin yaratcsdr. Bir eyi yaratmak istedii vakit ona sadece ol der, o da hemen oluverir. Allah ocuk edindi dediler.Burada iki gr vardr: 1- Onlar yle syleyen hristiyanlardr: Mesih Allahn oludur. 2- Onlar yle syleyen arap mriklerdir: Melekler Allahn kzlardr. Haa! Oycedir. Gklerde ve yerde olanlarn hepsi onundur. Subhaneh sz, Onlarn Allah ocuk edindi szlerinden Cenab- Hakk tenzih etmek iindir. Yani gklerdekilerin ve yerdekilerin yaratcsdr. Her ey ona boyun emitir Burada yorum vardr: 1- Yani (her ey ona) ona itaat edicidir. Bu Katade, Suddi ve Mcahidin grdr. 2- Yani onun iin kulluu kabul edenlerdir. Bu da krime nin grdr. 3- Yani kyamet gn kaim (ayakta) olacaklardr. Bu da Rebiin grdr. Kanit szlkle Kaim anlamna gelir. Namazdaki Kunut bu manadandr. nk bu kyamda ayakta iken dua etmektir. Gklerin ve yerin yaratcsdr. Yani snrsz ve misalsiz olarak onlar meydana getirendir. Zira kimsenin kendisinden nce yapmad bir eyi yapana icad eden denir. Bu yzden dinde aykr davranana kendisinden nce g rl meyen bir ii ortaya koyduu iin bidat denilir. Bir eyi yaratmak istedii zaman. Yani onu kesin ve salam olarak meydana getirmeyi dilediinde demektir. Kadnn asl tam ve salam yapmak ve bitirmek demek tir. Bu yzden Hakime hasmlarn arasndaki ileri salam yapp ayrd iin Kad denilmitir. Yine len iin i bitti yani dnyadan syrld denilir. Ebu Zueyb der ki: 229
229 Divan 19, Tevilu Mkilil-Kuran 342.

Buradaki Kad hmann manas, onlar muhkem kld demektir. air, mer b. Hattab hakknda der ki: 230
230 Bkz: Tabakat Fuhulu-ura 111, bni Sadn Tabakat 2/241 el-Ergazi 9/159, Mkilul-Kuran 343.

Ona sadece ol der, o da hemen oluverir. ayet, ona hangi halde Ol denilir de o da oluverir, diye sorulursa. Yani acaba yokluk halinde mi yoksa varlk vucud halinde mi sylenir? Yokluk halinde mi yokka varlk halinde mi sylenir? ayet yokluk halinde sylenilirse bu, emrin amirden bakasndan olmasnn mmkn olmamas gibi emin emredilenden bakasna olmas da mmkn olmaz. Eer varlk halinde sylenirse bu da kendisinde varlk meydana getirme ile emretmenin caiz olamayaca bir durumdur. nk zaten vardr ve meydandadr. Denilir ki, bu sorunun cev ab vardr: 1- Bu, Allah-u Tealann mevcud olan yaratklarn emirlerinin yerine getirildiini haber vermesidir. Nitekim Cenab- hak israiloullarna aalk maymunlara dnmelerini emretmitir. Byle bir durum, olmayan eyleri meydana getirmede ortaya kmaz. 2- phesiz ki Allahu Teala olacak olan eyleri olmazdan nce bilmektedir. Meydanda olmayan eyler aslnda mevcut onun ilminde var idi. Dolaysyla o (mevcut olmayan eylere o eyalarn) eyaya ol demek ve yokluktan varla kmasn emretmek - hepsinin kendisi iin olduunu tasavvur ettii ve yokluk hallerini bildii iin - caizdir. 3-Cenab- Hakkn verdii bu haber yaratt ve meydana getirdii tm eyler hususunda geneldir. O, bir eyi yaratmay vemeydana getirmeyi diledii zaman, tede herhangi bir sz syleyen biri olmakszn o ey vucud bulur ve meydana gelir. Zira o ancakOnun diledii bir hkmdr. O meydana gelen eyden - ortada bir sz olmasa bile - sz diye szedilmitir. Ebu Nceyin u iirinde olduu gibi: 231
231 Lisandan (hakik) maddesine bak.

Burada herhangi bir sz yoktur. Ancak, srtn karna bitiik olmasn kastetmitir. Ve Amr b. Hammame ed-Darsinin u sznde olduu gibi: 232
232 Bkz: Hamasetul-Buhturi 205, Mucemu-uara 209, Muammerin 22.

118- Bilmeyenler dediler ki: Allah bizimle konumal, ya da bize bir ayet (mucize) gelmeli deil miydi? Onlardan ncekiler de onlarn dedikleri gibi demilerdi. Kalble ri (akllar) birbirine benzerdi. Gerekleri iyice bilmek isteyenlere ayetleri apak gsterdik. Bilmeyenler dediler ki: Allah bizimle konumal, ya da bize bir ayet (mucize) gelmeli deil miydi? Bu bilmeyenler hakknda gr vardr: 1- Bunlar hristiyanlardr. Bu Mcahidin grdr. 2- Bunlar yahudilerdir. Bu da bni Abbasn grdr. 3- Bunlar mrik araplardr. Bu da Katade ve Suddinin grdr. Bizimle konumal deilmiydi? sz Yani bizimle konumaz m? manasndadr. Eheb b. Remliyenin u sznde olduu gibi: 233
233 Ceririn divan 338 ve Nakail bu beyit Ceririndir. Eheb b. Remilenin deildir. Taberi Tefsirine bak. 2/552

Yani miferli zrhllar saymazmsn demektir. Onlardan ncekiler de onlarn dedikleri gibi demi lerdi. Onlardan ncekilerin kim olduu hakknda iki g r vardr: 1- Yahudilerin kalpleri, Hristiyanlarn kalplerine benzerdir. Bu Mcahidin grdr. 2- Arap mriklerin kalpleri, Yahudi ve Hristiyanlarn kalplerine benzerdir. Bu da Katadenin grdr. 119- Dorusu biz seni hak ile mjdeleyici ve uyarc ola rak gnderdik. Cehennemlikten sen sorumlu deilsin.

Dorusu biz seni hak ile mjdeleyici ve uyarc ola rak gnderdik. Yani Cenab Hak Muhammedi hak din imle gndermitir. Mjdeleyici ve uyarc olarak. Yani itaat edeni Cennetle mjdeleyip, asi olan ate ile uyararak demektir. Cehennemlikten sen sorumlu deilsin. Yani korkut ma ve mjdelemeden sonra kafirlerin kfrnden sorumlu tutulmazsn. 234 Baz Medineliler (bu ayeti) Tenin fethas ve Lenin cezimiyle okumulardr.
234 Bu yalnz Nafiinin kraatdr. (Es-Seba fil-Kraat s. 169)

Bu sebebi nzl hakknda Musa b. Ubeydin u rivayeti zikredilmitir: Musa b. Ubeyd Muhammedden 235, o da Kab b. Kureziden Peygamberin (s.a.v.) yle buyurduunu rivayet etmitir: Keke ebeveynim bunu ilemeselerdi. 236 Bunun zerine Dorusu biz seni hak ile mjdeleyi ci ve uyarc ola rak gnderdik. Cehennemlikten sen sorumlu deilsin. ayeti nazil olmutur.
235 O, Muhammed b. Kab b. Selim el-Kurezi, Ebu Hamza ve Ebu Abdullahtr. Tefsir imamlarndan idi. O Tabiidir. Kuran alimidir. Gvenilir bir alim, okca hadisi bulunan bir zat idi. Sene 108de vefat etmitir. Baka bir vefat tarihi olduu da sylenmitir. Bkz: El-Cerh vet-Tadil 8/67, Hilyetl-Evliya 3/212, Tarihul-slam 4/199, El-Bidaye ven-Nihaye 9/257. 236 Bu hadisi Taberi rivayet etmitir 2/558, 559. Suyuti bunun nisbetini, Veki b. Cerraha, Sfyan b. Uyeyneye Abdurrezzaka, Abd b. Humeyde ve bnul-Munzire eklemitir. bni Cerir Tefsirde 2/560 hadisi zayflatm mam Suyuti Drrde 1/271: Mrsel ve isnad zayf bir hadistir, demitir. nk isnadda Musa b. Ubeyde er-Rebzi vardr. Bu kii gerekten zayftr. Buhari onun hakknda: Munkirul-Hadistir demi, Ebu Hatim bni Main: Hadisiyle delil getirilmez demi, Ahmed b. Hanbel de Musa b. Ubeydeden hadis rivayet etmek helal deildir demilerdir. eyh akir Tahricut-Taberide hadisi zayflatmtr. Hafz bni Kesir 1/296: Peygamberin (s.a.v.) ebeveyni hakknda rivayet edilen hadis ne kitap, ne snnet ne de baka bir yerde mevcut deildir, bunun isnad da zayftr,demitir.Bu hadis mrsel, hatta mudal olarak Davud b. Asmn hadisinden gelmitir. bni Cerir 2/589 bunu rivayet etmi, Suyuti Drrde 1/271: snad mudaldr, zayftr, onunla ve ondan ncekiyle delil getirilmez eklindeki szyle bunu zayflatmtr. Suyuti Ondan nceki hadis szyle Muhammed b. Kab el-Kuraznin geen hadisini kastetmitir. Ben derim ki: lim erbab arasnda bu mesele de byk bir tartma meydana gelmitir. Bu hususta mam Suyuti bir ka tane risale telif etmitir. Onlarn bazs iin El-Havi lil-Fethasna bak. Ayn ekilde eyhul-slam bni Teymiyyenin MecmuatlFetavassna 4/324 bak.

120- Sen onlarn dinine uyuncaya kadar ne yahudiler, ne de hristiyanlar senden raz olurlar. De ki: Eer doru yol ancak Allahn yoludur. Sana gelen ilimden sonra eer onlarn arzularna bilfarz uyacak olursan, and olsun ki, Allahtan sana ne bir dost, ne de bir yardmc vardr. 121- Kendilerine kitap verdiimiz kimseler (den bazs) onu, tilavet hakkn gzeterek okurlar. nk onlar kitaba inanrlar (yani onunla amel ederler). Onu in kar edenlere gelince, ite gerekten zarara urayanlar on lardr. Kendilerine kitap verdiimiz kimseler (den bazs) onu, tilavet hakkn gzeterek okurlar. sznde iki gr vardr: 1- Onlar Resulullaha iman edenlerdir. Buradaki kitap, Kurandr. Bu Katadenin grdr. 2- Onlar Yahudi bilginleridir. Buradaki Kitabta Tevrattr. Bu Abdurrahman b. Zeydin grdr. Onu tilavet hakkn gzeterek okurlar. Burada iki yorum vardr: 1- Onu kraat hakkn gzeterek okurlar. 2- Ona hakkyla tabi olurlar, onun helalini helal, haramn da haram kabul ederler. Bu Cumhurun grdr.

Onlar kitaba inanrlar. Yani Muhammede (a.s.) inanrlar. nk iki kitaptan birini okuyan - onlara tabi olmann vacib olduu hkm kendilerinde bulunduu iin ona iman eder. 122- Ey srailoullar! Size verdiim nimetini ve sizi (bir zamanlar) alemlere stn klm olduunu hatrla yn. 123- Ve bir gnden saknn ki, o gnde kimse kimse den yana bir ey deyemez, kimseden fidye kabul edil mez, hi kimseye efaat (araclk, iltimas) fayda vermez, onlara hi bir yardm da gelmez. 124- Bir zamanlar Rabbi brahimi bir takm kelimelerle snam, onlar tam olarak yerine getirince, Ben seni insanlara nder yapacam demiti. Soyumdan da (nderler yap, ya Rabbi!) dedi. Ahdim zalimlere ermez (onlar iin sz vermedim) buyurdu. Bir zamanlar Rabbi brahimi bir takm kelimelerle snam, onlar tam olarak yerine getirmiti. Burada bir hazif vardr. Takdiri udur: mtihan edildii yani snand zaman hatrla. brahim Sryanice merhametli baba demektir. Cenab- Hakkn brahimi snad kelimeler hakknda sekiz gr vardr: Birinci Gr: Onlar slamn kanunlardr. bni Abbas demitir ki: Allah brahimden (a.s.) baka o kanunlarn hepsini yapabilecek birini snamamtr. Cenab- Hak onu slam ile snam o da bunu tam olarak yerine getirmitir. Cenab- Hak da onun baardn tescil etmi ve Ve szn yeri ne getiren brahim. (Necm: 37) buyurmutur. bni Abbas devamla: Bu otuz paydr, demi tir. Bunlardan on tanesi Berae sresindedir: Tevbe edenler, ibadet edenler, hamdedenler, oru tutanlar, ruku edenler ve secde edenlerdir. (Tevbe: 112) On tanesi de Ahzab sresindedir: (Allahn emrine uyan) mslman erkekler ve mslman kadnlar, mmin erkekler ve mmin kadnlar, taata devam eden erkekler e taata devam eden kadnlar (niyeti sz ve hareketlerinde) doru erkekler ve doru kadnlar, sabreden erkekler ve sabreden kadnlar, mtevazi erkekler ve mtevazi kadnlar, sadaka veren erkekler ve sadaka veren kadnlar, oru tutan erkekler ve oru tutan kadn lar, rzlarn koruyan erkekler ve rzlarn koruyan ka dnlar (tesbih, tahmid, tehlil, tekbir, Kuran tilaveti ve ilimle) Allah ok zikreden erkekler ve zikreden kadnlar, te Allah, bunlar iin bir mafiret ve byk bir mkafat hazrlamtr. (Ahzab: 35) On tanesi de Muminun sresindedir: 1- Gerekten mminler kurtulua ermilerdir. 2- Onlar ki, namazlarnda huu iindedirler. 3- Onlar ki, namazlarnda huu iindedirler. 4- Onlar ki, bo ve yararsz eylerden yz evirirler. 5- Ve onlar ki, iffetlerini korurlar. 6- Ancak eleri ve ellerinin sahip olduu cariyeler hari. (Bunlar ilikilerinden dolay) knanm deillerdir. 7- u halde kim bunun tesine fitmek isterse, ite bunlar, haddi aan kimselerdir. 8- Yine onlar (o mminler) ki emanetlerine ve ahidlerine riayet ederler. 9- Ve onlar ki namazlarna devam ederler. 10- te, asl bunlar varis olacaklardr. 11- (Evet) Firdevse varis olan bu kimseler, orada ebedi kalrlar.

Ve Ancak namaz zerededirler ederler

klanlar mstesna, onlar namaz la rnda devam (Maaric: 23) ayetinden, Onlar ki namazlarn muhafa

(Maaric: 34) ayetine kadar olan ksmda kendilerinden bahsedilenlerdir. kinci Gr: Allahu Tealann onu imtihan ettii kelimeler islamn snnetlerinde olan bir takm zelliklerdir. Bunlardan be tanesi bata, be tanesi de bedende bulunur. Bata bulunanlar hakknda bni Abbasta rivayet edilenler unlardr: By ksaltmak, mazmaza, istinak, misvaklamak ve sa ayrmaktr. Bedende bulunanlar da, trnak kesmek, kask kllarn tra etmek, snnet olmak, koltuk alt tylerini yolmak, kk ve byk abdestin eserini su ile ykamaktr. Bu Katadenin grdr. nc Gr: Bunlar on tane zelliktir. Alt tanesi insanda, drt tanesi de hacdaki ibadet yerleridir. hramda olanlar: Kasktak kllar tra etmek, snnet olmak, koltuk alt tylerini yolmak, trnaklar kesmek, by ksaltmak, Cuma gn gusletmektir. Hacdaki ibadet yerleri unlardr: Tavaf, Safa ile Merve arasnda komak, eytan talamak ve Haclarn arafattan ekilmesidir. Bunu Hasan bni Abbas tan rivayet etmitir. Drdnc Gr:Hak brahime (a.s.): Ey brahim ben seni imtihan edeceim deyince brahim (a.s.): Beni insanlara nder yapmak iin mi diye sordu. Cenab Hak: Evet buyurdu, brahim (a.s.): Soyumdan da m? deyince Cenab Hak: Ahdim zalimlere ermez (onlar iin sz vermem) buyurdu. brahim (a.s.):Beyti insanlara toplant yeri klar m sn? Cenab Hak: Evet buyurdu. brahim (a.s.): Emniyet yeri de klar msn? Cenab Hak: Evet buyurdu. brahim (a.s.): Bizi sana teslim olanlardan klp neslimizden de sana teslim olan bir mmet karr msn? Cenab Hak: Evet buyurdu. brahim (a.s.): Bize ibadet yerlerimizi gsterip tevbemizi kabul eder misin? CenabHak Evet buyurdu. brahim (a.s.): Bu beldeyi de emniyetli klar msn? Cenab Hak: Evet buyurdu. brahim (a.s.): Halkndan Allaha ve ahiret gnne inananlar eitli meyvelerle besler misin? Cenab Hak: Evet buyurdu. te bu kelimelerle Cenab Hak brahim (a.s.) imtihan etmitir. Beinci Gr: Bunlar zellikle hac da yaplmas gereken ilerdir. Bu Katadenin grdr. Altnc Gr: Bunlar alt eit adr: Yldzlar, Ay, Gne, Ate, Hicret ve Snnet. brahim (a.s.) bunlarla imtihan edilmi ve bunlara sabretmitir. Bu Hasann grdr. Yedinci Gr: Sehl b. Muaz b. Enesin annesinden yap t u rivayettir: Peygamber (s.a.v.) yle buyuruyordu: Size Cenab Hakkn brahimi (a.s.) niin szn yerine getiren dost diye isimlendirdiini haber vereyim mi? nk o her akam ve her sabah: Akama ulatnzda sabaha kavutuunuzda gndzn sonunda ve le vaktine eritiinizde Allah - ki gklerde ve yerde hamd ona mahsustur - tesbih edin diyordu. 237
237 Bunu Taberi 3/15, Ahmed 15688, Deylemi 7374 rivayet etmilerdir. bni Ebi Hatim de bni Kesirin naklettii gibi rivayet etmiler dir 1/166. Hepsi de Zeban b. Faid - Sehl b. Muaz - Muaz el - Cuheni yoluyla rivayet etmilerdir. Bu sened Zeban b. Faid ve Sehl b. Muazn zayflklarndan dolay zayftr. bni Hibban Zeban hakknda: Gerekten mnkirul-Hadistir. Sehl b. Muazdan bir nsha ile ayrlarak tek kalr. San ki mevzu bir hadistir, demitir. (ElMecruhin 1/309.) Ve Sehl hakknda: Zeban b. Faidden rivayet etmitir, gerekten de munkirul-hadistir. Hadisteki karkln ondan m yoksa Zeban b. Faidden mi kaynaklandn bilmiyorum. Eer onlardan birinden kaynaklanyorsa, onlardan birinin rivayet ettii haberler sakttr (shhatten dmtr). Taberiye gre bu hadisin senedinde Rdeyn b. Sad vardr. Fakat hadiste tek kalmamtr. Hatta, Ahmed ve bni Hatime gre ona bni Luhaya tabi olmutur. Hadisi Taberinin bizzat kendisi 3/17, Hafz bni Kesir 1/304 zayflatmtr. Bu ksa bir illetlendirmedir. Hadisi hakiki illetinin endieleri vardr. nk bni Luhaya bildiin gibi hadiste tek kalmamtr. eyh akir Taberinin tahricinde 3/15 bunu zayflatm ve: Bu isnad kmtr. Onunla delil getirilmez, demitir. Tenbih: Basl nshada: Sehl b. Muaz Annesinden (eklinde kmtr). Bu nshay karann bir hatasdr. Zira hadis, Sehlin babasndan rivayetidir. Uyank ol. Sekizinci Gr: Kasm 238 b. Muhammedin, Ebi Um ameden 239 rivayet ettiine

gre Peygamber (s.a.v.) yle buyurmutur: Szn yerine getiren brahim, Neyi yerine

getirdiini biliyor musunuz! diye sordu. Peygamber (s.a.v.) Ashab da Allah ve Resul daha bilir, dediler.
238 O, Ebu Muhammed Alimdir. Bir sre Medinede bulunmutur. bni Mesuddan mrsel olarak, bni mer, Ebu Hureyre vdden rivayet etmitir. Sene 106da vefat etmitir. Baka bir vefat tarihi olduu da sy lenmitir. Bkz: bni Sadn Tabakat 5/187, Tezkiratl-Haffaz 1/96, Tarihul-slam 4/182, El-Hilye 2/183. 239 Resulullahn (s.a.v.) sahabisidir. Birok bilgi aktarmtr. O, Sadiyy b. Aclan, Ebu Umamedir. 86da vefat etmitir. Baka bir vefat tarihi olduu da sylenmitir. Bkz: El-sabe 2/182, Usudul-abe 3/16, El-stiab 736, El-Bidaye ven-Nihaye 9/73. Peygamber (s.a.v.): O, 240 gndz drt rekatla bir gnn amelini yerine getirdi,

buyurdu.
240 bni Cerir bunu Tefsirde 16/3 rivayet etmitir. Deylemi 7373 numara ile, bni Ebi Hatim bni Kesirin 4/158 naklettii gibi rivayet etmilerdir. Suyuti bu hadisin nisbetmi Drrde 7/660 Said b. Mansura, Abd b. Humeyde, bni mrdeveyhe eklemitir. irazi Elkabta riayet etmitir. Hepsi de Cafer b. Zubeyrin Kasumdan, onun da Ebu Umameden olan hadisinden rivayet etmitir. Bu sened kendisinde Cafer b. Zbeyr elHanefi bulunduu iin zayftr. Bu kii gerekten zayftr. Hatta Ebu Hatim: Cafer b. Zbeyr - Kasm -Ebu Umame zinciri, 100den fazla mevzu hadis ieren nshay rivayet etmitir. Hadiste yine Kasm b. Abdurrahman vardr. bni Hibban bu tametmitir (yaralamtr). Ahmed de ona Mizanda olduu gibi hucum etmitir 3/373. Taberi bni Kesir 1/167, Suyuti Drrde 7/660, efkani Fethde 5/11, eyh ahmed akir Tahricut-Taberide 3/16 hadisi zayflatmlardr.

Ben seni insanlara nder yapacam dedi. Yani kendisine ynelmeh ve tabi olunan, demektir. Namaz klanlarn imam denilmesi bu manadan dolaydr. Zira o namazda kendisine uyulandr. Soyundan da (nder yap) dedi. Bunun iki yne ihtimali vardr: 1-brahim (a.s.) neslinden nder gelmesini ok istemitir. Ve nesli iin Allahtan bunlar istemitir. 2-O, bunu neslinin durumlarn renmek iin sylemitirl. Acaba itaat ehli olup imamlar mi olacaklar? Allah-u teala da onlarn iinden nderlii haketmeyen asi ve zalimler bulunacan haber vermi ve: Ahdim zalimlere ermez (onlar iin sz vermem) buyurmutur. Bu Ahidde yedi yorum vardr: 1- O ahid Peygamberliktir. Bu Suddinin grdr., 2-O, nderliktir. Bu Mcahidin grdr. 3- O, imandr. Bu Katadenin grdr. 4- O, rahmettir. Bu Atann grdr. 5- O, Allahn dinidir. Bu Dahhakn grdr. 6-O, ceza ve sevabtr. 7-Zulmne uyman iin bir zalime ahdin olmaz. Bu da bni Abbasn grdr. 125- Biz, Beyti (Kabeyi) insanlara (sevap iin) toplant ve gven yeri kldk. Sizde brahimin makamndan bir namaz yeri edinin (orada namaz kln). Biz Kabeyi insanlara toplant yeri yaptk. Burada iki gr vardr: 1- nsanlarn hac ve Umrede toplanmalar iin bir toplant yeri (yaptk). 2- Bir dnme yeri (yaptk). Nitekim sen dndnde denilmesi bu manadandr. air der ki: 241
241 Ebu Talibin kabeyi vasfederkensyledii iirdir. Bkz: Lisan (sevab maddesi), afiinin mmm 2/120. Fakat bunu Varaka b. Nevfele nisbet etmitir. Taberide 3/26 mevcuttur.

nsanlarn oraya dnmesi hususunda iki gr vardr: 1-nsanlar oraya defalarca gidip dnerler.

2- Onlar, hac ve umre ibadetlerinden herbirinde Hill blgesinden Haram blgesine gidip dnerler. nk Hill ile Haram arasndaki ibadetlerinden herbirini toplamak gerekli bir arttr. Ve gven yeri yaptk.Burada iki gr vardr: 1- Cahiliyye dnemindeki Arap savalarnda emin olduu iin. Zira Cenab- Hak:Ve onlar her eit korkudan emin kld. (Kurey: 4) buyurmutur. 2- zerlerine had uygulama sularndan emin klmak iindir ki oradan ksnlar. brahimin makamndan bir namaz yeri edinin. Hammad,242 Enes b. Malikten yle dediini rivayet etmitir: mer b. Hattab yle sylemitir: Ey Allahn Reslu, brahimin (a.s.) makamndan bir namaz yeri edinseydim. 242 dedim. Bunun zerine Cenab- Hak: brahimin makamndan bir namaz yeri edinin. ayetini indirdi.
242 O Hammad b. Seleme b. Dinar Ebu Selemedir. mam, nder ve Nahiv alimidir. Dildeki nderliinin yansra Arap dilinde de byk bir imamdr. Hem Fakih hem de Fasih idi. Zilhicce aynda Yl 163te vefat etmitir. Bkz: bni Sadn Tabakat 7/282, El-ber 1/284, Hilyetl-Evliya 6/249, Tezkiretl-Huffaz 1/202. 243 Bunu Buhari 8/128, Ahmed Msnedde 157, 16, 250 numarayla Tirmizi 2962 numarayla rivayet etmi ve hasen ve sahih bir hadistir demitir. bni Mace 1/322, 1009 numara ile, Ebu Nuaym Hilyede 10/42 Taberi Mellifin ayn siyaknda 1985, 1986, 1987 numarlar ile, Darimi 2/44, bni Hibban 9/22, bni Ebi Davud Mesahifde s. 98 rivayet etmiler dir. Suyuti bu hadisin nisbetini Drrde 1/89-90 Beyhakiye Snende, Said b. Mansura, Adniye, bnul-Mnzire, Nesaiye, bni Mrdeveyhe, Dare Kutniye (Efrakda) ve Tahaviye nisbet etmitir. Hepsi de Enes b. Malikin mer b. Hattabtan (r.a.) rivayeti olan hadisindendir. 244

Vettehizdaki (Ha) harfi emir manas ifade etmek zere esrelidir. Baz Medinelilerde haber manas ifade etmek zere (Ha)nn stnyle (Edindiler) eklinde okumulardr.
244 Bu, Nafii ve bni Amirin kraatdr. (bni Mcahidin Es-Seba fil-kraat s. 170

Tefsir erbab namazgah edinmekle emrolunan bu mak am hakknda drt farkl gre varmlardr: 1- Haccn hepsidir. Bu bni Abbasn grdr. 2- Oras, Arafat, Mzdelife ve eytan talama yerleridir. Bu Ata ve abinin grleridir. 3- Oras, Haremin tamamdr. Bu Mcahidin grdr. 4-Buras Mesciddeki (Mescidi Haramdaki) tan olduu yerdir. Bu brahimin (a.s.) bilinen makamdr. En doru g rte budur. Namazgahda iki yorum vardr: 1- Kendisinde dua edilen dua etme yeridir. Bu da Mcahidin grdr. 2-Bu yannda namaz klnan bir namazgahtr. Bu Katade nin grdr. Bu iki tevilin en adr. 126- brahim ve smaile: Tavaf edenler, badete kapananlar, ruku ve secde edenler iin evimi temizleyin diye emretmitik. 127- brahim de demiti ki, Ey Rabbim! Bu ehri emin bir ehir yap, halkndan Allaha ve ahiret gnne inananlar eitli meyvelerle besle. Allah buyurdu ki: nkar edeni de az bir sre gecindirir, sonra onu cehennem azabna (girmeye) zorlarm. Ne kt varlacak bir yerdir oras! 128-Hani bir zamanlar brahim ile smail ile beraber Evin temellerini ykseltiyor, Ey Rabbimiz bizden kabul buyur, phesiz sen iitensin, bilensin diyorlard. brahim ve smail ile szlemitik ki. Burada iki yorum vardr: 1-Yani emrettik demektir.

2- Yani brahim ile smaile vahyettik. Evimi temizleyin. Burada vecih vardr: 1- Putlardan temizleyin. 2- Kafirlerden temizleyin. 3- Pisliklerden temizleyin Cenab Hak Mesciri Haram kastetmektedir. ayet denilirse ki, Kabenin inasndan nce niye brahim ile orann temizlenmesi iin ahid yaplmtr. Bunun iin iki cevab sy lenmitir: 1-Bunun manas, brahim ile smail ile temiz bir beyt ina etmeleri iin anlatk demektir. 2-Bunun manas, Beytin olduu yeri temizleyin demektir. Tavaf edenler iin. Bunlarn kim olduu hakknda iki yorum vardr: 1- Bunlar gurbetten Beyte (Kabeye) gelen gurbetilerdir. Bu Said b. Cbeyrin szdr. 2- Bunlar Kabeyi tavaf edenlerdir. Bu da Atann gr dr. badete kapananlar iin. Onlar hakknda drt yorum vardr: 1-Onlar Beled-i Haramn (Mekkenin) ahalisidir. Bu Said b. Cbeyr ve Katadenin grdr. 2-Bunlar itikafa girenlerdir. Bu da Mcahidin szdr. 3- Onlar namaz klanlardr. Bu da bni Abbasn gr dr. 4-Onlar tavaf etmeksizin, itikafa girmeksizin ve namaz klmakszn Beytul-Harama (Kabeye) komu olanlardr. Bu da Atann grdr. Ruku ve secde edenler iin. Yani namaz klanlar iin demektir. nk namaz Ruk ve Secdeyi biraraya getirir. brahim, Ey Rabbim! Bu ehri emin bir ehir yap, demiti. Yani Mekkeyi demektir. Halkn eitli meyvelerle rzklandr.Yani halk iin gvenlik ve bereket birarada olsun ki onlar da rahat yaasnlar. Allaha inananlar. Burada iki yn vardr: 1-Bu sz brahimin (a.s.), Allahtan Mekkeyi emin bir ehir yapmas ve halkndan Allaha iman edenleri meyvelerle rzklandrlmas isteine bitiik olarak syledii szdr. nk Allah-u Teala ona, bunu Ahdim zalimlere ermez. szyle bildirmi ve bunlar iinde sevaptan daha ok cezay hakeden zalimler olacan bildirmitir. Bylece O itaat ehline istediini isyan ehline istememitir. 2-brahimin (a.s.) istei dz ve genel bir istek idi. Cenab-Hak da cevab bunlardan Allaha ve ahiret gnne iman edenlere has klmtr. Sonra yeniden Kafirlerin durum larn: nkar edeni de az bir sre geindiririm. buyurmakla aber vermeye balamtr. Yani dnyada geindirir demektir. Sonra onu cehennem azabna (girmeye) zorlarm.Yani kfr zere lmse, gnahlar sebebiyle Alimler Mekkenin, brahimin (a.s.) isteiyle mi emniyetli bir ehir olduu yoksa zaten yle mi olduu hakknda iki farkl gre varmlardr: 1- Buras, zorbalar ve azgnlardan ay tutulmasndan, zelzelelerden beri haram ehir olmaya devam etmitir. brahim (a.s.) Rabbinden ancak buray ktlktan ve kuraklk tan emin klp halkn meyvalardan rzklandrlmasn iste mitir. Said b. Makberinin u rivayetinden dolay: Ebu ureyh el-Huzainin yle dediini iittim: Resulullah (s.a.v.) Mekkeyi feth edince Huzda kabilesinden biri Huzeyl kabilesinden bir adam ldrd. Bunun zerine Resulullah (s.a.v.) kalkarak yle hitab etti: Ey nsanlar, Allahu Teala gkleri ve yeri yaratt zaman Mekkeyi haram klmtr. Oras kyamete kadar haramdr. Allaha ve ahiret gnne inanan biri iin orada kan dkmesi ve aa kesmesi haramdr. Ve oras benden sonra kimseye helal deildir. Bu saat dnda -halkna kzarak -bana da helal

deildir. Dikkat edin buras imdi yine dnk haline dnmtr. Dikkat edin burada bulunan bulunmayana tebli etsin. Kim ki: Resulullah (s.a.v.) burada ldrmtr derse deyin ki: phesiz ki AllahuTeala onu Peygamberine helal klmtr, sana helal deildir. 245
245 Bunu bni Cerir et-Taberi rivayet etmitir. 3/45, bni shak Sirede uzun olarak 4/57-58, Ahmed b. Hanbel 16448 numara ile bni shak -Said b. Ebi Said El-Makberi -Ebu ureyh el-Huzai yoluyla rivayet etmitir. Yine Buhari 1/176-177, 4/35-39 Mslim 1/383 - 384 Ahmed 16444, hepsi de Leys b. Said - Said yoluyla rivayet etmilerdir.

2- Mekke brahimin (a.s.) duasndan nce de dier beldeler gibi helal idi. Ve Mekke onun duasyla ve onu haram klmasyla haram ve emin belde olmutur. Nitekim Medine helal olduktan sonra Resulullahn haram klmasyla haram olmutur. Eabn Nafiden onun da bni merden 246 rivayet ettiine gre Resulullah (s.a.v.)yle buyurmutur, phesiz ki brahim (a.s.) Allahn kulu ve dostu idi. Ben de Allahn kulu ve Resulym. brahim (a.s.) Mekkeyi haram klmt. Ben de Medinneyi aacyla ve avyla her iki tarafn haram kldm. Savamak iin orada silah tanmaz ve yem iin orada aa kesilmez.
246 Mellifin u sz, Eabn Nafiden onun da bni merden ........ Resulullah (s.a.v.) buyurdu ki: vd.... nceleme lk olarak: Bu hadis Easn Nafiden, onun da Ebu Hureyreden rivayetiyle bilinir. Hadis Ebu Hureyrenin hadisidir. bni merin deildir. bni Cerir et-Taberi bunu Ebu Hureyrenin hadisinden rivayet etmitir. Bu rivayet et-Taberi Tefsirde 3/48 zayftr. nk senedinde, Eas b. Suvar el-Kindi vardr. (Tevabit sahibi, Ehvaz kads). Hafz Takibde onun hakknda zayftr demitir. Hafz bni Kesir de bu yol garibtir, demitir. eyh Mukbil el,Vadii Tahricu bni Kesirde 1/303: Bu hadiste Eas b. Suvar tek kalmtr ki bu da zayftr ve mnkerlerden saylr, demitir. kinci olarak: Bunun, nshay karann hatas olduunu zannediyorum. Zira onun Eabn rivayetiyle sz hatadr. Dorusu Easdr. Bu da geride getii gibi bni Suvardr. Bu hata ayn ekilde basl nshada da vardr. Bu hadis bu yoldan garib olsa bile, manas Ebu Hureyreden gelen baka bir ynden Mslimin rivayetindeki gibi sabittir ve dorudur. Bu hadis Muvattada s. 885 Sheyl b. Ebu Salihin babasndan onun da Ebu Hureyreden rivayetidir.

Bir zamanlar brahim ile smail ile beraber Evin temellerini ykseltiyordu.Cenab Hakkn Kabenin yerini gsterdii ilk kii brahim(a.s.)dr. O, Hz. smail ile Kabeyi ilk ina edendir ve ilk hacc edendir. Daha nce ise oraya doru namaz klyorlar ancak yerini bilmiyorlard. Beytin kaidelerinin tekili Kaidedir. Bunlar temel olarak bulunurlar. Ey Rabbimiz bizden kabul et.Bunun manas udur: O ikisi: Ey Rabbimiz bizden kabul et derler. Nitekim cenabu Hak Melekler de her kapdan onlarn yanna varacaklar ve size selam olsun. Yani size selam olsun derler. Bu ayn ekilde Ubeyy b. Kabn u kraatinde vardr: brahim ile smail ile beraber Evin temellerini ykseltiyor, Ey Rabbimiz bizden kabul et diyorlard. smailin tefsirine (Ya rabbi iit) demektir. nk Sryanice Allah demektir. nk brahim (a.s.), Rabbine dua ederken yle dedi: Ey yl iit. Cenab Hak onun duasna icabet edince ve onu dua ettii oul ile rzkland rnca (o da) ettii duay ona isim olarak verdi. Ey Rabbimiz bizi sana teslim olanlardan kl. (Buradaki Muslimin kelimesi tesniyedir. Avful-Arabi eklinde oul olarak okumutur. Denilir ki brahim (a.s.)dan baka, hi bir Peygamber kendi nefsi ve mmeti iin dua etmemitir. O ise nefsine dua etmekle beraber: Neslimizden de sana teslim olan bir mmet kar. kavli erifinde geen bu mmetten dolay mmeti iinde dua ekmitir. Mslman o kimsedir ki Allahn emrine teslim olur, ona boyun eer. O dinde Allahn emirlerini gizli ve ak olarak kabul edendir. Bize ibadet yerlerimizi gster. Yani ibadet yerlerini bize tarif et, demektir. Burada iki yorum vardr: 1-Bunlar hacdaki ibadet yerleri ve iaretleridir. Bu Katade ve Suddinin grdr.

2-Bunlar Allahn belirledii kurbanla ilgili ibadetlerdir. Bu Macahid ve Atann grdr. Menasik kelimesi Mensek kelimesinin ouludur. Alimler Mensek diye isimlendirilmesi hakknda iki farkl yneli sergilemilerdir: 1-nk o alla gelmitir ve o insanlar hac ve umrede oraya gidip-gelirler. Nitekim denilmesio kiinin hayr veya er iin alt bir yeri olduundan dolaydr. Bu ekilde Haccn Menasiki diye isimlendirilmesi o ibadetlere alld iindir. 2- Nesk, Allahu Tealaya ibadet etmektir. Bundan dolaydr ki Zahide Rabbine ibadet ettii iin Nasik diye isim verilmitir. te bu zhd hallerine Menasik ismi verilmitir. nk onlar ibadetlerdir. 129- EyRabbimiz! Onlara kendi ilerinden senin ayetlerini kendilerine okuyacak, onlara kitap ve hikmeti retecek, onlar temizleyecek bir eli gnder. Her zaman stn gelen, her eyi yerli yerince yapan yalnz sensin. EyRabbimiz! Onlara kendi ilerinden bir eli gnder. Yani bu mmet iinde Onlardan bir eli. Yani Muhammedi (a.s.) demektir.Ubeyy b. Kabn kraatinde Ey Rabbimiz onlarn ahirlerinde onlardan bir eli gnder. eklinde olduu sylenmitir. Halid 247 b. Madan rivayet etmitir ki: Resulullahn (s.a.v.) ashabndan bir grup yle sylediler: Ey Allahn Resl bize kendinden haber ver. O da Evet, Ben Atam brahimin duasym ve sann mjdesiyim.248 buyurdu.
247 O Halid b. maden b. Ebi Kerb Ebu Abdullahtr. O Fkh imamlarndan saylmtr. bni sad der ki:Alimler onun vefatnn 103te olduunda icma etmilerdir. Bkz: El-Hilye 5/210, bni Sadn tabakat 7/455, El-Bidaye ven-Nihaye 9/230. 248 Bunu bni ishak Sirede uzunca bir kssada 1/175 rivayet etmitir. bni Cerir Tefsirde 3/82 ve Tarihte uzunca olarak 2/130, Hakim Mstedrekte 2/600, hepside Muhammed b. shak - Sevr b. Yezid - Halid b. Madan yoluyla rivayet etmilerdir ki: Bir grup vd. Hakim (r.h.) demitir ki: Halid b. Madan, Tabiinin sekinlerindendir. Muaz b. Cebel ve ondan sonra gelen sahabilere arkadalk etmitir. Sahabeye bir hadis isnad ettii zaman onun isnad tahric etmeseler bile sahihtir. Zehebi bu hususta hadisi sahihlemede Hakime muvafakat gstermitir. Bu bir tahkiktir. Hakime gre hadisin isnadnda Ahmed b. Abdulcabbar el-Utaridi vardr. Hafz Takribte zayf demitir.1/19 bni shakn ananesine (muanan hadisine) gelince Hakimin yannda onu hadis olarak syleyerek aklamtr. eyh Ahmed akir Tahricut-Taberide 3/82: Bu isnad mrseldir, demitir

Senin ayetlerini kendilerine okuyacak. Burada iki yorum vardr: 1-Onlara senin delilini okuyacak. 2-Onlara senin dinini aklayacak. Ve onlara Kitab retecek.Yani Kuran retecek. Ve hikmeti burada iki yorum vardr: 1-Bu, snnettir. Bu Katadenin grdr. 2-Bu, dini bilmek, onda anlayl olmak ve ona tabi olmaktr. Bu bni Zeydin grdr. Onlar temizleyin. Burada iki yorum vardr: 1-Bunun manas, Allaha irk komaktan ve putlara tap nmaktan onlar temizleyin demektir. 2-Kendisine tabi olduklarndan onlar temizleyip bylece onlarn Allah katnda arnanlar olmalarn salayan demektir. 130-Ancak nefsini aalk yapan kimse brahim dininden yz evirir. Andolsun ki, biz onu dnyada eli setik, ahirette de o iyilerdendir.

131- Rabbi ona: slam ol dedii anda Alemlerin Rabbine teslim oldum demitir. 132- brahim de bunu kendi oullarna vasiyet etti. Yakub da, Oullarm! Allah sizin iin o dini (slam) seti. O halde sadece mslmanlar olarak lnz, dedi. Ancak nefsini aalk yapan kimse brahim dininden yz evirir. Burada yorum vardr: 1-Bu kimse nefsini bunak yapan kimsedir. Yani kendisini bunaklatracak eyi yapar. Bu Ahfein grdr. 2-Buradaki manas Yani hepsinde alak olan demektir. Buradaki Fi harfi cerr Nikah kymaya yeltenmeyin ayeti kerimesinde olduu gibi hazfedilmitir. Nikah akdi yapmaya demektir. Bu Zeccacn grdr. 3- Bunun manas, nefsini helak edip alaltmak demektir. Bu da Ebu Ubeydin grdr. Mberred ile Saleb dediler ki: Sefih kelimesi fi harfinin esresiyle geili mteaddi olur. Finin zammesiyle sefh olursa mteaddiolmaz. Andolsun ki, biz onu dnyada eli setik.Yani onu tercih ettik. Lafz Safvetden gelir. Bu takdirde mana Onu dnyada elilik iin setik demek olur. Ahirette de o iyilerdendir. Nefsini helaktan kurtarma hususunda. brahim de bunu kendi oullarna vasiyet etti. Benahdeki (h) zamiri kinayedir. Ancak brahimin dininden yz eviren ayeti bundan nce olduu iin mmete dner. Vessa kelimesi Evsadan edebi bakmdan daha kuvvetlidir. nk Evsa kelimesini syleyenin onu bir kereye mahsus olarak sylemesi caizdir. Vessa ise defalarca sylenilir. Yakub da, Oullarm! Allah sizin iin o dini (slam) seti, dedi.Bunun manas, nce brahim vasiyyet etti. Sonra, ondan sonra gelen Yakub oullarna vasiyet etti. kisi birlikte Oullarm! Allah sizin iin o dini (slam) seti, dediler. Bu dini tercih etti, demektir. Yani slam dinini. O halde sadece mslmanlar olarak lnz. Eer o insanlarn fiilleri deilken bundan nasl nehyedilirler diye sorulursa cevaben denilir ki, bu manann mefhumu an lalmas dilin derinliklerindedir. nk buradaki yasaklama islamdan ayrlmak, eklinde deerlendirilir lm ile deil. Buna gre mana yledir: slama sarlp, ondan ayrlhp lme gitmeyin. 133- Yoksa siz Yakuba lm geldii zaman orada m idiniz? O zaman (Yakub) oullarna: Benden sonra kime kulluk edeceksiniz? demiti. Senin Allahn ve atalarn brahim, smail ve shakn Allah tek olan Allaha kulluk edeceiz, biz ona teslim olanlarz dediler. 134- Onlar bir mmetti, gelip geti. Onlarn kazandk lar kendilerinin, sizin kazandklarnz sizindir. Siz onlarn yaptklarndan sorulmazsnz (Ey Yahudiler!) 135- Yahudiler ve Hristiyanlar mslmanlara Yahudi ya da hristiyan olun ki, doru yolu bulasnz dediler. De ki (onlara) Bilakis biz, hazif olarak (dosdoru) ya am brahimin dinine uyarz. O mriklerden deildi. Yahudiler ve Hristiyanlar mslmanlara Yahudi ya da hristiyan olun ki, doru yolu bulasnz dediler. Yani yahudiler: Yahudi olun ki hidayete eresiniz dediler. Hristiyanlar da: Hristiyan olun ki hidayete eresiniz, dediler. Allah bunu geri evirdi ve Bilakis biz, hazif olarak

(dosdoru) yaam brahimin dinine uyarz. Bu cmlede hazif vardr. Bu hazfedilen eyin iki yne ihtimali vardr: 1-Hazfedilen, (Bilakis brahimin (a.s.) dinine uyarz) cmlesidir. Bu yzden millet kelimesi mansub olarak gelmitir. 2-Hazfedilen (Bilakis brahimin diniyle hidayet buluruz) cmlesidir. Buradaki cmleden harfi hazfedilince millet kelimesi mansub (stn) olmutur. Millet, Din demektir. mladan alnmtr. Yani kitablarda imla edilenler, demektir. Hazif kelimesinde drt yorum vardr: 1- O, ihlasl demektir. Bu Suddinin grdr. 2- O, Tabi olunan demektir. Bu da Mcahidin grdr. 3- O, hacceden demektir. Bu da bni Abbas ve Hasann grdr. 4- O, dosdoru olan demektir. Szlkte Hazifin asl manas hakknda iki yn vardr: 1- Bu meyletmek demektir. Buna gre mana; brahim Allahn dinine yani islama meyletti de Hazif diye isimlendirildi, eklinde olur. Yine, kiiye (arpk ayakl) denilmesi, onun ayaklarndan birinin dier benzerine meyletmesinden dolaydr. 2-Bunun asl istikamettir. brahimin (a.s.) dinine Hanif lik Dini denmesi mbtakim (dosdor) olmasndan dolaydr. Yine kiiye denilmesi yalpalamasndaki uursuzluk ve dosdoru oluundaki iyimserlikten dolaydr. Nitekim ylan tarafndan srlan kiiye salkl denilip yok edici yere de kurtulu yeri denilmesi gibi. 136- Biz, Allaha ve onun katnda Yakub ve esbata indirilene, Musa ile saya verilenlere, Rableri tarafndan dier peygamberlere gelenlere, onlardan hibiri arasn da fark gzetmeksizin inandk ve biz sadece Allaha teslim olduk, deyin. 137- Eer onlar da sizin inandnz gibi inanrlarsa doru yolu bulmu olurlar. Dnerlerse mutlaka anlamazlk iine derler. Onlara kar Allah sana yeter. O iitendir, bilendir. 138- Allahn boyas ile parlayn. Boya yznden Allahtan daha gzel kimdir. Biz ancak ona kulluk ederiz. Eer onlar da sizin inandnz gibi inanrlarsa doru yolu bulmu olurlar. Eer imann iman saylmayan bir benzeri varmdr? diye sorulursa, cevap olarak denilir ki; bu szn manas udur: Eer onlar sizin imannz gibi iman ederler ve sizin tasdik ettiiniz gibi tasdik ederlerse doru yolu bulmu olurlar. te mushaftaki kraata aykr olsada byle dir. Dnerlerse mutlaka anlamazlk iine derler. Yani skntlara ve dmanlklara demektir. ikakn asl uzaklamadr. Nitekim iki kiiden biri, bir eyin yarsn alp teki de dier yarsn alarak birbirlerinden uzaklatkla rnda denilmesi bu yzdendir. Yine, cemaatten ayrlan kiiye onlardan uzaklat iin Mslmanlarn arasn yard denilmesi gibi. Allahn boyas ile parlayn. Boya yznden Allah tan daha gzel kimdir. Burada iki yorum vardr: 1-Sbann manas Allahn dini demektir. Bu Katadenin grdr. Bunun sebebi, Hristiyanlar ocuklarn kendilerine ait sir suda boyuyorlard. 249Ve: Bu onlar temizlemedir diyorlard. Snnet gibi. Cenab- Hak bunu: Allahn boyas demek sretiyle geri evirmitir. Yani Allahn boyas en gzel boyadr. O da islamdr. 250

249 Bu onlarn dinlerinden olduunu iddia eden hristiyan adetlerindendir. Buna vaftiz denir. yleki, Hristiyanlar ocuklarn, doumlarndan yedi gn sonra, kendisinde olan bir havuzda artk bundan sonra onlarn hristiyan olduklarn iddia ederek vaftiz ediyorlard. Bunlarn hepsi kfr ve sapklktr. Allaha snrz. 250 Hafz der ki: Bu Ensabenin mastardr. En ok tercih edilen gre gz gz Ve biz sadece Allaha teslim olduk szndedir. Mfred olmak zere mansub olduuda sylenmitir. Yani sarlnn demektir. Sanki sibah lafz benzetme andrma yoluyla gelmitir. nk hristiyanlar ocuklarn vaftiz edilmi suya daldryorlar ve bununla onlar temizlediklerini iddia ediyorlard. Mslmanlara da: Sizde Allahn boy asna sarln, zira o daha temizdir, denilmitir. 8/161 El-Feth.

2- Allahn boyas, Allahn yarattklardr. Bu Mca hidin grdr. Eer Sbann manas din olsayd, o tak dirde sahibinin zerinde grldnden dolay Dininde Sba olmas icabederdi. Boyann elbise zerinde grl d gibi eer bu Allahn yaratklar bu takdirde on un meydana gelmesi elbise zerinde rengin meydana gel mesi gibi olurdu. 139- Syle (onlara): Allah bizim de sizin de Rabbiniz iken, Onun hakknda bizimle tartyor musunuz? Bizim yaptklarmz bize, sizin yaptklarnz da size aittir. Biz ona gnlden balananlarz. 140- Yoksa siz, brahim, smail, shak, Yakub ve torunlar (nn) yahudi, yahut hristiyan olduklarn m sylyorsunuz? De ki Siz mi daha iyi bilirsiniz, yoksa Allah m? Allah tarafndan bildirilmi bir ahitlii (insanlardan) gizleyenden daha zalim kim olabilir? Allah yaptklarndan afil deildir. 141- Onlar bir mmetti gelip geti. Onlarn kazandklar kendilernie, sizin kazandklarnz da size aittir. Siz onlarn yaptklarndan sorulmazsnz. Yoksa siz brahim (a.s.) olduunu sylyorsunuz. Yani sylediler demektir. brahim, smail, shak, Yakub ve torunlar (nn)..... Onlar Yakub (a.s.)n torunlarndan oniki kabile idiler. (Kabile), bir babaya varan topluluktur. Sebt, szlkte bir ksm dierine varan aaca denir. Yahudi yahut hristiyan olduklarn m? Yani Yahudiler bunlarn Yahudi olduklarn, hristiyanlar da hristiyan olduklarn iddia ediyorlard. Cenab Hak da onlara, kendisinin onlardan daha fazla bildiini sylemekle cevap vermitir. Yani onlar (peygamberler) yahudi ya da hristiyan deillerdir. Allah yaptklarndan afil deildir. Yani ahitlii gizleme ve zenginler ile ahmaklarn o ahitlii rvetle elde etmesi hususunda(ki yaptklarnzdan gafil deildir.) 142- Bunlardan bir fakih beyinsizler zerinde bulunduklar kblelerden onlar eviren nedir diyecekler. De ki onlara, Dou da Bat da Allahndr. O dilediini doru yola iletir. 143- te bylece sizin insanlar zerinde ahitler olma nz Resln de sizin zerinizde bir ahit olmanz iin sizi orta bir mmet kld. Sizin arzulayp ta u anda zerin de bulunduu kbleyi (Kabeyi) biz ancak Peygambe re uyan, kesi zerinde geri dnenden (mnafktan)ay rt etmeniz iin kble yaptk. Bu ekilde kblenin (Kudsten Kabeye) evrilmesi, Allahn yol gsterdii kim selerden bakasna elbette ar gelir. Allah sizin imannz asla zayi edecek deildir. phesiz Allah, insan lara (her eye ramen) efkatli ve merhametlidir. sanlardan baz ahmaklar..... Sfeha kelimesinin tekili Sefihtir. Sefih ise anlay kt demektir. Nitekim elbisenin dokumas hafif olduunda Sevbun Sefihun sefih

elbise denilmesi vesratla nfuz ettiinde Remhun Sefihun (Sefih mzrak) denilmesi bu manadandr. Buradaki Sfeha ile kastedilen ey hakknda gr vardr: 1- Bunlar Yahudilerdir. Bu Mcahidin szdr. 251
251bni Cerir bunu 2143 numara ile rivayet etmitir. bni Abbas ve Beradan buna benzer bir rivayet gelmitir. Hafz Fethde onlarn senedleri sahhitir, Taberi rivayet etmitir. 8/171 Feth demitir. Dipnot: Ben derim ki: Bu bni Abbasn 2147 numara ile rivayeti ve Berann 2149 numarayla olan rivayetidir. Fakat bni Abbasn isnadnda, Ali b. Ebi Talha ile bni Abbas arasnda inkita (kopukluk) vardr. O ikisi arasnda Said b.cbeyrin olduu sylenmitir. Eer byle ise o takdirde sened muttasldr ve bu rivayetin Ali ve Ebi Talhann bni Abbastan rivayeti olduu dorudur. Buhari sahihinde buna raz olmu ve onu Tefsir Kitab ilebni Ebi Hatim (vd)e sevketmitir.

2- Mnafklardr. Bu da Suddinin grdr. 3-Kurey kafirleridir. Bunu Zeccac aktarmtr. zerinde bulunduklar kbleden onlar eviren ne dir? Yani zerinde olduklar kbleden onlar dndren ne dir: ki o kble Resulullahn (s.a.v.) - Bera b. Azibin 252 rivayetinde - Medineye hicret ettikten sonra onalt veya on yedi ay yneldii ve Mekkede iken yneldii Beytul-Mak distir. Muaz b. Cebelin 253 rivayetinde on ay, Enes b. Malikin 254 rivayetinde dokuz ay veya on yedi aydr.
252 Bunu Buhari 8/132, Mslim 1/148, bni Cerir 4/133 rivayet etmiler. eyh akir onlar tashih etmi, Suyutide Drrde 1/342 bunu Tirmizi, Nesai, bni Hibban, Beyhaki, bni Sad, bni Ebi eybe Abd b. Humeyd ve Nasihde Ebu Davuda nisbet etmitir. Ben derim ki: bni Mace 10-1 bunu rivayet etmitir. Burada onlarn Kudue doru kldklar namazn onsekiz ay olduu kayd vardr. Busayri de Zevaidde bunlar tashih etmitir. 253 Taberi bunu, Mellefin rivayetin aynsyla 4/136da muhtasar olarak Ebu Davud 507 ve Ahmed 5/246247 uzunca olarak rivayet etmiler di. Bunlarda da onyedi ay kayd vard. Ebu Davud et-Tayaliside de on yedi ay vardr. bni Ebi Leyladan dolay hadisin isnadnda kopukluk vardr. O Muzadan iitmemitir. Fethe 1/89-90 mracaat et ki bu husus ta varid olan kraatler arasnda toplama yapmaya vakf olabilesin. 254 Bunu Taberi 4/135de 2155 numara ile tahric etmitir. eyh Ahmed akir Taberinin tahricinde bunu tashih etmitir.

lim erbab Resulullahn (s.a.v.) Kuduse ynelmesi konusunda ihtilaf etmitir. bu acaba onun kendi gr ve ictihadyla m olmutur yoksa: Biz senin zerinde bulunduun kbleyi, biz ancak peygambere uyan ayrt edilim diye yaptk ayeti kerimesinden dolay Allahn emriyle mi olmutur? Bu gr bni Abbas ve bni Creycin grdr. kinci Gr: Peygamberin (s.a.v.) kendi gr ve ictihad iledir. Bu da Hasan, krime, Ebul-Aliye ve Rebiin grdr. Alimler Peygamberin (s.a.v.) (daha evvel) Kuds kble olarak secmesi konusunda iki farkl gre varmlardr: 1-O Kuds Ehli Kitapta yaknlamak iin gemitir. Bu Ebu Cafer et-Taberinin grdr. 2-nk Araplar Kabeyi Kudse lfet etmeksizin (houna gitmeksizin) Cenab Hak da onlar holarna gitmeyen eyle imtihan etmek istedi. Kendisine uyanla kesi dneni birbirinden ayrdetsin. Bu Ebu shak Ez-Zeccacn grdr. Resulullah (s.a.v.) Kabeye yneldiinde bni Abbastan 255 gelen u rivayetle karlarz: Rufaa b. Kays ve Kab b. Eref, Rebi Kinane b. Ebil-Hukayfe gelip Peygambere yle demiler: zerinde bulunduun kblede seni dndren nedir?, halbuki sen brahimin dini ve milleti zerinde olduunu iddia ediyorsun, evvelce zerinde bulunduun kbleye dn ki sana uyup seni tasdik edelim. O yahudiler aslnda onun dininde fitne ihdas etmek istiyorlard. Bunun zerine CenabHak bunlardan bir takm beyinsizler zerinde bulunduklar kblelerden onlar eviren nedir? diyecekler. De ki onlara: Dou da bat da Allahndr. ayeti kerimesini indirdi. Yani Cenab Hakkn doudan batya ynelmeyi emrettii yerde demektir. Srat, tarih demektir. Mustakim ile mutedil yol demektir.

255 bni shak bunu Sirede 2/198/199 bni shaktan rivayet etmitir. bni Cerir Et-Taberinin tarihinde 3/132 - 2149 numara ile Suyuti Drr de 1/324 bunun nisbetini bni Ebi Hatim ve Beyhakiye (Delail)de eklemitir. Hadisin senedinde Zeyd b. Sabitin ailesinin mevlas Muhammed b. Ebi Muhammed vardr. Zehebi: Bilinmiyor demitir. Buhari Tarihde onun hal tercemesini yapm, onun hakknda ne cerh ne de tadil kayd koymamtr. bni Hibban bu kiiyi salam klmtr.

Ayn ekilde sizi de orta bir mmet yaptk sznde yorum vardr: 1-Yani seilmi demektir. Nitekim insanlar soydaki bir ycelii kastettiklerinde Falanca kavminin soyunda sekin biridir denilmesi bu manadan dolaydr. Yine Zheyrin u sz bu manadandr: 256
256 Divan 2/27. Beytin birinci parasnda ihtilaf vardr. Burada ..... eklindedir.

2- Veseta, ilerdeki Tavassut (orta hal zere olma) meydana gelmitir. nk mslmanlar dinde orta yolu bulanlar olup onda Allahn kitabn deitirip peygamberleri ldren ve Rabbleri yalanlayan Yahudiler gibi ne ok ileri gidenlerdir, ne de ok kstlayanlardr. Cenab- Hak da onlar orta halli bir mmet diye vasflamtr. nk Cenab Hakka gre ilerin en gzeli orta halli olandr. 3-Cenab Hak Vasat ile Adaleti kastetmektedir. nk adalet fazlalk ile noksanlk arasnda orta bir haldir. Ebu Said el-Hudri 257, Peygamber (s.a.v.)in ayn ekilde biz sizi orta bir mmet kldk sz hakknda yani adeletli dediini rivayet etmitir.
257 Bu rivayet ksa ve uzun olarak gelmitir. bni Cerir mellifin rivayetindeki gibi ksaltarak 4/143de 21652166-2167 numaralaryla ve 2179-2180 numaralaryla da uzunca rivayet etmitir. Ahmed Msnedde 11084 bunu rivayet etmi Heysemi Mcemma da 6/316: Raviler, sahihi ravilerdir demitir. Buhari 6/264: Feth)de, bni Mace Zhd de 3/34, Tirmizi 3: Tefsiru Sretil-Bakarada rivayet etmi ve Hasendir, Sahihtir demitir. Nesai Tefsirde Tuhfetul-Erafdaki gibi rivayet etmi, Suyuti de Drrde 1/348 bunun nisbetini Said b.mansur, bni Ebi Hatim, bni Hibban, smaili (sahihinde) ve Hakime nisbet ederek tashih etmitir. Suyuti Drrde Nesainin bu hadisi tashih ediini nakletmitir. Ben derim ki: Bu bni Hibbann yannda 3/179dadr. Tenbih: Taberi ve bakalarnn rivayetinde yerine eklindedir. eyh Ahmed akir ki buradaki Nshay karanlardan kaynaklanyordur. nk en gzeli belki tekil olarak geliindedir. 4/143 Tahricut-Taberi. 258 Bu hadis geride gemitir. Tahrici de Ebu Said el-Hudrinin hadisine yakn olarak uzunca ve ksaca gemitir.

nsanlara ahitler olmanz iin sznde yorum vardr: 1- Peygamberlerin, nceki topluluklarn Allahn mesajn ulatrdna ehadet etmeniz iin demektir. 2-Bu Peygamberden (s.a.v.) rivayet edildiine gre 258 gemi topluluklar onlara: Bize nasl ve neden ahitlik edersiniz demilir onlar da: Allahn Peygamberi kendisini indirilen kitab bize bildirmitir, demilerdir.
258 Bu hadis geride gemitir. Tahrici de Ebu Said el-Hudrinin hadisine yakn olarak uzunca ve ksaca gemitir.

3- nsanlara ahitlik etmeniz iin sznn manas, Tm topluluklara delil getirenler olmanz iin demektir. burada delil getirmek yerine ehadet tabir edilmitir. Bu Zeccacn aktard bir szdr. Resul de size ahit olsun diye. Burada yorum vardr: 1- Resl mmetine Rabbinin mesajn kendilerine ilettine dair ahit oluyor. 2- Bunun manas, onlarn imanlarna ahitlik ediyor demektir. Bu takdirde Aleyhlerinein manas Lehlerine olur. 3- Resul de size ahit olsun diyenin manas delil getire rek demektir. Biz senin zerinde bulunduun kbleyi klmadk. Yani (Kudus) klmadk. Ancak Resule tabi olanla, kesi zerinde geri dneni birbirinden ayrt edelim diye. Eer, Allah eyay meydana gelmeden nce bilir, yleyse Cenab- Hak kbblenin deimesini nasl

bilgisine yola klmaktadr diye sorulursa cevaben denilir ki Ancak bilelim diye de drt yorum vardr: 1-Yani benim, elim, benden yana olanlar, benim dostlarm bilsinler diye demektir. nk araplarda, Reisin tabilerinin yapt eyi reise nisbet etmek onlarn adetlerindendir. Nitekm Araplar der ki: mer b. El-Hattab Irak topraklarn fethedip vergilerini toplamtr. 2- Ancak bilelim diye sznn manas: Ancak grelim diye demektir. Zira araplar bazen bilmeyi, grme, yerinde kullanp grmeyi de bilme yerinde kullanmlardr. Nitekim Cenab Hak: Rabbinin fil sahiplerine yaptn grmedin mi? (Fil:1) buyurmutur. Yani bilmedin mi demektir. 3- Ancak bilelim diye sznn manas: Ancak siz, bizim bildiimizi bilesiniz diye demektir. Zira mnafklar Allahu Tealann eyay meydana gelmeden nce bildii konusunda pheli idiler. 4-Ancak bilelim diye sznn manas: Ancak kesin bilgi sahiplerini phecilerden ayrdedelim diye demektir. Bu bni Abbasn grdr. Resule tabi olan sznn manas, Kabeye ynelmeyi emrettii hususta (Resule tabi olan) demektir. kesi zerine geri dnenden.Bunun manas dininden dnenden demektir. nk mrted zerinde bulunduu dininden dnenden demektir. Bu yzde topuklar zerinden geri dnene benzetilmitir. nk kble (Kudsten Mekkeye) evrildiinde mslmanlardan bir grup mrted, bir grup da mnafk oldu. Yahudiler dediler ki: Muhammed, babalarnn diyarn arzuluyor. Kurey de Muhammed bizim doru yolda olduumuzu bildi ve bize tabi olacaktr. Sonra Cenab- Hak: Bu ekilde kblenin (Kudsten Kabeye) evrilmesi, Allahn yol gsterdii kim selerden bakasna elbette ar gelir. buyurmutur. Burada yorum vardr: 1- Bunun manas, Beytul-Makdisten Kabeye evrilip dndrlmek byk bir hadisedir. Bu bni Abbas, Mcahid ve Katadenin grdr. 2- Bu byklk Peygamberin (s.a.v) Tahvilden nce Beytul-Makdise yneldii kblenin bizzat kendisidir. Bu Ebul-Aliye er-Ryahinin grdr. 3-Bu byk olay birinci kbleye doru kldklar namazdr. bu Abdurrahman b. Zeydin grdr. Allah sizin imannz asla zayi edecek deildir. Yani Kuduse doru kldnz namazlarnz zayi edecek deildir. Burada namaza, niyet - sz - ameli iine ald iine iman ismi verilmitir. Bunu sebebi udur: Mslmanlar Kudsten Kabeye dndrldklerinde Peygamber (s.a.v.)e: Bizden lenlerin durumu nasl olacak 259 diye sordular? Bunun zerine Cenab Hak: Allah sizin imannz asla zayi edecek deildir. ayetini indirmitir.
259 Bu, Bera b. Azibin (r.a.) rivayetinde gemitir. Biz burada Buharide 81/171 bu ayetin sebebi nzlnn zikredildii yeri ekliyoruz. Hafz bni Kesir 1/333: Tirmizi bunu bni Abbastan rivayet etmitir deyip tashih etmitir. Ben derim ki: Bunu Ahmer Msnedinde 3249 numara ile, bni Cerir, bni Abbastan 2219 numara ile rivayet etmilerdir. eyh Ahmed iki isnad ile Ahmed akir Taberinin tahricinde bunlardan birini tashih etmitir. Suyuti Drrde 1/343 bunun nisbetini Vekia, Farabiye, Tayalisiye, Abd b. Humeyde, bnulMnzire, bni Hibbana, Taberaniye ve Hakime nisbet edip tashih etmitir.

Eer: Onlar (sahabe) bakalarnn namazn sormu, Cenab Hak da onlarn namazlarnn durumunu cevaplamtr, denilirse cevaben denilir ki, nk insanlar, len ve kalanlardan Kudse doru namaz klanlarn bu namazlarnn boa gitme ihtimaline acmlar. Cenab Hak da onlara her iki duruma delalet eden husus ile cevap vermitir. yle ki insanlarn yle syledii rivayet edilmitir: Kudse doru kldmz namazlar nasl zayi olur. Bunun

zerine Cenab Hak: Allah insanlara efkatli ve merhametlidir. ayeti kerimesini indirmitir. Refet manaca Rahmetten daha kuvvetlidir. Ebu mer Amrb. El-Ala: Refet rahmetten daha oktur demitir. 144- (Ya Muhammed!) Biz senin yznn ge doru evrilmekte olduunu (gkten haber beklediini) gryoruz. Hemen seni holanacan bir kbleye dndryoruz. Yzn (namazda) artk Mescidi Haram tarafna evir. (Ey Mslmanlar) Siz de nerede olursanz olun, (namazda) yzlerinizi o tarafa evirin. phe yok ki Ehli Kitap, onun gerek olduunu ok iyi bilirler. Allah onlarn yapmakta olduklarndan habersiz deildir. Biz senin yznn ge doru evrilmekte olduunu gryoruz. Bu ayet inme bakmndan nsanlardan bir takm beyinsizler diyecekler ki ayetinden ncedir. Yznn semaya evrilmekte olduunu sznde iki yorum vardr: 1-Bunun manas, yznn sema tarafna dndn demektir. Bu Taberinin grdr. 2- Bunun manas, semaya bakta gzlerinin gidip geldiini gryoruz demektir. Bu da zeccacn grdr. Biz mutlaka seni raz olduun bir kbleye dnd receiz. Yani Kabeye demektir. Resulullah (s.a.v) oray raz oluyor, oray seiyor ve Rabblerinden * oraya dn drl mesiyi istiyordu. * Dipnot: Cmlenin geliinin gerektirdii kelime. Peygamberin (s.a.v.) bunu semesi hususunda iki farkl gre varlmtr: 1-Yahudilere muhalefet ve onlarn onayndan honutsuzluk. nk Yahudiler dediler ki: Bizim kblemize uyuyor ama bize dinde muhalefet ediyorsunuz. Mcahid ve bni Zeyd bu grtedirler. 2- Peygamber (s.a.v.) Kabeyi semitir. nk oras atas brahimin (a.s.) kblesidir. Bunuda bni Abbas sylemitir. Eer, Peygamber (s.a.v.) Kudsn kendisine kble olmasna raz deil mi idi de Cenab Hak Kabe hakknda ona: Mutlaka seni raz olacan bir kbleye evirece iz. buyurdu diye sorulursa vecaben denilir ki: Resulullahn (s.a.v.) Kuduse raz olmamas Cenab Hakkn ona oray emretmesinden dolay (daha nce) caiz olmaz. nk Peygamberler iin Cenab Hakkn emirlerine rza gstermeleri vacibtir. Ancak burada raz olduun sznn manas: Yani sevdiim vearzuladm demektir. Peygamber de (s.a.v.) (Kabeyi) demin zikrettiimiz iki sz ile beraber bir de orada kavminin karlkl yaknlamalar ve onlarn kendisinin davetine abukca icabet etmeleri sebebiyle sevmitir. Bu durumda Raz olduun sznn hakiki manasna yorumlama ihtimali vardr. Yani kavminle meydana gelecek yaknlk ve abuk icabet etmelerine raz oluyorsun demektir. Sonra Cenab Hak onun isteine icabet ederek ve onun isteini emrederek: YznMescidi Haram tarafna evir. Yani manada yzn Mescidi Harama doru (onun tarafna doru) evir demektir. Nitekim Hzli: 260
260 Sekrinin Divan fi earil-Huzeliyyin s. 261 ve Ebu Ubeydenin Mecazul-Kuran s. 60

Yani onun tarafna doru demektir. atr kelimesi zt kelimeler grubundandr. Nitekim birisi bakasna doru yneldiinde denilip ondan uzaklap yz evirdiinde denilr. Bu eyin itri hilekar onun yars demektir. Adamlar atr denilmesi ise mutedil olmayn bir yol tuttuu iindir. Mes cidul-Haram szyle Kabe kastedilmitir. nk Kabe oradadr. Bu yzden Mescidul-Haram szyle Kabe kastedilmitir. lim erbab Resulullahn (s.a.v.) ynn evirmekle emrolunduu yer hususunda ihtilaf etmilerdir. Abdullah b. Amr b. As Seni raz olacan yne cevireceiz sz Kabenin oluunun karsnda demektir, demitir. Abdullah b. Abbas da: Kabenin tmne demektir. Evin kblesi ise kapdr. Sonra

Cenab Hak: Siz de nerede olursanz olun yznz oraya doru evirin. Yani siz de Mescidi Harama evirin demektir. Buradaki cmle birinci emri kuvvetlendirmek iin gelmitir. nk cmlenin umumu bunu gerektirmektedir. Fakat Cenab Hak burada tekid ile zelletirme ihtimalini kastetmi sonra da birinci emri Peygambere (s.a.v.) yneltmi, ikinci emri de tm insanlara yneltmitir. Buradaki her iki emir de Peygamber (s.a.v.) ve mmeti hakknda umumidir. Fakat iki emir aras, emredilen de emri deitirmeye engel olmak iin ve bu emirlerden her biri umumuna cari olsun diye deiik olmutur. Sonra Cenab Hak: Kendilerine kitap verilenler.Yani Yahudilerle Hristiyanlar. phe yok ki Ehli Kitap oru Rableri katndan bir gerek olduunu ok iyi bilirler.Yani kblenin Kudsten Kabeye evrilmesini. Allah yapmakta olduklarnzdan habersiz deildir. Bununla Mslmanlar dinlerinde fitneye drmeye dalma hususunda... 145- Yemin olsun ki (habibim!) sen kendilerine kitap verilenlere her trl ayeti (mucizeyi) getirsen yine de onlar (inatlarndan) sana uyup kblene dnmezler. Sen de onlarn kblelerine dnecek deilsin. Onlar da birbirlerinin kblesine dnmezler. Sana gelen ilimden sonra eer sen onlarn arzularna uyacak olursan, ite o zaman sen haksz davrananlardan olursun. Yemin olsun ki (habibim!) sen kendilerine kitap verilenlere her trl ayeti (mucizeyi) getirsen yine de onlar (inatlarndan) sana uyup kblene dnmezler.Yani kabeye dnme hususunda. Sen de onlarn kblelerine dnecek deilsin. Yani senin kblen Kabeye dndrldkten sonra Kudse ynelme hususunda (siz de onlara uymazsn). Onlar da birbirlerinin kblelerine dnmezler. Yani Yahudiler Kble hususunda Hristiyanlara uymazlar. Onlar her nekadar Peygambere kar inad etme hususunda mttefik iseler bile kble hususun da ihtilaf ederler. Eer sen onlarn arzularna uyacak olursan.Yani kble hususunda. Sana gelen ilimden sonra.Yani Kudsten Kabeye dnme hususunda.. te o zaman sen haksz davrananlardan olursun. Zalimin yaptn peygamberin yapmas caiz olmaz. Bu ekilde hitab etmede iki yn vardr: 1-Bu sfat (zalimlik) Peygamberde (s.a.v.) bulunmaz. Cenab Hak bununla ancak, eer byle bir durum olursa onun hkmn beyan etmek zere bu ekilde hitab etmitir. 2-Bu Peygambere hitab etmedir. Bununla kastedilen onun mmetidir. 146- Kendilerine kitap verdiklerimiz onu (o kitaptaki peygamberi) z oullarn tandklar gibi tanrlar. Buna ramen onlardan bir grup bile bile gerei gizler. 147- Hak ve gerek olan, Rabbinden gelendir. Sakn kukulananlardan olma! Kendilerine kitap verdiklerimiz.Yani Yahudilerle Hristiyanlar demektir. Kendilerine Tevrat ve ncil verilmitir. Onu da z oullarn tandklar gibi tanrlar.Burada iki yorum vardr: 1- Yani, kblenin Kudusten Kabeye dndrlmesinin hak olduunu kendi oullarn tandklar gibi tanrlar. 2- Peygamber ve risaletinin doruluunu, kendi oullarn bildikleri gibi bilirler. Onlardan bir grupYani onlarn alimleri ve zel kiilri demektir. Gerei gizlerler Burada iki gr vardr: 1-Gerek, Kabeye ynelmektir. 2- Gerek, Muhammed (a.s.)dr. Bu Mcahid ve Katade nin grdr. Halbuki onlar biliyorlar. Bunun iki yne ihtimali vardr:

1-Onun tabi olunan gerek olduunu bilirler. 2- Ona gereken cezay bilirler. Gerek Rabbindendir.Yani Kabeye ynelme (Rabbindendir). ahitlerin sana haber verdii kbleleri deil. phecilerden olma.Yani kukulananlardan olma. Herhangi bir kiiye kesin bilgi, baka bir sefer de phe arz olup da bunlardan biri dierine sevkettiinde. Falanca u ite kukuya kapld denilir. Eer, bu yasak kendisine gelldiinde o phede mi idi diye sorulursa cevaben denilir ki: Bu hitap Peygambere (s.a.v.) olsa bile bununla kastedilen onun mmetidir o deil. 148- Herkesin yneldii bir yn (tutumu) vardr. O halde (ey mminler!) Siz de hayr ilerine koun. Nerede olursanz olun sonunda Allah sizi bir araya getirir. phesiz Allah her eye kadirdir. Herkesin yneldii bir yn. vardr. Yani her ahalinin deiik dinlerden bir dini ve yneldii bir yn vardr. burada iki gr vardr: 1-Yneldikleri bir kble vardr. Bu bni Abbas, Ata ve Suddinin grleridir. 2- Yani kldklar bir namaz vardr. Bu da Katadenin grdr. Kendisine yneldii sznde iki gr vardr: 1-Yani her yn sahibleri oraya dnenler ve ynelenlerdir. 2-Yani her yn Allaha aittir. O insanlar oraya evirir ve onlara oraya ynelmeyi emreder. Hve mvellihe eklinde okunmutur. Bu gzel bin ynelitir ki bu grlereden ikincisine delalet eder. Hayr ilerinde yarn. Burada iki yorum vardr: 1- Bunun manas, Salih ameller ilemeye koun demektir. Bu Abdurrahman b. Zeydin grdr. 2- Bunun manas Kbleniz zerinde Yahudilerin sizin iin, onlarn kblelerine uyduumuz takdirde onlara uymu saylacanz eklindeki szlerine malub olmayn demektir. Bu Katadenin grdr. Sonunda Allah sizi bir araya getirir.Hepinizin dn Allahadr. Yani Kyamet gnnde. Yani ldkten ve imtihan edildikten sonra sizi diriler olarak kendisine dndrmeye kadirdir. 149- Nereden yola karsan (namazda) yzn Mescidi Haram tarafna evir. Bu emir elbette sana Rabbin den gelen gerek bir emirdir. (Biliniz ki) Allah yaptklarnz dan habersiz deildir. 150- (Evet Habibim!) Nereden yola karsan yzn (namazda) Mescidi Harama doru evir. Nerede olursanz olunuz, yznz o yana evirin ki insanlarn aleyhinizde (kullanabilecekleri) bir delil bulunmasn. Yalnz hakszlk edenler mstesna. Sakn onlardan da korkmayn. Yalnz benden korkun ki size olan nimetimi tamamlayaym. Umulur ki doru yolu bulursunuz. Daha sonra Cenab Hak, mrikler bu meseleye daldklar ve mnafklarla yardmlatklar iin Kabeye ynelme emrini tekrarlamakla pekitirmitir. Nereden yola karsan (namazda) yzn Mescidi Haram tarafna evir. Bu emir elbette sana Rabbin den gelen gerek bir emirdir. Biliniz ki Allah yaptklarnz dan afil deildir.

Cenab Hak bu pekitirmeyi Peygamberine aklamak ve onun yahudilerin (Eer geri dnerse kendisine tabi olacaklar) eklindeki szlerine aldanmaktan korumak iin (yapmtr). Allah yaptklarnzdan habersiz deildir. Bu szn iki yne ihtimali vadr: 1-Cenab Hakkn bun sylemesi onlar hayr ilere tevik etmek iindir. 151- Nitekim kendi iinizden, size ayetlerimizi okuyan, sizi temizleyen, size Kitab ve hikmeti getirip size bilmediklerinizi reten bir Resul gnderdik. 152- yle ise siz beni taat ve ibadetle ann ki ben de sizi anaym. Bana kredin, sakn nankrlk etmeyin! Nitekim iinizden size (resller) gnderdik.Yani Araplardan demektir. Sizden Resl. Yani Muhammedi (a.s.) demektir. Size ayetlerinizi okuyan. Yani Kuran demektir. Sizi temizleyen.Burada iki yorum vardr: 1- Yani sizi irkten temizleyen. 2- Yani kendisiyle Allah katnda temizler olmanz size emretmesidir. Size kitab reten. Burada iki yorum vardr: 1- Yani Kuran (reten). 2- Gemi asrlardaki eski kitaplarda bulunan haberleri bildirmekle. Ve hikmeti reten. Burada iki yorum vardr: 1- Yani snneti (reten). 2- Kurann nasihatlarn (reten). Size bilmediklerinizi reten. Yani dinin hkmlerinden ve dnya ilerinden (bilmediklerinizi reten). Beni ann ki ben de sizi anaym. Burada iki yorum var dr: 1- Beni kr ile zikredin ki sizi nimetimle anaym. 2- Beni kabul ile zikredin ki sizi ceza ile anaym demektir. 153- Ey man edenler! Sabr ve namaz ile Allahtan yardm isteyin. nk Allah muhakkak sabredenlerle beraberdir. 154- Allah yolunda ldrlenlere ller demeyin, bilakis onlar diridirler. Lakin siz onu hissedemez, anlayamazsnz. Ey man edenler! Sabr ve namaz ile Allahtan yardm isteyin. Buradaki sabr hakknda iki gr vardr: 1- Allahn emirlerine sebat etmek. 2- Kendisiyle Allahn vechinin kastedildii oru namaz ile yardm istemeniz iki yne ihtimali vardr: 1- Onun sevabyla yardm istemek. 2- taatin fazileti bilinsin de bu emirlere uyma hususunda yarrdmc olsun diye namazda okunanlar ile yardm dilemek. Allah yolunda ldrlenlere ller demeyin, bilakis onlar diridirler. Lakin siz onu hissedemez, anlayamazsnz. Bunun sebebi udur: nsanlar Beir ve Uhudda lenler hakknda falanca ve filanca ld diyorlard. Bunun zerine bu ayet nazil oldu. Burada iki yorum vardr: 1- Onlarn cmleleri, l cisimleri olsa da kendileri ller deildir. Bilakis onlarn ruhlar Allah katnda diri olup cisimleri nimetlendirilmitir. 2- Onlar sapklkla lenler olmayp aksine itaat ve hidayet ile diridirler. Nitekim cenab Hak: l iken dirilttiimiz ve kendisine insanlar arasnda yryebilecei bir k

verdiimiz kimse, karanlklar iinde kalp ondan hi kamayan kimse gibi olurmu. (Enam: 122) Cenab Hak burada saptan lye, hidayete ereni de diriye benzetmitir. Burada nc bir yoruma da ihtimal vardr: Onlar Allah katnda zikrin kesilip, ecrin mkafatn sabit olmas sebebiyle ller deillerdir. 155- Andolsun ki sizi biraz korku, alk, mallardan, canlardan ve rnlerden biraz azalma (fakirlik) ile imtihan eder, deneriz. (Ey Peygamber!) Sen sabrl davrananlar mjdele. 156- te o sabredenlere, kendilerine bir bela geldii zaman Biz Allah iin varz ve biz sonunda Ona dne ceiz derler. 157- te Rablerinden balamalar ve merhametler hep onlaradr. Ve yalnzca onlar doru yolu bulmular dr. Mutlaka sizi imtihan edeceiz.Yani Peygamberin (s.a.v.) geride geen duasndan dolay mekkelilere yedi yl ktlk ektikleri zamanda ki Yusufun (a.s.) ktlk yllar gibi yllar almakla (imtihan etmesi demektir.) Cenab Hak Peygamberinin duasna icabet ederek: Mutlaka sizi biraz korku ve alk ile imtihan edeceiz ile a brakmak buyurmutur. Korku savataki korku demektir. Elcu ise ktlk ile a brakmak demektir. Mallardan eksiltmekle. Bunun iki yne ihtimali var dr: 1- Onun, telef eden hesaplar ile noksanlatrmas, 2- Verimsizlikte giderlerin fazlal. Canlardan. Yani lm ve ldrme ile canlarn eksilmesi demektir. rnlerden. Yani bitkilerin azl ve bereketin kalkmas (ile imtihan ederiz) demektir. Sabredenleri mjdele. Bunun yne ihtimali vardr: 1- Cihada sabredenleri zaferle mjdele. 2- taate sabredenleri mkafat ile mjdele. 3- Musibetlere sabredenleri sevap ile mjdele. Bu gr kendinden sonra gelen sze daha uygundur: te o sabredenlere, kendilerine bir bela geldii zaman Biz Allah iin varz ve biz sonunda Ona dne ceiz derler. Yani, onlara yaknlarda veya malda bir musibet geldii zaman: Biz Allah iin varz yani, canlarmz, yaknlarmz, mallarmz Allah iindir, o yapt ilerde bize zulmedici deildir, derler. Ve biz ona dneceiz. Yani iyilik yapana sevap ve ktlk yapana ceza hususunda yeniden diriltmek suretiyle (ona dneceiz) demektir. Sonra Cenab Hak bunlar hakknda: te Rablerinden balamalar ve merhamet ler hep onlaradr. Ve yalnzca onlar doru yolu bulmu lardr. buyurmutur. Salat, manas mterek olan bir isim dir. Bu, Allahtan rahmet, meleklerden istifar, insanlardan da duadr. Nitekim Cenab Hak: Allah ve melekleri, Pey gambere ok salat ederler. Ey Mminler siz de ona salat edin ve tam bir teslimiyetle selam verin. air der ki:... te Rablerinden balamalar ve merhamet ler hep onlaradr. Buradaki salavat Rahmet demektir. Burada oul kalbyla zikredilmitir. nk onun bir blm dierlerini izler. Sonra Cenab Hak: Ve bir rahmet vardr buyurarak, her iki lafz (salavat ve rahmet lafzlar) ayr olarak tekrarlad. nk bu manaca daha kuvvetli ve daha etkilidir. Nitekim Cenab Hakkn Ak delilleri ve hidayeti kavli erifinde buyurduu gibi. te doru yolu bulanlar bunlardr. sznn iki muhtemelen yn vardr: 1- Belalar kolatrp, znty hafifletmeye yol bulanlardr. 2- Sevab hak edip, bolca ecir kazanmaya yol bulanlar dr.

158- Safa ile Merve phesiz Allahn nianlarndan dr. Her kim Beytullah ziyaret eder veya Umre yapar sa onlara tavaf etmesinde bir gnah yoktur. Her kim g nll olarak bir iyilik yaparsa phesiz Allah onu bi lir, karln verir. Safa ile Merve phesiz Allahn nianlarndandr. Safa ile Merve, Sayn hacda koma balangc ve bitimidir. Bu hususta iki gr vardr: 1- Safa beyaz tatr. Merve ise siyah tatr. Safann kkeni, bir ey halis olduunda denilmesindendir. Es-Safa kelimesi ouldur. Tekili Safahdr. 2- Safa hi bir ey buturmiyin sert tatr. Merve ise yumuak tatr. Bu szlk manasnda her iki grn en ak olandr. Tarmahn u sz Safaya delalet eder: 262
263 262 Divanut-Tarmah 134. Burada .... eklindedir. Bunun Taberide 3/224 bu ekilde nakletmitir. Buradan beytin birinci ksmnn Divandakin den tamamen farkl olduunu grrsn. 263 Divan 161. Burada .... eklindedir.

Cafer b. Muhammedden yle syledii aktarlmtr: Adem (a.s.) Safaya, Havvada (a.s.) Merveye indirilmitir. Safa, Adem el-Mustafa (seilmiin ismiyle, Mervede, Mere (kadn) ismiyle isimlendirilmitir. Yine denilmitir ki: Safa ismi saf adyla mzekker klnmtr. Bu (saf), kendisine erkek isim verilen bir puttur. Merve ismi de Naile adyla mennes klnmtr. Bu da kendisine dii ismi verilen bir puttur. Allahn nianlarndandr. sznde iki yn vardr: 1- Yani Allahu Tealann kullar iin alamet kld alametlerindendir. Kmeytin u sz bu manadandr: 263
264 El-Haimiyyat 21 ve Lisan (... maddesi).

2- E-air kelimesi ..... kelimesinin ouludur. Bu da Cenab Hakkn kendisini bildirdii haberdir. Bu (haber) Cenab Hakkn kullarnn Safa ile Merve ve bunlar tavaf etme emrini bildirmesidir. Bu Mcahidin grdr. Sonra Cenab Hak: Her kim Beytullah ziyaret eder veya Umre yaparsa. Hacca gelince bunda iki gr vardr: 1- Hacc kastetmek demektir. Bununla ondaki ibadetler kastedilmitir. nk o hacda esas kastedilen Beytullahdr. airin sz bu manadandr: 265
265 Islahul-Mantk 411, El-beyan vet-Tebyin 3/97, bni Dreydin El-tikak 77/156 madddesi. Lisan (........)

air burada .... sz ile (onun reislii ve yetkisinden dolay okca gidip geliyorlar) demek istemektedir. Hacca Hac ismi verilmesi, hacnn Beytullaha doru gelip sonra fada Tavaf iin ona geri dnmesi demektir. (fada Tavaf: Kurban gnnn tavafdr. Haclar Minadan Mekkeye gelirler, sonra tavaf yapp dnerler). Sonra hac Minaya ekilir ve Sadr Tavaf yapmak iin oraya geri dner ite Kabeye dn bir ka kere tekerrr ettii iin bunu yapan kiiye Hac denilir. Umreye gelince bunda da iki gr vardr: 1- O da kastetmek demektir. Bir eyi kasteden herkes mutemirdir. Accac der ki: 266
266 Divan 19. Burada eklindedir. Taberi Tefsirde 3/229 bu ekilde getirmitir.

air buradaki szyle Kastettii zaman demek istemektedir. 2- O, ziyaret etmek demektir. airin u sz bu manadandr: 267
267 Beyt Aanndr. Bak: Lisan (amar) maddesi.

Sonra Cenab Hak: Onlar tavaf etmesinde kendisine bir gnah yoktur. Gnahn kalkmas aratrma hkmlerin dendir. Vacib olan hkmlerden deildir. Ebu Hanife, Hacda Safa ile Merve sayetmenin, hac ib adeti olarak vacib olmad grne u iki husus sebebiyle varmtr: 1- Onlar tavaf etmesinde kendisine bir gnah yoktur. Gnahn kalkmas mbah hkmlerden olur, vacib hkmlerden deil.

2- bni Abbas ve bni Mesud: Onlar tavaf etmemesinde kendisine bir gnah yoktur. eklinde okumulardr. afii, Malik ve Haremeyn fukahas bu iki ibadetle sayn hitabn konusuna ve snnetin nassna sarlmakla vacib olduu grne varmlardr. Gnah yoktur. sznde bir sebebe kndan dolay vacib deilde mbah olduuna bir delil yoktur. O sebeb ti Cahiliyye devrinde Safa tepesinde saf isimli bir putun, Mervede deNaile isimli bir putun olmasyd. Cahiliyye devri araplar Safa ile Merve arasnda sayettiklerinde, Safa ile Mervenin etrafn isaf ve naileye tazim ettiklerinden do lay tavaf ederlerdi. slamiyetle birlikte putlar ortadan kaldr lnca Mslmanlar Safa ile Mervenin etrafn tavaf etme hususunda Cahiliyye adetine uymay onlarn zerindeki saf ve Naileye hrmetten kanmak dolaysyla irkin grdler. Cenab Hak da slam da maksat deiik olduu iin bunu onlara mbah klarak: Onlar tavaf etmesinde kendisi ne bir gnah yoktur. buyurdu. bni Mesud ile bni Abbasn Onlar tavaf etmemesin de kendisine bir gnah yoktur. eklindeki kraatlerine gelince burada o ikisi arasnda sayetmenin farziyyetinin dtne dair bir delil yoktur. nk kendisinden nce inkar zikri geen La harfi cmlede sla (balant) konumundadr. Nitekim: Sana emrettiim vakit seni secde etmene mani olan nedir. (Araf: 12) buyurduu gibi. Yani secde etmene mani olan nedir, demek tir. Ve yine airin yle demesi gibi: 268
268 air, Cerirdir. Beyt de divanndadr. s:

Her kim g nll olarak bir iyilik yaparsa. Burada gr vardr: 1- Kim, Safa ile Merve arasnda gnll olarak sayederse. Bu Sayn vacib oluunu drenin grdr. 2- Kim, gnll olarak vacibin zerine fazladan yaparsa. Bu da Say vacib grenlerin grdr. 3- Kim, Hac ve Umre farzlarn eda ettikten sonra gnll olarak hac ve umre yaparsa. Allah onu bilir, karln verir. Bunun iki yoruma ihtimali vardr: 1- Amelin karln verir, kastetmeyi de bilir. 2- Azn karln verir, sevab da bilir. 159-Biz kitabta akca belirttikten sonra indirdiimiz ak delilleri ve hidayeti gizleyenler var ya, ite onlara hem Allah lanet eder, hem de btn lanet ediciler lanet eder. 160- Ancak tevbe edip durumlarn dzeltenler ve gerei aka ortaya koyanlar lanetlenmekten kurtulmulardr. Zira ben onlar balarm ve ben tvbeleri faz laca kabul eden ve ok esirgeyenim. 161- Fakat ayetlerimizi inkar etmi ve kafir olarak lmlere gelince ite Allahn, meleklerin ve tm insanlarn laneti onlar zerinedir. 162-Onlar ebediyyen lanet iinde kalrlar. Artk ne kendilerinden azap hafifletilir, ne de onlarn yzlerine baklr. ndirdiklerimizi izleyenler varya. Denilmitir ki: Onlar yahudi reisleri Kab b. Eref, Kab b. Esed, bni Sari ya, Zeyd b. Tabuttur. Allahn indirdiini gizleyenler onlar dr. Aklanan eylerden ve hidayetten. Burada iki gr vardr: 1- Aklanan eyler, Peygamberin (s.a.v.) peygamberliine delalet eden delillerdir. Hidayet ise ona tabi olmaya emretmektir.

2- Aklanan eyler ve hidayet birdir. Bunlarn biraraya getirilmesi manay kuvvetlendirmektedir. Bu da onun aklad, peygamberlik ve tabilerine hidayettir. 269
269 mam bni Cerir (r.h.) demitir ki: Bu ayet her ne kadar insanalra zel olarak inmi ise de bununla, Allahn insanlara aklanmasn farz kld ilmi gizleyen herkes kastedilmitir. 3/251.

te onlara hem Allah lanet eder, hem de btn lanet ediciler lanet eder. Bunlar hakknda drt gr vardr: 1- Bunlar yeryzndeki Sakaleyn olan insanlar ve cinler hari canl, cansz hereydir. Bu bni Abbas ve Bera b. Azibin grdr. 2- Lanet edenler iki kiidir. Ki bunlar birbirleriyle lanetletikleri zaman onun karl onlardan hak edeni bulur. Bunlar biri o laneti haketmemise lanet Yahudilere dner. Bu bni Mesudun grdr. 3- Bunlar hayvanlardr. Yeryz kuruduu zaman hayvanlar: Bu Ademolunun asile yzndendir derler. Bu M cahid ve krimenin grdr. 4- Onlar insan ve cinlerin mminleridir. Melekler de Allah ve ahiret gnn inkar ederse lanet eder. Bu da Rebi b. Enesin szdr. Tvbe edenler hari.Yani inkarlarndan mslman olmakla (tvbe edenler). Islah ettiler. Bunun iki yne ihtimali vardr: 1- alemlerini ve amellerini slah etmeleri. 2- Kavimlerini slama irad etmekle slah ettiler. Gerei aka ortaya koyanlar (hari). Yani tevratta bulunan Muhammedin (s.a.v.) Peygamberlii ve ona uymann vacib oluu gereini... te onlar balarm. Tvbe Kullardan olursa gnahtan dnmedir. Allahtan olursa, kullarnn tevbesini kabul etmedir. Ayetlerimizi inkar etmi ve kafir olarak lmlere gelince. Burada kfr zere lmek art koulmutur. nk kfr hkm lm ile kiiye yerleir ve tevbe ile ondan kalkar. te Allahn, laneti onlarn zerinedir.Lanet, kuldan olursa, kovmaktr. Allahtan olursa, azab olur. Ve meleklerle tm insanlarn laneti.Hasan Basri ref olarak Ecmaun eklinde okumutur. Buna gre yorum: te Allahn, meleklerin ve tm insanlarn laneti etmesi dir. Eer, insanlarn hepsi onlara lanet etmez, nk onlarn kavmi onlara lanet etmez denilirse denilir ki: Bunun iki cevab vardr: 1- nsanlarn oundan olan lanet, insanlarn hepsinin la neti denilmitir. Burada ounluun hkm aza stn gelmitir. 2- Bununla kastedilen kyamet gndr. Tm insanlarla beraber kavimleri de onlara lanet eder. Nitekim Cenab Hak: Kyamet gn geldiinde, kiminiz kiminizi tanma yacak kiminiz de kiminizi lanetleyecektir. (Ankebut:25) Sonra Cenab Hak: Onlar ebediyyen lanet iinde kalrl ar. Artk ne kendilerinden azap hafifletilmez. Burada iki yorum vardr: 1- stirahat azaltma ile hafifletilmez. 2- Ona sabretine ve tahamml etme ile hafifletilmez. Onlara baklmaz da.Bunun iki yne ihtimali vardr: 1- Onlardan tehir edilmez ve onlara mhlet verilmez. 2- Cenab Hak onlara bakp ta rahmet etmez. 163- lahnz bir tek ilahtr. Ondan baka ilah yoktur, O rahmandr rahimdir. lahnz bir tek ilahtr. Cenab Hak bununla iki ey kastetmitir:

1- Btn yaratlanlarn ilah birdir. Yoksa Araplardan ve bakalarndan putlara tapanlarn iddia ettii gibi her kavimin dierlerinden ayr olan bir ilah olduu gr gibi deildir. 2- phesiz ki ilah eer tm yaratlmlarn ilah ise o birdir, ikincisi yoktur benzeri de yoktur. Sonra Cenab Hak: Ondan baka hibir ilah yoktur. szyle bunu tekit etmitir. Sonra da vasflayarak: Rahman ve rahimdir. bunu kendisine ibadete ve itaate tevik etmek iin yapmtr. 164- phesiz semavat ve arzn yaratlmasnda, gece ile gndzn birbiri peinden gelmesinde, insanlarn faydasna olan eyleri denizde tayarak yzp giden ge milerde, Allahn gkten indirdii bir su ile lm ol an topra diriltmesinde, yeryznde her eit canly yaymasnda, rzgarlar ve yer ile gk arasnda emre amade bekleyen bulutlar dndrmesinde elbette dnen bir topluluk iin pek ok deliller vardr. Sonra Cenab Hak zikrettii vahdaniyeti ve kudretine u szyle delil getirdi: phesiz semavat ve arzn yaratlmasnda, gece ile gndzn birbiri peinden gelme sinde.Semann ayeti delili: Alttan direksiz olarak ykselmesi, yukardan da asl olmadan durmasdr. Sonra kendisinde gne, ay ve dier yldzlarn bulunmasdr. Yerin delili, denizleri, nehirleri, madenleri, aalar, dzlkleri ve dalklardr. Gece ile gndzn delili, deiken olarak birbirlerinin peinden gelmeleridir. Gece bilinmeyen yerden nce gelir, grdz de onun ardndan bilinmeyen yere gider. te bu ikisinin deikenlikleri budur. Sonra Cenab Hak: nsanlarn faydasna olan eyleri denizde tayarak yzp giden ge milerde. buyurmutur. Elfulk gemiler demektir. oulu da tekili bir tek lafz iledir. Kimi zaman mzekker, kimi zaman mennes olabilir. 165- nsanlardan bazs Allahtan bakasn Allaha (haa) eler ve benzerler edinir de onlar Allah sever gibi severler. Keke zalimler azab grdkleri zaman (anlayacaklar gibi) btn kuvvetin Allaha ait olduunu ve Allahn azabna dayanmann zorluunu nceden anlayabilselerdi. 166- O zaman grecekler ki kendilerine uyulup arkalarndan gidilenler, kendilerine uyanlardan hzla uzaklarlar ve o anda her iki taraf da azab grmler, nihayet aralarndaki balar kopup paralanmtr. 167- Uyanlar yle derler: Ah keke bir daha dnyaya geri gitmemiz mmkn olsayd da imdi onlarn bizden uzaklatklar gibi biz de onlardan uzaklasay dk! Bylece Allah onlara iledikleri btn ilerini ken dilerine hasret, pimanlk ve znt kayna olarak gst erir ve onlar artk ateten kmazlar. Sonra Cenab Hak bu aydnlatc ayetlerle akl sahiplerine haber vererek: nsanlardan bazs Allahtan bakasn Allaha (haa) eler ve benzerler edinir. buyurmutur. Endade benzerler demektir. Bunun tekili niddir. Bundan kastedilen ilah edinip Allaha ibadet etmek gibi ta pndklar putlardr ki bunlar Allahn vahdaniyetine delalet eden ayetlerde onun kudretinden aciz olmalarna ramen (onlara tapmlardr). Sonra Cenab Hak: Onlar Allah sever gibi severler. Yani onlar putlarn acizliine ramen onlar kudretli olan Allah gibi severler. man edenler ise Allah daha ok severler. Yani putperestlerin putlarn sevmelerinde daha ok severler. Bunun manas, Allaha ihlasl olanlar onu gerekten sevenlerdir. O zaman kendilerine uyulanlar uzaklarlar.Burada iki gr vardr:

1- Bu uyulanlar reisler ve efendilerdir. Kfr zere kendilerine tabi olanlardan uzaklarlar. Bu Atann gr dr. 2- Onlar eytanlardr. nsanlardan uzaklarlar. Bu da Sud dinin grdr. Azab grrler. Yani uyulanlar ve uyanlar (azab grrler). Onlarn azab grmeleri hususunda iki muhtemel yn vardr: 1- Dnyada onu grdklerinde kesin olarak bilmeleri. 2- Onlara azab edilme durumu ahirette takdim ve sorgulama anndadr. Eer anlam hibir ekilde uzatamayor veya ona herhangi bir aklk kazandramyorsak bunun anlamsz olduunu sylemekte haklyz. Ama biz insana ahdamarndan daha yaknz gibi bir ifadenin anlamn sndrerek veya genileterek anlamamz mmkndr. Byle bir ifadeyi temel dile evrilmedii iin anlamsz sayamayz. Aralarndaki balar kopmutur. Burada be yorum vardr: 1- Esbab, onlarn dnyadaki balardr. Bu Mcahid ve Katadenin grdr. 2- Dnyada sahip olduklar konumlardr. Bu bni Abbassn grdr. 3- Bunlar rahimlerdir. Bu bni Creycin bni Abbastan rivayetidir. 4- Bunlar dnyada yaptklar amellerdir. Bu da Suddinin grdr. 5- Bunlar dnyadayken aralarnda yaptklar anlama ve ahidlerdir. Uyanlar yle derler: Ah keke bir daha dnyaya geri gitmemiz mmkn olsayd da imdi onlarn bizden uzaklatklar gibi biz de onlardan uzaklasay dk! Cenab Hak bununla unu kastediyor ki; uyanlar uyulanlara, dnyaya bir kere (yani bir dnme) imkanmz olsayd da Ahirette onlarn bizden uzaklatklar gibi biz de dnya da onlardan uzaklasaydk. Bylece Allah onlara iledikleri btn ilerini ken dilerine hasret, pimanlk ve znt kayna olarak gst erir.Yani uyanlar ile uyulanlar kastediyor. Hasret, elden kaan zlene kar iddetli bir pimanlktr. lerini ken dilerine hasret olarak gsterir.de iki yn vardr: 1- nkarlar sebebiyle boa kan iyiliklerini, nk kafire inkar sebebiyle sevap verilmez. 2- Ksa mrleri yznden gnahlar ilemekten itaate dnemeyileri sebebiyle. Onlar artk ateten kamazlar. Burada iki eyi kastetmektedir: 1- Geri dnn imkanszl, 2- Ebedi olarak atete kalmalar. 168- Ey nsanlar! Yeryznde bulunan gdalarn gzel vetemiz olanlarndan yiyin, eytann peine dmeyin, zira eytan sizin ak bir dmannzdr. 169- O size ancak ve daima ktl, irkin ii ve Allah hakknda bilmediiniz eyleri sylemenizi emreder. Ey nsanlar! Yeryznde bulunan gdalarn gzel vetemiz olanlarndan yiyin. Denilmitir ki bu ayet, Sakif, Huzaa ve Beni Mdlic hakknda kendilerine haram kldklar hayvanlar ve ekinler hususunda inmitir. Cenab Hak da onlara bunlarn yenilmesini serbest brakarak bunu onlara gzel ve temiz klmtr. eytann peine dmeyin. Buradaki hutuvat kelimesinin ouludur. Tefsir erbab bundan kastedilen mana hususunda drt farkl gre varmlardr: 1- eytann admlar, onun amelleridir. Bu bni Abbasn grdr. 2- Bunlar onun hatalardr. Bu Mcahidin grdr. 3- Bunlar onun taatidir. Bu da Suddinin grdr. 4- Bunlar gnah ilerdeki nezirlerdir.

phesiz ki o sizin apak bir dmandr. Yani dmanl ak biridir. O size ancak ktl, irkin ii emreder. Suddi demitir ki: Bu yerdeki ktlk Allaha isyanlardr. Su kt diye isimlendirilmitir. nk sahibini kt neticesiyle tasalandrr. Buradaki Faha hakknda gr vardr: 1- Zina, 2- syanlar, 3- Kendisinde had cezas uygulanan her husus. Bu ekilde isimlendirilmesi ilemesi irkin ve duyumu da kt olduundan dolaydr. Ve Allah hakknda bilmediiniz eyleri sylemenizi emreder. Burada iki gr vardr: 1- Allahn size haram klmadn kendinize haram kl manz. 2- Ona ortak komanz. 170- Onlara: Allahn indirdiine uyun denilince Hayr atalarmz yapar bulduumuz eye uyarz derler. Ya atalar bir ey akledemeyen ve doru yolda olma yan kimseler idiyseler? 171- nkar edenlerin durumu, arma ve barmadan bakasn duymacak haykran gibidir. Sardrlar, dilsizdirler, krdrler bu yzden akledemezler. Onlara: Allahn indirdiine uyun denilince . Yani Cenab Hakkn, kula ektiler salverin, erkek dii ikizler douran on defa yavrulamasndan tr yk vurulmayan hayvanlardan haram kldklarn helal klma hususun da (Allahn indirdiine uyun denilince). Atalarmz yapar bulduumuz eye uyarz derler. Yani bunlar kendilerine haram klma hususunda: nkar edenlerin durumu, arma ve barmadan bakasn duymacak haykran gibidir. Burada iki gr vardr: 1- Nasihat edildikleri konuda Kafirin durumu, ekleri iitip de manasn anlamadan baran hayvanlar gibidir. Bu bni Abbas ve Mcahidin grdr. 2- Kafirin durumu, Allahtan bakasn tapt ilahlar hususunda davar obann durumu gibidir ki onlarn sesini iitir ama anlayamaz. Bu da bni Zeydin grdr. Sardrlar, dilsizdirler, krdrler, akledemezler. Yani nasihate kar sardrlar, onu iitmizler, Hakka kar dilsizdirler, onu sylemezler. Btnce kar krdrler, onu dnemezler. nk onlar, iittikleri, syledikleri ve grdkleriyle amel etmedikleri zaman, iitme, konuma ve grme yeteneini kaybeden gibi olurlar. Araplar bir eyi iitip de onu yapmayan kiiye Sar demektediler. air der ki: ...................... 172- Ey nanlar! Sizi rzklandmzn temizlerinden yiyin, yalnz Allaha kulluk ediyorsanz ona kredin. 173- phesiz size l hayvan etini, kan, domuz etini, Allahtan bakas iin kesilen hayvan haram klm tr, fakat darda kalana, bakasnn payna el uzatmamak ve zaruret miktarn amamak zere gnah saylmaz. nk Allah balayandr merhamet edendir. phesiz size l etini haram klmtr.Cenab Hak: Sizi rzklandmz eylerin iyilerinden yiyin. buyurduktan sonra haram kld eyleri haber vermitir ki umumi serbestlikten haram edileni zelletirmeye dikkat edin. Sonra: phesiz ki l eti size haram klnmtr. buyurmutur. Ve kan Hayvan kesmekle veya yaramakla akan kan. Domuz eti Burada iki gr vardr:

1- Haram klma, metinde ksa tutularak sadece ete zg klnmtr. Bu Davud b. Alinin grdr. 2- Haram klma, domuzun hakknda geneldir. Metnin ete zg olmas tamam hakknda olduuna tenbih etmek iindir. nk domuzun ekserisi ettir. Cumhurun gr byledir. Allahtan bakas iin adna kesileni haram kld.Burada Uhille kelimesiyle Kesildi kastedilmektedir. Zebhe hlal ismi verilmitir. nk araplar kendilerini ilahlarna yaklatranlar kurban etmeye onun yannda ilahlarnn ismini anarlar ve seslerini ykseltirlerdi. Bylelikle her kurban eden sesini ykseltsin veya ykseltmesin diye isimlendirilmitir. Nitekim ihrama hlal ismi verilmesi orada telbiye ile (lebbeyk ekerek) seslerini ykseltmelerinden dolaydr. Ta ki ihrama girenin onun yannda herhangi bir ses ykseltilmesi bile ihrama isim olsun. Allahtan bakas iin . sznde iki yorum vardr: 1- Allahtan bakalar iin (putlar iin) kesilen. Bu Mcahid ve Katadenin grdr. 2- Allaha onun isimlerinden bakasyla zikretmek. Bu Ata ve Rebiin grdr. Her kim bunlardan yemeye mecbur kalrsa hi kimseye saldrmadan ve snr amadan bir miktar yemesinde gnah yoktur. Ezdarra fiili, Ufile kalbnda Zarret den elde edilmitir: Burada iki gr vardr: 1- Bunun manas, Her kim onu yemeye zorlanrsa, yemesinde gnah yoktur, demektir. Bu Mcahidin gr dr. 2- Kim can korkusunun gerektirdii bir mecburiyet dolaysyla onu yemeye ihtiya duyarsa demektir. Bu da Cumhurun grdr. Saldrmakszn ve haddi amakszn. sznde gr vardr: 1- mama asi olmakszn ve mmetin birliini bozarak onlara dmanlk etmeksizin. Asi, imama mmetine hcum edendir. Adi ise: Yol kesendir. Bu da Mcahidin ve Said b. Cbeyrin sznn manasdr. 2- htiyatan fazla yiyerek asi olmakszn ve haddi amakszn, yani yedirecek baka kimse bulduu halde faz la yiyerek ileri gitmeksizin, demektir. Bu Katade, Hasan, krime, Rebi ve bni Zeydin grdr. 3- Oburluktan ve ar itahtan dolay yemede ileri gitmeksizin ve yemeyi doyma snrna vardrarak haddi amakszn. Bu Suddinin grdr. Szlkte Bayin manas bozgunculua niyet etmektir. Nitekim Kadn, zina ettii zaman denilir. Yine Cenab Hak: Dnya hayatnn geii menfaatlerini elde edeceksiniz diye, namuslu kal mak isteyen cariyelerinizi fuha zorlamayn. (Nur: 33) buyurmaktadr. Bay ara sra bozunculuktan baka ibr eyi istemekte de kullanlabilir. Nitekim Araplar Adam devesini aramaya kt derler. Yani onu talep etmeye demek tir. airin u sz bu manadandr:........ 174- Allahn indirdii kitaptan bir eyi (ahir zaman peygamberinin vasflarn ) gizleyip onu az bir baha ile deienler (onu maddi karlk ile satanlar) varya, ite onlarn yiyip te karnlarna doldurduklar ateten baka bir ey deildir. Kyamet gn Allah ne onlarla konuur ve ne de onlar temize karr. Orada onlar iin actc bir azap vardr. 175- Onlar doru yolu brakp sapkl, mafirete bedel de azab satn alm kimselerdir. Onlar atee kar ne kadar dayankldrlar!

176- (nsana reva grlen) o azabn sebebi, Allahn kitab hak olarak indirmesidir. (Buna ramen) kitapta farkl yorum yapp ayrla denler elbette derin bir anlamazln iine dmlerdir. Allahn indirdii kitaptan bir eyi gizleyip. Yani Yahudi alimleri, Allahu Tealann indirdii Tevratta Peygamberin sfat ve risaletinin doruluunu gizlediler. Onu az bir deer ile satn alanlar. Yani onun el iliini gizleyip vasflarn deitirmek zere rvet kabul edenler. Burada Az diye isimlendirilmesi, sresinin kopukluu ve akibetinin ktlnden dolaydr. Yine denilmitir ki: nk bu i karlnda aldklar rvet azdr. te onlarn yiyip te karnlarna doldurduklar ateten baka bir ey deildir. Burada iki yorum vardr: 1- Yani (bu yaptklar) haramdr. Allah onlara ate ile azabeder. Bylece yedikleri ey ate olmu olur. Bu durumda (Allahu Teala), ikinci safhada karlaacaklar eyi (birinci) safhaya isim olarak vermitir. Nitekim air der ki:.. Allah Kyamet gnnde onlarla konumaz. Burada gr vardr: 1-Bunun manas, (Allah) onlara gazabeder demektir. Nitekim bir kimse dierine kzdnda Falanca, tekiyle konumuyor denilmesi bu manadan dolaydr. 2- Meleklerle onlara selam gnderilmez. 3- Bunun manas, Onlar Cenab Hakkn kelamn iitmezler demektir. Allah onlar temize de karmaz. Burada iki gr var dr: 1- Onlarn pis ilerini slah etmez. 2- Onlar vmez. Cenab Hakkn vmedii kimseler ise azab edilenlerdir. Onlar iin actc bir azap vardr.Yani can yakan actan bir azap. Onlar hidayete kar sapkl satn almlardr. Yani onlar geride zikri geen, imana kar kfr satn alan yahudi alimleridir. Ve affedilmeye kar azab satn alan.Yani cennete karlk Cehennemi (satn alan kimselerdir.) Onlar atee kar ne kadar dayankldrlar. Burada drt gr vardr: 1- Bunun manas, atee kar ne kadar da cesurlar. Bu Ebu Salihin grdr. 2- Kendilerini atee gtren ilere kar ne kadar da sa brllar. 3- Atete ne de ok da kalacaklardr. Nitekim Falanca hapse kar ne kadar da sabrldr denilmesi bu manadandr. Yani orada ne ok kalmaya sabrldr. 4- Yani hangi ey onlar atee sabrettirdi? demektir. 177- Gerek iyilik, yzlerinizi dou ve bat tarafna evirmeniz deildir. Asl iyilik, o kimsenin iyiliidir ki, Allaha, ahiret gnne, meleklere, kitaplara, peygamber lere inanr. Allah rzas iin yaknlara, yetimlere, yoksulla ra, yolda kalmlara, dilencilere ve boyunduruk altnda bulunan kle ve esirlere sevdii maldan harcar, namaz klar, zekat verir. Anlama yapt zaman szlerini yerine getirir. Sknt, hastalk ve sava zamanlarnda sabreder. te doru olanlar, bu vasflar tayanlardr. Muttakiler ancak onlardr. Gerek iyilik, yzlerinizi dou ve bat tarafna evirmeniz deildir. Bu ayeti kerimede iki gr vardr: 1- Bunun manas, iyilik sadece namaz deildir. Lakin iyilik, Allahn farz kld farzlar eda etmekle beraber imandr. Bu Peygamber (s.a.v.) Medineye hicret ettikten sonra farzlarn ve hadlerin istikrara kavumasdr. Bu bni Abbas ve Macahidin grdr. 2- Bununla kastedilen yahudi ve hristiyanlardr. nk yahudiler batya, hristiyanlar ise namazda douya ynelir ve bunu iyilik olarak grrlerdi. Cenab Hak da onlara Allah ve

Resulne iman etmeyip syledikleri eyleri de yapmadka sadece bunun iyilik olmadn haber vermitir. Bu Katade ve Rebiin grleridir. yilik ancak Allaha iman etmektir.Burada iki gr vardr: 1- Bunun manas, ancak iyilik sahibi Allaha inanan kii dir, demektir. 2- Bunun manas ancak iyilik, Allaha inanann iyili idir. demektir. Yani onun birliini ikrar ve peygamberlerini tasdiktir. Bu grleri Zeccac aktarmtr. Ve ahiret gnne iman etmektir.Yani yeniden diriltilmeyi ve karlk verilmeyi tasdik etmektir. Ve meleklere iman etmektir. Yani, amellerin yazlma s ve karln verilmesi ile ilgili emredilenler hususunda demektir. Ve kitaba. Yani Kurana ve Kurann iindeki hkmlerden Kabeye ynelme ve Kabeden baka kble olmadna iman etmektir, demektir. Ve Peygamberlere. Yani tm peygamberleri tasdik et meye ve peygamberlerden bir ksmna inanp dierlerini tekfir etmemeye, demektir. Ve sevdii mal verir.Yani mal sevgisi demektir. bni Mesud demitir ki: Yani mal seven kii shhatli, cimri beklentisi uzun olan ve fakirlikten korkan demektir. abi, Fatma binti Kaystan Resulullahn (s.a.v.) yle dediini rivayet ediyordu: Malda, zekattan baka hak vardr 271ve u ayeti sonuna kadar okudu:
270 Ebu Cafer et-Taberi (r.h.) demitir ki: Allah kyamet gnnde onlarla konumaz szne gelince bu, onlarn sevdikleri ve arzuladklar eyleri konumaz demektir. Onlarn kt ve irkin grdkleri eyleri ile Cenab Hak onlarla konuacaktr. nk Cenab Hak onlar Rabbimiz bizi buradan kar. Eer bir daha (ettiklerimize) dnersek artk belli ki biz zalim insanlarz, dediklerinde onlara Alaldka alaln orada! Bana konumayn artk! diye cevap vereceini belirtmitir. Muminun Suresi: 107 ve 108 ayetler. 271 Bunu Tirmizi 2/22, bni Cerir 3/343 2527 ve 3530 numaralarla Darimi 1/385 bni Mace 1789 ve Beyhaki Snende 14/84 rivayet etmilerdir. Tirmizi de Bu hadisin isnad byle deildir szyle bunu zayflatmtr. Bunun senedinde, Ebu Hamza Meymnl-Aver vardr. Ahmed, bni Main vd. bunu cerhetmilerdir. Ayn ekilde Beyhaki ve bni Hacer Telhisde bu hadisi zayflatmylardr. Suyuti de Camide 2/472 de onu zayflatmtr. ElFeyz. Mnavi Feyzde 5/375, Neveviden bu hadisin zayflatldn hakletmitir. Albani de Dafiul-Camide 2/167, 5/62 bunu zayflatmtr. Hafz bni Kesir de bunu Tefsirde 1/206 bni Ebi Hatim ve bni Mndeveyhin rivayetinden nakletmitir. Tenbih: bni Macenin rivayetinde Malda zekattan baka hak yoktur eklinde gemitir. Allame Ahmed akir Taberi Tefsirinde 3/344 bu rivayet hakknda konumutur. Orada ki sze mracaat et. Bu rivayetin hatal olduunu izah etmi ve Beyhakiden rivayet iin muhafaza edilen bir isnad olmadn nakletmitir.

Gerek iyilik yzlerinizi evirmeniz deildir. abi Suddi yukardaki hadisten dolay bunun vacib olduu (maln ayetle geen ekilde tasadduk etmenin vacib olduu) grne varmlardr. Peygamber Efendimize (s.a.v.) Hepsi sadaka en faziletlidir? 272 diye sorulduunda yle buyurduu rivayet edilmitir: Dosta davranmayan yakn akrabaya kar gayret etmektir.
272 Taberi bylece muallak olarak isnadsz 3/344 rivayet etmitir. Bu manada bir takm hadisler gelmitir. Heysemi bunlardan bir ounu zikretmitir. 3/116. Bunlardan mm glsmn (r.a.) rivayetini vermekle yetindim. Bu da ............ lafzyladr. Hakim onu Mstedrekte 1/406 rivayet etmitir. Ondan da Beyhaki snende 7/270, bni Huzeyme 1/243/2 rivayet etmilerdir. Hakim: Mslimin artna gre sahihtir demitir. Zehebi de buna muvafakat gstermitir. Ayn ekilde Mnzir de Teribde 2/33 onaylamtr. Heysemi 3/116: Taberani bunu El-Kebirde rivayet etmitir. Raviler sahihi ravilerdir demitir. Albani de rvada bunu tashih etmitir. 3/405 Hafz bni Hacer de Tahricul-Keafta s. 13 bunun nisbetini Aburrazk eklemitir.

Ekseri ulema malda, zekattan baka bir hak olmad grne varmlardr. Dolaysyla bu ayet zekata veya muhtar klnan nafile (tasadduka) yorumlanmtr.

Ve sevdii mal yakn akrabasna verir. szyle kiinin ana baba ynyle her iki taraftan olan yaknln kastetmektedir. Bu ayet, ayet zekata yorumlanrsa o akrabalarda iki artn varl gzetilir: 1- Fakirlik. 2- Nafakann dmesi ayet nafile (sadakaya) yorumlanrsa bu artlarda birinin bulunmas gerekmez. Zenginlik te de fakirlik tede, nafakann vacib oluunda da vakit oluunda da vermek caizdir. nk o akrabalarda, zengin olsalar bile geerli bir akrabalk ba vardr. Ve yetimlere.Onlar kendilerinde iki artn bulunduu kimselerdir: Kklk ve babalarn yokluu. Onlarn fakir saylmasnda yakn akrabadaki gibi iki husus vardr: Ve miskinlere. Bunlar yetecek kadar azklar olmayandr. Onlarn mslman saylmasnda iki gr vardr: 1-Yani tasadduk edilecek miskinin mslman olmas gerekir sz. 2- Onlarn mslman olmas art deildir sz. (veren kii ise.) Ve yolculara. Onlar fakir yolculardr. Dilencilere Bunlar, fakirliin kendilerine isteme sndrd kimselerdir. Ve klelere. Bunlar hakknda iki gr vardr: 1- Bunlar azad edilecek klelerdir. Bu afiiin (r.a.) grdr. 2- Bunlar mukateb klelerdir ki karlnda azad edilecekleri yazl anlamalarnda yardm edilirler. Bu afii ve Ebu Hanifenin grdr. Namaz klarlar. Yani vakitlerinde ve artlar zere Kabeye doru klarlar. Zekat verir. Yani vacib olduunda ona hakedene verir. Anlama yapt zaman szlerini yerine getirir. Bu iki yndendir: 1- Allah ile kendisi arasnda kararlatrd adaklardr. 2- Kendisiyle insanlar arasnda yapt anlamalardr. Her iki durumda da bu szleri yerine getirmek vacib olur. Sknt, hastalk ve sava zamanlarnda sabreder. bni Mesud: Besa fakirliktir. Darra ise hastalktr, demitir. Bes zamannda. Yani sava zamannda (sabreder) demektir. Bunlarn hepsi hakknda iki gr vardr: 1- Bunlar Peygamberlere mahsustur. nk Peygamberlerden bakas bunlarn hepsini artlarna gre yerine getirmeyi g yetiremez. 2- Bu, hitabn umumilii ve mesajn iletilmesi iin tm insanlar hakknda geneldir. te doru olan bunlardr. Burada iki yn vardr: 1- Onlarn niyetleri, amellerine uygun olmutur. 2- Onlarn ileri, szlerini dorulamtr. Muttakiler ancak onlardr. Burada iki yn vardr: 1- Onlarn i alemlerinin d alemlerine uygun olmutur. 2- Onlarn ileri szlerini dorulamtr. 178- Ey man edenler! ldrlenler hakknda size ksas yazld. Hre hr, kleye kle, kadna kadn ldr lr. Ancak kim kardei tarafndan affedilirse ksas der. Bundan sonra iyiye uymak, ldrlenin velisine (gereken diyeti) gzel bir ekilde ve tam olarak demek gelir. O halde syleyenler, Rabbinizden bir hafifletme ve rahmet tir. Her kim bundan sonra saldrya kalkrsa muhakkak onun iin elem verici bir azab vardr. 179- Ey Akl sahipleri! Ksasta sizin iin hayat vardr. Umulur ki rensiplere uyar da kendinizi ktlklerden korursunuz.

Ey man edenler! ldrlenler hakknda size ksas yazld.Size yazld. sznn manas, size farz klnd demektir. Nabia b. Cudenin sz bu manadandr: 273
273 (Bak). Lisan (Ketebe) maddesi ve bni Farisin Makayi 5/159 Ve mer b. Ebi Rebiann sz: 274 274 merin divan s. 421 ve El-Eani 9/229.

Ksas: Bir ie misliyle mukabele etmektir zinden gitti sznden alnmtr. Sonra Cenab Hak: Hre hr, kleye kle, kadna kadn ldrlr. Tevil erbab bu hususta drt farkl gre varmlardr: 1- Bu ayet Araplardan nfuz ve g sahibi bir kavmin hakknda inmitir. Onlar kendilerinden olan bir kleye kar ancak hr birisini ve kendilerinden olan bir kadna kar da ancak bir erkei ldryorlard. Bununla gn devamn istedikleri ve ereflerini gsterdikleri iin byle yapyorlard. Bunun zerine onlar hakknda bu ayet nazil oldu. Bu afii ve Katadenin grdr. 2- Bu ayet Peygamber (s.a.v.) dneminde aralarnda sava olan iki grup hakknda inmitir. Her iki gruptan da, erkekler, kadnlar ve klelerden bir topluluk ldrlmt. Bunun zerine onlar hakknda bu ayet nazil oldu. Peygamberde (s.a.v.), erkein diyetini ksas olarak erkee, kadnn diyetini ksas olarak kadna, klenin diyetini de ksas olarak kleye azarlad. Sonra aralarn slah etti. Bu Suddi ve Ebu Malikin grdr. 3- Bu Allahdan (c.c.) ksas edilen katilin diyetini, kendisi iin ksas edilen maktulun diyetine karlk olarak takas etmekle emretmesidir. Bu Alinin (r.a.) yorumudur. Ayetin yorumu hakknda diyordu ki: Hangi hr kleyi ldrse, o da onunla ksas edilir. Eer klenin efendileri hrr ldrmek isterlerse onu ldrrler. Ve hrrn diyetini klenin dieri ile karlatklar sonra diyetten arta kalan hrrn yaknlar na verirler. Hangi klede hrr ldrrse o da onunla ksas edilir. Eer hrrn yaknlar dilerlerse kleyi ldrrler. Ve onu klenin deeri ile karlatrrlar. Sonra hrrn arta ka lan diyetini alrlar. Hangi erkek kadn ldrr o da ona kar ksas edilir. Kadnn yaknlar dilerlerse adam ldrr ve (karlatrma sonucu) arta kalan diyeti adamn yakn lar na derler. Hangi kadn da erkei ldrse o da onunla ksas edilir. Erkein yaknlar eer dilerlerse kadn ldrrler ve diyetin yarsn alrlar. 4- Allah (c.c.), islamn ilk yllarnda bu ayetle, erkee kar erkein, kadna kar kadnn, kleye kar klenin ldrlmesini farz klmtr. Sonra bu Maide sresindeki u ayet neshetmitir. Tevratta onlara yle yazdk: Can can. (Maide: 45) Bu bni Abbasn grdr. Ancak kim kardei tarafndan affedilirse ksas der. Bundan sonra iyiye uymak, ldrlenin velisine (gereken diyeti) gzel bir ekilde ve tam olarak demek gelir.Burada gr vardr: 1- Kim ksastan affedilirse kendisine rfe uymak 275 gerekir. Bu da velinin iyilikle diyeti istemesi ve Katilinde diyeti iyilikle vermesidir. Bu bni Abbas ve Mcahidin grdr.
275 Hafz (r.h.) 8/177 Feth: Hattabi kavlinin tefsire ihtiyac vardr. nk affetmek istein (ksas isteinin) dmesini gerektirir. demitir. ttiba (Uymak) nedir. Ve cevaplayarak: Ayetteki affetmek diyeti affetmek diye yorumlamtr. Bu durumda affetmek diyeti istemeye ynel tilir. Ve ksas hak edenlerin bazs affa dahil olur zira affetmek ksas drr. Ve onun hakk diyete intikal eder, ve hissesi istenir.

2- Ancak kim kardei tarafndan affedilirse sznn ma nas kim daha stn bir i yaparsa demektir. Bu yorum, bu ayetini Peygamber (s.a.v.) dneminde savaan iki grup hak knda indiini iddia edenlerin grdr. Her iki gruptan da lenler olmu. Bunlar da llerden bir ksmnn diyetlerini dierleriyle takas etmilerdir.

Kimin bir alaca kalrsa onun iin rfe uysun ve zerinde fazlal olana iyilikle geri versin. Bylece kim kardei tara fndan affedilirse ayetinin manas (katil kardei tarafndan kendisi iir fazlalk olursa) demektir. Bu Suddinin gr dr. 3- Bu erkekle kadn, hr ile kle arasndaki ksas ve bunlarn aralarndaki diyetin fazlaln demek hususunda, ayetin banda (r.a.) tevili zerine yorumlanmtr. Sonra rfe uymak ve iyilikle demek hususunda Zeccacn zikrettii iki yn vardr: 1- rfe uymak maktulun velisine aittir. Diyetin istenmesi rfe gredir. Eda ise Katile aiddir. Diyeti iyilikle demesi gerekir. 2- Bunlarn her ikisi de kaste aiddir. Diyeti, rfe uyarak ve iyilikle demese gerekir. Sonra Cenab Hak: Bunlar Rabbinden bir hafifletme ve rahmettir. Yani velinin ksas veya diyetle seim yapmas (rahmettir). Katade yle demitir: Tevrat ehli diyorlar d ki: O ancak ksas veya affetmedir. O ikisi arasnda birtazminat yoktur. ncil ehli ise yle diyorlard: O ancak bir tazminat veya affetmedir. kisi arasnda ksas yoktur. Ksas, affetme ve diyet diledikleri takdirde bu mmet iin klnm tr. Kendilerinden nceki mmetlerde bu yoktu. te bu: Rabbinden bir hafifletme ve rahmettir. sznn karl dr. Sonra Cenab Hak: Her kim bundan sonra saldrya kalkrsa muhakkak onun iin elem verici bir azab vardr. Yani kim diyeti aldktan sonra ldrrse onun iin actc bir azap vardr. Burada drt yorum vardr: 1- Actc azap, ksas edilerek ldrlmeydi. Bu krime, Said b. Cbeyr ve Dahhakn grdr. 2- Actc bir azap, imamn onu affetmeksizin kesin olarak ldrmesidir. Bu bni Creycin grdr. Peygamberin (s.a.v.) yle buyurduunu rivayet etmitir:Diyeti aldktan sonra ldreni affetmiyorum. 276
276 Bu hadis Katadeden mrsel olarak gelmitir. bni Cerir 3/376 bunu rivayet etmitir. bnul-Mnzir de Drrl-Mensurdeki gibi 1/421 rivayet etmitir. Semure b. Cndpten merfu olarak gelmi, semuye bunu Drrdeki gibi Fevaidinde rivayet etmitir. Bu da Hasann Semureden rivayetidir. Burada mehur bir ihtilaf vardr. Hasan mdellistir (hilekar). Hadisi aklamamamtr. Burivayeti, eyh Mukbil b. Hadi ibni Kesirin Tahricinde 1/367 zayflatmtr. Ve cabirden merfu olarak gelmitir. Onu Ebu Davud 4507, Ahmed 14968, Tayalisi 1763 rivayet etmilerir. Bunun isnadnda mphem kapal bir adam vardr. eyh ahmed akir Taberinin Tahricinde 3/376 bunu zayflatmtr. Suyuti Camide 6/380 bunun sahih olduuna iaret etmitir. Bunun peinden Mnavi 6/380: Burada (Matarul-Varrak vardr demitir. Zehebi onu Duafada gstermitir. Bu fukaha katnda Yaralamalarn diyeti olarak kabul edilir.

3- Elim azap, hkmdarn cezalandrmasdr. 4- Elim azap, ondan diyeti geri alnmasdr. Ama ksas yaplmaz. Bu da Hasan- Basrinin grdr. Sizin iin ksasta hayat vardr. sznde iki gr vardr: 1- Bu ksas, haddi aan zalime hatrlatldnda ldrmekten vazgeer ve kendisi de yaar. Bu Mcahid ve Katadenin grdr. 2- Ksasn katile vacib oluu ve katil olmayan dmanlk etmenin terkedilmesi canlar iin bir hayattr. nk katil, ldrd kimsenin canna kar kendi cannn alnacan bildii zaman ldrmekten vazgeer. Ve ksas edilerek ldrlmekten kurtulup yaar. Yahut ldrlecek olan da zul medilerek ldrlmekten kurtulup yaar. Yukardaki her iki manada bir yaknlk vardr kinci mana daha geneldir. Bu Suddinin grn ifade eder. Yani ey akl sahipleri. demektir. nk ksastaki hayat ubret almak sretiyle makuldur. Umulur ki saknrsnz. bni Zeyd demitir ki: Belki birisini ldrp ona kar ldrlmekten kanrsn.

180- Birinize lm geldii zaman, eer bir hayr bra kacaksan anaya, babaya, yaknlara uygun bir biimde va siyet etmek, Allahtan korkanlar zerine bir bortur. 181- Her kim iittikten ve kabullendikten sonra onu vasiyeti deitirirse, gnah onu deitirenleredir. phesiz Allah hereyi iitir ve hereyi bilendir. 182- Her kim vasiyet edenin hakszla meyletmesinden, yahut gnah ilemesinden endie eder de alakallarn aralarn bulursa kendisine gnah yoktur. phesiz Allah bolca balayan ve esirgeyendir. Birinize lm geldii zaman.Yani farz edildii zaman demektir. Hazr olduunda Bununla, lm geldiinde vasiyet etmek kastedilmemektedir. Zira onda lmn meguliyeti bulunmaktadr. Fakat lm geldiinde vasiyyetten nce bulunan ba olabilir. Sonra Cenab Hak:Eer bir hayr brakacaksa anaya, babaya, yaknlara uygun bir biimde va siyet etmek, Allahtan korkanlar zerine bir bortur. Hayr, tm grlere gre mal demektir. Mcahid der ki: Kuranda geen Hayrn hepsi maldr. Nitekim: Gerekten hayra da pek dkndr. (Adiyat: 8) buyurmaktadr. Yani mala demektir. Sleyman: Dorusu ben bu iyi mallarRabbimi anmay saladklar iin severim (demitir) (Sad: 32) Klelerinizden hr olmak iin bedel vermek isteyenlerin, onlarda bir iyilik hayn mal grrseniz, bedel vermelerini kabul edin. (Nur: 33) Yine uayb: Ben sizi bolluk ve refah iinde gryorum (Hud: 84) demitir. Yani zenginlik ve mal iinde, demektir. lim erbab bu ayetin hkmnn subutnda ihtilaf etmilerdir. Tabiin ve fakihlerin ekserisi, Herhangi bir kimse maln, riya ve saygnlk iin allmam bir ekilde zayi etmesin diye miraslarla ilgili hkmler farz klnmadan nce bu ayetle amel etmenin vacib olduu grne varmlard. Miras hakedenleri tayin etmede ve hakettikleri belirleme de mevaris ayeti (Miras hkmlerini bildiren ayet) nazil olunca bununla vasiyyetin vacib oluunu yasaklad. Baka bir grup da demitir ki: bu ayetin hkm, ana babaya ve akrabalara vasiyet etme hususunda vacib bir hak idi. Mevaris ayeti inip de ana babann miras farz klnnca bununla ana baba ve her varib iin vasiyyet etmek neshedilir. Ve hibir halde varis olamayan akrabalara vasiyetin farz klnmas baki kald. Bu Hasan, Katade, Tavus ve Cabir b. Zeydin grleridir. Kii eer malnn te birini akrabalrdan bakasna vasiyet ederse. Byle syleyenler vasiy yetinin hkm kesiminde farkl gre varmlardr: 1- Eer te biin te birini (Dokuzda biri) akrabalarna verip te birin te ikisini (dokuzda iki) vasiyet ettiklerine vermesi. Bu Katadenin grdr. 2- Dokuzda ikiyi akrabalarna verir. Dokuzda biri de vasiyet ettiklerinin olur. Bu cabir b. Zeydin grdr. 3- te birin hepsini akrabalarna verir. Bu Tavusun grdr. Kiinin zerine vasiyet etmesi vacib olan maln miktar konusunda farkl gre varlmtr: 1- Bu, Eer bir hayr brakrsa ayetinin tevil edilmesiyle bin dirhem olur. Ayetteki Hayr bin dirhemdir. Bu Aliin (r.a.) grdr. 2- Bin dirhemden beyz dirheme kadardr. Bu brahim En-Nehainin grdr. 3- Bu, takdir edilmemitir. Zira vasiyyet maln azndan veya oundan vacibtir. Bu Zhrinin grdr.

Sonra Cenab Hak Uygun bir biimde va siyet etmek, Allahtan korkanlar zerine bir bortur. buyurmutur. Maruf ile sznn iki yne ihtimali vardr: 1- Kendisinde ne ok dk ne de ok fazlalk olmayan orta bir adillik ile, 2- Yani malndan bilinen ile, mehul ile deil, demektir. Allahtan korkanlar zerine bir bor olarak.Yani Allahtan korkarak varislerin israf etmemesi, akrabalarnda cimrilik etmemesi gerekir demektir. bni Mesud demitir ki: Daha lazm olan, daha lazm olana. Yani daha muhta ola na daha gereklidir demektir. Burada israf olmayacak ekilde verilecek en yksek miktarn snr,, te biridir. nk Peygamber (s.a.v.), te birdir, ve te bir oktur buyunmaktadr. 277
277 Bunu Buhari 1/326, 3/49, 175, 4/47, 201, 284, 285, Mslim1628, Tirmizi 6/350 Et-Tuhfe, Ebu Davud 2864, bni Mace 2708 rivayet etmilerdir. Ve Beyhaki 6/268, Tayalisi 195/196 Numaralarla malik 2/763/4 tahavi 2/416, Ahmed bir ok yerde 1524 numara yla rivayet etmilerdir. Tirmizi, hasen-sahih hadistir, demitir.

Hasen, Ebu Bekir ve merin (r.a.) bete biri vasiyet ederek yle dediklerini rivayet etmitir: Allahn kendisi iin raz olduuyla rivayet edilir: Bete birle. Ve Hasan devamla: Bete bir uygun olandr, drtte bir gayret etmedir, te bir ise hakimlerin caiz grdkleri son snrdr. Sonra Cenab Hak:Her kim iittikten sonra onu deitirirse. Yani kim iittikten sonra vasiyyeti deitirirse demektir. Buradaki Vasiyyeti (deitirirse) lafz mennes olduu halde mzekker olarak zikredilmitir. nk burada vasiyet edenin sz kastedilmektedir. Sz ise mzekkerdir. Yani Beddele yerine beddeleha olmas gerekirken, buradan vasiyet edenin sz kastedildii iin ve sz de mzekker olduu iin mzekker zamirle ifade edilmitir. Onun gnah onu deitirenleredir. Yani onu iitip de onu ya meyletmek ya da hainlik etmek iin hakedenlere vermekten kendini alanlaradr. Kendisinden sonra vasiyet deitirilirse de len iin niyetinin mkafat ve vasiyetinin sevab vardr. Allah hereyi iiten ve hereyi bilendir. Yani vasiyet edenin szn iitip vasiyet sahibinin bilendir. Her kim vasiyet edenin hakszla meyletmesinden, yahut gnah ilemesinden endie eder de alakallarn aralarn bulursa. Mfessirler bu ayetin yorumu hakknda be farkl gre varmlardr: 1- Bunun yorumu Kim ki vasiyet eden hastayken onun yannda bulunur da o kendisinin nezaretinde lm zere vasiyet ederken, onun vasiyetinde hata etmesinden korkarak (o hasta kiinin vasiyetinde kastl olarak zulmetmesi ve kendisine ait olmayan bir eyden onu alkoymay emretmesinde orada hazr bulunup vasiyeti iiten iin bir gnah yoktur. bu kiinin vasiyet edene vasiyyetinde adil davranmaya emretmekle, onunla varislerinin arasn dzeltmesinde bir saknca yoktur. Bu Mcahidin grdr. 2- Bunun yorumu, lenin varislerinden her kim onun vasiyyetinde hakszla uramaktan korkarsa ve onun varisleri ile kendilerine vasiyet ettii ey hakknda vasiyet edilenlerin arasn dzeltirse ve bu giriim sonucu adil olarak vasiyet yerini bulursa o kiiye bir gnah yoktur. Bu bni Abbas ve Katadenin grdr. 3- Bunun yorumu, her kim vasiyyet edenin eceli geldiinde varislerinin bir ksmna verip dierlerinden esirgedii malda hakszla meyletmesinden veya gnah ilemesinden korkarsa ona bu hususta varislerinin arasn dzel tmesinde bir gnah yoktur. Bu Atann grdr. 4- Bunun yorumu, her kim vasiyet edenin vasiyetinde varislerine fayda salayacak bir vasiyeti varislerinden bakas iin yapmak sretiyle hakszlk yapp gnah ilemesinden korkarsa ve varislerin arasn slah ederse kendisine bir gnah yoktur.

5- Bunun yorumu, kim bir ksmn dierine stn tutarak babas ve akrabalar iin vasiyet edenin hakszlk yapmasndan korkarsa ve baba ile akrabalarn arasn dzeltirse ona bir gnah yoktur. Bu Suddinin grdr. Hakszla meyletmesinden, gnah ilemesinden. Burada iki yorum vardr: 1- Cenef hata demektir. sm ise kast demektir. Bu Suddinin grdr. 2- Cenef meyil demektir. sm ise, bir ksmn deirlerine kar bencillik etmekle gnah ilemesidir. Bu Ata ve bni Zeydin grdr. Cenef, Arap dilinde zlm ve haktan ayrlmaktr. airin u sz bu manadandr: 278
278 O, Hafsa b. Kays Aylan oullarndan Amir el-Hasfidir. Buyt onun dur. Bkz: Ebu Ubeydenin MecazulKuran 66/67 ve mkilul-Kuran.

183- Ey man edenler! Oru, sizden nce gelip gemi mmetlere yazld gibi sizin zerine de yazld. Umulur ki korunursunuz. 184- Oru ve sayl gnler olarak yazld. Sizden her kim hasta yahut yolcu olursa, tutamad gnler kadar dier gnlerde oru tutar. htiyarlk veya ifa umudu kalmam hastalk gibidevaml mazereti olup da oru tutmaya gleri yetmeyenlere fidye gerekir. Fidye bir fakir doyum miktardr. Bunun dnda kim gnll bir hayr yaparsa, bu kendisi iin daha iyidir. Eer gerekleri an lyorsanz, her gle ramen onu tutmanz sizin iin daha hayrldr. Ey man edenler! Oru, sizin zerinize yazld. Yani oru size farz klnd, demektir. Her bir eye ka oru tutmak, ondan kendisi ekmektir. Nitekim phesiz ben rahman iin bir oru adadm ayeti kerimesinde Savm, sus mak demektir. nk susmak, kendini konumaktan ekmektir. Yine bir arap bir topluluu ktleyerek yilik sylemekten kendilerini tutup, ktlkleri anlatyorlar demitir. Savmin asl Atn Siyamndan gelir. Bu da onu yrmekten ve yemekten tutan eydir. Nabiatz-Zbyani der ki: 279
279 Divan s. 106.

Bu yzden len scanda ayakta olan iin Gndz tuttu denilir. nk o anda gnein hareket etmesi yavatr. te gne bu yava hareketiyle sanki onu tutmu gibi olur. air der ki: 280
280 Bu beyit mruul-Kaysa aittir.

Ancak Savmn eri manas: Zaman geldiinde, orucun mahzurlarn tutmak demektir. Oru, en kuvvetli ibadet lerden ve en gerekli ibadetlerden ve en gerekli farzlardandr. Hatta Peygamberden (s.a.v.) yle dedii rivayet edilmitir: Cenab Hak buyuruyor ki: Ademolunun her ameli kendisi iindir. Ancak oru mstesna. O bana aittir. Onun karl ben veririm. Gerekten orulunun az kokusu Allah katnda miskten daha hotur 281
281 Bunu Buhari 3/24, Mslim s. 122, Nesai 4/59 Ebu Hureyrenin hadisinden rivayet etmilerdir.

Burada, btn ibadetler her ne kadar Allah iin olsa da sadece orucun Allah iin zel klnmas iki sebebten dolaydr ki oru onlarla dier ibadetlerden ayrlmtr: 1- Oru dier ibadetlerin alkoymad nefsin lezzet lerinden ve isteklerinden onu alkoymaktr. 2- Oru, kul ile Rabbi arasndaki bir srdr ki onu yalnzca ona aar. Bundan dolay Oru Allaha zel klnmtr. Orutan baka ibadetler aktr. Onlar yapan belki yapmack ve riya olarak yapmtr. Bu yzden oru dierlerinden daha zel klnmtr. Sonra Cenab Hak: Sizden ncekilere yazld gibi. buyurmutur. Burada gr var dr: 1- Onlar hristiyanlardr. Bu abi, Rebi ve Esbatn grleridir. 2- Onlar ehli kitaptr. Bu Mcahidin grdr. 3- Onlar tm insanlardr. Bu da Katadenin grdr.

Alimler bizim orucumuzla bizden ncekilerin orucunun benzeme konumu hususunda iki farkl gre varmlardr: 1-Benzeme, orucun hem hkmnde hem de sfatndadr. Saysnda deildir. nk Yahudiler, gecenin ilk te birin den, ilk te birine oru tutuyorlard. Uyuduktan sonra bir ey yemiyorlard. Mslmanlar da slamn ilk yllarnda byle yapyorlard. Uyuduktan sonra birey yemiyorlard. Bu durum mer b. Hattab ve Kays b. Surmenin balarna gelen bir duruma kadar devam etti. Bunun zerine Cenab Hak onlara gece yemeyi ve imeyi helal kld. Bu Rebi b. Enesin grdr. Peygamberden (s.a.v.) yle buyurduunu rivayet etmitir. Bizim orucumuzla, Ehli kitabn orucu arasndaki (fark), sahur yemeidir. 282
282 Bunu Mslim 1096 numara ile, Ebu Davud 2343, Nesai 4/146, Tirmizi 709 numara ile rivayet etmilerdir.

2- Benzeme orucun saysndadr. Bu hususta iki gr vardr: a) Cenab Hak Hristiyanlara bize farz kld gibi otuz gn orucu farz klmt. Herhalde o yaz scana rastlamt. Onlar da bunu yaz ile k arasndaki bir mevsime koydular. Sonra da yirmi gnn orucunu fazladan keffaret olarak tuttular ki gnahlarndan arnma ve deitirdiklerine keffaret olsun. Bu abinin grdr. b) Onlar yahudilerdir. Onlara her aure gn gn oru tutmak gerekiyordu. Her aydan gn. Bu ekliyle bu oru Ramazan orucu ile neshedilene kadar on yedi ay devam etti. bni Abbas demitir ki: lk neshedilen ey, kblenin evrilmesi ile ilk orutur. Umulur ki korunursunuz. Burada iki gr vardr: 1- Umulur ki oruluyken size haram klnan yemek yemek, bir ey imek, kadnlarla cinsi mnasebette bulunmaktan kanrsnz. Bu Ebu Cafer et-Taberinin grdr. 2- Bunun manas oru kendisinde, nefsi ezmek, ehveti krmak, marurluu gidermek (gibi hasletler) bulunduu iin, sahibini takvaya ileten bir sebebtir. Bu da Zeccacn g rnn anlamdr. Sayl gnler olarak. Burada iki gr vardr: 1- Bunlar Ramazan aynn gnleridir ki, onu ardndaki ( gnlerden ayrr. Bu bni Ebi Leyla ve ekseri mfessirlerin grdr. 2- Bunlar her aydan gnn orucudur. Ramazan ay orucundan nce farz klnmt. Sonra Ramazan orucu ile neshedilirdi. Bu bni Abbas, Katade ve Atann grleridir. bunlar her aydaki beyd gnleri yani ayn dolunay olarak grnd gecedir. Bu hususta iki yn vardr: 1-Bu ayn onikisi ve onu takip eden gnlerdir.
ARAPA

kinci Yn: Oru ve ondan sonra gelenlerdir. Her iki ynden en ak olan budur. nk araplara gre ayn gnleri on paraya blnmtr. O paralardan her biri kendine ait bir ismi olan gndr. lki: Selase adir: hilal, Sonra: Selase ebb: kark beyazl. Sonra: Selase bahr: parlak, Sonra: Selase ar: on, Sonra Selase beyz: bey azlk, Sonra: Selase Dre (kameri ayn, onalt, onyedi ve onsekinci gnleri). Dre koun nnn siyahl ve arkasnn beyazldr. Bu lye Dre ismi verilmitir. nk ay balanglarda kayboluyor, bylelikle balangc siyah, sonu beyaz olduu iin onun gecesine Dr deniliyor. Sonra: Selase Hunnas: Ay sonundaki ayn grnmedii gece. Bunlara (Hunnas isimi verilmitir.) nk ay o gnlerde grnmez, yani gecikir. Sonra: Selase dehm: Kameri ayn yirmi dokuzuncu gecesi. Buna karanlk olduundan dolay. Buna karanlk olduundan dolay Hanadr denilir. Sonra: Selase Fehm: zifiri karanlk gece. nk bu gecede ay iyice karanlklar. Yani ay son geceye kar. Sonra: Selase Dari: Bu da ayn sonudur. Bu kelime Raddetnden alnmtr. Yani kiinin ellerini koyduu yere ayaklarn nakletmek iin acele etmesi. Ebu Zeyd ve bnu-l Arabinin anlattklarna gre

onlar ayn onar gecelerinden her geceye bir isim verilmitir. Sayfa 237 son paragraf terc me
edilmedi.

Hilalin ne zaman Kamer olduunda ihtilaf edilmitir. Bir grup, ilk iki geceye Hilal ismi verilir. Ondan sonrasna ay ismi verilir, demiler. Baka bir grup, ilk geceye hilal ismi verilir. Ondan sonrasna Kamer denilir, demi, Baka bir grup da belirli bir yere gelinceye kadar Hilaldir demilerdir. Onun belirli bir yere gelmesi, ince bir izgiyi dolamas demektir. Bu Esmainin grdr. Baka bir grup da onun gecenin karanl aydnlatncaya kadar hilaldir. I aydnlatmaya balaynca ona Kamer ismi verilir. Bu da ancak yedinci gecede olur. (Ve ayetten kalan ksmn tefsirine dnyoruz). Femen kane minkm merizan evale sefer: Sizden kim hasta veya seferi ise. Yani hasta olup da bu hastal yla oruca g yetirmezse yahut seferi olup yolculukta oru kendisine zor gelirse. Feiddetn min eyyamin har: (Tutamad gnler) ka dar dier gnlerde (oru tutar). Burada iki gr vardr: 1- Seferin bulunmasyla birlikte, seferde ister oru tutsun ister iftar etsin ona kaza lazm gelir. Bu Davudus-Zahi rinin grdr. 2- Cmlede hazif vardr. Takdiri udur: Fa fetrn min eyyamin har: Ve iftar ederse tutumad gnler kadar dier gnlerde oru tutar. Hastalnda ve yolculuunda oru tutsa saylmaz. nk bu iki halde orucu bozmak ruhsattr, kesinlik deildir. Bu afii, Malik, Ebu Hanife ve ekseri fakihlerin grdr. Vealellezine ytikuneh fityet teami miskin: Oru tutmaya gleri yetmeyenlere fidye gerekir. Fidye bir fakir doyumu miktardr. Bunun yorumu aciz olduklarndan dolay oru kendilerine zor gelenlere ve oru tutamayanlara demektir. Yal erkek, yal kadn, hamile ve emzikli gibi. Fidye bir fakir doyumu miktardr. Aciz olduklarndan dolay onlara kaza da yoktur. Burada mehur kraate gre iki yorum vardr: 1- Bu, kraat islamn ilk yllarnda varid olmutur. Allahu Teala oru tutabilen insanlarn hepsini oru tutup keffaret vermemek ile oru tutup keffaret vermeleri (hergn bir fakiri doyurmakla) arasnda serbest brakmtr. Sonra Femen ehide minkm-ehre felyesumh: Sizden kim hilali grrse oru tutsun. ayeti kelimesiyle bu neshedilmi tir. Bilakis Veen tesumu hayrnlekm: Oru tutmanz sizin iin daha hayrldr. ayetiyle neshedildii de sylemitir. Bu bni mer, krime, abi, Zuhri, Alkame ve Dahhakn grleridir. 2- Bu kraatn hkm sabittir. Vealellezine ytikuneh: Dince g yetiremeyenlere sznn manas, genliklerinde oru tutarlard, yalar ilerleyince ihtiyar olduklar iin oru tutmaktan aciz olup iftar ederler demektir. Bu Said b. Mseyyib ve Suddinin grdr. Sonra Cenab Hak Femen tetavvea hayrn fehve hayrn leh:Kim gnll bir hayr yaparsa bu kendisi iin daha iyidir. Burada iki yorum vardr: 1- Kim nafile olarak bir miskinden fazlasn doyurursa onun iin daha hayrldr. Bu bni Abbas, Mcahid, Tavus ve Sddinin grdr. 2- Kim nafile olarak fidyeyle beraber oru da tutarsa bu onun iin daha hayrldr. Bu Zhrinin gr ve bni Creycin Mcahidden rivayetidir. Sonra Cenab Hak Veen tesum hayrn lekm: Oru tutmanz daha hayrldr. Bunun iki yoruma ihtimali vardr: 1- Yolculukta oru tutmak iftar edip sonra kaza etmek ten daha hayrldr. 2- Gc yetenin orucu, acizlik sebebiyle keffaret ve renden daha hayrl ve sevab bakmndan daha faziletlidir. nkntm talemn: Eer bilirseniz. Bunun iki yne ihtimali vardr: 1- Size meru kldm ve dininizden akladm bi lirseniz,

2- Amellerimizin faziletini ve fiillerinizin sevabn bilirseniz. 185- ehr ramazennellezi nzile fihil kurane hden linnasi vebeyyinatin minelhude velfurkan, femen ehide minkm-ehre felyesumh, vemen kane merizan ev ale seferin feiddetn min eyyamin hare, yuridullahu bikmlysra velas yrid bikmlusr, velitkmilliddeti velitkebbirllah ale ma hedakm veleakm tekrn: Ramazan ay, insanlara yol gsterici, dorunun ve doruyu eriden ayrmann ak delilleri olarak kendisinde Kuran indirilen aydr. Sizden her kim hilali grrse oru tutsun. Kim o anda hasta veya yolcu olursa tutamad gnler saysnca baka gnlerde tutsun. Allah size kolaylk ister, zorluk istemez. O, sayy tamamlamanz, size doru yolu gsterdii iin Allah tazim etmenizi ister. Umulur ki kredersiniz. ehr ramazennellezi nzile fihil kuran: Ramazan ay, Kuran indirilen aydr. ehr: Ay, ehreh: hretden alnmtr. Nitekim Gehri fulani sefer: Falanca klcn knndan syrd. denilmesi bu manadan dr. Yani onu knndan kartt zaman demektir. Ramazana gelince, baz dilciler onun bu ekilde isimlendiril mesinin ata boy duvarlar kavuracak kadar iddetli bir scak lktan dolay olduunu iddia etmilerdir. Nitekim hac ay iin zl-Hicce denilmitir. Ramazan ay Cahiliyye dneminde Nafik diye isimlendiriliyordu. Mcahid ise Ramazan denilmesinden holanmyordu. 283
283 Mcahidden zikredilen bu kerahetin hibir yn yoktur. Zira Peygamberin (s.a.v.) Ramazan demesi bir ok hadiste nisbetsiz olarak gelmitir. Mesela, Buhari ve bakalarnn rivayet ettikleri bu hadiste Men same ramazane imanen vehtisaben ufire leh ma tekaddeme min zenbihi: Kim iman ederek ve ecrini yalnzca Allahtan bekleyerek Ramazan ikame ederse gemi gnahlar balanr. mam Buhari sahihinde bunu mekruh gren iin ayr bir blm ve toplam ve Ramazan m yoksa Ramazan ay m denilir, her kim bunlarn hepsini geni olarak grrse diyerek hadisleri srmtr. Bunlar Men same ramazane hadisi ve La tkaddim ramazane hadisleri. Bu sebeble hafz Kastalani 3/349: ounluun gr ay nisbeti yapmakszn Ramazan denilmesidir. Nevevi Mecmuda bunu redderek dorusunun bunun tersi olduunu kabul etmitir. Nitekim tahkikiler, burada herhangi bir yanan sz konusu olmad grne varmlardr.

Ve belki o Allahn isimlerinden biridir diyordu. Kurann o ayda indirilmesi hakknda iki gr vardr: 1- Cenab- Hak Kuran Kerimi bir defada Levhi Mahfuzdan dnya semasna Ramazan aynn Kadir gecesinde indirmitir. Sonra elisi zerine (s.a.v.) diledii ekilde indir mitir. Sonra elisi zerine (s.a.v.) diledii ekilde indirmitir. Ebul-Mslim, Vaileden* Peygamberin (s.a.v.) yle buyurduunu rivayet etmitir. brahimin suhufu Ramazan aynn ilk gecesi indirilmitir. Tevrat, Ramazanda geen alt gn iinde indirilmitir, ncil Ramazandan geen alt gn iinde indirilmitir. Kuran ile Ramazann yirmi drdnc gecesi indirilmitir.
Basl nshada byledir. Bu yanltr. Dorusu Vasiledir 284, Ahmed bunu 7051, numarayla rivayet etmitir. Suyuti Drrde bunun nisbetini, Muhammed b. Nasi ve bni Ebi Hatime eklemitir. Taberani, Beyhaki uabta Sabahani Teribde rivayet etmilerdir. eyh Ahmed akir 3/446 hadisi tashih etmitir.(TahricutTaberi). Gerek olan bu hadisin mrandan dolay hasen bir hadis olduudur. Baz ilim erbab bunun hakknda ileri-geri konumulardr. 2- Bunun manas, Kuran Ramazan orucunu farzetme hususunda inmitir. Bu Mcahidin grdr. *

Hden linnas: nsanlar iin yol gsterici. sz.Yani insanlar iin klavuzdur demektir. Vebeyyinatin minelhude velfurkan: Dorunun ve doruyu eriden ayrmann ak delilleri olarak. Yani Helal ve haram ile ilgili hususlardaki ak delilleri ve hak ile batln arasn ayran konulardaki (ak delillerdir). Femen ehide minkm-ehre felyesumh: Sizden her kim hilali grrse oru tutsun. Ay, kimseye gizli deildir. Bunun tevili hakknda gr vardr:

1- Kim ayn balangcn, mukim iken (seferde deilken) grrse onun iin ayn sonuna kadar oru tutmas gerekir. O kimse iin geriye kalan gnlerde (ay grdkten sonraki gnlerde) orucunu yeme hakk yoktur. Bu Ali, bni Abbas ve Suddinin grdr. 2- Kim hilali grrse, mukim iken grdyle oru tutsun, seferde iken grdyle deil. Bu Said b. Mseyyib ve Hasan Basrinin grleridir 3- Kim, akl bali ve sorumlu iken hilali grse oru tutsun. Ay grdkten sonra kii delirirse, geri kalan gnlerin orucu kendisinden dmez. Bu Ebu Hanife ve iki sahibinin (Ebu Yusuf, mam Muhammed) grleridir.(Sonradan dzelebilen bir delilikte). Vemen kane merizan ev ale seferin feiddetn min eyyamin hare: Kim o anda hasta veya yolcu olursa tutamad gnler saysnca baka gnlerde tutsun. Hastalk ve sefer halinde oru yeme az nce zikredilmesine ramen burada bir daha tekrarlanmas bu ayetin hkmnn neshedildiini bildirmek iindir. Burada bir daha tekrarlanmas neshedene mukayese yaplmamas iindir. Bu takdir de mana yle olur: Her kim Ramazan aynda hasta veya seferde olup da orucunun yere, onun zerine yedii gnler saysnca daha sonra kaza etmesi gerekir. Alimler Ramazan aynda hangi hastalk halinde oru yemenin caiz olduu hususunda farkl gre varlmtr: 1- Bu, ayakta namaz klamayacak kadar olan hastalktr. Bu Hasan Basrinin grdr. 2- Bu, o hastalktr ki, oru tutmakla ou kez sahibinin hastaln tahamml edemeyecei kadar artrr. Bu da afii nin grdr. 3- Bu, hastalk ismi verilen her hastalktr. Bu da bni ir inin grdr. Sefere gelince, bu hususta alimler iki farkl gre varm lardr: 1- Uzun mesafeye de, ksa mesafeye de sefer ismi verilir. Bu Davudun grdr. 2- gnlk yrytr. Bu da Ebu Hanifenin gr dr. Seferde oru yemenin gerektii hususunda iki farkl gr vardr: a- Vacibtir. Bu bni Abbasn grdr. b- Mbahtr. Bu da ekseri alimlerin grdr. Sonra Cenab- Hak Yuridullahu bikmlysra velas yrid bikmlusr: Allah size kolaylk ister, zorluk istemez. bni Abbas demitir ki: Kolaylk, oru yemedir zorluk ise seferde oru tutmaktr. Bunun bir benzeri Mcahid ve Katadeden rivayet edilmitir. Velitkmilliddete: O sayy tamamlamanz iin. yani yenilen orucun saysn ve Ramazan haricinde Ramazan ay orucunun kazasn (tamamlamayan iin) demek tir. Velitkebbirllah ale ma hedakm: Gsterdii doru yola kar Allah tazim etmeniz iin. Bunun, ayn balangcndaki oru yeme tekbiri olduu sylenmitir. Ale ma hedakm: Gsterdii doru yola. Yani Ramazan ay orucundan. Bunun, bizi dinde ilettii gzel hidayet olma ihtimali vardr. Veleallekm tekrn: Umulur ki kredersiniz. Bunun iki yne ihtimali vardr: 1- Onun sizi hidayet etmesine teekkr edersiniz. 2- taatine kar sevap olarak verdii nimete (teekkr edersiniz) En dorusunu Allah bilir. 186- Veize seeleke ibadi anni feinni karib, ucib da vetidai iza dean, felyestecib li velymin bi leallehm yerdn: Kullarm sana beni sorduu vakit de ki, ben her halde yaknm. Dua edenin duasn bana dua ettii anda iitir ona karlk veririm. O halde kullarm da benim davetime uysanlar ve bana inansnlar ki doru yolu bulurlar. Veize seeleke ibadi anni feinni karib: Kullarm sana beni sorduu vakit de ki, ben her halde yaknm. Yorum cular bu ayetin sebebi nzl hakknda drt farkl gre var mlardr:

1- Bu ayet Peygambere (s.a.v.) bir soru sorup: Ey Muhammed Rabbimiz yaknda mdr ki ona niyaz edelim, yoksa uzakta mdr ki ona seslenelim? eklinde konuan hakknda inmitir. Bu Hasan Basrinin grdr.285

285 bni Cerir 3/481 bunu rivayet etmitir. Ancak bu mrseldir. Bunun Hasana isnadnn doru olmas, eyh akirin Tahricu-Taberide dedii gibidir. Bununla hadis sahihtir, merfudur demek istememektedir. nk mrsel, zayfn blmlerindendir. Hasan bunu Resulullahn ashabndan hi kimseye nisbet etmemitir.

2- Bu ayet, Peygambere (sa.v.), hangi saatte Allaha dua edeceklerini soran bir grup hakknda inmitir. Bu Ata ve Suddinin grleridir. 3- Bu ayet, Nasl dua edelim? diyen bir grubun cevap olarak inmitir. Bu Katadenin grdr. 4- Bu ayet, bir topluluk hakknda Edni isteciblekm: Bana dua edin ki size icabet edeyim ayeti indii zaman inmitir. * Onlar Ona nerede dua edelim demilerdi. Mcahid de bu grtedir. * Basl nshada Evvele ehr: ehrin balangc yerine Evvele evval: evvalin balangc eklinde gelmi tir. Karib: Yaknm. sznde iki yorum vardr: 1- cabet etmeye yaknm, 2- Duay iitmeye yaknm. Ucib davetidai iza dean: Dua edenin duasn bana dua ettii anda iitir ona karlk veririm. sznde iki yorum vardr: 1- Bunun manas, bana dua ettiinde dua edenin duasn iitirsin. Dua edenin istei bir menfaate uygun olmaktan veya ona aykr olmaktan yoksun deildir. Eer bir menfaate ay kr ise ona isabet etmek caiz olmaz. Eer bir menfaate uygun ise bu takdirde dua edenin durumu iki durumdan yoksun deildir: Ya isteme koullarn tastamam yerine getirmek ya da o koullarda yetersiz olmak. Eer o koullar tastamam yerine getirirse ona icabet etmek caiz olur. Bunun vacip olmas hususunda iki gr vardr: 1- Bu duaya icabet etmek vacibtir. nk bu amellerin sevab yerine geer. nk dua ibadettir. Onun sevab ona icabet etmektir. 2- Bu vacip deildir. nk bu bir rabet ve istektir. Dolaysyla ona icabet etmek lutufta bulunmaktr. Eer o koullarda yetersiz olursa ona icabet etmek vacib olmaz. Duaya icabet etmenin caiz oluunda iki gr vardr: 1- Caiz olmaz. Bu, duaya icabet etme artlarn yerine getirmekle ona icabet etmenin vacib olduunu syleyenlerin grdr. 2- Caiz olur. Bu da, artlarn yerine getirmekle duaya ica bet etmenin vacib olmadn syleyenlerin grdr(Vacib grenler caiz grmez, vacib grmeyenler caiz grr). Felyestecibli: Davetime uysunlar. Burada drt yorum vardr: 1- Buradaki stacabet, cabet manasndadr. Nitekim stecibli: onun davetine uydum denilmesi cabet: Ona icabet ettim demektir. Bu Ebu Ubeydenin grdr. Bu hususta Kab b. Sad el-anevenin u iirini delil gstermitir. 286
286 O, Kab b. Sad el-anevidir.El-Esmaiyyat 141/ Emali el-Kali 21/51.

Yani ona icabet etmei demektir. 2- sticabet, icabet etmek iin onay istemektir. Bu da Salebin grdr. 3- Bunun manas, bana itaat etmekle davetime uyun dem ektir. 4- Benim davetime uyun demek bana dua edin demek tir. 187- Uhillelekm leyletsaydr-refes ile nisaikm hnne libasn lekm veentm libasn lehnne alimellah ennekm kntm tahtanne enfsekm fetabe aleykm veafe ankm felane bairhnne vebte ma keteballah lekm vekl vereb hatte yetebeyyene lekml haytlebyad minelhaytilesvedi minelfecr, smme etimmssyam ilelley, vela tbairhnne

veentm akifne filmesacid, tilke hududellahu fela tekrabha, kezalike ybeyyinllah ayetihi linnasi leallehm yettekun: Oru gecesinde kadnlarnza yaklamak size helal klnd. Onlar sizin iin birer elbise, siz de onlar iin birer elbise gibisiniz. Allah sizin kendinize ktlk ettiinizi bildi ve tevbenizi kabul etti, sizi balad. imdi (ve bundan sonra Ramazan gecelerinde) onlara yaklan ve Allahn sizin iin yazdklarn isteyin (arayn) Sabahn beyaz iplii (aydnl), siyah ipliinden ayrt edinceye kadar yiyin, iin, sonra geceye kadar orucu tamamlayn. Mescitlerde ibadete ekilmi olduunuz anlarda, kadnlara hi yaklamayn. Bunlar Allahn yasak snrlardr. Bu snrlar amayn. Uhillelekm leyletsaydr-refes ile nisaikm: Or u gecesinde kadnlarnza yaklamak size helal klnd. bni Mesud (r.a.) Refesyi Errefse eklinde oul olarak okuyordu.O sze gre bu cimadr. Bunun asl kt szdr. Nitekim Accac: Anilliae refesl kelame demitir. 287 Divanndaki reenli beyitindeki bir blm (S.19). Ba
Verabbi irab mcia kazim anilliae verabbl teklim eklindedir. (Bunu dzeltin oku yamadm.)

Onunla cinsi mnasebet kinaye edilmitir. nk sz kullanaca yerin dnda sylenirse kt olur. Hnne libasn lekm veentm libasn lehnne: Onlar sizin birer elbise sizde onlara gibisiniz. Burada yorum vardr: 1- Elbise konumundadr. Bunlardan herbiri rtnlen elbise gibi arkadalaryla rtnmeyi yerine getirsin. Nitekim Nabiatul-Cadi der ki: 288
288 Bkz: E-iru ve uara 255 ve Ebu Ubeydenin Mecazl-Kur an 67.

2- Onlar libastr. Yani Vecaelnelleyye libase: Biz geceyi sizin iin rt eyledik (....:10) ayete kerimesinden dolay sknet mahallidir. Bu Mcahid, Katade ve Suddinin gr leridir. Alimellah ennekm kntm tahtanne enfsekm: Allah sizin kendinize ktlk ettiinizi bildi. Kavmin kendilerine ettikleri bu hainliin sebebi iki eydir: 1- Kadnlara yaklamak, 2- Yeme ve ime Cenab- Hak slamn ilk yllarnda oru gecesinde insanlara yatmadan evvel yeme-ime ve cima etmeyi mbah klm, uyuduktan sonra ise bunlar yasaklamt. Hatta bir ramazan gecesi mer b. Hattab han mna yaklamak isteyince hanm ona: Ben uyudum demiti. Hz. mer de onun kendisine mazaret gsterdiini zannederek kendisiyle cinsi mnasebette bulunmutu. Yine Ebu Kayi b. Srme arazisinde alyordu. Can yemek yemek istedi. Hanm ona: Senin iin bir eyler hazr layaym dedikten sonra gzkapaklar arlat (ve uyudu). Sonra ona yemek hazrlad. O da bu yemekten yemedi. Sabah olunca glkle kar karya geldi. Daha sonra mer ve Ebu Kays balarndan geceni Resulullaha anlattlar. Bunun zerine Allah sizin kendinize ktlk ettiini zi bildi. ayeti kerimesi nazil oldu. Fetabe aleykm veafe ankm: Ve tevbesini kabl etti ve balad. Burada iki yorum vardr: 1- Onlarn gnahlarn affetmesi, 2- Uykudan sonraki bu yasa kaldrmas. Sonra Cenab- Hak: Felane bairihnne: imdi (ve bundan sonra Ram azan gecelerinde) onlara yaklan. Bununla Cimay kastetmektedir. Zira Mbaeretin asl cildi cilde dokundurmaktr. Bu olay, Cenab- Haktan Hz. merin cima meselesinde meydana gelen hususu bir aklama olarak gelmitir. Vebte ma keteballah lekm: Ve Allahn sizin iin yazdklarn isteyin. Burada gr vardr: 1- ocuk istemek(tir). Bu Mcahid, krime ve Suddinin grdr.

2- Kadir gecesi(ni isteyin). Bu bni Abbasn grdr. Zira o Vebte ma keteballah lekm: Allahn sizin iin yazdklarna tabi olun. 3- Cenab- Hakkn size helal klp ruhsat verdiini (isteyin) demektir. Bu da Katadenin grdr. Sonra Cenab- Hak Ebu Kaysn bandan geen durum hakknda Vekl vereb hatte yetebeyyene lekml haytlebyad minelhaytilesvedi minelfecr: Sabahn be yaz iplii (aydnl), siyah ipliinden ayrt edinceye ka dar yiyin-iin. Buradaki beyaz iplik ve siyah iplikten kastedilenin ne olduu hakknda farkl gr bulunmaktadr: 1- Sehl b. Sadn rivayet ettii u hadisededir. Diyor ki Sad: Sabahn be yaz iplii, siyah ipliinden ayrt edin ceye kadar yiyin-iin. ayeti nazil olunca baz kimseler oru tutmak istediklerinde ayaklarndan birine siyah ve beyaz iplik balarlard. Onlar birbirlerinden ayrt edinceye kadar yemeye devam ederlerdi. Daha sonra Minelfecr: Sabahtan. kayd inince bununla kastedilen gece ve gndz olduunu anladlar. 2- Beyaz iplikle, gndzn -ki o ikinci fecir (tanyeri aarmas)dr - kastedilmekte, siyah iplikle de ikinci fecirden ncesi kastedilmektedir. abinin Adiyy b. Hatimden rivayet ettiine gre (Adiyy b. Hatim) iki adet beyaz ve siyah iplik alarak onlar yastnn altna koyuyor ve oruluyken onlar gzetiyormu. Sonra Resulullaha (sa.v.) bunu anlatnca Resulullah (s.a.v.): Senin yastnda ne genimi! Bu ancak gndzn beyazlyla gecenin siyah ldr. buyurmutur. 289
289 BunuBuhari 4/113 Feth, Mslim 1/301, bni Huzeyme sahihinde 1925, 1926, Ebu Davud 2349, bni Cerir 3/51, 1986, Ahmed 4/337, Tirmizi 2970 ve tashihlemitir, Beyhaki 4/215 rivayet etmiler, Suyuti de nisbetini, Sfyan b. Uyeyne, Said b. Mansur, bni Ebi eybe ve abi yoluyla Adiyy b. Hatimden bnul-Mnzire eklemitir.

Buna iplik ismi verilmitir. nk ilk grnen beyazlk ip gibi uzuncadr. air der ki: - Arap dilinde iplik, renkten ibarettir. 3- Huzeyfe b. Yenandan rivayet edildiine gre beyaz iplik gne dr. Bunun bir benzerini Ali ve bni Mesud dan rivayet etmitir. Zer b. Habey 290, Huzeyfeden yle sylediini rivayet etmitir:
290 Bunun bir benzerini Ahmed 5/400 rivayet etmi, Nesai 1/303, bni hazm Muhallada 6/232, Taberi Tefsirde kendisine ait lafz ile 3/525 rivayet etmitir.

Nebi (s.a.v.), ben ok mesafelerini grebildiim halde sahur yemei yemee devam ediyordu. Ravi devamla: Sabahtan sonra da yiyorsun mu? dedin Peygamber (s.a.v.) de: Evet sabah olmutur ancak henz gne domamtr buyurmutur. Bu, icmann tersine gerekleen bir szdr. Nitekim Sevade b. Hanzala Semre b. Cndbten Resullahn (s.a.v.) yle buyurduuna rivayet etmitir: Sizi, ne Bilalin ezan ne de uzayan Fecir, sahurundan alkoymasn, ancak ufuktaki uucu fecir (alkoyabilir). 291

291 Bunu Mslim 3/130, Ebu Davud 2346, Tirmizi 1/136, bni Ebi eybe Musannefde 2/15411, bni Huzeyme 1929, Tahavi 1/83, Dave Kutni 231-232, Beyhaki 4/215, Tayalisi Msnedinde 797/798, Ahmed 5/7,13,14,18, Hakim 1/425, bni Cerir et-Taberi 3/515, 516, 2996 ve 2997, Beavi 2/300, 435 numara ile rivayet etmilerdir. Tirmizi, Hasen ve Garib bir hadistir demitir, Hakim Merfu olarak Sevade b. Hazala elKuei- semure b. Cndb yoluyla isnad sahihtir demitir. Suyuti Drrde nisbetini Vekia eklemitir. 1/481

Yine Haris b. Abdurrahman b. Sevbandan rivayet etti ine gre Peygamber (s.a.v.) yle buyurmutur. Fecir (tanyeri), iki fecirdir. Vahi hayvan kuyruu gibi olan herhangi bir eyi haram klmaz. Ancak ufuu kaplayan, namaz helal klp, yemei haram klar. 292

292 Bunu bni Cerir 3/514, Beyhaki Kbrada 4/215 rivayet etmiler dir. bni Ceririn yanndaki senedde elHasan b.Ez-zirkan vardr. eyh Ahmed akir, bni Ebi Hatimin tercmesinde: eyh, bakasna yannda onun bir tercemesini bulamadm demitir demektir. Suyuti Drrde 1/482 bu hadisin nisbetini Veki, bni Ebi eybe ve Dare Kutniye eklemitir.Bu hadis mevsul olarak Cabirin zikriyle gelmitir. Beyhakide 4/215de byledir. Suyuti Drrde 1/482 Hakim bunu Cabirin tarikin den mevsul olarak tahric etmitir demektir. bni Huzeyne de bunu sahihinde 1/52/2 rivayet etmi ondan da Hakim 1/425 rivayet etmi ondan da Hakim 1/425 rivayet

edip tashih etmi, Zehebi ve Beyhaki de 5/215 bni Abbasn (r.a.) hadisinden buna muvafakat etmitir. bni Abbasn hadisini Albani Silsile-i Sahihade 2/304 tashih etmitir. Hafz bni Kesir (r.a.) 1/391 de bni Kesirin geen rivayetinde Mrseldir, ceyyiddir demi tir. eyh Ahmed akir bir yorum getirerek: Ceyyidul-snad (iyi isnad) ile bni Sevban et-Tabiiyi kastetmektedir, fakat bu sahih ve merfu olmaz, nk mrsel ile delil getirilmez demitir.

Fecre gelince bu araplarn, su akt ve fkrd zaman Fecrl mae yefcr fecren demelerinden mastartr. Bu yzden fkrdndan dolay gnein ilk klarnn kt yere Fecr denilir. Bylece yeme ve ime yasan toplayan oru zaman Fecirde olmu olur. Bunlarn mbah olmas da fecirden baka yani ikinci fecrin douu ile gne in batna kadar olan zaman aralndadr. Ata Ebu Hureyreden Peygamberin (s.a.v.) yle buyurduunu rivayet etmitir: Ecli bakmndan orulularn en yc eleri hem gece hem de gndz de iftara en yakn olanlardr.293

293 Bunun tahricine ulaamadm. Fakat bunun manas baka hadislerde gelmitir. Bunlarn iinden Buhari 4/173, Mslim 1098 numara ile, Malik 1/288, Tirmizinin rivayet edip tashih ettii 699, Beyhaki 4/237nin Sad b. Sehlin hadisinden olan rivayetleri bulunmaktadr. Buradaki hadisin lafz La yezaln-nase bahri ma amillfatr eklindedir. Yine bu rivayetler arasnda Tirmizinin ters numara ile Ebu Hureyrenin (r.a.) riv ayeti bulunmaktadr ki o Resulullah (s.a.v.) yle sylediini rivayet etmitir: Allah (c.c.) Kullarmn bana en sevimlisi iftarda en ok acele edenleridir. buyurmutur. Tirmizi bu hadis: Hasendir, garibtir diyerek gaib grmtr. Gerekte de onun senedi Kure b. Abdurrahman yznden 6/375 bunun senedi zayftr. eyh Arnavut Camiu-Usulun tahricinde 6/375 bunun senedi zayftr. Ancak onun ahitleri vardr. Yani hadisi kuvvetlendirmektedir o ahitler demitir.

Smme etimmssyam ilelley: Sonra geceye kadar orucu tamamlayn. Bununla gnein bat kastedilmektedir. Vela tbairhnne veentm akifne filmesacid: Mescitlerde ibadete ekilmi olduunuz anlarda, kadn lara hi yaklamayn. sznde iki yorum vardr: 1- Mbaeret ile cinsi mnasebet kastedilmektedir. Bu ounluun grdr. 2- Cimadan baka pmek ve dokunmak kastedilmitir. Bunu bni Zeyd ve Malik sylemitir. Tilke hududellah: Bunlar Allahn snrlardr. Ya ni haram kld (snrlar) demektir. Bunun Allahn snr lar diye isimlendirilmesinde iki yn bulunmaktadr: 1- nk Cenab- Hak onlar zikir ve beyan ile snrlam tr. 2- Hadlerdeki yasaklardan bir ounda onu vacib kld iin, demektir. Kezalike ybeyyinllah ayetihi linnasi leallehm yettekun: te Allah insanlara ayetlerini byle aklar. Burada iki yn vardr: 1- Ayetler kelimesi ile badet alametlerini kastetmek tedir. 2- Buradaki Ayetler ise feyzler ve hkmleri kastetmektedir. 188- Vela tekl emvalekm beynekm bilbatl vetdl biha ilelhkkami litekl ferikan min emvalin-nase bilismi veentm talemn: Mallarnz aranzda haksz sebeplerle yemeyin. Kendiniz bilip dururken, insanlarn mallarndan bir ksmn, yalan yemin ve ehadet ile yemeniz iin o mallar hakimlere (reislere, yetkili ida recileri veya mahkeme hakimlerine el altndan) vermeyin. Vela tekl emvalekm beynekm bilbatl: Malla rnz aranzda haksz sebeplerle yemeyin. Burada iki yorum vardr: 1- Gasb ve zlm ise, 2- Kumar ve elenciler ile. Vetdl biha ilelhkkami: O mallar hakimlere vermeyin. Tdl kelimesi, sen kovay saldnda zlard dl denilmesinden alnmtr. Bunun ikinci bir yne de ihtimali olur ki onun manas, onunla hakimin yannda delil gster(meyesiniz) demektir.

Nitekim biri bir delil getirdi inde ............ denilmesi bundan dolaydr. Bu mal hakkn da iki gr vardr: 1- Bunlar emanetlerdir. Kendisiyle dier mallardan delil getirilmeyen bir delili kii inkar ettii zaman o delilin inka ryla hkmolunur. (Emanetleri denmez prensibinden dola y). 2- Onlar, zerine emanet braklan yetim mallardr. Litekl ferikan min emvalin-nase bilismi: nsanlarn mallarndan bir ksmn, yalan yemin ve ehadet ile yemeniz iin. Bunun iki yne ihtimali vardr: 1- nsanlarn mallarndan bir ksmn gnah ile yemeniz iin. Burada Bazden Ferik diye bahsedilmitir. 2- Burada takdim ve tehir vardr. Bunun takdiri: nsanlardan mallarnn bir ksm gnah ile yemeniz iin eklinde olur. Bu yeme hakknda yn vardr: 1- nkar ile, 2- Yalan yere ahitlik etmekle, 3- Hakimlere rvet vermekle. Veentm talemn: Bildiiniz halde. Bunun iki yne ihtimali vardr: 1- Siz o mallarn insanlara ait olduunu bildiiniz halde, 2- Siz onun gnah olduunu bildiiniz halde. Mukatl demitir ki: Bu ayet mruul-Kaysel-Kindi ve Abdan b.Rebia el-Hadrami hakknda nazil olmutur. Bunlar, Abdann hakszlk ettii; mruul-Kaysn da zlme urad bir arazi hakknda hasmlamlard. Yemin etmek istediler. Bu ayet inince yeminden vazgetiler. 189- Yeselneke anilehilleh, kul hiye mevakit linnasi velhac, veleyselbirr bien tetlbyte min zhrihe velakinnelbirr menitteka, vetlbyte min ebvabi he, vettekullahe leallekm tflihun: Sana yeni doan hi lal eklindeki aylar sorarlar. De ki: Onlar, insanlar ve zellikle hac iin vakit lleridir. yi davran asla evle re arkalarndan gelip girmeniz deildir. Lakin iyi davran, korunan ve ll giden kimsenin davrandr. Evlere kaplarndan girin, Allahtan korkun, umulur ki kurtulua erersiniz. Yeselneke anilehilleh: Sana aylar sorarlar. Bu ayetin sebebi nzl, Muaz b. Cebel ve Salebe b. Gazeme hakkndadr. Bunlar ensardan idiler. Peygambere (s.a.v.) hilalin ortaya k ve bymesi ile ilgili soru sormulard. Bu nun zerine bu ayet nazil oldu. Hilal ismini almas, insanlarn onu grdklerin de istihlal etmelerinden (seslerini ykseltmelerinden) dolay idi. Mevakit ise insanlarn borlar ve haclar iin vakit lleridir. Ehile ile aylar kas tedilmektedir. Hilale ehr diye tabir edilmesi ona girdii iindir. air der ki: Sonra Cenab- Hak: Veleyselbirr bien tetlbyte min zhrihe velakinnelbirr menitteka, vetlbyte min ebvabi he: yi davran asla evlere arkalarndan gelip girmeniz deildir. Lakin iyi davran, korunan ve ll giden kimsenin davrandr. Burada alt gr vardr: 1- Bunun sebebi nzl Davudun Kays b. Cbeyrden yapt u rivayettir. 294
294 Bunu bni Cerir 3/556 rivayet etmitir. Hafzn sabedi belirttii gibi. Bu mrseldir. 2902 ve Fethde 3/494. nk bu tabiinin merfu olarak yapt rivayettir. Bu da zayftr. Suyuti Drrde 1/492 bunun nisbetini Abd b. Hamid ve bnul-Mnzire eklemitir. eyh Ahmed akir Taberinin tahricinde olduu gibi 3/557 bunu zayflamtr. Tenbih: Yazl nshada, Kays b. Cbeyr olarak gemektedir. Bu hatadr. Dorusu Habbag: Noktasz ha ve sonra sakin be eklindedir. Nitekim eyh Ahmed akir 3/557 kayda byle gemitir.

nsanlar ihrama girdikleri zaman ite kapdan girmezler di. Resulullah (s.a.v.) bir eve girdi. Ensardan kendisine Rufaa b. Eyyub denilen bir adam vard. Gelerek Resulullahn (s.a.v.) zerine duvar sur ile evirdi. Resulullah (s.a.v.) ona: Seni bunu yapmaya sevkeden nedir? diye sordu. O da: Ey Allahn Resl, senin oradan ktn grdm de ben de

ktm. Resulullah (s.a.v.) de: phesiz ki ben Ahmes bir kimseyim dedi. O ve eer sen de Ahmes isen bizim dinimiz birdir dedi. Bunun zerine Cenab- Hak Leyselbirr ayetini indirdi. Bu bni Abbas, Katade ve Atann grdr. Ahmes sz yani Kureyten demektir. Kurey liler El-Hums diye isimlendiriliyorlard. nk onlar dinlerinde cesaretli yani gayretli idiler. Hamaset ise iddet demektir. Accac der ki: 295
295 Bu ecez lsndeki iirden bir beyitin yarsdr. Velid b. Abdlmelik b. Mervan methetme hakkndadr.

Yani iddetli demektir. 2- Evlerle kastedilen kadnlardr. Evler diye isimlendiril mesi o kadnlara snmaktan dolaydr. Evlere snmak gibi. Bunun manas: Kadnlara helal olmayan arkala rndan yaklamayn, onlara helal olan nlerinden yaklan. demektir. bni Zeyd bu grtedir. 3- Bu, araplarn helal ay hacc geciktirmek suretiyle haram, haram ay da hacc eleyerek helal kldklar zamandaki sre ve (hacc) geciktirmek hakknda nazil olmu tur. Bylelikle evlerden bahsedilmesi ve onlara arkalarndan girilmekten szedilmesi hacda ve hac aylarnda vacibe muhalefet etmeye rnek gsterilmitir. Muhalefet bir ii tersinden yapmaktr. Half ise Zahr kelimeleri arapcada ayndr. Bu gr bni Bahr aktarmtr. 4- Kii bir ihtiyac iin kpta onu gremeden dnerse eve kapdan girmez, baarszl uursuzluk kabul ettii iin eve arkasndan girerdi. Cenab- Hak da onlara evlerine kap larndan girerdi. Cenab- Hak da onlara evlerine kaplarndan girmelerini emretti. 5- Bunun manas: yilik ehil olmayandan hayr istemeniz ve ona kapsndan baka bir yerden girmeniz deildir. Bu da Ebu Ubeydenin grdr. 6- Bu, Cenab- Hakkn iyilie nden gidip arkadan gitme mek hususunda verdii bir rnektir. 190- Vekatil fi sebilillahillezine ykatilnekm vela tated, innellahe la yhibblmtedin: Size kar sava aanlara, Allah yolunda olarak savan, Sakn ar gitmeyin. nk Allah haddi aanlar sevmez. 191- Vaktlhm hays sekiftmhm veehrichm min hays ehrickm velfitnet eedd minelkatl, vela tkatilihm indelmescidelharami hatta ykatilkm fihi, fein katelkm fektlhm, kezalike cezalkafirin: Onlar (size kar savaanlar) yakaladnz yerde ld rn. Sizi kardklar yerden (Mekkeden) siz de onlar karn. Fitne karmak adam ldrmekten daha ktdr. Onlar sizinle savamadka Mescidi Haramda siz de onlarla savamayn. Eer onlar (orada) size kar sava aarlarsa, derhal onlar ldrn. Byledir kafirlerin cezas. 192- Feinintehev feinnellahe afurun rahim: Eer on lar savatan vazgeerlerse (unu iyi bilin ki) Allah gafr ve rahimdir. 193- Vekatilhm hatta la tekne fitnetn veyeknne din lillah, feinintehev fela dvane ille alez-zalimin: Fitne tamamen yok oluncaya ve din de Allah iin tatbik edilinceye kadar onlarla savan. Fitne karmaktan vaz geerlerse zalimler ve arlar hari (hi kimseye) dman lk ve saldr yoktur. Vekatil fi sebilillahillezine ykatilnekm: Size kar sava aanlara, Allah yolunda olarak savan. sznde iki gr vardr: 1- Bu mriklerle savama hususunda Medinede inen ilk ayettir. Orada mslmanlar kendileriyle savaan mriklerle savamakla ve kendileriyle savamayanlar da brakmakla emrolunmutur. Bu daha sonra Beraet sresiyle neshedilmitir. Bu Rebi ve bni Zeydin grdr. 2- Bu ayet hkm bakmndan sabittir. Burada tm mriklerle savamakla emrolunmutur. Yasaklanan ileri gitmek de kadnlarla ocuklarn ldrlmesidir. Bu bni Abbas, mer b. Abdlaziz ve Mcahidin grdr.

Vela tated: Ar gitmeyin. sznde gr var dr: 1- Ar gitmek, savamayanla savamaktr. 2- Kadnlar ve ocuklar ldrmektir. 3- Din d savatr. Vaktlhm hays sekiftmhm: Onlar yakala dnz yerde ldrn. Yani muzaffer olduunuz yerde, demektir. Veehrichm min hays ehrickm: Sizi kardk lar yerden siz de onlar karn. Yani Mekkeden (ka rn). Velfitnet eedd minelkatl: Fitne karmak adam ldrmekten daha ktdr. Herkesin grne gre fit ne ile kfr kastedilmektedir. Kfr fitne diye isimlendiril mitir. Zira o fitne gibi helaka srklemitir. Vela tkatilihm indelmescidelharami hatta yka tilkm fihi, fein katelkm fektlhm: Onlar sizinle savamadka Mescidi Haramda siz de onlarla savama yn. Burada iki gr vardr: 1- Bu ayet neshedilmitir. nk Cenab- Hak Haram ehli savaa balamadka onlarla savamay yasaklamtr. Sonra bu ayet Vekatilhm hatta tekne fitnetn: Fitne ta mamen yok oluncaya kadar onlarla savan. ayeti ile nes hedilmitir. Bu Katadenin grdr. 2- Bu ayet muhkemdir. Zira Haram ahalisi ile onlar savaa balamadka savaa balamamz caiz olmaz. Bu da Mcahidin grdr. 194- Eehrlharam bi-ehrilharam velhrmati ksas, femeniteda aleykm feted aleyhi bimisli mateda aleykm vettekullahe valem, innellahe meal mttekin: Haram aya karlk, haram aydr, ilenen sulara karlk da ksas vardr. Kim size saldrrsa siz de ona mukabele bilmisil olacak kadar saldrn (ileri git meyin). Allahtan korkun. Biliniz ki Allah muttakilerle (ar gitmeyenlerle) beraberdir. Eehrlharam bi-ehrilharam: Haram aya kar lk, haram aydr. Bu ayetin sebebi nzlnde iki gr vardr: 1- Resulullah (s.a.v.), zilkadenin altnc ylnda umre iin ihrama girdi. Mrikler onun Beytullah ziyaret etmesine mani oldular. O da onlarla bu yln sonunda umre yapmak zere anlaarak ihramdan kt ve geri dnd. Sonra yedinci yln Zilkade aynda kaza umresi yapt. Mekke mrikleri umreyi bitirene kadar ona msaade ettiler. Bunun zerine Haram aya karlk, haram aydr. ayeti nazil oldu. Yani bu yl ki kaza umresinin kendisinde yapld Zil-kade aydr. Bu ay, sizin (ey mrikler sizin) umre yapmaktan al koyduunuz haram aylardan biridir. (Bu engellediiniz) ay da geen seneki Zil-Kadedir. Zl-Kade (oturma sahibi) diye isim verilmesi, araplarn haramlndan dolay savamaktan ekilip oturduklar iindir. Sonra Cenab- Hak: Velhrmati ksas: lenen su lara karlk da ksas vardr. buyurmutur. nk Kureyliler Peygambere (s.a.v.) mani olduklarnda vnmlerdir. Cenab- Hak da buna kar misillemede bulunmu tur. Bu Katade ve Rebi b. Zeydin grdr. 2- Bunun sebebi nuzl udur: Mrik Araplar Peygambere (s.a.v.): Haram ayda bizimle savamaktan yasaklandn m? dediler. O da: Evet buyurdu. Onlar da haram ayda on unla savamak istediler. Cenab- Hak da: Haram aya karlk haram aydr. lenen sulara karlk da ksas vardr. ayetini indirdi. Yani eer onlar haram ayda sizinle savama y helal grrlerse siz de onlarn helal grd gibi helal grn demektir. Bu Hasan Basrinin grdr. 195- Veenfik fi sebilillahi vela tlku bieydikm ilet-tehlketi veehsin, innellahe yhibbulmhsinun: Allah yolunda harcayn. Kendi ellerinizle kendinizi

tehlikeye atmayn. Her trl hareket ve davrannzda drst olun, nk Allah drstleri sever. Vela tlku bieydikm ilet-tehlketi: Kendi elleri nizle kendinizi tehlikeye atmayn. Buradaki Ba harfinde iki gr vardr: 1- Bu zaid bir harftir. Bunun takdiri Vela tlku eydi km ilet-tehlketi:Ellerinizi tehlikeye atmayn. eklin dedir. 2- Bu harf zaid deildir. Yani Vela tlku bieydikm ilet-tehlketi: Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmaynz. sznde alt yorum vardr: 1- Allah yolunda harcamay terkederek gnahkarlkla helak olursunuz. Bu bni Abbas ve Huzeyfenin grdr. 2- Yani azksz kmayn ki zayflkla helak olmayasnz. Bu Zeyd b. Eslemin grdr. 3- Gnah ilediinizde balanmaktan midini kesmeyin ki tvbeleriniz kabul edilmesin. Bu Bera b. Azibin gr dr. 4- Allah yolunda cihad terketmekten (kann ki) helak olmayasnz. Bu Ebu Eyyub elEnsarinin grdr. 5- Bu tehlike dmana nisbet etmesinin dndaki bir risktir. Bu Ebul-Karn el-Belhinin grdr. 6- Bu genel olan bir eydir. Bu saydklarmzn tmne yorumlanabilir. Bu Ebu Cafer EtTaberinin grdr. Sonra Cenab- Hak Veehsin, innellahe yhibbulmhsinun: nk Allah drst olanlar sever. buyurmak tadr. Burada yorum vardr: 1- Bu, farzlar yerine getirme hususundaki drstlktr. Bu, baz sahabilerin grdr. 2- Kadere kar iyi kanaatler besleyin. Bu da krimenin grdr. 3- Elinde bir ey olmaya iyilikte mracaat edin. Bu da Zeyd b. Eslemin grdr. 196- Veetimmulhacce velmrete lillah, fein uhsirtm femesteysere minelhedy, vela tahliku ruusekm hatte yeblelhedyi mehilleh, femen kane minkm merizan ev bihi ezen min resihi fefidyetn min siyamin ev sadakatin ev nusuk, feize emintm, femen temettea bilmreti ilelhacci femesteysera minelhedy, femen lem yecid fesiyam selaset eyyamin filhacci vesebatin iza recatm, tilke aeretn kamileh, zalike limen lem yekn ehlh hazirilmescidilharam, vettekullah valem, innellahe edidl ikab: Hacc ve umreyi Allah iin tamamlayn. Eer (elde olmayan bir sebeple) bunlardan alkonursanz, kolaynza gelen kurban gnderin. Kurban yerine varncaya kadar, balarnz tra etmeyin. Sizden her kim hasta olursa yahut bandan gelen bir rahatszl varsa, oru veya sadaka veya kurban olmak zere fidye vermesi gerekir. Emin olduunuz vakit kim hac gnlerine kadar umre ile faydalanmak isterse, kolayna gelen bir kurban kesmek gerekir. Kurban kesemeyen kimse hac gnlerin de , memleketine dndz zaman yedi olmak zere oru tutar ki hepsi tam on gndr. Bu sylenenler, ailesi Mescidi Haram civarnda oturmayanlar iindir. Allahtan korkun. Biliniz ki Allahn verecei ceza ardr. Veetimmulhacce velmrete lillah: Hacc ve umreyi Allah iin tamamlayn. bni Mesud, Alkamenin kendisinden rivayet ettiine gre Veetimmulhacce velmrete bilbeyt: Hacc ve umreyi Beytullaha tamamlayn. eklinde okumutur. Alimler bunu tamamlamann keyfiyeti hakknda be farkl gre varmlardr: 1- Yani hacc, ibadetleri ve nimetleriyle tamamlayn. Umreyi de snrlar ve nimetleriyle tamamlayn. 2- Onlar tamamlamak Duveyreti Ehlekten ihrama girmektir. Bu Ali, Tavus ve Said b. Cbeyrin grdr.

3- Umreyi tamamlamak, haram aylar dnda ona nimet etmek, hacca tamamlamak da haccn tm ibadetlerini yerine getirmektir. Ta ki zorlamadan dolay meydana gelen noksanlk iin bir kan gerekmesin. Bu Katadenin grdr. 4- Daha yce olduu iin Dveyret Ehlekten yola k maktr. Bunlarn dndaki yerlerde ticaret ve kazanca niyet etmeyerek. Bu Sfyan Sevrinin grdr. 5- Onlar tamamlamak, oralara girmek sretiyle vacibtir. Bu abinin, Ebu Brdenin, bni Zeydin ve Mesrukun g rleridir. Sonra Cenab- Hak: Fein uhsirtm femesteysere minelhedy: Eer (elde olmayan bir sebeple) bunlardan alkonursanz, kolaynza gelen kurban gnderin. Bu alkonulma hususunda iki gr vardr: 1- Dman, hastalk ve zr gibi her alkoyan eydir. Bu Mcahid, Katade, Ata ve Ebu Hanifenin grdr. 2- Bu hastalk deil, dmanla alkoymaktr. Bu da bni Abbas, bni mer, Enes b. Malik ve afiinin grleridir. Femesteysere minelhedy: Kolaynza gelen kurban gnderin. sznde iki gr vardr: 1- Bu kurban kotur. Bu bni Abbas, Hasan, Suddi, Alkame, Ata ve ekseri fakihlerin grdr. 2- Deve veya inektir. Bu da mer, Aie, Mcahid, Tavus ve Urvenin grleridir. Bu zatlar o kurban byk veya kklerden kolay olanlar olarak grmlerdir. Hedyin k keninde iki gr vardr: 1- O hediyyeden alnmtr. 2- Bir kiiyi, doru yola sevkettiinde Hediyyetn hediyya demenden alnmtr. Sonra Cenab- Hak Vela tahliku ruusekm hatte yeblelhedyi mehilleh: Kurban yerine varncaya kadar, balarnz tra etmeyin. buyurmutur. Kurban iin ayrlan yer hakknda gr vardr: 1- Hill veya Harem blgesinden ayrlm bir yerdir. Bu bni mer Misver b. Mahreme, Hazm b. Hakem ve afiinin grleridir. 2- Bu haremdir. Bu da Ali, bni Mesud, Mcahid ve Ebu Hanifenin grleridir. 3- Bu yer kiinin ihramda ibadete balayacak hille girdi i yerdir. hramdaki makam alkonulan yerin zevaline kadar dr. hramdaki kimse iin Resulullahdan (s.a.v.) sonra al konulmak sretiyle hill makamna girme hakk yoktur. ayet onun ihram bir umre ile ise onun vakti gemez. Eer bir hac ile ise vakti getiinde onu ihramdan kp hille girdikten sonra kaza eder. Bu bni Abbas, Aieden rivayet edilmitir. mam Malik de bu grtedir. Sonra Cenab- Hak: Femen kane minkm merizan ev bihi ezen min resihi fefidyetn min siyamin ev sadakatin ev nusuk: Sizden her kim hasta olursa yahut bandan gelen bir rahatszl varsa, oru veya sadaka veya kurban olmak zere fidye vermesi gerekir. Bunun manas, Tra olsa, zerine bu gerekir, demektir. Oruca gelince bunda iki gr vardr: 1- gn orucudur. Bu Mcahid, Alkame, brahim ve Re biin grleridir. afiinin gr budur. 2- On gn orucudur. Bu da Hasan ve krimenin gr dr. Sadaka da ise iki gr vardr: 1- Alt fakir(i doyurmaktr). Bu gr, gn orucuna va cib diyenlerin grdr. 2- On fakiri doyurmaktr. Bu da on gn orucuna vacib diyenlerin grdr. Nsk ise kotur. Sonra Cenab- Hak: Feize emin tm: Emin olduumuz vakit. buyurmutur. Burada iki yo rum vardr: 1- Korkunuzdan (emin olduumuz vakit). 2- Hastalndan (emin olduumuz vakit).

Femen temettea bilmreti ilelhacci femesteysera minelhedy: Kim hac gnlerine kadar umre ile faydalan mak isterse, kolayna ge len bir kurban kesmek gerekir. Alimler bu tr bir faydalanma hakknda farkl gre var mlardr: 1- Bu hac ile alkonmadr. Ondan alkonmak sretiyle hillde bulunup hille girdikten sonra da temett ederek (faydalanarak) lkesine dner, ikinci yl da haccn kaza ederse hill ile iki ihram arasnda temett etmi olur. Bu Zbeyrin grdr. 2- Kim haccn bir umre ile feshederse ve haccn feshet tikten sonra da umre ile faydalanrsa demektir. Bu Suddi nin grdr. 3- Kim hac aylarnda umre yaparak haccna gelir, sonra ayn yl hac ise Mekkede ihrama girinceye kadar kalrsa demektir. Bu bni Abbas, bni mer, Mcahid, Ata ve afiinin grleridir. Femesteysera minelhedy: Kolayna gelen bir kurban kesmek gerekir. sznde zikrettiimiz iki gr vardr: Sonra Cenab- Hak: Femen lem yecid fesiyam selase t eyyamin filhacci: Kurban kesemeyen kimse hac gnlerinde gn oru tutar. Alimler Hacda bunun zaman hakknda iki ayr gre varmlardr: 1- hramdan sonra ve Kurban gnnden nce. Bu Ali, bni Abbas, Hasan, Mcahid, Katade, Tavus, Suddi, Said b. C beyr, Ata ve Cedidde afiinin grleridir. 2- Bunlar terik gnleridir. Bu da Aie, Urve, Salimin ken disinden rivayetinde bni mer, Kadimde afiinin grle ridir. Alimler, hramdan nce bunu hacca takdim etme husu sunda iki farkl gre varmlardr: 1- Caiz olmaz. Bu bni mer ve bni Abbasn grleri dir. 2- Caiz olur. Caizdir diyenler hacdan nceki takdim zamannda iki fark l gre varmlardr: 1- Zilhiccenin onuncu gndr. Daha nce caiz olmaz. Bu Mcahid ve Atann grdr. 2- Hac aylarnda olur. Daha nce caiz olmaz. Bu da Ta vusun grdr. Sonra Cenab- Hak: Vesebatin iza recatm: Memle ketine dndz zaman yedi (gn oru tutun). Bunun zaman hakknda iki gr vardr: 1- Hacdan dnerken yolda (yedi gn oru tutun). Bu Mcahidin grdr. 2- Ailelerinize vardnzda lkelerinizde. Bu da Ata, Katade, Said b. Cbeyr ve Rebiin grleridir. Sonra Cenab- Hak: Tilke aeretn kamileh: te bunlar tam on gndr. buyurmutur. Burada drt yorum var dr: 1- Bunlar doruyu bulan gibi sevap hususundaki on gn dr. Bu Hasann grdr. 2- Bu ihramdayken hille grp temett yapmayarak sizin iin ihram zerine kaim klann sevabn tamamlayan on gn dr. 3- Bu haber yerine kullanlp emir manas tayan bir sz dr. Yani ite bunlar on gndr. Ondaki orular tamamlayn, orular yemeyin. 4- Bu kelamdaki bir tekiddir. Bu bni Abbasn gr dr. Sonra Cenab- Hak: Zalike limen lem yekn ehlh hazirilmescidilharam: Bu sylenenler, ailesi Mescidi Ha ram civarnda oturmayanlar iindir. buyurmutur. Hazir kelimesinde drt yorum vardr: 1- Onlar harem ahalisidirler. Bu bni Abbas, Mcahid, Katade ve Tavusun grleridir. 2- Onlar Mekke ile Mikatlar arasnda oturanlardr. Bu Mekhul ve Atann grleridir. 3- Onlar Harem ahalisi ve oraya yakn oturanlardr. Arefe ve Reci ahalisi gibi. Bu da Zhri ve Malikin grle ridir. 4- Onlar bir mesafe zerinde olanlardr ki benzeri bir mesafede namaz ksaltlmaz. Bu da afiinin grdr.

197- Elhacc ehrn malumat, femen feraze fihin nelhacce fela refese vela fska vela cidale filhacc, vema tefal min hayrin yalemhullah, vetezevved feinne hayre zatidtakva, vettekuni ya lilelbab: Hac bilinen aylardadr. Kim o aylarda hacca niyet ederse (ihram giyerse), hac esnasnda kadna yaklamak, gnah saylan davranlara ynelmek, kavga etmek yoktur. Hayr ilerden neyi yaparsanz Allah bilir. (Ey Mminler) Ahiret iin azk toplayn. Bilin ki, azn en hayrls takvadr. (Allah korkusudur.) Ey Akl sahipleri! Yalnz benden kor kun. Elhacc ehrn malumat: Hac bilinen aylarda dr. sznn yorumunda alimler ayr gre varm lardr: 1- Bunlar, evval, Zilkade ve Zilhiccenin hepsidir. Bu, Katade, Tavus, Mcahidin bni merden rivayetidir. mam Malikin mezhebi de byledir. 2- Bunlar, evval, Zilkade ve Zilhicceden on gndr. Bu da Ebu Hanifenin grdr. 3- Bunlar, evval, Zilkade ve Zilhiccenin on gecesinden Kurban gn tan yeri aarncaya kadardr. Bu bni Abbas, Mcahid, abi, Suddi, Nafiin bni merden rivayeti, Ata, Dahhak ve afiinin grleridir. Sonra Cenab- Hak: Femen feraze fihinnelhacc: Kim o aylarda hacca niyet ederse. sznde iki yorum vardr: 1- Bu Lebbeyk ekerek barmaktr. Bu mer, Mcahid ve Tavusun grleridir. 2- Bu ihramdr. Bu bni Abbas, Hasan, Katade, Ata Ve afiinin grleridir. Fela refese: Kadna yaklamak yoktur. Burada yo rum vardr: 1- Bu, cimadr. Bu bni mer, Hasan, Mcahid, Said b. Cbeyr, krime, Katade ve Zhrinin grleridir. 2- Bu cima veya cimaya pme, okama gibi cimay davet eden hareketlerdir. Bu Hasan- Basrinin grdr. 3- Kadna mstehcen szl ifadeler sylemek. Mesela ih ramdan ktmzda sana yle yapacam gibi. Kinayesiz sz sylemek. Bu bni Abbas ve Tavusun grdr. Vela fusuke: Gnah saylan davranlara ynelmek yoktur. Burada be yorum vardr: 1- hramda yasaklanan bir eyi yapmak, Av avlamak, tra olmak ve trnaklar kesmek gibi. Bu Abdullah b. merin g rdr. 2- Kt sz sylemek. Bu Ata ve Suddinin grdr. 3- Putlara kurban kesmek. Bu Abdurrahman b. Zeydin grdr. 4- Kt lakaplarla armak. Bu Dahhakn grdr. 5- Btn gnahlardr. Bu bni Abbas, Hasan, Mcahid ve Tavusun grleridir. Vela cidale filhacc: Hacda kavga etmek yoktur. Burada alt yorum vardr: 1- Bu, adamn arkadalaryla mcadele etmesi. Yani ona asi olmas demektir. Bu bni Abbas ve Mcahidin szdr. 2- Bu, kt sz sylemektir. Bu da bni mer ve Katadenin grdr. 3- Bu, en iyi hacc kimin yapt hakkndaki ihtilaf ve mnakaadr. Bu, Muhammed b. Kabn grdr. 4- Hacclarn olduu gnde aralarnda meydana gelen ihtilaftr. Bu Kasm b. Muhammedin grdr. 5- Bu, onlarn haccn durumlarndaki ihtilaflardr. rnein hangileri brahimin makam hakknda isabet etmitir vs. Bu da bni Zeydin grdr. 6- Bu szn manas, hac zaman hacdaki istikrar sebebiyle ve her yl geciktirdikleri ay iptal sebebiyle mcadele yoktur. Zira onlar belki zilkadede belki de safer aynda hac cetmilerdir. Bu Ebu Cafer et-Taberinin grdr. Vetezevved feinne hayre zatidtakva: Ahiret iin azk toplayn. Bilin ki, azn en hayrls takvadr. Burada iki yorum vardr:

1- Salih ameller ile azk toplayn. Zira azn en hayrls takvadr. 2- Bu ayet Yemenlilerden hac eden fakat azk toplamayan bir grup hakknda inmitir. Diyorlard ki: Biz (Allaha tevekkl edenleriz, ve onlar hakknda. Vetezevved: Azk toplayn. kavli indi. Yani yemek az demektir. 198- Leyse aleykm cnahn en tebte fazlen min rabbikm, feize efaztm min arafatin fezkrullahe indelmearilharam vezkrh kema hedakm, vein kntm min kablihi leminez-zalimin. (Hac mevsiminde ti caret yaparak) Rabbinizden gelecek bir lutuf ve keremi aramanzda size herhangi bir gnah yoktur. Arafattaki vakfeden ayrlp (sel gibi mzdelifeye) akn ettiinizde Meari Haremde zikir ile Allah ann. Her ne kadar onun gstermesinden nce yanl gidenlerden idiyseniz de (zarar yok). Leyse aleykm cnahn en tebte fazlen min rabbikm: Rabbinizden gelecek bir lutuf ve keremi arama nzda size herhangi bir gnah yoktur. bni Abbasn yle syledii rivayet edilmitir: Zil-Mecaze ve Ukaz Cahiliyye dneminde insanlarn ticaret panayr idi. slamiyet gelince: Rabbinizden gelecek bir lutuf ve keremi arama nzda size herhangi bir gnah yoktur. ayeti ininceye kadar buralar terkettiler. bni Zbeyr bu ayete Fi mevakitl hacc: Hac zamanlarnda. ibaresini ekleyerek okuyordu. Feize efaztm min arafatin: Arafattaki vakfeden ay rlp (sel gibi mzdelifeye) akn ettiinizde. Burada gr vardr: 1- Bunun manas baladnz yere dndnzde demek tir. Doldurulmaktan dolay Kabz tarmak gibi. 3- fada, bir yerden dier yere sratle gemektir. Arafat hakknda iki gr vardr: 1- O Arefenin ouludur. 2- Bu, oul lafzyla olsa da tekil bir isimdir. Bu Zeccac n grdr. Bu yerin Arafat diye isimlendirilmesinde alimler drt farkl gre varmlardr: 1- Adem ile Havva Cennetten indirildikten sonra Adem oray tand. 2- brahim (oray grmeden) nce vasflar kendisine anlatld iin oray grnce tand. 3- Cebrail (a.s.), peygamberlere hac ibadetlerini orada retti. 4- Oras, insanlar orada yksekte olduklar iin bu ekilde isimlendirilmitir. Zira araplar yksek olan eye Arefe ve Arafat diye isim vermilerdir. Bundan dolay, yksek olduu iin horozun ibiine Urfeldeyl diye isim verilmi tir. Fezkrullahe indelmearilharam: Meari Haremde zikir ile Allah ann. Mear alamet demektir. Bu ekilde isimlendirilmitir. nk Dua ve Haccn alametlerinden Makam oradadr. Mearin snr Arafatn iki boluk arasn daki iki da yolundan Mehsere (bitki bitmeyen yere) kadar olan Mina ile Mzdelife arasndaki ksmdr. Mearden Arafata bir da yolu yoktur. 199- Smme efizu min hays efazennas vestafirullah, innellahe afurur rahim: Sonra insanlarn sel gibi akn ettii yerden siz de akn edin Allahtan mafiret isteyin. nk Allah affedici ve esirgeyicidir. Smme efizu min hays efazennas: Sonra insanlarn sel gibi akn ettii yerden siz de akn edin. sznde iki gr vardr: 1- Bu ayet, Kurey hakknda nazil olmutur. Onlar Gay retli kimseler olarak isimlendiriliyorlard. Haclarnda haremden kmyorlar, Mzdelifede duruyorlar ve Biz Allah dostlaryz, Allahn hareminden kmayz. diyorlard. Halbuki dier araplar brahimin (a.s) yeri olan Arafatda duruyorlard. Bunun zerine Cenab- Hak Sonra insanlarn akn ettii yerden siz de akn edin. ayetini indirdi. Yani bu nunla btn araplar kastetmektedir. Bu, Aie, Urve, Mcahid ve Katadenin grleridir.

2- Bu gerek Kurey gerekse dier tm insanlar iin, insanlarn akn ettii yere akn etme emridir. Buradaki insanlar sznden, brahim (a.s.) kastedilmektedir. Zira bazen bir kiiye insanlar diye tabir edilebilir. Nitekim Cenab- Hak Ellezine kale lehmnnase ennase kad cema lekm: Bir ksm insanlar mminlere, Dmanla rnz size kar toplandlar, demilerdi. (Ali mran: 73) Halbuki bu sz syleyen bir kii idi. O da Nuaym b. Mes ud el-Ecai idi. Bu Dahhakn grdr. Vestafirullah, innellahe afurur rahim: Allahtan mafiret isteyin. nk Allah affedici ve esirgeyicidir. sznde iki yorum vardr: 1- Gnahlarnza kar ondan af dileyin. 2- Vakit ve fada (akn etme) hususundaki muhalefetin den dolay af isteyin. 200- Feize kazaytm menasikekm fezkurullahi kezekrikm abaikm eveedd zikre, feminnas men yekl rabbena atina fiddnya vema leh filahireti min halak: Hac ibadetlerinizi bitirince, babalarnza seslendiiniz gibi yahut ondan daha yksek bir sesle Allah ann (Ona yalvarn). nsanlardan yleleri var ki, Ey Rabbimiz! Bize dnyada ver derler. Byle isteyenlerin ahiretten hi nasibi yoktur. 201- Veminhm men yekl rabbena atina fiddnya hasenatin vefilahireti hasaneten vekina azebennar: Onlardan bir ksm da EyRabbimiz! Bize dnyada bir iyi lik, ahirette de bir iyilik ver. Bizi ate azabndan koru derler derler. 202- Ulaike lehm nasibn mimma keseb, vallah serilhisab: te onlar iin, kazandklarndan (ahirette) byk bir nasib (hisse) vardr. phesiz Allahn hesaba ekmesi sratlidir. Feize kazaytm menasikekm: Hac ibadetlerinizi bitirince. Menasik ibadetler demektir. Buradaki Menasik hakknda iki yorum vardr: 1- Onlar kurbanlardr. Bu Mcahidin grdr. 2- Hacda yaplmas emredilen eylerdir. Bu da Hasan- Basrinin grdr. Fezkurullah: sznde iki yorum vardr: 1- Bu zikir, Minadaki gnlerde tekbir getirmektir. 2- Hac yerlerinin hepsinde, snnet klnan dualarn hepsidir. Kezekrikm abaikm eveedd zikre: Babalarnza seslendiiniz gibi yahut ondan daha yksek bir sesle. ayeti kerimesinde yorum vardr: 1- Bunlar, Cahiliyye dneminde hac ibadetini bitirdikleri zaman Minada halka yapp oturan ve atalarnn menkbele riyle vnen insanlardr. Bunun zerine Cenab- Hak Babalarnza seslendiiniz gibi, yahut ondan daha yksek bir sesle Allah ann. ayeti kerimesini indirmitir. Bu Mcahid ve Katadenin grdr. 2- Bunun manas, Eba mmeh diyerek babalarna anlattnz gibi Allah ann, demektir. Bu Ata ve Dahhakn grdr. 3- Onlar dua ediyorlar ve ilerinden biri: Ey Allahm benim babam kesesi bol, trbesi byk, mal ok bir kimse idi. Ona verdiin gibi bana da ver deyip babasndan bakasn anmazd. Bundan byle babalarn andklar gibi yahut daha kuvvetli olarak Allah anmakla emrolundular. Bu Suddinin grdr. Veminhm men yekl rabbena atina fiddnya hasenatin vefilahireti hasaneten: Onlardan bir ksm da EyRabbimiz! Bize dnyada bir iyilik, ahirette de bir iyilik ver. derler. Burada drt yorum vardr: 1- Bu dnya ve ahiretteki gzel afiyetliktir. Katade bu g rtedir. 2- Bu, dnya ve ahiret nimetleridir. Bu ekseri ilim erbabnn grdr. 296
296 Hafz bni Kesir 1/243, 244diyor ki: Bu dua dnyadaki her iyilii iine alp her ktl defeder. Zira dnyadaki iyilik, afiyetle olmak, geni ev, gzel hanm, bol rzk faydal ilim, salih amel, yumuak binek, gzel vg ve bundan baka mfessirlerin ibarelerinin iine ald tm dnyevi istekleri kapsar. Bunlar arasnda herhangi bir ayrm yoktur. Zira bunlarn hepsi dnyadaki iyiliklerinden saylr. Ahiretteki iyilik ise daha stn

olan, Cennete girmek, arasattaki byk korkudan emin olmak, kolay hesab ve bundan baka salih ahiret ileridir. Cehennemden kurtulmak ise dnyada iken ktlklerden, gnahlardan kanp pheli ve haram olanlar brakmak gibi oradan kurtulma sebeblerini kolaylatran (hususlar ilemeyi) gerektirir.

3- Dnyadaki iyilik ilim ve ibadet, ahiretteki de Cennet tir. Bu Hasan ve Sevrinin grleridir. 4- Dnyadaki iyilik mal, ahiretteki de Cennettir. Bu bni Zeyd ve Suddinin grdr. 203- Vezkrullahi fi eyyamin madudat, femen teaccele fi yevmeyni fela isme aleyhi, vemen teahhare fela isme aleyhi limenitteka, vettekullahu valem ennekm ileyhi tuhern: Sayl gnlerde (eyyam terikte) Allah ann (Telbiye ve tekbir getirin). Kim iki gn iinde acele edip (Minadan Mekkeye) dnmek isterse, zerine gnah yoktur. Kim geri kalrsa, o zaman da ktlkten sakn mak iin gnah yoktur. Allahtan korkun ve bilin ki he piniz Onun huzuruna toplanacaksnz. Vezkrullahi fi eyyamin madudat: Sayl gnlerde Allah ann. Bunlar, btn mfessirlere gre Mina gnleridir. Fakihlerden bazlar bu gnlerin bir ksmyla malum gnlerin mterek olduu hususunda muhalefet etseler de (byledir). Femen teaccele fi yevmeyni fela isme aleyhi: Kim iki gn iinde acele edip dnmek isterse, zerine gnah yok tur. Yani Minadaki gnlerden ikinci gndeki Nefri evvel de acele ederse demektir. (Nefri evvel: Terik gnlerinin ikincisi. Bu gnde haclar Minadan Mekkeye giderler). Vemen teahhera: Kim de geri kalrsa. Yani ikinci Nefre kalrsa demektir. Bu da Minadaki nc gndr. Fela isme aleyh: zerine gnah yoktur. Buradaki gnah hakknda be yorum vardr: 1- Kim acele ederse, acele etmesinde bir gnah yoktur. Kim gecikirse onun da gecikmesinde bir gnah yoktur demektir. Bu Atann grdr. 2- Kim iki gn iinde acele ederse affedilir, zerine gnah yoktur. Kim de geri kalrsa yine affedilir ve zerine gnah yoktur. Bu bni Mesudun grdr. 3- mrnn geri kalannda saknrsa zerine bir gnah yoktur. Bu Ebul-Aliye ve Suddinin grleridir. 4- Terik gnleri hille girinceye kadar nc gnde av hayvan ldrme hususunda kim kanrsa kendisine bir gnah yoktur. Bu bni Abbasn grdr. 5- Kendisine yasaklanana varmaktan kanrsa gemi gnahlar balanr. Bu Katadenin grdr. Sayl gnlerde Allah zikretmekten maksat, o gnlerde farz namazlarn ardndan tekbir getirmektir. Bu tekbir hakkn da drt farkl gre varlmtr: 1- Terik gnlerinin sonundan Arefe gn sabah namazndan sonra kindi namazna kadar olan tekbirdir. Bu Alinn (r.a.) grdr. Fakihlerden Ebu Yusuf ile Muham med de bu grtedirler. 2- Kurban gnlerinden arefe gn sabah namazndan ikindi namazna kadar olan tekbirlerdir. Bu bni Mesudun grdr. Fakihlerden Ebu Hanife bu grtedir. 3- Kurban gnlerinden le namazndan sonra terik gnlerinden ikindi namaznn sonuna kadar tekbir getirilir. Bu da Zeyd b. Sabitin grdr 4- Kurban gnlerinden le namazndan sonra terik gnlerinin sonundan sabah namazna kadar tekbir getirilir. Bu da Abdullah b. Abbas ve Abdullah b. merin grdr. Fakihlerden afiide (r.a.) bu grtedir. 204- Veminennas men ycibke kavlh filhayete ddnya ve yhidillah ale ma fi kalbihi, vehve eleddlhisam: nsanlardan yleleri vardr ki, dnya hayat hakknda syledikleri houna gider. Hatta byleleri, sy lediklerinin kalbden geldiine Allah ahid tutar. Halbuki o, hasmlarn en yamandr.

205- Veize tevella sea filerzi liyfsid fiha veyhlikel harse vennasl, vallahu la yhibbul fesad: O, dnp gitti mi (senden ayrlp bir i bana geti mi) insanlar ara snda bozgunculuk etmek, ekinleri tahrip edip nesilleri bozmak iin yeryznde koar. Allah bozgunculuu sevmez. 206- Veize klelehttekillahi ehezethlizzete bilismi fehasbh cehennem, velebiselmihad: O gibilere Allahtan kork denilince iledii gnahlar sebebiyle benlik ve gurur kendisini yakalar (da daha ok gnah iler). Ceza ve azap olarak ona Cehennem yetiir. Ne k t yataktr o! 207- Veminnasi men yeri nefsehbtiae merzatillahi, vallah reefn bilibad: nsanlardan yleleri de var ki Allahn rzasn almak iin kendini satar (feda eder). Allahda kullarna efkatlidir. Veminennas men ycibke kavlh filhayeted dnya: nsanlardan yleleri vardr ki, dnya hayat hak knda syledikleri houna gider. Burada iki gr vardr: 1- Yani gzel ve iyi eylerden (syledikleri houna gider.) 2- Resulullahn (s.a.v.) sevgisinden ve onun dinine rabet etmekten (syledikleri houna gider.) Ve yhidillah ale ma fi kalbihi: Hatta byleleri, sy lediklerinin kalbden geldiine Allah ahid tutar. Burada yorum vardr: 1- Ey Allahm bu hususta bana ahit ol. dedii halde i alemin buna aykr olmas. 2- Bunun manas, kalbinde Allah ahit tuttuu ey bu nun tersidir. 3- Bunun manas, kalbindekinin doru olduuna Allah ile delil getirir. Halbuki o bunun eklinde olup tersine hareket ettiini bilmektedir. Bu mana bni Mesudun u kraatine uygundur: Ve yhidillah ale ma fi kalbihi: Kalbelerindeki Allah delil getirirler. Vehve eleddlhisam: Halbuki o, hasmlarn en yamandr. Bu szn yorumunda drt vecih vardr: 1- O mcadelecidir. Bu bni Abbasn grdr. 2- O, hasml doru olmayp eri olandr. Bu Mcahid ve Suddinin grdr. 3- Yani o yalancdr. Hasan Basrinin grdr bu. 4- O, Allaha isyan hususunda ok katdr. Bu Katadenin grdr. bniEbi Mceyhe Hz. Aieden Peygamberin (s.a.v.) yle buyurduunu rivayet etmitir: nsanlardan Allaha en ok buzedenler Keleddl-Hiam olanlardr (en yaman hasmlar).297
Buhari 5/106, Mslim 4/254, Ahmed 6/55, Beyhaki Snende 10/108, Tirmizi 3/9 bunu rivayet etmilerdir. Suyuti Drrde bunun nisbetini Nesaiye, Vekia, bni Mceyhe Snen ve uabta Aienin (r.a.) hadisinde Beyhakiye eklemitir. Tirmizi (r.a.): Tuhfetul-Eraf sahibi 11/456 bunu Kbrada Nesaiye nisbet etmitir demitir. Tenbih: mam Suyuti Drrde bu hadisi Ebu Davuda nisbet ettiinde bun un onun Sneninde olmadn kastetmitir. Kastedilende mutlaka bu dur.Devam 297

Arapa kide 2-2 Bu ve bundan sonraki ayetle kimlerin kastedildii husu sunda iki gr vardr: 1- Bu mnafn sfatdr. Bu bni Abbasn grdr. 2- Bu ayet Ahmes b. erik hakknda inmitir. Bu da Sud dinin grdr. Veize tevelle sea filerz: O dnp gittii zaman. Buradaki Tevella sznde iki yorum vardr: 1- Yani kzdrd zaman demektir. Nakka byle sylemitir. 2- Ayrld zaman demektir. Hasann grnn zahiri byledir.

Liyfsid fiha: nsanlar arasnda bozgunculuk etmek iin. Burada iki yorum vardr: 1- Engellemek sretiyle onlar arasnda fesat karr. 2- nkarclkla fesat karr. Veyhlikelharse ven-nesl: Ve ekinleri tahrib edip nesilleri bozmak iin. Burada iki yorum vardr: 1- Esir etmek ve ldrmek sretiyle, 2- Esir etme veya ldrmeye vardracak bir dalalet ile. Vallah la yuhibbul fesad: Allah fesad sevmez. Bunun manas, fesatlar demektir. Baz kimseler, fesad methedilmez ve vlmez, demilerdir. Denilmitir ki, o fesadn din ve eriattan olmasn sevmez. Bunun, fesat ile yaplan bir ameli sevmez eklindeki bir manaya da ihtimali olur. Veize klelehttekillahe ehezethlizzete bilismi: O gibilere Allahtan kork denilince iledii gnahlar sebebiyle benlik ve gurur kendisini yakalar. Burada iki yorum vardr: 1- Bunun manas, gurur onu gnah ilemeye sevkederek demektir. 2- Bunun manas, Ona Allahtan kork denilince, kendi sini Allahtan korkmaktan alkoyan gnahtan (gurura kaplr) bu daveti kabul etmeye kar nefsi kabarr. Veminennas men yeri nefsehbtiae merzatillah: nsanlardan yleleri de var ki Allahn rzasn olmak iin kendini satar ( feda eder). Allah da kullarna ef katlidir. Yeri nefseh: Kendini satar. demektir. Nitekim Cenab- Hak: Veerevh bisemenin bahsin: Onu deersiz bir pahaya sattlar. (Yusuf: 20) Buradaki erevhda sattlar manasndadr. Hasan Basri (r.a.): Kendisine karlk nefsini satt amel Allah yolunda Cihaddr. demitir. Bu ayetin kimler hakknda indii hususunda iki farkl gre varlmtr: 1- yilii emredip, ktlkten nehyeden ve savaan bir kimse hakknda inmitir. Bu Ali, mer ve bni Abbasn grleridir. 2- Bu ayet Suhayp b. Sinan hakknda inmitir ki o mal nn tamamna kar mriklerden nefsini satn alp Mslmanlara katlmt. Bu krimenin grdr. 208- Yaeyyhellezine amendhl fis-silmi kaf feh, vela tettebiu hutuvati-eytan, inneh lekm adv vn m bin: Ey man edenler! Hep birden bara girin (barc olun). Sakn eytann peinden gitmeyin. nk o sizin aikar dmannzdr. 209- Fein zeleltm min badi ma caetkmlbeyyinat falem ennellahe azizn hakim: Size (Kuran ve Snnet gibi) apak deliller geldikten sonra, eer tkezlerseniz (kt yollara saparsanz) unu iyi bilin ki Allah azizdir, hakimdir. Yaeyyhellezine amendhl fis-silmi kaf feh: Ey man edenler! Hep birden bara girin. bni Kesir, Nafii ve Ksai (sin) harfinin fethasyla Fis-silmi eklinde okumulardr. Geriye kalanlar ise (sin) harfinin esresiyle okumulardr. Dilciler bu kelimenin stn veya esre okunuu hususunda iki farkl yne varmlardr: 1- Bu ikisi, birbirlerinin yerinde kullanlabilen iki ok uma eklidir. 2- Bu ikisinin manalar farkldr. Aralarndaki fark, Esre ile Es-silmi eklinde olan islamdr, Fetha ile Es-selm eklinde olan ise bar yapmaktr. Nitekim Vein ceneh lis-silmi fecnahleha: Eer onlar bara yana rlar sa sen de ona yana. (Enfal: 61) bara girmekten kastedilen hakknda iki yorum vardr: 1- slama girmek. Bu bni Abbas, Mcahid ve Dahhak n grdr. 2- Bunun manas itaate girin demektir. Rebi ve Katade bu grtedir. Kaffah: Topluca. sz hakknda iki yorum vardr:

1- Bu sz, iman edenlere aid olup onun hepsine girmeleri demektir. 2- Sime (bara) aid olup onun hepsine girmeleri demektir. Vela tettebiu hutuvati-eytan: Sakn eytann peinden gitmeyin. Onun ilerinden demektir. nneh lekm adv vn mbin: nk o sizin aikar dmannzdr. Burada iki yorum vardr: 1- Kendini belli eden (dmannzdr). 2- Dmanl belli eden dmannzdr. Alimler eytann dmanln belli ettii eyler * hakknda iki farkl gre varmlardr:
* Herhalde Femin eklindeki ibaresinin daha do rusu Fima olmaldr. nk Min harfi akl tayanlar iin kullanlr.

1- Ademe secde etmekten kanmas. 2- La hattaknne zrriyeteh illa kalila: Pek az dnda onun neslini kendine balayacam. kavlidir. Alimler bara topyekn girmekle emrolunanlar hakknda farkl gre varmlardr: 1- Bununla emredilenler mslmanlardr. Zira bara girmek demek islam hkmlerin hepsiyle amel etmek demektir. Bu Mcahid ve Katadenin grdr. 2- Bu ayet Ehli Kitap hakknda inmitir. Onlar gemi peygamberlere iman ettiler ve islama girmekle emrolundular. Bu bni Abbas ve Dahhakn grdr. 3- Bu ayet Salebe, Abdullah b. Selam, bni Yamin, Kabn oullar Esed ile Useyd, Said b. Amr ve Kays b. Zeyd hakknda inmitir. Bunlarn hepsi yahudilerdendir. Peygambere (s.a.v.): Cumartesi gnn biz yceltiyor ve o gnde istirihat ediyorduk, Tevrat Allahn kitabdr. Bizi brak da gndz k orucumuzu gece tutalm dediler. 298
298 bni Cerir 4/55, krimeden mrsel olarak rivayet etmitir. Bunun senedinde Sened diye lakaplanan Hasan b. Davud vardr. Bu kii zayftr. Hafz Keafn tahricinde s-7 Mrseldir ve bni Creyc, krimeden iitmemitir demitir.

Bunun zerine bu ayet nazil oldu. Fein zeleltm: Eer tkezlerseniz sznde yorum vardr: 1- Bunun manas, eer asi olursanz demektir. 2- Bunun manas, eer inkar ederseniz demektir. 3- Eer saparsanz demektir. Bu Suddinin grdr Min badi ma caetkmlbeyyinat: Size apak delil ler geldikten sonra. Burada drt delil vardr: 1- Bunlar Allahn huccetleri ve delilleridir. 2- Muhammeddir (a.s.). Bu Suddinin grdr. 3- Kurandr. Bu da bni Creycin szdr. 4- slamdr. Falem ennellahe azizn hakim: unu iyi bilin ki Allah azizdir, hakimdir. Yani zatnda aziz, fiilinde hakimdir. 210- Hel yenzurne ille en yetiyehmullahu fi zulalin minel kamami velmelaiket ve kuziyelemr, veilellah trcal mr: Onlar, ancak buluttan glgeler iinde Allahn ve meleklerin gelmesini beklerler. bitirildi (Allah nizam deimez). Btn iler yalnzca Allaha dndrlr. Hel yenzurne ille en yetiyehmullahu fi zulalin minel kamami velmelaiket: Onlar, ancak buluttan glgeler iinde Allahn ve meleklerin gelmesini beklerler. Katade Fi zulalilkamami eklinde okumutur. Burada iki yorum vardr: 1- Bunun manas, Allah onlara ancak buluttan glgelerle ve meleklerle gelir demektir.299

299 Bu ayet mtaabih ayetlerdendir ki bir cisim ve keyfiyet isnad etmeksizin Allaha layk olan ekliyle onlara inanrz. mam afii (r.a.): Allahtan gelene Allahn kastettiiyle, Resulullahtan gelene de Resulullahn (s.a.v.) kastettii ekliyle iman ettim demitir.

2- Allah onlara ancak buluttan glgeler iinde gelir. 211- Sel beni israile kem ataynahm min ayetin beyyineh, vemen ybeddil nimetellah min badi ma caeth feinnellahe edidlikab: srailoullarna sor! Ka tane ak mucize verdik? Kim, mucizeler kendisine geldikten sonra Allahn nimetini tebdil ederse, bilsin ki Allah, cezas edid olandr. 212- Zyyine lillezine keferlhayated-dnya veyes harne minellezine amen, vellezinettekav fevkahm yevmelkyameh, vallah yerzk men yea biayri hi sab: nkar edip kafir olanlarn, dnya hayat sslendi. Bu yzden onlar iman edenlerden bazs ile alay ederler. Oysaki (iman edip) Allahn azabndan korunanlar. kyamet gnnde onlarn stndedir. Allah dilediine hesapsz rzk verir. Sel beni israile kem ataynahm min ayetin beyyineh: srailoullarna sor! Ka tane ak mucize verdik? Buradaki soru haber verme ynyleydir. Fakat knama yoluyla sylenmitir. Cenab- Hakkn srailoullarna soru sormak tan kast hakknda gr vardr: 1- srailoullarnn peygamberleridir. 2- Onlarn alimleridir. 3- Onlarn hepsidir. Apak mucizeler ise, denizin yarlmas, bulutlardan glgeler ve bunlardan baka (mucizelerdir). Vemen ybeddil nimetellah min badi ma caeth: Kim, mucizeler kendisine geldikten sonra Allahn nimetini tebdil ederse. Yani Resulne (s.a.v.) olan nimetini (tebdil ederse) demektir. Zyyine lillezine keferlhayated-dnya: nkar edip kafir olanlarn, dnya hayat sslendi. Dnya ve onlar iin oradaki sslenme hakknda gr vardr: 1- Dnyay eytan onlara sslemitir. Bu Hasann gr dr. 2- Dnyay onlara insan ve cinlerden sapanlar sslemitir. Bu baz kelamclarn grdr. 3- Dnyay onlara Cenab- Hak kendileri iin yaratt ehvetlerle sslemitir. Veyesharne minellezine amen: Onlar iman edenlerden bazs ile alay ederler. nk onlar doruluk zere olduklar vehmine kaplmlardr. te bu onlarn, mslmanlarn zayflaryla ettikleri alaylardr. Bunu yapanlar hakknda iki gr vardr: 1- Onlar yahudi bilginleridir. 2- Mrik araplardr. Vellezinettekav fevkahm yevmelkyameh: Oysaki (iman edip) Allahn azabndan korunanlar kyamet gnnde onlarn stndedir. Yani onlar dnyada Kafirlerin stndedir. Vallah yerzk men yea biayri hi sab: Allah dile diine hesapsz rzk verir. Eer, nasl dilediine hesapsz rzk verir, halbuki Allah-u Teala Ataen hisabe: Bir hediye, bir hesap grme olarak. (Nebe: 36) buyurmutur, diye sorulursa bu hususta alt cevap vardr: 1- Noksanlk hesapszdr, karlk ise hesap iledir. 2- Cenab- Hakkn mlk vermekle bitmeyecek ve hesap la llemeyecek kadar geni olduu iin hesapszdr. 3- Cenab- Hakkn onlara kafi gelmesi hesapsz ve tazkiysizdir.

4- (Onun rzk) devaml olup sonu gelmez. Bylelikle hesaplanm saylr. Bu Hasann grdr. 5- Dnyadaki rzk hesapszdr. nk bu rzk Mmin ve Kafir hakknda geneldir. Mmin iman lsnde rzklanmaz. 6- Mminler ahirette rzklandrlrlar. Cenab- Hak onlar bununla hesaba ekmez ve bu rzk onlarn bana kakmaz. 213- Kanennas mmeten vahideten febeasellahnne biyye mbeirini ve mnzirin, veenzele meahemlkitabe bilhakki liyahkme beynnnase fimahtelef fihi vemahtelefe fihi, vemahtelefe fihi illellezine th min badi ma caethmlbeyyinat bayen beynehm, fehedellahllezine amen limahtelef fihi minelhakk biiznihi, vallahu yehdi men yea ile sratn mstakim: nsanlar (aslnda) bir tek mmet idi. Bu durumda iken Allah, mjde verici ve uyarc olarak peygamberleri gn derdi. nsanlar arasnda anlamazla dtkleri hususlarda hkm vermeleri iin, onlarla beraber hak yolu gsteren kitaplar da indirdi. ndirilen kitapta ve gnderilen peygamber ve onun dininde hi kimse ayrla d medi. Ancak kendilerine apak deliller geldikten sonra, srf aralarndaki kskanlktan tr kendilerine kitap verilenler anlamazla dt. Bunun zerine Allah iman edenlere, haktan kendisinde ihtilafa dtkleri eyleri izniyle gsterdi. phesiz Allah dilediine doru yolu gsterir. Kanennas mmeten vahideten: nsanlar aslnda bir tek mmet idi. Buradaki mmeten vahideten: Birtek mmet sznde be gr vardr: 1- Onlar kfr zere idiler. Bu bni Abbas ve Hasann grleridir. 2- Onlar hak zere idiler. Bu da Katade ve Dahhakn grleridir. 3- Adem (a.s.) neslinin nderi olarak hak zere idi. Cenab- Hak onun ocuklarndan peygamberler gnderdi. Mcahid bu grtedir. 4- Onlar Adem ile Nuhun hak eriati arasndaki on frka idiler. Sonra ihtilaf ettiler. krime de bu grtedir. 5-Cenab- bu sz ile tm insanlar kastetmitir, insanlar tek din zerindeki tek mmet idiler. Allah-uTeala Ademin sulbnden neslini kartt zaman onlar Ademe arzetti, onlar da kulluu ve islam ikrar ettiler. Sonra da ihtilaf ettiler. Nitekim Ubeyy b. Kab (Kanennas mmeten vahideten: nsanlar aslnda bir tek mmet idi. ) ayetini Kanel beeru mmeten vahideten febeasellah: Beeriyet bir tek mmet Nebiyyine mbeirine vemnzirin idi. Bu durumda iken Allah, mjde verici ve uyarc olarak peygamberleri gnderdi. eklinde okumutur. Bu grte Rebi ve bni Zeyde aittir. Vemahtelefe fihi: Onda kimseye ayrla dmedi. Burada iki gr vardr: 1- Hak olanda, 2- Kitapta, bu da Tevrattr. llellezine th: Ancak kendilerine apak deliller geldikten sonra. Yani Yahudiler (mstesna). Min badi ma caethmlbeyyinat: Kendilerine apak deliller geldikten sonra. Yani huccetler deliller kelimesi Bekiya beynehm: Aralarndaki kskan lktan dolay Bayan falanca kii ileri gittii zaman Bekiya fulanen ale fulan diyen kiinin bunu sylemesinden mastardr. Fehedellahllezine amen limahtelef fihi minelhakk biiznihi: Bunun zerine Allah iman edenlere, haktan kendisinde ihtilafa dtkleri eyleri izniyle gsterdi. Burada gr vardr: 1- Bununla Cenab- Hak Cuma gnn kastetmitir. nk Ehli Kitap bu gn hakknda ihtilafa dp yanldlar. Yahudiler onu Cumartesi gn sandlar, Hristiyanlarda Pazar gn

sandlar. Cenab- Hak iman edenlere, haktan kendisinde ihtilafa dtkleri eyi izniyle gsterdi. Allah iman edenlere o gn belli etti. Bu Ebu Hureyrenin grdr. 2- Ehli Kitap namaz hususunda ihtilafa dtler. Onlarn bir ksm douya bir ksm da Beytl-Makdise (Kud use) doru ibadet ediyorlard. Cenab- Hak biz mminleri kble hususunda doru yola iletti. Bu da bni Zeydin grdr. 3- Onlar indirilen kitaplar hususunda ihtilaf ettiler. Onlarn bir ksm dierlerinin kitabn inkar ettiler. Cenab- Hak da bizleri o kitaplarn tmn tasdik etmekle doru yola iletti. 214- Em hasibtm en tedhllcennete velemma yetikm meselllezine halav min kablikm, messethmlbesa vez-zara vezlzilu hatta yekler-resu vellezine amen meah meta nasrullah, ela inne nasrallahi karib: (Ey mminler) Yoksa siz, sizden nce gelip gemi kavimlerin balarna gelenler size de gelmeden cennete gireceinimizi sandnz? Yoksulluk ve sknt onlara ylesine dokundu ve yle sarsldlar ki Peygamber ve onunla beraber iman edenler nihayet Allahn yardm ne zaman gelecek? dediler. te o zaman (onlara), phesiz Allahn yardm yakn (denildi). 215- Yeselneke maza ynfikun, kul ma enfaktm min hayrin felilvalideyni velakrabine velyetama velmesakini vebnissebil, vema tefal min hayrin feinnellahu bihi alim: Sana (Allah yolunda) ne harcayacaklarn soruyorlar. De ki: Hayrdan harcadnz ey, ebeveyn, yaknlar, yetimler, fakirler ve yolcular iindir. Hayr olarak ne yaparsanz, phesiz Allah onu bilir. Yeselneke maza ynfikun, kul ma enfaktm min hayrin felilvalideyni velakrabine velyetama velmesakin: Sana (Allah yolunda) ne harcayacaklarn soruyorlar. De ki: Hayrdan harcadnz ey, ebeveyn, yakn lar, yetimler, fakirler ve yolcular iindir. Burada iki gr vardr: 1- Bu ayet, yaknlara nafaka ve sadakann vacib oluu hak knda zekat ayetinden nce inmitir. Sonra zekat ayeti bunu neshetmitir. Bu bni Zeydin grdr. 216- Kutibe aleykmlkital vehve krhn lekm, vease en tekrah eyen vehve hayrn lekm, vease en tuhibb eyen vehve errn lekm, vallahu yalem veentm la talemn: Hounuza gitmedii halde sava si ze yazld. Sizin iin daha hayrl olduu halde bir eyi sev memeniz mmkndr. Sizin iin daha kt olduu halde bir eyi sevmeniz de mmkndr. Allah bilir, halbuki siz bilmezsiniz. Kutibe aleykmlkital: Sava size yazld. Yani farz klnd demektir. Savan farzedilmesi hakknda gr vardr: 1- Bu Resulullahn (s.a.v.) ashabna (farz klnmtr). 2- Bu, ebedi olarak insanlardan yeterli bir grup bu ii zerine alncaya kadar onlarn hepsine teker teker yaplm bir hitaptr. Fakihler ve alimler bu grtedir. 3- Bu ebedi olarak her mslmana bizzat farz klnm bir hitaptr. Bu Said b. Mseyyibin grdr. Sonra Cenab- Hak vehve krhn lekm: Hounuza gitmedii halde. buyurmutur. Zamme ile olan Elkurh kelimesi hi kimsenin zorlamas olmaskszn kendini skn tya sokmak demektir. Fetha ile Elkerh ise bakasnn zoruyla kendisi skntya sokmak demektir. Burada iki gr vardr: 1- Cmlede hazif vardr. Takdir Vehve za krhn lekm:Bu size honutsuzluk veren bir ey olduu halde eklindedir. Zeccacn gr byledir. 2- Bunun manas, bu size irkin iken demektir. Bylelikle esas cmlenin yerine takdir edilen cmle getirilmi olur. Sonra savamann bunlara irkin bir ey olmas hakknda iki gr vardr: 1- Bu, kulluk yapmadan nce size irkindir. Kulluktan sonra deil.

2- Bu, farz klnmadan nce ve sonra tabiatnza irkin gelen bir eydir. Bunun ancak kullua ihtimali vardr. Sonra Cenab- Hak: Vease en tekrah eyen vehve hayrn lekm, vease en tuhibb eyen vehve errn lekm: Sizin iin daha hayrl olduu halde bir eyi sev memeniz mmkndr. Sizin iin daha kt olduu halde bir eyi sevmeniz de mmkndr. Buradaki Asa hakkn da iki gr vardr: 1- Bu, iinde phe bulunan bir mfik arzusudur. 2- Bu lafz Kaf manasndadr. Esamin demitir ki: Vease en tekrah eyen: Sizin bir eyi sevmemeniz mmkndr. Yani sava, Vehve hayrn lekm: Sizin iin daha hayrl olduu halde. Yani dnyada zafer ve ga nimet ile ahirette de ecir ve sevap ile, Vease en tuhibb eyen: Bir eyi sevmemeniz mmkndr. Yani anlama ve (savatan) vazgemek gibi. Vehve errn lekm: O Sizin iin daha kt olduu halde. Yani, dnyada size stn gelmekle ve ahirette ecrinin eksik olmasyla demektir. Vallah yalem: Allah bilir. Faydanza olan eyi. Veentm la talemn: Halbuki siz bilmezsiniz. 217- Yeselneke ani-ehrilharami ktalin fihi, kul ktalin fihi kebir, vasaddn an sebilillahi vekfrn bihi velmescidilharami ve ihrac ehlihi minh ekber indellahi velfitnet ekber minelkatl, vela yezalna ykatilunekm hatta yuraddkm andinikm inistetau, vemen yertedit minkm an dinihi feyemt vehve kafi rn feulaike habitat emalahm fid-dnya vel-ahireh, ulaike eshabn-nar, hm fiha halidn: Sana haram aydan ve onda savamann doru olup olmadndan soruyorlar. De ki: Haram ayda savamak byk bir gnahtr. Ancak (insanlar) Allah yolundan evirmek, Allah inkar etmek, Mescidi Haramn ziyaretine mani olmak ve hal kn oradan karmak, bunlar Allah katnda daha byk gnahlardr.Fitne de adam ldrmekten daha byk bir gnahtr. Onlar eer gleri yeterse, sizi dininizden dndrnceye kadar size kar savaa devam ederler. Sizden kim, dininden dner de kafir olarak lrse, onlarn yaptklar iler dnya da ahirette de geersiz sayl mtr. Onlar Cehennemliktirler ve orada devaml kalr lar. 218- man edenler, hicret edenler ve Allah yolunda cihad edenler, phesiz bunlar, Allahn rahmetini umarlar. Allah gafur ve rahimdir. Yeselneke ani-ehrilharami ktalin fihi, kul ktalin fihi kebir: Sana haram aydan ve onda savamann do ru olup olmadndan soruyorlar. De ki: Haram ayda savamak byk bir gnahtr. Bu ayetin sebebi nuzl udur: Abdullah b. ah, Resulullahn (s.a.v.) emriyle ashabtan yedi kiiyle sefere k t. Bunlar, Ebu Huzeyfe b. Utbe b. Rebia, Ukaa b. Muhsan, Utbe b. Gazvan, Sheyl b. Beyza, Halid b. Bkeyr, Sad b. Ebi Vakkas, Vakid b. Abdullah. Abdullah b. ah da onlarn reisi idi. Bu grupta Sad ile kaybolan develerini aramaya koyulduklarndan geride kaldlar. Bunlar yolda Amr b. el-Hadrami (**) ile karlatlar. Vakid b. Abdullah et-Temimi bir ok atarak onu ldrd. Osman b. Abdullah ile Hakim b. Keysan da teslim oldular. Kervan da ganimet olarak ele geirildi. Bu olay Cemaziyel-Ahirin son gecesi yahut, Recebin ilk gecesi meydana geldi. Kurey bu olaydan dolay Resulullah (s.a.v.) ayplad. Abdullah b. ah gelince Resulullah (s.a.v.) onu knad, mslmanlar da onu knadlar. taki Cenab- Hak onun hakknda bu ayeti indirine kadar. Yorumcular soru soranlarn kim olduklar hakknda iki farkl gre varmlardr: 1- Onlar mriklerdir. Bununla Resulullah (s.a.v.) knamak iin ve haram aylarda savamann helal edilmesini istemek iin (sormulardr). Ekseri yorumcular bu grtedir. 2- Onlar mslmanlardr. Haram aylarda savamann hkmn renmek iin bunu sormulardr. Cenab- Hak da onlara: Allah yolundan alkoymann, Mescidi Haram halkn

oradan karmann, haram aylarda ve haremde adam ldrme nin ve fitnenin, adam ldrmekten daha byk gnahlar olduunu onlara haber vermitir. Bu da Katadenin gr dr. Yorumcular, haram aylarda savamann yasak edilme sinin neshedilip neshedilmedii konusunda ihtilaf etmiler dir. Zhri: Bu ayet Vekatillmrikine kaffeten kema yk atilnekm kaffah: Mrikler sizinle topyekn savatklar gibi siz de onlarla topyekn savan. ayetiyle neshedilmi tir, demitir. Ata ise Bu ayetin hkm sabittir (neshedilmemitir), Haram aylarda savamann yasak edilmesi bakidir neshedilmi deildir demitir. Birinci gr daha dorudur. nk Peygamberden (s.a.v.) gelen haberler onu destekle mektedir. Nitekim Resulullah Hevann kabilesiyle Huneynde, Sakif kabilesiyle Taifte savam, EbulAs da baz haram aylarda, Evta kabilesi zerine oradaki mriklerle avamas iin gndermitir. Yine, Kurey zerine yaplmak istenen Rdvan biati zil-kade aynda yaplmtr. Vemen yertedit minkm an dinihi: Sizden kim dininden irtidat ederse. Yani kim dininden dnerse, demektir. Nitekim Cenab- Hak: Fertedde ale asarihima kasasa: Hemen izlerin zerine irtidat ettiler. (Kehf: 64) buyurmutur. Yani geri dndler demektir. Yine: Esvede fulana hakkah: Yani falanca hakkn geri istedi. denilegelmitir. Feyemt vehve kafi rn feulaike habitat emala hm: Kafir olarak lrse, onlarn yaptklar iler dnya da ahirette de geersiz saylmtr. Yani boa kmtr. Habat: kelimesinin asl fesattr. Nitekim ameller batl olduu zaman Habitad lifesadiha: bozuk olduu iin boa kt. denilmitir. nnellezine amen vellezine hacer: man edenler, hicret edenler. ayetinin sebebi nzl hakknda udur: Mslmanlardan bir grup Abdullah b. ah ve yanndakileri hakknda: Eer seferlerinde gnah ilememi olsalard (kendileri iin bir ecir olurdu), halbuki bu seferde onlara ecir yoktur. Bunun zerine Cenab- Hak nnellezine amen: nanan kimseler. ayetini indirmitir. Yani Allaha ve Reslne (inananlar). Vellezine hacer: Hicret edenler. Yani ehirlerinde mriklerle beraber kalmaktan (vazgeip hicret edenler) demektir. Bununla, Resulullahn (s.a.v.) ashabndan hicret edenlere, mriklerin ve liderlerinin hakaretlerini irkin grerek evlerini ve konaklarn terkettikleri iin Muhacirler diye isim verilmitir. Vecahed: Ve cihad edenler. yani savaanlar demektir. Zira Mcahedenin asl Mufaale ka lbndan gelir. Nitekim falanca bir ii meakkatle ve salamca yaptnda Hakeza denilmesi bu manadan dolaydr. Eer bir ii iki kii yapp, bunlardan biri arkadann sertliine ve kaprisine tahamml ederse Fulane yucahid fulane denilir. Yani falanca tekiyle urayor. (denilir.) Fisebilillah: Lafzna gelince bu Allahn tariki demek tir. Allahn tariki demektir. Allahn tariki de, onun dini demektir. Eer, Allahn rahmetine mminler mstehak iken Cenab- Hak nasl Ulaike yercne rahmetallah: Bunlar Allahn rahmetini umanlardr. buyurmaktadr diye soru lursa bu hususta iki cevap vardr: 1-Onlar gelecekteki durumlarn bilmediklerinden ilerde rahmeti haketmeyecek bir i yapmaktan korktuklar iin rahmet ummalar caizdir. 2- Onlar rahmeti ancak, Cenab- Hakkn kendilerine vacib kld eylerin hepsini yerine getirmekle rahmeti yakinen bilemedikleri iin ummulardr. 219- Yeselneke anilhamri velmeysir, kul fihima ismn kebirn vemenafiu linnas, veismhme ekber min nefihima, veyeselneke ma za ynfikn, kulilafv, kezalike yubeyyinullahu lekmlayet leallekm tetefek kern: Sana araptan ve kumardan sorarlar. De ki: Her ikisinden de byk bir gnah ve insanlar iin bir takm zahiri faydalar vardr. Ancak her ikisinin de gnah fay dasndan daha byktr. Yine sana iyilikte ne harcaya caklarn sorarlar:

Affetmek olduunu syle. Bylece Allah size ayetleri aklar, umulur ki dnp anlarsnz. 220-Fid-dnya vel-ahireh, veyeselneke anilye tema, kul slahn lehm hayr, vein tuhalithm feihvankm, vallah yaleml-mfside minel-muslihi, velev aellah leanetekm, innellahe azizn hakim: Dnya va ahirette (lehinize olan davranlar dnn ve ona gre hareket edin). Sana yetimler hakknda sorarlar. De ki: Onlar slah edip yetitirmek daha hayrldr. Eer (yeme, ime ve oturma gibi ilerde) onlarla beraber olursanz, unutmayn ki onlar sizin kardelerinizdir. Allah mfsit ile muslihi bilir. Eer Allah dileseydi, sizi de zahmet ve meekkate dar klard. nk Allah azizdir, hakimdir. Yeselneke anilhamri velmeysir: Sana araptan ve kumardan sorarlar. Yani Ey Muhammed ashabn sana kumar, arab ve onu imeyi sorarlar. Bu iki hakkndaki ilk nazil olan ayetin Hamr, akl rtp, gizleyen ve kapatan her eydir. Nitekim bir kab kapattnda Hamratl inae denilmesi bu manadandr. Ve Hve himarn-nas venema rhm denilir. Bu cmle nsanlarn iine girip aralarnda gizlendi manas kastedilir. Ve Himarl-mereh: Kadnn barts sz bu anlamdan kartlmtr. nk o rt onu gizlemektedir. Yine Hve yemnellahlhamr denilmi tir. Yani O sana doru gizlice geliyor. demektir. Accac der ki: 300
300 Divan (s.17)

Burada La yetilhamr szyle gizlice gelmez ancak sancaklarla ve ordularla aktan gelir anlamn kastetmektedir. Meysir kelimesine gelince bu kumar demektir. Nitekim: ......Haze-ey yesran meysura: u eyi benim iin kolaylkla ve kumarla kolaylatr diyen kiinin sz gibi. Yasir ise kumar oynayana da Yasir ve Yeser denilmitir. Nitekim air der ki: 301

301 Tahricut-Taberi sahibi iirdeki bu beyitin manas hakknda: air, gecesini, zgn tasal ve cesurun suskunluu gibi suskun olarak geirdiini syler. O cesur ki her eyden midini kesmi ve eline ald kumar aletlerini, kendisini skntya ve zntye sokan eye kar, zntyle vurarak evirip eviriyor. 4/321

Kul fihima ismn kebirn vemenafiu: Her ikisinden de byk bir gnah ve insanlar iin bir takm zahiri faydalar vardr. Hamza ile Ksai Kebir: Byk yerine Kesir: ok eklinde Se herfi ile okumulardr. Bu ikisi nin (iki ile kumarn) gnah oluu hakknda iki gr vardr: 1- ki iken sarho olur ve insanlara eziyet eder. Kumarn gnah ise: Kiiye hile yapacak onun hakkna mani olmak ve zulmetmektir. Bu Suddinin grdr. 2- kinin gnah, onu ienin akln gidermesidir. O kadar ki onu ien sarho olunca kendisini yaratan bilmekten uzaklar. Kumarn gnah, Allah zikretmekten ve namazdan alkoymas, kin ve dmanlk meydana getirmesi seb ebiyledir. Nitekim Cenab- onu yle vasflamtr: nnema yrid-eytan en yukia beynekml adavete velbezae filhamri vel-meysiri veyesuddekm an zikrillahi veanissalah: eytan ikide ve kumarda, ancak aranza dmanlk ve kin sokmak, sizi Allah anmaktan ve namazdan alkoymak ister. Bu bni Abbasn gr dr. Vemenafiu linnas: Ve insanlar iin bir takm faydalar vardr. kinin faydalar onun fiyat ile ticari kazanc. Ve onu imekten aldklar tatdr. Nitekim Hazsan b. Sabit: 302 demitir.
302 Hazsann divan s.4. Orada Veneir biha yerine Feneir bihima ibaresi bulunmaktadr. Taberi de Tefsirde byle nakletmitir. Feneir bihima... 4/327. Baka biri de: 303 demitir. 303 air, Cahiliyye dnemi airi Mnhel Yekridir. Amr b. Hind onu ldrmtr.

Kumarn faydalar hakknda ise iki gr vardr: 1- almakszn mal kazanmak,

2- Kesimlik develerin hisselerinden elde ettikleri eyler. Bu da kumarclarn kesimlik develere kar yumuak davranmalar eklinde oluyordu. Onlardan biri arkadalarna kar istediini elde edince o deveyi kesiyorlar ve kumar aletleri adedince onar hisseye taksim ediyorlard. Bu hususta Aa b. Salebe der ki: 304
304 Divan s.23. Burada ????????????? Taberi de bu ekilde nakletmitir. 4/327

Bu bni Abbas Mcahid ve Suddinin grleridir. Sonra Cenab- Hak: Veismhme ekber min nefihima: Onlarn gnahlar faydalarndan daha byktr. buyurmutur. Burada iki yorum vardr: 1- Haram kldktan sonra onlar gnahlar, haram klndktan sonraki faydalarndan daha byktr. Bu bni Abbasn grdr. 2- Her ikisi de haram klnmadan ncedir. Yani iki ile kumarn sebeblerinden meydana gelen gnah onlarn faydalarndan daha byktr. Bu Said b. Cbeyrin grdr. Veyeselneke ma za ynfikn: Ve sana iyilikte ne harcayacaklarn sorarlar: Affetmek olduunu syle. Burada alt yorum vardr: 1- Aile (nafakasndan) fazla olan (sorarlar). Bu bni Abbasn grdr. 2- Bu (verecekleri ey) israfa yahut darla drmedike orta bir nafakadr. Bu Hasann grdr. (*) (*) n yorumun zikredilmediinin farknda ol. 4- Affetmek, onlardan az veya ok verdikleri eyin aln masdr. Bu da bni Abbastan rivayet edilen bir szdr. 5- Bu zenginlie gereken bir sadakadr. Bu Mcahidin grdr. 6- Bu, farz klnan sadakadr. Bu gr Mcahitten rivayet edilmitir. Yorumcular affetmek olan bu sadakann neshedilip edilmedii konusunda ihtilaf etmilerdir. bni Abbas bunun zekat ile neshedildiini sylemitir. Mcahid ise neshedilme yip sabit olduunu sylemitir. Yorumcular bu defa, ikinin bu ayetleriniyoksa baka bir ayetle mi haram klnd konu sunda ihtilaf etmilerdir. Bir grup aratrmac iki bu ayetle haram klnmtr derken Katade ve ekseri ulemann gr ikinin maide sresindeki ayetle haram klnd eklindedir. AbdulVehhab, Avfdan o da Ebil-Kulus 305 Zeyd b. Aliden yle sylediini rivayet etmitir. Cenab- Hak iki hakknda ayet inmitir.
305 Taberide 3/332 Ebil-Kumus olarak geer. Bu haberi Taberi rivayet etmitir 4/332. Bu mrsel bir hadistir. Hafz bni Hacer Fethde bunu zayflatmtr. 7/201 Yazl nshadaki isim hatal kmtr. Onu Taberiden tashih ettik. Bu iir, Ebu Bek es-Sddka (r.a.) nisbet edilmitir. Ancak bu kssa sabit deildir. Hafz bni Hacer, Fakihinin sahih senedle yapt rivayetle bunu reddetmitir. Hafz bni Hacerde Aieden (r.a.) yle rivayet ettiini sylemitir: Vallahi, Ebu Bekr ne Cahiliyyede ne de slamda herhangi bir iir beyti sylememitir. O ve Osman Cahi liyye dneminde iki imeyi terketmilerdir. Ve hafz devamla: Hz. Aie babasnn durumunu bakalarndan daha iyi bilen biridir. Ebul-Kumusise Ebu Bekiri bilememitir. Sorumluluk simsara aittir. Belki de o rafizilerdendir. 7/2015 Feth.

Cenab- Hakkn indirdii ilk ayet: Yeselneke anilhamri velmeysir, kul fihima ismn kebirn vemenafiu linnas, veismhme: Sana araptan ve kumardan sorar lar. De ki: Her ikisinden de byk bir gnah ve insanlar iin bir takm zahiri faydalar vardr. Ancak her ikisi nin de gnah faydasndan daha byktr. ayetidir. Bundan sonra mslmanlardan bir grup yahut onlardan Allahn dil edii bir grup iki imeye devam etmiti. Nihayet iki kii iki iip namaza durdular ve namazda okuduklar eyi Avf anlamad. Bunun zerine Cenab- Hak: Ya eyyhellezine la tekrabs-salate veentm skera hatta: Ey man edenler! Siz sarho iken ne sylediinizi bilinceye kadar namaza yaklamayn. ayetini indirdi. Sonra yine iki ien iti ama namaz annda bundan saknyorlard. Nihayet Ebul-Kuluun iddia ettii gibi bir adam iki iip Bedirde ldrlen ler iin dvnmeye balad. Diyordu ki: Ve devamla: Bu durum Resulullaha (s.a.v.) ulat. Resulullah endie ierisinde telatan elbisesini srkleyerek onun yanna kadar geldi. Adam Peygamberi (s.a.v.) elindeki

nesneyi kendisine vurmak iin kaldrdn grnce: Allahn gazabndan ve Resulullahn gazabndan Allaha s nrm. Bir daha ebediyyen buna temah etmeyeceim, dedi. Bunun zerine Cenab- Hak ikinin yasaklanmas hakknda Yaeyyhellezine amen innemelhamr velmeysir velensab velezlam: Ey man edenler! arap, Kumar, dikili talar (putlar) fal ve an oklar birer eytan ii pisliktir. buradan Fehel entm mntehn: Artk vazgetiiniz deil mi szne kadar indirmitir. (Maide: 90-91). nsanlarda: Evet vazgetik dediler. Musa, Amrdan o da Esbattan, o da Suddiden yle sylediini rivayet etmitir: Sana iki ve kumardan soruyorlar, de ki her ikisin de de byk bir gnah vardr. ayeti indi. nsanlar hala iki imeye devam ediyorlard. Nihayet Abdurrahman b. Avf bir yemek yapt ve Resulullahn ashabndan insanlar davet etti. Onlarn arasnda, Ali b. Ebi Talib ve mer (r.a.) da vard. Sarho oluncaya kadar iki itiler. Namaz vakti geldi. Ali b. Talib (r.a.) onlara imam oldu ve Kul ya eyyhel kafirun: De ki ey Kafirler. (Kafi run: 1) okudu ancak doru okuyamad. Bunun zerine Cenab- Hak iki hu susunda sertleerek Ey man edenler, ikili iken namaza yak lamayn. ayetini Ne sylediinizi bilinceye kadar szne kadar indirdi. ki onlara (hala) helal idi. Sabah namazndan gn ilerleyince kadar yahut yar oluncaya kadar iiyorlar ve len namazn ayk olarak klyorlard. Sonra yatsy klana kadar imiyorlard. Yatsdan sonra gece yarlarna kadar iiyorlard. Sonra uyuyup sabah namazna kalkyorlard. Sabah olunca yine imeye devam edi yorlard. Nihayet Sad b. Ebi Vakkas bir yemek yapt ve Resulullahn ashabndan insanlar ard. Bunlarn iinde Ensardan olanlar da vardr. Sad onlara deve kellesi piirip buyur etti. Yeyip itiler ve ikiden sarho oldular. Ve konumaya baladlar. Sad bir ey syledi. Ensardan olan birini kzdrd (bu sz). O dakalkp devenin ene kemiini ald ve Sadn burnunu krd. Bunun zerine Cenab- Hak ikiyi neshedip yasak klan ayeti indirdi. Ve Ey man eden ler! phesiz ki, kumar dikili talar, fal ve ans oklar sznden Maide: 90 Hala vazgemedin mi szne kadar indirdi. Veyeselneke anilyetema kul slahn lehm hayr: Ve sana yetimler hakknda sorarlar. De ki: Onlar slah ed ip yetitirmek daha hayrldr. Mfessirler dediler ki: Beni srail sresi ve u ayet inince Vela tekrab malelyeti mi ille billeti hiye ehsan: Yetim malna ancak en gzel bir ekilde yaklan ve nisa sresinde nnellezine yeklne emvalel yetame: Zulmederek yetimlerin mallarn yiyinler, karnlarnda ancak ate yerler. ayeti inince, Mslmanlara yemeklerini, yanlarnda bulunan yetimlerin yemekleriyle kartrmak zor geldi. Onlar yemeklerini onlarn yemeklerinden ve ieceklerini de onlarn ieceklerinden ayryorlard. Nihayet yemekleri bozulunca bu durum onlara zor geldi ve Resulullaha (s.a.v.) bunu ikayet ettiler. Bunun zerine Cenab- Hak: Vein thaltuhum feihvanikm: Onlarla beraber olursanz, unutmayn ki onlar sizin kardelerinizdir. ayetini indirdi. Yani yemekte, imekte, oturmada, binee binmede ve kle istihdam et mede (onlarla kardeiniz). abi demitir ki: Her kim bir yetimle beraber olursa ona genilik verin. Kim de yemei kartrrsa byle yapmasn. Vallahu yalemlmfside minelmuslihi: Allah fesat ile slahy bilir. bni Zeyd demitir ki: Allah, kendi maln onunki ile kartrrsan bunu, onun maln slah etmek iin mi, yoksa haksz yere ifsad etmek iin mi istediini bilir.

NGLZCE 6 Defterin devam

Velev aellah leanetekm: Allah, dileseydi sizi de zahmet ve meakkate dar klard. Burada iki yorum vardr: 1- Size zorlatrrd. Bu Suddinin grdr. 2- Yetimlerin malndan elde ettiimizi byk gnah klard. Bu da bni Abbasn grdr. nnellahe azizn hakim: phesiz ki Allah azizdir, hakimdir. Yani hkmranlnda ve kudretinde zorlua drmeye kar azizdir, tedbir olarak ayapt ilerde ve sknty terketmede hakimdir. 221- Vela tenkihlmrikati hatta ymin, veleeme tn mminn hayrn min mriketin velev ecbetkm, vela tenkihul mrikine hatta yuminu, vele abdn mminun hayrn min mrikin velev ecebekm, ulaike yedune ilennar, vallah yedu ilelcenneti velmefirati biiznihi, veybeyyin ayatihi linnasi leallehm yetezek kern: man edinceye kadar putperest kadnlarla evlenmeyin. man etmi bir cariye, beenseniz bile putperest bir kadndan kesinlikle daha iyidir. man edinceye kadar putperest erkekleri de evlendirmeyin. nanm bir kle, beenseniz bile putperest bir kiiden daha iyidir. Onlar atee arr. Allah ise izni ve inayeti ile cennete ve mafirete arr, ayetlerini insanlara aklar. Umurlur ki dnp anlarsnz. Vela tenkihlmrikati hatta ymin: man edinceye kadar putperest kadnlarla evlenmeyin. Yorumcular bu kadnlar hakknda farkl gre varmlardr: 1- Bunlar gerek ehli kitap olsunlar, gerek olmasnlar tm mrik kadnlardr. Bu ayetin hkm neshedilmi kadnlardr. Bu ayetin hkm neshedilmi deildir. Mslman birinin ebediyyen mrik bir kadnla evlenmesi caiz olmaz. Anlatldna gre Talha b. Ubeydullah yahudi bir kadn nikahlam, Huzeyfe de hristiyan bir kadn nikahlam. mer b. Hattab bu duruma o kadar kzm ki neredeyse o ikisinin zerine gidecekmi. Bunun zerine onlar: Ey Mminlerin emiri biz onlar boarz, sen kzma demiler. O da: Eer onlar boamak helal ise nikahlamak da helal olmas gerekir. Fakat mutlaka nemsizlik ve deersizlik sizden ekilip alnacaktr demitir. 2- Bu ayet, mrike arap kadnlarn ve ehli kitabn dinine boyun eenleri kastederek inmitir. Ve bu ayetin hkm sabit olup ondan neshedilen bir ey yoktur. Bu Katade ve Said b. Cbeyrin grleridir. 3- Bu ayet tm mrike kadnlar hakknda geneldir. Bunlardan ehli kitaptan olanlar Cenab- Hakkn Maide sresinde: Velmhsanati minellezine tlkitabe min kablikm: Daha nce kendilerine kitap verilenlerden if fetli kadnlarda size helaldr. buyurmasyla neshedilmitir. Silt b. Behramn Sfyandan rivayet ettiine gre Huzeyfe b. Yeman yahudi bir kadnla evlenmi mer b. Hattab ona gnderdii bir yazda: Onun yolunu brak deyince o da bir yaz yazarak, onun haram olduunu mu iddia ediyorsun ki yolunu brakaym demi. O da: Onun haram olduunu iddia etmiyorum ancak ben onlardan dolay mmine kadnlarla evlenmenin kesilmesinden korkuyorum demitir. Buradaki nikahtan kastedilen evlenmedir. Nikahn bu manas, cisi mnasebet bakmndan mecaz ise de dil bakmdan hakikattr. Nitekim Aa der ki: Yani evlen yahut iffetli ol, demektir. Veleeme tn mminn hayrn min mriketin: man etmi bir cariye, beenseniz bile putperest bir kadndan kesinlikle iyidir. Yani mmine bir cariyeyle evlenmek Ehli Kitaptan olmayp putperest olan hr bir kadnla evlenmekten nesebi erefli ve soyu sekin olsa bile- daha iyidir. Suddi demitir ki: Bu ayet, siyah bir cariyesi olan Abdullah b. Revaha hakknda nazil olmutur. Kzgn bir ann da ona bir tokat vurmu sonra piman olmutu. Peygambere (s.a.v.) gelerek yaptn anlatnca Efendimiz

(s.a.v.): Ey Abdullah onun durumu nicedir? demi, O da: Oru tutar, namaz klar , gzelce abdest alr, kelime-i ehadetin ikisini de eker demi Resulullah (s.a.v.) de: Mminedir buyurmutur.306
306 Taberi 4/368 Bunu senediyle Suddiden rivayet etmitir. Hadis mu daldr.

bni Revaha de: Onu mutlaka ya azad edeceim, ya da onunla evleneceim dedi ve dediini de yapt. Mslman lardan bazlar bu durumu yadrgaynca Cenab- Hak bu ayeti kerimeyi indirdi. Velev acebetkm: Beenseniz bile. Yani putperest kadnlarn gzelliini, soyunu ve maln (beenseniz bile) demektir. Vela tenkihul mrikine hatta yuminu: man edin ceye kadar putperest erkekleri de evlendirmeyin. Bu emir alimlerin icma ile umumu zeredir. Mslman bir kadnn asla mrik biriyle evlenmesi caiz deildir. Hasann Cabirden rivayet ettiine gre Resulullah (s.a.v.) Ehli kitabn kadnlaryla evleniniz, onlar bizim kadnlarmzla evlenemezler buyurmutur.307
307 Bunu Taberi 4/367 numara ile rivayet etmitir. Bu senedi zayf bir hadistir. Bunun senedinde erik b. Abdullah vardr. Bu doru szl bir kii olmasna ramen yanllar vardr. Ve Ear b. Suvar vardr. lim erbab pek ok kii bunu zayflatmtr. Ve Hasan Cabirden rivayet etmitir. Denilir ki: Hasan Cabirden iitmemitir. bni Ebi Hatimin Merailinde de byledir. Onun Cabirden iittii farzedilse bile Hasan Hadisi muanan yapm ve bunu sylemek sretiyle aklamamatr. Bylelikle bu hadis mdeller olmutur. Bu hadis Cabire (r.a.) mevkuf olarak gelmitir. En dorusu budur. afii bunu mmde 5/6, Beyhaki de afii yoluyla 7/172 rivayet etmitir. Hadisin Cabirden mevkuf olarak geldii dorudur. Merfu olarak geldii doru deildir.

Burada, kadnn velilerinin onu evlendirmeye kadnn ken disinden daha layk oluuna delil vardr. 222- Veyeselneke anilmehiz, kul hve ezen fe te zilnnisae filmehizi, vela tekrabehnne hatta yethurne, feize tetahharne fethenne min hays emerekmllah, innellahe yuhibbt-tevvabine veyhibbl mtetahhirin: Sana kadnlarn ay halini sorarlar. De ki: O, bir ezadr (bir eit hastalktr). Ay halinde olan kadnlardan uzak durun (onlarla cinsi temasta bulunmayn). Temizleninceye kadar onlara yaklamayn. Temizledikleri vakit, Allahn size emrettii yerden onlara yaklan. unu iyi bilin ki Allah tevbe edenleri sever, temizlenenleri de sever. 223- Nisakm harsn lekm, fet harsekm enna itm, vekaddim lienfiskm, vettekullahe valem ennekm mulakuh, vebeirilmminin: Kadnlarnz sizin iin bir tarladr. Tarlanza nasl dilerseniz yle va rn. Kendinizi (temasa) nceden (iyi davranlarla) hazr layn. Her davranzda Allahtan korkun, biliniz ki siz ona mlaki olacaksnz (Ya Muhammed!) mminleri mjdele! Veyeselneke anilmehiz, kul hve ezen: Sana kadn larn ay halini sorarlar. De ki: O, bir ezadr. Soran kii, Sabit b. Dahhak el-Ensaridir. Araplar ve slamn ilk ylla rnda mslmanlar hayzl kadnlarla oturmaktan, yiyip imekten kanyorlard. Resulullahe (s.a.v.) bunu sordular. Bunun zerine bu ayet nazil oldu. Bu Katadenin gr dr. Mcahid de yle demitir: Hayz mddetlerinde kadnlara nlerinden yaklamaktan geri duruyorlar, ama arkalarndan yaklayorlard. Bunun zerine bu ayet nazil oldu. Eza ise, kokusunun, giysisinin ve necisliin kt kokusunun eziyet vermesidir. Fe te zilnnisae filmehizi: Ay halinde olan kadn lardan uzak durun. Yorumcular tizal ile neyin kastedildii hakknda farkl gre varmlardr: 1- Bedeninin tmnn onun bedenine dokunmaktan uzak durmas. Bu UbeydetusSelmaninin grdr. 2- Gbek ile dizkapa arasndan uzak durmas. Buda ureyhin grdr. 3- Cinsel organ(ndan uzak durmas)dr. Bu Aie, Meymune, Hafsa ve ekseri mfessirlerin grleridir.

Sonra Cenab- Hak:Vela tekrabehnne hatta yet hurne: Temizleninceye kadar onlara yaklamayn. buyurmutur. Burada iki kraat vardr: 1- eddesiz olarak ve (hve)nin zammesiyle. Bu Cumhur un kraatidir. Bunun manas, kann kesilmesiyle (temizlenin ceye kadar) demektir. Bu, Mcahid ve krimenin grleri dir. 2- eddeli olarak ve (hve)nin fethasyla (Yettehurne) Hamza, Ksai, Asm ve Ebu Bekrin kendisinden (Asmdan) rivayetinde bu ekilde okumulardr. Buna gre mana, yka nncaya kadar, demek olur. Sonra Cenab- Hak: Feize tetahharne: Temizlendikleri vakit. buyurmu. Yani suyla temizlendiklerinde. Burada gr vardr: 1- Bunun manas, guslettiklerinde demektir. bni Abbas, krime ve Hasan bu grtedirler. 2- Bu Abdesttir. Mcahid ve Tavus da bu grtedir. 3- Cinsel organ ykamaktr. Fethenne min hays emerekmllah: Allahn size emrettii yerden onlara yaklan. sznde drt yorum var dr: 1- Hayz halinde yasaklanan nden. Bu bni Abbasn grdr. 2- Temiz taraflarndan onlara yaklan, hayzl taraflarndan deil. Bu, krime ve Katadenin grdr. 3- Kadnlara nikah ynnden yaklan, fuhu ynnden deil. Bu, Muhammed b. Haniyyenin grdr. 4- Size helal klnd yerden demektir. Onlara haram yollardan, orulu iken ve itikafta iken yaklamayn. Esamn da bu grtedir. nnellahe yuhibbt-tevvabine veyhibbl mtetah hirin: Muhakkak ki Allah tevbe edenleri sever, temiz lenenleri de sever. Burada yorum vardr: 1- Su ile temizlenenleri (sever). Atann gr budur. 2- Kadnlara arkalarndan yaklamaktan temizlenenleri sever. Mcahid de bu grtedir. 3- Tevbe ettikten sonra bir daha dnmemek zere gnah lardan temizlenenleri sever. Bu grte Mcahidden aktarlmtr. Nisakm harsn lekm: Kadnlarnz sizin iin bir tarladr. Yani ocuklarnzn ekin yeri ve neslimizin tarlasdr. Tarla, kelimesi nikahtan kinayedir. Fet harse km: Tarlanza varn. Yani ocuklarnzn ekin yeri ile nikahlann. Enna itm: Nasl dilerseniz. Burada be yorum vardr: 1- Yani durumlardan nasl dilerseniz. Abdullah b. Alinin rivayet ettiine gre Resulullahn ashabndan baz insanlar bir gn birlikte oturuyorlarm. Bir Yahudi de yaknlarnda bulunuyormu. Onlardan bazlar: Ben hanmma yatarken yaklayorum., Bir bakas: Ben ayaktayken yaklayorum. Baka biri de: Ben yandan yaklayorum. tekide: Ben de dizleri zerine ktrerek yaklayorum. demiler. Yahudi de: Siz ancak hayvanlar gibisiniz. Fakat biz tek bir ekilde yaklayoruz, demi. Bunun zerine Cenab- Hak bu ayeti indirmitir. krimenin gr budur. 2- Yani nden sevdiiniz herhangi bir biimde yahut nden olmak artyla arkadan, demektir. Cabir (r.a.), Yahudilerin yle sylediini rivayet etmitir: Araplar kadnlara arkalarndan (nden olmak) artyla yaklayorlar. Byle yaptklar zaman ocuk a douyor, Cenab- Hak da onlarn bu szlerini yalanlam 308 ve Hanmlarnz sizin ekin tarlanzdr. Tarlanza nasl dilerseniz yle varn. ayetini indirmitir. Bu bni Abbas ve Rebiin grdr.
308 Bunu Buhari 8/141-143, Mslim 2/1058, Tirmizi 2978, Ebu Davud 2163, Nesai Kbrada, Tuhfedeki gibi 2/377, Beyhaki 7/195 rivayet etmiler, Suyuti de bunun nisbetini Drrde 1/926 Vekia, bni Ebi eybeye bni Maceye ve Ebu Nuaym b. Hamide eklemitir. ibni Kesir de 1/260, bni Ebi Hatimin rivayetini nakletmitir. Hadisin senetteki ravileri eyheynin ravileridir. (Yunus b. Abdul-Ala hari) Ve mslimin ravileridir.

3- Yani nereden dilerseniz. Bu Said b. Mseyyibve bakasnn grdr.

4- Nasl dilerseniz, azk yapn veya yapmayn (suyu dar ve ieri aktma hususunda). Bu da Saidb. Mseyyibin grdr. 5- nden veya arkadan dilediiniz yerden demektir. Bu gr Nafi bni merden ve bakasndan rivayet etmitir. Hubey b. Abdullah es-Sananinin bni Abbastan rivayetine gre Himyer kabilesinden bir grup insan Resulullahe (s.a.v.) gelip baz eyleri soruyorlarm. Onlardan biri: Ey Allahn Resl, ben kadnlar seven biriyim, bunu nasl gryorsun? demi. Bunun zerine Cenab- Hak, Bakara sresinde bu sorduklarnzn aklamasn indirmi. Ve o soruyu soran hakknda da Hanmlarnz sizin ekin tarlanzdr. Tarlanza nasl isterseniz yle varn. ayetini indir mi. Resulullah (s.a.v.) de: Tenasul uzvundan olmak artyla nden veya arkadan buyurmutur. 309
309 Bunu mam Ahmed msnedinde ( ) rivayet etmitir. bni Ebi Hatim, bni Kesirin Tefsirinde 1/260 naklettii gibi rivayet etmitir. ibni Ebi Hatim senedindeki adamlar sahih rivayet eden adamlardr. bni Lheya hari. Ondan da bni Vehb rivayet etmitir. Bu doru bir rivayet tir. unuz eklemek gerekirse, bni Lheya rivayette tek kalmamtr. Aksine onun pei sra gidilmitir. Nitekim Ahmede gre de byledir.

Vekaddim lienfiskm: Kendiniz iin nceden ha zrlayn. Yani iyilii hazrlayn demektir. Bu Suddinin grdr. kincisi: Allahn zikrini cimaa annda kendiniz iin nceden hazrlayn.Bu da bni Abbasn grdr. 224- Vela tecalallah urzaten lieymanikm en teberr vetettek vetslihu beynennas, vallah semiun alim: yi davranmanz, ktlklerden korunmanz ve insanlar arasn dzeltmeniz gayesiyle yeminlerinizi bozmanza Allah engel klmayn. Allah iitir ve bilir. 225- La yahizikmllah billavi fi eymanikm, velakin yuahizikm bima kesebet kulubikm, vallah kafurun halim: Allah sizi, yeminlerinizdeki kastsz yanlmadan dolay sorumlu tutmaz. Lakin kalplerinizin kazand eyler ile (kt dncelerden) sorumlu tutar. Allah gafurdur. Halimdir. Vela tecalallah urzaten lieymanikm: Allah yemin leriniz engel klmayn. Arapa da Urzaten, kuvvet ve iddet demektir. Buradaki Urzaten hakknda iki yorum vardr: 1- Her hak ve batl eyde Allaha yemin edip onun ismini olur olmaza kullanmak ve onu ileri srp ardna snmak. 2- Urzatennin manas, iyilikte kendisiyle oyalanan bir illettir. Bu hususta iki yn vardr: a) Hayra mani olmak ve istendiinde insanlar arasn slaha mani olmak. rnein, bunu yapmaya yeminliyim demek yahut, o anda Allah adna yemin edip hayr terketme yi bu yemine balamak gibi. Bu Tavus, Katade, Dahhak ve Saidb. Cbeyrin grleridir. b) Allaha mutlaka hayr ve iyilik yapacana dair yemin ederek yemininde iyilik fiilini kastedip o ii istemeyi kastetmemesi. En teberr: yi davranmanz. sznde iki gr var dr: 1- Yeminlerinizde iyi davranmanz. 2- Rahimlerinizdeki olanlar hakknda iyi davranmanz. Vetettek vetslihu beynennas: Ktlklerden korunmanz ve insanlar arasn dzeltmeniz (gayesiyle). Bu bilinen slahtr. Vallah semiun alim: Allah iiten ve bilendir. Yeminlerinizi iiten, inanlarnz bilendir. La yahizikmllah billavi fi eymanikm: Allah sizi, yeminlerinizdeki kastsz yanlmadan dolay sorumlu tutmaz. Arapada Lav, kt olan her sz ve manasz olan fuzuli szdr. Bu lafz Araplarn, kt bir ey sylediklerinde Lia fulane fi kelameh demelerinden alnmtr.

Onlar bo sz iittikleri zaman, ondan yz evirirler. (Kasas: 55) ayeti de bu manadandr. Cenab- Hakkn sorumlu tutmad Yemin-i Lav hakknda yedi yorum vardr: 1- Kastsz olarak dili geen eydir. Mesela: La vallah: Vallahi hayr. Bela vallah: Evet vallahi gibi. Bu Aie ve bni Abbasn grleridir, afii de bu grtedir. Abdullah b. Meymun Avful-Arabiden onunda Hasan b. Ebil-Hasandan rivayetine gre Resulullah (s.a.v.) nidal yapan yani atc bir toplulua urad. Peygamberin (s.a.v.) yannda ashabtan bir kii vard. Topluluktan biri bir at yapt. Ve: sabet oldu vallahi, hata ettim vallahi. dedi. Peygamberin (s.a.v.) yannda bulunan ki: Ey Allahn Resl adam yemin etti. deyince Peygamber (s.a.v.): Asla, atclarn yeminleri botur, ne keffareti ne de cezas vardr. buyurdu.310
310 Bunu bni Cerir Tefsirde 4/444 rivayet etmitir. Bunun senedinde Ubeydullah b. Meymun el-Muradi vardr. eyh akir: Onun kim olduunu bilmiyorum ve terceme halini de bulamadm demitir. Hafz bni Kesir de bunu nakletmi ve Bu mrseldir, Hasandan gelen Hasen hadistir. demitir. eyh Mukbil de bunu izleyerek unu sylemitir: Aksine zayftr. nk mrsel, zayfn ksmlarndandr.Ve Hasann mrselleri bazlarndan gelmitir. Rin gibi. Nitekim Tedribur-Ravide byledir. Ayn ekilde Abdullah b. Meymumun kim olduunu bilmiyorum. Ancak Kaddahn hasar verici olmas (muhtemeldir). 1/474. eyh Mukbil b. Hadi el-Vadiinin Tahricu bni Kesiri.

2- Yemini Lav, kiinin yemininin, yemin ettii eygibi olduunu zannederek yemin etmesi, sonra da gercein bunun aksi olduunuz aa kmasdr. Bu Ebu Hureyrenin grdr. 3- Yemini lav, yemin edenin kzgnlk annda bir kalp ba ve azim olmakszn fakat konuma ile balants olan bir yemindir. Bu Tavusun grdr. Yahy b. Ebi Kesir Tavustan onun da bni Abbastan rivayet ettiine gre Resulullah (s.a.v.): Kzgnlk annda yemin yoktur buyurmutur. 311
311 bni Cerir bunu Tefsirde 4/439 rivayet etmitir. Senedinde Sleyman b. Ebi Sleyman ez-Zhri vardr. bni Hibban onu gvenilir kimselerden saymtr. Ve: Belki de aykrlk yapmtr demitir. Ebu Hatim onun hakknda zayf bir eyhtir, demitir. 2/1/122 El-Cerh vet-Tadil. Buhari Tarinuw4l-Kebirde onun tercemei halini vermi ancak onun hakknda cerh veya tadil olarak bir ey sylememitir. Onun eyhi, Yahya b. Ebi Kesir, mdellestir. Hafz Fetihde onu muanan klm 11/490 ve Evsatda Taberaniye nisbet etmi ve senedi zayftr demi tir.

4- Yemin-i Lav, kiinin gnaha yemin etmesidir. Bunun s keffareti yoktur. Bu da Said b. Cbeyr, Meruk ve abinin grleridir. Amr b. uayb babasndan o da Abdullah b. Amrdan Resulullahn (s.a.v.) yle buyurduunu rivayet etmitir: Kim malik olamayaca eyi adarsa ona adan yerine getirme hakk yoktur. Kim bir gnaha yemi ederse onun da yeminini yerine getirme hakk yoktur. Kim de akraba ziyaretini kesmeye yemin ederse, onun da yeminini yerine getirme hakk yoktur. 312

312 bni Cerir bunu mellifin lafzyla rivayet etmitir 4/442, Hakim 4/30 rivayet etmi ve snad sahihtir demitir. Zehebi bunu izlemi ve: Abdurrahman metruktur demitir. Beyhaki 10/33, Ahmed 6732, Ebu Davud 2273, 3274 rivayet etmilerdir. Arnaut Camiul-Usulde bni Davudun isnadn hasenletirmitir.

5-Yemini Lav, kiinin kendisine beddua etmesidir. rnein, eer yle yapmazsam Allah gzlerimi kretsin, yahut malm eksiltsin, yahut kafir olaym demesi gibi. Bu Zeyd b. Eslemin grdr. b) Yemini Lav, kiinin unutarak yemin etmesidir. Bu da en-Nehainin grdr. Sonra Cenab- Hak: Velakin yuahizikm bima kesebet kulubikm: Lakin kalplerinizin kazand eyler ile sorumlu tutar. Burada tevil vardr: 1- Kiinin yalan yere yahut batl bir eye yemin etmesi. Bu brahim en-Nehainin grdr. 2- Kasten yemin etmesi. Bu da Mcahidin grdr. 3- Allaha irk ve inkar inancdr. bni Zeyd de bu gr tedir.

Vallahu afurun halim: Allah gafurdur, halimdir. Kullarn, boa ettikleri yeminlerde balayc, iyi i yapan larn gnahlarna ceza ile mukabele etmeyi terketme hususun da halimdir. 226- Lillezine ylne min nisaihim terabbesu erbaati ehr, fein fa feinnellahe afurur rahim: Kadnlarnz dan uzak kalmaa yemin edenler iin, drt ay beklemek vardr. Eer bu mddet iinde onlar kadnlarna dnerlerse, phesiz Allah bolca balayan ve esirge yendir. (Yeminden vazgeip kadnna tekrar yaklaabilir). 227- Vein azamt-telaka feinnellahe semiun alim: Eer (yemin edenler dnmeyip kadnlarn) boamaya ka rar verirlerse (ayrlrlar). Biliniz ki- Allah iitir ve bilir. (inizdeki niyete gre karlk verir.). Lillezine ylne min nisaihim terabbesu erbaati ehr: Kadnlarnz dan uzak kalmaa yemin edenler i in, drt ay beklemek vardr. Ylne sznn manas yemin ediyorlar demektir. Eliyye ise yemin demektir. air der ki: 313
313 Taberide 4/456 Kefayne men teibe fittrabi veihsane ileyhi mamuyna eklindedir.

Cmlede hazif vardr. Takdiri udur: Lillezine ylne en yatizlu: Kadnlarndan ayrlmaya yemin eden iin. Min nisahm. Burada hazfin olduunu cmlenin grn gstermektedir. Yorumcular kiinin, kendisiyle ye minli sayld yemin hakknda iki farkl gre varmlardr: 1- O, yalnz Allaha edilen yemindir 2- Yeminliye lazm olmad mddete, kendisiyle yemini bozma hususunda and imeyi gerektirebilen her eyaya (yaplan yemindir) Her iki grte afiiden gelmitir. Alimler, kiinin and itiinde yeminli sayld ey hakknda farkl gre varmlardr: 1- Kiinin kzgn iken hanmna zarar verecek ekilde me sela onunla fercinden cinsi mnasebetle bulunmayacana dair yemin etmesi. Ama ona zarar vermeyecek ekilde ve kz gn deilken and ierse yeminli saylmaz. Bu Ali, bni Abbas ve Atann grleridir. 2- Kiinin ister kzgn olsun ister olmasn hanmla fecrin den cinsi mnasebette bulunmayacana yemin etmesi. Bu da Hasan, bni irin, Nehai ve afiinin grleridir. 3- Bu, her yemindir ki onunla, hanmna cimada veya baka bir hususta ktlk yapacana and imesidir. Mesela, vallahi sana kt davranacam veya sana kin besleyeceim demesi gibidir. Bu da bni Mseyyib, abi ve Hakimin grleridir. Sonra Cenab- Hak: Fein fa buyurmutur. Yani (hanmlarna) dnerlerse demektir. Zira Fey, bir halden dierine dnmek demektir. Nitekim Cenab- Hak: Hatta tefie ile emrillah: Allahn buyruuna dnnceye kadar (Hucurat: 9) buyurmutur. Buradaki Feyde dnmek manasndadr. airin u sz bu manadandr: Buradaki Fey (Elgae) hakknda yorum vardr: 1- Cimadr, baka bir ey deildir. Bu bni Abbas ve yeminlinin, cimaya yemin eden olup cimadan bakasna yemin etmeyen olduunu syleyenlerin grdr. 2- zrl olmayan iin cimadr. Ve kalp ile niyettir. Bu da Hasan ve krimenin grleridir. 3- Her stn olan eyin gnll galib olann rza olduuna dair dil ile mracatta bulunmaktr. Bu da bni Mesud ve yeminlinin, hanmna ktlk yapacana dair and ien kii olduunu syleyenlerin grdr. Sonra Cenab- Hak: Feinnellahe afurun rahim: phesiz ki Allah afurdur, rahimdir. buyurmutur. Burada yorum vardr: 1- Cenab- Hak gnah balamay murad etmitir. Yemin eden keffaret gerekmesiyle (Allah onun gnahn balar). Ali, bni Abbas ve Said b. Mseyyib bunu sylemilerdir.

2- Keffareti hafifletip drmesiyle affedendir. Bu gr, yemin bozmann iyilik olduu hususlarda keffaretin gerekme yeceini iddia edenlerin grdr. Bunu Hasan ve brahim sylemilerdir. 3- Yemin gnahn ilemeyi balayandr, keffaret ile yeminden ka ruhsat verme hususunda merhametlidir. Bunu da bni Zeyd sylemitir. Sonra Cenab- Hak: Vein azemt-telaka: Eer (yemin edenler dnmeyip kadnlarn) boamaya ka rar verirlerse (ayrlrlar). Burada yorum vardr: 1- (Bu karar) drt ay geene kadar yeminden dnmeyenin karardr. Bylelikle boanm olur. Bu gr savunanlar kadna gerekecek talak hakknda iki farkl gre varmlardr: a) Talak baindir. Bu, Osman Ali, bni Zeyd, Zeyd b. Sabit, bni Mesud, bni mer ve bni Abbasn grleridir. b) Talak ricidir. Bu da bnul-Mseyyib, Ebu Bekir b. Abdurrahman ve bni ibrimenin grleridir. 2- Drt ay gemesi, dnmeye hak kaznmas yahut boamas (gerekir). bu da mer, Amr b. Selemenin rivayetinde Ali ve ondan bni Ebi Leyla, Tavusun kendisinden rivayetinde Osman, Ebud-Derda, Aie ve Nafiinin kendisinden rivayetinde bni merin grleridir. Sheyl b. Ebi Salih babasndan yle rivayet eder: Peygamberin (s.a.v.) ashabndan oniki kiiye, hanm hakknda yemin eden kiinin durumunu sordum. Hesi de: Drt ay geene kadar bir ey gerekmez, bekler. Eer dnerse (dnm olur), dnmez ise hanm bo olur, dediler demitir. Bu afii ve Medinelilerin grdr. 3- Bu yemin hibir ey saylmaz. Bu gr de Amr b. Dinarn kendisinden rivayetinde Said b. Mseyyibin gr dr. Feinallahe semiun alim: phesiz ki Allah iiten ve bilendir. Burada iki yorum vardr: 1- Onun yeminini iitir. 2- Onun boamsn iitir. Alim: Bilendir. sz hak knda da iki yorum vardr: 1- Niyyetini bilir. 2- Sabrn bilir. 228- Velmutallakati yeterabbesne bienfsihinne selasete kuru, vela yehill lehnne en yektbne ma halakallah fi erhamihinne in knne ymin billahi vel-yevmilahiri, vebaletihinne ehakku bireddihinne fi zalike in erad slaha, velehnne mislllezi aleyhinne bil-ma ruf, velirrical aleyhinne dereceh, vallahu azizn hakim: Boanm kadnlar, bizzat kendileri ayba hali veya temizlik mddeti beklerler. Eer onlar (kadnlar) Allaha ve ahiret gnne gerekten inanyorlarsa, rahimlerinde Allahn yarattn gizlemeleri kendilerine helal olmaz. Eer kocalar barmak, kendileriyle yeniden ev lenmek isterlerse bu durumda boanm kadnlar tekrar almaa daha fazla hak sahibidirler. Erkeklerin kadnlar zerindeki haklar gibi, kadnlarn da erkekler zerinde bir takm iyi davrana dayal haklar vardr. Ancak erkekler iin kadnlar zerinde bir stnlk pay vardr (aile reisi erkektir). Allah azizdir, hakimdir. Velmutallakati yeterabbesne bienfsihinne selasete kuru:Boanm kadnlar, bizzat kendileri ayba hali veya temizlik mddeti beklerler. Yani tahliye ed ilen bo braklan kadnlar, demektir. Talak, tahliye demek tir. Nitekim obansz, salverilen koyuna Talik denilir. te yolu salverilmi kadn, babo braklan koyuna (talak) verilen isimler isimlendirilmitir. Denilmitir ki o, atn Talkndan alnmtr.Bu da atn engellenemeyen bir hedefe gitmesidir. Boanm kadna Talik ismi verilmitir, nk o yasaklanm biri

olduktan sonra kendisini engellemez (Yani kendisini boayana yasak olunca evlenme hususunda serbest kalr). Bundan dolay ein kendisi iin: O kadn kocasnn andadr. denilir. nk o kadn, sanki bir eye balanm gibidir. Ancak Talakat elmeret cmlesinin manas bakadr Kadna ancak nifas olduu zaman Talakat elmeret denilir. Bunun kk Talktr. Bu doum sancsna denir. lk (bahsettiimiz kelime ise) Talaktan gelir. Sonra Cenab- Hak: Yeterabbesne bienfsihinne selasete kuru: Bizzat kendileri ayba hali veya tem izlik mddeti beklerler. Yani ayba hali veya temizlik mddeti beklerler. Alimler (ayetteki) Kurlar hakknda iki farkl gre varmlardr: 1- Onlar hayzlardr. Bu mer, Ali, bni Mesud, Ebu Musa, Mcahid, Katade, Dahhak, krime, Sddi, Malik, Ebu Hanifeve Irak ahalisinin grleridir. airin u iirle delil getirerek ( bu gre varmlardr): 314
s.137

314 Bu beyit La farizn vela bikrn avann beyne zalike ayetinin izahnda gemitir. Oraya mracak et.

2- Onlar temizlenmelerdir. Bu da Aie, bni mer, Zeyd b. Sabit, Zhri, Eban b. Osman, afii ve Hicaz ehlinin grleridir. Bunlar da Aann u szyle delil getirmi lerdir: 315
315 Divan, s. 67

Yorumcular Kur lafznn kkeni hususunda farkl g re varmlardr: 1- Kur toplanmak biraraya getirmek demektir. Kur ann harflerini toplad iin bu ismi almas bu manadandr. Kii yemei avurdunda toplad zaman ................: Yemei avurdunda okudu. Ve suyu havuzda toplad zaman Karaelmae fi havzihi: Suyu havuzda okudu (toplad). denilmitir. Yine Ma karatl nakaha ala kat denilmesi Devenin rahmi asla bir yavru okumamtr. Yani toplamam demektir. Amr b. Klsm der ki: 316
316 Bu iki beytin tahrici 3 numara ile gemitir.

Bu Esmai, Ahfe, Ksai ve afiinin grleridir. Kuruu hayza isim olarak verenler rahimde kan toplad iin onu byle isimlendirmilerdir. Onu temizlie isim ola rak verenler de, bu temizlik bedende topland iin vermitir. 2- Kur, vakit demektir. nk allan bir eyin gelii bilinen bir vakit sebebiyle gelmesidir. Allan bir eyin geri kalmas da yine bilinen bir vakit sebebiyle geri kalma sdr. Buna benzer olarak Araplar demilerdir ki: Karat haceh fulane indi: Falancann yanndaki ihtiyacn ikra ettim. Yani o ihtiyacn vakti yaklat ve deme zaman geldi demektir. Ve yldzn batma zaman geldiinde kran-necm: Yldz ikra etti. doma vakti geldiinde ise Kur: Kar etti. denilir. air der ki: 317
317 Bahsettiim iirdeki bir beyittir. Ehsanelmae kane minha efula Taberide de byledir. 4/511. 318 318 Bu beyit Huzeyflilerin divanndadr. 3/83 Beytin birinci ksm: ...................................... Taberi de byle nakletmitir. 4/54.

Yine, rzgar zamannda estiinde: Ekraer-riha: Rzgar ikra etti. denilir. Hzeli der ki:

Yani, vaktinde esti demektir. Bu gr Amr b. El-Alaya aittir. Kuru hayza isim olarak veren, allagelmi kann ktndan dolay vermi, temizlie isim olarak veren de mutad kann depolanma vaktinden dolay vermitir. Sonra Cenab- Hak: Vela yehill lehnne en yektbne ma halakallah fi erhamihinne: Rahimlerinde Allahn yarattn gizlemeleri kendilerine helal olmaz. Burada yorum vardr: 1- Bu hayzdr. krime, Zhri, Nehai bu grtedir. 2- Bu hamileliktir. mer ve bni Abbas bunu sylemi lerdir. 3- Bu hamilelik ve hayzdr. Bunu da mer ve Mcahid sylemilerdir. n knne ymin billahi vel-yevmilahiri: Eer Allaha ve ahiret gnne inanyorlarsa. Allahtan onlara bir tehdittir. Bu tehditin sebebi hakknda iki farkl gre varl mtr:

1- Einin hakettii dnten dolaydr. (Yani ei kendisine dnmeyi hakettii halde kadn hileli bir gizleme ile bu tehditi hakeder). bni Abbasn gr byledir. 2- ocuun nesebinin bakasna bitimesinden dolay (Yani nceden hamile kalm ise ve bunu, hayz kann kullanarak kocasndan gizliyorsa tehditi haketmitir demektir). Cahiliyye dneminde yaplanlar gibi. Bu da Katadenin gr dr. Sonra Cenab- Hak: Vebaletihinne ehakku bireddihinne fi zalike: Onlarn kocalar bu durumda boanm kadnlar tekrar almaa daha fazla hak sahibidirler. buyurmutur. Bal koca demektir. Bu ekilde isimlendirilmitir. nk e olma hususunda sahip olduu ey sebebiyle hanm na kar derecesi daha yksektir. Etedne bala: Bale mi taparsnz? (Saffat: 125) ayeti kerimesi bu manadandr. Yani sahip olmak hususunda derecesi yksek olduundan dolay bir malike mi tapar snz demektir. Ehakku bireddihinne fi zalike: Bu durumda onlar tekrar almaa daha layktrlar. Yani onlara dnmeye demektir. Ancak bu durum Talak- Riciye mahsustur. Talak- Baine deil. n erad slaha: Eer onlar slah etmek isterlerse. Yani aralarndaki talak slah etmek isterlerse. Sonra Cenab- Hak: Velehnne mislllezi aleyhinne bil-maruf: Erkeklerin kadnlar zerindeki haklar gibi, kadnlarn da erkekler zerinde bir takm iyi dav rana dayal haklar vardr. buyurmutur. Burada yorum vardr: 1- Onlarn da kocalarna kar gzel sohbet ve iyi davranmaya dayal haklar vardr. Tpk kadnlarn Cenab- Hakkn kocalarna kar onlara vacib kld itaat haklar olduu gibi. Bu Dahhakn grdr. 2- Kadnlarn kocalarna kar, tpk onlarn kendilerine yapt gibi sslenme ve allanp pullanma haklar vardr. Bu bni Abbasn grdr. 3- Kadnlarn kocalarna kar yapacaklar ey onlara zarar verecek davranlar terketmesidir. Nitekim kocalarnn da kendilerine byle davranmas gerekir. Bu da Ebu Caferin grdr. Sonra Cenab- Hak: Velirrical aleyhinne dereceh: Erkekler iin kadnlar zerinde bir stnlk pay var dr. Burada be yorum vardr: 1- Miras ve Cihad stnl vardr. Bu Mcahidin gr dr. 2- Otorite ve itaat stnl vardr. Bu da Zeyd b. Eslem ve olu Abdurrahmann grdr. 3- Mehir verme stnldr. Erkek onu kadna verdiinde ona yardm etmi olur. Ancak kadn onu erkee vermek istediinde engellenir. Bu da abinin grdr. 4- Erkein kadna stnlkleri vardr. Onun hakkn ona vermek. Ona vermesi gereken haklar ona balamak. Bu bni Abbas ve Katadenin grdr. 5- Erkein sakal stnl vardr. Bu da Humeydin grdr. 229- Et-talaku merraten, feimsakn bi marufin ev tesrihn biihsan, vela yehill lekm en tehz mimma ataytmhnne eyen illa en yehafe ella yukima hududallah, fein hiftm ella yukima hududallahi fela cnaha aleyhima fimeftedet bihi, tilke hddellahi fela tetedha, vemen yeteadde hududellahi feulaike hmz-zalimin: Boama iki defadr. Bunlar, ya iyilikle tutmak (geri almak), ya da gzel ve adaletli bir biimde salvermektir. Kadnlara verdiklerinizden (boanma esnasnda) bir ey almanz size helal olmaz. Ancak erkek ve kadn Allahn snrlarnda kalp evlilik haklarn tam tatbik edememekten korkarlarsa bu durum mstesna. Ey Mminler! Siz de kar ile kocann, Allahn snrlarn hakkyla mu hafaza etmelerinden kukuya derseniz

(kadnn ser best boanmas iin) erkee fidye vermesinde her iki taraf iin de gnah yoktur. Bu syleyenler Allahn koyduu snrlardr. Sakn onlar amayn. Kim Allahn snr larn aarsa ite onlar zalimlerdir. 230- Fein tallakahe fela tehill leh min badi hatta tenkiha zevcen ayrah, fein tallakaha fela cnaha aleyhima en yeteracae en zanne en yukima hududellah, vetil ke hududellahi ybeyyinha likavmin yalemn: Eer erkek kadn nc defa boarsa, ondan sonra kadn bir baka erkekle evlenmedike onu almas kendisine helal olmaz. O evlendii erkek o kadn boarsa, her iki taraf da Allahn snrlarn muhafaza edeceklerine inandklar takdirde, evlenmelerinde beis yoktur. Bunlar Allahn snrlardr. Allah bunlar, bilmek renmek isteyen bir millet iin aklar. Et-talaku merraten: Boama iki defadr. sznde iki yorum vardr: 1- Bu sz boama saysn aklamadr. Bu (iki kere boamann) ls tr. Zira kii, iki defa boama hususun da ancak talak Rici (dnme boamas) hakkna sahiptir. Talak- Ricide nc defa boama hakkn yoktur. Bu gr, Urve ve Katadeye aittir. Hiam b. Urve babasndan yle sylediini rivayet eder: Baz kimseler unutarak hanmlar n bouyorlard. Hanmnn iddet mddetinin sona ermesin den az nce hanmlarna dnerlerse o onun hanm olmu oluyordu (Boanmam oluyorlard). Bir ara Ensardan bir ad am hanmna kzd ve: Benden ayrlamayacan ekilde sana yaklamayacam dedi. O da Nasl diye sordu. O da: Seni boamayacam, (iddet mddetinin dolma) zaman gelince sana dneceim dedi. Hanm da eini Peygambere (s.a.v.) ikayet etti. Bunun zerine: Et-talaku merraten: Boama iki defadr. ayeti nazil oldu. 2- Bu sz, snnet olan boama eklinin, her syleyile bir talak meydana geleceini acklamadr. Bu gr te Abdullah b. Mesud, Abdullah b. Abbas ve Mcahidin grleri dir. Feimsakn bi marufin ev tesrihn biihsan: Bunlar, ya iyilikle tutmak (geri almak), ya da gzel ve adaletli bir biimde salvermektir. Burada iki yorum vardr: 1- Bu durum (ayette szkonusu edilen durum) nc talaktr. 319
319 Bu hadis mrsel ve zayftr. Taberi 4/545, Abdurrezzak Musannefde 3/301 rivayet etmilerdir. bni Kesir 1/272 bunun, bni Ebi Hatim, Abd b. Humeyd, Said b. Mansur, bni Mrdeveyhten senedleriyle Ebu Renzene (ulatn) zikretmitir. Beyhaku 7/340, Said b. Mansurun yol uyla rivayet etmitir. Suyutide Drrde 1/664 bunun nisbetini Vekie, Nasihinde Ebu Dauda bnul-Mnzire ve Nahhasa eklemitir.

Sfyann, smail b. Semiden, onun da Ebi Rezzinden rivayet ettiine gre bir dam Resulullaha (s.a.v.) gelerek: Boama iki defadr. yleyse ncs nerededir? Peygamberde (s.a.v.): Ya iyilikle tutmak ya da gzel ve adaletli bir biimde salvermektir buyurdu. Bu gr Ata ve Mcahide aittir. 2- Feimsakn bi maruf:yilikle tutmak. kinci (boamadan) sonra dnmektir. Ev tesrihn biihsan: Ya da gzel ve adaletli bir biimde salvermektir. yilikle tut mak, kadna iddeti bitinceye kadar dnmektir. Bu Suddi ve Dahhakn grleridir. hsan ise ona hakkn vermek ve eziyet etmekten vazgemektir Sonra Cenab- Hak: Vela yehill lekm en tehz mimma ataytmhnne eyen: Kadnlara verdikleriniz den bir ey almanz size helal olmaz. Yani mehir olarak verdiklerinizden demektir. lla en yehafe ella yukima hududallah: Ancak erkek ve kadn Allahn snrlarnda kalp evlilik haklarn tam tatbik edememekten kor karlarsa bu durum mstesna. Hamza Yehafe kelimesini Ya harfininin zammesiyle okumu, dier kraatlar fet ha syla okumulardr. Bu ayette geen korku zan manasndadr. airin u sz bu manadandr: 320
320 O, Ebul-Kavl et-Tahavidir. Beyit ise bni Zeydin Nevadirinde 46, Ferrann Maani-Kuranndadr. 1/146. Bu iki kaynakta beytin ikinci ksm Vema hifte ba selama inneke abeni eklindedir.

Yani zannetteim ey demektir.

En yehafe ella yukima hududallah: Allahn snrla rnda kalp evlilik haklarn tatbik edememekten kor karlarsa. Burada drt yorum vardr: 1- Kadnda kt ahlak ve geimsizlik meydana gelirse demektir. Bu bni Abbasn grdr. 2- Kocasnn hibir emrine itaat etmeyip onu verdii sz yerine getirmemesi. Bu gr Hasan ve abiye aittir. 3- Ondan holanmadn sylemekle sze balamas. Bu gr Ataya aittir. 4- Kar kocadan her birinin yekdierinden holanmamas ve Allah-Tealann herbirinin dieri zerine vacib kld haklar yerine getirmemeleri. Bu da Tavus, Said b. el-Mseyyib ve Kasm b. Muhammedin grleridir. Sabit b. Yezid, Ukbe b. Amirden Resulullahn (s.a.v.) yle buyurduunu rivayet etmitir: Muhteliat ile mnteziat mnafktr lar. 321
321 bni Cerir 4/569 bunu rivayet etmitir. Hadisin senedinde Eas b.Suvar vardr. Bu zayftr. Yine senette El-Hasanul-Basri vardr. Bu mdellistir, hadisi kimden rivayet ettiini aklamamtr. Ayn ekilde Kays b. Rebi vardr, bu kii hakknda ihtilaf vardr. Bundan dolay Hafz bni Kesir 1/485: Bu ynden gariptir, zayftr. demitir. Ancak hadisin, Ebu Hureyrenin hadisinden bir ahidi vardr. Ahmed 9347 onu rivayet etmi ve eyh Ahmed akir de onu tashih etmitir.

(Muhteliat: Kocasna maldan bir fidye vermesi karl nda kendisini boamasn isteyen kadn.) (Munteziat: karlmak istenen kadn.) Yani baka birine meylettii iin kocasna oyun yapan ka dn demektir. Sonra Cenab- Hak: Fein hiftm ella yukima hududal lahi fela cnaha aleyhima fimeftedet bihi: Kar ile kocann, Allahn snrlarn hakkyla muhafaza etmele rinden kukuya derseniz (kadnn ser best boanmas iin) erkee fidye vermesinde her iki taraf iin de gnah yoktur. Burada iki gr vardr: 1- Yani kadnn, kocasna ekleme yapmakszn bizzat kendisi sadece mehrinden fidye vermesidir. Bu, Ali, Ata, Zhri, bnul-Mseyyib, abi, Hakem ve Hasann gr leridir. 2- Kadnn fidye karlnda boanmas iin kocann mehiri ve mehirden daha fazlasn vermesi caizdir. Bu mer, bni Abbas, Mcahid, krime, Nehai ve afiinin grleridir. Abdullah b. Muhammed b. Akil, Rubeyyi binti Muavvaz b. Afiann yle sylediini rivayet etmitir: Bana az ekmek veren ve kaybolduu zaman beni mahrum bra kan bir kocam vard. Birgn bir hata yaptm ve kocama: Sahip olduum hereye karlk senden ayrlaym dedim o da: Olur dedi. Bende sylediimi yaptm. Bunun zerine amcam Muaz b. Afia davay Osman b. Affana iletti. o da ayrlmaya cevaz verdi ve baa ait sa topunuzdan baka her eyi almasn ona emretti. Yorumculan bu ayetin neshedilip edilmemesi konusunda ihtilaf etmilerdir. Bekr b. Abdullahtan aktarldna gre fidye karl boanma: Vein eredtmstibdale zev cin mekane zevcin veateytm ihdahnne kntaren fela te hz minh eye: Eer bir ei brakp da yerine ba ka bir e almak isterseniz, onlardan birine yklerle mehir vermi olsanz dahi hibir eyi geri almayn. (Nisa: 20) ayeti kerimesiyle neshedilmitir. Ekseri ulemaya gre ise fid ye karl boamann caiz olmas meselesinde bu ayetin hkm sabittir(neshedilmemitir). Eyyubun, Semurenin mevlas Kesirden rivayet ettiine gre mer b. El-Hattaba (r.a.) geimsiz bir kadn getirilmi. O da kadnn Kesirin evine gtrlmesini emretmi. gn orada kaldktan sonra onu arm ve Yerini nasl buldun? demi, kadn da: Beni hapsettiin u geceler hari, oldum olas hi rahatlk grmedim deyince mer (r.a.) kocasna: Yalnz kpesine karlk olsa da ondan ayrl. demi. 322
322 Taberi bunu 4860 numara ile ve muhtasar olarak (ksaca) 4861 numara ile rivayet etmitir. 4/576.

Fein tallekaha: Eer erkek kadn yine boarsa. sznde iki gr vardr: 1- Bu, onu nc defa boamasdr. Suddinin gr byledir.

2- Bu sz, Ev tesrihn biihsan: Yahut ihsan ile sal vermektir. sznden dolay muhayyer brakmadr. Bu da Mcahidin grdr. Fela tehill leh min badi hatta tenkiha zevcen ay rah: Ondan sonra kadn bir baka erkekle evlenmedike onu almas kendisine helal olmaz. Yani kadn baka biriyle evlenmedike onu talakla boayan erkee helal olmaz demektir. Burada iki gr vardr: 1- Kadn ikinci kiiden boand zaman - ister kendisiy le cima yapsn isterse yapmasn - birinci erkee helal olur. Bu Saidb. Mseyyibin grdr. 2- Kadn, ikinci erkein nikahlanmasyla - cinsel iliki meydana gelmeyip birbirlerinin balcazlarn tatmadka - birinciye helal olmaz. Bu hususta rivayet edilen hadisten dolay (helal olmaz) . Cumhurun gr budur. 323
323 Bu, Mslim 1/407, Ahmed 6/226 ve Taberinin 4893 numara ile, yaptklar rivayetleridir. Onlardan bakalar da Aienin (r.a.) rivayet ettii hadiste yle sylediini rivayet etmilerdir: Rufaa el-Kurezi hanm boam ve ilikiyi tamamen koparmt. Kadn da ondan sonra Abdurrahman b. Zbeyr ile evlenmiti vd. Bu durum hakknda Resulullah (s.a.v) ona: Belki de Rufaaya dnmek istiyorsundur, sen onun balca nn, o da senin bacann tatmadka-vd. buyurdu.

231- Veiza tallaktmn-nisae febelane ecelehnne feemsikhnne bimarufin evserrihhnne bimaruf, vela tmsikhnne zraren litated, vemen yefal zalike fekad zaleme nefseh, vela tettehiz ayatillahi huzuve, vezkr nimetallahi aleykm vema enzela aleykm minelkitabi vel-hikmeti yeizkm bihi, vettekllahe valem ennallahe biklli eyin alim: Kadnlar bo adnz ve onlar da bekleme mddetlerini bitirdikleri vakit ya onlar iyilikle tutun (yani tekrar evlenin) yahut iyilikle brakn. Fakat onlar, hakszlk ederek ve zor kullanarak tutmayn. Kim yle yaparsa muhakkak kendine ktlk etmi olur. (nk Allah yaptna karlk verir) Allahn ayetlerini oyuncak yerine koymayn. Allahn sizin zerinizdeki nimetini (size verdii hidayeti ve ahir zaman peygamberini) kendisiyle size t vererek size indirdii kitab ve hikmeti hatrlayn. Allahtan korkun. Bilin ki Allah her eyi bilir. Veiza tallaktmn-nisae febelane ecelehnne: Ka dnlar boadnz ve onlar da bekleme mddetlerini bitirdikleri vakit. Yani onlar iddetlerinin sonuna yakla tklarnda demektir. Nitekim Misafir, bir beldeye yaklat zaman: Beleta bela keza denir. Feemsikhnne bimarufin: Onlar iyilikte tutun. Bu onlara iddet mddeti bitmeden nce dnmektir. Ev serrihhnne bimaruf: Yahut iyilikle salverin. Bu da mddet bitene kadar kadn terketmektir. Vela tmsikhnne zraren litated: Onlar, hak szlk ederek ve zor kullanarak tutmayn. Bu da iddet mddeti uzasn diye her boadnda ona dnerek zarar ver mesidir. Vemen yefal zalike fekad zaleme nefseh: Kim yle yaparsa muhakkak kendine ktlk etmi olur. Yani bunu - dnme ve boama geerli olsa bile - zarar verme niyetiyle yaparsa demektir. Humeyd b. Abdurrahmann Ebu Musa el-Eariden rivayet ettiine gre Resulullah (s.a.v.), Earilere kzd. 324
324 bni Cerir bunu 4925, 4926 numaralarla rivayet etmitir. eyh Ahmed akir bunun senedini tashih etmitir. bni Mace de bunu 1/60 baka bir yoldan masyla rivayet etmitir, Busayri Zevaidde bunu hasenletirmitir. Beyhaki de 7/332 bu kendisinde ziyadelik olduu halde rivayet etmitir. Bu yollarn hepsi Ebu Musadan olup hadise kuvvet kazandrmaktadr.

Onlardan bazs: Mutlaka boadm, mutlaka dndm diyorlar. Mslmanlarn boama ekli byle deildir. Kadnlar iddetleri esnasnda boayn, Allahn ayetlerini elence yerine koymayn. Sleyman b. Erkam, Hasann kendilerine yle anlattn rivayet etmitir: nsanlar, Resulullah (s.a.v.) dneminde kadn boar yahut kle azad ederlerdi.

Kendilerine: Ne yaptn denildiinde o da: Oyun oynuyordum derdi. Resulullah da (s.a.v.): Kim oyun olarak boar, yahut oyun olarak azad ederse bu gereklemi olur, buyurdu. Hasan: Bu olay hakknda (Vela tettehiz ayatillahi huzuve: Allahn ayetlerini oyuncak yerine koymayn.) ayeti nazil oldu demitir. 232- Veize tallaktmn-nisae febalane ecelehnne fela tezlhnne en yenkihna ezvacehnne iza terazav beynehm bil-maruf, zalike yuazu bihi men kane minkm billahi vel-yevmilahir, zalikm ezkalekm veethar, vallah yalem veentm la talemn:Kadnlar boadnz ve onlar da bekleme mddetlerini bitirdikleri vakit, aralarnda iyilikle anlatklar takdirde, onlarn (eski) kocalaryla evlenmelerine engel olmayn. te o, sizden Allaha ve ahiret gnne inanan kimselere verilen ttr. Sizin o d tutmanz kendiniz iin daha parlak ve daha temizdir. Allah her eyi bilir. Siz ise bilmezsiniz. Veize tallaktmn-nisae febalane ecelehnne: Ka dnlar boadnz ve onlar da bekleme mddetlerini bitirdikleri vakit. Buradaki ayetle bahsedilen bekleme mddetine ulama o mddetin (sona ermesi *) demektir.
* ki blm arasnda cmlenin gerektirdii fazla ksm.

Bu ayetin biri nceki bekleme mddetine ulamadan kastedilen ayzdr. nk kadn iin iddeti bitmeden nce bakasyla evlenmesi caiz deildir. afii diyor ki: Her iki manann farkll iki bekleme mddetinin farkllna gre dir. Sonra Cenab- Hak: Fela tezlhnne: Engel olmayn. Azl hakknda iki gr vardr: 1- Bu mani olma demektir. Araplarn, bir kimse dierinin tedavi olmasn engellediinde Da uzal demeleri bu manadandr. Yine Fulane uzale: szde bunun gibidir. Yani falanca dahidir. nk dehasyla ona engel olmutur. 2- Azl darlk demektir. Araplarn, mekan orduya dar geldiinde Kad ezala bilcibni kazae: Feza orduya dar geldi. demeleri bu manadandr. mer b. el-Hattab demitir ki Kad ezala hel rake: Irakllar beni daralttlar. Ne onlar vali istiyorlar. Ne de onlara raz oluyor. Evs b. Hicr de: Mukila 326 Divanndaki 31 numaral kasideden Cenab- Hak kadnn velilerine kadnn raz olduu elerden biriyle evlenmeye mani olmalarn yasaklamtr. za terazav beynehm bil-maruf: Aralarnda iyilikle anlatklar takdirde. ayetinde iki yorum vardr: 1- Kar ile koca anlatklar zaman, demektir. 2- Kadn, denk bir ee raz olduunda demektir. *
* Kefa kelimesi yerine belki de Mekafe: Renk kelimesi olmaldr. Allah en dorusunu bilir.

afii (r.a.): Bu Allahn kitabnda kadnn ..... evlenme hakknn olmadra akca delalet eder. Yorumcular bu ayetin kim hakknda nazil olduu hususunda farkl gre varmlardr: 1- Bu kzkardelerini evlendiren Nuakkel b. Yesar hakkn da inmitir. Sonra kocas onu boam, iddet bittikten sonra evlenmek iin anlamlar, bu sefer de Muakkel buna mani olmutu. Bu gr Hasan, Katade ve Mcahide aittir. 2- Bu ayet, Cabir b. Abdullahla birlikte amcasnn kz hakknda nazil olmutur. Kocas onu boam sonra yine ni anlamt. Cabir de amcasnn kzyla onu evlendirmekten kanmt. Bu Suddinin grdr. 3- Bu ayet genel olarak, velisi olduu kadnn evlenmesine mani olan her veli hakknda inmitir. bni Abbas, Dahhak ve Zhri de bu grtedirler. 233- Vel-validat yrzina evladehnne havleyni kamileyni limen erade en ytimmer-rezaah, vealelmevl di leh rizkahnne ve kisvetehnne bil-maruf, la tkellifu nefsen illa vsaha, la trazza validetn biveledihe vela mevldin

leh bivelidihi vealvarisi misle zalike, fein erada fisalen an terazin minhma veteavurin fela cnaha aleyhima, vein eradtm en testerziu evladekm fela cnaha aleykm iza sellemtm ma ataytm bil-maruf, vettekullahe valem ennallahe bima tamelne basir: Emzirmenin tamamlanmasn isteyen (baba) iin, anneler ocuklarn iki tam yl emzirirler. Onlarn bes lenmesi ve giyimi iyilikle baba tarafna aittir. Bir insan, ancak gc yettiinden sorumlu tutulur. Hibir an ne, ocuu sebebiyle zarara uratlmamal, hibir ba ba da ocuu yznden zarara girmemeli. Onun benzeri, varise de gerekir. Eer anave baba her ikisi de birbiriyle grerek ve karlkl anlaarak ocuu memeden kes mek isterlerse, kendilerine gnah yoktur. ocuklarnz (st anne tutup) emzirtmek istediiniz takdirde, st anneye vermeyi taahht ettiiniz miktar iyilikle teslim et meniz artyla, zerinize gnn olmaz. Allahtan kor kun. Bilin ki Allah, yapmakta olduklarnz grr. Vel-validat yrzina evladehnne havleyni kamileyni: Emzirmenin tamamlanmasn isteyen (baba) iin, anneler ocuklarn iki tam yl emzirirler. Havl: Yl demektir. Bunun asl hakknda iki gr vardr: 1- Bu kelime Arablarn, bir ey ilk vakti zerinden dn erek bir devir yaptnda Halesetti, stahalehlkelam demelerinden alnmtr. Yine denilmesi, szn doruluk zelliinden evrildiinden dolaydr. 2- Bu kelime bir yerden dnmekten alnmtr. Bu da bir yerden ilk yere intikal etmektir. Cenab- hak: ki tam yl demitir. nk Araplar demilerdir ki: Falanca, falan yerde iki yl ikamet etmitir. O kii ancak bir yl ve o yln dier bir paras kadar ikamet etmitir. Yine (falanca) iki gn kald denilmesi onun ancak iki gn ve o gnn bir paras kadar ikamet etmesidir. Zira Cenab- Hak: Sayl gnlerde Allah ann. Kim iki gn iinde acele edip dnmek isterse zerine bir gnah yoktur. (Bakara: 203) buyurmutur. Acele etmenin bir gn ve gnn bir parasn da olduu bilinen bir gerektir. Tefsir erbab bu ayetin iki tam yl emzirmeye delalet etmesi hakknda iki ayr gre varmlardr: 1- Bu ocuunu alt ayda douran kadn iindir. Eer kadn ocuunu dokuz ayda dourursa emzirmeyi otuz aya tamamlamak iin yirmibir ay emzirir. nk Cenab- Hak: Ve hamleh ve fisaleh selasne ehra: Tanmas ile stten kesilmesi otuz aydr (Ahkaf: 15) buyurmaktadr. Bu bni Abbasn grdr. 2- Bu, emzirmenin iki tam yl olmas hususunda ana-babann ihtilaf ettii - emzirmekle emrolunan - her ocuktur. Bu Ata ve Sevrinin grdr. Sonra Cenab- Hak: Vea lelmevl di leh rizkahnne ve kisvetehnne bil-maruf: Onlarn bes lenmesi ve giyimi iyilikle baba tarafna aittir. buyurmutur. Cenab- Hak burada mevludi leh ile emzirmekle emrolunan ocuun, beslenmesinin ve giyiminin babaya ait olduunu kastetmektedir. Bu hususta iki gr vardr: 1- Bu ayetle Mevludi leh ile boanm olan anne kastedilmektedir. Anne ocuunu ocuun rzk olan emzirdiinde gda ve giydii elbisesi anneye aittir. Buradaki Marufun manasmisil cretidir. Bu Dahhakn grdr. 2- Burada Elmevld leh ile nikahl anne kastedilmek tedir. ocuun nafakas ve giyimi iyilikle kendi durumunda olanlardaki gibi anasna aittir. Rahatlkta ve darlkta kendi durumunda olan gibidir. Sonra Cenab- Hak: Hibir anne, ocuu sebebiyle zarara uratlmamal. Yani anne, sebebiyle baba zarara uratlarak ocuunu em zirmekten alkonmaz. Bu ekseri mfessirlerin grdr. krime demitir ki: O kadn anne deildir, stannedir.

Sonra Cenab- Hak: Hibir baba da ocuu yznden zarara girmemeli. Buyurmutur. Ayetteki el-Mevludu leh yorumcularn hep sine gre babadr. Zira ocuk zarar verilerek annesinden al namaz. Sonra Cenab- Hak: Onun benzeri, varise de gerekir. buyurmutur. Burada drt yorum vardr: 1- Varis, ocuun kendisidir. Bu Kubeyse b. Zueybin gr dr. 2- ocuun ana babasndan biri vefat ettikten sonra onlardan kalandr. Bu da Sfyann grdr. 3- Bu ocuun varisidir. Hasan ile Sddi de bu grtedirler. 4- O, ocuun varisidir. Bu hususta drt gr vardr: a) Babas l ise onun varisi ister amca, ister karde, ister kardeinin olu, isterse amcaolu olsun akrabalardr. Varislerden kadnlar hari. Bu mer b. Hattabn ve Mcahidin grdr. b) Onun varisleri, erkeklerden ve kadnlardandr. Bu Katadenin grdr. c) Onlar onun varislerinden mahrem sahibi olanlardr. Ebu Hanifenin gr byledir. d) Onlar dedeler, sonra annelerdir. Bu da afiinin gr dr. Misle zalike: Bunun benzeri. sznde iki yorum vardr: 1- Varis zerine, babasna gereken emzirme ve nafaka creti gibi bir cret gerekir. Bu da Hasan, Katade ve brahim in grdr. 2- Varis zerine, validenin ocua zarar vermemesi hakk gibi bir hak gerekir. Bu da Dahhak ile Zhrinin gr leridir. Sonra Cenab- Hak: Fein erada fisalen an terazin minhma veteavurin fela cnaha aleyhima: Eer anave baba her ikisi de birbiriyle grerek ve karlkl anla arak ocuu memeden kes mek isterlerse, kendilerine gnah yoktur. Buradaki Fisal Kesilme anlamndadr. ocuk anasnn memesinden kesildii iin buna Fisal ismi verilmitir. Nitekim falanca birlikte olduu arkada grubunun, arasndan ayrld zaman Kad hasala fulane flane denilir. Tevafur ise, istiare yoluyla gr elde etmektir. Anlaarak stten ayrma zaman hakknda iki gr var dr: 1- Ana-baba ocuu iki sene nce stten kesme hususunda anlatklarnda bu caiz olur. Eer biri raz olup teki olmazsa caiz olmaz. Bu Mcahid, Katade, Zhri ve Suddinin grdr. 2- Bu anlama zaman iki seneden nce ve sonradr. bni Abbas ta bu grtedir. Sonra Cenab- Hak: Vein eradtm en testerziu evlade km: ocuklarnz (st anne tutup) emzirtmek istedi iniz takdirde. buyurmutur. Yani ocuklarnz iin demek tir. Burada (sebebiyet bildiren) La harfi st emzirmenin ocuklar iin olmayaca meselesiyle yetmitiinden dolay hazfedilmitir. Bu annenin ocuu emzirme imkan bulunmad bir durumda olur. Bu takdirde ocuu annesinden baka bir st annenin emzirmesinde kiiye bir gnah yoktur. za sellemtm ma ataytm bil-maruf: St anneye vermeyi taahht ettiiniz miktar iyilikle teslim ettiiniz zaman. Burada yorum vardr: 1- Ey babalar, analara (st emzirmekten) geri durmadan nceki emzirme cretlerini verdiiniz zaman. Bu Mcahid ve Suddinin grleridir. 2- ocuklar, analaryla istiare edip st emzirme hususun da ana-babann anlamaya vardklar kiilere verdiiniz zaman. Bu da Katade ve Zhrinin grleridir. 3- cretli olarak tutulan stanneye cretini iyilikle verdiiniz zaman demektir. Bu da Sfyann grdr. 234- Vellezine ytevvefne minkm veyezerne ezva cen, yeterabbasne bienfsihinne erbaati ehrn ve ara, feize belena ecelehnne fela cnaha

aleykm fime fealna fi enfsihinne bil-maruf, vallahu bima ta melne habir: Sizden lenlerin, geride braktklar eleri, kendiliklerinden drt ay on gn beklerler. Bekleme mddetlerini bitirdikleri vakit, kendileri hakknda iyilikle yaptklar ilerde size bir gnah yoktur. Vellezine ytevvefne minkm veyezerne ezvacen, yeterabbasne bienfsihinne erbaati ehrn ve ara: Sizden lenlerin, geride braktklar eleri, kendiliklerinden drt ay on gn beklerler. Yani kocas len kad nn iddet zamann beklemesi demektir. Drt aydan fazla olan on gn hakknda Said b. el-Mseyyib ile Ebul-Aliyenin anlatt u olay nakledilmitir: Allah-u Teala ruhu on gn iinde yaratr. Sonra Mennes ile olan El-Aar kelimesi gn ve geceler biraraya geldiinde gecelerin stn gelmesi prensibine gre mzekker klnmtr. nk aylarn balangc hilalin douu ve gecenin giriidir. Bylelikle birincileri ikincilere stn klmak daha uygun olmu ol ur. (Arapada gece kelimesi mzekker, gndz kelimesi ise mennesdir). Yorumcular buradaki matem elbisesi giyilmesi hakknda iki farkl gre varmlardr: 1- Burada matem elbisebi giymek vaciptir. bni Abbas ve Zhri bu grtedirler. 2- Vacib deildir. Bu da Hasann grdr. Abdullah b. eddad b. el-Had, Esma binti Umeysten yle syledii ni rivayet etmitir: Cafer b. Ebi Talip vurulduunda Resulullah (s.a.v.) bana yle dedi: gn matem elbisesi giy, sonra dilediini yap. 327
327 Taberi 5/87 bunu 5088, 5089 numaralarla bni Sad 8/206, Ahmed manasyla 6/369, 438 Tahavi Maanil-Asarda 2/44, Beyhaki 7/438 rivayet etmilerdir. bni Hibban bunu tashih etmitir. Nitekim Hafz Fethde 9/429 bunu sylemitir. Hepsi Muhammed b. Talha - Hakem b. Uyeyne - Abdullah b. eddad b. elHad yoluyla rivayet etmilerdir. Bu hadis mrseldir. Beyhaki bu hadisin senedinde Abdullah ile Esma arasnda kesinti olduu iin kusurlu klmtr. Ve: Abdullahn Esmadan iittii sabit deildir, demitir. Beyhaki, Muhammed b. Talhay da zayf gstermitir. Ancak bu tesbitinde isabetli deildir. Zira Muhammed b. Talhay da zayf gstermitir. Ancak bu tesbitinde isabetli deildir. Zira Muham med gvenilir bir kiidir. Bundan dolay bnut-Trkmeni Cevherun-Nekiyyde 7/438 bunun peine dmtr. bnul-Kayym Zadda 5/697 hadisi mrsellikle zayflatmtr. Hafz ibni Hacer Fethde 9/429 hadise senedi kuvvetli demi. Bunu kaydettikten sonra da Sahih hadislere aykr olduu iin buna az olmakla hkmetmitir. Hafzn bu sz ile tekii arasnda bir ztlk sz konusu deildir. Zira kimi zaman sened sa lam olabildii hale onunla metnin delil getirilmesi gerekmeyebilir. Nite kim hadis kaidelerine gre bu malumdur. Arnaut Tahricu Zadul-Meadda 5/697 hadisi zayflatmtr.

El-hdad, ziynetten, ho eylerden, taranmaktan ve dedikodudan kanmak demektir. Sonra Cenab- Hak: Feize belena ecelehnne fela cnaha aleykm fime fealna fi enfsihinne bil-maruf: Bek leme mddetlerini bitirdikleri vakit, kendileri hakknda iyilikle yaptklar ilerde size bir gnah yoktur. buyurmutur. Eer kadnlarn bekleme mddetlerini bitirmeleri hususunda erkeklerden gnahn kaldrlmas ne anlama gelmektedir diye sorulursa buna iki cevap verilir: 1- ddet hkmlerinden kadnlara gereken hususlarda hitap erkeklere yneltilmitir. Kadnlar bekleme mddetlerini bitirdekleri zaman erkeklerin onlara inkarclk etmeleri ve onlar iddetlerine ait hkmlerle almalar hususunda zerinden gnah kalkar. 2- Kadnlarn iddetleri bittiinde erkeklerin onlarla evlenmelerinde zerlerine bir gnah yoktur. Sonra Cenab- Hakkn u: Fime fealna fi enfsihinne bil-maruf: kendileri hakknda iyilikle yaptklar iler de. sznde iki yorum vardr: 1- Ho eyler, sslenme, evdeki ileri konuma gibi ilerde. Bu Ebu Cafer et-Taberinin grdr. 2- Bu helal nikahtr. Bu da Mcahidin grdr. Bu ayeti kerime inizden lp te dul eler brakan kimselere gelince onlar elerinin evlerinden karlmadan bir yla kadar braktklar terkeden faydalanmalar hususunda vasiyet etsinler. (Bakara: 240) ayetini neshedicidir. Eer (mevzumuzla ilgili) ayet ncedir. Habuki nesheden ayetin sonra gelmesi gerekir denilirse ce vaben denilir ki: Bu ayet (2. maddeki

ayet) nzl tertibine gre sonradr ama tilavette (okumada) ncedir. Eer yine, nzl tertibinde sonra geldii halde neden tilavette nce getirilmitir denilirse cevaben denilir ki: Kuran okuyan bu ayetin tilavetini ve hkmn bilmeyi ne alsn ki bu ayetten sonra ki neshedilen ksm okumasa bile okuduu ksm ona yetiir. 235- Vela cnaha aleykm fime arraztm bihi min hitbetinnisai ev kntm fi enfsikm, alimellah ennekm setezkrnehnne valikin la tvaiduhnne sirren ille en tekl kavlan marfa, vela tezim ukdeten-nikahi hatta yeblelkitabe eceleh, valem ennellahe yalem ma fi enfsikm fehzerh, valem ennellahe afurun rahim: Kadnla evlenme hususundaki dn celerinizi st kapal biimde anlatmanzda veya onu iinizde giz li tutmanzda size gnah yoktur. Allah bildi ki siz onlar anacaksnz lakin gzel szler sylemeniz mstesna sakn onlara gizlice buluma sz vermeyin. Farz olan bekleme mddeti dolmadan, nikah kymaya yeltenmeyin. Bilin ki Allah, gnlnzdekileri bilir. Allahtan saknn. unu iyi bilin ki Allah gafurdur, halimdir. Vela cnaha aleykm fime arraztm bihi min hitbe tinnisai: Kadnla evlenme hususundaki dncelerinizi st kapal biimde anlatmanzda veya onu iinizde giz li tutmanzda size gnah yoktur. Tam, kendisinde nikah bahsi edilmeyen konuda sz ile iaret etmektir. Ha harfinin esresiyle olan Elhitbet nikah isteidir. Ha harfinin zammesiyle olan Elhatbeh ise tebli yahut vaaz ieren szlerdir. ddetle mbah olan tariz, erkein kadna: Dul kalmak zorunda deilsin, Umulur ki Cenab- Hak senin iin bir hayr gnderir, demesidir. Yahut: Seni isteyen nice erkekler vardr. bu lafzlarn vard yere varan sz ler dir. Sonra Cenab- Hak: Ev kntm fi enfsikm: Veya onu iinizde gizli tutmanzda size gnah yoktur. buyurmutur. Yani iinizde gizlediiniz nikah akdi demektir. Sonra Cenab- Hak: Alimellah ennekm setez krne hnne valikin la tvaiduhnne sirren: Allah bildi ki siz onlar anacaksnz lakin gzel szler sylemeniz mstesna sakn onlara gizlice buluma sz vermeyin. Buradaki Sr hususunda be yorum vardr: 1- Bu zinadr. Hasan, Ebu Mcliz, Suddi, Dahhak ve Katade bu grtedirler. 2- Onlardan bekleme mddetlerinde bakalar ile evlenme sz ve ahdi almamanz. 3- Bekleme mddetlerinde onlarla gizlice nikahlanmam mz. Bu, Abdurrahman b. Zeydin grdr. 4- Erkein ona: Kendisi benden karma, demesidir. 5- Cimadr. Bu da afiinin grdr. Sonra Cenab- Hak: lla en tekl kavlan marfa: Gzel szler sylemeniz mstesna. buyurmutur. Bunun manas: Onlara gzel szler syleyin demektir. Bu da tariz dir. (st kapal biimde sylemektir). Sonra Cenab- Hak: Vela tezim ukdetennikahi hatta yeblelkitabe ec eleh: Farz olan bekleme mddeti dolmadan, nikah ky maya yeltenmeyin. buyurmutur. Buradaki cmlede hazif vardr, uygun olan udur: Nikah akdi yapmaya azmetmeyin, yani nikah akca belirtmeyin. Hatta yeblelkitabe ec eleh: Yazl olan bekleme mddeti dolana kadar. sznde iki gr vardr: 1- Bunun manas, farz olarak yazlan bekleme mddeti demektir. Cenab- Hak bununla iddetin sona ermesini kastet mektedir. Buradaki Farz lafz cmlenin delalet ettii husus ile yetinilerek hazfedilmitir. 2- Cenab- Hak Kitap ile kitaba benzeterek farz kastetmitir. 236- La cnaha aleykm in tallaktmn-nisae malem temesshnne ev tefriz lehnne ferizah, vemettihnne alelmsi kadareh vealelmktiri kadarh, metean bil-maruf, hakkan alelmhsinin: Nikahtan sonra henz dokunmadan veya onlar iin belli bir mehir tayin etm eden kadnlar boarsanz

bunda size gnah yoktur. Bu durumda onlar faydalandrn (yani kendilerine hediye kab ilinden bir eyler verin). Tayin olan durumuna gre, fakir de durumuna gre verir. yilikle faydalandrmak muh sinler (iyi davranllar) iin bir vazifedir. La cnaha aleykm in tallaktmn-nisae malem temesshnne: Nikahtan sonra henz dokunmadan ka dnlar boarsanz bunda size gnah yoktur. Hamza ile Ksai Temesshnne lafzn (Bime temesshnne: Kendilerine dokunulmadka) eklinde okumulardr. Ev tefriz lehnne ferizah: Yahut onlar iin sir mehir. Burada iki gr vardr: 1- Bunun manas, onlar iin bir mehir tayin etmedike demektir. 2- Buradaki cmlede hazif vardr. Uygun olan yle olmasdr: Onlar iin ister bir mehir tayin edin isterse etmeyin demektir. Ferida Mehir demektir. Ferida diye isimlendirilmitir. nk Cenab- Hak onu kadna gerekli klmtr. Zira farzn asl, vacibtir. Nitekim air der ki:328
328 Bu beyitin tahrici ( karm) geride geti. Bu, Nabagatl-Cadiye aittir.

Ve yine: Hkmdar falancaya ganimeti farz kld denilir. Yani ganimeti onun iin vacip klmtr demektir. Sonra Cenab- Hak: Vemettihnne alelmsi kadareh vealelmktiri kadarh: Tayin olan durumuna gre, fakir de durumuna verir. Yani o kadnlara zenginlik ve ya fakirlik durumunuza gre mallarnzdan faydalanacaklar bir miktar verin, demektir. Maldan verilecek miktar husu sunda farkl gre varmlardr: 1- Mal, hizmetcidir daha aags paradr, daha aas elbisedir. bni Abbas bu grtedir. 2- Bu miktar, maldaki gibi nehrin yars olarak takdir edilmitir. Ebu Hanife bu grtedir. 3- Bu miktar, hakimin ictihadyla takdir edilmitir. afii de bu grtedir. Sonra Cenab- Hak: Metean bil-maruf, hakkan alel-mhsinin: yilikle faydalandrmak muhsinler iin bir vazifedir. buyurmutur. Yorumcular bu ekil bir faydalan drma vacib oluu hakknda drt ayr gre varmlardr: 1- Bunu her boanm kadna vermek vacibtir. Bu Hasan ile Ebul-Aliyenin grdr. 2- Bunu, her boanm ama cinsi mnasebette bulunulmam kadna vermek vacibtir. Ancak onun iin mal hakk yoktur. bni mer ve Said b. Mseyyib bu grtedirler. 3- Bunu kendisiyle mehir konuulmam ve temasta bulunulmam kadna vermek vacibtir. afii de bu grtedir. 4- Bu vacip deildir. Bu emir ancak mendupluk ve irad ifade eder. ureyh ile Hakem de bu grtedirler. 237- Vein tallaktmhnne min kabl en temess hnne vekad feraztm lehnne ferizaten fenisf ma feraztm illa en yafne ev yafvellezi biyedihi ukteden-nikaha veen tafu ekrab littekva, vela tensvelfezla beynekm, innellahe bima tamelne basir: Evlendiiniz kadnlar mehir tayin ettiiniz zaman halde temas etmeden boarsanz tayin ettiiniz mehrin yars onundur. Ancak kadnn vazgemesi veya nikah ba elinde bulunan erkein vazgemesi veya hali mstesna (o zaman mehri bir taraf alr) . Affetmeniz (yani mehirden vazgemeniz tamamn kadna vermeniz) takvaya daha yakndr. Aranzda iyilik ve ihsan unutmayn. phesiz Allah yapmakta olduklarnz bihakkn grr. Vein tallaktmhnne min kabl en temess hnne: O kadnlar temas etmeden boarsanz. Bu, temastan nce holanmayan kii iin talaklarn ilkidir. Zira, Saidin Katadeden, onun da ehr b. Hibten rivayet ettiine gre Peygamber (s.a.v.): Allah (c.c.) zevk dkn erkek ile zevk dkn kadnlar sevmez. buyurmutur. 329
329 Taberi bunu 5/139 senediye ehr b. Hasibin Peygamberden (s.a.v.) rivayetiyle rivayet etmitir. Dn gibi bu mrseldir. Heysemi Mcemmada 4/335 Ubade b. Samitin hadisinden bunu zikretmi ve: Taberani

bunu rivayet etmitir. Buradaki bir ravinin ismi belirtilmemitir. Senedin geri kalan ksm hasendir. demitir. Bu hadis merfu olarak Ebu Musann hadisinden gelmitir. Heysemi de 4/335 aynsn sylemi tir. Taberani bunu Kebir ve Suratta rivayet etmitir. Benzar da rivayet etmitir. Benzar da rivayet etmitir. Benzarn senetlerinden birinde mranul-Kattan vardr. Ahmed ve bni Hibban bunun salam olduunu Yahya b. Said ve bakalar da zayf olduunu belirtmilerdir. eyh Albani Gayetul-Meram isimli kitabnda s.157, 158 hadisin yollarn toplamtr. bnul-Esir: Ellezi........... kelimelerinin tefsirinde hzl nikah yapanlar ve hzl boananlar manasn vermitir.

Yani zevkini tatmin ettikten sonra ayrlanlar demektir. Sonra Cenab- Hak: Vekad feraztm lehnne ferizaten: Onlar iin bir fariza tayin ettiimiz halde buyurmu tur. Yani mehir demektir. Fenisfu ma feraztm: Tayin ettiiniz mehrin yars onundur. sznde iki gr vardr:*
* kinci grn belirtilmediinin farknda ol.

1- Bunun manas, tayin ettiiniz mehrin yars onlarndan, baka bir eyi onlara vermeniz gerekmez. lla en yafne: Ancak kadnn vazgemesi hali ms tesna. Bununla zevcenin affetmesi kastedilmektedir ki onun aff kendisiyle evlenilmeye daha davetkar olsun ve koca adaylar ona rabet etsin. Sonra Cenab- Hak: Ev yafvellezi biyedihi ukteden -nikah: Yahut nikah ba elinde bulunan erkein vaz gemesi veya hali mstesna. Burada gr vardr: 1- Nikah akdi elinde olan kii velidir. bni Abbas, Mcahid, Tavus, Hasan, krime ve Suddi bu grtedir. 2- O kocadr. Ali, ureyh, Said b. el-Mseyyib, Cbeyr b. Mutim, Mcaid ve Ebu Huzeyfe bu grtedirler. 3- O Ebu Bekr ve mmetteki seyyidlerdir. Malikin gr de byledir. Sonra Cenab- Hak: Veen tafu ekrab littekva: Affetmeniz takvaya daha yakndr. Bu hitap ile kastedilen hakknda iki gr vardr: 1- Bu yalnz kocaya hitaptr. abinin gr budur. 2- Bu hem koca hem de zevceye yaplan hitaptr. bni Abbas da bu grtedir. Ekrab littekva: Takvaya daha yakndr. sznde iki yorum vardr: 1- Kar kocadan herbiri yekdierine zulmetmekten kan d iin (takvaya) daha yakndr. 2- Allahn haram kldklarndan korunmaya daha yakn dr. 238- Hafizu ales-salavati ves-salatilvusta vekumu lillahi kanitin: Namazlara (zellikle) orta namaza (ikin diye) devam edin. Sayg ve ballk iinde Allaha kulluk edin. 239- Fein hiftm fericalen ev rkbana, feize emintm fez-krllahi kema allemekm malem tekn talemn: Eer (herhangi bir eyden) korkarsanz (namazlarnz) yryerek yahut binek zerinde (kln). Gvene kavutuunuz zaman da tpk Allahn size bilme diiniz eyleri rettii ekilde, Onu ann (zikredin). Hafizu ales-salavati: Namazlar muhafaza edin. Namazlar muhafaza etme hususunda iki gr vardr: 1- Onlar hatrlamak, 2- Vaktini geirmemek. Sonra Cenab- Hak: Ves-salatilvusta: Ve orta nama z. buyurmutur. Bu namaz dier namazlara dahil ise de zik redilmesi faziletinin zel oluundan dolaydr. Bu hususta be gr vardr:

1- Bu orta namaz, ikindi namazdr. Bu, Ali, Ebu Hureyre, Ebu Said el-Hudri, Ebu Eyyub, Aie, mm Seleme, Hafsa ve mm Habibenin grleridir. 330

330 Hafz bni Hacer (r.h) demitir ki: Bunun ikindi namaz olmas iti mada ayandr. Bunu bni Mesud ve Ebu Hureyre sylemilerdir. Bu Ebu Hanifenin mezhebi ve Ahmedin grnden doru olan bir grtr, afiilerin ekserisinin vard (netice) bu husustaki hadisin sahihliidir. tirmizi demitir ki: Bu ashabtan ekseri ulemann grdr. bni Abdil-Berr de: Bu ekseri hadisilerin grdr, demitir. Malikilerden bni Habib bnul-Arabi ve bni Atiyye de bu grtedirler. Bu gr Mslimin, Bera b. Azibden rivayet ettii nakil de desteklemektedir. Bu ayet: Namazlar ve ikindi namazn muhafaza edin. eklinde Allahn diledii bir mddet kadar inmi sonra neshedilerek Namazlar ve orta namaz muhafaza edin. eklinde inmitir. Bir adam (bunun zerine) yleyse o ikindi namazdr, demi o da: onun nazil olduunu sana bildireyim demitir. 8/169 Feth.

Amr b. Rafi, Nafiden, o da bni merden onun da Peygamberin (s.a.v.) zevcesi Hafzadan rivayet ettiine gre Hafsa mushafnn katibine: Namaz vakitlerine ulat nda bana haber ver, sana Resulullahden (s.a.v.) iittiim eyi haber vereyim demi. Katip de ona haber verince o da: Yaz, gerekten ben Resulullahn (s.a.v.) yle buyurduunu iittim:331 Namazlara ve orta namaza devam edin, bu orta namaz ikindi namazdr.
331 Ebu Davud bunu Mesahifde s.85 rivayet etmi, eyh Ahmed akir Tahricut-Taberide s.178 bunu tashih etmitir. Hadis Hafsadan bir ok rivayetlerle gelmitir. Drrl-Mensurde ona bak. 1/722.

Muhammed b. irin, Ubeydetus-Selmaniden o da Ali den (r.a.) yle sylediini rivayet etmitir: Resulullah (s.a.v.) Hendek gn ikindi namazn ancak gne battktan sonra klm ve: Ne oluyor onlara, Allah onlarn kalplerini ve kabirlerini atele doldursun, gne doana kadar orta namazdan bizi megul ettiler. buyurmutur. 332
332 Bu hadisi Buhari 6/76, 7/132, 8/145, 11/165, Ebu Davud 409, Ahmed 994 numara ile, bni Hazm Buhari yoluyla 4/252 El-Mahalli ve Taberi 5/186 rakam 5427 ile mellefin aynsyla rivayet etmilerdir. Hepside Muhammed b. irin-Ubeydetus-Selmani- Ali yoluyla rivayet etmilerdir.

Teyyimi, Ebu Salihten, onun da Ebu Hureyreden rivayet ettiine gre Resulullah (s.a.v.): Orta namaz, ikindi namaz dr. buyurmutur. 333

333 bni Cerir 5/170 bunu 5378 numara ile ve Beyhaki 1/460, 461 rivayet etmilerdir. eyh Mukbil Tahricu bni Kesirde 1/517 bunu hasenletirmitir. Tahavi Ebu Hureyreden baka bir yoldan Drrde ki gibi 1/726 tahric etmitir. Hadis Ebu Salih yoluyla Ebu Hureyreden mevkuf olarak gelmitir. Beyhaki 1/460, 461, bni Hazm 4/257 El-Muhalla ve bni Cerir 5390 numara ile rivayet etmilerdir.

2- Bu le namazdr. Zeyd b. Sabit ve bni mer de bu grtedirler.bni mer demitir ki: O, Resulullahn (s.a.v) kbleye yneldii namazdr. bni Zbeyr, Zeyd b. Sabitten yle sylediini rivayet etmitir: Peygamber (s.a.v.) le namazn lenin scanda klyordu. Ashabna kldklar bu namazdan daha zor gelen bur namaz yoktur. Ve Zeyd devamla: Bunun zerine Namazlara ve orta namaza devam edin. ayeti nazil oldu. Zeyd: Bu namazdan nce de iki namaz, sonra da iki namaz vardr, demitir. 334
334 Bunu Ebu Davud 411, Ahmed 5/183, Tahavi Maanil-Asarda 1/99, Beyhaki 1/458, Taberi 5/206da 5459 numara ile, Buhari El-Kebirde Teberkann tercemei halinde rivayet etmilerdir. Suyuti de Drrde bunun nisbetine eklemede bulunmutur.

3- Bu, akam namazdr. Bu Kubeye b. Tueybin gr dr. nk o namazlarn ne en az ne de en fazlasdr. Sefer de de ksaltlmaz. Resulullah (s.a.v.) onu vaktini ne geciktirmi ne de onun vaktinde acele etmitir. 4- Bu sabah namazdr. Bu, bni Abbas, Ebu Musa el-Ea ri ve Cabir b. Abdullahn grleridir. bni Abbas bu namaz gecenin siyahl ile gndzn beyazl arasnda kldn sylemitir. Bunu Cenab- Hakkn u: Vekumu lillahi kanitin: Sayg ve ballk iinde Allaha kulluk edin. ayeti ile ilikilendirerek (sylemitir). Ona gre sabah namazndaki sayg ve ballk baka farz namazlarda yoktur. nk sabah namaz gecede klnan iki namaz ile gndz kl nan iki namaz arasndadr.

5- Bu, be vakit namazlarndan biridir ki insanlar bunlarn hepsine devam etmeye daha bir gayret gstersin diye bizzat tarif edilmez. Bu Nafi, bnul-Mseyyib, Rebi ve bni Huseymin grleridir. Burada altna bir gr vardr: Orta namaz zellikle Cuma namazdr. Bir yedinci gr daha vardr: Bu da orta namazn, cemaatle klnan btn namazlar olduudur. Bu namazn Vsta (Orta) diye isimlendirilmesinde yn vardr: 1- nk bu namaz, yer olarak be vakit namazlarnn en ortasndadr. nk bu, gece namazlaryla gndz namazlar arasndadr. 2- nk bu namaz say bakmndan en ortadaki namaz dr. nk namazlarn en ou drt rekat, en az iki rekattr. 3- nk bu namaz, namazlarn en faziletlesidir. Zira bir eyin Vasat ve vstas (ortas) o eyin en stn demek tir. Bu takdirde buradaki El-Vusta, Elfudla manasnda olur. Sonra Cenab- Hak: Vekumu lillahi kanitin: Sayg ve ballk iinde Allaha kulluk edin. buyurmutur. Burada alt yorum vardr: 1- Yani itaat ederek demektir. bni Abbas, Dahhak, abi, Said b. Cbeyr, Hasan ve Ata bu grtedirler. 2- Yani Cenab- Hakkn namazlarnda, konumanz neh yettii hususlardan surarak demektir. bni Mesud, Zeyd b. Erkam, Suddi ve bni Zeyd de bu grtedirler. 3- Huu ederek, eilip bklme ile abesten uzak tutarak. Ebu Mcahid ve Rebi b. Enes de bu grtedir. 4- Dua ederek. Bu grte bni Abbastan rivayet edilmi tir. 5- Namazda, kyamn uzunluudur. Bu da bni merin grdr. *
* Buradaki iki kelime yazl nshada silik kmtr.

El-Kanitin ile ilgili olarak Kunutun asl hususunda ayr yne varlmtr: 1- Bunun asl tr emre devam etmedir. 2- Bunun asl itaattir. 3- Bunun asl duadr. Fein hiftm fericalen ev rkbana: Eer korkarsanz yryerek yahut binek zerinde (kln). Er-rical, Racil kelimesinin ouludur, Errkban da Rakib kelimesinin ouludur. Kaim ve Kyam gibi. Yani, eer dmannzdan korkarsanz, ayaklarnz zerinde yahut binekleriniz zerinde namazlar durup - yryerek kbleye ve baka yne, iaretle ve iaretsiz olarak gcnze gre k ln demektir. Buradaki namazn miktar hususunda ihtilaf edilmitir. Ekseri alimler bunun iki rekat olarak klnmas grne var mlardr. Hasan demitir ki: Korktuu zaman bir rekat namaz klar. Yorumcular emniyete kavutuktan sonra iade etmenin vacib oluu hususunda ihtilaf etmilerdir. Hicazl lar zr dolaysyla iade etmenin dt grne varm lardr. Irakllar ise onu iade etmenin vacib olduu grne varmlardr. Zira namazda yrmek namazdan olmayan bir ameldir. Sonra Cenab- Hak: Feize emintm fez-krllahi ke ma allemekm malem tekn talemn: Gvene kavu tuunuz zaman da tpk Allahn size bilmediiniz eyleri rettii ekilde, Onu ann. buyurmutur. Burada iki yorum vardr: 1- Bunun manas, emniyete kavutuunuz zaman bildiiniz gibi namaz kln, demektir. bni Zeydin gr bu dur. 2- Cenab- Hak, kendisinin size bilmediiniz dininizin ilerini rettii gibi sizde sena ve hamd ile onu ann, demek istemektedir. 240- Vellezine yteveffevne minkm veyezerne ezvacen, vasiyyeten li ezvacihim metaan ilel-havli ayri ihrac, fein haracne fela cnaha aleykm fime

fealne fi en fsihinne min maruf, vallah azizn hakim: inizden lp te dul eler brakan kimselere gelince, onlar ele ri nin evlerinden karanlardan bir yla kadar braktklar terikeden faydalanmalar hususunda vasiyet etsinler. Eer o kadnlar, kendiliklerinden kp giderlerse, iyilik le kendileri hakknda yaptklarndan size bir gnah yoktur. Allah azizdir, hakimdir. 241- Velilmutallakati metaan bil-maruf, hakkan alel-mttekin: Boanm kadnlarn iyilikle faydalandr mak haklardr. Bu muttakiler iin bir vazifedir. 242- Kezalike ybeyyinullahu lekm ayatihi lealle km takln: Bylece Allah size ayetlerini aklar, umulur ki dnr, hakikati anlarsnz. Vellezine yteveffevne minkm: inizden lp te dul eler brakan kimselere gelince. Bu mirasn yerine gelmi sonra mevaris (mirasla ilgili hkmleri bildiren) ayetlerle neshedilmitir. Ayette geen El-Havl, kocas vefat eden kadnn bekleme mddetidir. Bu da drt ay on gnle neshedilmitir. Velilmutallakati metaan bil-maruf: Boanm kadnlarn iyilikle faydalandrmak haklardr. Burada iki gr vardr: 1- *
* Asl nshada buradaki cmle silik kmtr.

2- Bu, her boanm kadn iindir. Said b. Cbeyrin gr ve afiinin iki grnden biri bu ekildedir. Denilmitir ki: Bu ayetin iniinin bir sebebi vardr. Bu da Cenab- Hak: Bu durumda onlar faydalandrn, zengin olan durumuna gre, fakir de durumuna gre verir. yilikle faydalandrmak mminler (iyi avranllar) iin bir vazifedir. ayetini indirince adamn biri dedi ki: yi yaparsam yaparm, iyi yapmak istemezsem yapmam. Bunun zerine Allah (c.c.) Boanm kadnlarn iyilikle faydalandrmak haklardr. Bu muttakiler iin bir vazifedir ayetini indirmi tir. Bu bni Zeydin grdr. Bu ayet her ne kadar genel ise de muttakileri ereflendirmek iin onlara zel klnmtr. 243- Elem tere ilellezine harac min diyarihim vehm lufun ile hazaril-mevt fekalelehmllah mutu smme ehyahm, innellahe lez fazlin alen-nasi vela kinne ekserannasi la yekrn: Sayca binler olduklar halde, lm korkusundan dolay yurtlarndan kp gidenleri grmedin mi? Allah onlara ln dedi (ldler). Sonra onlar diriltti. phesiz Allah insanlar zerinde ikram sahibidir. Lakin insanlarn ou buna kretmez ler. 244- Vekatil fi sebilillahi valem ennallahe semiun alim: Allah yolunda savan ve bilin ki Allah her eyi iitir ve bilir. 245- Men zellezi yukrizullahu kardan hasanen feydafeleh edafen kesirah vallah yekbitu ve yebsut veileyhi tr-ceun: Verdiiniz kat kat fazlasn kendisine demesi iin Allaha gzel bir bor (karz- hasen, dn) verecek olan kim var? Allah (dilediine) bol verir (dilediinden) ksar. Sadece Ona dndrleceksiniz. Elem tere ilellezine harac min diyarihim: Yurtla rndan kp gidenleri grmedin mi? Yani bilmedin mi? Vehm lfn: Onlar lf olduklar halde. Burada iki gr vardr: 1- Ayetteki Ulufun yani kalpleri lfet eden demektir. Bu bni Zeydin grdr. 2- Yani sayca binler olduklar halde demektir. Bu bni Zeydin grdr. Bu gr savunanlar onlarn says hakknda drt farkl gre varmlardr: 1- Drt bin kii idiler. Said b. Cbeyr bunu bni Abbas tan rivayet etmitir. 2- Sekiz bin kii idiler. 3- Otuzbin ksr idiler. Suddi bu grtedir.

4- Krkbin kii idiler. Bu da yine bni Abbastan rivayet edilmitir. Zira El-Uluf onbinden fazla olan say hakknda kullanlr. Sonra Cenab- Hak: Hazarel-mevt: lm korkusuy la. Burada iki gr vardr: 1- Onlar Taun hastalndan (vebadan) kamlard. Bu Hasann grdr. Said b. Cbeyr yle rivayet etmitir: Onlar drt bin kii idiler. Vebadan kaarak lkelerinden ktlar ve lm olmayan bir yere gidelim deyip oradan ktlar. Nitekim falanca yere varnca Allah onlara ln dedi, ldler. Bir peygamber onlara urayarak Rabbine onlar diriltmesi iin dua etti. Cenab- Hak da onlar diriltti. 2- Onlar cihaddan katlar. krime ile Dahhakn grle ri de byledir. Fekalelehmllah mutu: Allah onlara ln dedi. Burada iki gr vardr: 1- Yani ve Allah onlar ldrd. Nitekim Gk konutu ve yadrd. denilir. nk sz iten ncedir, bu yzden siz ile fiil tabir edilmitir. 2- Allah-u Teala meleklerin iitecei bir sz syledi. Smme ehyahm: Sonra onlar diriltti. Cenab- Hak bunu srailoullarnn peygamberlerinden ismi emun olan bir peygamberin mucizesi olarak yapt. Onlarn dirilene kadar ki lm mddetleri yedi gn idi. bni Abbas ile bni Creyc demilerdir ki: lm kokusu, yahudilerden olan bu kabilenin ocuklarnda kyamete kadar bulunacaktr. Men zellezi yukrizullahu kardan hasanen: Allaha gzel bir bor verecek olan kim vardr? Burada iki yorum vardr: 1- Bu cihattr. bni Zeydin gr budur. 2- Bu iyiliktir. Hasan da bu grtedir. airin sz bu manadandr: 335 Hasan demitir ki: Bu ayet inince Yahudiler cahilce dediler ki: Allah bizden bor istiyor, biz zenginiz, o fakirdir. Bunun zerine Allah-u Teala Gerekten Allah fakir, biz ise zenginiz, diyenlerin szn andolsun ki Allah iitmitir. (Ali mran: 181) ayetini indirmitir. Feydafeleh edafen kesirah: Verdiiniz kat kat faz lasn kendisine demesi iin. Burada iki gr vardr: 1- Yediyz kat fazlasn. Bu bni Zeydin grdr. 2- Allahtan baka kimsenin bilemeyecei bir miktar. Bu da Suddinin grdr. Vallah yekbitu ve yebsut: Allah (dilediine) bol ve rir (dilediinden) ksar. Burada iki yorum vardr: 1- Yani rzk hususunda. Hasan ve bni Zeyd bu grtedirler. 336 2- Sadakalar bol verir, cezay ksar. Bu da Zeccacn grdr. 246- Elem tere ilel-melei min beni israile min badi musa, iz kal linebiyyin lehmbas lena meleken nkatil fi sebilillah, kale hel asaytm in kutibe aleykml-kt al ella tukatil, kal vema lena ella nkatile fi sebilillahi vekad uhricna min diyarine veebnaiha, felemma kutibe aleyhiml- tevellev illa kalilen minhm, vallah alimn biz-zalimin: Musadan sonra, Beni srailden ileri gelen kimseleri grmedin mi? Ne yaptlar! Kendileri iin gnderilmi bir peygambere Bize bir hkmdar gnder ki bamza gesin de Allah yolunda savaalm dediler. Size sava yazlr da ya savamazsnz! dedi. Yurtlarmzdan karlm, ocuklarmzdan uzaklatrlm olduumuz halde neden savamayalm? dediler. zerlerine sava yazlnca, ilerinden pek az hari geri dnp katlar. Allah zalimleri iyi bi lir. Elem tere ilel-melei min beni israile: Beni srailden ileri gelen kimseleri grmedin mi? (El-Mele), cemaat demektir.

Min badi musa, iz kal linebiyyin: Musadan sonra, kendileri iin gnderilmi bir peygambere dediklerinde. Yorumcular burada farkl gre varmlardr: 1- O Peygamber Samueldir. Bu, Vehb b. Mhebbihin grdr. 337
337 Taberi Tefsirinde 5/291, Noktal olan (sin) harfiyle ....... eklindedir. Bundan dolay burada hata olduunu sezersin.

2- O, Yua b. Nundur. Bu da Katadenin grdr. 3- O, Semundur. Annesi ona bu ismi vermitir. nk Allah-u Teala, annesinin onun hakkndaki duasn iitmitir. (Burada Semia: itti kelimesi ile (Semun) kelimesi ara snda benzerlik kurulmutur). Lehmbas lena meleken nkatil fi sebilillah: Bize bir hkmdar gnder ki bamza gesin de Allah yolunda savaalm dediler. Onlarn bu istekleri hakknda iki gr vardr: 1- Onlar Amalika kabilesiyle savamak iin bunu istediler. Suddinin gr budur. 2- Onlar, dnemlerinde yaayp kendilerini ezen zorbalard. Onlarla savamak istediler. Vehb ile Rebiin gr de budur. 247- Vekale lehm nebiyyhm ennallahe kad bease lekm talte melika, kal enna yekne lehl-mlk aleyna venahn ehakku bilmlki minh velem yte saa ten minel-mal, kale ennallahestafah aleykm vezadeh bestatan fililmi vel-cismi vallah yti mlkeh men yea, vallah vasiun alim: Peygamberleri onlara Bilin ki Allah, Talutu size hkmdar gnderdi dedi. Bunun zerine Biz, hkmdarla daha layk olduu muz halde, kendisine servet ve zenginlik ynnden geni imkanlar verilmemiken O bize nasl hkmdar olur? dediler. Allah sizin zerinize onu seti, ilimde ve cs sede ona, sizden daha ok stnlk verdi. Allah mlkn dilediine verir. Allah her eyi ihata eden ve her eyi bilen dir. Vekale lehm nebiyyhm ennallahe kad bease le km talte melika: Peygamberleri onlara Bilin ki Allah, Talutu size hkmdar gnderdi dedi. sznden Ve lem yte saa ten minel-mal: Kendisine bolca mal verilmemiken szne kadar ki ksma dair. Vehb ve Suddi demitir ki: Onun kendilerine hkmdar olmasna kar ktlar. nk o, peygamber slalesinden deildi. Hkmdar soyundan da deildi. Hkmdar soyundan da deildi. Aksine srailoullarndaki en bilinmeyen bir soydan idi. Kale ennallahestafah aleykm vezadeh bestatan fil-ilmi vel-cismi: Allah sizin zerinize onu seti, ilimde ve cssede ona, sizden daha ok stnlk verdi. dedi: Yani ilimde ziyadelik, cssede byklk verdi. Yorumcular onda (Talutta) hkmdarlktan nce de meziyetlerin olup olmad hususunda ihtilaf etmilerdir. Vehb b. Mnebbih ve Suddi: Bu meziyetler hkmdarlktan nce de onda vard demiler, bni Zeyd de: Bu hkmdarlktan sonra ona verilmi ilave meziyetlerdir, demitir. Vallah yti mlkeh men yea, vallah vasiun alim: Allah mlkn dilediine verir. Allah her eyi ihata eden ve her eyi bilendir. Ayetteki Vasiun:Geni hakknda gr vardr: 1- Fazileti bol olandr. Burada fazilet lafznn zikredilmesi lafzn vasiun lafnn delaletiyle yetinilerek hazfedilmitir. Nitekim, falanca byktr denilir, bunun manas kymeti byk biridir, demektir. 2- Yarattklarndan dilediine nimetini bollatrandr, demektir. 3- Bunun manas genilik sahibidir, demektir. 248- Vekale lehm nebiyyhm inne ayete mlkihi en yetiyekmt-tabt fihi sekinetn min rabbikm ve bekiyyetn mimma tereke al musa veal harne tahmiluhulmelaikeh, inne fi zalike leayeten lekm in kntm mminin:

Peygamberleri onlara, Onun hkmdarlnn alameti, Tabutun size gelmesidir. Onun iinde Rabbinizden size bir ferahlk ve sknet meleklerin tad, AlMusa ve Al-Harunun braktklarndan bir miktar bakiyye vardr. Eer inanm kimseler iseniz sizin iin onlarda herhalde bir ayet ve alamet vardr. dedi. Vekale lehm nebiyyhm inne ayete mlkihi: Peygamberleri onlara, Onun hkmdarlnn ayeti. dedi. Yani hkmdarln alameti. En yetiyekmt-tabt: Tabutun size gelmesidir. Vehb b. Mnebbih: Tabutun (bir eit sandk ) ls iki zirada ziradr. Fihi sekinetn min rabbikm: Onun iinde Rabbi nizden size bir ferahlk vardr. Sekinet hususunda alt yorum vardr: 1- nsan yz gibi yz olan uultulu bir rzgardr. Bu Alinin (r.a.) grdr. 338
338 mam Nesefi (r.h) Tefsirinde demitir ki: Tabut, tevrat sanddr. Musa (a.s.) savat zaman onu ordusunun nne kordu. srailoullar bununla sknet bulur ve savatan kamazlard. Fihi sekinetn min rabbikm: Yani sknet ve rahatlama vardr. Vebekiyyatn: Bir bakiy ye vardr. Yani levha paralar, Musann (a.s.) alimleri ve Harunun (a.s) sar. Al-Musa ve Al-Haruna braktklarndan Yani Musa (a.s.) ile Harunun (a.s.) braktklarndan demektir. el-Al. Zaid bir lafzdr. Musa (a.s.) ile Harunun (a.s.) ann yceltmek iin gelmitir. Tahmilhl-melaikeh: Meleklerin tad. Yani tabutu demektir. Allah onu Musadan (a.s.) sonra katna kaldrmt. Onu tayan bir grup melek indi onlar o tabuta bakyorlard. Sonra Cenab- Hak: nne fi zalike lea ye ten lekm in kntm mminin: Eer inanm kimseler iseniz sizin iin onlarda herhalde bir ayet ve alamet var dr. Yani tabutun size geri dnmesinde bir alamet vardr. Allah, eer doru kimseler iseniz Talutu zerinize hkmdar tayin etmitir.

2- O, iinde peygamberlerin kalplerinin ykand, Cennetten (indirilmi) altn bir tastr. Bu bni Abbas ve Suddinin grdr. 3- Bu, Allah-u Tealadan gelen konuan bir ruhtur. Veh b b. Mnebbih de bu grtedir. 4- Bu, bilmen (baz) ayetlerdir ki insanlar onunla sknet buluyorlar. Bu da Ata b. Ebi Rabahn grdr. 5- Bu rahmettir. Rebi b. Enes de bu grtedir. 6- O, vakardr. Katadenin gr de budur. Ve bekiyyetn mimma tereke al musa veal har ne: Ve Al-Musa ve AlHarunun braktklarndan bir mik tar bakiyye vardr. Burada drt yorum vardr: 1- Bakiyye, Musann (a.s.) asas ile levha paralardr. bni Abbas bu grtedir. 2- Bu, ilim ve Tevrattr. Ata da bu grtedir. 3- Bu, Allah yolunda cihad etmektir. Bu da Dahhakn g rdr. 4- Bu Tevrat ve Musann (a.s.) elbisesinden bir paradr. Hasann gr de budur. Tahmilhl-melaikeh: Meleklerin tad. Hasan demitir ki, Yer ile gk arasnda Melekler onu tayorlar, Onlar da akca onu gryorlar ve: Adem (a.s.) Tabutu ve temel prensipleri indirdi. diyorlard. Yorumcular bu tabutun onlara geri gnderilmeden nce nerede olduu hususunda ihtilaf etmilerdir. bni Abbas ile Vehb: Amalika kabilesinin elinde idi, srailoullar onlara galip geldi demiler, Katade: Tih sznde idi, Yua b. ..onu orada brakmt, demi, Ebu Cafer et-Taberi de: Bana ulatna gre Tabut, Musann (a.s.) asas ve Tab eriye gre kyametten nce ortaya karlacaktr. demitir. 339
339 Taberi Tefsirinde s/312: Bana ulatna gre Tabut ve Musann (a.s.) asas Taberiye glndedir. eklindedir. Buradan, buradaki hatann nshay karandan kaynakland bilebilirsin.

249- Felemma fesala talute bil-cld, kale innellahe mbtelikm binehar, femen eribe minh feleyse minni vemenlem yet-amh feinneh minni ille menitera rfeten biyedihi, feeribe minh illa kalilen minhm, felemma ca vezeh hve vellezine amen meah kalu la takata lenelyevme bicalte vecndihi, kalellezine yezunnune ennehm mlakullahu kem min fietin kaliletin

alabet fieten kesireten biiznillahi, vallah meas-sabirin: Talut askerlerle beraber (cihad iin) ayrlnca, Biliniz ki Allah sizi bir rmakla imtihan edecek. Kim ondan ierse benden deildir. Kim ondan hi tatmazsa bendendir (benimledir), ancak eliyle bir avu ien de istisna edilmitir (o da benimledir) dedi. lerin den pek az mstesna hepsi rmaktan itiler. Talut ve onunla beraber iman edenler rma geince, Bugn bizim Caluta ve askerlerine kar koyacak hi gcmz yoktur. dediler. Kendilerinin sonunda Allahn huzuruna varacaklarn bilenler, kendi aralarnda Nice az kiiler vardr ki, sayca kendilerinden ok olan topluluklara Allahn iz niyle galip gelmitir. Allah sabredenlerle beraberdir dediler. Felemma fesala talute bil-cld: Talut askerlerle beraber ayrlnca. Elculud: Ordular kelimesi Culud:Ordu kelimesinin ouludur. El-Ecnad kelimesi ise (sa yca) az (ordu) iin kullanlr. Denilmitir ki: Onlar seksenbin sava idiler. Kale innellahe mbtelikm binehar: Biliniz ki Allah sizi bir rmakla imtihan edecek, dedi. Yorumcular bu nehir hakknda ihtilaf ettiler: bni Abbas ve Rebiden aktrldna gre bu rdn ile Filistin arasndaki bir nehir dir. Onun Filistin nehri olduu sylenmitir. Vehb b. Mnebbih: Nehir ile imtihan edilmelerinin sebebi, Az su ve susuz luk korkusundan ikayet etmeleridir. Femen eribe minh feleyse minni: Kim ondan ierse benden deildir. Yani benim ynetiminin altnda deildir. Vemenlem yet-amh feinneh minni ille menitera rfeten biyedihi: Kim ondan hi tatmazsa bendendir, an cak eliyle bir avu ien de istisna edilmitir. Nafi, bni Kesir ve Ebu Amr urfeten eklinde stn okumular dier kraatlar da urfeh eklinde treli okumulardr. Bu ikisi arasndaki fark, zamme ile urfeh eklinde yazlan iilen suyun ismidir. Fetha ile urfeh eklinde yazlan ise bir fiilin ismidir. Feeribe minh illa kalilen minhm: lerin den pek az mstesna hepsi rmaktan itiler. krime demitir ki: Talt ile beraber nehri drt bin kii geti, yetmialt bin kii ise mnafklk ettiler. Davud (a.s.) da Allah iin samimi olanlarn iindeydi. bni Abbas da: O sudan ok ien susad, bir avu ien ise suya kand. demitir. Felemma ca vezeh hve vellezine amen meah: Ta lut ve onunla beraber iman edenler rma geince. Denilmitir ki: Mminler, bedirde savaan mslmanlarn says gibi yz on ksr kadar kii idiler. Yorumcular, mminler ile beraber herhangi bir kafirin de geip gemedii konusunda ihtilaf ettiler. Bera, Hasan ve Katadeden aktarldna gre, Talut ile beraber ancak mminler gemitir. bni Abbas ile Suddi de: Kafirler de onunla beraber gemi ancak mminler tarafndan terkedilmilerdir. Kalu la takata lenelyevme bicalte vecndihi: Bugn bizim Caluta ve askerlerine kar koyacak hi g cmz yoktur, dediler. Yorumcular bu ayetin tevili hakknda iki farkl gre varmlardr: 1- Bunu Mminlerden basireti az olanlar sylemilerdir. Hasan, Katade ve bni Zeydin gr budur. 2- Bunlar yardmsz braklan kafirlerdir. Bu da bni Abbas ve Suddinin grleridir. krime: lerinde Davudun (a.s.) da bulunduu Bedir mslmanlarnn says kadar yzer kiilik bir grup hari, drt bin kii mnafklk etmitir. Kalellezine yezunnune ennehm mlakullah: Kendilerinin sonunda Allahn huzuruna varacaklarn zannedenler (bilenler). Bunlar drt bin kiiden arta kalan mminlerdir. Ayette geen Zan hakknda iki gr vardr: 1- Buradaki zan, yakn (kesin bilgi) manasndadr. Bunun manas, kesin olarak Allaha kavuacaklarn bilenler demek tir. Nitekim Dreyd b. Es-Smme: 340
340 El-Eani 9/4lerdendir.

Yani yakinen bildiler demektir. 2- Bunun manas orada meydana gelecek olan savala Allaha kavuacaklarn zannedenler, demektir. Kem min fietin kaliletin alabet fieten kesireten biiznillahi: Nice az kiiler vardr ki, sayca kendilerinden ok olan topluluklara Allahn izniyle galip gelmitir. Ayetteki: Elfietn: Frka demektir. Biiznillahi:: Allahn izniyle. Hasan: Allahn yardmyla, demiir. Zira Allah-u Teala savaa izin verdii zaman, ona izin verdii ekilde yardm da eder. Vallah meas-sabirin: Allah sabredenlerle beraberdir. Yani zafer ve yardm ile. Ekseri mfessirlere gre ayetin tefsiri budur. Gizli manalara dalan baz kimseler bu ayetin Allahn verdii bir rnek olduunu sylerler. Cenab- Hak burada dnyay nehre benzetmitir. Nehirden ien dnyaya meyle den ve ondan ok isteyene benzetilmi, o sudan imeyi terkeden, dnyaya srtn evirip zhd ile megul olana benzetilmi, sudan eliyle bir avu ien de ihtiyac kadar dnyadan alan kimseye benzetilmitir. Allah katnda bu durum muhteliftir. 341
341 Bu sz iari Tefsir ki bunun sahipleri ayetlerin, avamn anlayabilece i bir zahirleri olup bir de hakikat ehlinin anlayabilecei batnlar olduunu iddia ederler. Onlar bu sz ile bilmedikleri eyleri abartmakta ve bilmediklerini sylemektedirler.

250- Velamma beraz licalte vecndihi, kal rab bena efri aleyna sabren vesebbit ekdamena vensrna alelkavmilkafirin: Calut ve askerleriyle savaa tutu tuklarnda Ey Rabbimiz! zerimize sabr akt. Bize ce saret ver ki tutunalm. Kafir kavme kar bize yar dm et dediler. 251- Fehezemhm biiznillahi vekatele davde calte veatahullahulmlke vel-hikmete veallemeh mimma yea, velev la defullahun-nase baduhum bibadn le fesedil-arz velakinnallah z fadlin alelalimin: Allah n izniyle onlar yendiler. Davud Calutu ldrd. Allah ona (Davuda) hkmdarlk ve hikmet verdi. Diledii isimlerden ona retti. Eer Allah insanlardan bir ksm ile dierlerini savup hizaya getirmeseydi elbette yeryzn de nizam bozulurdu. Lakin Allah btn insanla lutuf ve keremi ile muamele etmitir. 252- Tilke ayatullahi netlhe aleyke bil-hak, veinneke leminel-mrselin: O sylenenler, Allahn ayetle ridir. Biz onlar sana doru olarak anlatyoruz. phesiz sen Allah tarafndan gnderilmi peygamberlerden birisin. Fehezemhm biiznillahi: Onlar Allahn izniyle yendiler. Hezimet hakknda iki gr vardr: 1- Hezimet onlarn yapt bir i deildi. Onlara nisbet edilmesi ancak mecazidir. 2- Onlar ona sndklarnda onun sebebi (hezimetin sebebi) olmu olurlar. Hezimetin onlara nisbet edilmesi snma yerinden dolaydr. Biiznillahi: Allahn izniyle. sznn iki manaya ihtimali vardr: 1- Allahn onlara onlarla (calutun askerleriyle) savama y emretmesiyle. 2- Allahn onlara, onlarla savamalarna kar yardm etmesiyle. Vekatele davde calte:Davud, Calutu ldrd. anlatldna gre Calut askerlerinin safndan dello yapmak isteyerek kt. Hi kimse karsna kmad, Talut askerlerine seslenerek, kim Calutu ldrrse mlkmn yars onundur ve onu iki kzmla evlendireceim, dedi. Bunun zerine Davud ta alarak geldi. Davud ksa boylu biriydi, koyun otlatrd. Cenab- Hak ona Calutu ldreceine ilham etmiti. Taluta dedi ki: Calutu ben ldreceim. Talut onu grnce kmsedi ve ona: Kendisi hibir ey ile denedin mi? dedi. Evet dedi Ne ile diye sordu. Koyunlarna bir kurt musallat oldu, ona vurup ban gvdesinden ayrdm dedi. Talut: Kurt zayf bir hayvandr, kendini baka bir ey ile denedin mi? dedi. Evet, bir aslan koyunlarma musallat oldu, ona vurdum, yelesinden

tutup ikiye ayrdm, bu adam aslandan daha m kuvvetli gryorsun, dedi. O da Hayr dedi. Talutun yannda ancak Calutu ldrebilecek olann zerine uyacak esiz bir zrh vard. Onu getirtip Davuda verdi, zrh Davudun zerine uygun geldi. Sonra Caluta doru yryp bir ta att ta onun iki gznn arasndan girip kafasndan kt, ardndan bir grup askere isabet edip onlar da ldrd. Ordunun dier askerleri bozguna urad. krimenin anlattna gre bunlar doksanbin kii idiler. Yorumcular, Davudun Calutu ldrdnde Peygamber olup olmadnda ihtilaf etmilerdir. Bazlar onun pey gamber olduu grne varmlardr. nk bu olay olaan d bir eydir. Ancak bir peygamberden meydana gelir. Hasan demitir ki: Peygamber deildi. nk Peygamber olmayann peygamber olan idaresi altnda bulundurmas ca iz deildir. bni Saib de demitir ki: O yalnzca bir oban idi. Buna gre bu olay, Damdr. lerdeki Peygamberliine hazrlama kabilinden meydana gelmi olur. Sonra Talut, Davud iin mlknn yarsn verip kzyla evlendirme vadinden dolay piman oldu. Yorumcular, Talutun onun pimanlnn Davudu onu evlendirip, mlk nn yarsn ona vermeden nce mi yoksa sonra m olduunda iki farkl gre varmlardr: 1- Talut artn yerine getirdi ve Davudu kzyla evlendirdi. Ve onu kendi mlkne kartrd. Sonra onu kskand ve piman oldu. ve onu ldrmek istedi. Talutun kz onun kocasn ldreceini anlad. nk kadnlarn en akllarndan idi. Davud iin iki krbasn misk ile doldurup hazrlad. Ve geceleyin o krbay Davudun elbisesinin zerine att. Talut ona doru gidip: Kocan nerede? diye sordu. O da krbay iaret etti. Talut ona klcyla vurdu. Krbann iindeki iki fkrd, misk kokusu etrafa yayld. Bunun zerine Talut: Allah sana rahmet etsin ey Davud yaamn da gzeldi, g zeldi, lmn de gzel oldu dedi. Sonra yaptndan pi manlk duydu. Alayp dvnmeye balad. Cariye babasnn zntsn grnce ona olay haber verdi. O da sevindi. Ml knn yarsn onunla blt. Dahhak bu grtedir. Buna gre Talut lm annda, gnahndan tevbe ettii iin Da vudu balanmt. 2- Talut, davudu artna gre evlendirip mlknn yars n ona vermeden nce piman oldu ve Davudu ldrmekle kar karya kald. Davuda dedi ki: Hkmdarlarn kz lar iin mutlaka kendileri gibi bir mehir gerekir. Sen cesur bir adamsn. Onun mehrini dmanlarmzdan yz kiinin ldrlmesi olarak tayin et. dedi. Halbuki Talut bu szyle onu ldrmek istiyordu. Davud savat ve yz kii yi esir ald. Talut onu evlendirmekten baka bir ka bulamad ve onu kzyla evlendirdi. Pimanl daha da artt. Onu l drmek istedi. Yahut devaml onu ldrmek iin entrika eviriyordu. Nihayet kendisi ld. Bu Vehb b. Mnebbihin szdr. Buna gre Talut gnahkar olarak lmtr. nk gnahndan tevbe etmemitir. Mekhul Muaz b. Cebelden Resulullahn (s.a.v.) ylebuyurduunu rivayet etmitir: Allah-u Teala hkmdarlarn akraba ziyaretlerini kesmitir. Onlar hkmdarlk mlk sevgisinden dolay sla-i rahis yapmazlar. Hatta onlardan bazlar, baba, ocuk, amca ve kardelerini ldrebilir. Ancak onlardan pek az ve takva olanlar hari. Onlar iin bir dan yerinden kopup yok olmas bitmeyecek bir egemenliin bir mlkn zail olmasndan daha hafiftir. 342
342 Bu hadisin senedinde kopukluk vardr: Zira Mekhul, Muazdan iitmemitir. Hadis bu senediyle zayftr.

Veatahullahulmlke vel-hikmete: Allah ona ml ve hikmet verdi. Yani Davuda. Burada mlk ile hkmdarlk hikmet ile de peygamberlik kastedilmektedir. bni Saibin naklettiine gre Davudun bu peygamberlii Calutun katli ve Talutun lmnden yedi yl sonradr.Burada ikinci bir yne ihtimal vardr: Mlk kendine boyun edirme, hikmet de Davudun gittii yoldaki adalettir. Bu durum Tal utun lmnden sonra Davudun srailoullarn ynetimini tek bana stlendii andadr.

Veallemeh mimma yea: Dilediin ilimlerden ona retti. Bu szde iki yn vardr: 1- Zrh yapm sanat ve ahenkli okuma becerisi. 2- Ku dili ve Zebur ilmi. nc bir yne de ihtimali vardr: Taat ilerini yapp onlarn yaplmasn emretmesi, gnahlardan kanp onlar yasaklamas. Bu takdirde birinci yne gre Mimma yea: Diledii eylerden. sznde dileyen kii Davut olup ikinci yne gre Mimma yea: Diledii eylerden. sznden kastedilen Allah-u Teala, nc yne gre Mimma yea: Diledii eylerden. sznden kastedilen Allah ve Davudun (a.s.) dilemesidir. Velev la defullahun-nase baduhum bibadn le fe sedil-arz: Eer Allah insanlardan bir ksm ile dierlerini savup hizaya getirmeseydi elbette yeryznde ni zam bozulurdu. Ayetteki Defetme hususunda iki gr vardr: 1- Allah iyilikten helak. Facir (gnahkar) ile defeder. Bu Ali (k.v.) sylemitir. *
* Yazl baka bir nshada: Ali Aleyhisselam olarak geer.

2- Mcahidlerle oturanlarn (helakn) defeder. Bunu da bni Abbas sylemitir. Lefesedetil-erz: Yeryz fesada urard. Burada iki yn vardr: 1- Yeryznde yaayanlar fesada urard. 2- Yeryznde bozukluk yaygnlard. Bu bozukluk hakknda iki yn vardr: a) Kfrdr. b) ldrmedir. 253- Tilker-resl fezzalna badhm ala badin minhm men kellemallah verefea badhm derecat, veatayna isebni meryemel beyyinat veeyyednah bir uhil kudus, velev aellah mektetellezine min badi ma caethml-beyyinat velakinihtel feminhm men am ene veminhm men kefere, velev aellah mektetal velakinnellah yefal men yrid: O Peygamberler ki, biz onlardan bir ksmn dierlerinden stn kldk. Allah n kendisi ile konutuu anlardandr. Bazsnn derec elerini ykselttik. Meryem olu saya artk mcizeler verdik, kendisini Ruhul-Kuds ile teyid ettik. Allah dileseydi onlar elbette savamazlard. Lakin Allah mur ad ettiini yapar. 254- Ya eyyhellezine amen enfiku mimma rezaknakm min kabli en yetiye yevmn la beyun fihi hlletn vela efeah, vel-kafirune hmz-zalimin: Ey man edenler! Kendisinde artk al-veri dostluk ve iltimas bulunmayan gn (kyamet) gelmeden nce, size verdiiniz azklardan hayr yapn (zekat verin). Gerekleri inkar edenler elbette zalimlerdir. Tilker-resl fezzalna badhm ala badin : O Peygamberler ki, biz onlardan bir ksmn dierlerinden stn kldk. Burada iki yn vardr: 1- Amellerde stnlk yarna girip ar ykler (sorum luluklar) yklendikleri iin Ahirette (bir ksmn dierlerinden stn kldk). 2- Dnyada, bir ksmn Halil, (Allah dostu) bir ksmn Kelim, Allahla konuan bir ksmn Melik (Hkmdar) klp, bazlarnn emrine rzgar ve cinleri verip, bazlar ile lleri diriltip kr ve hastalkl olanlar iyi etmek gibi. Burada nc bir yne ihtimal vardr: eriatlerle stn kldk. Onlardan kimisinin eriati vard, kimisinin (kendine ait bir) eriati yoktu. Verefea badhm derecat: Bazsnn derecelerini ykselttik. Burada iki yn vardr: 1- Onlardan kimisine uykuda vahyedip, kimisine de uyankken melekleri gndermekle. 2- Onlar bir ksmn kavmine gnderip bir ksmn da b tn insanlara gndermekle.

Veatayna isebni meryemel beyyinat: sa olu Meryeme ak mucizeler verdik. Burada iki yn vardr: 1- Ak deliller ve kar konulmaz brhanlar vermesi. 2- Onun erkeksiz yaratlmas. Veeyyednah biruhil kudus: Bz onu Ruhul-Kuds ile teyid ettik. Burada iki yn vardr: 1- Cebrail (a.s) ile 2- Ona kendi ruhundan flemekle. Velev aellah mektetellezine min badi ma caeth ml-beyyinat: Allah dileseydi o peygamberlerden sonra gelen milletler, kendilerine ak belgeler geldikten sonra birbirleriyle savamazlard. Burada iki yn vardr: 1- Allah dileseydi delilin aklndan sonra savamay emretmezdi. 2- Allah dileseydi onlar iman etmeye mecbur brakrd ve onlara tercih hakk brakmazd. 255- Allah-u la ilahe ille hvel-hayyl kayym, la tehzh sinetn vela nevm, leh ma fis-semavati vema fil-erz, men zellezi yefeu indeh illa biiznihi, ya lem ma beyne eydihim vema halfehm, vela yuhitune bi eyin min ilmihi illa bima ae, vesia krsiyyhs-sema vati vel-arz, vela yedh hifzuhume, vehvel-alliyyl azim: Allah kendinden baka hibir ilah bulunmayan Allahtr. O, hayy ve Kayyumdur. Kendisini ne uyku yak alar ne de uyuklama. Semavat ve arzda bulunanlar n hepsi onundur. zni olmadan katnda hibir kimse e faat edemez. O, kullarnn yapmakta olduklarn ve n ceden yaptklarn bilir. (Ona hibir ey gizli kalmaz) . Onun dilemesi hari, insanlar Onun ilminden hibir e yi tam olarak bilemezler. Onun krss (taht) gkleri ve yeri iine alr. Onlar koruyup gzetmek kendisine a r gelmez. O ycedir, byktr. Allah-u la ilahe ille hve: Allah kendinden baka hi bir ilah bulunmayan Allahtr. Bu Allahtan baka bir ilahn varlnn sahih olmas olumsuzluunun nefsin k noktasndan karlmtr. Bunun hakikat bir tek ilahn varln isbat etmektir. O da Allahtr. Bunun uygun olan ifadesi udur: Allah ilahtr, ondan bakas deil. El-hayy: O hayydr. sznde drt yorum vardr: 1- Cenab- Hak kendisini, ileri idare yerlerine ekip evirdii iin ve eyay uygun yerlerine uydurduu iin Hay diye isimlendirmitir. O, takdir etmekle diridir, hayat ile deil. 2- O, kendisinin sfat olan bir hayatla diridir. 3- O, Allahn isimlerinden kendisiyle isimlendii bir isim dir. O ismi, onun emrine teslim olmak iin syledik. 4- Hay ile kastedilen Baki olandr. Suddinin gr budur. Lebidin u sz bu manadandr. 343
343 mam bni Cerir 5/376, 377 demitir ki: El-Hayy szne gelince Cenab- Hak bununla daimi Hayat olan ve bir snr ile evveli olmayp bir mddet ile de sonu olmayan Bekay kastetmektedir. nk ondan baka her ey, diri olsa da, onun hayatnn evvelinin bir snr, sonun da bir kesinti ile kesildii ve gayesinin sona ermesiyle eksildii bir mddeti vardr.

El-kayyum: O kayyumdur. mer b. el-Hattab, El-kyam eklinde okumutu. Burada alt yorum vardr: 1- Yaratklarnn idaresini zerine alan, Katade bunu sylemitir. 2- Her nefsin kazandn sabit klandr ki onun ameline bildii ekilde kendisine karlk versin. Onun amelinden hibir ey kendisine gizli kalmaz. Hasann gr budur. 3- Kaimin manas varlktr. Bu da Said b. Cbeyrin g rdr. 4- O, ne yok olan ne de deiiklie urayandr. bni Abbasn gr byledir.

5- O, ileri bilendir. Nitekim Falanca bu kitabla kaim dir. denilir. Yani, o kii o kitab bilendir, demektir. 6- O, Allahn isimlerinden bir isimdir. stikametden alnmtr. meyye b. Ebis-Slt der ki: 344
344 Divan 57.

La tehzh sinetn vela nevm: Kendisini ne uyku yakalar ne de uyuklama. Es-Sinet. Herkesin grne gre uyuklamadr. Uyuklama bata olur. Eer kalpte olursa bu Uyumadr. Mufaddal bu ikisinin arasn ayrm ve: Sine bata, Nuas gzde, Nevm ise kalpteki uykudur, demitir. Ekseri yorumcularn Nuas ile Sine arasn eitleyen gr leri daha uygundur. Adiyy b. er-Ruka der ki: 345
345 El-Eani 9/311, Mecazl-Kuran 1/78

Ya lem ma beyne eydihim vema halfehm: O, kul larnn nceden yaptklarn olduklarn ve sonradan yaptklarn bilir. Burada iki yn vardr: 1- Ma beyne eydihim: Yaratmadan nceki hallerini, 2- Vema halfehm: Aa kardklar eyleri Vema halfehm: Gizledikleri eyleri. Vela yuhitune bi eyin min ilmihi illa bima ae: O nun dilemesi hari, insanlar Onun ilminden hibir e yi tam olarak bilemezler. Yani Cenab- Hakkn, insanlarn kendisine muttali kld ve onu kendilerine bildirdii eyler hari Ona malum olan eyler bilmezler. Vesia krsiyyhs-sema vati vel-arz: Onun krs s gkleri ve yeri iine alr. El-Kursi hakknda iki gr vardr: 1- O, Allahn sfatlarndandr. 2- O, Onun hkmranlnn vasflarndandr. Krsi, Allahn sfatlarndandr denildii zaman, bunda drt gr vardr:
346 Sahih olan Krsinin Allahn hkmranlnn vasflarndan biri olduudur. Zira Krsi ayaklarn yeridir. Nitekim bu bni Abbasdan (r.a.) sabit olmutur. Hakim bunu 2/272 eyheynin artna gre rivayet etmitir. Zehebi de bunu onaylamtr. Alimler Krsi hakknda: Krsi kendi basamaklar gibi arn uzantsndadr. FethulBariye mracaat et. 1- O, Allahn ismidir. bni Abbas byle sylemitir. 347 347 bni Abbastan byle bir aklama yapt doru deildir. Beyhaki bunu El-Esma ves-Sfatda rivayet

etmitir. Beyhaki rivayetten sonra demitir ki: Yahya b. Said es-Sadi bu rivayetle tek kalmtr. Bu kii Mnkirul-Hadistir. Bununla tek kald zaman delil getirmek caiz deildir. Nitekim tenkiti hadisilerde byle sylemilerdir. Beyhaki bunun ahidi olduunu rivayet etmitir. Bunun senedinde brahim b. Hiam vardr. Ebu Zera ile Ebu Hatim bunu yalanclk isnad etmilerdir. Bundan dolay eyh Muhammed Mahmud akir: Tahricut-Taberide 5/401: Bu kendisiyle Arapada delil getirilmeyen az bir rivayettir. Bundan dolay Ebu Mansur el-Ezheri, bni Abbastan yle diyen sahih bir rivayeti tercih etmitir: Krsi, iki ayan bast yerdir. Ve devamla:Bu ilim erbabnn shhatnda ittifak ettikleri bir rivayettir demitir. 2- O, Allahn kudretidir.* * Yazl baka bir nshada: Krsi iki ayan bast yerdir eklindedir. Ben derim ki: Geride getii gibi bu sahih bir rivayettir. Basl nshann tahkikisinin bunu getirmesi gerekirdi.

348 Ayn ekilde Hasandan da byle bir rivayet yapt doru deildir. Bunu bni Cerir 5/399 rivayet etmitir. Bunun senedinde Cuveybir b. Said el-Ezdi vardr. Bu kii cidden zayftr. 2- Bu arn altndaki tahttr. 349

3- Allahn mlkdr. 4- Allahn idaresidir. O Allahn hkmranlnn vasflarndandr denildii zaman, bunda da gr vardr: 1- O, Artr. Hasann gr budur. 348

349 Bu ikinci gr geride getii gibi en tercihli grtr. Burada unu ekliyorum: Geride yorumda geen bni Abbasn rivayetinde Kursi ayaklarn bast yerdir. Hafz bni Hacer (r.h) 9/199: bnul-Mnzir, sahih senette Ebu Musadan bunun gibisini rivayet etmitir. demitir.

3- O, tahtn altndaki Krsidir, Ar da suyun zerindedir. Krsinin asl ilimdir. Bundan dolay kendisinde ilim yazlan sayfaya Kerrase denilir. Ebu Zueyb demitir ki: Nitekim Alimler iin El-Krsi: Krsiler. denilmitir. nk onlar kendilerine dayanlan kimselerdir. Yine onlara Yeryznn dengeleri denilir. nk onlarla yeryz slah olur. air der ki: 350
350 Taberide 5/402 beytin birinci ksm Yhaffife bihim bizal vchu ve usbeh eklindedir. Ayn ekilde Zemaherinin Esasul-Belaasnda (krsi) maddesinde de byledir.

Yani olaylarn meydana geliini bilen alimlerdir. Bu deliller, en sahih tevillerin bni Abbasn 351 onun Allahn ilmi olduunu syleyen gr olduunu gsterir.

351 Mellif bu gr tercih etmede bni Ceririn (r.h.) grne varmtr. Senin geriye geenlerden rendiin gibi bu yorumun bni Abbastan geldii doru deildir. Vaziyet alnda dikkatli ol.

Yakub el-Hadrami kraat yledir: Vusa krsiyyhs-semavati vel-erz eklinde sin harfinin skn ve Ayn harfinin zammesiyle, Es-semavat vel-erz kelimelerinin mbteda ve haber olarak merfu okunmasyladr. Bu ayetin yorumunda iki yn vardr: 1- Cumhurun grne gre onlar (semavat ile arz) muhafaza etmek Cenab- Hakka ar gelmez. 2- Onlar muhafaza etmek ona byk gelmez. Eban b. Talib bunu aktarm ve u iiri sylemitir: Yorumcular Ha zamiri ile knaye yaplmasnda- onun nereye ait olduunda- iki farkl gre varmlardr: 1- Ha zamiri Allahn ismine aiddir. Buna gre uygun olan mana; Allah yer ile gn muhafaza edilmesini arlatrmaz, eklindedir. 2- Zamir, Krsiye aiddir. Buna gre uygun olan mana; Yer ile gn muhafazas krsiye ar gelmez. Vehvel-aliyyl azim: O ycedir byktr. El-Aliyy konusunda iki yorum vardr: 1- ktidarla ve hakimiyetinin geerli oluuyla ycedir. 352
352 Allah-u Tealay mutlak ulviyet ile vasflamamzn zarar nedir ki? O benzerlerden ve .......... ycedir. Aliyydir, ulvidir, Mahlukatna kar ycedir. nk Cenab- Hak kendisini, tm yaratklarnn zerinde zikretmitir. Onun yarattklar ondan aadadr. Nitekim kendisini arn zerinde olmakla vasflandrmtr. Bunu sabit klan tahrifilerin tahrifinden ve kelamclarn yorumundan kurtulmu olur. Ey Allahm bala.......

2- Benzerlerden ve emsalden mnezzehtir. El-Aliyy ise El-Ali arasndaki fark hususunda iki muhtemel yn vardr: 1- El-Ali, ycelik makamnda bulunandr. El-Aliyy ise ycelie layk olan demektir. 2- El-Ali, yceliinde ortak olunmas caiz olmayandr. Buna gre Allah El-Aliyy olmakla vasflamamz caiz olup Onu El-Ali olmakla vasflamamz caiz deildir. Birinci yne gre ise Allah her iki sfatla vasflamamz caiz dir. 256- La ikrahe fid-dini kad tebeyyener-rt mi nel-ayy, femen yekfr bit-tauti ve ymin billahi fe kadis-temseke bil-urvetil vska, lenfisame leha, vallah semiun alim: Dinde zorlama yoktur. nk doruluk, sapklk ve erilikten ayrt edilmitir. O halde kim ta utu inkar edip Allaha inanrsa salam kulpa yapm tr ki o hi bir zaman kopmaz. La ikrahe fid-din: Dinde zorlama yoktur. Burada gr vardr: 1- Bu Ehli Kitap hakkndadr. Cizye verdikleri zaman dine girmeye zorlanmazlar. Katadenin gr budur. 2- Bu ayet zellikle ensar hakknda nazil olmutur. Onlardan bir kadn Miklat idi, Yani ocuklar yaamyordu. Kendi kendine, eer bir ocuu yaarsa onu yahudi yapacan vadetti. Byle yapmakla ocuun uzun mrl olacan umuyordu. Tabii bu islamiyetten

nce idi. Resulullah (s.a.v.) Beni Nadr srgn edince onlarn iinde ensar ocuklar bulunmaktayd. Ensar dedi ki: ocuklarmz ne yapacaz? Bunun zerine ayet nazil oldu. Bunu bni Abbas sylemitir. 3- Bu ayet savan farz klnmasyla neshedilmitir. Bu gr bni Zeydindir. Femen yekfr bit-taut: kim ta utu inkar ederse. Burada yedi gr vardr: 1- Taut eytandr. Bu mer b. el-Hattabn grdr. 353

353 Hafz (r.a.) 8/252 demitir ki: Bunu Abd b. Humeyd Tefsirinde rivayet etmitir. Msedded Msnedinde, Abdurrahman bni Rusta Kitabul-manda Ebu shak-Hassan b. Faid-mer yoluyla rivayet etmitir. Bunun senedi kuvvetlidir. bni Kesir bunun nisbetini bni Cerir ve bni Ebi Hatime eklemitir. 1/131

2- O, sinir yapandr. Bu da Ebul-Aliyenin grdr. 3- Bu, kahindir. Said b. Cbeyrin gr budur. 354

354 Taberi bunu Hafz bni Hacerin 8/252 tashih ettii bir senetle rivayet etmitir.

4- Putlardr. 5- nsan ve cin inkarclar. 6- O, Allaha kar haddi aan her zalim kii olup ondan bakasna ibadet eder. Bunu ya ibadet ettii eyin zorlama syla yapar ya da itaat ederek yapar. Bu ibadet edilyen ister insan olsun ister put olsun. Bu Ebu Cafer et-Taberinin grdr. 7- Bu nefistir. nk o ktl emrettii iin haddi a m tr. Nitekim Cenab- Hak: nnennefse leemmaratn bisui: phesiz ki nefs ktl emredicidir.(Yusuf:53) buyurmaktadr. Yorumcular Taut hakknda iki farkl yne varmlar dr: 1- Bu arapalatrlm bir acem iindir. Tek kiiye ve gruba kullanlabilir. 2- Bu Et-Taiyye (Zalim)den tretilmi arapa bir isimdir. bni Ceririn gr budur. Ve ymin billahi fe kadis-temseke bil-urvetil vska: Ve Allaha iman ederse salam kulpa yapm olur. Burada drt yn vardr: 1- Salam kulp, Allaha iman etmektir. Mcahidin gr budur. 2- Resulun snnetidir. 3- Tevfiktir. 4- Kurandr. Bunu Suddi sylemitir. Lenfisame leha: O hibir zaman kopmaz. Burada iki gr vardr: 1- Onun kesintisi yoktur. Suddinin gr budur. 2- Onun krlmas yoktur. Fasin asl Yarktr. 257- Allah veliyyllezine amen yhrichm mi nez-zulumati ilen-nur, vellezine kefer evliyahm t-tautu yuhricnehm minen-nuri ilez-zulumat, ulaike eshabn-nar, hm fiha halidn: Allah inanlarn dostu dur. Zira onlar karanlklardan kurtarp aydnla ka rr. nkar edip kafir olanlarn dostlar ise tauttur. nk onlar aydnlktan alp karanla gtrr. Onlar ate ehlidirler, orada devaml kalrlar. Allah veliyyllezine amen: Allah inanlarn dostu dur. sznn iki yne ihtimali vardr: 1- Yardm etmekle onlar dost edinir. 2- rad ile (onlar dost edinir). Yhrichm mi nez-zulumati ilen-nur: Onlar karanlklardan kurtarp aydnla karr. Burada iki yn vardr: 1- Onlar sapklk karanlndan hidayet nuruna karr. Bunu Katade sylemitir. 2- Onlar cehennemdeki azap karanlklarndan cennetki sevap nuruna karr.

Vellezine kefer evliyahm t-tautu yuhricnehm minen-nuri ilezzulumat: nkar edip kafir olanlarn dostlar ise tauttur. nk onlar aydnlktan alp ka ranla gtrr. Bu iki ekilde olur: 1- Onlar hidayetin nurundan sapkln karanlna g trr. 2- Onlar sevap nurundan cehennemdeki azap karanlna gtrr. Fikir sahiplerinin vard nc yne gre: Onlar hakikat nurundan ihtiras karanlklarna gtrr. Eer, onlar nurdan nasl karr. Halbuki onlar o nura girmi deillerdir, denilirse bunun iki cevab vardr: 1- Bu ayet mrted bir topluluk hakknda nazil olmutur. Bunu Mcahid sylemitir. 2- Bu ayet kafirlie devam edenler hakknda nazil olmutur. Bu sz kafirler iin sylenmitir. nk onlar inkar etmemi olsalard nura dahil olurlard. Bylelikle iledikleriy le nurdan kartlm olanlarn konumunda olurlar. Burada nc bir yn vardr: Kafirler, misak kendilerinden sz alndnda ftrat zerinde bulunmaktaydlar (iman zere idiler). Tautlar onlar kfre sevkedince bunlar onlar ftratlarnda bulunan nurdan karttlar. 258- Elem tere ilel-lezi hacce ibrahime fi rabbihi en atahullahlmlk, iz kale ibrahime rabbiyellezi yuhyi ve ymit, kale ene uhyi vemit, kale ibrahime feinnellahe ye ti bi-emsi minel-meriki feti biha minel meribi fe bhitellezi kefere, vallah la yehdil-kavmez-zalimin:Kendisine mlk ve peygamberlik verdi diye, Rabbi hak knda brahim ile tartmaya gireni grmedin mi? te o zaman brahim Rabbim dirilten yaatan ve ldrendir deyince Ben de yaatr ve ldrrm dedi. Bunun zerine brahim Bil ki Allah gnei doudan getirir, sen de onu batdan getir dedi. Mnkir olan, o anda haptolup kald (syleyecek sz bulamad, dili tutuldu). Allah zalim kimseleri hidayete erdirmez. Elem tere ilel-lezi hacce ibrahime fi rabbihi: Rabbi hakknda brahim ile tartmaya gireni grmedin mi? O, Nemrud b. Kenandr. Bu yeryznde ilk zorbalk yapan ve rablk iddia edendir. En atahullahlmlk: Kendisine mlk verdi diye. Bu rada iki gr vardr: 1- O, Nemruttur. Kendisine mlk verilince Allah-u Te ala hakknda tartmaya girdi. Bu Hasann grdr. 2- O, brahimdir. Kendisine mlk verilince Nemrut kendisiyle tartt. Ebu Huzeyfe bunu sylemitir. Bu tartma hakknda iki muhtemel yn vardr: 1- Bu benzeriyle yaplan delil tartmasdr. 2- Bu, delili iptal eden ile itiraz etmektir. z kale ibrahime rabbiyellezi yuhyi ve ymit, kale ene uhyi vemit: Rabbim dirilten yaatan ve ldrendir, deyince Ben de yaatr ve ldrrm dedi. Nemrut bununla kendisinin, ldrlmesi gereken kiiyi tahliye edip yaatmakla dirilttiini ve ldrmeyi gerektiren bir sebeb olmad halde kiiyi ldrmekle ldrdn kastetmektedir. O syleyen sze benzeriyle karlk verdi ve sebeblendir me hususunda iki fiilin farkllndan arketti. Kale ibrahime feinnellahe ye ti bi-emsi minel-meriki feti biha minel meribi: brahim Bil ki Allah gnei doudan getirir, sen de onu batdan getir dedi. Mnkir olan, o anda haptolup kald. Eer, brahim neden birinci delil ise sonuca ulamak yerine bundan vazgecerek baka delile ynelmitir. Bu durum delili zayflatr ve peygamberlere layk olmaz, denilirse buna iki cevap verilir: 1- brahim (a.s.) Nemrutun deliline neticeye vardracak delili tartmasnn bozukluu ortaya ktktan sonra peinden onu kuvvetlendirmek iin baka bir delil getirmitir.

2- Nemrudun bu delilinde tartt phe ile problem karmak istemesi zerine brahime (a.s.) kendisinde huzursuzluk olmayan kesin ve ak bir delil getirmek daha sevimli geldi. Ve: Feinnellahe ye ti bi-emsi minel-meriki fe ti biha minel merib: Bil ki Allah gnei doudan geti rir, sen de onu batdan getir dedi. Eer Nemrud buna kar: yleyse senin Rabbin batdan getirsin diyerek karlk vermedi mi?, diye sorulursa buna iki cevap verilir: 1- Cenab- Hak bu pheyi ondan uzaklatrarak onu zor durumda brakmtr. 2- Nemrud, brahimin (a.s.) yannda grd delillerde: leri srerek kendisini daha fazla rezil edeceini bildii iin bunu sylemekten ekindi. Fe bhitellezi kefere: nkarc o anda hapt oldu kal d. Burada iki gr vardr: 1- Yani aakald. 2- Bunun manas devam edemedi demektir. Bu Ebu Ubeydenin grdr. Bir kraate gre Fe bhitellezi kefere. eklinde Ba ve h fethasyla okunmutur. Yani hkmdar phesiyle brahime (a.s.) iftira att. Yani abucak iftiraya sarld. Vallah la yehdil-kavmez-zalimin: Allah zalim kimseleri hidayete erdirmez. Burada iki yne ihtimal vardr: 1- Zulmun muzaffer olmas iin onlara yardm etmez. 2-Onlar zulm cezasndan kurtarmaz. Zulmn burada iki yne ihtimali vardr: 1- Bu zellikle kfrdr. 2- Bu, Haktan batla gemektir. 259- Ev kellezi merre ala karyetin vehiye haviyetn ale uruihe kale enna yuhyi hazihillahi bade mevtiha, feematehullah miete amin smme beaseh, kale kem lebiste yevmen ev bade yevm, kale bel lebiste miete am in fenzur ila taamike veerabike lem yetesenneh, venzur ilelizami keyfe nnizhe smme neksha lahma, felemma tebeyyene leh kale alem ennallaha ale klli eyin kadir: Yahut grmedin mi o kimseyi ki, evlerinin atlar duvarlar zerine km (ykk dkk olmu) ssz bir kasabaya urad, lmnden sonra Allah bunlar nasl diriltir acaba! dedi. Hemen Allah onu ldrd, yz se ne sonra tekrar diriltti. Ne kadar kaldn burada? dedi. Bir gn yahut bir ka saat dedi. Allah ona Bilakis yz sene kaldn. Yiyeceine ve ieceine bak, henz bo zulmamtr. Bir de eeine bak. Seni insanlar iin bir ay et (ibret iareti) klalm diye ( yz sene l tuttuk sonra tek rar dirilttik) imdi sen kemiklere bak, onlar nasl birbiri stne koyuyor, sonra ona nasl et giydiriyorum dedi. Durum kendisince anlalnca phesiz Allahn her eye kadir olduunu bilmeliyim dedi. Ev kellezi merre ala karyetin: Yahut grmedin mi o kimseyi ki bir kasabaya urad. Yorumcular kasabaya urayan kii hakknda garkl gre varmlardr: 1- O, Azizdir. Bunu Katade sylemitir. 2- O, miyadr. Bu da Vehbin grdr. 3- O, Hzrdr. Bu da bni shakn grdr. Yorumcular kasaba hakknda iki farkl gre varmlardr: a- O, Buhtunnasarn tahrib ettii zaman ki Kudustr. BuVehb, Katade ve Rebi b. Enesin grdr. b- Oras, lm korkusuyla binlerce kiinin kt blgedir. Bunu da bni Zeyd sylemitir. Vehiye haviyetn ale uruihe: Evlerinin atlar duvarlar zerine km (ykk dkk olmu). Ayetteki El-Haviye hakknda iki gr vardr: 1- Harap olmu yer. Bu da bni Abbas, Rebi ve Dahhakn grleridir. 2- Boalm yer.

El-Hava kelimesinin asl El-Halv: Bo olandr. Nitekim ev iindekilerden boalnca Havtd-dar denilmektedir. El-Hava ise El-Cev anlamna da gelir. nk kiinin karn gdadan boalmtr. Ale uruihe: Yani binalar zerine (yklm). Ar bina demektir. Kale enna yuhyi hazihillahi bade mevtiha: Allah bunlar nasl diriltir acaba dedi. Burada iki yn vardr: 1- Harap olduktan sonra onu nasl tamir eder. 2- Onlarn iindekileri helak ettikten sonra tekrar nasl diriltir, demektir. Feematehullah miete amin smme beaseh: Hemen Allah onu ldrd, yz sene sonra tekrar diriltti. Ne kadar kaldn burada? dedi. Yani ne kadar bekledin. Kale kem lebiste yevmen ev bade yevm: Bir gn yah ut bir ka saat. nk Cenab- Hak onu gndzn evvelinde ldrd. Yz sene sonra gndzn sonunda diriltti. Ve: bir gn dedi.Sonra dnp de gne nlarndan kalntlar grnce Ev bade yevm: Yahut bir ka saat. dedi. 355
355 bni Hacer (r.h.): Baz usl imamlar bu ayetle kyasn meruluuna delil getirmilerdir. yle ki: Bu ayet, bu kasaba, onun iindekiler ve, ha rab edildikten sonra iindekileri imar edilmesini buradan geen kiinin diriltilmesine, ve eei ile kendisinin lmnden sonra buradan geen kiinin yannda bulunan rzkna kyas etmitir.

Kale bel lebiste miete am in fenzur ila taamike vee rabike lem yetesenneh: Allah ona Bilakis yz sene kal dn. Yiyeceine ve ieceine bak, henz bozulmamtr. Burada iki yorum vardr: 1- Ayetteki lem yetesennehin manas deimemitir demektir. Asin (Hafif tuzlu ac sudan olan yemek, bu su deimemitir. bni Zeyd demitir ki: Asin su ile Acin su arasndaki fark udur: Acin, iimi mmkn olmayan deimi udur. 356
356 Bu yorum ikinci kraate gredir. Bu da Yakupun (Lem yetesenne) hasz nunun eddesiyle (Lem yetesenne) eklinde okuduu kraattir.

2- Bunun manas, keskinleip de deiiklie uramam sudur. Ebu Ubeydin gr budur. Denilmitir ki: Onun yemei, meyva suyu, incir ve zm idi. Dirilince meyve suyunu tatllam buldu incir ile zm de tane ve toplanm buldu. ayet, yemeinde herhangi bir deiiklik olmad halde o yz sene yaadn nasl anlad diye sorulursa denilir ki: Haberlerle, izlerle anlam, ocuklarnn ocuklarn piri faniler olarak grmtr. Halbuki o kii babalarn tysz bir gen iken geride brakmt. Buradan yz sene yaam olduunuz anlad. Ali b. Ebi Talibden (k.v.) rivayet edildiine gre zeyir (a.s.) yaknlarndan ayrld, hanmn hamile olarak brakt. O esnada elli yandayd. Cenab- Hak onu yzyl ldrd. Sonra diriltti. O da elli yanda olduu halde ailesine dnd. Ve olu kendisinden elli ya bykt. Bunu Cenab- Hak insanlar iin bir mucize klmtr. Venzur ilelizami keyfe nnizhe: imdi sen kemikl ere bak, onlar nasl birbiri stne koyuyoruz. Burada iki kraat vardr: 1- Noktasz Da harfi ile Nnizhe eklinde. bni Kesir, Nafi ve Ebu Amr byle okumulardr. Bunun manas diriltiyoruz demektir. Zira Nr, lmden sonra diriltmek demektir. Bu kelime Ners-sbe: Elbiseyi drmek.ten alnmtr. nk l de drlm bir ey gibidir. nk o, lmekle tasarruftan alkonmutur. Yaratld zaman ise, tasarrufu yaygnlatrlmtr geniletilmitir. Nitekim l dirildi ve Diriltildi denilmektedir. Yayld Nr (dirildi) yaydrld, nir (diriltildi) denilmektedir.

2- Kraat noktal Zel harfi ise Nnizhe eklinde kraattr. Yani onlar birbiri stne kaldrrz (koyarz) demek tir. Zira Nzn asl rtifadr. Bu manadan dolay ykseke bir yere ....... denilir. Yine kocasna itaati kaldrd iin kadn hakknda Nzlmeret denilmektedir. Denilir ki: Allah-uTeala,onun cesedini diriltmeden nce gzlerini diriltip, grn ona geri vermitir. Bylelikle o kemiklerinin toplanp zerlerine et giydirildiini grmekteydi. Sonra da Allah-uTealann eeini nasl diriltip kemiklerini biraraya getirdiini grd. Yorumcular Ne kadar kaldnz diyen kii hakknda farkl gre varmlardr: 1- O, Melektir. 2- Peygamberdir. 3- Cenab- Hakkn onu ldrp-diriltmesini gren baz uzun mrl mminlerdir. 260- Veiz kale ibrahime rabbi erini keyfe tuhyilmevta, kale evelem tmin, kale bela velakin liytmienne kalbi, kale fehz erbaatan minet-tayri fesrhnne il ey ke smmecal ale klli cebelin minhnne czen sm meduhunne yetineke seya, valem ennallaha azizn ha kim: Bir zamanlar brahim de Rabbine Ey Rabbim! l y nasl dirilttiini bana gster dedi. Rabbi ona Yoksa inanmadn m deyince, Hayr! nandm lakin kal binin mutmain olmas iin grmek istedim dedi. Bu nun zerine yleyse kulardan drt tanesini yakala onlar yanna al, sonra (kesip parala), her dan bana onlardan bir para koy. Sonra onlar kendine ar, ko arak sana gelirler. Bil ki Allah azizdir, hakimdir. buyurdu. Veiz kale ibrahime rabbi erini keyfe tuhyilmevta: brahim Rabbine Ey Rabbim! ly nasl dirilttiini ba na gster. demiti. Yorumcular brahimin (a.s.) bunu niin istedii hakknda iki farkl gre varmlardr: 1- O, yrtc kularn bir lei paraladklarn grd de bunu syledi. Hasan, Katade ve Dahhakn grleri budur. 2- llerin diriltilmesi hakknda Nemrutla mnaka ettii iin. bni shakn gr budur. Bu iki sebebten hangisi olursa olsun, nihayetin de brahim (a.s.), delil ismi ile bunu bildikten sonra bir de grme ismi ile bilmek istemitir. Evelem tmin, kale bela velakin liytmienne kalbi: Yoksa inanmyormusun, demi, o da Hayr! nanyorum lakin kalbinin mutmain olmas iin grmek istedim demitir. Burada yn vardr: 1- Yakini bilgisini iyice kesinletirmek iin bunu istemitir. Hasan, Katade, Said b. Cbeyr ve Rebi byle sylemilerdir. brahim (a.s.) iin pheden sonraki bilgiyi ve kalbinin mutmain olmas caiz deildir. nk bu durumdaki phe kfrdr. Bir peygamber hakknda bu caiz olmaz. 2- brahim (a.s.) Kalbimin mutmain olmas iin szyle Sen benim isteime icabet ettin, vadettiim gibi beni dost edindin demek istemitir. bni Saib bu grtedir. 3- brahim (a.s.), kalpten grmeyi kastetmemi ancak gzle grmeyi kastetmitir. Bu da Ahfein grdr. Manalarn derinliini (kurcalamaya hevesli olan baz kiilerin) brahimin (a.s.) bu talebi hakknda yle sylemeleri ho karlanmamtr: Cenab- Hak da brahim (a.s.) ancak, kendisine kalpleri iman ile nasl dirilltiini gstermesini istemitir. Bu yorum, ayetin devamndaki aklama sebebiyle fasid bir yorumdur. 357
357 Keke Ebul-Hasen (r.h.) Felemma fesala taltu bilcunudi, kale innellahe mbtelikm binehar (Bakara: 249) ayetini yorumlarken, bu baz kiiler hakknda onlar buradaki szleri iin yapt gibi bir yorum getirseydi. Onlarn bu grnn bozuk oluuna hkmetmekleok iyi etmitir.

Evelem tmin: Yoksa inanmyor musunuz szndeki Elif harfi istifham (soru) elifi deildir. Yalnzca icab (onaylama) elifidir. Nitekim Cerir: demitir.

Kale fehz erbaatan minet-tayri: Kulardan drt tanesini al, buyurdu. Burada iki gr vardr: 1- O kular, horoz, tavus, karga ve gvercindir. Bunu Mcahid sylemitir. 2- akann kularndan drt adet, Bunu da bni Abbas sylemitir. *
* Asl, nshada bu ekildir. Belki de bu kelime akrak kelimesinin gvercinden daha iri bir kutur. oulu olan akariktir. Bu da

Fesurhnne ileyke: Onlar yanna al. Kraatlarn hepsi Min harfinin zammesiyle okumulardr. Sadece Hamza kesresiyle okumutur. Zamme (tre) ve kesre (esre) okunmas hakknda iki farkl gre varmlardr: 1- Bunlarn manalar bir olup sylenileri deiiktir. Buna gre bu kelimenin yorumu hakknda drt gr vardr: a- Bunun manas, onlarn tylerini ve etlerini yol demektir. Mcahid bunu sylemitir. b- Onlar kes, demektir. bni Abbas, Said b. Cbeyr ve Hasan da bu grtedir. Dahhak demitir ki: Bu kelime Nabati dilinde Sarna demektir. Yani atlayp almak demektir. c- Onlar kendi kendine birbirine kat, Ata ve bni Zeyd bu gr ileri srmlerdir. d- Onlar, kendine meylettir. Zira Es-Sur kelimesi El-meyl (Meyil) anlamndadr. airin deveyi vasfederken syledii u sz bu manadandr: 2- Fesurhunne kelimesinde Sad harfi zamme veya esre olursa manalar farkl olur. Bu fark hakknda iki gr vardr: a- Bu gr Ebu Ubeyde ileri srmtr: (Sad) harfi zamme olursa kelimesin manas onlar topla olur, kesre ile olursa onlar kes olur. b- Bu da Ksainin grdr:Zamme olursa mana Onlar meylettir kesre olursa onlar ynelt olur. Smmecal ale klli cebelin minhnne czen: Onlar her dan bana onlardan bir para koy. Burada drt yorum vardr: 1- Bunlar drt adet da idi, bni Abbas, Hasan ve Katade bu grtedirler. 2- Bunlar yedi da idi, bni Creyc ve Suddinin grleri budur. 3- Her dadr. Mcahid bu grtedir. 4- Cenab- Hak bu szle dnyadaki drt yn kastetmitir. Bunlarda dou, bat, kuzey ve gneydir. bu ynleri dalara benzetmitir. bni Bahrn gr de budur. Yorumcular, brahimin (a.s.) kular paralara ayrmasyla onlarn lp lmedii konusunda iki ayr gre varmlardr: 1- Kular paralara ayrmasyla onlar lmlerdir. Sonra onlar ardnda kendisine tekrar canl olarak dnmlerdir ki brahimin (a.s.) - Rabbinden istedii gibi - Allahn lleri nasl dirilttiini grsn. ounluun gr budur. 2- brahim (a.s.) kular onlar diri olduklar halde paralara ayrmtr. Sonra onlar arm onlarda kendisine dnmlerdir. Bu gr sahibi, Allaha dua etmekle llerin canl olarak dnmesi ile ilgili olarak kularn brahime (a.s.) (byle) bir dua ile dndne delil getiriyor. Zira brahimin (a.s.) ller iin Allaha dua etmesi doru olmaz. bni Bahrin gr budur. Ayette geen (El-cz)e gelince Hereyin cz onun paras demektir. ster bu para doru olarak blnsn isterse blnmesin. Pay ise btnn doru olarak blnmesi demektir. Eer, nasl brahime (a.s.) dier ayetlerde cevap veriliyor da Musaya (a.s.) Ey Rabbim, bana kendini gster sana bakaym (Araf: 143) ayetindeki isteinden dolay icabet edilmiyor, denilirse buna iki ekilde cevap verilir: 1- Musann (a.s.) istei, ykmllnn devam etmesiyle birlikte doru olmaz. brahimin (a.s.) istei ile zeldir, yerindedir.

2- Durumlar deiiktir. Zira en uygun olan ey kimi zaman istee icabet etmek olup baka bir zamanda izin verilmeyen hususlarda buna mani olmaktr. Allah-u Teala bunu, Allah yolunda verilen nafakann yediyz misliyle karlk greceine rnek olarak vermitir. Bunun dndaki ibadetlerde karln kat kat verilmesi hakknda iki gr vardr: 1- Bunun dnda yaplan bir iyilie on misliyle mukabele edilir. bni Zeydin gr budur. 2- Buna yediyz misliyle kat kat karlk verilmesi caiz dir. Dahhak byle sylemitir. Vallah yzaifu limen yea: Allah dilediine daha da fazla verir. Burada iki duruma ihtimal vardr: 1- Bu katlama ecri dilediine daha da katlar. 2- Kendi yolunda fazla harcama yapann bu fazlaln diledii kimse iin daha da artrr. Vallah vasiun alim: Allah genitir her eyi bilir. Burada iki gr vardr: 1- Genitir, fazla vermekten darlanmaz, fazlal hakedeni bilir. bni Zeyd bu grtedir. 2- Rahmeti genitir, kat kat vermekten darla dmez, menfaati de bilendir. 262- Ellezine ynfikne emvalehm fi sebilillahi smme la ytbine ma enfek mennen vela ezen lehm ecrhm inde rabbihim vela havfn aleyhim velahm yehzann: Mallarn Allah yolunda hayra verip de sonra baa kakmayan, alanlarn gnln krmayan (onlara iyi davranan) kimselerin Allah katnda kendilerine ho m kafatlar vardr. Onlara korku olmad gibi onlar zl meyecektir. 263- Kavln marufun vemafiretn hayrn min sadakatin yetbeuhe ezan vallahu aniyyn halim: nk gzel sylemek ve ho grmek, peinden baa kaklan gnl incitilen sadakadan daha iyidir. Allah mstanidir, halimdir. 264- Ya eyyhellezine amen la tbtil sadakatikm bilmenni vel-eza, kellezi ynfiku maleh riaennase ve la yminu billahi vel-yevmilahir, femeselh kemese li safvanin aleyhi trabn feesabeh vabiln feterekeh salda, la yakdirne ale eyin mimme keseb, vallah la yehdil-kavmel kafirin: Ey man edenler! Maln gsteri iin hayra veren, gerekte Allaha ve ahiret gnne inanmayan kimseler gibi baa kakmak ve eziyet etmek sretiyle yaptnz hayrlarnz iptal etmeyin. Bylesinin durumu, zerinde biraz toprak bulunan kayaya benzer. Sanak yaan bir yamur isabet eder de onu sert kaya haline getiriverir (topra gider kaya kalr). Yaptklarn bu ekilde Allah iin yapmayanlar, kazandklarndan hi bir eyi tutmaa muktedir olamazlar. Allah nankr kimselere doru yolu gstermez. Ellezine ynfikne emvalehm fi sebilillahi smme la ytbine ma enfek mennen vela ezen: Mallarn Allah yolunda hayra verip de sonra baa kakmayan, alanlarn gnln krmayan. Buradaki baa kakmak kiinin: Sana iyilik ettim, seni yaattk demesi, gnln krmak da, Sen ebediyyen fakirsin, kim beni seninle imtihan ediyor gibi alann kalbini inciten szler sylemesidir. Lehm ecrhm inde rabbihim: Onlar iin Rableri katndan bir mkafat vardr. Yani nafakalarna karlk Cenab- Hakkn vadettii hususlarda kendilerine hakettiklerini vermesidir. Vela havfn aleyhim: Onlara da korku da yoktur. Burada iki yorum vardr: 1- Mkafatn elden kmas hakknda korku yoktur. 2- Ahiretin rktc hallerinden korkmayacaklardr. Onlar zlmeyecekler de. Burada iki yne ihtimal vardr: 1- Allah yolunda harcadklarna zlmezler.

2- Geride braktklarna zlmezler. Denilmitir ki, bu ayet Osman b. Affan (r.a.) hakknda Tebk Gazvesinde, skntdaki orduya yapt ba hususunda nazil olmutur. Gzel sylemek. Yani baa bakmak ve eziyet etmek yerine gzel sz sylemek demektir. Burada iki yne ihtimal vardr: 1- ayet verdiyse tevazu gstermesi gerekir. 2- Eer vermediyse dua etmesi gerekir. Ve ho grmek. Burada drt yorum vardr: 1- Yani isteyenin eziyetinin balanmasn, 2- Yani gnahtan salim olan bir hogryle(mumale etmek) demektir. 3- Bu sadakay terk etmek ve onu engellemektir. bn Ba hr bunu sylemitir. 4- Bu, onun fakirliini gizlemeyi ve fakirlikle onu rezil etmemesidir. Peinden baa kaklan gnl inciten sadakadan daha iyidir. Buradaki gnl incitmenin iki yne ihtimali vardr: 1- O, baa kakmadr. 2- O, fakirlikle ayplamaktr. Peinden baa kaklan, gnl incitilen sadakadan daha iyidir. sznn iki yne ihtimali vardr: a) Baa kar ondan daha hayrldr. b) Allah katnda ondan daha hayrldr. Peygamberden (s.a.v) yle dedii rivayet edilmitir. Cenab- Hak verdiini baa kakanla kyamet gnnde konumaz, ona bakmaz ve onu arndrmaz. Onun iin can yakc bir azab vardr. 358 (358) Mslim man: 106; Ahmed: 5/158; Ebu Davud: 4078-4088;
Tirmizi: 1211 7/245; bn Mace: 2208 Eb Zer (r.a)n hadisinden rivayet etmilerdir. Suyuti Drr de bunun nisbetini, 2/248; Abd b. Humeyd ve uabul-manda Beyhakiye eklem itir. Tenbih: Hadisin, zayflk hissettiren bir sigayla elde edildii doru deildir. Hadis, burada grdn gibi sahihtir. Bu ilem Ebul-Ha senden (r.a) tekrarlanmtr. Uyank ol.

Ey iman edenler! Hayrlarnz baa kakmak ve eziyet etmek sretiyle iptal etmeyin. Burada faziletin iptali kastedilmektedir. Sevabn iptali deil yine ikin ci bir yne ihtimal vardr. O da,verilenin zatnda sadakann verilme yerini iptal etmektir. Maln gsteri iin hayra veren, ger ekte Allaha ve ahiret gnne inanmayan kimseler gibi. Verdii ile gsteri kastedene sevap verilmez. nk O, Allahn vec hini kastetmemitir. Dolasyla sevaba layk deildir. Baa ka kp eziyet eden, Allahn rzasn kastedip sevabn hak ede ne, -defalarca ba yapp faziletini iptal et se de- muhalefet etmitir. Sonra Cenab- Hak: bunun durumu, zerinde biraz toprak bulunan kayaya benzer. Ayetteki Safvan kelimesi bununla safvane kelimesinin ouludur. Bununla ilgili iki yn vardr: 1- Bu prssz ve yumuak bir tatr duruluundan do lay bu ismi almtr. 2- Bu ta, talarn en yumuadr. Bugnk Eban b.Ta lib aktarmtr. Ona Vabil isabet etmi. Vabil taneleri byk saanak yal bir yamurdur. Ve onu sert kaya haline getirmitir . Sald kelimesi ta cinsinden olursa sert olan yer cisimse olursa -bitki bitmeyen taa benzeterek- bitki bitmeyen anlamlarna gelir. Yaptk larn bu ekilde Allah iin yapmayanlar kazandklarn dan hi bir eyi tutmaa muktedir olamazlar. Kazandklarndan kelimesi verdiklerinden anlamnda dr. Burada nafaka vermek kelimesi kazanmak diye tabir edilmitir.nk bunlar infak etmekle kazanmay kastetmektedirler. Ayetteki bu rnek riya karn sevabnn ipal edilmesi, baa kakp eziyet edenin de faziletinin iptal edilmesi hususunda misal olarak verilmi tir. 265- Allahn rzasn kazanmak ve gnllerindeki iman kuvvetlendirmek iin, mallarn hayra sarfedenlerin durumu, bir tepede kurulmu gzel bir baheye

benzer ki zerine bol yamur yamasa bile en azndan bir isinti dler (de yine bolca rn verir). Allah yapmakta olduumuz amellerimizi grr. Allahn rzasn kazanmak iin mallarn hayra sarfedenlerin misali. Burada iki yne ihtimal vardr: 1- Dinda olan mcahidlere yardm etme hususunda (hayra sarfedenler). 2- taat ehli olan mslmanlara yardm etme. Gnllerindeki iman kuvvetlendirmek iin. Burada drt yorum vardr: 1- Yakn gcyle ve dine yardm ile kalplerindekini kuvvetlendirmek iin. Bu, abi, bn Zeyd ve Suddinin grlerinin anlamdr. 2- Sadakalarn verdikleri yerleri kuvvetlendiriyorlar, Hasan ve Mcahid bu grtedirler. 3- Yani Allah katnda kendilerini hesaba ekecek demektir. bn Abbas ve Katade bunu sylemilerdir. 4- Allah itaat etmeye sebat etme husunda kendilerini altrmak iin. Bunu da baz Kelamclar sylemilerdir. Bir tepede kurulmubir baheyle.Ayetteki Rabve kelimesi hakknda iki gr vardr: 1- Yeryzndeki yksek blgelerde ykseklikle ayn seviyede olan yerdir de denilir. 2- Suyun getii, yksek olan her dere yatadr. Yezidi de byle sylemitir. Esabeh vabil: Ona vabil rabet edince. Buradaki Vabil hakknda iki yn vardr: 1- iddetli yamur. 2- ok (yamur). Adiyy b. Zeyd der ki: ki kat rn verir.Yksek yerin zel olarak zikr edilmesi orada biten bitkilerin daha gzel ve rnnn daha bol olmasndandr. Aa der ki: Divan (43) oradaki birinci ksm: Maravzehe min ri yazil huzni maebeh eklindedir. Taberide de byledir. Ekele kelimesi zamme iledir. Bu da yiyecektir. nk yenilmesi yiyecein anndandr. Zifeyn kelimesinin manas iki benzer demektir. nk bir eyin kat kendisi gibi bir fazlasdr. Bir eyin iki kat da, kendisi gibi bir fazladr. Bir eyin iki kat da, kendisi gibi iki fazladr. Yine denilir ki: Bir eyin kat onun iki benzeridir.Birinci gr Cumhurun (ounluun) grdr. Bol yamur yamasa bile en azndan bir isinti der. Etdal kelimesi ennara (i) demektir. Bu yamurun daha azca olandr. Araplar der ki: Tall (i) iki yamurun biridir. iin ekini, yamurun ekininden daha zayftr, rn bakmndan daha azdr. Burada -az da olsa- bir faydalanma ve menfaat vardr. Cenab- Hak bu misali vermekle ok iyiliin, yamurun ekini gibi ok faydal, az iyiliin de iin ekini gibi az faydal olduunu kastetmitir. Zira az iyilik, ounu yapmadn zaman daveti olmaz. Nitekim iin ekininin -yamurun ekinine kymet vermedii zaman- daveti olmad gibi. 266- Sizden biriniz arzu eder mi ki, hurma ve zm aalaryla dolu, arasndan sular akan ve iinden her eit meyveden bir miktar bulunan gzel bir bahesi olsun, tambu durum elde edilmiken bir taraftan ihtiyarlk bastrsn, dier taraftan da bakma muhta ocuklar bakm isterken iinde ate bulunan bir kasrga gelip o baheyi yakp kl etsin (elbette bunu kimse istemez). te bu ekilde Allah size ayetleri aklar, umulur ki dnr, gerekleri anlarsnz. Sizden biriniz bir bahesi olmasn ister mi. Yani bir bostann olmasn.

zm ve hurma aalarndan. nk bostanda bul unanlarn en nefisi bunlardr. Altlarndan nehirler akan. nk bostann en nefsi, suyu akandr. Ve kendisine yallk isabet edip. nk yallk, genken alana kazanan unutturabilir. Bu da en zayf bir emel ve en byk bir hasret olur. Bakma muhta ocuklar olsa. nk o yal, kimse zayflara kar daha muhta ve onlara efkati daha bol olandr. Birde iinde ate bulunan bir kavga gelip o baheyi yakp kl eder. sar hakknda iki gr vardr: 1- ldrc scak rzgardr. Suddi bunu aktarmtr. 2- sar Yerden semaya doru esen bir rzgardr. Ona kaplayan kasrga ismi verilir. air der ki: Ona sar denilmesi ancak onun, yakc elbisenin sard gibi sarlp bklmemden dolaydr. te bu ekilde Allah size ayetleri aklar. Burada iki yne ihtimal vardr: 1- Size delilleri izah eder. 2- Siz hidayete eserimizdir. nk hidayet, tefekkrdr. Yorumcular, nimeti ortadan kaldran bu hasretten kastedilen hakknda Allahn verdii bu rnekte farkl gre varmlardr: 1- Bu, faydal kesilen nafakann gsteri iin bakasna ayrd nafakasna kendisinin daha muhta olduunu gsteren bir rnektir. Suddinin gr budur. 2- O, dnya lezzetlerinden dolay Allaha itaati terkeden iin verilmi bir misaldir. Bu kii Ahirette byk bir hasrete der. Bunu mcahid sylemitir. 267- Ey iman edenler! Kazandklarnzn iyilerinden ve rzk olarak yerden size kardklarnzdan hayra harcayn (malnzn zekatn verin). Size verilse gznz yummanz hari, severek alamayacanz derecede kt ve deersiz eyler vererek sakn hayr yapmaa kal kmayn. Biliniz ki Allah zengindir vlmtr. 268- eytan sizi fakirlikle tehdit eder (korkutur, fakir olursunuz diyerek sadaka vermenize mani olur). Ve sizin cimri olmanz emreder. Allah ise size katndan bir mafiret ve lutuf vadeder. Allah hereyi ihata eden ve hereyi bilendir. 269- Allah dilediine hikmet verir. Kime hikmet verirse, ona pek ok hayr ve stnlk verilmitir. Ger ekleri ancak akl sahipleri anlar. Ey iman edenler ! Kazandklarnzn iyilerinden infak edin. Burada drt gr vardr: 1- Bununla altn ve gm kastetmektedir. Bu Alinin (r.a.) grdr. 2- Ticaret kastedilir. Mcahid bu grtedir. 3- Bu helal olan eylerdir. 4- Bu iyi olan eylerdir. Ve nur olarak yoldan size kardklarmzdan. Ekinler ve meyvelerden. Burada ki Kesb hakknda iki muhtemel yn vardr: 1- stifade edilen maldan meydana gelen eydir. 2- Eski ve yeni maldan istikrarl olan ey. Yorumcular bu nafaka hakknda iki farkl gre varmlardr: 1- Bu farz klnan zekattr. Bunu Ubeyd b. Selmani sylemitir. 2- Bu nafile olandr. Bunu baz kelamclar sylemitir. Kt ve deersiz eyler vererek sakn hayr yapmaa almayn.

Teyemmm taammud demektir. Halil der ki: Sen falancann nnde olmay kastettiin zaman ememteh: ona imam oldum dersin. Ve hangi ynden olursa olsun bir eyi kastettiim zaman da yememteh derim. Bakas da der ki; bu iki kelime ayndr Entehu veyemteh. Habis, ise adi olan hereye denir. Habis hakknda iki gr vardr: 1- Bunlar kt cins hurmay getirip onu sadaka iin verilen hurmann iine koyarlard. Bunun zerine bu ayet nazil olmutur. Bu Ali ve Bera b. Azibin grdr. 2- Habis, haram olandr. Bu da bn Zeydin grdr. Gznz yummanz hari severek alamayacanz derece de olan. Burada drt yorum vardr: 1- Ancak hogrl davranarak alacanz hari. Bera b. Azibin grdr. 2- Ancak deerini dnerek alacanz hari. Bu da bn Abbasn grdr. 3- Ancak zararna alacanz hari byle syleyip Zeccac Onu, sadaka olarak nasl verirsiniz ki demitir. 4- Ancak kendiniz iin onu ucuzlatarak alacanz hari. Bu da Suddinin grdr. Trimmah der ki: 360
360 Divan (86)

eytan sizi fakirlikle tehtit eder. Buda eytann kendisini eer infak eder yahut tasadduk ederse fakir olmakla tehdit etmesidir. Ve size ktl emreder. Burada iki yne ihtimal vardr: 1- Cimrilii emreder, 2- Gnahlar emreder. Allah ile size katndan bir mafiret vadeder. Burada iki yne ihtimal vardr: 1- Asl nshada buras beyaz kmtr. Orada tek bir lafzn olma ihtimali vardr. 2- Sizi affedeceini vadeder. Ve lutuf vadeder. Burada iki yne ihtimal vardr: 1- Rzk bolluu. 2- Azabn kat kat oluu. Allah her eyi ihata eden ve hereyi bilendir. Rasulullahdan (s.a.v) yle rivayet edilmitir: eytann da insanoluna bir drt vardr, melein de. eytann drts ktl tekrarlamak ve doruyu yalanlamaktr. Melein ilham ise iyilii tekrarlamak ve hakk tetkik etmektir. Kim melekten gelen bu ilham hissedene onun Allahtan geldiini bilsin ve Allaha hamdetsin. Kim de tekini hisseder se Allaha snsn. buyurduktan sonra bu ayeti okumutur:361
(361) Tirmizi: 4/77-78; bni Hibban Sahih: 2/171; bni Cerir: 5/571; Nesai Tefsir ve Kbra Tuhfetul Erafta: 71/39; bni Ebi Hatim bni Kesirden: 1/321 rivayet etmilerdir. Hepside merfu olarak Ebul-Ahvesin, Ata b. Saib, Mrre, bni Mesud zincirindeki hadisinden rivayet etmilerdir. Tirmizi, Bu hadis hasendir, gariptir demitir. Bir nshada: Hasan sahih gariptir bu Ebul-Ahvesin hadisinden gelmitir. Onu ancak merfu olarak Ebul-Ahvesin hadisinden biliyoruz demitir. Camius-Sairin sahibide: 2/499 Bunun shhatine iaret etmitir. (Feyzl-Kadir). Albani bu hadisin Ata b. es-Saib dolaysyla zayflatmtr. nk o mutlaka kartrmtr. (Mikat: 1/28 ve Camius-Sair: 2/285). Tirmizinin geride geen sz merfu olan hadisi illetlendirmektedir. nk bu hadis bni Mesuda (r.a.) mevkuf olarak gelmitir. Taberani sahih senetlerle: 6172-73,74,75,76. Numaralarla bunu rivayet etmitir. Yine Hafz bni Kesir, Ata b. Ebi Saib yoluyla bni Mesuuddan mevkuf gelen bir hadis ile bunun merfu oluundan sebeblendirilmesine iaret etmitir. Nitekim Taberi ve bni Mrdeveyhde olduu gibi bni Kesir bunu nakletmitir. 1/321. Ne olursa olsun bu hadis, kendisine gr karmayp zerinde bir itihat yaplp yaplmad bilinmeyen hadislerdendir. Bu gibi bir vahyi bilmenin yolu yle olabilir. Bu hadis, hkmen merfu olup lahzen mevkuftur. eytann lemmesi heveslendirmesi demektir. Hatra ise insann iine doan

melein veya eytann drts veya yaklamasdr. Kalbe doan iyi eyler melektendir. nsann iini drtkleyen kt eylerse eytandndandr. bni Kesirin En-Nihayesi: 4/72.

Allah dilediine hikmet verir. Hikmet hakknda yedi yorum vardr: 1- Kuranda anlayl olmak. bn Abbasn gr vardr. 2- Dinde bilgili olmak. bn Zeydin gr budur. 3- Peygamberliktir. 4- Hayettir.(Allahtan korkmak). Bunu Rebi sylemitir. 5- Doruya isabet etmektir. bni Ebi Mceyh bunu Mcahidden aktarmtr. 6- Kitabettir. Bunu Mcahid sylemitir. 7- Akldr. Zeyd b. Eslemin gr budur. Bir yoruma daha ihtimal vardr. O da buradaki Hikmet in dinin salah (uygunluu) ve dnyann slah olmasdr. 270-Yaptnz her harcamay ve adadnz her ada muhakkak Allah bilir. Zalimler iin hi yardmc yoktur. 271- Eer sadakalar (zekatlar ve hayrlar) ak verirse niz ne gzeldir. O eer onu gizler de fakirlere giz lice verirseniz ite o sizin iin daha hayrladr (daha iyi davrantr). Byle yaptnzdan tr, Allah sizin gnahlarnz balar. Allah yapmakta olduklarnz noks ansz bilir. Eer sadakalar akca verirseniz ne gzeldir. Yani onu aikar olarak vermekte bir irkinlik yoktur. Eer onu gizler de fakirlere gizlice verirseniz ite o sizin iin dah a hayrldr. Burada iki gr vardr: 1- Bu nafile olan sadakaya aittir. Onu gizlemek daha stndr. nk gizlemek riyadan daha uzaktr. Zekata ge lince onu akca vermek daha faziletlidir. nk o thmet altnda brakmaktan daha uzaktr. Bu bn Abbas ve Sf yann grdr. 2- Farz veya nafile olan her iki sadakann da gizlice verilmesi daha faziletlidir. Bu da Yezid b. Ebi Habibin*, Hasan ve Katadenin grleridir.
(*) Nshada Yezid b. Ebi Zeyd eklindedir.

Byle yaptnzdan tr Allah sizin gnahlarnz balar. Burada iki gr vardr: 1- Buradaki Min harfi fazlalktr. Buna gre cmlenin uygun ekli ve yukeffiru ankm seyyiatikm eklindedir. 2- Bu harf fazlalk deildir. Onun getirilii ancak febis (btndeki bir paray) ifade etmek iin getirilmitir. (Buna gre ayetin manas, Allah sizin gnahlarnzdan bir ksmn balar, eklinde olur). nk Cenab- Allah, tevbe edilmeksizin yaplan ibadetlerle kk gnahlarn balar. Buradaki gnahlarn balanmas hakknda iki yn vardr: 1- Gnahkarlarn zerindeki gnahlar rter. 2- Gnahkarlar iin onlar balar. 272- (Ya Muhammed!) Onlar doru yola koymak (onlar inandrmak) iin zerine bor deildir. Lakin Allah dilediine doru yolu gsterir. Hayr olarak harcadkla rnz dan hepsi kendiniz iindir. (Ondan Allah faydalanmaz siz faydalanrsnz).Yapacanz harcamay ancak Allahn rzasn kazanmak iin harcayn. Hayr kastyla verdiiniz ne varsa, size tem olarak noksansz ve rilir ve siz asla hakszla uramazsnz. 273- (Yapacanz hayrlar), kendilerini Allah yolunda cihada adam, Allaha taattan baka bir dncesi olmayan, o sebeble yeryznde dolap kazanmaya

imkan bulamayan, durumunu bilmeyen kimselere kar gsterdikleri tokluktan dolay onlarca zengin saylan fakirlere verilmelidir. Habibim! Sen onlar grnce yzlerin den tanyn. nk onlar yzszlk ederek insanlardan istemezler. Yaptnz ve yapacanz hayrlarnz Allah eksiksiz bilir ve karln verir. 274- Mallarn gece ve gndz, ak-gizli hayra sarfedenlerin mkafatlar Allah katndadr.Onlar iin ne bir korku vardr ne de zlme. (Yapacanz hayrlar), kendilerini Allah yolunda cih ada adam, Allaha taatten baka bir dncesi olma yan fakirler iindir. Onlarn Muhacirlerin fakirleri olduu sylenmitir. Ayetteki Uhsiru kelimesi hakknda drt gr vardr: 1- Onlar kafir dman korkusuyla kendilerini geinmek iin tasarruf yapmaktan alkoyan insanlardr. bn Katade ve bn Zeyd bu grtedir. 2- Korku sebebiyle onlarn kafirleri kendilerinden engellemeleridir. Bunu Suddi sylemetir. 3- Fakirlik onlar cihaddan alkoymutur. 4- Cihad ise megul olmak onlar geim aramaktan alkoy mutur. Yeryznde dolap kazanmaya mekan bulamayan lar. Burada iki gr vardr: 1- Yani tasarrufta bulunamayanlar. Bunu bn Zeyd sylemitir. 2- Yani ticaret imkan bulunmayanlar, Katade ve Suddi de buyurmutur. Durumlarn bilmeyen kimselere kar gsterdikle ri tokluktan dolay onlarca zengin sanlan. Yani bilmeyen kiinin kendilerinden pek az haberi olduundan dolay. Ayetteki Minetteafuf nin manas, kanaat gstermekten, iffetten ve tokluktan dolay, demektir. Sen onlar yzlerinden tanrsn. Essima kelimesi Alamet demektir. Bununla burada kastedilen hakknda iki gr vardr: 1- Huudur. Bu Mcahidin grdr. 2- Fakirliktir. Bu da Suddinin grdr. nk onlar yzszlk ederek insanlardan istemez ler. Burada iki yn vardr: 1- Kendisine gelecek miktar bulunduu halde istemesi. 2- Kapsaml olarak istemezdir. Elcaf ismi bu kelimeden lhaf tretilmitir. Eer, o insanlar yzszlk etmeksizin mi istiyorlard diye sorulursa cevaben denilir ki Hayr nk onlar tokluk izhar ettikleri iin zengin saylrlard. Burada cmlenin uygun olan ekli ancak udur, onlar istemezler. Bu taktir de onlarn, istekleri yzszlk olmu olur. bn Abbas Muhacirlerden Suffe ehli hakknda: Onlarn Medinede ne bir evleri ne de bir kabileleri vard, takriben drtyz kii idiler demitir. Mallarn gece ve gndz ak gizli hayra sarfedenlerin mkafatlar Allah katndadr. Onlar iin ne bir kor ku vardr ne de bir zlme. Yorumcular bu ayetin sebebi nzl hakknda farkl gre varmlardr: 1- Bu ayet Ali (r.a.) hakknda nzl olmutur. Onun yannda drt dirhem vard, onlar suffe ehline harcadlar. Gece karanlnda bir dirhem, gndz aydnlnda bir dirhem, gizli olarak bir dirhem ve ak olarak bir dirhem verdi. Bunu bn Abbas sylemitir. 2- Bu ayet Allah yolunda harcamay hayal etmek hak knda inmitir. nk o insanlar gece ve gndz ak gizli infak ediyorlard. Ebu Zerr ile Evzai bu grtedirler. 3- Bu ayet maln Allaha itaat yolunda harcayan herkes hakknda inmitir. 4- Bir gre gre daha ihtimal vardr: Bu ayet zel olarak ekin ve meyvelerden istifade etme hakknn serbestlii hakknda nazil olmutur. nk gece veya gndz oraya her urayan kimse gizli ve ak olarak onlardan faydalanr. Bu serbestlik bylece daha umumi olmu olur. nk bu iradeden elde etmi olup ihtiya miktarna da uygundur.

275- Faiz yiyen kimseler(kabirlerinden), tpk eytan arpm kimseler gibi arplm kimseler olarak kalkar lar. Onlarn bu hali al-veri (ticaret de) faiz demelerin dendir. Oysaki Allah ticareti helal, faizi haram klmtr. Bundan sonra kime Rabbinden bir sz gelir de faizden vazgeirip, gemite olan kendisinindir ve ii Allaha kalmtr (Allah dilerse onu affeder). Kim tekrar fa ize dnerse, ite onlar ate liktir, orada devaml kalrlar. Faiz yiyen kimseler. Yani faiz alanlar demektir. Burada almak yerine yemek denilmitir. nk ancak yemek iin almak istenir. Riba fazlalktr. Nitekim buday yahut arpa artt zaman Ribelvesk yerb denilmektedir. Bu da (faiz) vadeli olan konumdan dolay, bor miktar zerindeki fazlalktr. Tpk eytan arpm kimseler gibi ancak arplm olarak kalkarlar. Yani ky amet gn kabirlerinden demektir. Burada iki gr vardr: 1- ki imekten sarho olan gibi karn srtndan kesilir. *Sarholuun eytana nisbet edilmesi, onun sarholuunda kendisine itaat ettiinden dolaydr.
* Asl nshada byledir. Belki de (karn srtna gelir) eklinde olmal dr.

2- Bu bn Abbas, bnCbeyr, Mcahid ve Hasann grleridir: Onlar (faiz yiyenler) kyamet gn kabirle rinden ancak eytan arpm gibi kalkacaklardr. Yani eytann dnyada boazna sarlp delirttii kimselerdir. te bu, kyamet gn dnyada faiz yiyenin alameti olacaktr. Yorumcular cinnet geirmek hakknda ihtilaf etmilerdir. Acaba eytann bir ii mi dir? Onlarn bazs, bu sevdann galebe salp kiiyi sayal hale getirmesinden dolay Allahtan gelen bir itir, demilerdir. Bunun eytana nisbet edilmesi ne onun,kiiyi arpc aldatmasna tebih ederek mecazen sylemitir. Baka bir grupta: Aksine bu Cenab- Hakkn eytana imkan verdii nisbette onun insanlardan bir ksmna yapabilip, dierlerine yapamad bir itir. n k Kuranda ki ayetin zahiri budur. Akln bunu anlamasna bir mani yoktur. Onlarn bu hali alp verip de faiz gibidir. demelerin den dolaydr. Denilmitir ki, bununla fakir kalbleri kastedilmektedir. nk onlar faizi muamelesi olan kimselerdir. Faizden nehyedildiklerinde faizden nasl nehyediliyorum ki bu da alm gibidir demilerdi. Bunun zerine Allah-u Teala bu sz onlardan aktarp sonra da onlarn faizi al ve rie benzettikleri bu szlerini iptal etmitir ve Allah al-verii helal, faizi haram klmtr buyurmutur. afiinin Allah alverii helal yani haram klmtr ayeti ile ilgili gr vardr: 1- Bu ayet alveriten bir ksmnn haram olup, faizden bir ksmnn da helal olduunu gsteren bir delilin tahsis ettii durumlar hari, her alveriinin helall ve her fanin haraml konusunda, umumilik zere cari olan bir nassdr. Buna gre bu szn umumluu zere cari olan genel bir pren sibi mi yoksa kendisinden hususiliin kastedildii bir um umluk mu olduu konusunda iki farkl gre varmtr: A- Bu, kendisinde hususilik delili bulunsa da onunla umumiliin kastedildiibir umumluktur. B- Bu kendisiyle hususiliin kastedildiibir umumluktur. Bu ikili arasndaki fark hakknda iki yn vardr: a) Kendisiyle umumiliin kastedildii umumluk: Tahsisten sonra umumdan baki kalann, tahsis edilenden daha ok olmas, kendisiyle hususiliin kastedildii umumluk ise, tahsisten sonra umumdan baki kalann tahsis edilenden daha az olmasdr. b) Kendisiyle hususiliin kastedildii yerdeki aklama lafzdan nce gelmitir. Kendisiyle umumiliin kastedildii aklama ise lafzdan sonra olup ona bitiiktir. Bu a fii nin grleriden biridir.

2-Gr ; Detayl olmayp da zl olan bir aklamada alveriinin mbah olduuna delalet etse bile, bu nas alveriin helall veya haraml hakknda ancak Peygamber (s.a.v.)n snnetinden bir izah bulunduu durumlarda kullanlmas mmkn olan mcmel (ksaca aklanm) bir nastr. Bu umum ile mcmel arasndaki farktr. Umum, z itibaryla alveriin mbah olduuna delalet edip ,detay itibaryla kendisine bir aklama bitirinceye kadar alveriin mubah olduuna delalet etmez. Bu gre gre bu ayet mcmeldir. Mcmelliinin iindeki bir ztlktan dolaym yoksa baka bir de husustaki ztlktan m kaynakland konusunda iki farkl gre varlmtr: A)- Ayette alveriinin helal faizin haram klnmas ki bu da bir eit alveritir. B)- Bu ayetin mcmel olmas kendisinden gayri bir ey iledir (snnet gibi). nk snnet kimi alverileri yasaklam kimisine de izin verilmitir. Bylece bu ayet snnet sebebiyle mcmel olmu olur. Bu ayetin mcmelliinin doruluu ortaya knca bu defa onun : Mcmellii lafznda ol mayp manada mdr? nk Bey(Sat) lafz lugatte ma lumdur. a)- Ancak eriat, sat helal klp sat haram klnca manay ve hkm mcmelletirmitir. (nk faiz de bir eit alveri olduuna gre alverii hem helal hem de haram klmak ksa bir aklama saylr). b)- Buradaki mcmellik ayetin hem lafzn lafz da hem de manasndadr. nk Bey lafz ile nassn mutlaklndan eriatte yerlemi olana saplnca bu takdirde(mcmelliin) hem lafzda hem de manada olmas muhtemeldir. Bu, ikin ci grn erhidir. 3-Gr: Bu ayet hem umumlua hem de mcmellie dahildir. Buna gre bu nas kendisine tahsislik giren bir umum ve aklama giren bir mcmeldir. nk lafzda umumlua ve manada mcmellie ihtimal vardr. Bylece lafz, kendisine tahsislik giren bir umum mana da kendisine aklama giren bir mcmel olmu olur. 2-Yn: Bu ayetin umumilii Allah alverii helal, faizi haram klmtr ayetinin banda olup mcmellii de ayetin sonundaki Faizi haram klmtrszndedir. Ve ayetin ba, kendisine hususiliin girdii bir umum, sonu da kendisine aklamann girdiibir mcmel olmu olur. 3-Yn: Lafz mcmel idi. Peygamber(s.a.v.) onu aklaynca umumi olmutur. Bylelikle lafz izahtan nce mcmele dahil olup, Rabten sonra umuma dahil olmu olur. Sonra Cenab Hak Bundan sonra kime Rabbinden bir t gelir de faizden vazgeerse buyurmutur. Ayett eki Mevize (t) hakknda iki yn vardr: 1- Bu, yasaklamadr. 2- Bu, tehdittir. Gemite olan kendisinindir. Suddi : Yani faizden yedii eyi geri vermesi gerekmez. demitir. Ve ii Allaha kalmtr. Burada iki yne ihtimal var dr: 1- Hesaba ekip karlk verme husunda (ii Allaha kal mtr.) 2- Affedip cezalandrma hususunda ...... 3- Bu bir ynn bulunduu sylemitir: Koruyup muvaffak klma hususunda.... 4- Bir ynnde bulunduu sylemitir. Bu da ii Allah a kalm olmasdr. Onun iinin tesbitinde mstakil olan ey yasaklamak yahut mbahla intikal etmektir. 276- Allah faizi mahveder(faiz karan malul bereketini giderir) . Sadakalar oaltr, (iinden sadaka verilen mallar bereketlendirir) . Allah (gnahta srar eden) gnahkar kafirlerin hibirini sevmez. 277- man edenler, iyi iler yapanlar, namaz klanlar ve zekat verenler iin Rabbleri katnda mkafatlar vardr. Onlara korku yoktur. Mahzun da olmayacaklardr.

Allah faizi mahveder. Yemhak kelimesi azar azar azaltr demektir. Bu kel ime, bir aydak hilalin eksilmesinden dolay Mehak-e hr denilmesinden elde edilmitir. Burada iki yn vardr: 1- O kii dnyada sadaka verdii zaman Allah-u Teala k yamet gnnde onu iptal eder. 2- Ona ahirette azap edecek olmakla birlikte dnyada be reketi ondan kaldrr. Sadakalar oaltr. Burada iki yorum vardr: 1- Kendisinden sadaka kan mal kymetlendirir. 2- Sadakann mkafatn kat kat verip artrr. Tabii ki bu artrma vaad etmekle vaciptir. Yrrle koymakla deil. Allah gnahkar kafirlerin hibirini sevmez. Buradaki Kefa: Kafirler hakknda iki yn vardr: 1- Allahn nimetini gizleyip inkar edenler. 2- Kendisiyle kafir olunacak iler okca yapan kimseler. Esim (gnahkar) hakknda da iki yn vardr: a) O, gnah hususunda derin derin dnen kimsedir. b) Kendisiyle gnahkar olunacak ileri okca yapan kim sedir. 278- Ey iman edenler! Allahtan korkun, eer gerekten inanyorsanz faiz olarak artan miktar almayn. 279- ayet (faiz hakknda sylenenler) yapmazsanz, Allah ve Rasl tarafndan ilan edilmi bir harp ile kar karya olduunuzu iyi bilin. Eer tvbe ed ip faizcilikten vazgeerseniz sermayeniz sizindir. Bylece hakszlk etmezsiniz ve hakszlk da edilmezsiniz. 280- Eer (borlu) darlk iinde ise, bir kolayla ulancaya kadar ona mhlet vermek (gerekir). Eer gerekleri ok iyi anlayan kimselerden iseniz (deyemeyecek derecede gsz olan borlunun borcunu) sadaka (veya zekat) saymak sizin iin daha hayrl bir i olur. 281- Hep birden Allaha dndreleceiniz bir gnn sorumluluklarndan saknn. Sonra her ahsa, orada ka zan dklar noksanlk verilir, ve onlar hakszla uramaz lar. Ey iman edenler Allahtan korkun. Burada iki yne ihtimal vardr: 1- Ey dilleriyle iman edenler, kalplerinizle korkun. 2- Ey kalpleriyle iman edenler, ileriniz hakknda kork un. Faiz olarak artan miktar almayn. Bu ayetin indii kimseler hakknda iki gr vardr: 1- Bu ayet sekiz kabilesi hakknda inmitir. Onlar ile Am ir ve Mahzunoullar arasnda faiz vard.Bunlar faiz hak kndaki davalarn, Mekkede Peygamber (s.a.v.) tarafndan kendilerine kad tayin edilen tab b. Esede gt rp: Biz s lama girdik faizden bir miktar zerinizde kald, zerinizdeki bu miktar bahis mevzumudur dediler. Bunun zerinize bunlar hakknda bu ayet nazil oldu. Resullah (s.a.v.) bunu kendilerine bir yaz ile iletir. 2- Bu ayet Abbas,bn Mesud,Abn Yaln ve bn Rabiann Beni Murinin yanndaki faizlerden artan miktar hakknda nazil olmutur. Vezer ma bekiye miner-ribe: Faizden kalan miktar brakn sz, mslmanlndan nce faiz muamelesi yaparak onun bir ksmn elim de tutmuken sonra mslman olan ve elinde nceki dnemden kalan faizi bulunan kimseyle alakaldr. Mslmanl ndan nce ald affedilmitir. Onu geri vermesi gerekmez. Mslman olduktan sonra kalan faizi almas haramdr, onu almas caiz deildir. s lamdan sonra yaplm karlkl faiz muamelesine gelince, bundan alm olduunu da kalm olan da geri vermesi ge rekir. Aldn geri verir, kalan da kendisinden der. Kfr dneminde alnanlar

bunun hilafnadr. nk slam kendi sinden nce yaplan eyleri kesip atar (Kii mslmanl ndan nceki yaptklarndan sorumlu deildir). n kntm mminin: Eer gerekten inanyorsa nz. Burada iki yn vardr: 1- Yani mmin olan kiinin hkm budur. 2- Bunun manas mminler olduunuz zaman, demektir. Fein lem tefal: ayet (faiz hakknda sylenenleri) yapmazsnz. Yani faizden artan miktar terketmezseniz. Fezen biharbin minellahi veresulihi: Allah ve Resl tarafndan da zan edilmi bir harp ile kar karya olduunuzu iyi bilin. Hamza ve Ebu Bekrin rivayetinde Asm Fezen eklinde medli olarak oku mulardr. Bunun manas, siz bilin eklindedir. Dier k raatlar ve kasrl olarak (uzatmakszn) okumulardr. Bu nun manas da siz bilin eklindedir.Bur ada iki yn bulun maktadr: 1- Eer faizden vazgemezseniz Peygambere sizinle savamay emrederim. 2- Bundan vazgemezseniz, siz Allahn ve Reslnn harbi olursunuz, Yani dmanlar olursunuz. Vein kntm felekm rs emvalekm: Eer tevbe edip faizcilikten vazgeerseniz sermayeniz sizindir. Ya ni dedikleriniz sizindir. Bylece hakszlk etmezsiniz: Sermayenizden fazla olan almakla (hakszlk etmez siniz) La tzlamn: Bylelikle hakszlk da edilmezsiniz. Sermayenizi almanza mani olunmakla (hakszlk edilmez siniz). Vein kane z sretn feneziretn ile meyserah: Eer borlu darlk iinde ise, bir kolayla ulan caya kadar ona mhlet vermek (gerekir). beyyin rivayetinin Za srah eklinde olduu sylenmitir. Arapada bu caiz dir. Burada iki gr vardr: 1- Darlk sebebiyle mhlet vermek zellikle faiz borcunda vacibtir. Bunu bn Abbas ve reyh sylemitir. 2- Bu ayetin zahirinden dolay geneldir. Darlk sebebiyle her bor hakknda mhlet vermek vacibtir. Bu Ata ve Dahh akn grleridir. Denilmitir ki: Darlk sebebiyle faiz bo rcunda mhlet vermek nass ile sabittir. Faiz borcundan ba ka borlarda kyas ile sabittir. le meysareh: Bir kolayla ulancaya kadar. szn de iki gr vardr: 1- Bu lafz Ysr Mefiletn kelimesinin kalbndadr. Bu da, kolayla ulalmaktadr. Ekseri yorumcularn gr budur. 2- Meysereye ulancaya kadar demek lme ulan caya kadar demektir. brahim en-Nehai de bu grtedir. Veen tesaddak hayrn lekm: Bunu sadaka sayar sanz sizin iin daha hayrl bir i olur. Yani zerinizdeki bor sebebiyle darda kalana o borcunu sadaka olarak verme niz hayrldr. Said b.el-Mseyyib mer b. el-Hattabtan y le syledii rivayet etmitir: Kuranda en son inen faiz ayeti idi.362
362 Taberi bunu abi - mer yoluyla rivayet etmitir. 6/38 Bunun senedinde abi ile mer arasnda bir kopukluk vardr. Zira abi merle karlamamtr. Buhari bunu Fethde 8/205 abi -bni Abbas yoluyla Ehareh nezzelet alennebiyyi sallah aleyhi vessellem lafzyla rivayet etmitir. Hafz (r.a.): Faizde son olan eylerden kast, Bakara sresi ile ilgili ayetlerin nzlnn sonluudur. Faizin haram klnmasnn hkmne gelince bunun nzl bundan uzun bir mddet ncedir. Ali mran sresin de Uhud kssas esnasnda cenab- Hakkn buyurduu buna delalet eder: Ya eyyhellezine amen la teklr-riba ezafen mzaafeh: Ey man edenler! Kat kat artrlm olarak faiz yemeyin vd. Feth: 8/205. Ben derim ki, Mellifin burada zikrettii rivayeti Taberi rivayet etmitir. 6/37. Bunun senedinde kopukluk vardr. nk Said b. el-Mseyyib Hz. merle karlamamtr. bni Ebi Hatimin Merasilinde de byledir. S.26, 27 Taberiden baka birok kii hadisi rivayet etmitir. (Bkz): Drr 1:365.

nsanlar ona Riba ve Rubye diyorlard. Allahn elisinin Resulullah (s.a.v.) bu ayeti tefsir etmeden nce ru hu kabzedildi.

Vettek yevmen trcene fihi ilellahi: Hep birden Allaha dndreleceiniz bir gnn sorumluluklarndan sa knn :Yani faizi ve ondan artan miktar terketmekle emr edildiiniz hususlarda itaat ile saknn. Yevmen trcene fihi ilellahi: Allaha dndr leceiniz bir gnden : Burada iki gr vardr: 1- Yani Allahn verecei karla dndrleceiniz bir gnden. 2- Yani Allahn mlkne dndrleceiniz bir gnden. Smme teveffa klle nefsin ma kesebet: Sonra her ahsa orada kazandklar noksansz verilir.Burada iki yorum vardr: 1- Amellerden kazandnn karl verilir. 2- Mkafat ve cezadan kazandklar verilir. Vehm la yuzlemn: Ve onlar hakszla uramaz lar. Yani hakettikleri sevap kendilerine eksik verilmek suretiyle yahut hakettikleri ceza kendilerine fazla verilmek sretiyle hakszla uratlmaz. bn Abbas Peygambere (s.a.v.) inen bu ayetin en son ayet olduunu rivayet etmi tir.363bn Abbas :Peygamber (s.a.v.), bu ayetten sonra yedi gece kald demitir.
363 Bunun tahrici kendisinden nceki hadiste gemitir.

282- Ya eyyhellezine amen iza tedeyantm bidey nin ila ecelin msemmen fektbh, velyektb beynekm katibn bil-adl, vela yebe katibun en yektbe kema al lemehllahu felyektb, vel-ymlilezi aleyhil-hakk vel yettekillahe rabbeh vela yebhas minh eye, fein ka nellezi aleyhilhakk sefihen ev daifen evla yesteti en y mille hve felymlil veliyyh biladl, vestehid e hideyni min ricalikm, fein lem yekne recleyni ferec ln vemreateni mimmen terzavne mine-hedai en te zille ihdahme fetzekkira ihdahmeluhra, vela yebe-hada iza ma du, vela tesem en tektbh akiren evkebiren ile ecelih, zalikm eksat indellahi veekvam li-ehadeti ve edna ella tertab ille tekne ticareten ha direten tdirnehe beynekm feleyse aleykm cnahn ella tektbhe, veehed iza tebayatm, vela yzarre ka tibn vela ehid, vein tefal feinneh fskn bikm, vet tekullah, veyallimkmullah, vallah biklli eyin alim: Ey iman edenler! Belirlenmi bir sre i in birbirinize borlandz vakit onu yazn. Bir katip onu ara nzda adaleletle yazsn. zerinde hak olan kimse (borlu) da (tam olarak) yazdrsnz. Hibir katip Allah n kendisine rettii gibi yazmaktan ekinmeyin. Rabbna snsn, zerindeki haktan hi bir eyi noksanlatr ma sn. ayet borlu sefih veya zayf veya kendisi syleyip yazdrmayacak durumda ise, onun velisi adaletle yaz drsn. Bu ekilde yaplan muamelede erkeklerinden iki ahit gsterin. Eer iki erkek bulunamazsa rza gs te receiniz ahidlerden olmak artyla bir erkek iki kadn gsterin ki, onlardan biri yanlrsa dieri onu dzeltsin ve doru sylesin. arldklar vakit ahitler gelmemez lik etmesinler. Byk veya kk vadesine kadar hibir eyi yazmaktan sakn enmeyin. yle yapmanz daha adaletli, ehadet iin daha kuvvetli, pheye dmemeniz daha salamdr. Ancak aranzda evirdiiniz bir ticaret olursa bu durum farkldr. te o zaman yapmakta ol duunuz alverilerinizi yazp ahit gstermezseniz beis yoktur. Hi bir katibe ve hibir ahite zarar verilmesin. Eer onlardan birine bir zarar verirseniz unu iyi bilin ki bu, kendiniz iinde bir ktlk olur. Allahtan korkun Allah size bunlar retiyor. Allah her eyi bilir. Ya eyyhellezine amen iza tedeyantm bideynin: Ey iman edenler bir bor ile birbirinize borlandnz vakit. Tedayentm kelimesinin iki yorumu vardr: 1- Karlkl bir i yaptnz zaman.

2- Birbirinizle muamelede bulunduuz zaman. Fektbh: Onu yazn sznde iki gr vardr: 1- Bu emir, mendupluk ifade eder. Said b. el-Hudri, Ha san ve abinin grleri budur. 2- Bu emir farziyet ifade eder. Rebi ile Kab da bu gr tedirler. Velyektb beynekm katibn bil-adl: Bir katip onu aranzda adaletle yazsn. Katibin adaleti, yazsnda aleyhinde olduu kiiye zarar verecek ekilde bir fazlalk yapmayp, lehinde olduu kiiden de bir eksiltme yapmamasdr. Vela yebe katibun en yektbe kema allemehllahu felyektb: Hibir katip, Allahn kendisine rettii (emrettii) gibi yazmaktan ekinmesin. Burada drt gr vardr: 1- Bu emir cihad gibi farz kifayedir. Amirin gr bu dur. 2- Bu kiinin bo bir vaktinde kendisine vacibtir. Bunu da abi sylemitir. 3- Bu emir mendupluk ifade eder. Mcahid byle sylemitir. 4- Bu emir Vela yzarra katibn vela ehid:Hibir katipe ve hibir ahide zarar verilmesin.szyle neh yedilmitir. Dahhak da bu grtedir. Velymlillezi aleyhilhakk: zerinde hak olan (bor lu) kimse (tam olarak) yazdrsn. Yani katibe yazdrsn ve onu ahidin yannda ikrar etsin (onaylasn). Vela yebhas minh eye: zerinizdeki haktan hibir eyi noksanlatrma sn. Yani eksiltmesin. Fein kanellezi aleyhil-hakk sefihen: ayet borlu sefih ise. Burada drt yorum vardr: 1- Katibe yazdklarnda doru olan bilmeyen kiidir. Bu Mcahidin grdr. 2- O, ocuk veya kadndr.Bu Hasann grdr. 3- Bu, maln sap savuran dinini israf eden kimsedir. Bu gr afiinin sznn anlamdadr. 4Malnn miktarn bilmeyendir. Onun israf edilmesini engellemeyip deerlendirilmesine almayandr. Ev zeife:Yahut zayf ise. Burada iki yorum vardr: 1- O, bir ahmaktr. Mcahid ve abinin grleri budur. 2- O, bitkinlik yahut dilsizlik sebebiyle yazdrmak aciz olandr. Bunu taberi sylemitir. Evla yesteti en ymille hve: Veya kendisi syley ip yazdrayamacak durumda ise. Burada yorum vardr: 1- O, gsz olan dilsizdir. Bunu bn Abbas sylemitir. 2- O, hapis veya bir kusur sebebiyle yazdrmaktan alko nulmu olan kimsedir. 3- O, delidir. Felymlil veliyyh bil-adl: Onun velisi adaletle yazdrsn. Burada iki yorum vardr: 1- zerinde hakk olann (borlunun) velisi (yazdrsn). Bu Dahhak ve bn Zeydin grdr. 2- Veliyyl -Haktr, yani hak sahibi (yazdrsn). bn Abb as ve Rebi bunu sylemitir. Ves-tehid ehideyni min ricalikm: Bu ekilde yaplan muamelede de erkeklerinden iki ahs gsterin. Burada iki gr vardr: 1- Dindalarnzdan (iki ahit gsterin). 2- Hrlerinizden (iki ahs gsterin). Mcahid bunu sy lemitir. Fein lem yekne recleyni ferecln vem-raatini: E er iki erkek bulunamasa bir erkek, iki kadn a hid gs terin. Yani, eer iki erkek ahid bulunmazsa bir erkek ve iki kadnla ahit demektir.

Mimmen terzavne mine-hadei: Rza gsterecei niz ahitlerden. sznde iki gr vardr: 1- Bunlar mslman adil hrlerdir. Cumhurun gr budur. 2- Bunlar kle de olsalar adil olan mslmanlardr. Bu Sreyh, Osman el-Betti ve Ebu Sevrin grleridir. Tzill ihdahme: Onlardan biri yanlrsa. Burada yani iki yn vardr: 1- Yani yanlmasn diye demektir. Kfeliler bu grted irler. 2- Yanlmakla ho olmad iin, Basrallarn gr de budur. Bununla ahidin kastedilen hakknda iki gr vardr: a) ahidin hata etmesidir. b) Unutmasdr. Sibeveyh bu grtedirler. Fetzekkire ihdahmelhra: Dieri onu dzeltsin ve doru sylesin. Burada iki yorum vardr: 1- Bu ayeti Kerime ile kadn erkeklerden biri gibi klnr. Sfyan b.Uyeynenin gr budur. 2- Unuttuu takdirde ona hatrlatr. Katade Suddi,Dahhak ve bn Zeydin grleri byledir. Vela yebe-hadei iza ma duu: arldklar vakit ahitler gelmemezlik etmesin. Burada yorum vardr: 1- ahitlii stlendii ve onu yazda isbat ettii iin bn Abbas, Katade ve Rebinin grleri byledir. 2- ahitlii yapp hakimin yannda onu yerine getirdii iin , Mcahid , abi ve Atann grleri byledir. 3- ahitlik hem stlenilmek hem de yerine getirilmek var dr. Hasan bu grtedir. Yorumcular bu emir hakknda farkl gre vardr: 1- Bu emir mendupluk ifade eder farz deildir. Ata ve Atyyetl-Avfi bu grtedirler. 2- Bu emir farz kifayedir. abinin gr de budur. 3- Bu farz ayndr. Rebi ve Katade de bu grtedirler. Vela tesem en tektbh saran ev kebiren ila ecelih: Byk veya kk vadelerine kadar hibir eyi yazmaktan sakn enmeyin. Burada kklk ile nemsiz ve deeriniz olan kastedilmemektir. Krat ve danik l leri gibi. nk daha bunlar bilmez rfn haricindedirler. Zalike eksat indellahi: Allah katnda byle yapma nz daha adaletlidir demektir. Nitekim bir kimse ada letli davrand zaman ........ denilir. Nitekim Cenab Hak: Ve adaletli davrann, phesiz ki Allah, Adil davrananlar sever. (Hucurat: 9) buyurmaktadr. Cenab Hak :Doru yoldan sapanlara ge lince onlar cehenneme odun olurlar. (Cin :14) buyurmutur. Veekvam li-ehadeti: ehadet iin daha kuvvetlidir. Burada iki yn vardr: 1- ahitlik iin daha dorudur, Ayetteki Ekvamkelimesi stikamet (istikamet)den alnmtr. 2- ehadet iin daha koruyucudur. Buna greEkvam kelimesiEl-kyameh (kyam)dan alnmtr. Muhafaza etmek manasndadr. Veedna ella tertab: Ve pheye dmemeniz iin daha salamdr. * Bu szn iki yne ihtimali vardr:
* Nshada ki duruma eklinde kmtr.

1- zerinde hakk olan kimsenin, bunu inkar etmesinden pheye kaplmamanz iin, 2- ahidin yanlmasndan korkulanmamanz iin. lle tekne ticareten ha direten tdirnehe beyne km: Ancak aranzda evirdiiniz bir ticaret olursa bu durum farkldr. Burada iki yne ihtimali vardr:

1- Ayette geen Elhadiret Malda ya da parada kendisine veresiyelik bulamayan pein verme durumudur. 2- Mterinin sahip olduu menkl eyalardr. Tdirunhe beynekm: Aranzda evirdiiniz bir ticaret. Bunun iki yne ihti mali vardr: 1- Elden ele birbirinize naklettiiniz ticarettir. 2- Her zaman alveriinizi okca yaptnz ticarettir. Feleyse aleykm cnahun ella tektbha: Alveri-lerinizi yazp gstermezseniz beis yoktur. Yani bu kimse ler, yazmak mbah olsa bile onu yazmakla emredilmemi ler dir. Ves-tehid iza tebayatm: Yapmakta olduunuz alverilerinize ahit getirin. Burada iki gr vardr: 1- Bu emir farziyet ifade eder. Dahhak ve Davud b. Ali bu grtedirler. 2- Bu, mendupluk ifade eder, Hasan, abi, Malik ve afii bu grtedirler. Vela yzarra katibn vela ehid: Hibir katibe ve ahide hibir zarar vermesin. Burada yorum vardr: 1- Zarar vermek, Katibin yazdrlmayan eyi yazmas, ahidinde ahitlik edilmeyen ey ile ahitlik etmesidir. Ta vus, Hasan ve Katade bu grtedirler. 2- Zarar vermek, Katibin yazmaya, ahidin de ahitlie ma ni olmasdr. bn Abbas, Mcahid ve Ata bu grtedirler. 3- Zarar vermek, Katip ile ahidin megul ve mazeretleri var iken arlmalardr. krime, Dahhak, Suddi ve Rebi bu grtedirler. 4- Bir yoruma daha ihtimal vardr. O da zarar vermenin, Katiplikte ve ahitlikte olmasdr. Vein tefal feinneh fskun bikm: Eer bunu yaparsanz bu kendiniz iin de bir ktlk olur. Burada iki yorum vardr: 1- Ayette geen Fusuk kelimesi ktlk anlamn dadr. bn Abbas, Mcahid ve Dahhakn grleri budur. 2- Bu yalandr. bn Zeyd de bu grtedirler. 3- Bir yoruma daha ihtimal vardr: Fusuk, gnaha girme anlamndadr. 283- Vein kntm ale seferin velem tecid katiben ferihann mekbuzah, fein emine badkm baden felyeddillezitmine emaneteh velyettekllahe rabbeh vela tektm-ehadeh, vemen yektmhe feinneh asimn kalbh, vallah bima tamelne alim: Yolculukta olur da, yazacak bir katip bulamazsanz (borca karlk) alnm bir rehin kafidir. Bir ksmnz dierlerine bir ey emanet ederse yed-i emin ol an kimse emanet edileni yerine verin ve bu hususta Allahtan korksun. ahitlii gizlemeyin. Kim onu gizlerse, bilsin ki onun kalbi gnahkardr.(daima vicdan azab eker.)Allah yapmakta olduklarnz bilir. Vein kntm ale seferin velem tecid katiben feriha nn mekbuzah: Yolculukta olur da, yazacak bir katip bul amazsanz (borca karlk) alnm bir rehin kafidir. bn Kesir ve Ebu Amr Ferihann kelimesini Ferihnn eklinde okumulardr. Dier kraatlar ise Ferihaeklinde okumulardr. Burada iki gr vardr: 1- Er-rhnkelimesi mallar hakkndadr. Er-rihn atlar hakkndadr. 2- ........ kelimesi ouldur. .......... kelimesi ise oulun ouludur. ..... ve ......kelimeleri gibi Ksai ile Ferra bu grtedirler. .........:Alnm sznde iki yn vardr: 1- Almak rehnin tamamlandr. Rehin, alnmadan nce tamamlanm saylmaz. afii ve Ebu Hanife bu grtedirler.

2- Zira almak,rehnin gerekcelerindendir. Rehin alnmadan nce de tamamlanm saylr. Malik de bu grtedirler.Seferi olmak rehnin caiz olmasnda art deildir. nk Peygamber (s.a.v.) zrhn Yahudi Ebu-ahnn yannda hazrdayken rehin brakmtr. Rehinde yine Katip ile ahidin olmay da art deildir. nk rehin, zan olan bir vesikadr. Bir ksmnz dierlerine bir ey emanet ederse. Yani, katip,ahid ve rehin olmakszn. Yed-i emin olan kimse emanet edileni yerine ve r in : Yani hakk eda edip onu ortaya karmay (ereince koru mamay) tertetme hususunda. Allahtan korksun:Haktan hibir eyi gizlememe hu susunda. ahitlii gizlemeyin.Kim onu gizlerse,bilsin ki onun kalbi gnahkardr. Burada iki yorum vardr: 1- Bunun manas, onun kalbi facirdir.Suddinin gr budur. 2- ahitlik gnahn kazanmtr. 284- Semavat ve arzda bulunanlarn hepsi Allahn mlkdr.Gnlnzde olanlar aa vursanz da giz lesiniz de (farketmez).Allah onunla sizi sorguya eker, sorgudan sonra dilediini affeder,dilediine azab eder . Allah her eye kadirdir. 285-Gnderilen peygamber, Rabbi tarafndan kendisine indirilene iman etti, mminler de iman ettiler.Onlardan her biri Allaha, onun meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine iman ettiler.(Biz de onun iin) Allahn Peygamberlerinden hi birini ayrmayz (hepsine inanrz).Onlar iittik, itaat ettik.Ey Rabbimiz mafiretini niyaz ederiz.Dn yalnzca sanadr dediler. Semavat ve arzda bulunanlarn hepsi Allahn mlkdr. Bunun Allahu Tealaya nisbet edilmesi hususunda iki gr vardr: 1- Bu mlk edindirme nisbetidir.Buna gre uygun olan mana: Allah semavat ve arzda bulunanlarn hepsi maliktir. 2- Bunun manas gklerde ve yerde bulunanlar Allahn idaresindedir, demektedir. Gnlnzde olanlar aa vursanz da gizlesiniz de (farketmez). Gnlde olan aa karmak,kiinin giz ledikleriyle amel etmesidir.Bu da kendisiyle sorumlu tutulan ve hesaba ekilen eylerdir.Gnlde olan gizlemek ise kiinin onu gizleyerek onu iinde meydana getirmesi ama onunla amel etmemesidir.Bununla neyin kastedildii hak knda iki gr vardr: 1- Bununla kastedileney zellikle ahidliin gizlemesidir. 2- Bu, kiinin iinde gizledi i tm ktlk ve iinde saklad tm gnahlar hakknda gzeldir.Ekseri yorumcularn gr budur.Bu ayetin hkmnn, kiinin iinde saklayp nefsinde meydana getirdii eyler ile sorumlu tutulmas hakkndaki hkmn sabit mi olduu yoksa mensuh mu olduu hakknda iki farkl gre varlmtr: 1- Kiinin iinde gizledii ile sorumlu tutulmas hakknda bu ayetin hkm sabittir.Burada, bu hkmn sabit olduunu syleyenler farkl gre varmlardr : a) nsann iinde gizledii eyler hakknda bu ayetin h km genel olarak sabittir.Cenab Hak bununla dilediini sorumlu tutar, dilediini balar.bn mer ve Hasann grleri budur. b) Bu ayetin hkm, insann iinde gizleyip te yapmadndan sorumlu tutulmas hakknda sabittir.Ancak Cenab Hak Mslmanlar iin bunu balar, Kafirler ve Mnafklar ile bununla sorumlu tutar.Dahhak ve Rebi bu grtedirler. Bu manaya gre ......... dilediini balar sz mslmanlarla ilgilidir............. Dilediine azab eder sz de kafirler ve mnafklar ile ilgilidir.

3- nsann iinde saklad ve yapmasa bile iine doan eylerle doan eylerle sorumlu tutulmas hakknda bu aye tin hkm, bu ayetin hkm neshedilmitir.Bunun neshedildii syleyenler nesheden hakknda iki farkl gre varmlardr: 1- Ala b.Abdurrahman b.Yakubun babasndan onun da Ebu Hreyreden rivayet ettii u hadis ile neshedilmitir : Gnlnzde bulunan aa karsanz da gizleseniz de Allah sizi onunla hesaba eker. ayeti inince bu insan lara ar geldi, ve : Ey Allahn Resl, iimize doan eylerle sorumlu tutulacaz, mahvolduk dediler.Bunun zerine Allah her ahs ancak gc yettii kadar sorumluluk ykler ayeti nazil oldu.Bu ayn zamanda bn Mesudun grdr. 2- Bu ayetin hkm Said b.Ubeyyin bn Abbastan yapt u rivayet dolaysyla neshedilmitir. inde olan eer aa karsanz ayeti inince insanlarn kalbine o ayetten bir ksm girip bir ksm girmesidir. (Bir ksmn anlayp bir ksmn anlamadlar).Rasulullah da (s.a.v.) iittik, itaat ettik ve teslim olduk deyin buyurdu. Ravi devamla: Allah o insanlarn kalblerinin (buna) iman etmelerini salad ve Cenab Hak : Resul iman etti vd ayetini indirdi.Peygamber (s.a.v.) Ey Rabbimiz unutursak veya hataya dersek bizi hesaba gelince (yarla)ayetini okuyunca Cenab Hak stediinizi yaptm buyurmu. Ey Rabbimiz ! Bizden ncekilere yklediim gibi bize de ar bir yk ykleme,Cenab Hak : stediinizi yaptm buyurmu,Ey Rabbimiz !Bizim gcmzn yetmedii ilerden bizi sorumlu tutma Cenab Hak :stediinizi yaptm buyurmu : Bizi affet bizi bala, bize ac, nk sen bizim mevlamzsn.Kafir kimselere kar bize yardm et ayetini okuyunca Cenab Hak yine: stediklerinizi yaptm buyurmutur. Kimin iinde saklad ve kalbinden geirip de yapmad eyler hususunda benim grm udur:O kii inan ile ilgili gnahlarla sorumlu tutulup, fiil ile ilgili gnahlarla sorumlu tutulmaz.Ancak pimanlk duyarak bunu zlemekten vazgemesi mstesna.Zira pimanlk kendisinden itikadi gnahlarn arnd bir tevbedir. Resul men etti sznden, Onun meleklerine, kitap larna iman ettiler) szne kadar olan ksma dair :Resuln (s.a.v.) imanna gelmez bu iki iten biriyle olur: Elilii stlenmesi ve mmete tebli .Mminlerin iman ise tasdik edip amel etmekle olur. Onlardan herbiri Allaha, onun, meleklerine, kitap larna ve Peygamberlerine iman ettiler.Allaha iman iki iten biriyledir: Onu birlemekle ve Resulne indirdiini kabul etmekle.Meleklere iman hakknda iki yn vardr : 1- Onlarn, Allahn, Peygamberlerine gnderdii elileri olduuna kabul etmek. 2- Onlardan herbirinin birer gzc ve ahid olduuna iman etmektir. Ve onun kitaplarna :Ekseri kraatlar bir ekilde okumulardr.Hamzann kraati ile .....eklindedir. .......... eklinde okuyanlara gre, kastedilen Allahn, Peygamberlerine indirdiklerinin btndr. .......eklinde okuyana gre ise iki yn vardr: 1- Bununla kastedilen yalnzca Kurandr. 2- Burada cins kullanlmtr.Bu takdirde ilk manasnn aynsdr.Cenab- Hak bununla btn kitaplar, onlara inanmay ve onlar Allahtan Peygamberlerine indirildiini itiraf etmeyi kastetmitir. Nesh (hkm deiiklii) bulunmad srece bu kitaplardaki hkmlerle amel etmesinin gerekli oluu hakknda iki gr vardr: 1- Bununla kastedilen Allahn kendilerinin imann ha ber vermesiyle onlar methetmesidir. 2Bununla kendilerinden kastedilen, bakalarnn kendilerine uyduunu bildirmektedir.Sonra Cenab- Hak Allahn Peygamberlerinden hibirini ayrmayz. buyurmutur.Yani ehli Kitabn yapt gibi bazlarna inanp ba zlarna inanmama

hususunda (fark gzetmeyiz) demektir.Onlar tasdik etme hususunda hepsinin arasnda eitlie uymak gerekir.Onlarn fesatlarna uymada, eitliin gereklilii hakknda geride geen iki gr beyan etmitir.nce sylediinizin de szlerinden himaye edip daha nce sylediklerinizin de onlarn durumlarn haber veriyor olmas, onlar iin sz-amel, mazimstakbel aras bulunsun diyedir. ittik ve itaat ettik dediler:Yani szn iitip emrine itaat ettik, demektir.Burada ikinci bir yne ihtimal var dr.itmekle kastedilen kabul etmektir.taat ile kastedilen ise amel etmektir. Ey Rabbimiz mafiretini niyaz ederiz. Bunun manas, balaman isteriz demektir.Bundan dolay .......diye mensub olarak gelmitir. Dn yalnzca sanadr:Yani senin karlk vermenedir.Burada ikinci bir yne daha ihtimal vardr:Bununla kastedilen senin karlamana demektir.nk Lika (karlk) Ceza (karlk verme)den nce getirilmitir. 286- Allah her ahsa, ancak gc yettii kadar sorum luluk ykler.Herkesin kazand ya kendi lehinedir, ya hut aleyhinedir.(Bundan sonra yle dua edin!)Ey Rabbimiz !Unutursak veya hataya dersek bizi hesaba ek me( yarla).Ey Rabbimiz !Bizden ncekilere yklediin gibi bize de ar bir yk ykleme.Ey Rabbimiz ! Bizim gcmzn yetmedii ilerden bizi sorumlu tut ma, bizi affet bizi bala, bize ac.nk sen, bizim Mevlamzsn.Kafir kimselere kar bize yardm et. Allah her ahsa ancak gc yettii kadar sorumluluk ykler. Yani yapabildii kadar demektir.Burada iki yn vardr: 1- Bu Allahtan Resl ve mminlere- kullarna lutfta bulunarak, herkese ancak yapabilecei kadar sorumluluk ykleyeceine dair bir vaaddir. 2- Bu, Peygamber (s.a.v.) ve mminlerin vg yoluyla Allahn ancak herkese gc yettii kadar sorumluluk ykleyeceine kadar haber vermesidir.Sonra Cenab Hak: Herkesin kazand ya kendi lehinedir yahut aleyhinedir: Yani kazand iyilikler lehine, iledii gnahlar da aleyhinedir.Buradaki (Kesebet) ve (ktisabet) kelimesi hakknda iki yn vardr: 1- Bu ikisinin lafzlar deiik olup manalar birdir. 2- Kesebet kelimesi zellikle hayrda kullanlr. ktesebet kelimesi ile zellikle erde kullanlr. Ey Rabbimiz !Unutursak veya hataya dersek bizi hesaba ekme( yarla).Hasan demitir ki ;Bunun manas: Ey Rabbimiz bizi hesaba ekme deyin demektir. Eer unutursak : Burada iki yorum vardr: 1- Yani senin emrini ihmal edersek. 2- Yani terkederek demektir . Nisyan terketmek manasndadr.Nitekim Cenab- Hakkn Onlar Allah unuttular, Allah da onlar unuttu.(Tevbe 67) buyurmas gibi.Bunu Kutrub sylemitir. Veya hata edersek :Burada iki yorum vardr: 1- Gnahlardan pheler ile tevil ettikleri. 2- Kasten iledii gnahlardr ki onlar, dorunun ...... olan Hatalardr. Dilenci Hata etti kelimesi ile (Hatal) kelimesi arasndaki farka iaret ederek ...... gnah olan ve gnah olmayan ey hakkndadr. ...... ise, ancak gnah ynndedir.airin u sz bu manadandr. Ey Rabbimiz bize bir ykleme sznde drt yorum vardr : 1- ........ kelimesi, yerine getirmeye g yetirmeyeceiniz bir sz ile demektir.bn Abbas, Mcahid ve Katadenin grleridir.

2- Yani bizi maymunlara ve hnzrlara evirme demektir.Bu Atann grdr. 3- Bu, kendisinden tvbe ve Keffaret bulunmayan bir gnahtr.Bunu bn Zeyd sylemitir. 4- ....... kelimesi ar yk demektir.Bu Malik ve Rebinin grleridir. Rabia der ki: Bizden ncekilere yklediin gibi Yani srailoullarna kendilerini ldrme ile ilgili olarak ykledii eylerde demektir Bizim gcmzn yetmedii ilerden bizi sorumlu tutma :Burada iki gr vardr: 1- srailoullarna yklenen eylerden gcmzn yetmedikleriyle. 2- Gcmzn yetmedii azapla Bizi affet, bizi bala, bize ac.nk sen bizim mevlamzsn. Burada iki yn vardr: 1- Sen bizim malikimizsiniz. 2- Sen bizim dostumuz ve yardmcmzsn. Kafir kavme kar bize yardm et.Ata b.Es-Saibin, Said b. Abbas demitir ki:Resul Rabbinden kendisinden indirilene iman etti. ayeti indiinde Ey Rabbimiz ma firetinizi niyaz ederiz szne varnca Cenab-Hak : Sizi baladm buyurmu Ey Rabbimiz! unutursak veya ha taya dersek bizi hesaba ekme (Yarla). ksm okununca Cenab Hak Sizi hesaba ekmem buyurmu, Ey Rabbimiz!Bizden ncekilere yklediin gibi bize de ar bir ykleme ksm okununca zerinize bir yk yklemem . Ey Rabbimiz!Bizim gcmzn yetmedii ilerden bizi sorumlu tutma ksm okununca Cenab Hak:Size bir yk yklemeyeceim buyurmu Bizi affet ksm okununcaCenab Hak Sizi affettim buyurmu Bizi bala ksm okununca, Cenab Hak Size merhamet ettim buyurmu Kafir kavimlere kar bize yardm et ksm okununca Cenab Hak Size yardm ettim buyur mu tur. Merved b.Abdullah Ukbe b.Amirin yle sylediini rivayet etmitir :Resulullah (s.a.v.)n yle sylediini iittim Bakara sresinin sonundaki bu iki ayeti okuyun.Zira Cenab Hak onlar arn altndan bana vermitir. Ebu Said el-Hudri de Resulullah (s.a.v.)n yle sylediini rivayet etmitir:Kendisinde Bakarann zikredildii sre Kurann adrdr.Onu renin, zira onun renilmesi berekettir.Onu terketmek ise hasrettir.Ona Batalalar g yetiremez buyurdu. Batalar kimlerdir? denilince Sihirbazlardr buyurdu.