-1-

LUC BRGIN

BDY NAUKI
Zapoznani geniusze ich droga przez mk

Tytu oryginau: Irrtmer der Wissenschaft. Verkannte Genies, Erfinderpech und kapitale Fehlurteile 1997 Mnchen

Wydawnictwo Prokop Warszawa 1998

-2-

Christian Morgenstern Niemoliwy fakt

Palmstrm, czowiek ju niemody, na zakrcie pewnej drogi do statecznie sobie idc przez auto sta si prawie inwalid. Jak to moliwe rzek wstajc i nadal ch do ycia majc jakby nieszcz byo mao, e i to si jeszcze stao? Trzeba by oskary pastwo: ze przepisy, oszukastwo? Czy kierowcy pozwolenie dano wrcz przez przeoczenie? A moe stanowi prawo: piractwo nie jest zabaw. Sysze sentencj byoby mio: Czy te kierowcy wolno byo...? Nasz Palmstrm, cay w kompresach, niezmordowanie grzebie w kodeksach: i wie wkrtce, e t drog Auta jedzi ju nie mog! Jaki wniosek std wypywa: tylko we nie rzecz moliwa. Trzeba wic zapisa w rejestr: czego nie wolno, to nie jest.

-3-

SPIS TRECI:

PODZIKOWANIE WSTP I. POKONANIE PRZESZOCI 1. Outsider psuje zabaw: Sensacyjne odkrycie w piramidzie Cheopsa
Zaskakujce znalezisko Rzut oka wstecz Nienaukowa pogo za sensacj? Gantenbrink kontratakuje Mylce wypowiedzi Archeologiczny skandal

II. ZAPOZNANI GENIUSZE 1. Zamieszanie w wiey z koci soniowej: Przeomowe dokonania w medycynie, ktrych nikt nie chcia zaakceptowa
Niewielkie ukucia, olbrzymie dziaanie Tajemniczy go Wypowiedzenie wojny medycznym autorytetom Intrygi Oglne oburzenie Sztandarowy przykad: Semmelweis Zmowa akademikw Jenner i Harvey l ukony Otwarta wymiana ciosw Semmelweis w szpitalu psychiatrycznym Spisek? Lister dokonuje przeomu Historia lubi si powtarza Tezy Freuda: To sprawa dla policji I tak si niczego nie nauczyli

2. Docignici przez rzeczywisto: Historia doktryn z dziedziny fizyki

Newton inicjuje rewolucj Dziesi rozpraw krytycznych Farsa z eterem Einstein wytycza nowe cieki Co to znaczy komplementarny? Niedoceniona praca doktorska Tragiczne wydarzenie Rozszczepienie atomu Stan faktyczny: eksperymenty na ludziach Czy udao si wytworzy antygrawitacj?

3. W krzyowym ogniu krytyki: Alfred Wegener i teoria przesuwania si kontynentw

Dramat na lodowej pustyni Teraz chodzi o ycie! Historyczna dygresja Majaczenie w gorczce Straszliwe cierpienia i delikatna amputacja Przykre przebudzenie Bdne prognozy

4. Kosmiczne rnice: Wyprawa w wiat peen znakw zapytania

Sensacyjny rkopis Kto jest kompetentny? Gdy spada deszcz kamieni Mobilizacja sceptykw Woda na Ksiycu? Nowe dane, nowe pytania Paskudne neutrina Wielki mur Kopotliwa sprawa: staa Hubble'a Stae czy niestae?

5. Wymiana i wyszydzona: Barbara McClintock i jej skaczce geny

Zakonnik przeciera szlaki Manowce eugeniki Skaczce geny Alternatywne metody recept na sukces Pne uznanie Wysoce nieprzyzwoita propozycja Upadek dogmatw

III. PECH WYNALAZCW 1. Trudnoci z metrem biecym: Natchnieni wynalazcy, ktrzy wyprzedzili wasn epok
Ubezwasnowolnienie barona Ofiara swoich czasw Benz i jego diabelskie wozy Uciliwe ograniczenia prdkoci Pierwsza motorwka Jedyne wyjcie: samobjstwo Kto naprawd wynalaz samochd?

2. Historia pewnej udrki: Wynalezienie maszyny parowej

Upadek dogmatu Krtka wizyta w szpitalu dla obkanych Na scen wkracza szybkowar Sprzeciwy Watt dokonuje przeomu Stephenson w krzyowym ogniu pyta Nie milknca krytyka O czowieku, ktry urzeczywistni swoje marzenie

3. Gdy marzenia staj si rzeczywistoci: Czowiek zdobywa niebo

Kopoty prekursorw Spadochron na pierwszych stronach gazet Postp Tajemnicza dziaalno Szalony hrabia Historyczne dokonanie dwch braci Spr wok Weisskopfa

4. Odwieczny problem - perpetuum mobile: Robert Mayer formuuje prawo zachowania energii

-4-

Brak zdolnoci patentowej Puszczanie krwi a zasada zachowania energii Mnstwo nieuzasadnionych pogldw Spnione uznanie Robert Groll: geniusz czy szarlatan?

5. Nie koczcy si dramat: Bojkotowane wynalazki wspczesnoci

Potencja twrczy Ciki kryzys Urzdnicza blokada Skandaliczne protesty Pna rehabilitacja Zbdne linie napowietrzne? Umieranie lasw Cudowny filtr, ktrego nikt nie zna

IV. KRYZYSOWY NASTRJ 1. Zmierzch specjalistw: le si dzieje w pastwie nauki

Manipulowanie danymi Naukowa partanina I autorytetom nieobce jest oszustwo Kto ocenia rzeczoznawcw? Milczenie profesjonalistw O handlarzach tytuami i faszywych doktorach Roczny obrt 100 milionw marek

2. Nowy pocztek: Kilka uwag o nauce przyszoci

Zdolno pojmowania Wyciganie konsekwencji

ANEKS: Dokumenty BIBLIOGRAFA INDEKS NAZWISK

-5-

PODZIKOWANIE
Autor chciaby podzikowa wszystkim osobom i instytucjom, zachcajcym go do pracy nad t ksik i sucym cennymi informacjami. Na szczeglne wyrnienie zasuguj: H. Beck, Werner Berends, Ulrich Dopatka, Flughistorische Forschungsgemeinschaft Gustav Weisskopf, Algund Eenboom, Rudolf Gantenbrink, Helmut Kaiser, Hansjrg Ruh, Laro Schatzer i Richard Vetter. Luc Brgin

-6-

WSTP
Gdyby Mona Liza chciaa wzi udzia we wspczesnym konkursie piknoci, synny umiech szybko zniknby jej z twarzy. Sytuacja naukowcw minionych stuleci take nie byaby atwa. Gdyby obecnie chcieli udowodni sw ogln wiedz, szybko zrozumieliby co, o czym kiedy nieomal nie mieli odwagi pomyle: obiektywizm sprawdza si jedynie w kontekcie historycznym. Dopiero teraz uwiadomilimy sobie, jak szybko zmieniaj si w nauce ukady odniesienia. Nigdy wczeniej nie byo tak widoczne, e to, co dzi nazywamy powszechnie obiektywnym poznaniem, ju jutro moe okaza si subiektywn opini. Spoeczestwo ma skonno do mniej lub bardziej bezkrytycznego przyjmowania naukowych opinii tylko dlatego, e pady one z ust wyksztaconych osb. w stan utrzymuje si ju zbyt dugo. Poza tym zawodowe pojedynki autorytetw tocz si zwykle przy drzwiach zamknitych i przecitny czowiek nic o nich nie wie. Tak byo zawsze, ale w rezultacie spoeczestwo a z braku krytyki z zewntrz nierzadko take sami naukowcy utosamia naukowe modele z dokadnym odbiciem rzeczywistoci. Istot tego problemu uwiadomiem sobie w 1994 roku jako go programu publicystycznego szwajcarskiej telewizji. Pewien specjalista w dziedzinie lotw kosmicznych wyjani, e potencjalne podre midzygwiezdne s z gry skazane na niepowodzenie: ogranicza je prdko wiata. Prdkoci nadwietlne perorowa z oskarycielsko uniesionym palcem to czysta utopia i nie maj adnych podstaw naukowych. Poruszanie si z prdkoci nadwietln jest po prostu niemoliwe. Dodajmy: dzi. Ale co bdzie jutro, pojutrze albo za sto lat? Nic nie yje krcej od tak zwanych naukowych faktw, nic nie jest bardziej zudne ni przepowiednie dotyczce rozwoju technologii. Gdy w 1946 roku w Filadelfii w niektrych domach nagle spado napicie, poniewa po wieloletnich przygotowaniach w pobliskim laboratorium uniwersyteckim uruchomiono wreszcie pierwszy komputer, ENIAC, badacze wpadli w eufori. Mimo e monstrum to zajmowao powierzchni 140 metrw kwadratowych i wayo 30 ton, nic nie byo w stanie zmci radoci jego twrcw. Bd co bd mzg elektronowy potrafi wykona pi tysicy operacji dodawania na sekund, co w owych czasach byo prdkoci wprost niewyobraaln... Opracowujc ENIAC zdobyto dowiadczenia, ktre pozwol w przyszoci konstruowa mniejsze i prostsze maszyny, napisa w dzienniku Prisma zachwycony Paul Bellac, kontynuujc rwnie entuzjastycznym tonem: Ale nigdy nie uda si zbudowa elektronicznych maszyn liczcych, ktre byyby szybsze od ENIAC-a. Po pidziesiciu latach kwitujemy te historyczne sowa pobaliwym umieszkiem. Znany z odwanych pogldw, zmary niestety autor ksiek naukowych, Jacques Bergier, te nie docenia moliwoci komputeryzacji. Na pocztku lat siedemdziesitych uzna, e stworzenie maszyn translacyjnych jest po prostu niemoliwe, poniewa kula ziemska jest zbyt maa, aby pomieci tak rozbudowane i pojemne systemy. Obecnie kade dziecko wie, e dobry program tumaczeniowy zajmuje jeden CD-ROM. Ludzie maj widocznie skonno do przedwczesnego i negatywnego oceniania perspektyw rozwojowych pewnych dziedzin nauki. Niektre rewolucyjne odkrycia lub idee przez lata bojkotowano i zwalczano tylko dlatego, e dogmatycznie nastawieni luminarze nauki nie umieli odrzuci swych ulubionych, cho przestarzaych i skostniaych idei i przekona. Jednym sowem: Niemoliwe! hamowali postp nauki, a przykadami mona dosownie sypa jak z rkawa: Gdy w XVIII wieku Antoine-Laurem de Lavoisier zaprzeczy istnieniu flogistonu niewakiej substancji, ktra wydziela si w trakcie procesu spalania i w ktr wierzyli wszyscy
-7-

wczeni chemicy i po raz pierwszy sformuowa teori utleniania, wiat nauki zatrzs si z oburzenia. Observations sur la Physique, czoowy francuski magazyn naukowy, wytoczy przeciwko Lavoisierowi najcisze dziaa, a pogldy uczonego upowszechniy si dopiero po zaartych walkach. Gdy w 1807 roku matematyk Jean-Baptiste Joseph de Fourier wystpi przed Parysk Akademi Nauk z wykadem na temat przewodnictwa cieplnego w obwodzie zamknitym i wyjani, e kad funkcj okresow mona przedstawi w postaci nieskoczonej sumy prostych funkcji okresowych (sinus, cosinus), wsta Joseph-Louis de Lagrange, jeden z najwybitniejszych matematykw tamtej epoki, i bez ogrdek odrzuci t teori. A poniewa przeciwko Fourierowi wystpili take inni synni uczeni, np. Pierre-Simon de Laplace, Jean-Baptiste Biot, Denis Poisson i Leonhard Euler, musiao min sporo czasu, zanim uznano donioso jego odkrycia. Obecnie nie mona sobie wyobrazi matematyki i fizyki bez analizy Fouriera. Gdy w latach czterdziestych XIX wieku John James Waterston, nieznany mody fizyk, przedstawi brytyjskiemu Towarzystwu Krlewskiemu swj rkopis, dwaj recenzenci nie pozostawili na nim suchej nitki. Gdyby w 1891 roku fizyk i pniejszy laureat Nagrody Nobla John William Rayleight nie odnalaz oryginalnego rkopisu w archiwach tej szacownej instytucji, na prno szukalibymy w podrcznikach fizyki nazwiska Waterstona. A to wanie on by pierwszym badaczem, ktry sformuowa tak zwan zasad ekwipartycji energii dla specjalnego przypadku. W 1892 roku Rayleight napisa: Bardzo trudno postawi si w sytuacji recenzenta z 1845 roku, ale mona zrozumie, e tre artykuu wydaa mu si nadmiernie abstrakcyjna i nie przemwiy do niego zastosowane obliczenia matematyczne. Mimo to dziwi, e znalaz si krytyk, wedug ktrego: Cay artyku to czysty nonsens, ktry nie nadaje si nawet do przedstawienia Towarzystwu. Inny opiniujcy zauway: [...] analiza opiera si co przyznaje sam autor na cakowicie hipotetycznej zasadzie, z ktrej zamierza on wyprowadzi matematyczne omwienie zjawisk materiaw sprystych [...]. Oryginalna zasada wynika z przyjcia zaoenia, ktrego nie mog zaakceptowa i ktre w adnym razie nie moe suy jako zadowalajca podstawa teorii matematycznej. Gdy pod koniec XIX wieku Wilhelm Conrad Rntgen, odkrywca promieni, bez ktrych trudno sobie wyobrazi wspczesn medycyn, opublikowa wyniki swoich bada, musia wysu-cha wielu krytycznych komentarzy. Nawet wiatowej sawy brytyjski fizyk lord Kelvin okreli promienie rentgenowskie mianem sprytnego oszustwa. Friedrich Dessauer, profesor fizyki medycznej, w czasie wykadu wygoszonego 12 lipca 1937 roku na uniwersytecie w szwajcarskim Fryburgu powiedzia w odniesieniu do odkrycia Rntgena: Nadal widz sceptykw wykrzykujcych: Niemoliwe!. I nadal sysz prorokw, wielkie autorytety tamtych lat, ktrzy odmawiali promieniom rentgenowskim jakiegokolwiek, take medycznego, znaczenia. Gdy Werner von Siemens, twrca elektrotechniki, zaprezentowa przed Scientific Com-munity teori adunku elektrostatycznego przewodw zamknitych i otwartych, wywoa fal gwatownych sprzeciww. Pocztkowo nie wierzono w moj teori, poniewa bya sprzeczna z obowizujcymi w tamtych czasach pogldami, wspomina Siemens w autobiografii wydanej pod koniec XIX wieku. Podobnych przey dowiadczy William C. Bray z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley, gdy w 1921 roku poinformowa o zaobserwowaniu oscylujcej okresowo reakcji chemicznej. W 1987 roku w fachowym czasopimie Chemical and Engineering News ukaza si artyku R. Epsteina, ktry napisa, e amerykaski uczony zosta wymiany i wyszydzony, bo reakcja taka wydawaa si niepodobiestwem. I cho odkrycie Braya potwierdzono w teorii i w praktyce, to musiao upyn pidziesit lat, nim uznano znaczenie jego pracy. Studenci rzadko maj okazj zetkn si z podobnymi przykadami, poniewa naukowcy, jak wszyscy inni ludzie, przejawiaj osobliw skonno do zapominania o rozmaitych wpadkach, z jakimi na przestrzeni lat musiaa si upora ich dyscyplina wiedzy. Z dumnie wypit piersi sprzedaj uczniom histori nauki jako pasmo nieustajcych sukcesw. Wstydliwie przemilczaj opowieci o walkach, ktre poprzedzaj wielkie przeomy. Niniejsza ksika powicona jest wanie niechlubnym przykadom dramatw, ktre rozegray si w wiecie nauki na przestrzeni dziejw. Informacje o pomykach i bdnych ocenach rozmaitych
-8-

dokona albo pomija si milczeniem, albo opisuje w kilku zawoalowanych zdaniach. Historyczne wypadki maj nam uwiadomi, jak szybko mog si zaama pozornie niezbite doktryny lub pogldy pojmowane niegdy jako przeomowe i jakimi, czsto wtpliwymi, strategiami i metodami si posugiwano, aby zdeprecjonowa i zniszczy prowokacyjne idee. Gdyby udao mi si ponadto uczuli czytelnikw na czasy wspczesne i cho troch przetrze szlaki, ktre maj nas zaprowadzi w dwudziesty pierwszy wiek, bdzie to jak najbardziej zamierzone dziaanie. Nawet dzi przestarzae pogldy i klapki na oczach niektrych specjalistw uniemoliwiaj postp, a definitywnie udowodnione fakty przysaniaj nam przyszo.

-9-

I. POKONANIE PRZESZOCI
Podstawow cech naukowego dyskursu jest to, e sprzeciw wobec jakiej nowej tezy staje si tym gwatowniejszy, im bardziej odbiega ona od obowizujcych doktryn, stwierdzia kiedy Evelyn Fox, historyk i filozof. I rzeczywicie, wiat nauki czsto reaguje na nowe idee i odkrycia bardzo nerwowo, a nawet nienawistnie, poniewa uczone autorytety nie chc si zmieni i sprzedaj nam swoje spekulacje i ideologie jako definitywnie udowodnione fakty. Gdy pojawiaj si informacje kwestionujce owe fakty, natychmiast staj si one niewygodne. Pierwsz reakcj jest ich ignorowanie. Jeli ten zabieg nie odniesie skutku, podwaa si zawodowe kompetencje ich autorw Jest to tym atwiejsze, e gosiciele nietradycyjnych i niekonserwatywnych pogldw nie nale do doborowego grona luminarzy nauki. Kto chce si wdrapa na akademicki Olimp, musi grzecznie klepa pacierze obowizujcych idei. A kto po wielu latach trudu i znoju dotrze wreszcie na sam szczyt, dwa razy si zastanowi, nim zaryzykuje utrat z trudem wywalczonej pozycji i podejmie prb goszenia prowokacyjnych pogldw. Z wyjtkowego konserwatyzmu syn egiptolodzy. Sol w oku s im spekulacje na temat wieku piramidy Cheopsa, bo przecie od dawna wiadomo, e gigantyczny kamienny monument wzniesiono ok. 2500 roku prz. Chr., za panowania faraona Cheopsa. Przeprowadzone niedawno przez znanych przyrodnikw badania metod 14C, ktrych wyniki zaprezentowano w 1986 roku na midzynarodowym sympozjum w Lyonie, poruszyy rodowisko. Okazao si bowiem, e Wielka Piramida jest o wiele wiekw starsza, ni zakadano, a taka rnica wymagaaby przeredagowania wielu podrcznikw. Niewygodna sprawa! Jak si zachowa kwiat archeologii? Po prostu przemilcza niewygodne dane. Gdy monachijski inynier Rudolf Gantenbrink chcia poinformowa o wynikach swoich bada w piramidzie Cheopsa i podzieli si egiptologiczn sensacj stulecia, dzwonki alarmowe w gowach ekspertw rozdzwoniy si goniej ni kiedykolwiek przedtem. Podjli byskawiczn decyzj, aby zdyskredytowa odkrycie, i tak rozpocza si jedyna w swoim rodzaju naukowa farsa...

- 10 -

1. Outsider psuje zabaw: Sensacyjne odkrycie w piramidzie Cheopsa

Duga historia odkry pena jest objaww arogancji i nietolerancji, ktre doprowadzay do nieustannego wydawania bdnych opinii i odpowiadaj za to, e w konfrontacji z nowymi i genialnymi ideami nasze naukowe autorytety nieomal zawsze si kompromituj. Rolf Schaffranke, inynier

Zaskakujce znalezisko
Egipt, 1993 rok. Na zlecenie Niemieckiego Instytutu Archeologicznego w Kairze (DAI) monachijski inynier Rudolf Gantenbrink za pomoc niewielkiego, zdalnie sterowanego robota dokonuje przegldu poudniowego szybu piramidy Cheopsa, ktry cignie si w gr od Komory Krlowej. Gantenbrink stwierdzi, e korytarz jest o wiele duszy, ni podaje literatura. Zainstalowana w robocie kamera zarejestrowaa na kocu szybu kamienn pyt z dwoma miedzianymi obiciami. To bya prawdziwa sensacja. Kilkumilimetrowa szczelina pod pyt sugerowaa, e by moe znajduje si tam nie odkryta dotychczas pusta przestrze. Gantenbrink poruszy niebo i ziemi, aby mc kontynuowa badania tajemniczej konstrukcji architektonicznej, ale na prno. Od czasu jego odkrycia wstrzymano wszystkie prace badawcze zwizane z t spraw. Do tej pory kr najrozmaitsze domysy o powodach tej decyzji. Bez wtpienia podstawowa przyczyna tkwi w tym, e wspczesna wiedza o piramidzie Cheopsa nie dopuszcza istnienia jakichkolwiek nieznanych pustych pomieszcze. Bd co bd egiptolodzy, a przede wszystkim nestor badaczy piramid i szef DAI, profesor Rainer Stadelmann, ju dawno z dum zakomunikowali, e Wielka Piramida zostaa przebadana, wymierzona wzdu i wszerz i nie kryje absolutnie adnych tajemnic. Poza tym niespodziewane znalezisko wznowio dyskusje nad staroarabskimi przekazami o bogato zdobionych tajemnych komorach, ktre zbudowali konstruktorzy piramidy. Nie musz chyba dodawa, e nauka uznaa te doniesienia za wytwr fantazji jakiego bajkopisarza. Przypuszczenie graniczce z pewnoci, e mogaby si tam znajdowa komora, tak bardzo zaszokowao wszystkich zainteresowanych, e najchtniej powstrzymaliby jakiekolwiek dalsze badania, powiedzia Gantenbrink w wywiadzie, ktrego udzieli w 1994 roku mojemu koledze, publicycie i znawcy Egiptu, Michaelowi Haase. Od dawna odrzucano istnienie nie znanego dotychczas pustego pomieszczenia, a tu nagle okazao si, e by moe trzeba bdzie zmieni t opini.

Rzut oka wstecz

Historia odkrycia, dokonanego przez Gantenbrinka, siga 1990 roku, kiedy to Egipski Departament Zabytkw zleci DAI zainstalowanie w Komorze Krlewskiej urzdzenia wentylacyjnego. W 1992 roku, rwnoczenie z pracami montaowymi, ktre zreszt nie trway zbyt dugo, Rudolf Gantenbrink rozpocz na zlecenie DAI badanie szybw w Komorze Krlowej. Ale w
- 11 -

poowie marca 1993 roku, gdy zblia si do koca pracy w poudniowym szybie, Stadelmann odmwi dalszej wsppracy i, co za tym idzie, oficjalnego poparcia DAI. Gantenbrink postanowi kontynuowa prace na wasn rk, poniewa projekt cakowicie zawadn jego wyobrani. Starania zostay nagrodzone: 22 marca robot dotar do koca korytarza, gdzie natkn si na dziwn, pokryt metalem pyt, ktra na jaki czas uniemoliwia dalsze badania. Gantenbrink zwin obz i wrci do Monachium. Poniewa DAI nie raczya poinformowa wiata o jego odkryciu, przesa cz materiau filmowego dwm autorom: Robertowi Bauvalowi i Grahamowi Hancockowi, ktrzy przekazali dokumentacj brytyjskim mediom. Kilka dni pniej o sensacyjnym odkryciu pisano na pierwszych stronach gazet, a spekulacje na temat tajemnej komory obiegy wiat. Jedynie szef DAI Stadelmann nie chcia zaakceptowa oglnego entuzjazmu: To bzdura!, prbowa dementowa prasowe informacje. Z pewnoci nie ma adnych innych komr...

Nienaukowa pogo za sensacj?

Latem 1994 roku wysaem do profesora Stadelmanna faks z prob, aby wyjani mi powody wyranego braku zainteresowania kontynuowaniem prac w szybie. 30 sierpnia nadesza odpowied z Kairu, ktr w imieniu nieobecnego profesora przysa dr Cornelius von Pilgrim. Kamie odkryty przez robota pana Gantenbrinka na kocu poudniowego korytarza spad na ziemi w czasie budowy piramidy. Nie usunito zawalidrogi i po prostu j obmurowano. Bez wtpienia nie s to ruchome drzwi. Wykluczone, aby znajdowaa si za nim jakakolwiek komora. Poza tym Egipski Departament Zabytkw nie wstrzyma prac w ostatniej chwili. Planowane zbadanie i zmierzenie korytarza zakoczyo si z chwil dotarcia do ostatniego kamienia. Piramida Cheopsa nie kryje adnych tajemnic, innego zdania mog by jedynie mistycy piramid. Z naukowego punktu widzenia nie istniej inne komory grobowe lub skarbce, a wszelkie spekulacje na ten temat su jedynie nienaukowej pogoni za sensacj.

Gantenbrink kontratakuje
Sprawa nie dawaa mi spokoju, wic w czerwcu 1995 roku spotkaem si z Rudolfem Gantenbrinkiem, aby opowiedzia mi o kulisach caej historii. Dostaem od niego zgod na zarejestrowanie rozmowy na tamie. Panie Gantenbrink, co pan sdzi o licie Pilgrima i jego stwierdzeniu, e piramida Cheopsa zostaa gruntownie zbadana? Waciwie brakuje mi sw. Kto, kto uparcie twierdzi, e nie ma potrzeby prowadzenia dalszych bada, po prostu kamie. Oto jak wyglda sytuacja: Dokonalimy odkrycia, nad ktrym w normalnych okolicznociach nie byoby adnej dyskusji. Jedyne, co mona stwierdzi, to to, e trzeba kontynuowa badania. W tym wypadku caa historia przerodzia si nieomal w wojn religijn, co oczywicie jest bdem. Skoro wolno mi doj jedynie do pewnego punktu i ani kroku dalej, poniewa grozi to obaleniem dotychczasowej wiedzy, sprawa staje si jeszcze bardziej wtpliwa! W takim razie w czym upatruje pan przyczyn powcigliwej reakcji DAI? Pierwotnie chodzio o czysto wizualne zbadanie szybw. Pomys z wentylacj pojawi si o wiele pniej, gdy dostalimy ju zezwolenie. Uwaga skupia si na mnie, poniewa w chwili dokonania odkrycia nie mielimy jeszcze prawdziwej zgody. Oznacza to, e oficjalnie nie mielimy prawa robi tego, co tam robilimy. I to zdaje si by problem, poniewa w normalnych okolicznociach powinnimy natychmiast zgosi swoje odkrycie odpowiednim
- 12 -

wadzom. Wedug sw Stadelmanna, on sam podj si zaatwienia sprawy. Jeli jednak wierzy rozmaitym artykuom zamieszczonym w egipskiej prasie, to nawet po czterech tygodniach od zakoczenia prac o znalezisku nie wiedzia ani szef Departamentu Zabytkw, ani minister kultury! Nie jestem w stanie szczegowo wyjani, co poszo nie tak, poniewa nie widziaem i nie podpisywaem kontraktu na wykopaliska. Nie wiem zatem, co si za tym kryje, ale wydaje mi si, e co zego. W kadym razie rzucono mnie prasie na poarcie, poniewa atwo byo przewidzie, e odkrycia nie uda si utrzyma w tajemnicy. Poza tym nie rozumiaem, po co ta caa konspiracja. W jednym z wywiadw profesor Stadehnann nazwa pana piramidalnym fantast. Jak pan odbiera takie wypowiedzi? Uwaam, e dyskwalifikuj czowieka takiego formatu i pokazuj wyranie, jakim jest naukowcem. To przecie jasne, e dziki podobnym opiniom wszyscy inni archeolodzy zostali postawieni w sytuacji, w ktrej z przyczyn naukowo-politycznych nie bd mogli ze mn dalej wsppracowa, nawet jeli dobrze mnie znaj. W omawianym wywiadzie Stadelmann sugerowa, jakoby tamten projekt konkurowa czasowo i finansowo z innymi planami, a to przecie nieprawda: do kontynuowania pracy nie jest mi potrzebna adna pomoc. Poza tym sprawa jest ju wstpnie sfinansowana. Mimo to Stadelmann utrzymuje, e trzeba by przez ni odoy na bok jakie bardzo wane przedsiwzicia, na przykad usuwanie skutkw niszczenia rodowiska naturalnego. To kompletny nonsens, poniewa rodki, jakie mamy, wystarczyyby na dokadniejsze zbadanie pnocnego szybu, ostatniej nie poznanej jeszcze czci Wielkiej Piramidy.

Mylce wypowiedzi
Wzburzenie Gantenbrinka jest zrozumiae. Nawet artyku o zbadanym przez niego korytarzu, zamieszczony w czasopimie wydawanym przez Niemiecki Instytut Archeologiczny, zosta bez wczeniejszego porozumienia tak przeredagowany jzykowo, e jego tre bez trudu dawaa si dopasowa do hipotez Stadelmanna. A s to hipotezy, z ktrymi Gantenbrink bd co bd technik z wyksztacenia nie moe si zgodzi bez zastrzee. Stadelmann to bez wtpienia sawa w swojej dziedzinie, wyjani. Niestety musz mu odmwi zdolnoci rozumienia procesw technicznych, co zreszt nie naley do zada filologa. Ale w takim razie nie powinien si wypowiada na ten temat. W kocu ja nie mieszam si w sprawy stricte archeologiczne! Kto, kogo zainteresowaa ta sprawa, moe sign do oryginalnego artykuu Gantenbrinka opublikowanego w czasopimie G.R.A.L. (nr 6/1994), do ktrego wydawca Michael Haase doczy szczegow list nawet najmniejszych, ale zmieniajcych sens wypowiedzi zmian wprowadzonych przez redakcj Mitteilungen des Deutschen Archologischen Instituts. Z rwn precyzj berliski publicysta udokumentowa jzykowe i merytoryczne szachrajstwa w artykule Stadelmanna, ktre zgrabnie wprowadzaj w bd laika. Chciabym tu zacytowa krytyczny wniosek Haasego: Jako dziennikarzowi zajmujcemu si nauk, trudno mi zrozumie, dlaczego manipulowano wypowiedziami i ocenami eksperta. Przeredagowano zarwno fragmenty stricte techniczne, jak i te, ktre dotyczyy konstrukcji budowli. W rezultacie nie zaznajomiony z tematem czytelnik otrzyma czciowo zmienione i znieksztacone informacje o okolicznociach sprawy i faktycznych wynikach przeprowadzonych bada. Narzuca si wniosek, e zamieszczone w artykule techniczne oceny Gantenbrinka zdaj si nie pasowa do modelu interpretacyjnego, na ktrym opieraj si zainteresowani archeolodzy i redaktorzy.

Archeologiczny skandal
15 sierpnia 1995 roku telewizyjny magazyn Spiegel-TV zaskoczy widzw informacj, e
- 13 -

kanadyjska firma Amtex przejmuje wraz z DAI i Egipskim Departamentem Zabytkw projekt zbadania szybu Gantenbrinka. W licie prezesa Amtex-u Petera Zuuringa z 14 lipca 1995 roku do redakcji telewizji bya nawet mowa o bezporednim otwarciu komory. (Poniewa sprawa wydaa mi si interesujca, wysaem do Amtexu list i 22 sierpnia 1995 roku nadesza odpowied, w ktrej posuono si identycznym sformuowaniem.) Najwyraniej osoby zainteresowane piramid postanowiy zignorowa zdobyte wczeniej dowiadczenia i zacz od zera, ale tym razem bez Gantenbrinka. Z punktu widzenia nauki to cakowity nonsens, podsumowa trafnie te zabiegi Gantenbrink, gdy zadzwoniem do niego po emisji wspomnianego programu. Wedug pierwszych informacji Amtex zamierza wydrze korytarzowi jego tajemnic kilofami. C za beztroska decyzja. Pytam tylko: Po co konstruowaem tak drogiego i skomplikowanego robota, skoro rwnie dobrze mona si posuy motem? Mog jedynie powtrzy, e rozmawiaem z Egipcjanami, ktrzy niedwuznacznie dali mi do zrozumienia, e mam kontynuowa badania. W 1996 roku nikt ju nie mwi o kilofach. Za to 31 marca Egyptian Gazette poinformowaa czytelnikw, e Egipcjanie zamierzaj wyjani tajemnic korytarza uywajc w tym celu wasnego robota. Stadelmann nie mg lub nie chcia potwierdzi tej sensacji. 30 kwietnia 1996 roku dostaem od niego faks, w ktrym napisa, e chwilowo nie planuje si wznowienia prac, poniewa trzeba wykona pilniejsze badania, ktrych celem jest ratowanie zabytkw staroytnoci. Poza tym nikt mnie nie pyta ani te nie poinformowa, e DAI i Amtex bd wsplnie pracowa w piramidzie. Wadze egipskie take nie ujawniy takiego zamiaru i nie wyday zezwolenia. Co innego twierdzi Stadelmann w wywiadzie udzielonym Torstenowi Sasse, gdzie win za opnianie prac badawczych zrzuci na Egipcjan: Strona egipska odebraa nam koncesj i poinformowaa mnie, e Departament Zabytkw postanowi samodzielnie kontynuowa badania. (Wywiad wyemitowano 4 kwietnia 1996 roku w ramach audycji stacji ARD Kontraste.) Dr Mohamed Nur el Din, sekretarz generalny Egipskiego Departamentu Zabytkw, zdementowa t wypowied: Zatrzymanie robt byo decyzj DAI. Jeli zo wniosek o kontynuowanie prac, to naturalnie si nim zajmiemy''. Czas na nieweso konkluzj: Naukowe przepychanki trwaj ju prawie trzy i p roku, opniajc prace nad wyjtkowym znaleziskiem archeologicznym, ktre moe mie kolosalne znaczenie dla historiografii egiptologicznej. Jeli nic si nie zmieni, to by moe Rudolf Gantenbrink podzieli los wielu znanych nie tylko z historii niekonwencjonalnych mylicieli, ktrych nazwiska stay si symbolami znaczcych przeomw w nauce. Zanim jednak uznano i doceniono donioso ich dokona, zarzucano im brak fachowoci i czsto przez dziesitki lat musieli znosi ignorancj lub kpiny oficjalnej nauki.

- 14 -

II. ZAPOZNANI GENIUSZE

Zapoznani geniusze rodzili si od pocztku dziejw. Galileusz jest jedynie najwybitniejszym przedstawicielem licznego grona naukowych pionierw i indywidualistw, ktrzy na przestrzeni minionych stuleci zostali zmuszeni do milczenia. Niedocenieni geniusze zainteresowali profesora Hansa Schadewaldta, emerytowanego dyrektora Instytutu Historii Medycyny Uniwersytetu Heinricha Heinego w Dsseldorfie. Bdc znawc historii medycyny, ju dawno zauwayem, e w wielu wypadkach na skutek najrozmaitszych trudnoci nie poznano si na wartoci licznych, dosownie podanych na tacy odkry i e musiao min wiele lat, a nawet wiekw, zanim doczekay si one sprawiedliwej oceny, potwierdzi w skierowanym do mnie licie z 1995 roku. Profesor Schadewaldt tumaczy przyczyny tej sytuacji panujcymi w danym okresie warunkami, a take nieciekawymi ukadami personalnymi na wydziaach uniwersyteckich. Jestem pewien, e nawet obecnie moe doj do tego, e jakie doniose odkrycie nie zastanie natychmiast zaakceptowane. W innym miejscu profesor napisa: Nawet najznamienitszym naukowcom, ktrych prace kierowane s przed opublikowaniem do recenzentw, zdarza si popeni bd merytoryczny, ktry pniej trzeba sprostowa, co czsto wymaga niezwykle mudnej pracy. Dzieje si tak, poniewa w wielu wypadkach ostateczne uznanie lub odrzucenie jakiej hipotezy czy si z przeprowadzeniem nowych bada i analiz. Na pytanie, czy czciow win za taki stan rzeczy ponosi take system, Schadewaldt odpowiedzia powcigliwie: Nie sdz, eby zmiana w funkcjonowaniu struktur akademickich przyniosa popraw tej bezspornie godnej poaowania sytuacji. Zdaniem profesora znacznie istotniejsz rol odgrywa tak zwane naukowe szczcie: Czy odkrywca publikuje swoj prac u odpowiedniego wydawcy? Czy spotyka na swej drodze mecenasw lub ludzi o otwartych umysach, ktrzy natychmiast pojm znaczenie jego odkrycia i bd go popiera? C, nie zadowala mnie taka argumentacja, podobnie jak uspokajajce frazesu o rzekomo znikomej liczbie podobnych incydentw, poniewa nie tylko rodowisko nauki zdaje si by w peni wiadome faktu, i mimo oglnego postpu system zabrn w lep uliczk. Starania naukowcw skupiaj si obecnie gwnie na ugruntowywaniu obowizujcych prawd. Poszukiwanie prawdy zmienio si w poszukiwanie pewnoci. Niekonwencjonalne pogldy i kreatywno s coraz mniej podane. Jest to tym bardziej godne poaowania, e tam, gdzie wszechwadnie panuj wycznie z gry akceptowane pogldy i tradycyjne postawy, rzadka dochodzi do znaczcych odkry i przeomowych dokona. Z perspektywy czasu nietrudno te zauway, e wielu pionierw, ktrzy odnieli sukces, musiao utorowa sobie drog kosztem wielkich osobistych wyrzecze. Najwyszy czas wycign odpowiednie wnioski z przeszoci.

- 15 -

1. Zamieszanie w wiey z koci soniowej: Przeomowe dokonania w medycynie, ktrych nikt nie chcia zaakceptowa
Propagujc jak teori wystarczajco dugo, przekazujemy j pokoleniom studentw jako kanon, ktry z czasem urasta do rangi dogmatu, a nawet niekwestionowanego odbicia rzeczywistoci. Thomas von Randow, publicysta naukowy

Niewielkie ukucia, olbrzymie dziaanie

Zaburzenia snu mona leczy akupunktur skutecznie i bez wystpienia skutkw ubocznych. To zaskakujce stwierdzenie nie pochodzi z ogoszenia zachwalajcego kontrowersyjn medycyn alternatywn. Zaczerpnem je z komunikatu dla prasy wydanego 17 czerwca 1996 roku przez Szwajcarski Fundusz Narodowy, ktrego celem jest midzy innymi popieranie bada naukowych. Fundusz Narodowy przej patronat nad badaniami w grupie czterdziestu ochotnikw cierpicych na bezsenno. Oddajmy gos kierujcemu projektem dr. Hamidowi Montakabowi: Pacjentw podzielono na dwie grupy. Pierwsz poddawano terapii akupunktur. W trakcie trzech do piciu seansw terapeuta stymulowa igami wybrane punkty na meridianach (kanaach energetycznych, w ktrych, wedug medycyny chiskiej, gromadzi si w ciele energia yciowa). Punkty na meridianach okrelano indywidualnie dla poszczeglnych pacjentek i pacjentw. Osoby z drugiej grupy nakuwano w punktach obojtnych, obok meridianw. Oto wynik eksperymentu: Reakcja pierwszej grupy na t wykpiwan przez oficjaln medycyn metod leczenia bya bardzo pozytywna. U wielu pacjentw bezsenno ustpia. W drugiej grupie nie odnotowano korzystnych zmian. Nawet zudne przekonanie chorych, e s poddawani fachowej akupunkturze, nie przywrcio im snu, podsumowa Montakab. Przeprowadzone pod kierunkiem Montakaba badania s czci programu Szwajcarskiego Funduszu Narodowego dotyczcego medycyny komplementarnej. Niedoceniana przez nauk i wadze medycyna komplementarna musiaa caymi latami funkcjonowa w cieniu, podsumowa przedstawiciel Funduszu dr Franois Kstli, ktry zauway konieczno propagowania programu medycyny alternatywnej. Obecnie jest ona tolerowana, ale na pewno nie akceptowana. Mona jedynie mie nadziej, e dziki intensywnym staraniom nauki lepiej zrozumiemy kompleksowe metody leczenia. Ta pomylna, cho spniona decyzja to ukon w stron filozofii pewnego lekarza, ktry prawie piset lat temu za spraw porywczego temperamentu i bezkompromisowego podejcia do zawodu musia na eb na szyj ucieka ze Szwajcarii. Nieprzejednanie broni cisego powizania wiedzy ksikowej z przekazywan ustnie tradycj medycyny ludowej, a poza tym sam j skutecznie praktykowa. A to bardzo si nie podobao jego przywizanym do tradycji kolegom po fachu...

- 16 -

Tajemniczy go
Doktor cudotwrca pojawi si na ulicach Bazylei w XVI wieku. Wygldem niczym si nie rni od zwykego wonicy, z wyjtkiem noszonego dumnie u boku olbrzymiego oburcznego miecza. Przybysz szybko zdoby saw znakomitego medyka, a bazylejczycy szeptali na jego widok: To ten synny Theophrastus. Jego graniczce nieomal z cudem osignicia budziy podziw i najwysze powaanie. I zaiste, niezwyka bya to posta i nadzwyczajny lekarz. Uwielbiany i powszechnie szanowany przez prostych ludzi, pozostawi pisma, w ktrych przewidzia wiele pniejszych dokona i odkry medycyny. Dopiero teraz nauka zaczyna mu przyznawa nalene, cho spnione o ponad czterysta lat miejsce. Otoczony legend Paracelsus, bo takie sobie nada imi, zosta obwoany przez znamienitego psychoanalityka Carla Gustava Junga, jedn z wielkich postaci Renesansu, ktrej umys nadal pozostaje dla nas zagadk. [...] Upatrujemy w nim pioniera nie tylko medycyny chemicznej, lecz take psychologii empirycznej i terapii psychologicznej. Kim jednak by Paracelsus i co waciwie robi w Bazylei?

Wypowiedzenie wojny medycznym autorytetom

Theophrastus Bombastus Aureous von Hohenheim, bo tak brzmiao jego pene nazwisko, urodzi si pod koniec 1493 roku w Einsiedeln w Szwajcarii. Jego ojciec by niemieckim lekarzem, matka Szwajcark. W 1513 roku mody Theophrastus podj studia medyczne na uniwersytecie w Ferrarze (Wochy). Po ich ukoczeniu prowadzi ycie wdrownego lekarza. W 1524 roku Paracelsus zacz praktykowa w Salzburgu. W 1527 roku dotar przez Strasburg do Bazylei, gdzie powoano go na stanowisko lekarza miejskiego. Sytuacja polityczna Bazylei bya wwczas bardzo pogmatwana. Znawca ycia i dziea Paracelsusa, doktor Hans Karcher: W czasach zbliajcej si reformacji magistrat i uniwersytet nie pozostaway ze sob w dobrych stosunkach. Doszo wic do tego, e mianowanie Paracelsusa odbyo si bez wiedzy fakultetu medycznego. W ten oto elegancki sposb chytrzy rajcowie uniknli dyskusji z gronem bazylejskich profesorw, ktrzy bez wtpienia zaprotestowaliby przeciwko awansowi medycznego reformatora. A poniewa lekarz miejski od dawna mia prawo prowadzenia wykadw na uniwersytecie, urzdnicy upiekli dwie pieczenie na jednym ogniu i uznali spraw za zaatwion. Paracelsus pojawi si w Bazylei wicie przekonany, e bdc profesorem poprowadzi wykady dla studentw. Mianowanie przepenio go entuzjazmem, poczu przypyw nowych si: Tutaj na pewno bdzie mona co zrobi! Spotka modych, zainteresowanych suchaczy, ktrych myl nie zostaa jeszcze skaona skostniaymi dogmatami. Wkrtce wybuch pierwszy skandal. Paracelsus prowadzi niektre wykady po niemiecku, a nie, jak to byo w powszechnym zwyczaju, po acinie. Moim zamiarem jest wyuszczenie powinnoci prawdziwego lekarza, i to po niemiecku, tak aby kady mg mnie zrozumie. Kierowa si dewiz: dowiadczenie i wasne pogldy w miejsce powoywania si na autorytety. Studenci dzikowali mu na swj wasny sposb przybywajc tumnie na wykady, ale koledzy uniwersyteccy nie kryli niezadowolenia w obliczu tak wielkiej zuchwaoci i braku szacunku, ktre przeczyy pielgnowanej przez nich tradycji. W pomiennym pimie z 5 czerwca 1527 roku Paracelsus wyuszczy bazylejczykom swoje pedagogiczne credo: [...] chcemy j [medycyn przyp. aut.] oczyci z najciszych bdw, nie okazujc przywizania do regu starcw, lecz wycznie do tych, ktre zdobylimy z natury rzeczy i wasnych przemyle i ktre okazay si skuteczne po wielu prbach i dowiadczeniach. Kady wie, e wikszo dzisiejszych lekarzy wyrzdzia chorym najstraszliwsze szkody stosujc si
- 17 -

niewolniczo do sw Hipokratesa, Galena, Awicenny i innych, jak gdyby ich sowa rwne byy wyroczni Apollina, ktrej brzmienia nie wolno zmieni nawet odrobin. Z woli boej mona doj w ten sposb do tytuu doktora, ale nigdy nie bdzie si prawdziwym medykiem. Warunkiem bycia lekarzem nie jest tytu i dar wymowy, znajomo obcych jzykw czy lektura licznych ksiek [...], lecz najgbsze poznanie istoty rzeczy i tajemnic natury, ktre rwnowa wszystko inne [...]. Pragnc urzeczywistni cho cz wasnej metody nauczania, codziennie [...] w czasie dwch godzin praktycznej i teoretycznej nauki lekarskiej bd z najwiksz pilnoci i ku poytkowi suchaczy publicznie wyjania podrczniki medycyny wewntrznej i chirurgii, ktrych sam jestem autorem. Podrczniki te nie s wyebrane z ksig Hipokratesa, Galena lub innych, lecz przekazuj to, czego nauczyli mnie najwiksi nauczyciele dowiadczenie i wasna praca. Praktyka i rozwaania su mi za dowd, nie za powoywanie si na autorytety. [...] Aby troch unie zason tajemnicy, mog [...] powiedzie, e nie ma u mnie mowy o kompleksji i podstawowych sokach, od ktrych wywodzi si bdnie wszystkie choroby, o czym wiemy z dawnych dzie, a czym tumaczy si lekarzom choroby, ich przyczyny, krytyczne dni etc. [...] Wyrokowa za bdziecie mogli dopiero po wysuchaniu Theophrastusa.

Intrygi
Niewygodny wywrotowiec nie idzie na aden kompromis. W walce z tradycyjnymi pogldami posuwa si a do publicznego spalenia medycznych dzie propagatorw konserwatywnej szkoy. W odpowiedzi uniwersytet w Bazylei zabrania mu wstpu do sali wykadowej, odbiera prawo promocji i wyklucza z fakultetu. Midzy fakultetem i bazylejsk rad miejsk rozgorza prawniczy spr, ktrego stron by Paracelsus, gwatownie sprzeciwiajcy si niesprawiedliwym restrykcjom. Udao mu si nawet spowodowa cofnicie zakazu, ale gosy zawistnikw stay si przez to jeszcze goniejsze. Koledzy coraz czciej nazywali go szyderczo cudownym uzdrowicielem i szarlatanem. Poznajc pisma i pogldy Paracelsusa, trudno nam uwierzy w taki ogrom ignorancji. Miaoby si ochot skwitowa wszystko umiechem, gdyby nie pami o dramatycznym zakoczeniu caej tej historii. Pozyskujc do wsppracy kilku studentw, fakultet medyczny zredagowa pismo polemiczne, w ktrym naczelnego medyka miasta nazwano ordynarnie Cacophrastusem [ Caco (ac.) wyprnia si, oddawa ka (przyp. red. pol.).], nie wspominajc o bardziej wulgarnych sformuowaniach. Gdy jeden z kanonikw odmwi Paracelsusowi umwionej zapaty za skuteczne wyleczenie swoich przypadoci, miarka si przebraa. Paracelsus wszcz proces i przegra. W gniewie tak bardzo obrazi radcw Bazylei, e musia liczy si z powanymi konsekwencjami. W lutym 1528 roku, po jedenastu zaledwie miesicach, Theophrastus von Hohenheim zosta zmuszony do pospiesznej ucieczki za granic.

Oglne oburzenie
Zmiemy sceneri. Mamy rok 1892. Wsaty mczyzna w kwiecie wieku patrzy z dum w oczy swej modej ony: Przynie mi najlepszy surdut. Ogaszajc tak doniose odkrycie, trzeba wyglda schludnie! Carl Ludwig Schleich (1858-1919) jest pewien, e odnis sukces. Po raz pierwszy w historii medycyny udao mu si opracowa metod znieczulania okrelonych obszarw ludzkiego ciaa. Opracowa uyteczn alternatyw stosowanej dotychczas oglnej narkozy, ktra wymagaa podania pacjentowi przed operacj porzdnej dawki chloroformu. Bez wtpienia chloroform dobrze spenia swoje zadanie, ale od dawna byo wiadomo, e wywo- 18 -

uje czsto niebezpieczne skutki uboczne, na przykad uszkodzenie wtroby. Metoda Schleicha, zwana dzi znieczuleniem miejscowym, miaa to wszystko zmieni. Jej skuteczno potwierdziy dowiadczenia na wielu pacjentach, nadszed wic czas, aby zainteresowa ni wiat medyczny. W opublikowanej w 1920 roku autobiografii Schleich wspomina: W kwietniu wystpiem na kongresie chirurgw. Trzymajc w doni rkopis, wszedem na podium. Sala bya pena. Zaczem spokojnie czyta, protokolant stenografowa. [...] Kiedy doszedem do sw: Uwaam, e z ideowego, moralnego i karnoprawnego punktu widzenia nie ma adnych podstaw do stosowania niebezpiecznej narkozy tam, gdzie wystarcza ta metoda, zapanowao oglne oburzenie, ktre tak mn wstrzsno, e niewiele brakowao, ebym upad. Von Bardeleben [przewodniczcy kongresu przyp. aut.] dugo potrzsa dzwonkiem uciszajc sal. Kiedy si troch uspokoio, powiedzia: Szanowni koledzy! Gdy kto miota nam w twarz takie argumenty, jakie znalazy si w konkluzji prelegenta, mamy prawo odstpi od wyznawanej przez nas zasady niepoddawania niczyich sw krytyce i dlatego pytam zgromadzonych: Czy ktokolwiek jest przekonany o prawdziwoci przedstawionych tu argumentw? Jeli tak, prosz unie rk! (C to za bezsens, gosowa za lub przeciw prawdziwoci jakiego odkrycia?) Nikt nie podnis rki! Stanem przed podium. Chciaem powiedzie: Panowie! Prosz, przyjrzyjcie si tej sprawie. W kadej chwili jestem gotw udowodni, e mam racj. Nie kamaem! Krzyknem: Prosz o gos! Nie!, zagrzmia von Bardeleben, ciskajc byskawice spod zmarszczonych gronie brwi. Wzruszyem ramionami i wyszedem.

Sztandarowy przykad: Semmelweis

Ale to jeszcze nic w porwnaniu z przeyciami wgierskiego lekarza Ignaza Semmelweisa. Jego los jest znamienny i tragiczny zarazem: czowiek, ktry odkry przyczyny gorczki poogowej, sam zmar w 1865 roku na zakaenie krwi. Skaleczy si w czasie rozpaczliwej walki z pielgniarzami zakadu psychiatrycznego, do ktrego skierowali go jego przeciwnicy. Ale nie uprzedzajmy wypadkw. Ignaz Semmelweis przyszed na wiat 1 lipca 1818 roku jako trzeci z szeciu synw dobrze sytuowanej rodziny kupieckiej. Po skoczeniu gimnazjum modzieniec zdecydowa si studiowa medycyn. Studia ukoczy z powodzeniem w 1844 roku, chocia ju wwczas mia ambiwalentny stosunek do teoretycznej strony bada. Semmelweis by czowiekiem czynu i miao mu to pniej przynie wymierne korzyci. Czuj, e tylko w wizieniu mgbym czyta te pachnce trocinami podrczniki, skary si ojcu jeszcze jako student i doda: I to pod warunkiem, e bybym skazany na doywocie! wieo upieczony lekarz przyj posad asystenta w pewnej wiedeskiej klinice. I to wanie tutaj zobaczy co, co stao si punktem zwrotnym w jego naukowym yciu: poonice umierajce masowo na zoliw gorczk. mier matek wkrtce po urodzeniu dziecka bya problemem znanym we wszystkich szpitalach tamtej epoki. Nikt nie potrafi wyjani przyczyny tak zwanej gorczki poogowej. Wrd lekarzy kryo wprawdzie wiele teorii, ale aden z podejmowanych rodkw zaradczych nie by skuteczny. W 1847 roku Semmelweis, wwczas asystent, zbulwersowa wiedeskie rodowisko medyczne prowokacyjn i szokujc hipotez, e za dramatyczne wypadki mierci poonic odpowiadaj nie jakie nieokrelone czynniki sprawcze, lecz sami lekarze! Punktem wyjcia rozwaa Semmelweisa bya mier doktora Jacoba Kolletschki, profesora medycyny sdowej, ktry w czasie autopsji skaleczy si w palec noem sekcyjnym i wkrtce potem zmar na zakaenie krwi, ktre byskawicznie zaatakowao cay organizm. Sekcja zwok Kolletschki ujawnia te same objawy co u zmarych na gorczk poogow kobiet. Wgierski lekarz ujrza nagle z ca jaskrawoci fakty, ktrych dotd nie potrafi skojarzy. Semmelweis zapisa: Dniami i nocami przeladowa mnie obraz choroby profesora Kolletschki i z du doz pewnoci musiaem uzna identyczno schorze, na ktre umar Kolletschka i tak wiele poonic. [...] Przyczyna choroby profesora bya znana: rana od noa sekcyjnego zostaa
- 19 -

zanieczyszczona fragmentami tkanek pochodzcych ze zwok. mier wywoaa nie rana, lecz to, e dostay si do niej zanieczyszczenia. [...] Postawiem sobie pytanie: Czy osobom, ktre umary na identyczn chorob, take wprowadzono do ukadu naczyniowego fragmenty tkanek z martwych cia. Semmelweis nie musia si dugo zastanawia, aby w peni poj okrutn prawd: Poniewa pracownicy kliniki mieli regularny kontakt ze zwokami i mimo cigego mycia rk czsto czuo si od nich trupi zapach, tu wanie musiaa lee rzeczywista przyczyna zakae. Semmelweis wyda pracownikom polecenie, aby przed przystpieniem do badania pacjentw dezynfekowali rce wapnem chlorowanym. Metoda okazaa si skuteczna: w krtkim czasie umieralno na jego oddziale spada z dwunastu do dwch procent. Semmelweis poinformowa o swym odkryciu rodowisko lekarskie, midzy innymi profesora Ferdinanda Hebr, redaktora Zeitschrift der k.u.k. Gesellschaft der rzte zu Wien.

Zmowa akademikw
W 1847 roku, w grudniowym numerze magazynu, Hebra poinformowa szczegowo o epokowym odkryciu. W artykule pt. Nadzwyczaj istotne dowiadczenia w dziedzinie etiologii wystpujcej w izbach porodowych zakanej gorczki poogowej wezwa rodowisko lekarzy, aby wnieli swj wkad do potwierdzenia lub odrzucenia obserwacji Semmelweisa. W kwietniowym numerze z 1848 roku Hebra powrci do tematu: To w najwyszym stopniu znaczce odkrycie, godne stan u boku Jennerowskiej szczepionki przeciw ospie, zostao z powodzeniem wykorzystane nie tylko w niezliczonych izbach porodowych. Pochlebne gosy potwierdzajce prawdziwo teorii Semmelweisa nadeszy take z zagranicy. [...] Aby jednak zdoby absolutn pewno, uprasza si wszystkich zwierzchnikw zakadw pooniczych o przeprowadzenie stosownych prb i przysanie pozytywnych lub negatywnych wynikw do redakcji niniejszego czasopisma. Na razie wszystko wygldao dobrze. Wprawdzie na skutek wewntrznych konfliktw Semmelweis przesta by asystentem, lecz nadal wierzy w zdrowy rozsdek i z optymizmem oczekiwa zwycistwa nauki. Nie uwaa nawet za konieczne, aby nada swojemu odkryciu wikszy rozgos. Wystarczao mu, e dalsze badania potwierdz suszno jego odkrycia. Jak si pniej okae, bya to taktyka fatalna w skutkach. W rzeczywistoci nic si nie zmienio, naukowy przeom nie nadszed. Mao tego, wikszo lekarzy zareagowaa z najwyszym oburzeniem. Semmelweis nie usysza ani pochwa, ani sw uznania. Zaoenie, e sami lekarze odpowiadaj za tragiczne wypadki mierci pacjentw, wydawao si zgoa absurdalne. Medycy zorganizowali wic regularn nagonk na koleg, a fala szyderstw i krytyki spywaa na niego ze wszystkich moliwych stron. 15 maja 1850 roku Semmelweis wystpi przed Wiedeskim Towarzystwem Lekarskim i punkt po punkcie odpar zarzuty swoich przeciwnikw. Udao mu si nawet zyska przychylno saw medycznych, ale niewiele to pomogo. Wrogowie wgierskiego lekarza publikowali coraz to nowe naukowe uzasadnienia prawdziwoci swoich kontrargumentw. Szczegln aktywno na tym polu wykazywali dwaj oponenci: praski profesor F.W. Scanzoni i poonik Kiwisch von Rotterau, profesor z Wrzburga. Zdaniem pierwszego przyczyn gorczki poogowej byo zwyrodnienie krwinek, co prowadzi do zakcenia rwnowagi skadnikw plazmy krwi. Drugi za upatrywa czynnika sprawczego we wpywach atmosferycznych. W 1855 roku pewien uznany wiedeski profesor zada sobie nawet trud zestawienia tuzinw kursujcych wwczas w wiecie medycznym hipotez o etiologii gorczki poogowej. Znajdziemy wrd nich teorie, od ktrych wos si jey na gowie: wzburzenia uczu, bdn diet, dugotrwae pragnienie, przegrzane pomieszczenia, przezibienia, a nawet stche powietrze. Ale to jeszcze nie wszystko: specjalista bowiem, ktry doszuka si zalenoci midzy omawian chorob i zbyt wysokimi parapetami, sam zaoy sobie bazesk czapk! Absurdalnymi teoriami o przyczynach gorczki poogowej, ktre wymylano tylko po to, aby
- 20 -

zdyskredytowa budapeszteskiego profesora i zmusi go do milczenia, mona wypeni cae tomy, zapisa w 1943 roku biograf Semmelweisa, Robert Kertesz, zwracajc uwag na wyniki, jakie uzyskaa komisja medyczna powoana przez uniwersytet w Paryu: Profesor Auber przedoy raport, z ktrego wynika, e kady z trzynastu rzeczoznawcw mia na ten temat odmienn opini: wspominali o wywoujcej gorczk skazie ropnej, o skadzie krwi, chonce biakowej. Chcc wyjani przyczyny gorczki poogowej, wynajdywali dwiczne fachowe okrelenia i byli zgodni tylko w jednym punkcie: jednogonie odrzucili nauki Semmelweisa.

Jenner i Harvey l ukony

Nieustajce ataki rodowiska lekarskiego staway si dla Semmelweisa uciliwe. Coraz czciej porwnywa walk o uznanie swojej teorii z istn drog przez mk, jak przeszli niegdy jego koledzy po fachu, Edward Jenner (1749-1823) i William Harvey (1578-1657). W 1796 roku Jennerowi jako pierwszemu udao si opracowa skuteczn szczepionk przeciw ospie. Decydujcego rozwizania dostarczyy mu wieloletnie obserwacje wskazujce, e osoby, ktre choroway na znacznie mniej gron krowi osp, staj si odporne na osp prawdziw. Bezzwocznie wysa wyniki swoich obserwacji do Towarzystwa Krlewskiego w Londynie. Ale sir Joseph Banks, jego przewodniczcy, okaza cakowity brak zainteresowania odkryciem i poradzi zawiedzionemu lekarzowi, eby tak dalece prowokacyjnymi opiniami nie naraa na szwank swej reputacji naukowca. Jenner by zmuszony wydrukowa i popularyzowa swoj prac na wasny koszt. Potrzeba byo jednak lat, aby wiat medycyny pozna si na jej prawdziwej wartoci, do czego przyczyniy si gwatowne dyskusje i spory, jakie toczono w rodowisku nauki. Droga innego Brytyjczyka, Williama Harveya, odkrywcy krwiobiegu, rwnie nie bya usana rami. Gdy w 1628 roku opublikowa prac, a raczej skromn broszur, Exercitatio anatomica de motu cardis et sanguinis in animalibus (wiczenie anatomiczne o ruchach serca i krwi u istot ywych), wiat medykw zatrzs si z oburzenia, bo Harvey mia czelno sprzeciwi si naukom Galena, wedug ktrego yy i ttnice przenosz w ciele czowieka dwa niezalene od siebie rodzaje krwi. Co ciekawe, jeszcze w 1650 roku na uniwersytecie w Bolonii kandydaci na lekarzy musieli zdystansowa si na pimie od pogldw Harveya. Rwnie uznane medyczne autorytety wypowiaday si negatywnie o nowej teorii. Postanowilimy grzmia kategorycznie Jean Riolan Modszy, synny lekarz francuski strzec Galenowskiej sztuki leczenia w jej niezmienionym ksztacie, zarwno w sferze fizjologicznej, jako nauki o powstawaniu krwi, jak i w sferze obejmujcej wiedz o chorobach.

Otwarta wymiana ciosw

Od czasu opublikowania prac Jennera i Harveya mino wiele dziesitkw lat. Mona by zatem sdzi, e lekarze wycignli nauki ze zbyt pospiesznych wnioskw swoich poprzednikw. W kadym razie Ignaz Semmelweis by niepoprawnym optymist i w 1861 roku wbrew wszystkiemu i wszystkim postanowi wyda swoj przeomow prac o przyczynach gorczki poogowej. Wszystko potoczyo si jednak inaczej, ni oczekiwa: zamiast doprowadzi do utsknionego przeomu w dziedzinie zwalczania tej choroby, publikacja zmobilizowaa tylko przeciwko niemu jeszcze wiksz rzesz antagonistw. Semmelweis, ktry w swym ojczystym kraju awansowa na profesora, czu bezgraniczny zawd. Przepeniony zoci szykowa retoryczny kontratak, trwonic resztki energii i siy yciowej w zacitych dyskusjach. W 1862 roku zredagowa liczcy sobie 92 strony List otwarty do wszystkich profesorw poonictwa, w ktrym rozpaczliwie prbowa odwie kolegw od stosowania przestarzaych metod utrzymywania higieny, ktre w rezultacie powodoway mier tysicy poonic:
- 21 -

Kto ponosi win za to, e po pitnastu latach od odkrycia wiedzy o profilaktyce gorczka poogowa nadal szerzy prawdziwe spustoszenie? Nikt inny jak tylko profesorowie poonictwa [...]. Wielu z nich uznao prawdziwo mojego odkrycia, a nawet stosowao je z dobrymi wynikami. o czym wiadczy mniejsza umieralno na ich oddziaach. Nie s oni jednak wystarczajco uczciwi, aby przyzna si do tego publicznie. Jeli profesorowie nie zaczn wkrtce przekazywa uczniom mojej nauki, zwrc si do potrzebujcych pomocy ludzi i powiem: Ojcze, czy wiesz, co oznacza wezwanie do twojej ony poonika lub poonej? Jest to rwnoznaczne z naraeniem ycia jej i nie narodzonego jeszcze dziecka!

Semmelweis w szpitalu psychiatrycznym

W sierpniu 1865 roku gazety zawiadomiy o mierci Semmelweisa. Jak do tego doszo? Wedug oficjalnych danych, zaamany daremnoci swoich wysikw popada w obd. Wreszcie umieszczono go w jednej z wiedeskich klinik psychiatrycznych, gdzie niedugo potem zmar. Przyczyn mierci bya niewielka rana cita, powstaa w wyniku samookaleczenia. Wgierski lekarz Georg Sillo-Seidl, nie usatysfakcjonowany oficjalnym komunikatem, postanowi doj prawdy. W 1977 roku opublikowa wyniki prywatnego ledztwa i dziki temu poznalimy przynajmniej cz wydarze sprzed ponad stu lat. Od pocztku uwag Sillo-Seidla zaprztaa zagadka sprzecznych informacji, krcych po mierci Semmelweisa. Nie byo zgody nawet co do tego, w jakiej klinice i na co umar kontrowersyjny lekarz. Mao tego, podawano rne daty zgonu! W publikacjach pojawiay si rozmaite protokoy z sekcji zwok i rozbiene diagnozy. Niezgodnoci powstay za spraw wiedeskich wadz, ktre uporczywie odmawiay zainteresowanym badaczom dostpu do historii choroby Semmelweisa. Wszystko wskazuje na to, e aden historyk medycyny nie widzia autentycznych dokumentw. Pozostaway im jedynie oglnie dostpne materiay z drugiej rki, ktrych podstawow wad byo to, e sporzdzono je wiele lat po mierci Semmelweisa. Uporzdkowanie gmatwaniny wydarze wymagao od Sillo-Seidla sporej dozy uporu i detektywistycznej przenikliwoci. Niezmordowanie sa listy do kompetentnych urzdnikw, przeprowadza wywiady i spdza cae dnie w zakurzonych archiwach uniwersyteckich. Bywao, e zniechcony nosi si z zamiarem zaprzestania poszukiwa, a pewnego dnia karta si odwrcia: krte dziennikarskie cieki doprowadziy go wreszcie, jako pierwszego czowieka z zewntrz, do ponurej historii choroby Semmelweisa. Dokumenty pozwoliy mu upora si z wieloma plotkami i niczym nie usprawiedliwionymi przypuszczeniami, ktre przez te wszystkie lata kryy po wiecie.

Spisek?
Czytajc akta Sillo-Seidl zwrci szczegln uwag na bardzo nacigan diagnoz lekarsk: symptomy rzekomej choroby psychicznej Semmelweisa byy nader niejasne i w adnym razie nie stanowiy podstawy do umieszczenia go w szpitalu psychiatrycznym. Dociekliwy lekarz poj wreszcie, e ma przed sob dowd autentycznego spisku: Semmelweis i jego rewolucyjne odkrycie stanowili zagroenie dla wiata lekarskiego, siali niepokj i budzili niesmak. Zapalczywo, z jak wyzywa swoich przeciwnikw od mordercw, i bezkompromisowe wystpienia w imi prawdy wyprowadziy ich w kocu z rwnowagi. Postanowili dziaa. Znakomitym pretekstem do ostatecznego rozprawienia si z wichrzycielem byy wyrane oznaki zmczenia i wyczerpania Semmelweisa. Chciabym nadmieni, e zebrane przez Sillo-Seidla dowody nie potwierdzaj jednoznacznie teorii spisku i niektrzy mog je przyj z rezerw. Faktem jest, e po opublikowaniu swojej pracy
- 22 -

Semmelweis trafi do szpitala psychiatrycznego na podstawie niezgodnego z prawd rozpoznania i zmar wkrtce na zakaenie krwi. Analizujc teksty rdowe Sillo-Seidl doszed jednak do wniosku, e dotychczasowe biografie podaj bdn informacj: Semmelweis nie skaleczy si sam, lecz zosta zraniony w czasie wciekej szamotaniny ze stranikami szpitala dla psychicznie chorych. Jak do tego doszo? Okratowane okna natychmiast uzmysowiy mu, gdzie si naprawd znajduje, prbowa uciec i wtedy wanie doszo do rkoczynw. Skandaliczne zachowanie personelu jest tym bardziej oburzajce, e najwyraniej nikt nie zaj si ciko rannym pacjentem. Sillo-Seidl napisa: Nie ma wskazwek, e ordynator wyda jakiekolwiek polecenia lub przeprowadzi badania. Wida nikt nie chcia przyj odpowiedzialnoci za wypadek. W historii choroby nigdzie nie pojawia si nazwisko lekarza! rodowisko mogo odetchn z ulg. Niewygodny wichrzyciel nareszcie przesta by zagroeniem.

Lister dokonuje przeomu

Krtko po mierci Semmelweisa na scen wkroczy brytyjski chirurg Joseph Lister (1827-1912). W 1867 roku opublikowa on prac, w ktrej niezalenie od Semmelweisa doszed do identycznych wnioskw. Lister postulowa, aby przed przystpieniem do zabiegw chirurgicznych koniecznie dezynfekowa rce i narzdzia. W przeciwiestwie do prac poprzednika jego apel spotka si z ywszym oddwikiem. Wikszo leksykonw podaje, e twrc antyseptyki (nauki o niszczeniu czynnikw zakanych w ranach lub na instrumentach medycznych) by wanie Joseph Lister. Trzeba jak najszybciej skorygowa ten bd, tym bardziej e w 1967 roku woski profesor G. P. Arcieri stwierdzi, i wczeniej problemem odkaania zaj si Woch Enrico Bottini (1835-1903), ktry przela swoje myli na papier ju w 1866 roku, czyli na rok przed Listerem. Nie musz chyba dodawa, e obaj doszli do identycznych wnioskw.

Historia lubi si powtarza

Droga krzyowa, jak musia przej Semmelweis, nie jest w historii wyjtkiem i myli si ten, kto myli, e naukowa ignorancja wobec nowinek medycznych to pie przeszoci. Historia lubi si powtarza, czego przykadem dowiadczenia Lawrence'a Cravena, opisane w 1994 roku przez Spiegla: O tym, e aspiryna zmniejsza krzepliwo krwi, wiedzia, zaledwie p wieku po wprowadzeniu jej na rynek, doktor Lawrence Craven z Kalifornu. Bdc praktykujcym lekarzem, obserwowa, jak dugo utrzymuje si krwotok u pacjentw, ktrym usun powikszone migdaki. Stwierdzi, e osoby, ktre bray swj ulubiony rodek przeciwblowy, aspiryn, krwawiy o wiele duej. U tych, ktrzy jej nie przyjmowali, krwawienie ustawao szybko. Craven wycign z tego odpowiednie wnioski i od 1950 roku wszystkim chorym zagroonym zawaem serca zaleca regularne przyjmowanie okrelonych dawek aspiryny. Rozcieczona krew przepywaa nawet przez zwone naczynia wiecowe, dziki czemu nie tworzyy si skrzepy, przyczyna zawau serca. W pniejszym okresie Craven podawa aspiryn take pacjentom zagroonym udarem mzgu, z rwnie pozytywnym skutkiem. Wyniki swoich bada opublikowa w pimie lekarskim, ale przeszy one bez echa. W 1956 roku metoda zapobiegania chorobom wiecowym przez podawanie aspiryny zmara mierci naturaln razem z jej twrc. Trzydzieci trzy lata pniej Craven doczeka si spnionego uznania: sawny American College of Chest Physicians zaleci profilaktyczne podawanie aspiryny i to w takich samych dawkach, jakie stosowa kalifornijski praktyk...
- 23 -

Tezy Freuda: To sprawa dla policji

Sigmund Freud (1856-1939), austriacki psychiatra i neurolog, to kolejny uczony, ktry po opublikowaniu swoich teorii spotka si z gwatownym sprzeciwem rodowiska lekarskiego. W 1962 roku Ernest Jones, bliski przyjaciel Freuda, wyda biografi twrcy psychoanalizy. Szczegowo udokumentowa w niej ordynarne ataki, jakie przypuszczano na synnego psychiatr przed I wojn wiatow. Oto kilka przykadw: Gustav Aschaffenburg stwierdzi w maju 1906 roku podczas sympozjum w Baden-Badem e metoda Freuda w wikszoci przypadkw jest za, w wielu wtpliwa, a we wszystkich zbyteczna. Na corocznym zjedzie Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego w Baltimore w grudniu 1909 roku Boris Sidis przyczy si do gosw sprzeciwu i mwi o obkanej epidemii freudyzmu, ktra szerzy si w Ameryce. Na kongresie niemieckich neurologw i psychiatrw, ktry odbywa si w 1910 roku w Hamburgu, profesor Wilhelm Weygandt, tajny radca medyczny, uderzajc gronie pici w st tumaczy zagniewany, e tezy Freuda to nie jest temat do dyskusji na spotkaniu naukowym, lecz sprawa dla policji. 12 lipca 1909 roku synny neurolog, profesor H. Oppenheim, opublikowa w Berliner Klinischen Wochenschrift artyku, w ktrym pomstowa na prace Freuda jako na nowoczesn form czarnej magii. 4 kwietnia 1912 roku neurolog Allen Starr zniesawi Freuda przed sekcj neurologiczn nowojorskiej Akademii Medycznej, nazywajc go wiedeskim rozpustnikiem, co odnosio si oczywicie do hipotez zwizanych z yciem seksualnym czowieka. W wielu pracach Freud wypowiada si cho czasem tylko porednio na temat reakcji swoich oponentw. W rodowisku naukowym, stwierdzi w 1925 roku, nie powinno by miejsca dla obaw przed nowym. Nauka, wiecznie niedoskonaa i niedostpna, jest zdana na to, aby oczekiwa zbawienia w nowych odkryciach i pogldach. Zdaniem Freuda, sceptyczna postawa jest wprawdzie jak najbardziej zrozumiaa i usprawiedliwiona, cho sceptycyzm charakteryzuje si niekiedy dwiema nieoczekiwanymi cechami: Ostro sprzeciwia si wszelkim nowociom, z szacunkiem chronic to, co ju zna i w co wierzy. Zadowala si samym odrzuceniem, zanim cokolwiek zbada. I tak odsania swoj prawdziw natur prymitywnej reakcji na to, co nowe, a jednoczenie znajduje w niej wasne usprawiedliwienie.

I tak si niczego nie nauczyli

O tym, e lekarze po dzi dzie niczego si nie nauczyli od synnego kolegi, wiadczy przykad australijskiego lekarza Barry'ego Marshalla. Ot w latach osiemdziesitych omieli si on propagowa tez o zalenoci midzy bakteriami i wystpowaniem wrzodw odka. Tym samym zakwestionowa powszechnie uznawan teori, e przyczyn tej choroby s uwarunkowania psychiczne i sposb odywiania. Po raz kolejny rodowisko lekarskie wyrazio gwatowne oburzenie, bo przecie udowodniono, e w odku adna bakteria nie ma nawet cienia szansy na przeycie. Synny magazyn Lancet odmwi opublikowania Pracy Marshalla. Odwany Australijczyk nie zaprzesta bada. Bakteri (nazwan potem Heliobacter pylori) odkryt w zaatakowanych prbkach tkanek pacjentw umieci w specjalnej poywce i doda bizmut, ktry j zniszczy. W caej sprawie tkwi jednak pewien haczyk, bo zadowalajce wyniki uzyskiwano tylko w warunkach laboratoryjnych. Wielu wrzodowcw, leczonych bizmutem, miao nawroty choroby. Marshall odkry niemal przypadkiem, e dopiero kombinacja bizmutu i antybiotykw osta- 24 -

tecznie likwiduje cierpienia pacjentw. Najprawdopodobniej cz bakterii zagniedaa si w bonie luzowej odka, gdzie, niedostpne dla bizmutu, bez problemu mogy si dalej rozmnaa. Dodatkowe leczenie antybiotykami definitywnie wyeliminowao mikroby (a wraz z nimi wrzody, skutki ich aktywnoci). We wrzeniu 1983 roku Marshall zaprezentowa wyniki swoich bada na midzynarodowej konferencji mikrobiologw w Brukseli. Okolicznoci nie bardzo mu sprzyjay: by modym, nie znanym nikomu lekarzem i musia przekona do swojej teorii wiatowe sawy medyczne. Nadrabiajc entuzjazmem chcia zwrci ich uwag na odkrycie, ktre zdawao si mie niewiele wsplnego ze zdrowym rozsdkiem. Reakcja obecnych bya atwa do przewidzenia: jedni umiechali si szyderczo, inni za gono wyraali swoje niezadowolenie z referatu Marshalla. Wrd suchaczy znajdowa si midzy innymi dr Martin Blaser, dyrektor Wydziau Chorb Zakanych Vanderbilt University School of Medicine: Pomylaem, e facet po prostu zwariowa, tumaczy dziesi lat pniej swoj reakcj na teori Marshalla dziennikarzom czasopisma The New Yorker. Bakterie yjce w odku? Miesicami albo nawet latami? Przecie wiadomo, e ten wanie organ ma za zadanie niszczenie bakterii! Rwnie dr David Y. Graham z Veterans Affairs Medical Center w Houston doskonale pamita swoje wczesne nastawienie: To by szalony facet, ktry gosi niewiarygodn herezj. Wydawao mi si, e zamierza cofn o cae lata prace badawcze w tej dziedzinie. Bd co bd jego teori mona byo sprawdzi i zbada, czy ma racj. A Marshall mia racj: od kilku lat nastpuje stopniowa rehabilitacja Australijczyka. We wrzeniu 1995 roku zosta uhonorowany Nagrod Lasker-Award, ktra w rodowisku medycznym ma status Nagrody Nobla. Nawet dawni oponenci Marshalla nie szczdz mu pochwa. Dr Martin Blaser wspomina: Na pewno nie by wwczas tak ostrony, jak na naukowca przystao. Ale co musz mu dzi zaliczy na plus mia wizjonerski ogld rzeczywistoci, a to jest bardzo potrzebne w naszym zawodzie, oczywicie w poczeniu z naukow cisoci. Pozostaje mi tylko doda, e wie o uznaniu teorii Marshalla praktycznie nie dotara jeszcze do krajw niemieckojzycznych. Wikszo lekarzy po staremu leczy swoich pacjentw inhibitorami kwasw odkowych, zamiast likwidowa wrzody metod Marshalla. Pojawia si jednak wiateko w tunelu: W 1996 roku podczas uroczystoci zorganizowanej we woskiej miejscowoci Meran przez niemieck Federaln Izb Aptekarsk profesor Wolfgang Rsch przyzna otwarcie, e wrzody odka od lat byy le leczone. Doda te, e istnieje nadzieja na uzyskanie nieantybiotykowej szczepionki przeciw Heliobacrer pylori. Badania nad ni weszy w stadium testw, a ich wyniki s bardzo obiecujce. Zdaniem Rscha, by moe ju niedugo uciliwe wrzody odka ostatecznie przejd do historii.

- 25 -

2. Docignici przez rzeczywisto: Historia doktryn z dziedziny fizyki

Czsto przepowiadano koniec fizyki. Chyba najbardziej bdn prognoz wyda pod koniec XIX wieku nauczyciel [Phillip von Jolly (przyp. tum.).] Maxa Plancka. Odradza swojemu najlepszemu studentowi zajmowanie si fizyk, poniewa jego zdaniem pozostao zaledwie kilka problemw, nie pasujcych do istniejcych teorii, ale i z nimi naukowcy wkrtce sobie poradz. Ernst Peter Fischer, historyk nauki

Newton inicjuje rewolucj

Jawi si sobie niczym chopiec, ktry bawi si nad brzegiem oceanu, zadowolony, e niekiedy znajdzie gadki krzemie albo wyjtkowo pikn muszl, cho przed jego oczami rozciga si niezbadany olbrzymi ocean prawdy. Autorem tych sw jest synny angielski uczony Isaac Newton (1643-1727), twrca klasycznej fizyki teoretycznej, ktrego nazwisko wymienia si dzi jednym tchem z nazwiskami uczonych tej miary co Max Planck lub Albert Einstein. Bez rewolucyjnych teorii Newtona nie byoby nowoczesnej fizyki jdrowej, a jego nazwisko do dzi wymawiane jest przez wielu uczonych z gbokim szacunkiem. Newton by czowiekiem nieprawdopodobnie dnym wiedzy. Fascynoway go przede wszystkim rozwaania nad natur wiata, ktrym powici znaczn cz swoich bada. Czsto przesiadywa w laboratorium a do witu, zatopiony w szkicach i obliczeniach. Pewnego dnia Newton wpad na pomys, aby promienie biaego wiata przepuci przez pryzmat i skierowa na przeciwleg cian. Bezzwocznie przeszed do czynw i wnet, ku jego ogromnemu zdziwieniu, na cianie pojawio si wiele najrozmaitszych kolorw, ktre po przejciu przez drugi, odwrotnie ustawiony pryzmat ponownie zmieniy si w biay promie. Na podstawie tej obserwacji, ktra pozwolia mu przyj, e biae wiato skada si z niezliczonych barwnych komponentw, Newton sformuowa teori widma wiata. Przeczya ona dotychczasowym pogldom, wedug ktrych barwy to mieszanina wiata i ciemnoci inaczej mwic zanieczyszczenia biaego wiata substancjami materialnymi.

Dziesi rozpraw krytycznych

Optyczne prace Newtona nie zostay przyjte z zachwytem. Ju w 1672 roku, po pierwszej publikacji zwizanej z odkryciem, zniechcony powiedzia Henry'emu Oldenburgowi, sekretarzowi Towarzystwa Krlewskiego: Mylaem o napisaniu innego traktatu o barwach, aby przedoy j w czasie ktrego z paskich spotka. Ale wbrew wasnym chciom nie chwyc za piro dla tej sprawy. Nie bya to bezpodstawna decyzja. Przez kolejne lata, w Philosophical Transactions, organie Royal Society, ukazao si bowiem a dziesi traktatw krytycznych autorstwa oburzonych specjalistw. Zgodnym chrem sprzeciwiali si oni teoriom Newtona. Zdaniem Caspera Hakfoorta
- 26 -

z Uniwersytetu Twente (Holandia), wspczesnego badacza i znawcy dziea i ycia Newtona, jest to dowd kontrowersyjnego, o ile nie rewolucyjnego charakteru zapatrywa angielskiego naukowca: Gdybymy mogli postawi si w sytuacji kompetentnego badacza z 1672 roku, ktry mia oceni rozpraw Newtona, to zapewne doznalibymy uczucia takiego samego rozdranienia i zakopotania jak wczeni renomowani akademicy [...]. Oto spotkali modego, nieznanego uczonego z Cambridge, ktry dysponujc zaledwie kilkoma opisanymi w zarysie eksperymentami obali uznawan od dawna teori zmiany barw. W 1704 roku Newton przedstawi now, poprawion. uzupenion i poszerzon wersj bada optycznych, cho podstawowe tezy pozostay nie zmienione. Opatrzy j tytuem Optics or a Treatise of the Reflections, Refractions, Inflections and Colours of Light (Optyka albo Rozprawa o odbiciach, refrakcjach, zaamywaniach si i barwach wiata). Do grona jej krytykw nalea take synny poeta Johann Wolfgang Goethe (1749-1832), ktry w swojej Nauce o barwach (zaliczanej zreszt do najsabszych dzie mistrza) nie mg si powstrzyma przed zoliwym skotnentowaniem idei Newtona. Bez wtpienia Newtonowska praca z dziedziny optyki nie jest pozbawiona sabszych punktw, ktre Goethemu udao si zauway. Mimo to jego krytyka bya zasadniczo bdna, cho rozmaici autorzy wskazuj, e obaj wyszli ze skrajnie odmiennych zaoe i nigdy nie odnaleliby wsplnej paszczyzny logicznej. W jednej sprawie Newton naprawd si myli: jego zdaniem wiato skadao si z czsteczek, tak zwanych korpusku wietlnych, a jak wiemy, wiato porusza si zgodnie z zasad ruchu falowego.

Farsa z eterem
Korpuskularna teoria wiata przetrwaaby, gdyby nastpne dziesiciolecia nie przyniosy obserwacji, ktre pozwoliy j obali. Okoo 1800 roku brytyjski fizyk Thomas Young (1773-1828) rozprawi si z ni definitywnie: on i jego nastpcy udowodnili dowiadczalnie, e wiato to fale. W ten sposb zwrcili honor Holendrowi Christiaanowi Huygensowi (1629-1695), ktry reprezentowa taki sam pogld, ale nie znalaz wystarczajcego posuchu. Wkrtce po odkryciu falowego charakteru wiata fizycy zaczli szuka substancji odpowiedzialnej za przenoszenie jego drga. Chcc naukowo wyjani natur tego ruchu, signli po teori kosmicznego eteru. wczeni fizycy definiowali eter jako nieskoczenie swobodne medium, ktre przenika wszystkie substancje i wypenia cay Wszechwiat. W ten sposb uczeni uratowali swj mechanistyczny obraz wiata, ktry bez eteru nie miaby racji bytu. Logiczn konsekwencj byo wprowadzenie do bibliotek uniwersyteckich prac o eterze. Stay si one lektur obowizkow, cho istnienia tego medium nie dao si udowodni dowiadczalnie. Publicysta naukowy William C. Vergara: Odkrycie i zniknicie kosmicznego wzgldnie wietlnego eteru jest doskonaym przykadem naukowej hipotezy. Suy ona wyjanianiu procesw, ktrych nie mona wytumaczy innym sposobem. Obowizuje jednak dopty, dopki nie pojawi si mdry czowiek, ktry si z ni rozprawi i zastpi nowymi pogldami.

Einstein wytycza nowe cieki

To Albert Einstein (1879-1955), geniusz naszego stulecia, dziki swoim dalekosinym odkryciom z pocztku XX wieku ostatecznie obali teori eteru. Mody urzdnik, ktry w owym czasie pracowa w Szwajcarskim Urzdzie Patentowym w Bernie, opublikowa w 1905 roku Szczegln teori wzgldnoci w ramach artykuu zamieszczonego w czasopimie Annalen der Physik. Kilka lat pniej sformuowa swoje synne rwnanie E=mc 2, a w 1915 roku ukazaa si Oglna teoria wzgldnoci.
- 27 -

Rzecz jasna natychmiast podniosy si gosy oburzenia i krytyki. Nowa wizja praw fizyki tak dalece przeciwstawiaa si Newtonowskiemu, mechanistycznemu wiatopogldowi, e jego rozwaania dawao si zastosowa jedynie jako szczeglne przypadki innych praw. Mimo to rodowisko fizykw musiao z czasem przyzna racj Einsteinowi i uzna wano jego teorii. Decydujcy punkt przemyle Einsteina to odejcie od koncepcji czasu absolutnego. Jako pierwszy zastanawia si, jak z punktu widzenia fizyki rozumie pojcie rwnoczesnoci. Dotychczas przyjmowano istnienie czasu absolutnego, ktre definiowao rwnoczesno w sposb uniwersalny. Einstein wypowiedzia si jednak przeciwko tej koncepcji, poniewa nie udao si jej udowodni eksperymentalnie. Genialny badacz zdefiniowa nowe, dajce si fizycznie zmierzy pojcie rwnoczesnoci, rozumiane nie jako absolutne, lecz jako wzgldnie zalene od ukadu odniesienia. W ten sposb Einstein wkroczy na te obszary abstrakcyjnego mylenia, do ktrych nikt przed nim si nie zbliy. W kadym razie historia nauki nie zna takiej osoby. W 1995 roku Hans-Joachim Ehlers, wydawca czasopisma Raum und Zeit, opublikowa list czytelnika, Gustava Luthera, ktry oskary Einsteina o plagiat. Opini na temat zacytowanych niej sw pozostawiam Pastwu, ale sprawa na pewno warta jest dokadniejszych bada: W archiwum miejskim w Marosvasahey (obecnie Tigru Mures) w Siedmiogrodzie jedna z teczek na akta jest prawie pusta. Od 1911 roku brakuje w niej wielu rkopisw sporzdzonych przez Boylaiw, ojca i syna (Farka Boylai, wgierski matematyk, i jego syn Johann Boylai, inynier wojskowy i twrca pierwszych twierdze geometrii nieeuklidesowej). Wedug notatki zachowanej w teczce, rkopisy dotyczyy rozwaa na temat wzgldnoci, a wypoyczy je i nigdy nie odda mody mczyzna o nazwisku Einstein. Tyle relacja zarzdcy archiwum, Ladislausa Frentziego, opublikowana w czasopimie A Nap Fiai (7-8/1971, str. 165).

Co to znaczy komplementarny?
Od czasw Younga wiadomo, e wiato ma charakter falowy. W 1889 roku podczas spotkania Towarzystwa Niemieckich Przyrodnikw i Lekarzy w Heidelbergu synny niemiecki fizyk Heinrich Hertz tymi sowami uspokaja kolegw: Nie mona w to wtpi; dla fizykw odrzucenie tego pogldu jest nie do pomylenia. Mwic po ludzku, teoria falowa wiata to pewnik. A mimo to teoria fotonowa Einsteina za ktr w 1921 roku otrzyma zreszt Nagrod Nobla blisza bya raczej pogldom Newtona ni Younga. Wedug Einsteina wiato skada si z kwantw energii, tak zwanych fotonw. Powysza hipoteza przysporzya kopotw wielu jego kolegom po fachu. Wszyscy odetchnli, gdy Duczyk Niels Bohr (1885-1962) znalaz wreszcie rozwizanie dylematu, wprowadzajc do wiata poj fizycznych termin komplementarny. Jest to okrelenie wyjania Arnold Hildesheimer w znakomitym podrczniku Die Welt der ungewohnten Dimensionen (wiat niezwykych wymiarw) ktre powiada, e natura moe da rne odpowiedzi na te same pytania, w zalenoci od tego, w jaki sposb zada si jej pytanie. Rozmaite odpowiedzi nie s, zdaniem Bohra, sprzecznociami, lecz, przeciwnie, uzupeniaj si i wsplnie opisuj prawa rzdzce przyrod. wiato moe funkcjonowa jak korpuskua lub jak fala, co zaley od eksperymentu, jaki przeprowadzasz. Nigdy jednak nie moe dziaa jednoczenie jako jedno i drugie.

Niedoceniona praca doktorska

Zasada komplementarnoci Bohra to cenny kamyczek w mozaice opracowanej w 1900 roku przez Maxa Plancka teorii kwantw. Planck uwaany jest obecnie za jednego z najznamienitszych fizykw XX wieku, ale nawet jemu w modoci rzucano kody pod nogi. Kopoty pojawiy si
- 28 -

przede wszystkim w 1879 roku, wraz z jego doktoratem przedoonym na uniwersytecie w Monachium, w ktrym zawar kilka nowych teorii na temat drugiego prawa termodynamiki. Wikszo uczonych wyraaa si o tej pracy nadzwyczaj krytycznie. Wraenie, jakie moja praca wywara na wczesnych fizykach, byo praktycznie adne, napisa Planck w autobiografii, ktra po raz pierwszy ukazaa si w 1948 roku, wkrtce po jego mierci. aden z moich nauczycieli akademickich nie mia zrozumienia dla jej treci, o czym sami mi zreszt powiedzieli. Dopucili mj doktorat tylko dlatego, e znali mnie i inne moje prace z zaj praktycznych z fizyki i z seminarium matematycznego. Ale nawet ci fizycy, ktrzy byli bardziej zwizani z tematem, nie okazali zainteresowania, nie wspominajc ju o uznaniu. Helmholtz w ogle nie czyta mojej pracy, a Kirchhoff jednoznacznie odrzuci jej tre... Kilka linijek dalej Planck napisa, e do najbardziej bolesnych dowiadcze w jego naukowej karierze naley to, e nigdy nie zdoby oglnego uznania za nowe twierdzenia, ktrych prawdziwo, nawet jeli mia bezsprzecznie racj, mg udowodni jedynie na drodze teoretycznej. Wielki niemiecki myliciel stwierdzi z gorycz, e w normalnych okolicznociach nowa prawda naukowa nie zyskuje akceptacji dziki przekonaniu do niej oponentw, ktrzy s wreszcie gotowi uzna jej rzetelno, lecz przede wszystkim przez to, e przeciwnicy powoli wymieraj, a nowe pokolenie jest oswojone z t prawd od pocztku i przyjmuje j jako co oczywistego.

Tragiczne wydarzenie
Powodem tak drastycznie sformuowanej konkluzji byy przede wszystkim tragiczne wydarzenia zwizane z austriackim fizykiem i matematykiem Ludwigiem Boltzmannem (1844-1906), gorcym ordownikiem koncepcji atomistycznej. Z czasem okazao si, e mia racj. W jego epoce nie byo to takie oczywiste, poniewa w przeciwiestwie do chemii, gdzie zaoenie istnienia atomu zyskao uznanie ju pod koniec XIX wieku, dla wikszoci fizykw atomistyka bya koncepcj dyskusyjn. Gwnymi przeciwnikami Boltzmanna byli austriacki fizyk Ernst Mach (1836-1916) i ptniejszy niemiecki laureat Nagrody Nobla Wilhelm Ostwald (18531932). Rwnie inne odkrycia tego fizyka staway si tematem krytycznych dyskusji specjalistw. Laro Schatzer, fizyk z Bazylei, wyjani mi kilka wczesnych kontrowersji: Boltzmann jako pierwszy poda statystyczne objanienie dynamiki systemw makroskopowych (np. gaz czsteczkowy). W synnym teoremacie H wykaza, e jednoczenie z prawem chaosu molekularnego istnieje wielko fizyczna, ktra narasta z czasem. ale nigdy si nie kurczy. Poniewa jednak rwnania mechaniki Newtonowskiej nie zmieniaj si nawet wtedy, gdy czas biegnie do tyu, odkrycie Boltzmanna nie zadowolio wikszoci fizykw, ktrzy energicznie je zwalczali. Obecnie zaakceptowano, e entropia (miara chaosu) jest wielkoci fizyczn, ktra narasta z upywem czasu. Boltzmann nie doczeka si uznania w wiecie nauki: chory, cierpicy na depresj, 5 wrzenia 1906 roku odebra sobie ycie. Niemiecko-amerykaski fizykochemik George Cecil Jaffe ma zatem podstawy do przypuszcze, e nie mona wykluczy wpywu sytuacji zawodowej na t decyzj. Bdc w depresji, musia [...] odczu, e rozwj nauki nie idzie w kierunku, dla ktrego powici cae swoje ycie i o ktry walczy. [...] mier Boltzmanna to jedno z najtragiczniejszych wydarze w historii nauki [...].

Rozszczepienie atomu
Po powstaniu atomistyki teorie Einsteina i Plancka stay si teoretycznymi filarami nowoczesnej fizyki atomowej, cho w tamtych latach przyjmowano jeszcze, e atom jest niepodzielny. W 1919 roku wybucha sensacja: mimo wszelkich wtpliwoci brytyjskiemu fizykowi Ernestowi Rutherfordowi (1871-1937) udaa si pierwsza sztucznie wywoana reakcja jdrowa. Co ciekawe,
- 29 -

jeszcze w 1933 roku, podczas dorocznej sesji British Association for the Advancement of Science, kategorycznie wykluczy on moliwo powszechnego wykorzystania energii uwolnionej w trakcie procesu: Kady, kto doszukuje si w przemianie atomw nowego rda energii, mwi kompletne bzdury! Ernst Zimmer take powoywa si na Rutherforda. W wydanej w 1934 roku ksice Umsturz im Weltbild der Physik (Przewrt w fizycznym obrazie wiata) poda podobne argumenty ([...] w aden sposb nie mona sobie wyobrazi praktycznego wykorzystania tej energii, co przepowiadaj osoby postronne). Jeszcze w 1945 roku amerykaski specjalista od materiaw wybuchowych i szef sztabu admira William D. Leahy w podobnie pesymistyczny sposb wyrazi si w czasie rozmowy z prezydentem Harry S. Trumanem. Oponenci przejrzeli na oczy dopiero wtedy, gdy pierwsza bomba atomowa spalia w Hiroszimie tysice niewinnych cywilw, a ludzko poja wreszcie, jak gigantyczne, a zarazem niszczce siy drzemay przez tysiclecia we wntrzu atomu. Oficjalny komentarz Amerykanw do pierwszej prby z bomb atomow z 16 lipca 1945 roku uzmysawia wyranie, e naukowo-historyczne opinie, ktre jeszcze nie tak dawno temu przyjmowano entuzjastycznie, kilka lat pniej brzmi ju jak okrutny sarkazm: Zakoczone sukcesem przejcie ludzkoci w now epok, epok atomu, odbyo si [...] na oczach zaciekawionej grupy znamienitych naukowcw i wojskowych, ktry zebrani na pustyni Nowego Meksyku stali si wiadkami urzeczywistnienia projektu, na ktry wydano dwa miliardy dolarw. O godzinie 5.30 przeprowadzono pierwsz eksplozj atomow zainicjowan przez czowieka nadzwyczajne dokonanie fizykw jdrowych. Pociemniae niebo, silna ulewa i byskawice [...] wzmagay dramaturgi tego wydarzenia. Umieszczona na stalowej wiey rewolucyjna bro zostaa pomylana po to, aby zmieni obraz wojny, jak znamy, lub zakoczy wszystkie wojny. Zdetonowano j z si, ktra oznajmia wkroczenie czowieka w nowy wiat fizyki. Sukces by wikszy, ni zakaday najbardziej optymistyczne oceny. [...] Dokonano wspaniaego, wielkiego czynu.

Stan faktyczny: eksperymenty na ludziach

Kilka lat temu wyszo na jaw, e skutki wspaniaego, wielkiego czynu nie odstraszyy amerykaskich wojskowych od przeprowadzania prb na ludziach. Od 1945 do 1947 roku, w cakowitej tajemnicy, pacjentom szpitali podawano bez ich wiedzy pluton, aby bada jego wpyw na ludzki organizm! Okoo 1950 roku kobiety w zaawansowanej ciy przyjmoway radioaktywne elazo. Oto tragiczny wynik dowiadcze dr. Paula Hahna (Uniwersytet Vanderbilta): wrd noworodkw czciej wystpoway choroby nowotworowe. Chorych umysowo chopcw ze szkoy w Waltham (Massachusetts) karmiono patkami kukurydzianymi wymieszanymi z radioaktywnym elazem i wapnem. Wprawdzie rodzice zgodzili si wwczas na eksperymenty, ale nie powiedziano im o dodawaniu do jedzenia substancji radioaktywnych. Na ten dramatyczny rozdzia historii Ameryki zwrci uwag kongresman Edward Markey. Do 1986 roku zebra materiay o 31 dowiadczeniach na ludziach, w ktrych 700 osb zostao wykorzystanych jako nuklearne krliki dowiadczalne. Mimo protestw Markeya amerykascy urzdnicy przez wiele lat byli bezkarni. Dopiero w 1993 roku administracja Clintona wyrazia zgod na przeprowadzenie wewntrznego ledztwa. Najwyszy czas, bo jeszcze do niedawna naukowcy praktycznie nie znali umiaru. Jak bowiem usprawiedliwi fakt, e w latach 1963-1971 amerykaskim winiom nawietlano narzdy pciowe podwyszon dawk promieni rentgena, poniewa badacze chcieli sprawdzi wpyw promieniowania na produkcj nasienia? Glenn T. Seaborg, profesor chemii i laureat Nagrody Nobla, nie ocenia tego a tak surowo. W 1995 roku opublikowa artyku w Skeptical Inquirer, w ktrym napisa, e wczeni naukowcy dziaali w ramach obowizucych w tamtych latach norm etycznych. Moliwe, doda Seaborg. e obecne standardy bada w dziedzinie medycyny jdrowej za pidziesit lat bd szokiem dla
- 30 -

naszych potomkw.

Czy udao si wytworzy antygrawitacj

Gdyby kilkadziesit lat temu jaki fizyk wypowiada si otwarcie o moliwoci podrowania w czasie lub osigniciu prdkoci nadwietlnej, koledzy patrzyliby na niego podejrzliwie. Dzi zastanawiaj si nad tym najtsze umysy i drukuj swoje hipotezy w uznanych czasopismach specjalistycznych. Media zainteresoway si nowymi wichrzycielami fizycznego porzdku. 1 wrzenia 1996 roku Sunday Telegraph zaskoczy czytelnikw sensacyjnym doniesieniem, e naukowcy z uniwersytetu w Tampere w Finlandii ju niedugo podziel si szczegami na temat pierwszej antygrawitacyjnej maszyny na wiecie. Najwyraniej fiscy badacze zrealizowali co, co specjalici wymiewali ironicznie jako pobone yczenia. Jak poda Sunday Telegraph, powoujc si na szefa projektu, Eugene'a Podkletnova: za pomoc specjalnego ukadu dowiadczalnego udao si zmniejszy grawitacj. Obiekty, ktre znajdoway si nad ukadem, w nie wyjaniony dotychczas sposb straciy na wadze. Jak owiadczy Podkletnov, on i jego koledzy zaobserwowali to tajemnicze zjawisko zupenie przypadkowo, w trakcie dowiadczenia z obracajc si nadprzewodzc pytk ceramiczn (rednica 145 mm, grubo 6 mm). Aby schodzi pytk poniej 77 stopni Kelvina, zanurzyli j na kilka minut w pynnym helu, a potem pooyli dla przeprowadzenia dowiadczenia na elektromagnesie. Po bokach umiecili dwa dodatkowe elektromagnesy, a wszystkie trzy podczyli do prdu zmiennego o czstotliwoci od 50 Hz do 10 MHz, dziki czemu powstao wirujce pole magnetyczne. Pytka w stanie nadprzewodzcym unosia si swobodnie nad dolnym magnesem, bo zadziaa tak zwany efekt Meissnera: nadprzewodnik wypiera ze swego wntrza pole magnetyczne i odpycha si od niego. Okoo 15 milimetrw nad ukadem dowiadczalnym znajdowaa si piciogramowa masa prbna. Przed dziaaniem oparw helu chronia j folia z tworzywa sztucznego. Posugujc si precyzyjn wag okrelono jej ciar, to znaczy oddziaujc na pytk si przycigania ziemskiego. Gdy pytka ceramiczna znajdowaa si w stanie nadprzewodzcym (unosia si swobodnie) i nie wirowaa, masa prbna tracia okoo 0,005% wagi. Gdy pytka wirowaa, pojawiy si nieregularne wahania siy cikoci od -2,5 do +5,4 procent. Przy okrelonych prdkociach obrotowych i czstotliwociach Podkletnov i jego wsppracownicy mogli nawet obserwowa stabiln redukcj ciaru o 0,3%. Okazao si take, e utrata wagi utrzymaa si przy wyczonych polach magnetycznych, pod warunkiem, e pytka nadal si obracaa. Podkletnov uzyska stabilne zmiany wagi rzdu dwch procent. Rwnoczenie stwierdzi, e efekt redukowania grawitacji nie dotyczy wycznie obszaru znajdujcego si bezporednio nad pytk. Przeciwnie, wykaza, e z rwn intensywnoci utrzymuje si take na caym pitrze nad laboratorium. Szwajcarski fizyk Laro Schatzer: Trzeba wyranie podkreli, e nie mona tego wytumaczy posugujc si aktualnymi teoriami, poniewa zjawisko to przeczy zasadzie superpozycji, ktra gosi, e sia wypadkowa dwch nakadajcych si na siebie si jest sum tych si. Jeli zastosujemy tradycyjne modele interpretacyjne, to wraz ze wzrastajc odlegoci moc efektu zmniejszenia grawitacji powinna male. W padzierniku 1996 roku Eugene Podkletnov chcia poinformowa o swoich wynikach czasopismo Journal of Physics D: Applied Physics . Trzej eksperci badali referat pod ktem jego ewentualnych niepoprawnoci. Gdy jednak Sunday Telegraph dowiedzia si o zaplanowanej publikacji, fiski naukowiec wycofa artyku. Pono sponsorzy odradzili mu przedwczesne informowanie o odkryciu, przy czym chodzio im o kwestie zwizane z ochron patentow. Reprezentanci oficjalnej nauki uwaali, e w ten sposb potwierdzono jedynie ich wtpliwoci. Twierdzili, e Podkletnov si przestraszy. Sprawdzenie jego prb i tak kosztowaoby mnstwo
- 31 -

czasu i pienidzy, wyjani mi po cichu i z wyran ulg pewien fizyk niemiecki. Na mj zarzut, e badania mogyby jednoznacznie wyjani spraw, zdecydowanie pokrci gow. Szansa, e jaki nieznany naukowiec mgby dokona sensacyjnego odkrycia, jest praktycznie rwna zeru. Dokd bymy zaszli, traktujc powanie kadego oszusta tylko dlatego, e wysuwa twierdzenia na temat czego, co uznawano dotychczas za niemoliwe?

- 32 -

3. W krzyowym ogniu krytyki: Alfred Wegener i teoria przesuwania si kontynentw

W 1926 roku chicagowski geolog R.T. Chamberlin stwierdzi [...], e nadal ma w pamici jedno z wczesnych zebra Geological Society of America, w czasie ktrego upewniano si: Gdybymy musieli sucha hipotezy Wegenera, moglibymy zapomnie wszystko, czego si nauczylimy przez ostatnie siedemdziesit lat, i zaczyna od pocztku. Z perspektywy lat powysze sowa okazay si absolutnie prawdziwe. I. Bernard Cohen, publicysta naukowy

Dramat na lodowej pustyni

Grenlandia, padziernik 1930 roku. Islandzki student medycyny i poganiacz koni Gudmund Gislason opuszcza osonit przed wiatrem stacj badawcz. Jest poruszony, ma wilgotne oczy. Gdy zblia si do drcych kucykw, lodowate zimno przenika go a do koci. W doniach trzyma pistolet. Gdy po raz ostatni obejmuje pierwsze zwierz, zaczyna paka. Potem przyciska mu luf do czoa. Sycha strza. Kucyk pada. W stacji siedz jak skamieniali pozostali uczestnicy ekspedycji. Nikt nie ma odwagi si odezwa, poniewa w trakcie podry polubili wierne zwierzta. Ale teraz kucyki wygldaj jak wasne cienie. Temperatura spada do poziomu, ktry uniemoliwia im dalsze ycie. Postanowiono zatem, e Gislason skrci ich cierpienia. Gdy na zewntrz paday kolejne wystrzay, mczyni pogryli si w mylach. Do tej pory wszystko przebiegao cakiem dobrze, cho wyprawie kierowanej przez niemieckiego meteorologa, profesora Alfreda Wegenera, od pocztku nie wiecia szczliwa gwiazda. Warunki pogodowe byy o niebo gorsze, ni zakadano, zwierzta osabione i nawet wykorzystywane po raz pierwszy sanie motorowe nie speniy pokadanej w nich nadziei. Ale nieomal nadludzka wola przetrwania, z jak Wegener pdzi naprzd czonkw ekspedycji, i jego zdolno improwizacji pozwoliy omin wszystkie przeciwnoci losu. Dziki temu ju 15 lipca ludzie mogli przystpi do budowy zaplanowanej stacji Lodowe Centrum. Najrozmaitsze instrumenty badawcze miay dostarcza nowych danych meteorologicznych. Centralny obz zimowy by zaopatrywany z usytuowanej bardziej na zachd stacji aprowizacyjnej, tej samej, gdzie z litociwej rki Gislasona dokonyway ywota ostatnie kucyki.

Teraz chodzi o ycie!

Alfred Wegener wyruszy do Lodowego Centrum kilka tygodni wczeniej. Mia zaopatrzy w ywno kolegw, Johannesa Georgi i Ernsta Sorge. Wegener oceni, e marsz po lodowej pustyni zajmie mu trzydzieci dni. Ale ju wkrtce musia przyzna, e nie uda mu si dotrze do celu w tym czasie. Burze niene i stale spadajca temperatura spowodoway, e cho wyprawa meteorologa poruszaa si saniami, coraz wicej osb decydowao si zawrci. Ale dla Wegenera nie byo odwrotu: Sorge i Georgi czekali na niezbdne zaopatrzenie, wic po prostu musia do nich dotrze! Nie ma co ukrywa, to po prostu katastrofa.
- 33 -

Teraz chodzi o ycie..., napisa w pamitniku. Z dnia na dzie warunki pogodowe byy coraz gorsze. Trzeba byo zostawia cz zapasw. Nawet najodwaniejsi bali si biaej mierci. Wegener pozwoli im wreszcie odej i z najbliszymi towarzyszami uparcie par na przd, do Lodowego Centrum.

Historyczna dygresja
Kolejny strza zakci nien cisz, wyrywajc z zamylenia ludzi zebranych w zachodniej stacji. Wikszo z nich nie umiaa ukry podziwu dla Wegenera. 6 stycznia 1912 roku kierownik ich wyprawy przedstawi na forum corocznego zjazdu Towarzystwa Geologicznego we Frankfurcie swoje przemylenia na temat cigych ruchw kontynentw. Zanim referent doszed do koca, niektrzy z obecnych zaczli midzy sob nerwowo szepta. Potem wybuch skandal: uczeni wystrzelili ze swoich miejsc jak z katapulty i zasypali Wegenera lawin zarzutw. wiat geologiczny zatrzs si w posadach, uczeni krzyczeli jeden przez drugiego, paday cikie sowa i kady by przekonany, e ma wit racj. Jak to bowiem moliwe, e jaki meteorolog mia wkroczy na ich terytorium i na dodatek wmawia im, e caa dotychczasowa wiedza geologiczna o powstaniu kontynentw nadaje si jedynie na mietnik, e wzniesiono j na bdnych podstawach... Podstaw teorii Wegenera i dowodem jej prawdziwoci byo rozmieszczenie skamielin, o ktrych znalezieniu szeroko informowaa prasa specjalistyczna. Wszystko wskazywao bowiem na to, e na okrelonych obszarach rnych kontynentw yy podobne zwierzta i roliny, co byo moliwe jedynie pod tym warunkiem, e niegdy kontynenty tworzyy olbrzymi ldowy masyw.

Majaczenie w gorczce
Wegener nie mia pojcia, e jego odkrycie zostanie uznane i zaakceptowane dopiero wiele dziesitkw lat pniej dziki analizie zdj satelitarnych. 31 grudnia 1911 roku, dwa miesice przed pierwszym publicznym wystpieniem z teori wdrwki kontynentw, przepeniony radoci napisa: Nawet jeli jest tu mnstwo uproszcze, nawet jeli okazuje si, e caa historia rozwoju Ziemi dopiero teraz nabiera sensu i logiki, nie widz powodu, dlaczego mielibymy si wzdraga przed odrzuceniem starych pogldw? Dlaczego powstrzymywa rozpowszechnianie tej idei przez dziesi, a moe nawet trzydzieci lat? Czy mona j nazwa rewolucyjn? Nie sdz, aby dawne pogldy utrzymay si jeszcze dziesi lat. W styczniu 1912 roku sytuacja wygldaa troch inaczej. Wegener na wasnej skrze odczu niech kolegw i obawia si, e otwarta wojna z jego pogldami potrwa jeszcze jaki czas. Mia zupen racj: w kolejnych latach literatura fachowa drukowaa mnstwo pogardliwych komentarzy: Autor ksiek specjalistycznych Hermann von Ihering nazwa teori Wegenera tworem wyobrani, ktry pknie jak baka mydlana. Fritz Kerner-Marilaun, znany wiedeski paleoklimatolog, skrytykowa majaczenie w gorczce czowieka zainfekowanego cik odmian koowacizny skamielinowej i zaraz przesuwajcych si biegunw. Geolog i profesor Max Semper uwaa, e prawdziwo ruchw kontynentw [...] udowadniano nieudolnie i w sposb cakowicie nieudany. Wegener nie powinien w przyszoci zaszczyca geologii swoj osob, lecz znale sobie takie dziedziny wiedzy, ktre nie umieciy jeszcze nad sw bram napisu: O wity Florianie, strze tego domu, podpal inne! W nawizaniu do cytatu P Termiera, wczesnego dyrektora francuskiej geologicznej suby
- 34 -

geodezyjnej, Charles Schuchert, paleontolog z Uniwersytetu Yale, mwi o nie wielkiego poety, za ktrym nie kryje si nic konkretnego. Fala oburzenia nie osaba nawet kilkadziesit lat pniej: W 1952 roku Harold Jeffreys owiadczy w swoim sztandarowym dziele Die Erde (Ziemia), e zwolennicy dryfu kontynentalnego przez trzydzieci lat nie przedoyli adnego wyjanienia, ktre wytrzymaoby krytyk. W 1945 roku Wadimir Wadimirowicz Bieousow, radziecki geofizyk, wyrazi si nastpujco: Wiele hipotez geotektoniki przysporzyo znacznych szkd nauce, poniewa osoby nie specjalizujce si w tej dziedzinie odnosz wraenie, e jest to ga wiedzy, w ktrej pierwsze skrzypce graj urojenia. Pierwszorzdnym przykadem jest tu Wegenerowska hipoteza o ruchach kontynentalnych. To mrzonka, ktra nie ma nic wsplnego z nauk. Angielski astrofizyk Fred Hoyle skdind znany ze swej otwartoci na a nowinki jeszcze w 1955 roku napisa w Grenzen der Astronomie (Granice astronomii): Nigdy nie wyjaniono, w jaki sposb porusza si kontynent zbudowany z litej skay o gruboci trzydziestu piciu kilometrw. Zanim wic nie poznamy jakiego prawdopodobnego mechanizmu rzdzcego tym zjawiskiem, nie musimy podchodzi powanie do hipotezy dryfu kontynentalnego.

Straszliwe cierpienia i delikatna amputacja

Powrmy do opisu wdrwki Wegenera przez lodow pustyni. Z towarzyszy hardego meteorologa pozostali przy nim jedynie dwaj, Villumsen i Loewe, ktry cierpia katusze z powodu powanego odmroenia stp. 30 padziernika 1930 roku, tydzie po zaplanowanym terminie, trjka wdrowcw dotara wreszcie do stacji Lodowe Centrum, gdzie powitali ich uszczsliwieni Georgi i Sorge. Wegener zdawa si by w doskonaym nastoju, zachwala zimow stacj zbudowan przez obu swych przyjaci, a Loewe, z twarz wykrzywion blem, poddawa si masaowi stp. Kilka dni pniej Wegener i Villumsen wybierali si w drog powrotn. Loewe da si namwi na spdzenie zimy w stacji z Georgim i Sorge. Gdy stao si jasne, e palcw u stp nie da si uratowa, Georgi wzi na siebie nieprzyjemny obowizek ich amputowania. W dzienniku zapisa przebieg wypadkw: Obejrzelimy stop. To by okropny widok i zrozumielimy, e tylko amputacja wszystkich palcw i chorego misa moe uchroni Loewego przed najgorszym, poniewa wida ju byo pierwsze objawy zakaenia krwi. [...] Ju wczoraj naostrzyem n jak mogem najlepiej, Sorge zebra ndzne resztki waty i banday, ja przeszukaem swoje skrzynie i znalazem troch chinozolu. Poza jedn paeczk jodu nie mielimy niczego do dezynfekcji, a kilka tabletek weramonu musiao zastpi rodki przeciwblowe. Nie byo strzykawki, alkoholu, potworna sytuacja. [...] Ju pierwsze cicie przysporzyo Loewemu straszliwych cierpie. [...] Po godzinie uporaem si ze wszystkimi picioma palcami i obandaowaem okropn ran. Loewe by niewiarygodnie opanowany, podziwiaem jego niezwyk si woli. Mam nadziej, e usunem wszystko, co trzeba, a Loewe przynajmniej nie straci stopy...

Przykre przebudzenie
Wiosn 1931 roku dugo oczekiwana delegacja zachodniej stacji dotara wreszcie do Lodowego Centrum. Georgi, Sorge i Loewe nerwowo wypatrywali kolegw. Widzieli ich ju z daleka, ale w miar zbliania si grupy, zaczli nabiera nieprzyjemnych podejrze: Wrd przybyszw nie widzieli Wegenera! Na twarzach przyjaci wypisane byo przeraenie. Jaki tragiczny los musia spotka ich druha w drodze powrotnej? Najstraszliwsze obawy potwierdziy si 12 maja. Przeszukujc dokadnie
- 35 -

tras, ktr wraca Wegener, na 189,5 kilometrze znaleziono jego zamarznite, otulone dwoma piworami ciao. Najprawdopodobniej umar na serce. Rasmus Villumsen zagin bez wieci, podobnie jak dziennik Wegenera. Najprawdopodobniej zrozpaczony Islandczyk zabra go ze sob przed wyruszeniem w samotn wdrwk ku mierci. Moemy jedynie snu przypuszczenia o tragicznych wydarzeniach, ktre rozegray si na lodowej pustyni. Bezsprzecznie utracilimy wwczas znakomitego myliciela, ktrego naukowe dokonania nie zostay, niestety, docenione za ycia. Dopiero dzi zaczynamy rozumie, jak olbrzymi warto miay w rzeczywistoci jego nowatorskie pogldy.

Bdne prognozy
Mino kilkadziesit lat i nadszed czas przeredagowania pewnych fragmentw literatury geologicznej. W kadym razie tak twierdzi profesor Rolf Emmermann, dyrektor naukowy Kontynentalnego Wiercenia Gbinowego w Windischeschenbach. Pierwotne prognozy na temat okrelonych regionalnych struktur skorupy ziemskiej okazay si cakowicie bdne! W kwietniu 1995 roku w pimie Geowissenschaft (organie fundacji Alfreda Wegenera) ukaza si artyku Emmermanna, ktry napisa midzy innymi, e w cigu nadchodzcych miesicy i lat trzeba bdzie zanalizowa mnstwo danych, cho ju dzi wiadomo, e gbokie odwierty w poczeniu z wynikami bada otoczenia przyniosy fundamentalne, nowe ustalenia na temat budowy i ewolucji rodkowoeuropejskiej platformy waryscyjskiej. W latach 1983-1994 Emmermann kierowa wierceniami skalnymi w Oberpfalz i uzyska zgoa nieoczekiwane wyniki. W trakcie rozmowy telefonicznej dr Jrn Lauterjung, asystent naukowy Emmermanna w Geologicznym Centrum Badawczym w Poczdamie, wyjani mi rzecz nastpujc: Pierwotne wyobraenie skorupy ziemskiej byo wynikiem obserwacji powierzchniowych i inter-pretacji dowiadcze sejsmicznych przeprowadzanych z powierzchni ziemi. Wiercenia przyczyniy si do odrzucenia dawnych pogldw. Kierujc si wczeniejszymi informacjami, oczekiwalimy, e po trzech lub czterech kilometrach natkniemy si na now formacj geologiczn i e uwarstwienie ska bdzie przebiegao mniej lub bardziej pasko. W praktyce zaobserwowalimy co dokadnie odwrotnego: uwarstwienie byo bardzo spadziste i nie wyszlimy ze strefy, ktra wystpuje na powierzchni ziemi. Na caej dugoci odwiertu znajdowaa si ta sama skaa. Naukowcy zrozumieli, e nie mona przenosi automatycznie dowiadcze ze skaami osadowymi na krystaliczne. Poza tym przekonali si, e prognozy na temat okrelonych wartoci temperatury wewntrz skorupy ziemskiej mog by rwnie dobrze prawidowe, jak bdne, co zaley od najrozmaitszych czynnikw zakcajcych. Na szczcie, mimo kontrowersyjnego charakteru nowych ustale, specjalici podeszli do nich bez uprzedze. Lauterjung stwierdzi nie bez dumy: Pierwsze reakcje kolegw byy prawie bez wyjtku pozytywne.

- 36 -

4. Kosmiczne rnice: Wyprawa w wiat peen znakw zapytania

Postp naukowy zdaje si subiektywnie skraca ywot obowizujcych teorii. Federico Di Trocchio, historyk nauki

Sensacyjny rkopis
Monachijski wydawca Rudolf Oldenbourg kartkuje w zamyleniu nieco zniszczon ju prac. Autor nada jej tytu Die Rakete zu den Planetenrumen (Rakiet w przestrzenie planetarne). Ju na pierwszy rzut oka wida, e tre wypenia fachowe sownictwo techniczne. Czy zwyky czytelnik cokolwiek z tego zrozumie? Oldenbourg chce odesa prac, doczajc do niej sympatyczny, cho szablonowy list do jej autora, gdy nagle jego wzrok pada na kilka linijek otwierajcych ksik. Oto co przeczyta: 1. Przy dzisiejszym stanie nauki i techniki moliwa jest budowa aparatw, ktre wznios si nad atmosfer ziemsk. 2. Jeli maszyny bd stale udoskonalane, osign w kocu prdko, ktra sprawi, e pozostajc w przestrzeni nie tylko nie spadn z powrotem na powierzchni planety, lecz pokonaj obszar przycigania ziemskiego. 3. Mona je skonstruowa tak, eby podrowali nimi ludzie (bez szkodliwych dla zdrowia skutkw ubocznych). 4. Jeli zostan spenione okrelone warunki ekonomiczne, budowa takich maszyn moe si opaci. Sprzyjajca sytuacja moe zaistnie za kilkadziesit lat. W niniejszej pracy chciabym udowodni prawdziwo tych czterech zaoe. Tak, to ju byo co. Westchnwszy gboko Oldenbourg zdecydowa si opublikowa prac, cho chcia przedtem zasign opinii kilku niezalenych ekspertw. Gdy dali mu zielone wiato, poprosi autora o pokrycie czci kosztw druku. Mody entuzjasta rakiet, Hermann Oberth, wyrazi zgod i w 1923 roku drukarnie dostarczyy jego dzieo do ksigar. Nikt wwczas nie podejrzewa, e nieznany autor zostanie w przyszoci okrzyknity ojcem rakiety.

Kto jest kompetentny?

Hermann Oberth urodzi si 25 czerwca 1894 roku w siedmiogrodzkiej miejscowoci Hermannstadt (obecnie Sibiu w Rumunii). Ju jako dziecko pochania ksiki o tematyce fantastycznej. Powie Juliusza Verne'a Podr na Ksiyc naleaa do jego ulubionych ksiek. Hermann Oberth by twrczym mylicielem i jeszcze w szkole, a przede wszystkim na studiach, zacz rozmyla nad urzeczywistnieniem ludzkich marze o podrach kosmicznych. Nie znajc dokona innych pionierw budowy rakiet, Konstantina Edwardowicza Ciokowskiego (1857-1935) i Roberta H. Goddarda (1882-1945), Oberth opracowa projekt rakiet wielostopniowych i ciekych materiaw pdnych. Wykona mnstwo oblicze i zapeni stosy papieru
- 37 -

formuami matematycznymi. Nie ustawa w pracy i nabiera coraz wikszej pewnoci, e wbrew temu, co sdz naukowcy, lot na Ksiyc nie jest wcale mrzonk. W 1922 roku Oberth nada swoim obliczeniom form pracy doktorskiej i zoy j na uniwersytecie w Heidelbergu, gdzie po I wojnie wiatowej kontynuowa studia. Uczeni doktorzy i profesorowie nie bardzo jednak wiedzieli, jak si ustosunkowa do pracy, ktrej tematem byy podre kosmiczne. Wprawdzie ustalenia Obertha wyday si im ze wszech miar ugruntowane i przemylane, ale podre kosmiczne stanowiy wwczas temat zarezerwowany jedynie dla marzycieli i pisarzy. Jaki naukowiec mgby kompetentnie oceni tak prac? W rezultacie doktorat Obertha nie zosta przyjty. W Klausenburgu (obecnie Klu) Oberth zda egzamin nauczycielski i w 1923 roku przyj posad profesora gimnazjum w Schssburgu (Segesvr), gdzie wykada matematyk, fizyk i chemi. Nawet tam nie oszczdzono mu szyderczych komentarzy i kpin z icie szalonych pomysw. Oberth mia jednak wiadomo rewolucyjnej treci swoich idei. A czy Chladni nie by rwnie wymiewany latami za hipotez o pozaziemskim pochodzeniu meteorytw?

Gdy spada deszcz kamieni

Ludzko od wiekw zastanawiaa si nad natur i pochodzeniem meteorytw. Jeszcze w redniowieczu spadajce z nieba odamki brano za znaki od Boga lub ze znaki. W okresie Owiecenia uczeni odrzucali opowiadania o meteorytach i nazywali je ironicznie wiar w cuda. W wczesnym naukowym obrazie wiata nie byo dla nich miejsca, wic a priori zaliczono je do krainy bani. Opinie owieceniowych mylicieli, od sceptycznych po jednoznacznie negatywne, zachoway si do naszych czasw. I tak na przykad w 1768 roku Francuska Akademia Nauk badaa meteoryt. ktry spad niedaleko Luce. Synny uczony Antoine-Laurem de Lavoisier nazwa go pogardliwie rodzajem pirytu. Podobne argumenty wysun w 1790 roku wiedeski mineralog Andreas X. Sttz: To oczywiste, e nie obeznani z histori naturaln mog wierzy w spadajce z nieba elazo. W 1751 roku uczyniy to nawet owiecone gowy Niemiec, a to na skutek panujcej wrd nas straszliwej nieznajomoci historii naturalnej i praktycznej fizyki. Ale w naszych czasach przyjmowanie takich bajek za prawd byoby niewybaczalne. Dopiero wittenberskiemu fizykowi Ernstowi Florensowi Friedrichowi Chladniemu (1756-1827) udao si przekona uczonych, e osnute legendami odamki mog by jedynie pociskami z Kosmosu. Jego opublikowana w 1794 roku praca staa si jednak na dugie lata przedmiotem ostrych krytyk. Przeciwko Chladniemu wystpiy trzy szkoy. Pierwsza z nich uwaaa meteoryty za zastyg law z ksiycowych wulkanw; z kolei druga upatrywaa ich pochodzenia w ziemskiej atmosferze; trzecia za bya przekonana, e s to wytwory ziemskich wulkanw. Do krytykw Chladniego zalicza si take amerykaski prezydent Thomas Jefferson. Odwoujc si do wypowiedzi dwch amerykaskich profesorw (Kamienie spady z nieba...) wyrazi si pono na przeomie wiekw w nastpujcy sposb: O wiele bardziej prawdopodobna od spadajcych z nieba kamieni jawi mi si moliwo, e obaj profesorowie karmi nas kamliwymi bujdami. Istny deszcz kamieni, ktry w 1803 roku spad w L'Aigle, kiedy to setki kosmicznych odamkw dosownie bombardoway gowy sceptycznych uczonych, by dla Chladniego prawdziwym bogosawiestwem, poniewa przyczyni si do dugo oczekiwanego przeomu. Potpianie przyrodnikw tamtej epoki z powodu ich zachowawczego stanowiska wobec hipotez Chladniego stao si zwyczajem, czytam w podsumowaniu opublikowanej w 1957 roku publikacji Fritza Heidego, znawcy meteorytw i mineraloga. Uwaam, e naley jednak zachowa pewn ostrono. aden uczony nie by wiadkiem upadku meteorytu. [...] Nie mona si zatem dziwi, e ich stosunek do opowieci zwykych ludzi by sceptyczny. [...] Niewtpliwie wiele trudu kosztowao odrnienie prawdziwych relacji od faszywych.
- 38 -

Kady sam musi sobie odpowiedzie, czy satysfakcjonuje go usprawiedliwianie ignorancji wczesnych specjalistw. Ja w kadym razie czuj niedosyt. Bardzo trafn opini wyda niegdy Hermann Oberth: Przecitni naukowcy reaguj na nauk podobnie jak napchana g na widok miski penej jedzenia: O Boe, ani troch wicej!

Mobilizacja sceptykw
5 lipca 1927 roku grupa niemieckich entuzjastw rakiet utworzya Zwizek Podry Midzyplanetarnych, ktrego celem byo zdobywanie funduszy na realizacj planw Obertha. Ju wkrtce doczyli do nich wszyscy wani pionierzy lotw kosmicznych, wrd nich osiemnastoletni wwczas Wernher von Braun, w przyszoci czoowa posta amerykaskiego projektu ldowania na Ksiycu. Zwizek wspierali finansowo pisarze, midzy innymi Thomas Mann, Herbert George Wells i George Bernard Shaw. Niezmordowana aktywno entuzjastw astronautyki pobudzia do czynu niezliczonych przeciwnikw. Jednym z nich by synny baloniarz i nurek Auguste Piccard, ktry wyrazi swoje przekonania ogaszajc, e podre midzyplanetarne na pewno nie bd moliwe. Postawi przy tym problem czynnikw chemicznych i fizycznych, ktrych nie znamy i ktre przypuszczalnie stworzyyby luk w naszych skomplikowanych obliczeniach i podjtych rodkach ostronoci. Zdaniem reprezentanta medycyny kosmicznej dr. Fritza Habera, podstawowym czynnikiem uniemoliwiajcym ludziom wyprawy pozaziemskie jest promieniowanie kosmiczne. Gustav Schenk zwrci uwag na te zarzuty w swej publikacji z 1955 roku. Doda te kolejny czynnik wykluczajcy eksploracj Kosmosu przez czowieka: meteoryty. Dzi wiemy ju, e wszyscy samozwaczy stranicy rozsdku nie mieli racji. Podobnie jak niejaki profesor Riem, ktry podzieli si swoimi przemyleniami nad rakietowymi ideami Obertha w specjalistycznym pimie Umschau: Tylko ekspert moe oceni rzetelno technicznych wymaga takiej aparatury, Co si jednak tyczy moliwoci wyruszenia ni w oddalone rejony Kosmosu, gdzie nie dziaa sia przycigania ziemskiego i nie ma powietrza, to trzeba powiedzie, e dziaajca na zasadzie odrzutu rakieta wymaga masy powietrza, ktra przejmuje sprycie ten odrzut i musi mie pewn elastyczno. [...] Ju na wysokoci od dziesiciu do dwudziestu kilometrw powietrze jest tak rozrzedzone, e nie bdzie stawia oporu gazom wylotowym. W rezultacie gazy marnowayby si cakowicie bezuytecznie. Brzmiao to bardzo przekonujco, ale szanowny profesor niezbyt starannie odrobi prac domow, bo w przeciwnym razie zauwayby, e jego wywody naruszaj III prawo Newtona akcja rwna jest reakcji czyli, e s bezprzedmiotowe. Zupenie inaczej odnis si do omawianego problemu synny wiedeski fizyk i profesor Hans Thirring, ktry w 1934 roku opublikowa referat pod tytuem Kann man in den Weitraum fliegen? (Czy mona polecie w Kosmos?). W odrnieniu od krytycznie nastawionych kolegw wypowiedzia si w nim szczerze i bez uprzedze: Na pytanie, czy mona polecie w Kosmos, wikszo specjalistw odpowiada tak: Zasadniczo nie jest to niemoliwe, jednak praktyczne trudnoci zwizane z takim lotem s na tyle due, e przy obecnym stanie techniki nie ma co myle o urzeczywistnieniu pozaziemskiej podry. Thirring napisa dalej, e potpianie tego rodzaju stara byoby nierozwane. Doda take, e nie szkodzi nauce, gdy od czasu do czasu schodzi z piedestau i bezstronnie bada rwnie takie moliwoci rozwoju technicznego, ktre na pierwszy rzut oka zdaj si utopijne.

Woda na Ksiycu?
21 lipca 1969 roku to historyczna data. Tego dnia astronauci Neil Armstrong i Buzz Aldrin jako pierwsi ludzie w historii postawili stop na Ksiycu. Oczy caego wiata patrzyy wwczas tylko
- 39 -

na nich urzeczywistnio si odwieczne marzenie ludzkoci. Specjalici z NASA niecierpliwie oczekiwali powrotu bohaterw, w nadziei, e przywiezione prbki gruntu udziel wreszcie definitywnej odpowiedzi na temat powstania Ksiyca i Ukadu Sonecznego. Dajcie mi kawaek Ksiyca obwieci wwczas amerykaski chemik i laureat Nagrody Nobla Harold Urey a powiem wam, jak powsta Ukad Soneczny. Swoj wypowiedzi doprowadzi oczekiwania kolegw do punktu wrzenia, ale nie na dugo. Ju wkrtce przyszo otrzewienie: ksiycowe prbki, zamiast udzieli odpowiedzi, namnoyy tylko pyta. Nasza wiedza o Ksiycu niewiele si przez ten czas zmienia. Przez kilkadziesit lat eksperci kcili si na przykad o to, czy moe tam wystpowa ld, czyli woda. Jedni pozostawiali t kwesti otwart, poniewa wielu badaczy Ksiyca donosio na przestrzeni tego wieku o zaobserwowaniu podobnych do mgy oparw; inni za, jak na przykad Guido Ruggieri, pozostawali sceptyczni. W swojej pogldowej pracy z 1971 roku Der Mond (Ksiyc) Ruggieri napisa: W 1967 roku selenolog T. Gold przedstawi wasn interpretacj ksiycowych kraterw, w ktrych wntrzu zachoway si pokady lodu, chronione przed dziaaniem Soca przez warstw osadw. Jeli to prawda, wwczas wszdzie na Ksiycu mona by znale wod, co dla przyszych astronautw miaoby kapitalne znaczenie. Trzeba jednak powiedzie, e powysza hipoteza znalaza jedynie garstk zwolennikw i e zaobserwowane do tej pory fakty dowodz raczej, i wczeniejsze pogldy o braku wody na naszym satelicie s w peni uzasadnione. Tymczasem nawet najzagorzalsi zwolennicy pustynnego Ksiyca mog zacz si martwi. Powd? Nowe dane dostarczone przez wystrzelon w 1994 roku sond badawcz Clementine-1. W grudniu 1996 roku amerykaskie Ministerstwo Obrony podao, e zachodzi due podobiestwo wystpowania lodu przy lunarnym biegunie poudniowym. Obszar lodu znajduje si pono w gbokim na trzynacie kilometrw kraterze, ma wymiary niewielkiego jeziora, a grubo pokrywy lodowej wynosi od trzech do trzydziestu metrw. Pierwsze opinie nie kryy zachwytw: Odkrycie lodu na naszym satelicie ma kapitalne znaczenie dla przyszych dugotrwaych wypraw na Ksiyc. Wodr i tlen (gwne skadniki wody) to podstawowe paliwa rakietowe. Dziki nim paliwo mona by tankowa na stacji lunarnej, przez co transport tam i z powrotem byby ekonomiczniejszy. Poza tym odzyskane z lodu woda i tlen zaopatrywayby sta baz wzgldnie posterunek. Istnienie ksiycowego lodu i wody potwierdzili porednio mineralodzy z Uniwersytetu Cambridge, ktrzy w latach siedemdziesitych na konferencji w Tybindze donieli o odkryciu getytu (uwodniony tlenek elaza) W prbkach ksiycowej gleby. Ich kontrowersyjne wyniki nie zostay wwczas uznane. Jeden z amerykaskich ekspertw skomentowa je cynicznie: You have pissed on the probes nasikalicie na prbki.

Nowe dane, nowe pytania

Soce take przyprawia czasem specjalistw o bl gowy, czego dowodem artyku opublikowany w 1971 roku w uznanym pimie Physical Review przez dwch fizykw dowiadczalnych, Erwina J. Saxla i Mildred Allen. Opisali w nim swoje prace nad wahadami i zwrcili uwag, e okres drga jednego z nich z nie wyjanionych przyczyn zwikszy si krtkotrwale w czasie zamienia Soca 7 marca 1970 roku. Do tej pory nie wytumaczono tego zjawiska, cho ju w 1957 roku ich kolega Maurice F. C. Allais poinformowa o podobnej obserwacji, mona wic byo bez trudu zrozumie takie wyniki, powiedzia Herbert Pietschmann, profesor fizyki teoretycznej na Uniwersytecie Wiedeskim. Mimo to inni naukowcy nigdy nie powoywali si na t prac. Nie mona o niej przeczyta w literaturze specjalistycznej, czego dowodem jest brak jakichkolwiek informacji w Science Citation Index. Pietschmann skwitowa to potrzsajc gow: Dane pomiarowe zostay po prostu zignorowane. Wielu pyta dostarczya take europejska sonda badawcza Ulysses, ktra w 1994 roku dotara do rejonu bieguna poudniowego naszej centralnej gwiazdy. Specjalici zaoyli, e natenie promie- 40 -

niowania kosmicznego bdzie si zmieniao w zalenoci od pooenia sondy nad paszczyzn rwnikow, ale po zanalizowaniu nowych danych musieli odrzuci t hipotez. A. Friedel, dziennikarz i znawca tematu, skomentowa wyniki w Raumfahrt-Journal: A do rejonw bieguna natenie promieniowania byo stae. Mogoby mie to zwizek z jakim zupenie nieznanym zjawiskiem sonecznym, ktre sonda namierzya magnetometrami. Chodzi tu o rodzaj powolnych, zmieniajcych si fal elektromagnetycznych, ktre w odstpach od dziesiciu do dwudziestu godzin przebiegaj wzdu magnetycznych linii pola, podobnie jak wibracje akustyczne struny gitary. Naukowcy nie znaleli jeszcze wyjanienia natury tych fal. Wbrew wszelkim oczekiwaniom Ulysses nie zarejestrowa dodatkowo adnej istotnej zmiany natenia pola magnetycznego midzy rwnikiem sonecznym i biegunem poudniowym. Cho wszystkie instrumenty dziaay bez zarzutu, nie odnotowano oczekiwanego wzrostu natenia pola magnetycznego. Czyby Soce nie miao bieguna poudniowego? Friedel skomentowa to lapidarnie: Dotychczasowe wyniki misji Ulyssesa zmuszaj naukowcw do stworzenia zupenie nowych modeli Soca. Badania czstek zdaj si to potwierdza.

Paskudne neutrina
Materia skada si czstek elementarnych, ktre dziel si z kolei na mezony, bariony i leptony. Do leptonw zalicza si neutrina wystpujce w trzech rnych grupach (neutrino-elektron, neutrino-mion, neutrino-tau). ledzc histori neutrin skomentowaa w 1992 roku Christine Sutton, brytyjska fizyk czsto odnosi si wraenie, e zawsze, ilekro czujemy si pewni swojej wiedzy, kto si pojawia i usuwa nam nagle grunt spod ng. Typowym przykadem ilustrujcym t wypowied jest Soce, ktre jak wszystkie pozostae gwiazdy stae bez przerwy wysya w Kosmos miliony malutkich neutrin. W ramach zakrojonych na szerok skal eksperymentw przechwycono reprezentantw tych przebiegych czsteczek i okazao si, e Soce emituje wycznie neutrina-elektrony. Ku zdumieniu badaczy zmierzona liczba neutrin bya wyranie mniejsza, ni si spodziewano. Wprawdzie ju wczeniej otrzymano podobnie niezrozumiae wyniki, ale do tej pory specjalici z zespou profesora Tilla Kirstena z Zakadu Fizyki Jdrowej Instytutu Maxa Plancka w Heidelbergu, posugujc si sztucznym socem, dokadnie przetestowali jeden z teleskopw neutrinowych. Przekonano si, e bd nie ley w metodzie pomiarowej, a tak wanie sdzono, lecz raczej we wspczesnych modelach interpretacyjnych. 11 grudnia 1995 roku profesor F.-L. Deubner z Instytutu Astronomii Uniwersytetu w Wrzburgu potwierdzi mi autentyczno nowych wynikw: Nie zagbiajc si w obszerny materia obliczeniowy, chciabym oceni wypowiedzi T. Kirstena jako wiarygodne w normalnym rozumieniu interpretacji wartoci pomiarowych uzyskanych z dowiadcze przyrodniczych. Zaprezentowany mi materia zdaje si jednoznacznie wskazywa, e przyczyny rozbienoci midzy zakadanymi i zaobserwowanymi danymi nie naley szuka [...] w sferze dowiadcze z neutrinami. Niektrzy reprezentanci nauk przyrodniczych zaoyli zatem, e wbrew dotychczasowym ustaleniom neutrina posiadaj jednak jak niezerow mas. Co ciekawe, podobne zaoenia pojawiy si ju na pocztku lat osiemdziesitych, ale ich ywot by bardzo krtki. Oznaczaoby to bowiem, e czstki emitowane przez Soce mog oscylowa midzy stanem neutrino-mion i neutrino-tau, a wtedy elegancko omijayby teleskopy zaprogramowane wycznie na neutrinaelektrony. W tym wypadku konsekwencje byyby nieobliczalne, poniewa zachwiaoby to od dawna ugruntowanymi przekonaniami na temat istoty i ekspansji Kosmosu. Wemy na przykad si cikoci, ktra spaja obracajc si galaktyk i daje si obliczy na podstawie pozycji jej gwiazd, ich prdkoci obrotowych i masy. Jak jednak wiemy, oglna masa wszystkich gwiazd w obrbie galaktyki nie wystarczy, aby zagwarantowa wewntrzn spjno takiego systemu. A mimo to spoisto jest niewtpliwie zapewniona. Od jakiego czasu uwikane w ten dylemat rodowisko ekspertw propaguje pogld na temat istnienia niewidzialnej materii, zwanej ciemn materi. Gdyby neutrina posiaday niezerow mas,
- 41 -

to dziki temu, e jest ich wprost niewyobraalnie duo, mogyby bez trudu spaja nasze galaktyki i zaj w Kosmosie pozycj ciemnej materii. To z kolei miaoby daleko idce skutki dla kosmicznych modeli interpretacyjnych, poniewa tym wanie miniczsteczkom przypadaby dominujca rola grawitacyjna w ewolucyjnych zjawiskach Wszechwiata. Ich niewiarygodna masa cakowita mogaby kiedy przyhamowa proces rozszerzania si Kosmosu i zainicjowa gigantyczny kollaps. Nic dziwnego, e s i tacy badacze, ktrzy nie chc (na razie?) bawi si w spekulacje. Dr Hubertus Whl z Zakadu Fizyki Soca Instytutu Kiepenheuera we Fryburgu uwaa na przykad, e wtpliwoci odnoszce si do modelu Soca nadal wystarczaj do wyjanienia odchylenia wartoci pomiarowych neutrin uzyskanych 7 grudnia 1995 roku.

Wielki mur
Wszelkie dyskusje na powyszy temat to myn na wod heretykw astronom, ktrzy z niespotykan dotychczas energi podcinaj skrzyda teoriom o powstaniu Wszechwiata. Szczegln aktywno wykazuj przeciwnicy Wielkiego Wybuchu. Od lat publikacje akademickie co kilka miesicy dziel si z nami nowymi odkryciami dotyczcymi tej fascynujcej dziedziny, ktre czsto wstrzsaj aktualnymi modelami interpretacyjnymi lub nie mog zosta z ich pomoc wyjanione. Przykadem niech bdzie wielki mur, odkryty w Kosmosie w 1989 roku przez profesora Johna P Huchra z Instytutu Astrofizyki Harvard Smithsonian Center w Cambridge i jego koleank Margaret J. Geller: gigantyczna formacja galaktyk rozciga si na dugoci ponad 500 milionw lat wietlnych! Tymczasem wiadomo, e s to struktury powszechnie wystpujce w Kosmosie. Fakt ten przysparza sporo problemw obrocom Wielkiego Wybuchu, bo przecie zakadano, e we Wszechwiecie materia rozkada si jednolicie. Poza tym nie istnieje nawet jedna teoria, ktra tumaczyaby te galaktyczne formacje, poskary si w 1991 roku astrofizyk Will Saunders z Oksfordu. Nie mona, rzecz jasna, pomin milczeniem reakcji niektrych jego kolegw, ktrzy natychmiast wytrzsnli z rkawa kilka zgrabnych kontrargumentw agodzcych tak ostre wypowiedzi. Zdezorientowany laik, ktry obserwuje t swoist wojn intelektw, moe tylko rwa wosy z gowy i zastanawia si, komu waciwie powinien uwierzy: reprezentantom tradycyjnych teorii czy nowej, dzielnej gwardii, ktra bez cienia szacunku odrzuca uwicone argumenty.

Kopotliwa sprawa: staa Hubble'a

Gorczkowe dyskusje nad naukow wanoci hipotezy Wielkiego Wybuchu skupiaj si obecnie gwnie wok staej Hubble'a, astronomicznej wartoci pomiarowej prdkoci rozszerzania si Wszechwiata. Zdaniem niektrych naukowcw, nowe badania cefeid (gwiazd o zmiennym blasku) stawiaj pod znakiem zapytania dotychczasow warto tej staej. Gdyby pomiary byy prawidowe, to ich nastpstwa byyby rewolucyjne. Wiek Wszechwiata skurczyby si do zaledwie omiu miliardw lat, a przecie oceniano go dotychczas na dwanacie do dwudziestu miliardw (w zalenoci od ksiki, po ktr bymy signli). W 1994 roku Spiegel pisa nawet o prawdziwym dylemacie, z ktrego kosmologom udaoby si wyplta jedynie z bolesn rezygnacj: Mogliby powici teori rozwoju gwiazd, filar astronomii i triumf fizyki jdrowej; porzuci fundament wspczesnej kosmologii, teori Wielkiego Wybuchu; lub te musieliby zaoy istnienie gigantycznych si, ktre targaj Drog Mleczn i faszuj wyniki pomiarw. Gerhard Brner z Zakadu Astrofizyki Instytutu Maxa Plancka w Monachium da zebrania nowych danych, ktre raz na zawsze wyjaniyby przyczyny tego liczbowego chaosu. Tymczasowe granice bdu pomiarw daj nam szans uratowania modelu Wielkiego Wybuchu, ale
- 42 -

stopniowo staje si to coraz mniej moliwe.

Stae czy niestae?

Gwatowne spory wok dokadnej wartoci staych rozgorzay w 1994 roku w odpowiedzi na prowokacyjn publikacj brytyjskiego wolnomyliciela Ruperta Sheldrake'a, ktry podda pod rozwag, e w zasadzie kady nowy pomiar daje troch zmienion warto wszystkich podstawowych staych. Zgodnie z teori nie powinno tak by, bo przecie, jak sama nazwa wskazuje, stae powinny by niezmienne. Uniwersalna staa grawitacji g daje si ustali z dokadnoci do jednej piciotysicznej. Wyniki dotychczasowych pomiarw byy po prostu nazbyt sprzeczne, aby mona byo okreli dokadniejsz granic. Niektrzy fizycy posunli si nawet do tego, e zaproponowali przyjcie do znanych obecnie czterech si tak zwanej pitej siy (elektromagnetyzm, grawitacja, sabe i silne wzajemne oddziaywanie), co ich zdaniem umoliwioby teoretyczne wytumaczenie wystpujcych anomalii pomiarowych. Oto komentarz Sheldrake'a: Sam fakt, e pod koniec XX wieku myli si powanie o nowej sile wpywajcej na grawitacj, wiadczy o tym, jak niewiele wiemy o sile cikoci, cho od czasu, gdy ukazay si Newtonowskie Principia, mino ponad trzysta lat. Rwnie dokadna warto oficjalnie ,,staej prdkoci wiata zmienia si od pomiaru do pomiaru. Jeszcze w 1929 roku specjalici doszli do wniosku, e wyliczona wwczas warto jest w peni zadowalajca i moe obowizywa jako mniej lub bardziej trwaa. Niedugo potem nowe pomiary udowodniy bdno takiego przekonania. W 1972 roku uporano si raz na zawsze z tym niewygodnym problemem i ustalono omawian warto w definicji. A gdyby jutro kto wpad na pomys wykorzystania najnowoczeniejszych instrumentw do kolejnej analizy? Wczeniejsze wartoci liczbowe, uwaane ju za przestarzae, zawsze mona potraktowa jako bd pomiarowy lub wynik niekompetencji badaczy. Co by si jednak stao, zastanawia si Sheldrake-heretyk, gdyby podstawowe stae zachowyway si a priori chaotycznie? Idea niezmiennych praw i staych to ostatni bastion klasycznej fizyki, ktra uznaje wycznie panowanie matematycznego porzdku. Toleruje on wszystkie zjawiska, ktre odpowiadaj okrelonym raz na zawsze reguom i (przynajmniej z zasady) sprawia, e s one cakowicie przewidywalne. W rzeczywistoci nic takiego nie istnieje: ani w wiecie ludzi, ani w sferze ycia biologicznego, w pogodzie czy na nocnym niebie. Rewolucja chaosu zdemaskowaa ten doskonay porzdek jako pikn iluzj. Od takich przewrotnych stwierdze konserwatywnym fizykom wos jey si na gowie. Sugeruj te, aby pomyle o tym, e nigdy nie udao si zmierzy jakiej wielkoci z nieskoczon dokadnoci. O wiele bardziej prawdopodobne jest zaoenie, e wartoci pomiarw zbliayby si asymptotycznie do nieznanej wartoci kocowej, ktrej zapewne nigdy nie osign. Ich zdaniem odchylenia w otrzymanych wynikach to skutek niedoskonaoci przyrzdw pomiarowych i w adnym razie nie musz one by wyrazem inherentnej, chaotycznej zmiennoci staych. Sheldrake proponuje zatem, aby w ramach dugofalowego eksperymentu zmierzy uniwersaln sta grawitacji. Pomiary byyby dokonywane w regularnych odstpach czasu w rozmaitych wiatowych laboratoriach. Po wielu latach porwnano by wyniki. Gdyby bez wzgldu na przyczyny warto g ulegaa odchyleniom, stwierdzono by to w rnych miejscach. Inaczej mwic, wartoci mogyby utworzy pewien wzr, przykadowo: w pewnych miesicach warto jest wysoka, a w innych niska. Umoliwioby to rozpoznanie wzoru wariacyjnego, ktrego nie mona by ju traktowa jako przypadkowy bd.

- 43 -

5. Wymiana i wyszydzona: Barbara McClintock i jej skaczce geny

Na pocztku genetyka rodzia si w gowach szarlatanw, ktrzy prowadzili prace badawcze gwnie z mysi o realizacji jakiego politycznego celu. Absurdalne teorie [...] byy wwczas norm. Niewiedza i przecenianie swoich umiejtnoci szy rka w rk. Steve Jones, badacz procesw ewolucyjnych

Zakonnik przeciera szlaki

Gregor Mendel (1822-1884), zakonnik, ktry uprawia groch, przeszed do historii. Chyba kady wie, e dokonujc niezliczonych selekcji grochu jako pierwszy sformuowa podstawowe zasady dziedzicznoci, ktrych uczy si obecnie na lekcji biologii nieomal kady ucze. W ogrodzie klasztoru w Brnie (Czechy) dzie po dniu obserwowa wzrost rolin. Kady szczeg starannie notowa, w nadziei, e w ten sposb uda mu si ustali czynniki regulujce dziedziczno ksztatu nasion grochu i kolorw kwiatw. Niestrudzenie zbiera owoce swoich bada, a potem rcznie je przebiera i sortowa. Bya to monotonna, drobiazgowa praca, ale w kocu udao mu si wyodrbni okrelone, powtarzajce si wzory liczbowe. Dokonujc dalszych krzywek i selekcji doszed do wniosku, e musz istnie jakie czynniki dziedziczne, ktre warunkuj okrelone cechy rozwojowe rolin. W ten sposb, zupenie niewiadomie, Mendel odkry istnienie genw. wiat wczesnej nauki nie wiedzia, co pocz ze spostrzeeniami zakonnika. Wikszo wysanych przez niego do rnych naukowcw egzemplarzy pracy, w ktrej opisa wyniki prb krzyowania rolin, wyldowaa nie przeczytana w koszu na mieci. Rwnie wykad wygoszony przez Mendla w 1865 roku przed Towarzystwem Przyrodniczym w Brnie nie wzbudzi entuzjazmu obecnych. Dopiero na przeomie wiekw, gdy mikroskop pomg biologom wytropi we wntrzu komrek chromosomy i w ten sposb powoa do ycia now dziedzin wiedzy - genetyk - przypomniano sobie o hodujcym groch zakonniku i jego pionierskim odkryciu.

Manowce eugeniki
W tym samym czasie brytyjski przyrodnik i psycholog Francis Galton (1822-1911) zacz si zastanawia nad procesami dziedziczenia i nad moliwoci wpywania na rozwj gorszych ludzi dla dobra rasy ludzkiej, na jej doskonalenie. Galton nazwa t dziedzin wiedzy eugenik i zyska wielu zwolennikw wrd genetykw. Eugenicy uwaaj, e ich zadaniem jest wybieranie ze spoeczestwa jednostek gorszych biologicznie i opracowywanie moliwoci uzyskania i wspomagania wartociowszego ycia. Wielu badaczy nie przejmowao si, e do ich pracy zaczynaj si wkrada uprzedzenia, i w ten sposb na przestrzeni lat nowa dziedzina wiedzy nabraa cech rasistowskich. Genetycy prowadzili podejrzane badania nad alkoholizmem, prostytucj i przestpczoci,
- 44 -

opracowywali testy na inteligencj. Nagle wszystko dawao si wyjani dziedziczeniem: Wochom udowodniono skonno do stosowania przemocy, ydom przypisano pocig do kradziey. Nawet Winston Churchill, pniejszy premier Wielkiej Brytanii, pozwoli sobie w 1910 roku na nastpujc wypowied: Nienaturalny i coraz szybszy przyrost niedorozwinitych umysowo i chorych psychicznie warstw spoeczestwa, ktremu towarzyszy regresja silnych i zdrowych warstw wyszych, tworzy niebezpieczestwo dla narodu i rasy, ktrego nie mona lekceway. Uwaam, e zanim upynie kolejny rok, naley wysuszy i opiecztowa rdo, z ktrego pynie fala szalestwa. Trzynacie lat pniej stworzono w Monachium pierwsz katedr higieny rasowej, ale eugenika cieszya si niezwykym powodzeniem take w innych krajach Zachodu. Pod koniec lat dwudziestych w Ameryce ustanowiono prawo legalizujce przymusow sterylizacj. Teorie eugeniki zaczto stosowa w praktyce. Gdy w Niemczech szalestwo zwane czystoci rasy sigao apogeum, eugenika i jej przedstawiciele stanli wreszcie pod prgierzem krytyki. Zakwestionowano lub wprost odrzucono naukow warto wielu prac. Po II wojnie wiatowej podjto starania, aby na nowo zdefiniowa eugenik: wyeliminowano tendencje rasistowskie, zmieniono tytuy czasopism i nazwy instytutw, sformuowano nowe kryteria badawcze i stworzono podstawy nowoczesnej genetyki czowieka. A gdy w 1953 roku brytyjski biochemik James Watson wraz z biologiem Francisem Crickiem wyjanili budow podwjnej spirali nici polinukleotydowych, rozszyfrowujc w ten sposb zagadk powstawania ycia, moda dziedzina wiedzy ostatecznie wkroczya w nowe stadium. Ale gone zachwyty nad now genetyk i jej ustaleniami sprawiy, e nie dostrzeono innych fascynujcych odkry lub odrzucono je, poniewa nie mieciy si w kanonie obowizujcej nauki. Jednym z przykadw moe by spr o skaczce geny.

Skaczce geny
Barbara McClintock (1902-1992) na pewno nie bya typow przedstawicielk swojej profesji. Za ycia cieszya si opini osoby ekscentrycznej i niekonwencjonalnej, a niektrzy przedstawiciele wiata nauki uwaali, e oscyluje midzy geniuszem a obdem. Ale zostawmy to. Kontrowersyjna pani biolog spdzaa czas samotnie w swoim laboratorium, nie kontaktujc si ze wiatem. Cay swj czas powicia badaniom i dzi uwaa si j za niekwestionowan prekursork genetyki. W 1947 roku odkrya, e okrelone geny mog si przemieszcza w obszarze genomu, a nawet przeskakiwa midzy pojedynczymi chromosomami. W 1983 roku, dziewi lat przed mierci, Barbara McClintock zostaa uhonorowana Nagrod Nobla. Nie byo jej jednak atwo przeforsowa swoje spostrzeenia. W latach pidziesitych publikowaa wyniki bada w wielu artykuach pisanych dla Carnegie-Institution of Washington. wiat nauki pozna jej prace w 1951 roku, w czasie sympozjum w Cold Spring Harbor. Poniewa skaczce geny pozostaway w cakowitej sprzecznoci z wczesnymi pogldami genetykw, tezy jej referatu odrzucono w caoci. Niektrzy uczestnicy seminarium nie kryli miechu. Pocztkowo sceptyczna postawa kolegw gboko dotkna uczon. Ale Barbara McClintock postanowia si nie poddawa i walczy dalej. Uczestniczc w wielu naukowych zjazdach, niestrudzenie propagowaa swoje odkrycie; rwnolegle publikowaa artykuy w prasie fachowej. W krgach akademickich szybko zyskaa opini szalonej lub podejrzanej, niektrzy posuwali si nawet do obelywego nazywania jej starym zakurzonym pudem. W rezultacie Barbara McClintock zacza si wycofywa z ycia publicznego. Nie przestaa wprawdzie prowadzi intensywnych bada, ale w jej publikacjach nie znajdowano ju wzmianek o skaczcych genach. Oto, co powiedziaa autorce swojej biografii, profesor z Berkeley, Evelyn Fox Keller: Byam kompletnie zaskoczona, e nie potrafiam im tego wytumaczy, e miano si ze
- 45 -

mnie i uwaano za szalon. Najpierw musiaam do tego przywykn.

Alternatywne metody recept na sukces

Barbara McClintock nienawidzia uprzedze i przesdw w nauce. Nigdy nie odrzucaa z gry kontrowersyjnych idei lub teorii, dopki jednoznacznie nie udowodniono, e s faszywe. Bya bowiem przekonana, e do nowych prawd mona doj take innymi drogami, bez bogosawiestwa tradycyjnej nauki. Krtkowzroczni genetycy nigdy nie przestali jej dziwi: Nie wiedzieli, e krpuje ich gorset okrelonego modelu, nijak nie mona im byo tego wytumaczy. Evelyn Fox Keller zauwaya, e Barbara McClintock atwo nawizywaa kontakt z modymi naukowcami, ale nie moga si oprze wraeniu, e koledzy w jej wieku cierpi na rodzaj duchowej sklerozy. Im duej zajmowali si zgbianiem literatury i przesiadywaniem na wykadach seminaryjnych, tym z wikszym trudem przychodzio im zastanawianie si nad logicznymi przesankami wasnych rozwaa i przyswajanie nowych, wieych prdw w nauce. Jeli co nie jest im doskonale znane, odbieraj mu prawo do istnienia i stopniowo zapominaj, e rwnie ich oceny mog ulec zmianie, a teorie i modele przychodz i odchodz.

Pne uznanie
Mimo wczeniejszych zych dowiadcze Barbara McClintock zdecydowaa si w latach szedziesitych powrci do publicznego propagowania swojego odkrycia, ale i tym razem nie zostaa zrozumiana. Dopiero w poowie lat siedemdziesitych wiat nauki zwrci uwag na zjawisko skaczcych genw. Stopniowo zaczto sobie przypomina o starym zakurzonym pudle, a informacje o jej rewolucyjnych pracach pojawiay si, pocztkowo niemiao, w publikacjach naukowych. 10 padziernika 1983 roku osiemdziesiciojednoletnia pani biolog siedziaa w domu i usyszaa przez radio, e za odkrycie i zbadanie skaczcych genw uhonorowano j Nagrod Nobla w dziedzinie medycyny i fizjologii. Barbara McClintock przyja to ze spokojem. Zbyt wiele ju przeya dobrego i zego. Wprawdzie cieszya si z nagrody, ale szum, jaki zrobi si nagle wok niej, nie przypad jej do gustu. Z trudem daa si namwi na udzia w konferencji prasowej. Podczas uroczystoci wrczania Nobla 8 grudnia 1983 roku w Sztokholmie nie okazaa urazy: W tamtym okresie moje spojrzenie na to zjawisko [...] byo uznawane za zbyt radykalne. Nowoczesne techniki pozwoliy stwierdzi, e w fenomen ma uniwersalny charakter, ale stao si to moliwe dopiero po wielu latach. W tym czasie nie zapraszano mnie na wykady i seminaria, no, chyba e sporadycznie. [...] Tak duga przerwa nie przysporzya mi jednak osobistych kopotw, wprost przeciwnie, okazaa si czyst przyjemnoci. Daa mi pen wolno nieskrpowanego prowadzenia bada i cieszenia si ich wynikami.

Wysoce nieprzyzwoita propozycja

Mniej szczcia mia amerykaski biolog Oswald Avery (1877-1955). Losy obojga toczyy si podobnie, z jedn, ale za to zasadnicz rnic Avery'emu odmwiono Nobla. W latach czterdziestych zidentyfikowa on kwas dezoksyrybonukleinowy (DNA) jako nonik informacji genetycznej i w 1944 roku opublikowa swoje ustalenia w renomowanym pimie Journal of Experimental Medicine. Przez dugie lata nie poznano si na znaczeniu tego odkrycia. Niektrzy naukowcy uznali, e
- 46 -

materia dowodowy potwierdzajcy istnienie DNA jest nielogiczny, woleli bowiem wierzy, e geny to czsteczki biaka. W opublikowanej w 1968 roku znakomitej ksice o odkryciu podwjnej spirali DNA angielski noblista James Watson wspomina: Wielu z nich to uparci gupcy, ktrzy stale, z nieomyln pewnoci stawiali na niewaciwego konia. Nie mona skutecznie uprawia nauki, jeli si nie pojmie, e znaczna cz naukowcw wbrew obiegowej opinii podtrzymywanej przez pras i matki niektrych badaczy to nie tylko ludzie ograniczeni i nudni, ale take po prostu gupi. Watson mia wszelkie powody czu zo do swoich kolegw. Zaledwie kilka lat wczeniej mikrobiolog Stuart Elliot zachci amerykaskiego biochemika i noblist Geralda M. Edelmana, aby ten zoy Peytonowi Rousowi, wydawcy Journal of Experimental Medicine, pewn propozycj. Chodzio o to, aby po dwudziestu latach od pierwszej publikacji pracy Averye'go wyda j ponownie jako pomiertny hod zoony wielkiemu badaczowi z doczon informacj o jej nowatorskim charakterze. Edelman wyrazi zgod i przekaza Rousowi pomys Elliota. Sze tygodni pniej Edelman przypadkowo spotka wydawc na przystanku autobusowym i zapyta, jak si sprawy maj. Rous powiedzia, e przekaza redakcji propozycj Elliota, ta jednak uznaa j za wysoce nieprzyzwoit. Po krtkiej przerwie wymamrota: Nigdy nie lubiem tego Avery'ego. Na zdumione spojrzenie Edelmana zareagowa krtko: No bo co by pan sdzi o czowieku, ktremu Royal Society przyznaje medal, a ten nigdy go nie odbiera?

Upadek dogmatw
Profesor Hansjakob Mller jest genetykiem, kieruje Zakadem Genetyki Medycznej Szpitala Dziecicego w Bazylei. W 1995 roku poprosiem go przez telefon o wyjanienie kilku interesujcych mnie spraw, midzy innymi niektrych aspektw biografii Barbary McClintock. McClintock ustalia kilka zjawisk, ktre nie zgadzay si z wiedz klasycznej genetyki. Jej obserwacje przeczyy obowizujcym wwczas pogldom. W rezultacie wiat nauki niejako z gry programowa, czy te przewidywa, jakie problemy mog si pojawi w ramach pewnej dziedziny wiedzy. Odkrycia Avery'ego te przecie nikt nie witowa... przerwaem. To prawda. W przypadku Avery'ego i jego poprzednikw sprawa wygldaa podobnie. Bez wtpienia jest to godne ubolewania, ale nie wolno nam zapomina, e odszyfrowanie substancji dziedzicznej byo dugotrwaym procesem poznawczym, ktry trwa kilkadziesit lat. A tam, gdzie ludzie realizuj jaki proces myslowy, zdarzaj si bdy. Znam to z wasnego dowiadczenia. W czasie studiw musiaem czerpa wiedz z podrcznikw zawierajcych stwierdzenia, ktre okazay si pniej kompletn bzdur. Najnowszym przedsiwziciem genetyki jest Projekt Genom, koordynowany przez Jamesa Watsona, wspodkrywc podwjnej spirali DNA. Czego moemy si po nim spodziewa? Badanie anatomii naszego genomu nabrao tempa. We wszystkich krajach badacze zajmuj si identyfikowaniem genw, wpisywaniem ich w zestaw chromosomw i odszyfrowywaniem sekwencji zasad. Za dziesi lat bdziemy pewnie znali wszystkie geny, co przyczyni si do olbrzymiego postpu w medycynie. Tak, ale coraz wicej ludzi obawia si tego odkrycia. Nie ma wtpliwoci, e lki zwizane z inynieri genetyczn trzeba traktowa powanie. Z drugiej strony nie wolno zapomina, e na rynku pojawia si coraz wicej lekw, ktrych ostateczne oddziaywanie na nasz organizm nie jest szczegowo zbadane. Projekt Genom to olbrzymia nadzieja dla ludzkoci, poniewa dziki niemu bdzie mona w przyszoci wiadomie ingerowa w organizm na paszczynie biologicznej, co przyniesie nam decydujce korzyci zdrowotne.

- 47 -

III. PECH WYNALAZCW

W 1952 roku Friedrich Dessauer, profesor fizyki medycznej, opisa w ksice Forscher und Erf'mder ndern die Welt (Badacze i wynalazcy zmieniaj wiat) takie oto wydarzenie: W 1903 roku prowadziem w pewnym towarzystwie przyrodniczym eksperymentalny wykad o telegrafie bez drutu. W owym czasie cay wiat fascynowa si badaniem Bieguna Pnocnego. Wyruszyy ekspedycje pod kierunkiem m. in. Amundsena, Peary'ego i Cooka i czasem przez duszy czas nie docieray od nich adne wiadomoci. Tamtego pamitnego wieczoru zakoczyem wykad wyraajc nadziej, e ju w niedugim czasie naukowcy tacy jak ci, o ktrych los martwi si cay wiat, bd mogli korzysta z dobrodziejstw telegrafu bez drutu i nigdy nie strac kontaktu z rodzin i ludzkimi siedzibami. Zakoczenie mego wystpienia miao osobliwy skutek: Przewodniczcy towarzystwa powiedzia w ostatnim sowie, e modemu mwcy nie mona mie za ze entuzjastycznych marze, cho w rzeczywistoci nigdy nie uda si ich zrealizowa. C, to, co panu prezesowi wydawao si wwczas fantazj, ju kilka lat pniej zamienio si w rzeczywisto, a przecie na telegrafie bez drutu si nie skoczyo... Odkrycia w dziedzinie techniki stale byy niedoceniane, uznawane za niemoliwe bd nierealne. Wynalazcy czstokro wysuchuj takich opinii przez cae ycie. Ale ucz si sobie z nimi radzi, poniewa z natury s optymistami. Ich dewiza brzmi: nie ulepsza starego, tworzy nowe. Maj ku temu istotny powd: czsto brak im ugruntowanego naukowego wyksztacenia, mog si wic porusza poza ramami konwencjonalnych modeli mylowych, a to z kolei otwiera przed nimi fascynujce, niedostpne konserwatywnym badaczom perspektywy. ycie wynalazcy jest cikie. Bd co bd do zada pionierw naley midzy innymi przecieranie szlakw nastpcom. W przeciwiestwie do naukowcw, ktrzy maj przynajmniej dobrze zorganizowane zaplecze, wynalazca to samotnik, ktry chcc realizowa wasn prac badawcz. musi si boryka z wieloma trudnociami. Pierwsz z nich jest szukanie sponsorw, ktrych pienidze umoliwi wcielenie idei w czyn. Drug za uzyskanie niezbdnych wnioskw patentowych, co czy si ze znajomoci pewnych aspektw prawa. Bardzo wany jest te dobry kontakt z mediami, ktre, jak wiadomo, wiele mog. Dla wikszoci wynalazcw jest to istny koszmar. Poza tym trzeba stacza walki z rnymi grupami interesu, co oznacza powicenie sporej czci energii na bezporednie spory z krytykami, w przeciwnym razie sponsorzy o ile w ogle jacy si znaleli nabior podejrze i zakrc kurek...

- 48 -

1. Trudnoci z metrem biecym: Natchnieni wynalazcy, ktrzy wyprzedzili wasn epok

Zrobienie kariery dziki wynalazkom to niewdziczna i cika praca, ktra niewielu doprowadzia do celu, a niezliczonych zniszczya. Werner von Siemens, twrca elektrotechniki

Ubezwasnowolnienie barona
W notatkach konstruktora silnikw spalinowych Rudolfa Diesla znajduje si taki oto zapis: Nie ma bardziej kamliwego przysowia ni to o geniuszu, ktry pokonuje wszelkie przeszkody. Spord stu geniuszy dziewidziesiciu dziewiciu umiera w zapomnieniu, a ten setny przedziera si przez ycie walczc z niewymownymi trudnociami. Na tej podstawie opinia publiczna wyciga bdny wniosek, e genialne uzdolnienia cz si z rwnie wielkim talentem do pokonywania trudnoci zewntrznych. Klasycznym przykadem potwierdzajcym spostrzeenie Diesla jest tragiczny los badeskiego wynalazcy Karla Friedricha barona von Draisa (1785-1851). Znamienne, e Draisowi nie udao si przeforsowa za ycia ani jednego wynalazku: jego maszyna do pisma nutowego, ktra dziki specjalnej klawiaturze fortepianowej zapisywaa improwizacje muzyczne, znalaza wprawdzie uznanie, ale rwnie szybko o niej zapomniano, podobnie jak o jednej ze skonstruowanych przez barona maszyn do pisania. Rwnie mierny sukces odnis zbudowany przez badeskiego lustratora lasw dwukoowy pojazd (drezyna), prekursor roweru, ktremu do ideau brakowao w zasadzie jedynie pedaw i acucha. Na widok dwukoowego dziwactwa ludzie nie mogli powstrzyma si od kpin. Do historii przesza opinia dyrektora budowy drg, majora Tulla, sporzdzona na zlecenie badeskiego Ministerstwa Spraw Wewntrznych. Czytamy w niej midzy innymi: Oto, co mona zarzuci maszynie Draisa: 1. Osoba biegnca po ziemi musi pokona nie tylko wasny ciar, lecz take ciar maszyny. 2. Osabia si sia nacisku stp, ktre nie stykaj si mocno z ziemi, poniewa czowiek siedzi z rozchylonymi nogami. 3. Na nierwnym, mikkim i piaszczystym gruncie, a take zim na niegu, maszyna napotyka tak duy opr, e sia nacisku stp osabia si jeszcze bardziej. [] Z wymienionych tu powodw wtpi w praktyczne wykorzystanie maszyny barona von Draisa. Po zacitych zmaganiach Drais otrzyma wreszcie patent na swj wynalazek. Organizowa oficjalne pokazy, na ktre publiczno jak zwykle reagowaa ywioowym miechem. Journal de Paris nazwa go w 1818 roku uroczym oszustem, ktrego wynalazek nadaje si co najwyej do muzeum. Biograf Draisa Hermann Ebeling zwraca uwag na nie opublikowany rkopis z biblioteki Trinity College w Cambridge, ktry zawiera referat ,,wygoszony w 1837 roku przed obliczem czonkw uczonego towarzystwa (akademii wojskowej?). Pewne fragmenty mogyby wyj spod pira wspczesnego autora: I tak jak w przypadku kadego godnego uwagi wynalazku, podnis si wkrtce krzyk oburzenia przeciwko welocypedowi. Starsze damy zauwayy: To takie zabawne rzeczy! C, to naturalne, e starsze damy tak powiedziay, poniewa starsze damy nie potrafi jedzi welocy- 49 -

pedem. [...] Ale to nie koniec za. Poniewa welocypedy poruszay si po trotuarach a nie powinny wchodziy w parad dzieciom albo te dzieci wchodziy im w parad, co niepokoio bony. Nierozwani i nieuwani jedcy wpadali na grubych ludzi, wic wszyscy grubi ludzie i wszystkie starsze panie podnieli krzyk, e welocypedy zajmuj na trotuarach zbyt wiele miejsca wyjtkowo trafna uwaga, gdy te i tak byy wskie. [...] W walce przeciwko welocypedom sprzysigli si policjanci wspierani przez grubych ludzi, nocnych stranikw, starsze panie, wysokich mczyzn, posplstwo, ministrw Jego Ksicej Moci i konie. Kt by chcia stawi opr takim zastpom? Badeski wynalazca tak bardzo przeywa to, co go spotkao, e zacz topi smutek w alkoholu i cierpie na mani przeladowcz. Zasypywa urzdnikw stosami listw, ktrych ton stawa si coraz bardziej oskarycielski. Wreszcie 10 grudnia 1851 roku Drais zosta ubezwasnowolniony i wkrtce potem zmar. Jakim zadouczynieniem byby dla niego widok milionw rowerzystw, suncych z gracj po ulicach caego wiata!

Ofiara swoich czasw

Niewiele lepszy los spotka wielu wynalazcw z przeomu wiekw: Gdy w pierwszej poowie XIX wieku austriacki leniczy Josef Ressel wpad na rewolucyjny pomys poruszania statkw nie koami opatkowymi, lecz rub Archimedesa, wierzy w uczciwo ludzi, ktrym zaprezentowa swj wynalazek. Zawid si okrutnie, poniewa Francuzi, ktrym przekaza szkice do szczegowych bada, ukradli jego pomys i nawet nie wypacili mu stosownego odszkodowania. Trudno jednak zrozumie, dlaczego Ressel nie wycign z tej gorzkiej lekcji adnej nauki. Sytuacja stale si powtarzaa. Gdy zrozpaczony wynalazca prbowa szuka sprawiedliwoci u Temidy, spotka si z odmow. Z czasem wygasy prawa patentowe, wic wynalazki nie przyniosy Resselowi adnych wikszych korzyci. Szal niepowodze przechyli doskonay, cho niestety nie doceniony pomys przesyania listw za pomoc spronego powietrza, dzi powszechnie znany jako poczta pneumatyczna. Gdy w 1851 roku Wilhelm Bauer zwodowa pierwsz niemieck d podwodn, nikt nie pozna si na doniosoci tego wydarzenia. Przez wiele lat Bauer podrowa midzy swoj ojczyzn, Angli i Rosj, prbujc zainteresowa swoim wynalazkiem rzdy i krgi wojskowe. Dokdkolwiek jednak pojecha, wszdzie krzyoway mu plany dza pienidzy i intrygi polityczne. Nie szczdzono forteli i faszywych obietnic, byle tylko podstpem wydrze mu techniczne tajemnice wynalazku. Kiedy Bauer skonstruowa pierwsze podwodne dziao, zosta publicznie wymiany. Genialny wynalazca zmar 18 czerwca 1875 roku w wieku zaledwie 53 lat. Gdy 26 padziernika 1861 roku fizyk Philipp Reis wystpi przed czonkami Frankfurckiego Towarzystwa Fizycznego, prezentujc z dum pierwszy telefon, jego wynalazek nazwano lekcewaco zabawk. Wydawane przez Christiana Poggendorffa pismo Annalen der Physik und Chemie odrzucio artyku Reisa z adnotacj: Nie nadaje si do druku. W 1864 roku podobn opini wydao Zgromadzenie Niemieckich Przyrodnikw i Lekarzy w Giessen. Panowie uprzejmie wysuchali wykadu Reisa, ale nie zrozumieli przeomowego znaczenia wynalazku. Philipp Reis zmar dziesi lat pniej na grulic puc, zawiedziony i zapomniany, jak napisali jego biografowie. Gdy w 1866 roku w Wiedniu wynalazca Peter Mitterhofer przedstawi do ekspertyzy w Ministerstwie Handlu prototyp jednej z wielu wymylonych przez siebie maszyn do pisania, dwaj profesorowie z Wiedeskiego Instytutu Politechnicznego uprzejmie pochwalili techniczn finezj konstrukcji, ale nie przypisali jej wikszego znaczenia: W kwestii oceny wartoci i praktycznego zastosowania tego wynalazku niej podpisani musz nadmieni, e nie widz moliwoci zastosowania aparatu, poniewa, aby mc na nim pracowa, choby z bardzo umiarkowan prdkoci, konieczne s skomplikowane i cige wiczenia, ponadto za nawet osoba biega w jego obsudze nigdy nie osignie takiej prdkoci i niezawodnoci jak przy normalnym pisaniu. Gdy w 1878 roku Theodose-Achille-Louis du Moncel zaprezentowa Paryskiej Akademii Nauk
- 50 -

Edisonowskie fonografy, rozgniewany lekarz Jean-Baptiste Bouillaud zerwa si ze swego miejsca i oskary du Moncela o brzuchomwstwo. (Tyle anegdota przytaczana przez rozmaitych autorw. Jej rda naley szuka w opublikowanej w 1910 roku przez Maxa Kemmericha pracy KulturKuriosa (Osobliwoci kultury), ale nie mona jej traktowa jako w peni wiarygodn publikacj. Do tej pory nie udao mi si odszuka oryginalnej relacji, ale w wydawanym przez Akademi Comptes rendus nr 86/1878 znalazem artyku, w ktrym zamieszczono streszczenie prezentacji du Moncela.) Gdy w 1904 roku Christian Hlsmeyer, inynier z Dsseldorfu prezentowa rozmaitym fachowcom swj telemobiloskop, pierwszy radar na wiecie, wysucha wielu pochwa, ale przez kilkadziesit lat nikt nie zainteresowa si praktycznym wykorzystaniem urzdzenia. Nawet marynarka Rzeszy nie poznaa si na doniosoci wynalazku Hlsmeyera i przesaa mu lapidarn odpowied: Nie jestemy zainteresowani. Mamy lepsze pomysy. Hlsmeyer nie mg zdoby rodkw finansowych na zachowanie patentu. Zawiedziony, zmieni zainteresowania i dziaalno.

Benz i jego diabelskie wozy

Na przeomie wiekw w szczeglny sposb podzieli ludzi jeden wynalazek: automobil. Kamie wgielny pod jego budow pooy niemiecki wynalazca August Otto (1832-1891), ktry w latach siedemdziesitych ubiegego wieku skonstruowa legendarny silnik czterotaktowy. Ju wkrtce pojawili si innowatorzy, ktrzy zapragnli ulepszy wynalazek Otta. Jednym z nich by inynier Carl Friedrich Benz (1844-1929). Ju jako dziecko snu wizje powozu bez koni i postawi wszystko na praktyczn realizacj swoich marze. W sylwestrow noc 1879 roku udao mu si tchn ycie w silnik dwutaktowy. Teraz trzeba byo tylko znale kogo, kto si tym zainteresuje. wiat jednak pozosta obojtny. Benz da wyraz swemu niezadowoleniu piszc w autobiografii: Zawsze, kiedy na kowadle techniki pooy si co naprawd wielkiego, musi spa mot i wszystko zniszczy. Aby mimo kopotw finansowych i sprzeciww opinii publicznej udao si wyku nowy ksztat o niezomnej sile twrczej, trzeba przeamywa opory i bezustannie walczy z niekorzystnymi opiniami. Znam to z dowiadczenia. W tamtych czasach wiat nie mia jeszcze pojcia o wspaniaej przyszoci silnikw spalinowych. Przeciwnie! Cho ludzie byli coraz mdrzejsi i bardziej obeznani z technik, opowiadali si za maszyn parow i coraz mniej cenili gazow. Rwnie w krgach moich mannheimskich znajomych nie znalaz si nikt, kto chciaby udowodni swoje zaufanie do silnikw inwestujc okrelony kapita. W 1883 roku Benz znalaz wreszcie jednego sympatyka nowej sprawy, ktrego udao si przekona do zostania wspudziaowcem. Od tej pory sytuacja zmieniaa si na lepsze. Uruchomiono produkcj silnikw. Zaledwie dwa lata pniej Benz po raz pierwszy zaprezentowa osupiaej publicznoci swj automobil trjkoowe, haasujce dziwo, ktrym, tryskajc optymizmem, wybiera si na niezliczone prbne jazdy. Oddajmy gos Benzowi, ktry wasnymi sowami opisze reakcje ludzi na jego wynalazek: Nagle zdarza si nieszczcie pierwsza awaria. Kierowca wysiada, klka, grzebie w maszynie i co naprawia. Wok zbieraj si ludzie, umiechaj si, wreszcie wybuchaj miechem. Zaskoczenie i podziw zmieniaj si we wspczucie, szyderstwo i drwiny. Kady postj w miecie i w wioskach to pretekst do miadcej krytyki: To zabawka, z ktrej nic, ale to nic nie bdzie, twierdzili jedni. Jak mona wsi do tak niepewnej, ndznej, haaliwej skrzyni, skoro na wiecie tyle koni, najelegantszych powozw i doroek, ubolewali drudzy. Szkoda czowieka, pochylali si nad problemem znawcy, przez t szalon ide zrujnuje siebie i swj interes. A pewien dobroduszny berliczyk udzieli mi takiej oto yczliwej rady: Gdybym mia takie cuchnce pudo, zostabym w domu. Los Benza nie by lekki: Gdziekolwiek pojawi si z nowym pojazdem, wybuchao istne pieko. Dzieci puszczay si za samochodem, wywrzaskujc wszem i wobec, e nadjeda diabelski wz. Jedni egnali si krzyem witym, inni uciekali na granicy histerii. Mimo to Benz nie zrezygnowa
- 51 -

z testowania i ulepszania automobilu, a wreszcie 29 stycznia 1886 roku zgosi wniosek do urzdu patentowego. Ludzie zaczli stopniowo przyzwyczaja si do nowego pojazdu, cho gosy krytyki nie chciay zamilkn. W Herders Jahrbuch der Naturwissenschaften 1888/89 niejaki dr van Muyden, bibliotekarz Cesarskiego Urzdu Patentowego w Berlinie, zamieci midzy innymi takie oto sowa: Benz zbudowa take pojazd benzynowy, ktry wywoa sensacj na wystawie w Monachium. Pojazd w nie ma jednak przyszoci, podobnie jak maszyny parowe do poruszania furmanek.

Uciliwe ograniczenia prdkoci

Jaki czas potem rzucono Benzowi kolejne kody pod nogi. Tym razem popisali si uparci urzdnicy. Wszystko zaczo si od wsppracownikw Benza, ktrym podczas jednej z prbnych jazd zebrao si na arty przejechali z najwiksz moliw prdkoci obok rozgniewanych policjantw. To wystarczyo do zoenia doniesienia na wynalazc. Benz zosta wezwany przed oblicze mannheimskiego urzdu okrgowego, gdzie pouczono go, e zgodnie z uchwa parlamentu krajowego jazda z si ywiou jest bezprawna. Twrczy inynier nie by zachwycony takim obrotem sprawy i po uporczywych zmaganiach udao mu si doprowadzi do uchylenia kontrowersyjnego zarzdzenia. Byo to jednak pyrrusowe zwycistwo, poniewa jednoczenie urzdnicy ograniczyli prdko w miecie do szeciu kilometrw na godzin, a poza miastem do dwunastu. Benz musia si uciec do podstpu. Zaprosi odpowiedzialnych za wydanie zarzdzenia urzdnikw do Mannheim i poprosi jednego ze swych kierowcw, aby odebra ich na dworcu i odwiz na miejsce spotkania automobilem. Przykaza mu te, aby pod adnym pozorem nie jecha szybciej, ni nakazuj przepisy. Pocztkowo panowie byli bardzo zadowoleni z urokw przejadki, ale wie tempo zaczo ich w kocu nudzi. Gdy w pewnej chwili pojazd Benza wyprzedzi mleczarz i na dodatek spojrza na nich z zarozumiaym umiechem, wyczerpaa si cierpliwo panw z ministerstwa. Panie! krzyknli rozgniewani do kierowcy. Nie mgby pan jecha szybciej? Zagadnity potrzsn znaczco gow: Mgbym, ale to policyjnie zabronione... Przedstawiciele wadz odparli gburowato: Co tam, jed pan, bo inaczej przegoni nas wszyscy mleczarze! I tak wspomina Benz w autobiografii nastpi przeom i od tej pory swoboda przemieszczania si pojazdw silnikowych nie bya ograniczana ani ustanowionymi przez urzdy przepisami, ani ograniczeniami prdkoci rodem z epoki dyliansw.

Pierwsza motorwka
Najwikszym konkurentem Benza w konstruowaniu i produkcji silnikw by Gottlieb Wilhelm Daimler (1834-1900), ktry przeszed do historii jako twrca pierwszego auta czterokoowego i wynalazca motocykla. W pracy Wernera Walza o historii automobilu znajduje si (niestety, nie opatrzone dat) faksymile artykuu, ktry ukaza si na pocztku lat dwudziestych w Schwbische Merkur. Przedstawiono w nim Daimlera z raczej nieznanej powszechnie strony jako konstruktora pierwszej odzi motorowej. W 1886 roku Gottlieb Daimler zainstalowa w niewielkiej odzi silnik zbudowany wasnorcznie kilka lat wczeniej. Prbne jazdy na Neckarze byy utrzymywane w najcilejszej tajemnicy, poniewa ludzie panicznie si bali benzyny. Musiao to by rzeczywicie niezwyke widowisko. wsppracownicy Daimlera zakradali si nocami nad wod, montowali silnik i w tajemnicy przeprowadzali testy. Rankiem, zanim na nadbrzeu pojawili si pierwsi przechodnie, ekipa szybko demontowaa silnik i wywozia z powrotem do fabryki.
- 52 -

Od czasu do czasu, mimo zachowywania najdalej posunitych rodkw ostronoci, haaliwy silnik sprawia, e niektrym przypadkowym ciekawskim przechodniom mrz chodzi po kociach. Daimler zdecydowa si na mae oszustwo: przymocowa na krawdzi odzi rozmaite druty i wprowadzajc w bd strachliwych obserwatorw udawa, e korzysta z napdu elektrycznego, nie musz si wic obawia wybuchu. Prbne jazdy byy na razie tolerowane przez policj, do czego wydatnie przyczynili si ssiedzi Daimlera: od czasu do czasu z warsztatu majstra dobiegay podejrzane odgosy stukania. Ssiedzi nabrali podejrze, e ich dziwaczny znajomy bije faszywe monety. Gdy pewnej nocy policja zrobia nalot na domnieman nielegaln mennic, znalaza jedynie narzdzia, koa zbate i czci silnikw. Chcc oszczdzi policjantom kompromitacji, Daimler zaproponowa z umiechem kompromis: on nie pinie sowa o nocnym najciu, a policja nie bdzie si wtrcaa do jego nocnych testw. Policjanci, co prawda niechtnie, ale wyrazili zgod. Prbne jazdy dostay nieoficjalne bogosawiestwo. 15 padziernika 1888 roku w Hamburgu Daimler po raz pierwszy zaprezentowa swoj d publicznie. Wspomniany ju Schwbische Merkur zacytowa wypowied bezporedniego uczestnika wydarze, Alfreda Lewerenza: Do Hamburga zjechali Gottlieb Daimler i jego syn Adolf [...], z zamiarem pokazania szerszej publicznoci swego wynalazku. Gdy sterowaem siedmiometrow drewnian odzi, powszechne zdumienie wzbudzia tajemnicza d koyszca si niebezpiecznie na wysokich falach. Nie wiadomo, co pchao j naprzd. Nie cigna si za ni smuga dymu, nie haasowaa, wida byo jedynie ma kwadratow skrzynk. [...] W czasie prezentacji szef jednej z naszych wikszych stoczni wyjani mi yczliwie: Niech pan nie wierzy, mody przyjacielu, e kiedykolwiek wyruszy w morze statek napdzany tak maszynk do szycia. Podczas specjalistycznej konferencji w 1917 roku przypomniaem mu t uwag, gratulujc udanej konstrukcji odzi podwodnych.

Jedyne wyjcie: samobjstwo

Pionierem motoryzacji by te Rudolf Diesel (1858-1913). Ju w modoci marzy o zbudowaniu silnika, ktry pod wzgldem kosztw eksploatacji usunby w cie istniejce napdy. Diesel zrezygnowa z ganika. Zapon nastpowa dziki gorcemu, spronemu powietrzu, co pozwalao optymalnie wykorzysta paliwo. W 1892 roku cud techniki zosta opatentowany. Dieslowi udao si wylansowa nowy silnik po ostrych walkach z przemysem. Upr si opaci: wynalazek odnis sukces, a jego twrca zdoby majtek. Nastpiy jednak powane komplikacje: inni wynalazcy postanowili prawnie zakwestionowa opis patentowy. Dugotrwae procesy nadszarpny psychik Diesla, do czego nie mg si otwarcie przyzna. Imperium si rozrastao, musia aktywnie pracowa. Problemy si mnoyy, a poniewa nie by w stanie ich udwign, kilkakrotnie leczy si w klinice psychiatrycznej. Choroby uniemoliwiay Dieslowi sta kontrol produkcji. Obniya si jako silnikw, rosa natomiast liczba reklamacji i skarg. Wielki wynalazca prbowa ratowa, co si da. Po wyjciu z kliniki ostatkiem si rzuci si w wir pracy. Zmagania ostatnich dziesicioleci pozostawiy w nim pewn rys wspomina Eugen Diesel w biografii ojca. Miaem wraenie, e w tamtym okresie nieustannej walki nieprawdopodobny wysiek mylowy, napicie psychiczne oraz szalone skrajnoci, w ktre popada, spowodoway, e jego umys uleg swoistemu przecieniu, co doprowadzio do rozlunienia intelektualnych i emocjonalnych wzw, ktre spajay osobowo Diesla. Chybione inwestycje finansowe i wtpliwe lokaty pienidzy dopeniy reszty. Handlowe talenty Diesla nie dorwnyway jego uzdolnieniom technicznym. Duma nie pozwolia mu si jednak do tego przyzna. Niedawny milioner mia ju wkrtce zosta bankrutem. W depresji zrodzia si myl o samobjstwie. Diesel spali stosy akt, odwiedzi przyjaci i krewnych i wszed na pokad statku do Londynu. W nocy z 29 na 30 wrzenia 1913 roku skoczy za burt. Rodzinie pozostawi ogromne dugi.
- 53 -

Kto naprawd wynalaz samochd?

Przedstawiajc Daimlera i Benza jako ojcw motoryzacji, kierowaem si utartymi opiniami, ktre znajdziemy take w literaturze fachowej i encyklopediach. Osoby lepiej obeznane z histori automobilu wiedz jednak, e nie jest to caa prawda, poniewa w wiedeskim Muzeum Techniki nadal mona oglda czterokoowy pojazd napdzany silnikiem benzynowym. ktrego twrc jest mechanik pochodzcy z Meklemburgu, mieszkaniec stolicy Austrii Siegfried Marcus (1831-1898). Marcus skonstruowa swj prototyp ju w drugiej poowie lat szedziesitych. W 1873 roku w czasie Wystawy wiatowej w Wiedniu zaprezentowa rwnie pierwszy silnik benzynowy z zaponem elektrycznym. W tym okresie (dokadny rok nie jest znany) mg si pochwali zaskoczonym specjalistom drugim, ulepszonym automobilem, tym samym, ktry mona obecnie podziwia w wiedeskim muzeum. Marcus wyposay benzynowy czterotakt w sprzgo, ganik, chodzenie wod, jaowy bieg, rozrzd limakowy, rozrusznik, przepustnic i elektryczny zapon. Co ciekawe, Marcus nie zoy zgoszenia patentowego, co skonio jego krytykw do podejrze, e pojazd nie by sprawny nie mg jedzi. Czy wynalazca nagle si przestraszy? Nowe informacje pojawiy si dopiero w 1950 roku. W ramach przygotowa do obchodw jubileuszu ku czci Marcusa postanowiono dokadnie oczyci cenny zabytek. Na oczach zaciekawionej publicznoci uruchomiono silnik i okazao si, e dziaa bez zarzutu. Pokaz powtrzono w 1988 roku, a odpowiada za niego Gerhard Schaukal z Wiedeskiego Muzeum Techniki. Do tej pory nie wiadomo dokadnie, kiedy Marcus zmontowa drugi automobil, obecn wasno muzeum, wyjani mi w czasie rozmowy w 1996 roku. Wedug naszych ustale, w gr moe wchodzi okres midzy 1875 i 1888 rokiem. Decydujcym czynnikiem jest tu moim zdaniem fakt, i okoo 1865 roku Marcus jako pierwszy ustali, e benzyna to podstawa sprawnego silnika i e mniej wicej w 1870 roku, co zreszt zostao udowodnione, wyprodukowa on automobil, z ktrego do naszych czasw zachowaa si jednak tylko opatrzona dat fotografia. Schaukal wypowiada si bardzo ostronie, o czym moe przekona si kady, kto signie po opublikowan w 1944 roku obszern prac Alfreda Buberla. Na podstawie dokumentw historycznych wykaza on, e wbrew wszelkim krytycznym zarzutom to wanie Siegfried Marcus powinien by uwaany za wynalazc automobilu. Jednym z dowodw prawdziwoci tego stwierdzenia jest artyku Alberta H. Curjelsa, wydrukowany w 1904 roku w Allgemeine Automobil-Zeitung, w ktrym autor wspomina prbn jazd automobilem Marcusa: W 1866 roku Marcus zaprosi mnie, abym wzi udzia w wyprbowaniu pierwszego automobilu. Przyjem to zaproszenie z prawdziw przyjemnoci. [...] Wreszcie silnik parskn i podj prac, a Marcus wskaza mi miejsce do siedzenia. Sam zaj si kierowaniem. Pojazd rzeczywicie udao si uruchomi i przejechalimy dobre dwiecie metrw. Ale potem maszyna odmwia posuszestwa i nasza prbna jazda definitywnie si zakoczya. Innym historycznym wiadkiem jest wiedeski pisarz Emil Ertl, ktry cay rozdzia opublikowanej w 1927 roku ksiki Geschichten aus meiner Kindheit (Opowieci mego dziecistwa) powici ywemu opisowi prbnej jazdy ulicami Wiednia, ktr odby pono (w 1871 roku!) drugim automobilem Marcusa. Z relacji Ertla wynika, e podobnie jak pniej Daimler i Benz, take Marcus musia si uera z tpymi urzdnikami. Jechalimy! Jechalimy bez koni! Jechalimy ndznym pojazdem benzynowym, niczym pchani jak czarodziejsk si, samym rodkiem Mariahilfer Strasse! To byo krlewskie uczucie, bra udzia w tak niezwykej, nieomal magicznej jedzie. Ale c, rozkosz trwaa zbyt krtko. Wadza zawsze bya przyjacik zastoju i nie podobao si jej, e co porusza si w tak niezwyky sposb. [...] Jadc w icie limaczym tempie, pokonalimy benzynowym powozem ledwie kilkaset okci, gdy naszemu pragnieniu dalszej jazdy sprzeciwi si kordon policjantw, ktrzy bez pardonu cignli kierowc na ziemi. Wzburzony Marcus usiowa wytumaczy, e udao mu si znacznie zmniejszy haasy dobiegajce z silnika, ale na prno. Poniewa wadza nie usyszaa adnej szczeglnej rnicy, oskarya Marcusa o zakcenie spokoju publicznego i podlegajce karze nieprzestrzeganie urzdo- 54 -

wego upomnienia i skonfiskowaa pojazd. Na mnie, cho byem nieomal wspwinny, nie zwrcono uwagi i kazano mi odej. Zmykajc, obejrzaem si raz jeszcze i udao mi si zarejestrowa widok pierwszego na wiecie pojazdu benzynowego, dostojnego przodka wszystkich wspczesnych automobili, ktry wrd krzykw rozbawionej gawiedzi cigna chuda szkapa dorokarska wyprzgnita z jakiej jednokonki. Maa armia policjantw otaczaa pojazd i dziarsko maszerowaa obok niego. Za nim, pod czujnym okiem strw prawa i porzdku, niczym aresztowany zbrodniarz, kroczy ze spuszczon gow zoczyca.

- 55 -

2. Historia pewnej udrki: Wynalezienie maszyny parowej

Warto by wspomnie. e w poowie XIX wieku praktykowali w Zurychu lekarze, ktrzy uwaali podr kolej elazn za wybitnie szkodliw dla zdrowia. Straszliwa szybko powodowaa bowiem, e czowiek popada w niebezpieczne delirium furiosum i w rezultacie traci zmysy. Oskar Welti, publicysta

Upadek dogmatu
Podrny pokonujcy tras z Monachium do Parya komfortowym pocigiem nie zastanawia si pewnie nad tym, e jeszcze dwiecie lat temu urzeczywistnienie budowy kolei byo uwaane za czyst utopi pozbawion jakichkolwiek rozsdnych podstaw. Rzeczywicie, historia maszyny parowej, cile zwizanej z konstrukcj pierwszej lokomotywy, to prawdziwa naukowa droga krzyowa. Wszystko zaczo si od prowokacyjnego stwierdzenia fizyka Ottona von Guericke (1602-1686) z Magdeburga, e byby w stanie udowodni na drodze eksperymentalnej istnienie prni. Wypowied bya prowokacyjna, poniewa nieistnienie prni byo wwczas traktowane jako fakt naukowy i niezmienna prawda. Ottonowi Guericke udao si jednak dokona tego brawurowego wyczynu dziki wynalezionej przez siebie pompie powietrznej. Po raz kolejny okazao si, e naukowa prawda moe mie krtki ywot. Wielki francuski fizyk i lekarz Denis Papin (1647-1712) podchwyci ide Ottona Guericke i kontynuowa prace. Punktem wyjcia przemyle Papina bya ksika podarowana mu w Londynie przez angielskiego chemika Roberta Boyle'a. Jej tytu brzmia A centuty of (...) inventions (Wiek (...) wynalazkw), a wysza spod pira markiza Worcester.

Krtka wizyta w szpitalu dla obkanych

Przeomowym przeyciem dla wspomnianego markiza, czyli Edwarda Somerseta (1601-1667), bya krtka wizyta, jak w towarzystwie swojej przyjaciki Marion Delorme zoy w Bicetre, paryskim szpitalu dla umysowo chorych. Przypadek zaprowadzi go do uwizionego tam inyniera Salomona de Caus, wynalazcy i konstruktora fontanny o napdzie parowym. W pewnym licie (jego autentyczno jest dyskusyjna) Delorme opisuje okolicznoci tego niezwykego spotkania: Poszlimy do Bicetre, gdzie markiz mia nadziej rozpozna w jednym z obkanych czowieka wielkiego rozumu. Gdy przechodzilimy przez dziedziniec szpitala, byam bardziej martwa ni ywa i wczepiam si przeraona w rami mojego towarzysza, poniewa za okratowanymi oknami ujrzelimy de Causa, ktry nieustannie wykrzykiwa: Nie jestem obkany, nie jestem obkany! Dokonaem wynalazku, ktry mgby wzbogaci kraj, gdyby zosta wykorzystany. Markiz zada, aby zaprowadzono go do de Causa, rozmawia z nim w cztery oczy, a kiedy do mnie wrci, by
- 56 -

powany i zirytowany. Ten biedny czowiek rzeczywicie oszala powiedzia. Niepowodzenie i uwizienie odebray mu rozum. To przez was, Francuzw, wpad w obd. Uwizilicie najwikszy umys naszych czasw! W mojej ojczynie, Anglii, czowiek w, zamiast postrada zmysy w wizieniu, zostaby obsypany zotem! Ale z markizem los wcale nie obszed si askawiej. W Anglii uznano go za tajnego agenta i osadzono w Tower, gdzie zaj si szkicowaniem wynalazkw, ktre pniej znalazy si w jego ksice. Traktuje ona midzy innymi o odzi, ktra pywa pod prd bez pomocy wiatru, bez wysiku czowieka lub zwierzcia, i o pistolecie, ktry strzela dwanacie razy bez adowania. W 68. rozdziale markiz opisuje midzy innymi aparat wykorzystujcy cinienie pary, owoc swego pamitnego spotkania z de Causem.

Na scen wkracza szybkowar

Wkrtce Papin wyuczy si tekstu na pami. Jak szalony rzuci si w wir pracy nad wynalazkami. Okoo 1680 roku jako pierwszy skonstruowa szybkowar, ktrego dziaanie a do dzi opiera si na zasadzie, e temperatura wrzenia danej cieczy jest tym wysza, im wiksze dziaa na ni cinienie. Pierwszy publiczny pokaz zakoczy si wprawdzie ma katastrof garnek wybuch i z gonym hukiem rozpad si na tysice kawakw ale ju druga prezentacja okazaa si penym sukcesem. Wbudowanie zaworu bezpieczestwa, pierwszego tego typu urzdzenia w historii, byo decyzj nader trafn. Garnek Papina wkroczy triumfalnie do wiatowych kuchni, a jego produkcja staa si wietnym interesem, z ktrego wynalazca nie zobaczy zreszt ani grosza, poniewa nie zna si na marketingu. Papin wyemigrowa z Anglii do Niemiec, gdzie w latach 1689-1691 opracowa projekt odzi podwodnej, pierwszej pompy odrodkowej i pierwszej sprawnej maszyny parowej. Moliwoci zastosowania tej ostatniej wydaway mu si nieograniczone: od wydobywania kamieni i toczenia wody, po napd statkw.

Sprzeciwy
wczesna epoka nie dojrzaa jeszcze do zaakceptowania pomysw Papina; przez wiele lat nikt nie interesowa si jego fantastycznymi z pozoru ideami. A gdy Anglik Thomas Savery pomylnie wykorzysta i ulepszy wynalazek Papina, francuski uczony zupenie si zaama. Po raz kolejny nie zobaczy ani grosza, da si oszuka i straci pienidze, ktrych tak pilnie potrzebowa. Ostatnie oszczdnoci zainwestowa w odwany Projekt PR. Postanowi przepyn z Kassel do Londynu niewielk odzi z koem opatkowym. Bez wtpienia pomys by szalony, ale Francuz mia nadziej, e w ten sposb zwrci uwag na konieczno budowania statkw napdzanych par i doprowadzi do ostatecznego zaakceptowania swojego wynalazku. Projekt zakoczy si cakowit klap: w Mnden odmwiono mu zgody na kontynuowanie podry, a kiedy za nic nie chcia si na to zgodzi, bezceremonialnie wycignito d na brzeg i rozebrano. W Anglii nie poszo mu lepiej. Zuboay i zgorzkniay wynalazca rozpaczliwie walczy o uznanie w oczach wiata nauki. Czonkom Royal Society przedstawi wiele rewolucyjnych pomysw, ale dostojni panowie potrzsali jedynie siwymi gowami. Papin wyprzedzi swoj epok. Kiedy uwiadomi sobie t gorzk prawd, zaama si i wid anonimowy ywot w londyskich slumsach, gdzie umar w 1712 roku. Nie znamy ani daty, ani przyczyny jego mierci.

- 57 -

Watt dokonuje przeomu

Przeom w dziedzinie budowy maszyn parowych dokona si za spraw brytyjskiego inyniera Jamesa Watta (1736-1819), ktry opracowa ulepszon wersj wczeniejszych konstrukcji. Gdy w 1806 roku upyn termin ochrony patentowej wynalazku Watta, wszyscy rzucili si do pracy nad nowymi urzdzeniami. Ju wkrtce pierwsze na krtkie trasy wyruszyy mae parowce, cho jak wynika z danych zaczerpnitych z Knaurs Geschichte der Technik (Historia techniki Knaura), specjalici pozostali sceptyczni na przykad monachijczyk Josef von Baader, ktry w rozmaitych ekspertyzach jasno i wyranie udowodni, e gdy prd wody pynie zbyt wartko, zastosowanie parowcw jest niemoliwe. Bawarski inynier Georg von Reichenbach, ktry we wspomnianej ksice zosta nazwany geniuszem, jeszcze w 1816 roku utrzymywa, e podrowanie parowcem moe si odbywa tylko na spokojnych rzekach, ewentualnie na niezbyt odlegych trasach morskich. Podczas gdy krytycy siy pary klli na cae gardo, rodziy si pomysy dotyczce wykorzystania jej w pojazdach ldowych. Niezmordowani prekursorzy kolei elaznej pracowali nad urzeczywistnieniem swoich idei.

Stephenson w krzyowym ogniu pyta

Pewnego wiosennego dnia 1825 roku brytyjski komitet parlamentarny Izby Gmin obradowa nad wnioskiem George'a Stephensona (1781-1848) o budowie pierwszego poczenia kolejowego midzy Manchesterem a Liverpoolem. Gorczkowe debaty cigny si tygodniami. Konserwatywna opozycja poruszya niebo i ziemi, aby utrci projekt Stephensona. Mino pi tygodni, zanim wezwano go na wiadka i wzito w krzyowy ogie pyta. Brytyjski inynier opowiedzia o swoich badaniach, przedstawi yciorys i zakoczy wypowied epokowym zdaniem: Jestem w peni przekonany, e za kilkadziesit lat nie bdzie ju dyliansw pocztowych, a wycznie elazne szyny, przecinajce wszystkie kraje wiata, po ktrych bd jedzi napdzane par zaprzgi wozw! Wybucha wrzawa. Niektrzy posowie zerwali si z foteli i gwatownie gestykulujc zwymylali Stephensona od oszustw i szarlatanw. Inni z kolei zaintonowali szydercze pieni o biednym idiocie, reszta umiechaa si niedowierzajco. Ruszya lawina zarzutw, a ignorancja posw bya zaiste zatrwaajca: Pose Harrison: Panowie, nie poddawajmy si utopiom. Pan Stephenson mwi o lokomotywach. Wszyscy wiemy, e chodzi tu o maszyny napdzane ogniem. Jeli maszyna taka bdzie jecha po torach i spadnie deszcz, ogie szybko zganie. Oczywicie wz parowy mona by przykry pokrowcami, ale w czasie jazdy zwiaby je przecig. W czasie zawieruchy ogie tak bardzo by si wznieci, e kocio musiaby wybuchn! Pose Cullen: Chciabym wrci do pewnej bardzo istotnej kwestii, a mianowicie, czy w czasie zbliania si lokomotywy nie bd si poszy konie, stajc si tym samym publicznym zagroeniem. Pose Parke: A wic dobrze. Przyjmijmy, e lokomotywa jedzie dziewi albo i dziesi mil na godzin. Prosz sobie jednak wyobrazi krow, ktra wchodzi w drog maszynie. Nie uwaaj panowie, e byaby to w najwyszym stopniu nieprzyjemna sytuacja? Ponownie pose Harrison: Z tego wszystkiego wyziera jedynie niewiarygodna niewiedza, to po prostu czyste szalestwo. Cay plan dowodzi, e Stephenson w ogle si na tym nie zna. C to za pomys, wagony pdzce w tempie szesnastu mil na godzin, cignite przez diaba, ktry przyoblek ksztat jakiej lokomotywy sam zy duch siedzcy na pierwszym koniu, a za nim czcigodny deputowany wzniecajcy ogie w kotle i zatrzymujcy maszyn w penym biegu! C za bzdura! Dowiod panom, e maszyna nie pojedzie nawet dziewiciu mil, e bdzie na ni wpywa kada pogoda...
- 58 -

 Opinia profesora Aragosa, czonka Paryskiej Akademii Nauk: Dua prdko mogaby wywoa u podrnych chorob umysow, delirium furiosum. Gdyby jednak mimo to podrni chcieli si narazi na to straszliwe niebezpieczestwo, wwczas pastwo musi chroni przynajmniej widzw, ktrzy mog popa w t sam chorob, jeli z obu stron szlaku kolejowego nie odgrodzi si ich domostw wysokim potem. Pose Alderson: Plan Stephensona to najbardziej absurdalna idea, jaka kiedykolwiek powstaa w ludzkim umyle. A moe to za mao; moe on nigdy nie mia adnego planu i w ogle nie jest w stanie wpa na jakikolwiek pomys. Puste sowa rodz si w pustych gowach: 37 gosami przeciwko 36 przegosowano wniosek na niekorzy Stephensona. Ale odmowna decyzja oburzonych posw nie moga powstrzyma postpu: 27 wrzenia 1825 roku niedowiarkowie otrzymali od Stephensona zaproszenie do wzicia udziau w pierwszej oficjalnej przejadce kolej na trasie z Darlington do Stockton. Przy wtrze frenetycznych okrzykw radoci gapiw omiotonowa lokomotywa parowa pocigna 38 wagonw. Szalony inynier zwyciy na caej linii.

Nie milknca krytyka

Intelektualne walki rozgorzay take w innych krajach. We Francji gwnym przeciwnikiem budowy duszych linii kolejowych okaza si polityk Thiers, minister handlu i robt publicznych. Jego zdaniem pocigi napdzane par to tylko zabawki, ktrych nijak nie da si wykorzysta do transportu ludzi i towarw. W 1823 roku Thiers po raz kolejny odmwi kolei elaznej jakiegokolwiek praktycznego zastosowania: Ze wzgldu na niewielkie tarcie, koa toczce si po szynach nieuchronnie obracayby si w miejscu, wic choby dlatego pomys wydawa mu si czystym szalestwem. Zajady Francuz nie zapomnia nawet o silnym przecigu w tunelach, kolejnym punkcie wykluczajcym wykorzystanie kolei w roli, jak przypisywali jej wynalazcy. 16 kwietnia 1853 roku w podobnym tonie wypowiedziaa si gazeta New York Illustrated News: Niektre propozycje odcienia Broadwayu musiay zrodzi si w gowach specjalnego komitetu szalecw z Blackwall Island [zakad dla obkanych przyp. aut.], tak s nienormalne i dziwaczne. Jeden z nich zaproponowa nawet, aby zbudowa podziemn lini kolei elaznej biegnc w tunelu pod ulic, do ktrej prowadziyby z ulicy spiralne tunele wejciowe. Pomysodawca nie liczy si z tym, e pod ziemi biegn rury kanalizacyjne, gazowe i wodne. Nie zastanowi si, jak mao powietrza mieci taka podziemna dziura i jak nieprzyjemne wonie unosiyby si w tunelach. Nie pomyla, e przy tak wysokiej wilgotnoci powietrza nasi zreumatyzowani obywatele z trudem znios godzinn jazd do domu. Nawet gdyby tylko jeden czowiek unikn w ten sposb niebezpieczestwa ruchu ulicznego, to codzienne przebywanie pod ziemi moe zabra z tego wiata wielu ludzi o sabym zdrowiu. W Szwajcarii byo podobnie, z tym e przeciwko budowie kolei wysuwano gwnie zarzuty natury ekonomicznej. W 1838 roku zirytowana ludno dopucia si celowych aktw sabotau, rozkadajc na czynniki pierwsze ustawione ju supy sygnalizacyjne i pale. 4 maja 1843 roku w pimie do burmistrza i rady kantonu Zurych rada kantonalna okrgu Bazylea wyrazia si negatywnie o budowie kolei: W Waszym pimie [...] proponujecie nam Baden jako miejsce zwoania wsplnej konferencji kantonw zainteresowanych budow kolei elaznej midzy Bazyle i Zurychem. Nie mamy prawa tego przemilcze, drodzy, wierni obywatele Konfederacji, ale yjemy w przewiadczeniu, e adna kolej elazna nie zastpi naszemu kantonowi tych korzyci, ktre czerpiemy z obecnych rodkw komunikacji, a take z dzisiejszego i, miejmy nadziej, przyszego rozwoju ruchu gospodarczego. Poprowadzenie kolei elaznej z Bazylei do Zurychu, wedug znanego nam projektu budowy w gr Renu ku ujciu rzeki Aare, zaszkodzi obszarowi, ktry dziki oywionemu ruchowi pasaerskiemu i handlowemu jest gwnym rdem dobrobytu tamtejszych mieszkacw. Pesymistyczne prognozy si nie sprawdziy: ju rok pniej kolej wkroczya triumfalnie nawet
- 59 -

do konserwatywnej Szwajcarii. Jak bardzo zdziwiliby si wczeni sceptycy, gdyby na dworcu w Bazylei, tu przed ich nosari, przelecia z szybkoci byskawicy superekspres do Zurychu!

O czowieku, ktry urzeczywistni swoje marzenie

Wynalezienie maszyny parowej powinno przynie zdecydowane korzyci take Ferdinandowi de Lessepsowi (1805-1894), budowniczemu Kanau Sueskiego. 25 kwietnia 1859 roku, w dniu rozpoczcia budowy, francuski inynier i dyplomata nie mg o tym jeszcze wiedzie. Pomys utworzenia szlaku wodnego na obszarze Suezu, ktry poczyby kontynent afrykaski z Azj, nie by nowy, ale wczeniejsze projekty byy niemoliwe do realizacji ze wzgldw technicznych. Gdy 15 padziernika 1858 roku Lesseps utworzy za zgod wadz egipskich Towarzystwo Kanau Sueskiego, prawie nikt nie spodziewa si sukcesu. Realizacj inwestycji poprzedzay lata starannych przygotowa i planowania, lata walki z oponentami i pokonywania rozmaitych trudnoci. 25 padziernika 1855 roku londyski Times zapozna swoich czytelnikw z krytycznym artykuem o przyszym projekcie. Lesseps zareagowa byskawicznie, poniewa ju 30 padziernika przysa obszerne pismo, ktre znalazo si rwnie w jego ksice o powstaniu i historii kanau. Ustosunkowa si w nim do wszystkich skierowanych przeciwko niemu zarzutw: 1. Kady projekt poczenia dwch mrz jest niewykonalny, gwnie za ten zaproponowany przez inynierw wicekrla. 2. Nawet gdyby inwestycj mona byo urzeczywistni, nie przynisby on adnych korzyci ani handlowi, ani egludze, poniewa i tak obierano by dalsz drog wok Przyldka Dobrej Nadziei. 3. Gdyby za droga przez Kana Sueski dawaa korzyci marynarzom, to i tak przedsiwzicie przynosioby straty akcjonariuszom i zainwestowanemu przez nich kapitaowi, wpywy byyby bowiem niewspmierne do wydatkw. Wpywy przewidywane przez inynierw i przeze mnie s pono mocno przesadzone. W odpowiedzi Lesseps zbija zarzuty punkt po punkcie, ale na przeciwnikach projektu najwyraniej nie zrobio to adnego wraenia. Moim zdaniem jest to przedsiwzicie, ktre z handlowego punktu widzenia naley zakwalifikowa do machinacji oszustw, jacy od czasu do czasu zastawiaj sida na atwowierno naiwnych kapitalistw, grzmia lord Palmerston w imieniu wielu innych posw na posiedzeniu brytyjskiej Izby Gmin 7 lipca 1857 roku. Uwaam, e jest to fizycznie niewykonalne, a w kadym razie zbyt kosztowne i nie gwarantuje najmniejszych nawet widokw na finansowe korzyci, i e ci, ktrzy zainwestuj pienidze w to przedsiwzicie [...], gorzko si rozczaruj jego rezultatami. 8 grudnia 1861 roku, gdy kana by ju w budowie, Palmerston wystpi przeciwko ministrowi spraw zagranicznych, lordowi Johnowi Russellowi: Zarzut [...] si nie zmieni i zosta podparty dowodem pewnego holenderskiego inyniera, ktry wykaza, e wyczajc szybkie parowce trudna nawigacja midzy awicami koralowymi Morza Czerwonego, stale wiejce silne wiatry i niezwykle gorcy klimat, jaki panuje wzdu kanau, przemawiaj za wybraniem eglugi wok Przyldka, ktra bdzie szybsza i tasza. [...] O ile wiem, nie ma chyba adnego francuskiego inyniera, ktry jeli mwi prawd nie przyznaby, e budowa eglownego kanau wymaga takiego czasu i rodkw finansowych, ktre wykraczaj poza wszelkie dotychczasowe obliczenia. W zwizku z tym zainwestowany kapita nigdy nie bdzie odpowiednio oprocentowany i spokojnie mona stwierdzi, e z handlowego punktu widzenia projekt jest oszukaczym przedsiwziciem. Kady, kto interesuje si histori budowy kanau, nie moe wyj z podziwu, z jak niezwyk zrcznoci wytrway Lesseps pokona wszystkie trudnoci techniczne, polityczne i ideologiczne. Ale szczcie mu sprzyjao: Gdyby w ostatniej chwili nie wykorzysta lokomotyw i pogbiarek parowych, nigdy nie zdyby ukoczy budowy w terminie. A tak oficjalne otwarcie Kanau Sueskiego mogo si odby zgodnie z planem 17 listopada 1869 roku. Jedyn przeszkod okaza si statek osiady na mielinie, ktry wsplnymi siami usunito w noc przed uroczystociami. Otwarcie kanau okazao si prawdziwym triumfem Francuzw. Przedstawiciele rzdw i gocie
- 60 -

nieoficjalni zjechali z caego wiata, a kady marzy o tym, aby nalee do grona wybracw, ktrzy jako pierwsi przepyn kana. Ulice Kairu i pobliskich miejscowoci zapeni kolorowy, rnojzyczny tum. Szwajcar Heinrich Sulzer, jeden z naocznych wiadkw wspaniaego widowiska, w swym pamitniku z podry Winterthur-Assuan retour (Winterthur-Assuan i z powrotem) nie kry szczerego zachwytu: Najpikniejszym widokiem by obraz samego portu, w ktrym kbiy si statki i stateczki, przystrojone flagami i owietlone afrykaskim listopadowym socem. Salwy koczyy kad przemow duchownych. Ciemnoci nocy rozwietla blask bijcy ze statkw, ulic i domw, a w powietrzu wybuchay kaskady sztucznych ogni.

- 61 -

3. Gdy marzenia staj si rzeczywistoci: Czowiek zdobywa niebo

Wiemy z historii, e pierwszy opis patentowy samolotu zosta odesany przez urzd patentowy z uzasadnieniem, i samolot, jako ciszy od powietrza, nie ma prawa dziaa, nie istnieje zatem powd, aby opis poddawa jakiemukolwiek sprawdzeniu lub zbadaniu. Arnold Hildesheimer, publicysta naukowy

Kopoty prekursorw
Odkd czowiek po raz pierwszy spojrza w niebo, marzy, eby wzbi si w powietrze i rwny ptakom szybowa w przestworzach. Do naszych czasw zachowao si wiele opowieci i dokumentw o nieudanych prbach pokonania siy cienia. Ju Leonardo da Vinci (1452-1519), bezsprzecznie geniusz techniczny, nie opar si pokusie i opracowa szczegowe projekty maszyn latajcych przypominajcych wspczesne lotnie. Niestety, nawet jego dzieom nie udao si wzbi w powietrze, a historycy do dzi spieraj si, czy mistrz wykonywa praktyczne prby, czy te poprzesta na projektach. Myl o panowaniu w przestworzach nie dawaa ludziom spokoju. I cho przez stulecia kada prba koczya si fiaskiem, marzyciele ani myleli si podda. Snuli wizje wspaniaej przyszoci, kierujc si mottem: Tylko wolny duch moe porusza si swobodnie w swoim wiecie. Nie wtpi, e potomno urzeczywistni wiele marze, ktre dzi s ledwie pustymi sowami, napisa w 1665 roku filozof Joseph Glanvill w Scepsis Scientifica. Moe za kilka stuleci podr do nieznanych poudniowych krain, albo i na Ksiyc, nie bdzie bardziej osobliwa ni wyprawa do Ameryki. Im odwaniej wypowiadali si fantaci, tym goniej grzmieli krytycy. W tym kontekcie warto wspomnie o sownych atakach francuskiego astronoma Josepha-Jerome'a de Lalande'a, ktry w 1782 roku wystpi z ostr krytyk redaktorw przychylnego pionierom lotnictwa pisma Journal de Paris: Od dawna tak wiele mwicie o latajcych maszynach i rdkach, e mona w kocu pomyle, i wierzycie we wszystkie te gupoty lub te e uczeni, ktrzy z wami wsppracuj, nie maj nic do zarzucenia rwnie miesznym twierdzeniom. [...] Udowodniono pod kadym wzgldem, e czowiek nie moe si wznie w powietrze ani te si w nim utrzyma. [...] Jedynie nic nie wiedzcy gupiec moe mie nadziej na urzeczywistnienie tych niewartych funta kakw idei! Mona to nazwa ironi losu, ale ju rok pniej, 4 czerwca 1783 roku, w Annonay, krajanie Lalande'a, bracia Joseph i Etienne Montgolfier, po raz pierwszy w historii dokonali udanej prby przelotu balonu na ogrzane powietrze. Kilka miesicy pniej, w Paryu, fizyk Jacques Alexandre Cesar Charles kierowa pierwszym lotem balonu wypenionego wodorem. Potem pika wrcia do braci Montgolfier: 19 wrzenia 1783 roku w Wersalu wznis si w powietrze ich kolejny balon. Mia wysoko 21 metrw i zabra w podr trzy ywe istoty zwierzta. Eksperyment zakoczy si sukcesem, nadszed wic czas, aby ryzyko podj czowiek, a stao si to 21 listopada tego samego roku.

- 62 -

Spadochron na pierwszych stronach gazet

Jednym z najsynniejszych spadochroniarzy tamtej epoki by Francuz, Andre-Jacques Garnerin (1769-1823). 22 padziernika 1797 roku, koyszc si niebezpiecznie na wszystkie strony, spyn z nieba na wasnorcznie skonstruowanym, przypominajcym parasol spadochronie. Journal de Paris donosi swoim czytelnikom: O godzinie 17.25 [...] obywatel Garnerin wznis si wolnym balonem z parku w Monceau. Zebrani milczeli, a na ich twarzach malowao si zainteresowanie i niepokj. Gdy Garnerin przekroczy wysoko siedmiuset metrw, odci sznury czce spadochron z koszem aerostatu. Balon eksplodowa, a spadochron, do ktrego by przywizany obywatel Garnerin, opada szybko na d i koysa si tak bardzo, e z ust zebranych wyrwa si krzyk przeraenia, a co wraliwsze damy byy bliskie omdlenia. Obywatel Garnerin wyldowa w Monceau, natychmiast dosiad konia i wrci do parku w otoczeniu nieprzebranych tumw, ktre nie szczdziy pochwa i wyrazw zachwytu nad dzielnoci modego aerostaty. Garnerin nie poprzesta na jednej prbie. Pismo Vossische Zeitung z 4 maja 1798 roku poinformowao czytelnikw z oburzeniem o planach Francuza, ktry chcia wykona skok z biaogow u boku. Bd co bd podr powietrzna dwch osb rnej pci to czyn nieprzystojny i niemoralny, a poza tym nie byo wiadomo, czy cinienie powietrza nie zaszkodzi delikatnym organom modej dziewczyny! Gosy krytyki zamilky dopiero wtedy, gdy Garnerin mimo wszystko zdecydowa si na skok i wraz ze swoj towarzyszk wyldowa bezpiecznie na ziemi. Mniej szczcia mia Anglik Robert Cocking. Ten arliwy wielbiciel Garnerina y w przekonaniu, e ulepszy konstrukcj Francuza, i postanowi wyprbowa swoje dzieo w praktyce. 23 lipca 1837 roku w Greenwich wznis si pod niebo na oczach tumu gapiw. Na wysokoci 2000 metrw zacz si przygotowywa do skoku. Jego zaniepokojony towarzysz chcia si jeszcze raz upewni, czy spadochron sprawdzi si w praktyce. Cocking umiechn si znaczco: Jestem tego pewien. Nigdy w caym moim yciu nie czuem si tak dobrze i spokojnie. A teraz pozwoli pan, e go opuszcz... i skoczy. Wkrtce znaleziono jego ciao. Opinia publiczna reaguje na tragiczne informacje z przeraeniem i niezadowoleniem. W opublikowanej w 1851 roku ksice Louisa Figuiersa Geschichte der wichtigsten modernen Entdeckungen auf wissenschaftlichem Gebiet (Historia najwaniejszych nowoczesnych odkry w dziedzinie techniki) czytamy: Wynaleziony przez Garnerina spadochron, ktry mia suy ratowaniu powietrznych podrnikw, nigdy si nie sprawdzi. Nie zdarzyo si, aby spadochronowy skok z balonu zakoczy si szczliwie.

Postp
Zastosowanie maszyny parowej jako rda napdu rozbudzio nadzieje dziewitnastowiecznych pasjonatw lotnictwa. Ju w 1843 roku L. A. Leineberger, mechanik z Norymbergi, opracowa mosin konstrukcj, ktr napdzao w powietrzu olbrzymie migo w ksztacie koa opatkowego. Niestety, maszyna nigdy si nie wzniosa. O wikszym sukcesie mg mwi francuski inynier kolejnictwa Henri Giffard (1825-1882), ktry zbudowa czterdziestoczterometrowy, sterowny sterowiec majcy w gondoli maszyn parow napdzajc migo. 24 wrzenia 1852 roku przelecia nad Paryem. Sterowiec wznis si na wysoko 1800 metrw i przelecia a 27 kilometrw. 5 czerwca 1866 roku powiodo si tak amerykaskiemu lekarzowi Solomonowi Andrewsowi (1806-1872), ktry szybowa nad Nowym Jorkiem maszyn podobn do sterowca. Manewrowa aerostatem z gondoli dziki specjalnym sterom. Dzie pniej o tym spektakularnym wyczynie informowa New York Times: Wczoraj, okoo godziny siedemnastej, wielu przechodniw na Broadwayu zostao zaskoczonych. widokiem olbrzymiej ryby unoszcej si nad ich gowami na wysokoci 1500 stp. [...] Gdy statek powietrzny przepywa nad miastem, nie byo chyba nikogo,
- 63 -

kto nie podziwiaby wykonywanych przez niego manewrw. Co ciekawe, ani ta, ani adna inna z wczeniejszych prb Andrewsa nie zostaa odnotowana w wikszoci wczesnych publikacji. Jest to tym mniej zrozumiae, e pojazd Solomona Andrewsa by pierwszym sterowalnym statkiem powietrznym bez silnika. W 1865 roku amerykaski wynalazca wyda ksik The Art of Flying (Sztuka latania); opisa w niej kolejne etapy opracowywania swojego dziea i podzieli si z czytelnikami wspomnieniami zwizanymi z realizacj niezwykego marzenia. Opowiedzia take, jak to w 1863 roku, po zakoczeniu pierwszych lotw prbnych, zgosi si do wadz i tak arliwie przekonywa ich do wynalazku, e swoim entuzjazmem udao mu si nawet zarazi prezydenta Abrahama Lincolna, ktry poprosi go w prywatnej rozmowie o dostarczenie potwierdzonych relacji naocznych wiadkw. Odpowiednie dokumenty znalazy si wkrtce na prezydenckim biurku. Na wasne oczy ogldaem trzy loty prbne dr. Andrewsa. [...] Andrews lata we wszystkie moliwe strony. Raz z wiatrem, a raz pod wiatr, informowa niejaki Ellis C. Waite. Wiatr wia z prdkoci od dziesiciu do pitnastu mil na godzin, a mimo to Andrews sterowa swoim latajcym pojazdem tak lekko, jak gdyby kierowa aglwk. N. H. Tyrrell zapewnia: Byem wiadkiem ostatniego prbnego lotu, jakiego dokona dr Andrews swoim powietrznym statkiem. [...] Widziaem, jak statek leci pod wiatr i jak stojcy w gondoli doktor wykonuje za pomoc steru manewr zawracania. Ale mimo ywotnego zainteresowania rzdu i wadz wojskowych Andrews nie otrzyma finansowego wsparcia. 22 lipca 1864 roku komisja naukowa, ktra z ramienia Ministerstwa Wojny miaa si zaj zbadaniem wojskowej przydatnoci samolotu, wypowiedziaa si bardzo przychylnie o konstruktorze, uznajc go za jednego z najbardziej nowatorskich i skutecznych wynalazcw Ameryki, ale z niewiadomych powodw raport komisji nigdy nie zosta przekazany odnonym wadzom. Solomon Andrews nie ukrywa zoci. Zdecydowa si powoa do ycia prywatn spk i wzi we wasne rce sprawy zwizane z finansowaniem wasnych prac. To wanie dziki zaoonej przez niego firmie Aerial Navigation Company 5 czerwca 1866 roku mg si odby pokazowy lot. Niedugo potem firma musiaa jednak zawiesi dziaalno z przyczyn finansowych. Rozczarowany Solomon Andrews zmar kilka lat pniej. Take innym pionierom lotnictwa udao si odnie sukcesy. Dziki szybkiemu rozwojowi techniki latajce pojazdy staway si coraz lepsze i otwieray si przed nimi nowe, obiecujce perspektywy. Jednym z prekursorw awiacji by Mainzer Paul Haenlein. Skonstruowane przez niego sterowce byy napdzane silnikami gazowymi i w latach 1867-1872 osigny prdko do dwudziestu kilometrw na godzin. Chroniczny brak pienidzy zmusi wreszcie Haenleina do zaniechania dalszych projektw. 8 padziernika 1883 roku pod Paryem bracia Albert i Gaston Tissandier wznieli si w powietrze na pokadzie trzydziestometrowej maszyny napdzanej silnikiem elektrycznym Siemensa. W latach 1884/1885 Charles Renard i Arthur Krebs zbudowali na zlecenie wojska La France. W przypadku piciu na ogem siedem prb udao si im nie tylko pokona zaplanowan tras, ale i powrci na miejsce startu.

Tajemnicza dziaalno
Na przeomie wiekw odnotowano w Ameryce Pnocnej wiele tajemniczych zdarze: Mnstwo naocznych wiadkw opowiadao o przelotach gigantycznych statkw powietrznych, ktre wygldem i ksztatem przypominay wprawdzie swoich poprzednikw, ale pod wzgldem rozwiza technicznych byy o wiele bardziej zaawansowane. Waciwie do tej pory kulisy tych wydarze kryje zasona tajemnicy. Wikszo wspczesnych specjalistw lotnictwa albo przypisuje je fantazji rzekomych wiadkw, albo snuje teorie o projekcjach psychicznych ludzi zafascynowanych lotami. Ale s badacze, ktrych nie zadowalaj takie wyjanienia. Amerykaski publicysta Jerome Clark przez wiele lat przekopywa si przez stosy wczesnej
- 64 -

prasy i w wydaniach z lat 1896 i 1897 natkn si na szereg wypowiedzi, ktre trudno potraktowa jako wytwory fantazji. Naoczni wiadkowie czsto opisywali ldowania maszyn i rozmowy z ich pasaerami, ktrzy prosili na przykad o wod lub przeprowadzali naprawy maszyn. Kierujcy powietrznymi statkami czsto przedstawiali si jako ich konstruktorzy i twrcy. Niektrzy twierdzili, e dziaaj na zlecenie wojska, inni za zwierzali si szeptem, e przeprowadzaj prywatne prbne loty w najwikszej (przynajmniej na razie) tajemnicy. Dziwnym zbiegiem okolicznoci lad po zagadkowych lotnikach nagle si urywa i do dzi nic nie wiadomo ani o ich pochodzeniu, ani o motywach dziaania. Clark musia si sporo napracowa, aby uchyli cho rbka tajemnicy. 11 sierpnia 1896 roku Urzd Patentowy Stanw Zjednoczonych udzieli patentu na samolot C.A. Smithowi z San Francisco. 20 kwietnia 1897 roku taki sam patent otrzyma Henry Heintz z Elkton w Poudniowej Dakocie, ale aden z obu konstruktorw nigdy nie wznis si w powietrze. W innym miejscu Clark napisa: Mona wykluczy, e w latach 18961897 jacy budowniczowie statkw powietrznych odbywali udane loty nad Ameryk Pnocn. Clark opiera si gwnie na informacjach uzyskanych od Charlesa H. Gibbs-Smitha, zmarego w 1981 roku synnego brytyjskiego eksperta lotnictwa, ktry na pytanie o obserwacje latajcych maszyn z koca XIX wieku odpowiedzia: Jako historyk lotnictwa specjalizujcy si w okresie sprzed 1910 roku mog stwierdzi z absolutn pewnoci, e jedynymi pasaerskimi pojazdami powietrznymi, jakie mogy wwczas lata nad Ameryk Pnocn [...] byy balony kuliste. O tym, e brytyjski ekspert si myli, wiadczy choby dziaalno wspomnianego wyej Solomona Andrewsa, ktra mimo wieloletnich bada najwyraniej umkna uwadze synnego specjalisty. Ale bez wtpienia wiele pyta pozostaje nadal bez odpowiedzi: Kto i gdzie skonstruowa tajemnicze maszyny? Dlaczego ich wynalazcy nie wystpili o patenty? Dlaczego nigdy nie zgosili si pracujcy przy ich budowie mechanicy i robotnicy? A skoro kierujcy powietrznymi statkami ludzie nie byli zapoznanymi lub zapomnianymi geniuszami, to z kim w takim razie spotkali si naoczni wiadkowie?

Szalony hrabia
Wrmy jednak w bezpieczne rejony i przyjrzyjmy si urodzonemu w Konstancji Ferdinandowi von Zeppelinowi (1838-1917), ktry na przeomie wiekw take zajmowa si konstruowaniem sterowcw. Kluczowym wydarzeniem w yciu hrabiego by lot balonem w 1863 roku, w ktrym wzi udzia jako pasaer. Zachwycony niecodziennym przeyciem zacz snu wizje o przyszoci lotnictwa. Z rysunkw, jakie wykonywa przez wszystkie lata, mniej wicej na pocztku lat dziewidziesitych wykrystalizowa si obraz konkretnego pojazdu powietrznego. Zeppelin nawiza kontakt z inynierem Theodorem Koberem, z ktrym omawia i ustala szczegy techniczne. Ale strona finansowa caego przedsiwzicia przyprawiaa Zeppelina o bl gowy. Po dugich wahaniach postanowi zainteresowa swoim projektem wojsko, ale kompetentnym osobom nie spodobay si pomysy szalonego hrabiego. W kadym razie 10 lipca 1894 roku cesarz powoa specjaln komisj zoon ze znamienitych specjalistw, ktrzy mieli za zadanie zaj si oficjalnie t spraw. Komisji przewodniczy fizyk, profesor Hermann von Helmholtz, prezes Physikalisch-Technische Reichsanstalt (Urzd Rzeszy d/s Fizyki i Techniki) i zajady krytyk Zeppelina. Ostateczna opinia biegych na temat technicznych projektw hrabiego bya druzgocca: [...] komisja jednogonie orzeka, e z uwagi na wysunite przez biegych powane zarzuty przeciwko konstrukcji badanego pojazdu powietrznego naley odradzi Ministerstwu Wojny jego wyprbowanie. Zeppelin si nie zrazi. Bez przerwy bombardowa urzdnikw fachowymi replikami, zbija ich argumenty i zaarcie walczy o finansowe wsparcie swojego projektu. Nie udao mu si wiele zyska. Urzdnicy jeszcze raz dali mu do zrozumienia, e skonstruowanie funkcjonujcego pojazdu powietrznego jest przedsiwziciem, ktrego nie da si zrealizowa. Do identycznego wniosku
- 65 -

dosza kolejna komisja, ktr powoano w 1895 roku: Braki, jakie wykazuje przedoony komisji, poprawiony projekt, s na tyle istotne, e odradza si Krlewskiemu Ministerstwu Wojny jego realizacj. Jeszcze w tym samym roku rozczarowany urzdniczym uporem hrabia zacz rozpowszechnia pismo, w ktrym wyszczeglni i obali wiele zarzutw. Przepeniony optymizmem rozpatrywa moliwoci zastosowani swojego sterowca i dzieli si prekursorskimi pomysami i przemyleniami. Biograf Zeppelina Hans Rosenkranz: W tamtych latach wyznawano pogld Newtona, e opr powietrza zwiksza si wraz ze wzrostem powierzchni wznoszcego si obiektu. [...] Zeppelin zaobserwowa jednak [...], e opr powietrza ronie powoli w tym samym stosunku, w jakim narasta wielko powierzchni. Pogld ten przeczy caej wczesnej wiedzy o wasnociach fizycznych atmosfery, ale to Zeppelin mia racj. Hrabiego wspomogo wreszcie Stowarzyszenie Inynierw Niemieckich, publicznie wzywajc do poparcia jego projektu. Dziki tej nieoczekiwanej pomocy Zeppelin powoa do ycia Towarzystwo Krzewienia eglugi Powietrznej i ju po trzech latach pod niebo wzbi si pierwszy sterowiec.

Historyczne dokonanie dwch braci

Rok 1903 wszed do historii lotnictwa. Pewnego zimnego grudniowego dnia w Kitty Hawk w USA bracia Wilbur (1867-1912) i Orville (1871-1948) Wright udowodnili, jakiego cudu moe dokona ludzka myl, jeli nie podda si zgubnej krytyce: po kilku nieudanych prbach ich samolot, pierwsza zaogowa maszyna tego typu, utrzyma si w powietrzu prawie przez minut. Niezwyky wyczyn nie znalaz ywego oddwiku w prasie. Dziennikarze posali wprawdzie w wiat wiadomo o udanej prbie, ale ich zdaniem nie zasugiwaa ona na wicej ni kilka skromnych artykuw, czsto naszpikowanych bdnymi informacjami. Bracia Wright postanowili dziaa. Zasypali pras szczegowymi informacjami, co stao si pocztkiem prawdziwej katorgi: artykuy skracano, wykrelano cae akapity lub dopisywano do nich wieci z drugiej rki. Prekursorzy lotnictwa byli zmuszeni do bezustannego wysyania sprostowa. Jednoczenie wytrwale pracowali nad ulepszeniem samolotu. Pokonywali coraz dusze dystanse i zbierali coraz liczniejsz publiczno. Nie udao im si jednak zainteresowa projektem wadz wojskowych, ktre miayby finansowa niezwyke przedsiwzicie. Ignorancja urzdnikw jak zwykle wzia gr. W 1905 roku samolot utrzymywa si w powietrzu ju czterdzieci minut. Wrightowie postanowili usun si na jaki czas w cie i dopiero w 1908 roku powrci w glorii i chwale z now konstrukcj. Zdaniem Harry'ego Combsa, ich biografa, decyzja ta bya podyktowana gbokim przekonaniem wynalazcw, e prawie wszyscy poznani przez nich ludzie chc ich wykorzysta i oszuka. Latanie byo ich tajemnic, ktr z nikim nie chcieli si dzieli. Rozczarowanie braci Wright jest zrozumiae take z innych wzgldw: Cho pokazowe loty byy jednoznacznym wiadectwem moliwoci i perspektyw ich wynalazku, wikszo organw prasowych okazywaa cakowity brak zainteresowania. Gdy w 1940 roku Dan Kumler, wczesny wsppracownik wychodzcego w Dayton pisma Daily News, mia si wypowiedzie o przyczynach tej sytuacji, stwierdzi lapidarnie: Po prostu w to nie wierzylimy. I zapewne mia racj, czego dowodem renomowany magazyn naukowy Scientific American, ktry w artykule z 13 stycznia 1906 roku podda w wtpliwo prawdziwo dokonania braci Wright: Loty prbne odbyway si pono w pobliu Dayton (Ohio) [...].Amerykaska prasa bez wtpienia miaa powody, aby nie powici im swojej uwagi [...]. Mamy zatem wszelkie prawo, aby oczekiwa dalszych informacji, zanim bdziemy mogli uwierzy w te doniesienia. Dziwnym sposobem Wrightowie nie s skonni do opublikowania dokadniejszych danych lub do przeprowadzenia publicznych pokazw i zapewne maj ku temu dobre powody. A tak przy okazji: gdyby w
- 66 -

niezbyt odlegym rejonie naszego kraju rzeczywicie odbyway si tego rodzaju sensacyjne i niezwykle wane eksperymenty [...], to czy amerykascy dziennikarze nie prbowaliby zebra o tym szczegowych informacji, aby mc je nastpnie opublikowa? Obecnie specjalici lotnictwa wykonuj techniczne obliczenia maszyn o wprost niewiarygodnych osigach do szybkoci przekraczajcej dwudziestopiciokrotnie prdko dwiku! Ich zdaniem prototypowe samoloty zaczn lata ju za kilkadziesit lat, przenoszc pasaerw w dowolne miejsce na naszej planecie w cigu zaledwie godziny. C, niewiarygodne to plany, jeli sobie uwiadomimy, e 22 padziernika 1903 roku amerykaski profesor Simon Newcomb, astronom i matematyk z Uniwersytetu Johna Hopkinsa, upiera si na amach The Independent, i adne dzieo ludzkich rk nie wzniesie si nigdy w powietrze!

Spr wok Weisskopfa

Nie jest tajemnic, e wynalazcy, ktrzy prezentuj swoje prace publicznie i zbieraj laury, wczeniej czy pniej bd walczy z rnymi oszczercami, ktrzy wykorzystujc wszelkie moliwe argumenty i nie majc adnych uzasadnionych dowodw, staraj si zakwestionowa dokonania prawdziwych pionierw. Znamy wiele podobnych przykadw i tylko w uamku przypadkw oskarenia okazay si uzasadnione. Historia niemieckiego prekursora lotnictwa Gustava Weisskopfa (1874-1927), ktry w 1895 roku wyemigrowa z Leutershausen we Frankonii do Ameryki, jest o wiele bardziej skomplikowana. Whitehead, bo takie przyj nazwisko, twierdzi, e wyprzedzi braci Wright i jego samolot z napdem migowym by pierwszy. Ze szczeglnym oddaniem bronia Gustava Weisskopfa autorka Stena Randolph. W publikacji z 1937 roku zwrcia uwag na to, e w 1901 roku, a wic dwa lata przed brami Wright, Weisskopf opublikowa w pimie Illustrierte Aeronautische Mitteilungen artyku, w ktrym opisa jeden z wykonanych przez siebie szybowcw napdzanych silnikiem acetylenowym o mocy 20 koni mechanicznych. Weisskopf chwali si, e w Connecticut udao mu si wykona kilka krtkich lotw. W American Inventor z 1 kwietnia 1902 roku opisa nawet swj lot okrny na dystansie jedenastu (!) kilometrw. Weisskopf by entuzjastycznym wynalazc, wizjonerem i ekscentrykiem, ale nie potrafi rozwiza kompleksowych problemw zwizanych ze zbudowaniem odpowiedniego silnika, stwierdzi w 1960 roku znawca historawiacji Charles H. Gibbs-Smith, powoujc si na opini Orville'a Wrighta opublikowan w 1945 roku w czasopimie U.S. Air Service. Orville zwrci uwag na sprzecznoci, jakie znajduj si w artykule zamieszczonym w Bridgeport Sunday Herald z 18 sierpnia 1901 roku, w ktrym opisywano dziaalno Weisskopfa. Zdaniem Wrighta, dodatkowe badania ujawniy fakt, e niektrzy z cytowanych naocznych wiadkw odcili si od przypisywanych im wypowiedzi, poniewa nie odpowiaday one prawdzie, a inni komentatorzy w ogle nie istniej. Rwnie Stanley Y Beach, dziennikarz Scientific American i dugoletni powiernik Weisskopfa, dawa pono do zrozumienia, e pomylne loty to fikcja. Takie opinie mog mie swoje uzasadnienie, ale dziwnym trafem Wright nie wspomnia (specjalnie?) o faktach przemawiajcych na korzy Weisskopfa. I tak na przykad 21 sierpnia 1934 roku Junius Harworth uroczycie owiadczy, e 14 sierpnia 1901 roku by obecny, jak pan Weisskopf lata swoj maszyn napdzan silnikiem i migem i wznis si 61 metrw nad ziemi, to znaczy nad pla w pobliu Lordship Manor w stanie Connecticut. Wedug Harwortha, Weisskopf przelecia wwczas ponad dwa kilometry. Z kolei Anton Pruckner by tego samego dnia wiadkiem innego lotu prbnego. 30 padziernika 1964 roku zoy pisemne owiadczenie, w ktrym stwierdzi, e maszyna Weisskopfa rzeczywicie utrzymaa si w powietrzu. Maszyna przeleciaa ponad 800 metrw na wysokoci okoo 15 metrw. Samolot zrobi niewielk ptl i wyldowa spokojnie, nie ponoszc adnych szkd i nie zagraajc pilotowi, panu Weisskopfowi. Kady, kto by si zaj dokadniejsz analiz materiaw informacyjnych na temat Weisskopfa,
- 67 -

zapewne nie oprze si wraeniu, e w caej tej historrzeczywicie moe si kry wicej, ni si powszechnie sdzi. Opini t podziela take Hermann Betscher, pierwszy przewodniczcy Stowarzyszenia Naukowo-Badawczego Gustava Weisskopfa w Leutershausen, organizacji, ktra od dziesitkw lat stara si o rehabilitacj Weisskopfa. Celem naszej dziaalnoci nie jest dyskredytacja braci Wright, ktrzy bez wtpienia uczynili z samolotu przedmiot uytkowy, wyjani mi Betscher w czasie rozmowy telefonicznej w listopadzie 1995 roku. O wiele bardziej zaley nam na tym, aby zapewni nalene uznanie Weisskopfowi, ktremu uda si pierwszy w historii lot maszyn silnikow. Trudno znale jednoznaczn odpowied na pytanie, jak dalece bracia Wright ulegli wpywom Weisskopfa. W kadym razie Orville przez cae ycie utrzymywa, e nigdy nie pozna go osobicie. Przeczy temu wspomniana ju wypowied Antona Prucknera: Pamitam dokadnie, e gdzie w 1903 roku Wrightowie odwiedzili warsztat Weisskopfa tu, w Bridgeport. Byem tam i wszystko widziaem. Wiem, e to prawda, poniewa przy okazji zostalimy sobie przedstawieni. Ameryka ma szczeglne opory przed uznaniem Weisskopfa za waciwego poprzednika braci Wright, co ze wzgldu na jego niemieckie pochodzenie zdaje si do zrozumiae. Gbszych przyczyn powcigliwoci USA wobec sprawy Weisskopfa naley szuka w brzmieniu pewnego fragmentu umowy zawartej 23 listopada 1948 roku midzy zarzdc spadkowym Orville'a Wrighta i Smithsonian Institute, renomowan organizacj amerykask, ktrej podlegaj niezliczone muzea i instytuty naukowe. Umowa regulowaa warunki przekazania do celw wystawienniczych zbudowanej w 1903 roku maszyny Wrighta i zawieraa midzy innymi tak klauzul: Ani Smithsonian Institute, ani jej prawni nastpcy lub jakiekolwiek inne muzeum bd agencja, urzd albo wadza kierowana przez Smithsonian na zlecenie amerykaskiego rzdu nie mog wyda owiadczenia lub pozwoli na jego publikacj, bd wyrazi zgody na wystawienie tabliczki z opisem, ktry zawieraby informacje na temat jakiegokolwiek modelu samolotu wczeniejszego ni model Wrightw, tzn. sprzed 1903 roku, o ktrym twierdzono by, e mia wasny napd i by prowadzony przez pilota. Nic dziwnego, e Stowarzyszenie Naukowo-Badawcze Gustava Weisskopfa i Hermann Betscher robi wszystko, aby siedemdziesit lat po mierci Weisskopf odzyska nalene mu miejsce. i uznanie. Na lotnisku wojskowym pooonym na pnoc od Monachium zwolennicy Weisskopfa przeprowadzili test wiernej oryginaowi repliki samolotu zbudowanego przez wzbudzajcego kontrowersje konstruktora. Po wykonaniu szeregu testw wiemy, e maszyna Weisskopfa bya zdatna do lotu, zameldowa mi z dum Hermann Betscher w styczniu 1997 roku. Jeszcze w tym roku chcemy wyposay replik w lekkie silniki i jak najszybciej wznowi prby. Rwnolegle specjalici pracuj nad zrekonstruowaniem uywanego przez Weisskopfa silnika acetylenowego. Okazao si jednak, e jest to bardzo trudne przedsiwzicie, poniewa pozostao niewiele danych o sposobie jego dziaania. Jak powiedzia Betscher: W miar upywu lat wiedza o gazie acetylenowym ulega w duym stopniu zapomnieniu. Przede wszystkim trzeba ustali, jakich rodkw chemicznych uywa wwczas Weisskopf. W kadym razie udao si doprowadzi silnik do 220 obrotw. Jeszcze tego lata, w ramach pewnej uniwersyteckiej pracy dyplomowej, odbd si prby osignicia wymaganych 700 obrotw. A tak przy okazji: jeli kto chciaby obejrze wiern oryginaowi replik maszyny Weisskopfa, to od 1997 roku ma ku temu okazj w Gustav-Weisskopf-Museum w Leutershausen.

- 68 -

4. Odwieczny problem - perpetuum mobile: Robert Mayer formuuje prawo zachowania energii
Zasada zachowania energii to prawo dowiadczalne. Gdyby zatem pewnego dnia podwaono jego powszechno, o czym rzeczywicie wspomina si niekiedy w odniesieniu do fizyki jdrowej, to perpetuum mobile staoby si nagle autentycznym problemem. Max Planck, fizyk

Brak zdolnoci patentowej

Nie da si oszacowa, ile godzin pracy zainwestowano w wynalezienie perpetuum mobile. W cigu minionych stuleci nauka zapoznaa si z setkami, jeli nie tysicami projektw i modeli, wykonanych przez dumnych wynalazcw. Wszyscy byli przekonani, e odkryli rewolucyjny patent na maszyn, ktra, co wynika z nazwy, porusza si wiecznie. Ale zawsze okazywao si, e ich starania szy na marne. Jak dowiedziaem si w 1994 roku od Christiane Demeulenaere-Douyere z Instytutu Francuskiego, ju w 1775 roku renomowana Paryska Akademia Nauk zdecydowaa si nie przyjmowa wnioskw patentowych w tej sprawie. Oficjalne uzasadnienie sformuowano w taki oto sposb: Skonstruowanie perpetuum mobile jest absolutnie niemoliwe. Rwnie po macoszemu potraktowano take wszelkie propozycje geometrycznej duplikacji szecianu, geometrycznej trypartycji kta i geometrycznej kwadratury koa. Co do kwadratury koa specjalici zdawali si nie by tak do koca pewni swoich racji. W pisemnym owiadczeniu wydanym przez Akademi znalaz si midzy innymi taki fragment: Kwadratura koa to jedyny odrzucony problem, ktrego zbadanie rzeczywicie mogoby si opaci. Gdyby wbrew oczekiwaniom jakiemu specjalicie udao si go rozwiza, jego sawa zyskaaby podwjnie. W aktualnym informatorze wydawanym przez Niemiecki Urzd Patentowy wynalazki z dziedziny perpetuum mobile opatruje si adnotacj: ,,Brak zdolnoci patentowej. Przyczyn tej oceny jest fakt, e fizycy opieraj si na dwch aksjomatach, tzn. na I i II zasadzie termodynamiki, ktre z gry wykluczaj moliwo skonstruowania takiej maszyny: 1. Nie jest moliwe skonstruowanie urzdzenia pracujcego cyklicznie, ktre oddaje wicej energii, ni trzeba dostarczy do jego uruchomienia (zasada zachowania energii). 2. Nie jest moliwe skonstruowanie urzdzenia pracujcego cyklicznie, ktre nie dokonuje niczego innego poza wykonywaniem pracy kosztem ciepa pobieranego ze zbiornika (zasada entropii). Zasad zachowania energii sformuowa w XIX wieku Robert Mayer. Gosi ona, e w przypadku kadego procesu fizykochemicznego energia oglna, tzn. suma wszystkich poszczeglnych rodzajw energii, pozostaje niezmienna. Powysze twierdzenie obronio si na tyle dobrze, e fizycy waciwie nie wtpi w jego prawdziwo. Sto lat temu sytuacja wygldaa jednak troch inaczej, poniewa nawet Robert Mayer zalicza si do nieszczliwego grona nie rozumianych pionierw nauki, bojkotowanych i zwalczanych przez kolegw wszelkimi dostpnymi metodami.

- 69 -

Puszczanie krwi a zasada zachowania energii

Robert Mayer urodzi si w 1814 roku w Heilbronn. Po ukoczeniu studiw medycznych zacign si na statek jako lekarz okrtowy i w 1840 roku dotar do Jawy. Poniewa zabieg puszczania krwi by wwczas powszechnym rodkiem leczniczym, Mayer wielokrotnie mia okazj ogldania krwi krajowcw. Zauway, e inaczej ni w Europie rnica koloru krwi ttniczej (bogatej w tlen) i ylnej (ubogiej w tlen) jest tu niewielka. Uzna zatem, e z powodu wysokiej temperatury otoczenia organizm moe pobiera z krwi mniej tlenu koniecznego do spalania i utrzymywania waciwej temperatury. Energia i ciepo najwyraniej wywieray na siebie wzajemny wpyw. Po powrocie do kraju w 1841 roku Mayer postanowi przyjrze si bliej tej sprawie. Z dnia na dzie roso w nim przewiadczenie, e natrafi na co zupenie nowego, co rzeczywicie rewolucyjnego. Napisa wic artyku o niezwykym odkryciu, w ktrym szczegowo wyoy i umotywowa swoje przemylenia i ustalenia na temat zasady zachowania energii. Profesor Johann Christian Poggendorff, wydawca pisma Annalen der Physik und Chemie, nie mg si jednak zdecydowa na publikacj pracy Mayera. Nawet do niego nie napisa. Ustalenia wnikliwego lekarza zbyt radykalnie odbiegay od wyznawanych wwczas pogldw. Przeredagowany i poprawiony artyku wyszed drukiem dopiero 31 maja 1842 roku za spraw Justusa von Liebiga, wspwydawcy pisma Annalen der Chemie und Pharmazie.

Mnstwo nieuzasadnionych pogldw

14 maja 1849 roku Mayer opublikowa w Augsburger Allgemeine Zeitung krtki artyku. Kilka dni pniej, 21 maja, kontraktowy docent z Tybingi dr Otto Seyffer poczu si w obowizku zabra gos w imieniu reprezentantw klasycznej nauki akademickiej i napisa rzeczowe sprostowanie, ktre wydrukowano w tym samym pimie. Nowe odkrycie w dziedzinie fizyki, o ktrym pan doktor Mayer z Heilbronn poinformowa przed kilkoma dniami na amach tego pisma, szydzi Seyffer, nie wymaga fachowej dyskusji, poniewa kady specjalista wytumaczyby je jak naley. Nie obeznany z t problematyk czytelnik zapewne chtnie usyszaby naukowe wyjanienie. Ju wiele lat temu pan Mayer opublikowa w Annalen der Chemie und Pharmazie referat o siach przyrody nieoywionej, ktry zawiera mnstwo nieuzasadnionych pogldw na temat si fizycznych. Na ten to wanie referat powoa si w swoim domniemanym odkryciu. Nie ma tu miejsca na blisze zajcie si nim, ale chaos wprowadzony do takich poj jak sia, przyczyna czy skutek, a take wnioski wycignite przez autora, s dostatecznym dowodem braku jakiegokolwiek naukowego uzasadnienia omawianej pracy. Mayerowi odmwiono prawa opublikowania kontrowiadczenia. Wydawao si, e wszyscy sprzysigli si przeciwko dociekliwemu lekarzowi. Kopoty rodzinne i zapalenie opon mzgowych, ktre sprawio, e w ataku delirium rzuci si z okna, tak bardzo go zaamay, e w 1852 roku za namow rodziny uda si na leczenie. Po dojrzaym namyle Mayer wybra roczny pobyt w klinice psychiatrycznej, gdzie nie rozumiany przez nikogo, unieruchomiony w kaftanie bezpieczestwa, spdzi chyba najtragiczniejszy okres swojego ycia.

Spnione uznanie
W 1862 roku wiat nauki pozna si w kocu na doniosoci osigni Roberta Mayera. Jego nazwisko zaczo nagle wypywa na konferencjach, obsypano go nagrodami za rewolucyjne
- 70 -

dokonania, a mowom pochwalnym o jego niezwykych zasugach nie byo koca. Tak radykalny zwrot to zasuga angielskiego fizyka Johna Tyndalla, ktry arliwie stan po stronie Mayera. Jaki czas pniej otrzyma on tytu doktora honoris causa Uniwersytetu w Tybindze, a w 1867 roku za zasugi dla nauki uhonorowano go tytuem szlacheckim. Od tego czasu zasada zachowania energii wici nieprzerwane triumfy. Wielokrotnie wydawao si, e nowe ustalenia j obal, ale jednak zawsze wszystko wracao do normy. Poniewa zarwno zasada zachowania energii, jak i zasada entropii s aksjomatami opartymi na dowiadczeniu, to wbrew oglnej opinii nie mona mie absolutnej pewnoci, e skonstruowanie dziaajcego perpetuum mobile jest zadaniem z gry skazanym na niepowodzenie. Wiedz o tym naukowi outsiderzy i nie ustaj w prbach udowodnienia swoich racji. W 1991 roku Armin Witt, byy redaktor naczelny Mnchener Rundschau, wyda ksik Das Galilei-Syndrom Unterdrckte Entdeckungen und Erfindungen (Syndrom Galileusza Niedozwolone odkrycia i wynalazki), w ktrej napisa midzy innymi, e kilkadziesit lat temu nieyjcemu ju niemieckiemu wynalazcy Robertowi Gronowi udao si matematycznie obali II zasad termodynamiki, cho wiat nauki nigdy nie przyj tego do wiadomoci. Witt twierdzi take, e Groll wykreli cyrklem i linijk kwadrat o polu rwnym polu danego koa rozwiza zatem problem kwairatury koa.

Robert Groll: geniusz czy szarlatan?

Czy Robert Groll rzeczywicie by geniuszem, jak sdzi Witt, czy te naey on do licznego grona wynalazcw perpetuum mobile, ktrzy oszukiwali samych siebie? Postanowiem rozwia nkajce mnie wtpliwoci przedstawiem obliczenia Grona pewnemu znajomemu przyrodnikowi. Jego odpowied bardzo mnie rozczarowaa: atwo zrozumie, e nikt do tej pory nie zainteresowa si opublikowanym pod koniec lat osiemdziesitych i wyprowadzonym przez Grona wzorem na kwadratur koa. Ju v 1882 roku matematyk Ferdinand von Lindemann (1852-1939) udowolni matematycznie przestpno liczby pi, przez co raz na zawsze wykaza, e kwadratura koa jest niemoliwa. W przeciwiestwie do nauk przyrodniczych, ktre w rzeczywistoci nie mog udowodni adnego twierdzenia i zawsze musz liczy si z ewentualnoci, e pewnego dnia twierdzenie uwaane dotychczas za prawdziwe zostanie podwaone, udowodnione twierdzenia matematyczne mog zachowa wano na zawsze. Przez dugi czas prbowaem zrozumie, co waciwie zrobi Groll. Jego opis jest jednak tak niejasny, e nie byem w stanie poj toku jego rozumowania. Mj znajomy bez entuzjazmu przyj te wymylone przez Grona perpetuum mobile. Jeli Groll twierdzi, e udao mu si podway drug zasad termodynamiki, to delikatnie mwic, nie naley si tym przejmowa. Tym bardziej e drugiej zasady nie da si obali matematycznie. Jest to prawo oparte na dowiadczeniu, a nie na wyprowadzeniu matematycznym. Inny specjalista, profesor matematyki, take odnis si negatywnie do Grollowskiej propozycji kwadratury koa, a na podstawie szeregu oblicze udowodni wiele bdw w wyprowadzeniu. Mimo to Arxnin Witt jest nadal przekonany o prawidowoci ustale Grolla. To, czy n jest liczb przestpn, jak twierdzi Lindemann, ma dla Grolla rwnie mae znaczenie jak los muchy, ktra spada w Hondurasie ze ciany. Uwany czytelnik mojej ksiki zauway, e pan Groll jedynie udzieli odpowiedzi na klasyczne pytanie, jak mona geometrycznie nada kou ksztat czworokta. Nie by zainteresowany przeprowadzeniem matematycznego dowodu. Z pomoc linijki i cyrkla rozwiza zadanie, ktre nie opierao si na pracy z kalkulatorem lub na trygonometrycznym okreleniu granicy. Oznaczenie metryczne byo mu obojtne. Nasi matematycy komplikuj nawet najprostsze rzeczy i maj zupenie inne podejcie do problemw nierozwizywalnych. Jeli naukowcy twierdz, e druga zasada termodynamiki jest prawem empirycznym [...], to z tego punktu widzenia zarwno nauka, jak i badania s zbdne, a kadra naukowa mogaby od razu przekwalifikowa si na ksiy.

- 71 -

5. Nie koczcy si dramat: Bojkotowane wynalazki wspczesnoci

Wynalazki rodz si z niezadowolenia z rzeczy istniejcych i z przekonania, e musi istnie moliwo poprawienia tego, co ju mamy. Gordon Rattray Taylor, twrca

Potencja twrczy
Kwiecie 1995 roku. W Genewie odbywaj si 23. Midzynarodowe Targi Wynalazczoci. To dla mnie doskonaa okazja do nawizania kontaktu ze wspczesnymi wynalazcami i dowiedzenia si czego wicej o nich i ich pomysach. Na tego rodzaju wystawach spotyka si niezwyky konglomerat ludzi od roztargnionych majsterkowiczw po zawodowych menederw. Dla kadego co miego. Niemieccy wynalazcy pojawiaj si tu rwnie licznie jak ich wschodnioeuropejscy i dalekowschodni koledzy. Wszyscy szukaj zainteresowanych ich pracami producentw i licencjobiorcw. W drugiej czci targw mona te kupi atrakcyjne nowoci. Poznaem wielu fascynujcych i niekonwencjonalnych ludzi, cho ich wynalazki nie zawsze mnie przekonyway. Ale podziwiaem ich niezwyk kreatywno: np. Heinz Madeker z Simbach pokaza mi swoje podeszwy ochronne do zakadania w domu na obuwie wyjciowe. Firma BEM AG z Fellbach prezentowaa zainteresowanej publicznoci prniow misk do owocw, ktra chroni przed nieznonymi owadami i jednoczenie zapewnia tym owocom dug wieo. BEM pokazao take urzdzenie, dziki ktremu wbijanie gwodzi staje si dziecinn igraszk, o czym zapewnia mnie z dum syn wynalazcy. Ciekawy by take miniaturowy samochd Juliusa Diosegi z Volketswil (Szwajcaria). Gdyby wynalazek znalaz nabywc, parkowanie staoby si w przyszoci o wiele prostsze. Samochodzik byby przewoony na wolne miejsce zwyk wind. Wieczorem porozmawiaem sobie z Manfredem Beyerem, rzeczoznawc z Niemieckiego Urzdu Patentowego. W kontaktach z urzdami i w zetkniciu z panujc tam specyficzn atmosfer wynalazcy czsto czuj si pozostawieni sami sobie, wyjani. Obecno reprezentantw urzdw patentowych to ukon w stron osb prywatnych, ktrych zwykle nie sta na drogie usugi rzecznikw patentowych. W ten sposb wynalazcy mog rozwiza problemy zwizane z ugodami i poradzi si, jak formuowa wnioski patentowe. Zapytaem, czy sysza o osobach, ktrych prace byyby w jakikolwiek sposb bojkotowane. Beyer przytakn: Rzeczywicie, syszaem, e pewne wynalazki znikay w skarbcach firm zaraz po uzyskaniu patentu. Rozstrzyga o tym filozofia firmy i konkretna polityka prowadzenia przedsibiorstwa. Jeli jaka firma zainwestowaa w okrelon lini produkcyjn i nagle stwierdza, e na rynku pojawi si konkurencyjny, taszy produkt, to z reguy jest zainteresowana wykupieniem praw do niego, poniewa oznacza to wyeliminowanie zagroenia. Z jednej strony naley ubolewa nad t praktyk, z drugiej za nie wolno nam zapomina, e kady zakad ponad wszystko stawia wasne korzyci, a nie zadowolenie nas, klientw. Mona krytykowa tak postaw, ale jest ona nieodcznym skadnikiem gospodarki rynkowej. Na zakoczenie rozmowy chciaem si dowiedzie, czy rzeczoznawcy czsto podejmuj bdne decyzje, czy moe si zdarzy, e z braku odpowiedniej wiedzy uznaj jakie rewolucyjne rozwizanie za nieinteresujce.
- 72 -

Beyer zastanowi si przez chwil i pokiwa gow: Rzeczoznawcy opiniuj wedug najlepszej wiary i jeli co rzeczywicie dziaa, to z reguy zostaje zaakceptowane. Moim zdaniem mamy pene prawo ufa naszym specjalistom, tym bardziej e dokonujc oceny wykorzystuj najnowszy stan wiedzy.

Ciki kryzys
Najnowszy stan wiedzy zosta poddany ostrej krytyce przez publicyst Hansa-Joachima Ehlersa, ktry od wielu lat walczy z traktowaniem po macoszemu odkry z dziedziny techniki i nauki. Twierdzi on, e caa wiedza zostaa podzielone na poszczeglne konkretne dziedziny, ktrymi niepodzielnie wadaj koryfeusze nauki. Jak obliczy, w samych tylko Niemczech mona znale dwiecie nieomylnych autorytetw. Ich wsppraca z przemysem jest rwnie cisa jak z prawnikami i politykami, ktrym su jako rzeczoznawcy. Ehlers wyrazi si o tym nastpujco: Jednym z ich zada jest decydowanie o finansowaniu tych, a nie innych projektw badawczych. Mwi sdziom, co uwaaj za nauk, a co za czyst szarlataneri. W wiecie ekspertw moe funkcjonowa tylko co, co odpowiada ich naukowemu rozumieniu rzeczywistoci. A sowo funkcjonowa oznacza uzyskanie patentu, ochrony i szansy uplasowania si na rynku. Z braku alternatywy spoeczestwo moe popiera jedynie to, co zna. Wypowied Gsty W. Funke, ktra w 1970 roku znalaza si w jego artykule dla Bild der Wissenschaft, trafia w samo sedno: Niedawno pewna znana na caym wiecie niemiecka firma wypucia na rynek grzejnik, ktry zdaje si spenia normy dotyczce bezpieczestwa dla zdrowia. Na moj prob urzdzenie przesano do pewnego niezalenego szwedzkiego laboratorium. Wyniki testw okazay si pozytywne. Opinia publiczna jest jednak niedostatecznie informowana, wic produkcja grzejnikw niskiej jakoci utrzyma si zapewne jeszcze przez dugie lata. Rzeczywicie, przykra sytuacja i, co najgorsze, w porwnaniu z latami minionymi prawie w ogle si nie zmienia. Wspczeni wynalazcy mieliby na ten temat sporo do powiedzenia.

Urzdnicza blokada
Wie pan, straciem wszelkie zaufanie do praworzdnoci naszego pastwa. Mj kocio grzejny od lat jest stale lekcewaony i bojkotowany. A przecie zostao udowodnione, e jest to najbardziej ekologiczny system grzewczy na wiecie! Richard Vetter pomstuje i ma racj. O jego pielgrzymkach do urzdnikw mona by napisa dug ksik. Jest wacicielem fabryki i od dawna zastanawia si, jak zaradzi nadmiernemu zuyciu oleju w piecach i zwikszonej emisji ciepa do atmosfery. Temperatura spalin dochodzi do 200 stopni, a na dodatek zawieraj one duo dwutlenku siarki, ktry nieodwracalnie niszczy rodowisko. Strapiony Vetter zmieni si w wynalazc i zbudowa rewolucyjny kocio grzejny, w ktrym dwa wymienniki ciepa zmniejszaj temperatur emitowanego ciepa do 20-30 stopni. Urzdzenie przypomina komin: prosta rura z tworzywa sztucznego dba o to, aby spaliny (przede wszystkim za szkodliwy dwutlenek siarki) o niskiej zawartoci ciepa zostay zgszczone, a nastpnie, w procesie wtryskiwania wody, zwizane i odprowadzone na zewntrz. Do usuwania kwanej wody suy opracowany przez Vettera granulat, ktry powoduje efektywny rozpad dwutlenku siarki. Aby ograniczy ryzyko, Vetter zainstalowa urzdzenie pomiarowe, ktre automatycznie wycza system, gdy temperatura przekroczy 40 stopni. Richard Vetter zbudowa urzdzenie naprawd, a nie tylko z nazwy, przyjazne rodowisku. Po raz pierwszy mona byo efektywnie spoytkowa ciepo resztkowe, co dla uytkownikw ozna- 73 -

czao zaoszczdzenie pidziesiciu procent energii. Mona by sdzi, e urzdnicy i politycy zrobi wszystko, co w ich mocy, aby go wesprze, czy to materialnie przez dofinansowanie, czy choby moralnie, wyraajc mu uznanie napisa Daniel Knop, ktremu zawdziczamy dokadne, udokumentowane przedstawienie sprawy Vettera. Ale nic podobnego si nie zdarzyo. Kronika wynalazku Vettera i jego wdrwki przez gszcz niemieckich paragrafw jest przygnbiajca: W 1977 roku Vetter zaczyna prac nad swoim piecem. W 1982 roku moe rozpocz seryjn produkcj. Poniewa nie ma na to oficjalnego zezwolenia, kady gotowy piec musi wysya na testy do Stowarzyszenia Nadzoru Technicznego (TV), pacc 500 marek od sztuki. W listopadzie Vetter prezentuje swj wynalazek Dolnosaksoskiemu Ministerstwu Spraw Socjalnych w Hanowerze i skada wniosek o przyznanie zezwolenia na wdroenie pieca do produkcji. Jaki czas pniej hanowerski TV napisa w ekspertyzie, e poziom odsiarczenia spalin wynosi 92 procent. W maju 1983 roku Instytut Techniki Budowlanej w Berlinie nadesa opini, w ktrej czytamy m.in.: Rzeczoznawca [...] nie potrafi wytumaczy, gdzie mogaby si osadzi siarka. [...] to, e spaliny mona oczyci z siarki dziki wtryskiwaniu wody, przeczy wszystkim naszym dowiadczeniom. Mimo bezradnego tonu ekspertyzy, w listopadzie 1983 roku oczyszczone chemicznie cieki dostay urzdowy atest wody zdatnej do picia. Wiosn 1984 roku Richard Vetter dosta wezwanie, aby na wasny koszt zoy zamwienie na ogln ekspertyz swojego pieca. Dopiero potem mgby ewentualnie otrzyma zezwolenie na produkcj. Oficjalny odbir urzdzenia przez hanowerski oddzia TV zosta wstrzymany. We wrzeniu Vetter przekaza przedstawicielom TV jeden piec do ekspertyzy eksploatacyjnej i po ponad p roku dosta negatywn opini tymczasow. Biegli twierdzili, e temperatura spalin zmierzona we wntrzu urzdzenia po wyczeniu drugiego wymiennika ciepa wynosia od 100 do 200 stopni. Zdaniem ekspertw, tak wysoka temperatura stanowi zagroenie dla uytkownikw ze wzgldu na zainstalowane w piecu elementy z tworzyw sztucznych. Vetter przesta cokolwiek rozumie. Bd co bd to jego piec, zna w nim kady detal. Wartoci podane przez TV nie mogy odpowiada prawdzie, bo zainstalowa automatyczne czujniki, ktre gdy temperatura zblia si do wartoci krytycznych natychmiast wyczaj urzdzenie!

Skandaliczne protesty
Pod naciskiem niemieckiej telewizji, ktra zaja si spraw Vettera w programie Panorama, 15 lutego 1985 roku TV z Hanoweru podj si przeprowadzenia pomiarw na oczach kamery. Ponowne badania okazay si cakowitym fiaskiem specjalistw z TV: Kiedy zapytano ich o otrzymane wartoci temperatury, zaczli si plta, prbowali rozmaitych usprawiedliwie i po prostu si skompromitowali. Vetter, ktry do tego czasu zainwestowa w swj piec sze milionw marek, dosownie si wciek. atwo to zrozumie, tym bardziej e otrzymane w czasie publicznego badania wartoci temperatury utrzymyway si w okrelonym przez niego, bezpiecznym zakresie! Nie zrazio to biegych. 1 marca 1985 roku wysmayli kolejny pasztet ostateczn ekspertyz, w ktrej ponownie znalazy si zawyone dane pomiarw temperatury, tak jakby badanie w studiu telewizyjnym nigdy si nie odbyo. Vetter nadal czeka na zezwolenie na produkcj. 6 marca 1985 roku musia si stawi przed komisj, ktra z kolei miaa poinformowa dolnosaksoskiego ministra spraw socjalnych, czy naley udzieli Vetterowi zezwolenia, czy nie. Tam usysza, e przedoona ekspertyza TV jest w wielu punktach niekompletna i w zwizku z tym nie mona na jej podstawie wyda ostatecznej decyzji. Urzd rodowiska przy dolnosaksoskim Ministerstwie Spraw Socjalnych zaproponowa Vetterowi, eby pokry koszty kolejnej oglnej ekspertyzy. Wynalazca nie mia wyjcia, musia si zgodzi. Chcc usprawiedliwi swoje kontrowersyjne wypowiedzi, TV w Hanowerze jeszcze bardziej wszystko skomplikowa. Tym razem specjalici zawyrokowali, e niska temperatura, jak uzyskano w czasie programu telewizyjnego, to wynik wadliwego dziaania czujnika pomiarowego. Panowie z TV przemilczeli jednak fakt, e w telewizji by rwnie wsppracownik Vettera, ktry przepro- 74 -

wadzi niezalene pomiary i uzyska identyczny wynik. Gdy redaktorzy Panoramy poprosili TV o przekazanie im wadliwego czujnika do ekspertyz, spotkali si z kategoryczn odmow. Berliski Federalny Urzd rodowiska take nie ukrywa sceptycyzmu: Kady, kto si interesowa piecem Vettera, otrzymywa trzystronicowy dokument, z ktrego wynikao, e urzdnicy wtpi w ekologiczny charakter urzdzenia. Oto fragment uzasadnienia rzeczoznawcy, Klausa Rosenbuscha: Vetter twierdzi, e poziom odsiarczania spalin dochodzi do 80 procent, co z punktu widzenia nauki jest po prostu niemoliwe.

Pna rehabilitacja
17 lutego 1986 roku Vetter otrzyma w kocu z rk przedstawiciela Wydziau Techniki Budowlanej dolnosaksoskiego Ministerstwa Spraw Socjalnych ostateczn ekspertyz z wanoci wstecz, ktra potwierdzia zalety i ekologiczno jego pieca. Knop, autor oceny, napisa m.in.: Jest pewne [...], e zwyciajc ograniczonych biurokratw, Richard Vetter zapocztkowa now epok konstrukcji piecw: er tworzyw sztucznych. To, co uwaano dotychczas za niemoliwe i co wzburzyo rozmaitych specjalistw, okazao si znakomitym rozwizaniem. Oficjalne zezwolenie na wdroenie do produkcji nadal jednak nie nadchodzio. Zrzeszenia kominiarzy wykorzystay wszelkie wpywy, okazje i nieuczciwe metody, aby nie dopuci do produkcji pieca, poniewa nie wydzielajce sadzy urzdzenie stanowio zagroenie dla ich uwiconego zawodu. Gdy 19 grudnia 1986 roku Vetter odbiera w Monachium przyznany mu przez Niemiecki Instytut Wynalazczoci Srebrny Medal Diesla, pewne instytucje nadal gardoway o wtpliwych zaletach alternatywnego systemu ogrzewania. Firma Stadtwerke Hannover AG wpada na przykad na taki oto pomys: Jeli kto przysa list ze zwyk prob o podanie adresu Vettera, otrzymywa pismo wychwalajce rzekome zalety innych systemw grzejnych. Vetter doczeka si wreszcie oficjalnej zgody na wdroenie swojego wynalazku do masowej produkcji, ale eby nie poprzewracao mu si w gowie, zezwolenie jest terminowe i wynalazca musi je co kilka lat odnawia, rzecz jasna za sowit opat. Dopiero w poowie 1995 roku, kilka tygodni przed tym, jak nawizaem z nim kontakt, Vetter zdoby federaln zgod na dystrybucj nowatorskiego rozwizania. Biegaem za tym dwanacie lat, to prawdziwy skandal!, ali mi si rozgoryczony konstruktor. Co ciekawe, Richard Vetter nie zna ani jednego przypadku, eby uytkownicy, a s wrd nich take rozmaite due firmy, mieli jakie powaniejsze kopoty z jego piecem. Przeciwnie, wszyscy s zadowoleni z energooszczdnego kota. Tak wic nadal pozostaje zagadk, dlaczego uzyskanie zgody na produkcj wyjtkowo ekologicznego i energooszczdnego urzdzenia musiao trwa ponad dziesi lat. A gdyby Vetter nie mia wystarczajcych rodkw finansowych na cignce si latami procesy i zdobywanie coraz to nowych ekspertyz, jego nazwisko wzbogacioby jedynie dug list zapoznanych wynalazcw. A tak przy okazji: Gdyby kto poszed moim ladem i prbowa napisa w tej sprawie do Federalnego Urzdu rodowiska, ktry ju w 1985 roku podda w wtpliwo zalety pieca, otrzyma lapidarn odpowied: Nie mamy adnych danych na temat kota pana Vettera.

Zbdne linie napowietrzne?

Sztuk walki z urzdnikami musia opanowa take hamburski wynalazca Werner Berends, ktry stwierdzi prowokacyjnie: Linie napowietrzne s cakowicie zbdne. Z punktu widzenia ekonomii i ochrony rodowiska o wiele sensowniejszym rozwizaniem s podziemne kable wysokiego napicia. 1 lipca 1976 roku, po rozmaitych sporach prawnych, Berends dosta wreszcie patent na
- 75 -

opracowany przez siebie podziemny kabel elektroenergetyczny izolowany sztywn piank poliuretanow (Niemiecki Urzd Patentowy, nr 1665184), ktry kompensuje braki tradycyjnych przewodw. Jego podstawow zalet, poza wzgldami estetycznymi, jest to, e straty kondukcyjne wynosz tylko okoo dwch procent, przy dwudziestu procentach w przypadku tradycyjnych kabli. Ekspertyza przeprowadzona w kwietniu 1977 roku przez Electric Power Research Institute (EPRI) w Palo Alto (USA) potwierdzia zalety wynalazku Berendsa. A jednak wojna o patent trwaa wiele lat. Bezprzykadne spory urzdnicze przyczyniy si do tego, e prawa do skadnikw przewodu przyznano mu dopiero po siedmiu latach i, co ciekawe, z wanoci wsteczn do 1968 roku. Zastrzeenie patentowe Berendsa ju dawno wygaso, ale on i tak nadal nie znalaz producenta zainteresowanego jego wynalazkiem. Wydatnie przyczynio si do tego lobby elektryczne, lc sprostowania dotyczce przychylnego wynalazcy artykuu zamieszczonego w 1980 roku w magazynie informacyjnym Der Spiegel. Berends powiedzia jego autorowi: Przede wszystkim specjalny oklnik Zjednoczenia Niemieckich Elektrowni by nierzeczowy, zawiera sprzecznoci i zosta napisany bez znajomoci najnowszych bada. Kiedy wysaem obszern odpowied, zareagowano milczeniem. Niestety, polemiczna tre tego oklnika nadal kry po rozmaitych instytucjach w kraju i za granic. Take publiczne oficjalne przesuchanie na temat podziemnych linii wysokiego napicia, ktre odbyo si 27 maja 1982 roku w parlamencie heskim, nie przynioso rezultatu. Obecni na przesuchaniu specjalici i profesorowie uniwersytetw nie mogli wysun adnych konkretnych zarzutw przeciwko nowatorskiemu systemowi przenoszenia energii, denerwuje si Berends. Mao tego, w czasie przesuchania potwierdzono nawet, e straty sieciowe s mniejsze o 90 procent, dziki czemu mona by zamkn wiele elektrowni duej mocy. Kiedy jednak pado pytanie o stan bada nad systemem, aden z obecnych nie by gotowy do udzielenia odpowiedzi. Przewodniczcy uzna, e skoro nikt nie jest zainteresowany, koczy obrady. Zdaniem Berendsa, powodw odrzucenia nowej metody przesyania energii naley szuka we wadzy, jak skupiaj midzynarodowe, scentralizowane kartele zarzdzajce gospodark energetyczn: Podobnie jak w innych gaziach naszej gospodarki, daje si zaobserwowa, e, wprowadzone ju na rynek techniki bd wykorzystywane dopty, dopki daj konkretne zyski.

Umieranie lasw
Pracowity wynalazca zacz si coraz bardziej interesowa zdrowotnymi nastpstwami wykorzystywania linii wysokiego napicia. Materiay, jakie udao mu si zebra, stanowiy kolejny argument przemawiajcy za systemami podziemnymi. Pod koniec 1982 roku po raz pierwszy poinformowano opini publiczn o dramatycznie narastajcym zjawisku umierania lasw. W 1983 i 1984 roku, obejrzawszy bardzo dokadnie szkody wyrzdzone z tego powodu w Niemczech, Austrii i Szwajcarii, doszedem do wniosku, e zachodzi cisy zwizek midzy zjawiskiem niszczenia lasw i napowietrznymi liniami wysokiego napicia 400 kV. Poniszy cytat z jednego z pism Berendsa wydaje mi si wyjtkowo wany, dlatego te, za askaw zgod autora, postanowiem przytoczy go dosownie. Berends zwrci uwag, e zostao naukowo dowiedzione, i na nowoczesnych liniach napowietrznych wysokiego napicia na skutek wyadowa koronowych powstaje ozon i tlenki azotu, a wysokie natenia pola powoduj siln jonizacj powietrza: Do nasilenia tych zjawisk przyczynia si mglista pogoda. Zachodz one nie tylko na wysokoci koron drzew, ale czsto take bezporednio w lasach. Utrzymujce si przez duszy czas w powietrzu kropelki mgy zbieraj szkodliwe substancje i silnie si jonizuj. W kadym naturalnym procesie jonizacji panuje rwnowaga midzy jonami dodatnimi i ujemnymi. Zmienne natenia pola, pola niesymetryczne, wpywy grawitacji i wiatru sprawiaj, e na liniach napowietrznych rwnowaga ulega silnemu zakceniu. Olbrzymie wymiary ukadw o napiciu 400 kilowoltw powoduj jonizacj wyjtkowo duych elementw przestrzennych. [...] W caych Niemczech Zachodnich bez trudu mona udowodni, e w pobliu linii wysokiego napicia, ktre dziaaj przynajmniej od piciu lat i gdzie przewaa wiatr wiejcy w jednym
- 76 -

kierunku, lasy iglaste niszczej na ogromn skal. Na nizinie pnocnoniemieckiej straty s najwiksze [...] A jednak nie podjto tego tematu ani w ramach specjalistycznej dyskusji, ani na amach fachowych publikacji. Aby zrozumie t absurdaln sytuacj, trzeba wiedzie, e Europejskie Centrum Badawcze ds. Utrzymania Czystoci Powietrza umieszczono przy Centrum Bada Jdrowych w Karlsruhe, a przydziaem rodkw na ten cel zajmuje si Zakad Bada Jdrowych Jlich. Jest zatem zrozumiae, e podstawow metod ratowania lasw jest budowa elektrowni jdrowych, a wszelkie inne sposoby s mniej lub bardziej torpedowane. Podsumujmy: Jeli rzeczywicie istnieje bezporedni zwizek midzy umieraniem lasw i napowietrznymi liniami wysokiego napicia, to wykorzystanie wymylonej przez Berendsa metody ukadania kabli pod ziemi staje si spraw palc, i to bardziej ni kiedykolwiek. W kadym razie dla bawarskiego polityka Franza Josefa Straussa sprawa bya na tyle wana, e 22 marca 1985 roku napisa do wynalazcy: Temat, ktry Pan poruszy, niesie w sobie niebezpieczestwo, e jeli stanie si przedmiotem szerokiej dyskusji publicznej, podchwyc go polityczni sceptycy i/lub fanatycy. Nie naley wykluczy, e dojdzie do masowych demonstracji i zwizanych z tym aktw wandalizmu i sabotau. To z kolei doprowadzi do obcienia gospodarki narodowej, ktrej caa sia jest niezbdna do rozwizywania biecych problemw. Jeli sprawy maj si potoczy tak, jak powinny, to w pierwszej fazie przygotowa odpowiedzialni politycy federalni, gwnie za minister spraw wewntrznych, minister ds. bada naukowych i minister rolnictwa, musz zawrze tajn, ale cakowicie wic umow z przemysem elektroenergetycznym, w tym sensie, e zaprzestanie si wydawa zezwolenia na wznoszenie nowych naziemnych linii wysokiego napicia, zastpujc je stopniowo proponowanymi przez Pana kablami podziemnymi. [...] Dopiero w pniejszej fazie, kiedy trzeba bdzie podzieli koszty restrukturyzacji na ca gospodark i podnie ceny energii elektrycznej, [...] przyjdzie czas na przygotowanie spoeczestwa do oczekujcych je zmian. [...] Prosz nie forsowa swoich pomysw poprzez dalsz mobilizacj opinii publicznej i znale zrozumienie dla osb odpowiedzialnych, ktre w przeszoci ucinay jakkolwiek dyskusj na ten temat!

Cudowny filtr, ktrego nikt nie zna

Losy wynalazkw Vettera i Berendsa podzieli tak zwany filtr Frantza, specjalny filtr olejowy bocznego przepywu, ktry eliminuje konieczno wymiany oleju samochodowego. Na pierwszy rzut oka obietnice wytwrcy brzmi nieomal bajkowo: 90 procent oszczdno oleju silnikowego, o 50 procent dusza ywotno silnika, o 90 procent zmniejszenie iloci oleju zuytego. I, co najciekawsze, filtr dziaa! Pewien Szwajcar, ktry uywa go od lat, osobicie mnie o tym zapewnia. W porwnaniu z tradycyjnymi, podstawow zalet nowego filtra s jego waciwoci. Zatrzymuje on zanieczyszczenia nawet wielkoci jednej tysicznej milimetra, a stosowane obecnie filtry penego przepywu daj sobie rad tylko wtedy, gdy zanieczyszczenia maj przynajmniej jedn setn milimetra. W 1989 roku ko-Test-Magazin postanowi si upewni, czy to prawda, i przetestowa nowe urzdzenie. Oto wynik bada: Zainstalowalimy filtr Frantza w takswce bagaowej VolkswagenBus (diesel) i badalimy jego dziaanie. Po 60.000 kilometrw bez wymiany oleju silnik by w nienagannym stanie. Dwa lata wczeniej pismo zachodnioniemieckich transportowcw Fairkehr poinformowao swoich czytelnikw o tecie filtru Frantza. Po przejechaniu 100.000 kilometrw oszczdno oleju wyniosa okoo 75 procent w porwnaniu z normalnym zuyciem. Poza tym nowy filtr chroni silnik, poniewa od pocztku wychwytuje z oleju nawet najmniejsze zanieczyszczenia, dziki czemu radykalnie zmniejsza si zuycie piercieni tokowych, piercieni zgarniajcych i oysk. Po zamontowaniu nowego filtra przejechalimy samochodem z podrasowanym silnikiem [...] 40.000 kilometrw bez wymiany oleju. Wedug zalece producenta bardzo czuy silnik z turbozespoem
- 77 -

adujcym musi dostawa po przejechaniu kadych 7500 kilometrw trzy i p litra drogiego lekkiego oleju. W naszym warsztacie nadal nie chc wierzy, e nie wymienilimy oleju gdzie po kryjomu, tym bardziej e poprosilimy o zbadanie komory silnika pod ktem zuycia i nawarstwienia osadw. Maszyna wygldaa tak, jakby dopiero zesza z tamy... Ze zrozumiaych wzgldw lobby paliwowe przypucio szturm na ekologiczny wynalazek, poniewa jego zastosowanie grozio w przyszoci zmniejszeniem obrotw o kilkaset milionw marek. Gdy pytaem o cudowne filtry w rozmaitych warsztatach, okazao si, e sytuacja wszdzie wygldaa podobnie: albo nic o nich nie wiedziano, albo rozmaitymi metodami starano si wybi klientom z gowy zamiar ich zakupienia. 12 maja 1995 roku firma Mikrofiltertechnik GmbH w Geesthacht, ktra zajmuje si dystrybucj tych niewielkich urzdze, przysaa mi pismo z nastpujcym owiadczeniem: [...] moemy jedynie potwierdzi, e Paskie przpuszczenia s jak najbardziej suszne. Cho udowodniono, e filtr w znaczcy sposb poprawia prac wszystkich rodzajw olejw, to jego skuteczno stale jest podwaana przez wielkich tego wiata, natomiast potencjalni klienci staj si nie ufni, poniewa celowo odmawia si im gwarancji i sugeruje moliwo uszkodzenia silnika. Codziennie musimy walczy z tymi trudnociami. Jeli nasz produkt stosowano by konsekwentnie, to rzeczywicie nastpiby spadek obrotw w przemyle olejowym i rozwijajcej si gospodarce odzyskiwania odpadw. Ich opr jest zatem zrozumiay.

- 78 -

IV. KRYZYSOWY NASTRJ

Bez naukowego postpu nasz rozwj duchowy i technologiczny nie wyszedby poza epok kamienia upanego. Dlatego jestem zagorzaym zwolennikiem nauki. Nie podoba mi si jednak sposb, w jaki pojedynczy uczeni wykorzystuj zagwarantowan im wolno intelektualn i finansow. Nie wszystko, co sprzedaje si nam jako prac naukow, zasuguje na to miano. Ju od dawna czynnikiem decydujcym o naszej wiedzy jest pienidz. Badania odbywaj si tam, gdzie znajdzie si sponsor. Dobro ludzkoci jest spraw drugorzdn. Skutkiem tej tendencji jest niespotykana wczeniej, osigajca coraz wiksz skal konkurencyjna walka w rodowisku nauki. Manipuluje si danymi, wyudza pienidze i podkada przysowiow wini kolegom. Przykad ilustrujcy panujce stosunki opisa profesor etnologii i znawca Majw Michael D. Coe w opublikowanej w 1992 roku ksice Das Geheimnis der MayaSchrift (Tajemnica pisma Majw). Rzecz zdarzya si na sawnym Uniwersytecie Harvarda: Z powodu zbliajcej si emerytury Gordona Willeya, uznanej znakomitoci w tej dziedzinie, zwolnia si profesura Charlesa Bowditcha, najbardziej podane stanowisko w instytucie archeologii Majw. Aby je obsadzi, komisja powoana przez przewodniczcego sporzdzia krtk list odpowiednich kandydatw i poprosia badaczy Majw o napisanie opinii na ich temat. Co z tego wyniko? Pono przewodniczcy, przeraony zoliwoci i nikczemnoci listw, powiedzia, e nigdy w yciu nie czyta czego podobnego. Ujrza tum dzikich, krwioerczych rekinw poerajcych swoje ofiary, a akademickie wody byy czerwone od krwi. Pozostaje tylko doda, e stanowisko nie zostao obsadzone. Kiedy zbieraem materiay na ten temat, przeprowadziem wiele rozmw z naukowcami. Wszyscy interlokutorzy pochylali si ze smutkiem nad takimi incydentami, tumaczc jednoczenie zachowanie kolegw ogln saboci systemu. Ich nieporadne argumenty brzmiay mniej wicej tak: skoro nie ma lepszego modelu, musimy pogodzi si ze stanem faktycznym. Czy rzeczywicie musimy? Czy musimy akceptowa to, e opacani przez podatnikw specjalici wysokiej klasy manipuluj wynikami bada? Czy musimy przechodzi do porzdku dziennego nad tym, e naukowi rzeczoznawcy mog zosta kupieni? Moim zdaniem nie. Jeli godzimy si na to bez sowa, jeli cierpliwie znosimy niegodziwoci tumaczone pozorn saboci systemu nauki i nie zwracamy uwagi na fakt, e w ostatnich latach tendencja ta nasila si na niespotykan skal, sami stajemy si wspwinni. Jeli natychmiast nie zostan powoane odpowiednie instancje kontrolne, nie zbada si dogbnie funkcjonowania systemu, nie wprowadzi etycznych regu postpowania i nie podejmie innych rodkw zaradczych, przyszo nauki rysuje si w czarnych barwach!

- 79 -

1. Zmierzch specjalistw: le si dzieje w pastwie nauki

Moe si zdarzy, e dobre prace nie zostan opublikowane w czasopismach naukowych, poniewa autor trafi na uciliwego recenzenta i nie ma siy ani ochoty na dugie spory. Moliwa jest take taka sytuacja, e wierzcy w autorytety recenzent dopuci do druku kiepsk prac synnego kolegi, cho zdaje sobie spraw z jej saboci. Tak, nie naley wykluczy rwnie tego, e recenzent przetrzyma duej jak prac, poniewa zajmuje si inn podobn i to jej wyniki chce opublikowa najpierw. Herbert Pietschmann, fizyk

Manipulowanie danymi
W krgach naukowcw od dawna wiadomo o rozmaitych oszustwach i faszerstwach, ale informacje o tych praktykach coraz czciej przedostaj si take do wiadomoci publicznej. W istotny sposb przyczynia si do tego medycyna, ktra najwyraniej uwolnia si od pocztkowych obaw przed krytyk nauki. I tak na przykad renomowany dziennik Die Zeit uzna w 1994 roku, e skandal wok doktoratu Guida Zadela z Nadreskiego Uniwersytetu Fryderyka Wilhelma wart jest obszerniejszego artykuu, cho to zaledwie kolejny przykad z dugiej listy podobnych przypadkw. W tej konkretnej sprawie chodzio o klasyczne oszustwo. Zadel tak manipulowa dowiadczeniami laboratoryjnymi, e grupa, w ktrej pracowa, musiaa doj do wniosku, i udao si jej sterowa przebiegiem reakcji chemicznych za pomoc silnych pl magnetycznych. Wspaniay wyczyn, z tym e oparty na fikcyjnych danych. Oszustwo szybko wyszo na jaw, poniewa naukowcy z innych uniwersytetw zaczli sprawdza wyniki. Oczywicie bez oczekiwanych rezultatw. Pojawiay si coraz to nowe wtpliwoci, a wreszcie powiadomiono promotora Zadela, boskiego profesora chemii Eberharda Breitmaiera. Skruszony musia si publicznie spowiada z manipulacji swojego protegowanego: Eksperymenty byy bezwartociowe, a miliony, ktre po opublikowaniu pracy napyny na kontynuowanie bada, to pienidze wyrzucone w boto.

Naukowa partanina
Powodw coraz czstszego manipulowania i faszowania wynikw wasnych prac naley upatrywa we wci narastajcej konkurencji. Dzie po dniu nieustannie zwikszajca si liczba badaczy stacza na akademickim placu boju zacite walki na mier i ycie. Nikt nie zna litoci i wszechwadnie krluje prawo buszu. Stanowisk jest niewiele, a wyniki trzeba uzyskiwa coraz szybciej. Nic dziwnego, e nawet z zasady przychylna nauce telewizja zaczyna si coraz bardziej interesowa oszustwami w gronie uczonych. W 1992 roku Stella Kathrin Mhlhausen nakrcia dla stacji Freies Berlin prowokacyjny film dokumentalny Wenn Forscher pfuschen... (Gdy naukowcy partacz...), ktry wyemitowano na wielu kanaach. Dziennikarka przeprowadzia midzy innymi
- 80 -

wywiad z profesorem Peterem Weingartem, socjologiem nauki na uniwersytecie w Bielefeld, i zapytaa go o powody rosncego niezadowolenia opinii publicznej. Nauka jest wraliwa na oszustwo, wyjani profesor, poniewa kada dziaalno naukowa opiera si na innych badaniach i musi na nich polega. [...] Spoeczestwo opaca naukowcw przynajmniej tych, ktrzy zajmuj si badaniami podstawowymi i oczekuje w zamian prawdziwej, rzetelnej wiedzy. Jeli za dochodzi do oszustw, znika powd zawierania kontraktu midzy podatnikami i naukowcami, a nauka traci legitymizacj. W podobnym tonie wypowiedzia si dr John Maddox, naczelny redaktor pisma Nature: Powrciem do Nature po kilkuletniej przerwie. Kiedy pracowaem tu po raz pierwszy, w latach 1966-1973, temat oszustw nie istnia. Po moim powrocie w 1980 roku by ju codziennoci. A my jestemy odpowiedzialni za to, aby je wyciga na wiato dzienne. Jestemy pismem nastawionym na zawodowych badaczy, ale uwaamy, e musimy informowa o konsekwencjach wynikajcych z nierzetelnej pracy. Sdz, e oszustwa mog na dusz met zniszczy reputacj profesjonalnej nauki. A poniewa istniejemy po to, by jej broni, naszym obowizkiem jest informowanie naukowcw i reszty spoeczestwa o przypadkach naduy. Stella-Kathrin Mhlhausen pokazaa take w swoim reportau, e liczba publikacji przypadajca na jednego uczonego w istocie mwi niewiele o potencjale intelektualnym naukowca. Profesor Burghardt Wittig, biolog molekularny z Wolnego Uniwersytetu w Berlinie, omwi t sytuacj na przykadzie midzynarodowej listy publikacji. Na czoowym miejscu znalaz si rosyjski akademik, ktry w dorobku naukowym mia 950 prac opublikowanych w latach 1981-1990. Wynika z tego, e co cztery dni wypuszcza spod pira jedn prac. Niewiarygodne dokonanie! Nie trzeba by geniuszem, aby domyli si w tym jakiego tricku. Rozwizanie zagadki jest bardzo proste. Do dobrego tonu naley bowiem, e profesorowie dopisuj swoje nazwiska do prac wsppracownikw, nawet jeli nie maj absolutnie nic wsplnego z ich powstaniem. Nic zatem dziwnego, e nazwisko noblisty pojawia si na tej licie dopiero na osiemnastym miejscu!

I autorytetom nieobce jest oszustwo

Manipulowanie danymi nie jest niczym nowym. Zdaniem historyka nauki G. Geisona z Uniwersytetu Princeton w New Jersey nawet synny bakteolog Louis Pasteur (1822-1895) czsto nie trzyma si norm naukowych i etycznych, o ktrych tak chtnie pisa w swoich pracach. Najwyraniej francuski luminarz nauki podawa cudze skuteczne metody leczenia za wasne, nie wspominajc nawet o ich prawdziwych autorach. Nieomal podrcznikowym przykadem naukowego oszustwa jest sprawa sir Cyrila Burta. A do mierci w 1970 roku Burt cieszy si saw jednego z najznamienitszych angielskich psychologw. To wanie jemu przypisywano odkrycie, e noworodki dziedzicz zasadniczy zrb inteligencji po rodzicach, a tylko znikom jej czstk zawdziczaj procesowi wychowania. Ustalenia Burta miay zasadniczy wpyw na metody wychowawcze w Anglii i Stanach Zjednoczonych. Za zasugi dla nauki przyznano mu nawet tytu szlachecki. Do czasu przejcia na emerytur w 1963 roku Burt kierowa katedr psychologii w University College w Londynie. Gdy profesor Leslie Hearnshaw z Uniwersytetu Liverpoolskiego, pierwotnie admirator Burta, przeglda materiay do przyszej obszernej biografii uczonego, natkn si na wiele nonsensw. Hearnshaw mia ze przeczucia. I rzeczywicie, w spucinie Burta odkry jednoznaczne wskazwki, e w naukowo przeprowadzonym dowodzie na dziedziczenie inteligencji synny psycholog nagina dane do swoich potrzeb. W dziennikach Burta Hearnshaw znalaz nawet fragmenty, w ktrych ten bez enady opisywa niegodne naukowca praktyki. Dociekliwy biograf odkry te, e rzekome wsppracownice Burta, M. Howard i J. Conway, istniej tylko na papierze. W rozmaitych artykuach i recenzjach zamieszczanych w swoim pimie Journal of Statistical Psychology Burt publikowa pod tymi pseudonimami istne hymny pochwalne na temat wasnych prac albo rozprawia si z ich krytykami. Angielski psycholog nie cofa si nawet przed pisywaniem pod wymylonymi nazwiskami rzekomych krytycznych listw od
- 81 -

czytelnikw, ktrym nastpnie dawa odpr jako wydawca specjalistycznego pisma. Oczyszczona z nieprawdy biografia Hearnshawa wysza drukiem w 1979 roku. Dokadnie dziesi lat pniej ukazaa si kolejna ksika The Burt Affair (Sprawa Burta). Jej autorem by psycholog i zwolennik brytyjskiego uczonego Robert B. Joynson, ktry postawi sobie za zadanie obali zarzuty swego poprzednika. Gosiciele konserwatywnej nauki mogli wreszcie odetchn z ulg. Zdaje si, e pooono kres jednemu z najbardziej spektakularnych skandali w historii nauki, nie kry radoci dziennik Frankfurter Allgemeine Zeitung z 13 czerwca 1990 roku. Zarzut faszowania danych, ktry z niespotykan si wytoczono przeciwko sir Cyrilowi Burtowi, nie ma adnych podstaw. Niestety, nadal wspomina si o tej sprawie w kadej wikszej encyklopedii i w podrcznikach psychologii i genetyki behawioralnej jako o najbardziej spektakularnym przykadzie naukowego oszustwa. W rzeczywistoci okolicznoci tej historii niewiele si zmieniy: Reakcj na ksik byo z reguy zdumienie, skomentowa zachowanie kolegw Federico Di Trocchio, profesor historii nauki Uniwersytetu Lecce. Autor [...] nie odpowiada bowiem jednoznacznie na oskarenia Hearnshawa, a jedynie prbuje je obali podwaajc wiarygodno rde informacji, z ktrych korzysta pierwszy biograf Burta. Jeli jednak jaki zarzut by dobrze udokumentowany, wwczas Joynson chwyta si wszelkich moliwych wybiegw i uprawia zwyke mydlenie oczu. Dla Di Trocchia i wikszoci jego kolegw Burt mimo wszystko nadal pozostaje oszustem najgorszego sortu. Woski profesor stwierdzi sucho: Argumentacja Joynsona przekonaa tylko Arthura Jensena, ktry zawsze podziwia Burta i przej jego teori dziedziczenia inteligencji.

Kto ocenia rzeczoznawcw?

Obecnie tematem dnia nie jest samo faszowanie danych (w kocu od pocztku istnienia nauki wszelkie badania naukowe s cile zwizane z czowiekiem, ktry je prowadzi, z jego zaletami i wadami), ale lawinowe narastanie niekorzystnych zjawisk i groba utraty wszelkiej nad nimi kontroli. Ta niekorzystna tendencja przyprawia naukowcw o bl gowy, a poza tym przyczynia si do strat finansowych i intelektualnych. Nie mona te zapomina o aspekcie politycznym: coraz czciej badacze wraz ze swymi ekspertyzami s wcigani w rozmaite gierki polityczne, a niektrych opaca si po krlewsku wanie za to, eby z premedytacj manipulowali danymi. Osobliw saw na tym polu zdobyli profesorowie Gerhard Lehnert i Gerhard Triebig, szefowie Instytutw Medycyny Pracy i Medycyny Spoecznej w Erlangen i Heidelbergu, ktrzy na podstawie sprytnie sfaszowanych orzecze o stanie zdrowia pomagali tzw. Berufsgenossenschaften [Berufsgenossenschaft branowa organizacja przedsibiorstw dziaajca jako zakad ubezpiecze w zakresie obowizkowego ubezpieczenia od nastpstw wypadkw przy pracy (przyp. tum.).] unika koniecznoci wypacania odszkodowa za nieszczliwe wypadki przy pracy. Szacowni profesorowie tak doskonale manipulowali cytatami z literatury fachowej na korzy swoich zleceniodawcw, e nawet ich koledzy potrzebowali sporo czasu, eby odkry oszustwo. Nie udmy si, nigdy nie uda si ostatecznie zlikwidowa podobnych machinacji. Jest tajemnic poliszynela, e przy odpowiednim sposobie postpowania analizy biegych wywouj zwykle rezultat podany przez zleceniodawc. Sam Hans-Rudolf Bircher, prezes zarzdu firmy Lever, producenta i dystrybutora proszku do prania Omo, przyzna to otwarcie w wywiadzie z 1994 roku. Kadym testem mog potwierdzi to, co chc, skomentowa sucho manipulacje w brany producentw rodkw piorcych. To szokujce stwierdzenie poprzedzi raport szwajcarskiego magazynu telewizyjnego Kassensturz, ktrego redaktorzy bezlitonie obnayli metody manipulowania wynikami testw na przykadzie proszku Omo. Okazao si, e firma sama okrelia warunki: dobr bielizny by rwnie selektywny jak dobr plam. Aby chroni tkanin, przedstawiciele firmy Lever stale pilnowali, aby do prania dodawa 20 procent mniej proszku, ni zaleca si w informacji na opakowaniu. Firma zrezygnowaa nawet z wirowania po kolejnych cyklach prania.
- 82 -

Milczenie profesjonalistw
Wielu naukowcw boi si otwartej krytyki czarnych owiec ze swojego grona, bo waniejsza od prawdy jest dla nich wasna pozycja w rodowisku. W specjalistycznych czasopismach praktycznie nie znajdziemy ani informacji, ani ostrzee przed niewiadom manipulacj. Dziennikarze ju dawno przejli wadz w swoje rce. Autorka Antje Bultmann dosza do konkluzji, e czsto take u naukowcw pragnienie zrobienia kariery rodzi konformizm: Asystent nie chce trapi swojego promotora i przycza si do jego zdania. Naukowiec niepokoi si o miejsce pracy. Innemu za brakuje czasu na czytanie literatury fachowej. Eksperci dochodz do bdnych wnioskw take dlatego, e rezygnuj z wasnych bada i bezkrytycznie polegaj na oglnie panujcej opinii. Nie naley take zapomina o czynniku finansowym. Biegy, ktry zbyt mocno si wychyla i wyraa pogld niewygodny dla osoby finansujcej, musi si liczy z odebraniem funduszy. Poniewa kompetentnym sdziom czsto brakuje czasu, pienidzy i odpowiedniej wiedzy na rzetelne sprawdzenie nadesanych ekspertyz, naukowi manipulatorzy typu Lehnerta czy Triebiga rozkoszuj si wolnoci. Mimo e ich naganne postpki zostay doskonale udokumentowane, nie bardzo wiadomo, jak podej do nich od strony prawnej.

O handlarzach tytuami i faszywych doktorach

Handlarze tytuami take wyczuli koniunktur. Ich interes kwitnie jak nigdy dotd. W Hamburgu mieszka na przykad niejaki Paul Jensen, doktor teologii, ktry uprawia tak zwane doradztwo promocyjne. Co to oznacza? Za 25.000 marek zaatwia promotora! Za t sam cen moe take dostarczy gotowy doktorat. Rzecz jasna profesorowie doskonale o tym wiedz, ale milcz jak zaklci, bo po pierwsze, straciliby reputacj, a po drugie, zostaliby odcici od koryta. Jensen ma pono pod swoimi skrzydami p tuzina profesorw niemieckich uniwersytetw. Dziennikarz naukowy Peter Hofer twierdzi, e rocznie obraca si w ten sposb 25 milionami marek. Zastraszajca suma, o ktrej niemieckie szkoy wysze najwyraniej nic nie chc wiedzie. W 1993 roku pismo Bild der Wissenschaft przygotowao ankiet na ten temat. 140 dziekanatw odmwio w niej udziau. Na redaktorw posypay si gromy: To nie nasz problem!, Nie znamy takich przypadkw! Wstydliwy problem przyja do wiadomoci przynajmniej jedna kompetentna osoba profesor Hans Uwe Erichsen, prawnik i przewodniczcy Konferencji Niemieckich Rektorw Szk Wyszych, ktry mwi wprost o niepokojcym wzrocie tego rodzaju oszustw. Sytuacja rzeczywicie budzi niepokj, poniewa wspomniany Jensen nie jest pono jedynym, ktry wszed w ukady z naukowcami. Niejaki Peter Knolle z Wiesbaden zapewnia na przykad, e utrzymuje kontakty z profesorami rozmaitych dyscyplin nauki z Kilonii, Greifswaldu, Drezna i Regensburga. Zabawa w doktora trwa dwa lata i koczy si zdaniem ustnego egzaminu. Cena usugi cznie z gotow prac doktorsk wynosi od 50 do 60 tysicy marek. Konrad Sameth z Berlina inkasuje za porednictwo w kontaktach z profesorem, przygotowanie pracy doktorskiej i inne usugi okrge 75 tysicy marek. Doktorant take czeka dwa lata.

Roczny obrt 100 milionw marek

Walk z handlarzami tytuami podj dziennikarz zajmujcy si gospodark, Horst Biallo. W 1994 roku opublikowa obszern prac Die Doktormacher (Producenci doktorw), w ktrej bez ogrdek opisa, jak za due pienidze mona zdoby faszywy, cho oglnie uznawany tytu dok- 83 -

tora lub profesora. Podajc si za potencjalnego klienta, pozna wielu doradcw promocyjnych, ledzi ich kontakty i oferty. Doszed do wniosku, i niektrzy profesorowie nie wiedz lub nie chc wiedzie, e doktorant z zewntrz, tzn. nie zatrudniony na uczelni, paci swojemu doradcy, ktry z kolei opaca z tych pienidzy cz, a nawet ca prac doktorsk. Akademikw cieszy kada nowa praca naukowa, bo moe si im przyda do wasnych bada. Nie pytaj wic, spod czyjego wysza pira. Biallo twierdzi, e tylko w Niemczech Zachodnich roczne obroty w sektorze produkcji naukowcw wynosz okoo sto milionw marek. Poza tym wyczuwalna jest tendencja do rezygnowania z zakupu zagranicznych stopni naukowych na rzecz tytuw niemieckich. Jest to niepokojco prosta sztuczka, dziki ktrej osoby posugujce si faszywymi dokumentami oszukuj firmy i urzdy. Pozostaje tylko mie nadziej, e po publikacji Biallo waciwe instytucje nie bd duej zwleka i zlikwiduj kwitncy handel tytuami na drodze sdowej.

- 84 -

2. Nowy pocztek: Kilka uwag o nauce przyszoci

Kto nie zna przeszoci, nigdy nie pojmie przyszoci. Golo Mann, historyk

Zdolno pojmowania
Rozmaici myliciele ami sobie gowy, jak wycign nauk z kryzysu. Ich mdre przemylenia nie zamieniy si jednak w czyn, poniewa z racji postpujcego rozrastania si systemu nauki jakakolwiek gruntowna reforma staje si nieomal niemoliwa. System uszczelni wszystkie dziury, ktrymi mogyby si wlizgn zmiany, podsumowa trafnie w 1995 roku krytyk nauki Gerald Dittel w artykule dla Raum und Zeit i zwrci uwag, e nie naley si spodziewa reformy od gry, poniewa gra dlatego jest na grze, e system jest, jaki jest. Podstawow chorob rodowiska nauki s ponuracy, ktrzy traktuj siebie nazbyt serio. Wiara w nieomylno wasnej dyscypliny wiedzy szerzy si jak zaraza. Warunkiem podjcia jakichkolwiek rodkw zaradczych jest przede wszystkim indywidualna wnikliwo, zdolno rozumienia. Sir Karl Popper, synny filozof, rozwaa ten problem 28 lipca 1982 roku w trakcie programu austriackiej telewizji (ORF 2): Dawny imperatyw intelektualisty brzmi: Bd autorytetem. Miej kompletn wiedz ze swojej dziedziny. Jeli raz zostaniesz uznany za arbitra, twoja pozycja bdzie chroniona take i przez kolegw. Ty za musisz, oczywicie, broni ich autorytetu. Nie musz chyba podkrela, e ta dawna etyka zawodowa bya intelektualnie nieuczciwa. Prowadzia do ukrywania bdw w imi autorytetu. Popper poszed krok dalej, poniewa utrzymywa, e nawet w najlepszych i najgruntowniej udowodnionych teoriach naukowych kryj si bdy, ktre naley wykry. Austriacki filozof okreli mianem wanego odkrycia spostrzeenie, e nawet dobrze udokumentowana teoria lub czsto stosowana metoda moe by bdna. Jest absolutnie niezbdne, aby naukowcy zmienili stosunek do swoich pomyek i zaniechali prb ich tuszowania, ukrywania lub spychania w niepami. Podstawowa zasada polega na tym, e aby unika bdw, musimy si na nich uczy. Musimy sobie uwiadomi, e potrzebujemy innych ludzi do odkrywania i poprawiania pomyek, a oni potrzebuj nas. Dotyczy to przede wszystkim tych, ktrzy wyrastali w innych ideach i w odmiennej atmosferze. Filozof Paul Feyerabend to kolejny myliciel, ktry zaj si rozwaaniami nad kondycj nauki. Jego zdaniem naukowe rozpatrywanie idei, sposobw postpowania i zapatrywa nie powinno polega na porwnywaniu ich z metodami, faktami i teoriami danej dziedziny i ewentualnym odrzucaniu, jeli nie mieszcz si w schemacie. Takie postpowanie jest nie tylko naiwne, ale przeczy naszej wiedzy o wanych wydarzeniach w historii bada naukowych. Prawidowo przeprowadzona analiza naukowa powinna polega wycznie na prbie zmiany struktury nauki, tak aby moga przyj wtpliwy materia, i na ocenie trudnoci towarzyszcych tej prbie. Nawet najbardziej beznadziejna koncepcja moe si przeksztaci w podstawow zasad naukow, a najbardziej podstawowa zasada moe si okaza gupi pomyk. I nie zapominajmy, e normy, wedug ktrych wszystko oceniamy, s rwnie pynne jak oceniane dokonania.

- 85 -

Wyciganie konsekwencji
Dowiedzielimy si, e w cigu minionych stuleci nauka wydaa na wiat zastp zapoznanych geniuszy. Przeraajcy jest przy tym nie tyle fakt, e w ogle doszo do takiej sytuacji, co powtarzalno a nawet narastanie tego zjawiska. Chyba nigdy wczeniej aprioryczne uprzedzenia i niczym nie uzasadniona dezaprobata nie utrudniay tak bardzo obiektywnej oceny kontrowersyjnych dokona jak obecnie. W czasach, gdy zanieczyszczenie rodowiska i zagroenie atomowe osigny niespotykane wczeniej rozmiary, taka polityka graniczy z cikim niedbalstwem. Czy naprawd moemy sobie pozwoli na to, eby nieustanne wtpliwoci hamoway postp? Najwyszy czas zreformowa system ksztacenia akademickiego: Przedmioty takie jak historia lub socjologia nauki powinny otrzyma status zaj obowizkowych, poniewa przemylenia podobne do tych, ktre sformuowali Popper i Feyerabend, zasuguj na to, aby sta si nieodczn czci wiatopogldu kadego przyszego naukowca. By moe uda si tym sposobem wpyn na wiadomo dorastajcego pokolenia i pokaza mu, z jakim lekcewaeniem traktowano dotychczas niekonwencjonalne przekonania. Jednoczenie, aby obudzi now wiadomo odpowiedzialnoci wobec narastajcego zalewu informacji, naley popiera zapa i otwarcie na nowe pogldy. Sowa prezydenta Romana Herzoga, wypowiedziane 7 czerwca 1994 roku z okazji wizyty na uroczystoci z okazji wita Uniwersytetu Poczdamskiego, trafiaj w samo sedno: Z pewnoci nie wszystko, co trafia na moje biurko w postaci prac magisterskich, doktorskich i habilitacyjnych, wydaje mi si warte kontynuowania. Nie naley jednak zaprzecza istnieniu niebezpieczestwa, e nowe, przeomowe i przyszociowe idee nie zawsze mog si przebi, poniewa nie pasuj do utartych schematw. [...] Pienidze musz si znale take dla dyscyplin na pierwszy rzut oka egzotycznych i kontrowersyjnych oraz dla badaczy uznawanych za fantastw. Nigdy nie wiadomo, czy nie znajduje si wrd nich kto, kto nosi w sobie zalek duchowego rozwoju. Nie wiemy take, czy dziki jego pracy nie uzyskamy w przyszoci gospodarczych i spoecznych korzyci. [...] Nie ufam oficjalnej nauce, bez ktrej outsiderzy nie byliby outsiderami. [...] Musi gdzie siedzie kto, kto pilnuje [...] aby indywidualici nie zniknli bez ladu nawet jeli na pierwszy rzut oka nie wida ewentualnych korzyci pyncych z ich pracy. Podsumujmy: Nasze umysy bd wraliwe i chonne pod jednym warunkiem: gdy uwolnimy si od balastu, ktry przez lata odkada si w naszych gowach. W przeciwnym razie dzisiejsze pokolenie bdzie popenia te same bdy, ktre uwaamy za domen naszych poprzednikw. W obecnych czasach, gdy bardziej ni kiedykolwiek jestemy skazani na niekonwencjonalne pogldy, miaoby to rzeczywicie fatalne skutki.

- 86 -

ANEKS
Dokumenty

1. Dyskusyjna opinia dr. Corneliusa Pilgrima na temat sensacyjnego odkrycia dokonanego w piramidzie Cheopsa przez monachijskiego inyniera Rudolfa Gantenbrinka. 2. Rudolf Gantenbrink zosta odsunity od prac przez egiptologa profesora Rafinera Stadelmanna, a kanadyjska firma Amtex przejawia wielki zapa do wykorzystania jego odkrycia w celach komercyjnych... 3. Pionierzy lotnictwa Wilbur i Orville Wright byli przez lata dyskredytowani. Nawet renomowane pismo Scientific American w numerze z 13 stycznia 1906 roku wtpio w prawdziwo prbnych lotw przeprowadzanych trzy lata wczeniej. 4. Czy niemiecki emigrant Gustav Weisskopf uprzedzi braci Wright i jako pierwszy wznis si pod niebo samolotem napdzanym silnikiem? Zoone pod przysig owiadczenie Antona Prucknera zdaje si to potwierdza. 5. Umowa regulujca warunki przekazania samolotu braci Wright Smithsonian Institute. Z perspektywy historii nauki szczeglnie podejrzany jest punkt 2d, w ktrym instytucja ta zobowizuje si, e nigdy nie bdzie popiera adnych dziaa dcych do ujawnienia zasug Weisskopfa lub innych pionierw lotnictwa. 6. Od wielu lat niemiecki wynalazca Richard Vetter jest szykanowany przez urzdnikw i instytucje badawcze. Najwieszy przykad: dyskusyjna opinia Stiftung Warentest (instytucja zajmujca si przeprowadzaniem testw towarw przyp. Tum.). 7. Osobliwa polityka informacyjna Federalnego Urzdu rodowiska w Berlinie: Kocio grzewczy pana Vettera nie jest nam znany. W 1985 roku ta sama instytucja poddaa w wtpliwo skuteczno pieca. 8. Konstrukcje i procesy, ktre przecz prawom natury, nie maj zdolnoci patentowej, twierdzi Niemiecki Urzd Patentowy w aktualnym informatorze.

- 87 -

- 88 -

- 89 -

- 90 -

- 91 -

- 92 -

- 93 -

- 94 -

- 95 -

- 96 -

BIBLIOGRAFA

- 97 -

- 98 -

- 99 -

- 100 -

- 101 -

INDEKS NAZWISK
A Alderson, pose Aldrin Buzz Allais Maurice F. C. Allen Mildred Amundsen Roald Andrews Solomon Aragos, prof. Arcieri G. P. Armstrong Neil Aschaffenburg Gustav Auber, prof. Avery Oswald Avicenna B Baader Josef von Banks Joseph Bardeleben, von Bauer Wilhelm Bauval Robert Beach Stanley Y. Bellac Paul Benz Carl Friedrich Berends Werner Bergier Jacgues Betscher Hermann Beyer Manfred Biallo Horst Bieousow Wadimir W. Biot Jean-Baptiste Bircher Hans-Rudolf Blaser Martin Bohr Niels Boltzmann Ludwig Brner Gerhard Bottini Enrico Bouillaud Jean-Baptiste Bowditch Charles Bolyai Farka Boylai Johann Boyle Robert Braun Wernher von Bray William C. Breitmaier Eberhard
- 102 -

Buberl Alfred Bultmann Antje Burt Cyril C Caus Salomon de Chamberlin R.T. Charles Jacques Alexandre Cesar Chladni Ernst Florens Friedrich Churchill Winston Ciokowski Konstancin E. Clark Jerome Clinton Bill Cocking Robert Coe Michael D. Cohen I. Bernard Combs Harry Conway J. Cook James Craven Lawrence L. Crick Francis Cullen, pose Curjels Albert H. D Daimler Adolf Daimler Gottlieb Wilhelm Delorme Marion Demeulenaere-Dauyere Christiane Dessauer Friedrich Deubner F.-L. Diesel Eugen Diesel Rudolf Diosega Julius Dittel Gerald Drais Karl Friedrich baron von E Ebeling Hermann Edelman Gerald M. Ehlers Hans-Joachim Einstein Albert Elliot Stuart Emmermann Rolf Epstein Irving R. Erichsen Hans Uwe Ertl Emil Euler Leonhard F Feyerabend Paul
- 103 -

Figuiers Louis Fischer Ernst Peter Fourier Jean-Baptiste Joseph de Fox Keller Evelyn Frentzi Ladislaus Freud Sigmund Friedel A. Funke Gsta W. G Galen (Claudius Galenus) Galileusz (Galileo Galilei) Galton Francis Gantenbrink Rudolf Garnerin Andre-Jacques Geison G. I. Geller Margaret J. Georgi Johannes Gibbs-Smith Charles H. Giffard Henri Gislason Gudmund Glanvill Joseph Goddard Robert H. Goethe Johann Wolfgang von Gold T. Graham David Y Groll Robert Guericke Otto von H Haase Michael Haber Fritz Haenlein Paul Hahn Paul Hakfoort Casper Hancock Graham Harrison, pose Harvey William Harworth Junius Hearnshaw Leslie Hebra Ferdinand Heide Fritz Heintz Henry Helmholtz Hermann von Hertz Heinrich Herzog Roman Hildesheimer Arnold Hipokrates z Chios Hofer Peter Howard M. Hoyle Fred Hubble Edwin Powell
- 104 -

Huchr John P. Hlsmeyer Christian Huygens Christiaan I Ihering Hermann von J Jaffe George Cecil Jefferson Thomas Jeffreys Harold Jenner Edward Jensen Arthur Jensen Paul Jones Ernest Jones Steve Joynson Robert B. Jung Carl Gustav K Karcher Hans Kstli Franois Kelvin, lord p. Thomson William Kemmerich Max Kerner-Marilaun Fritz Kertesz Robert Kirchhoff Gustav Robert Kirsten Till Knolle Peter Knop Daniel Kober Theodor Kolletschka Jacob Krebs Arthur Kumler Dan L Lagrange Joseph-Louis de Lalande Joseph-Jerome de Laplace Pierre-Simon de Lauterjang Jrn Lavoisier Antoine-Laurem de Leahy William D. Lehnert Gerhard Leineberger L. A. Leonardo da Vinci Lesseps Ferdinand de Lewerenz Alfred Liebig Justus von Lincoln Abraham Lindemann Ferdinand von Lister Joseph
- 105 -

Loewe Luther Gustav M Mach Emst Maddox John Madeker Heinz Mann Golo l Mann Thomas Marcus Siegfried Markey Edward Marshall Barry Mayer Robert McClintock Barbara Meissner Alexander Mendel Gregor Mitterhofer Peter Moncel Theodose-Achille-Louis du Montakab Hamid Montgolfier Etienne Montgoler Joseph Mhlhausen Stella-Kathrin Mller Hansjakob Muvden van N Newcomb Simon Newton Isaac Nur el Din Mohamed O Oberth Hermann Oldenburg Henry Oldenbourg Rudolf Oppenheim H., prof. Ostwald Wilhelm Otto Nikolaus August P Palmerston, lord Papin Denis Paracelsus, wac. Theohrastus Bombastus von Hohenheim Parke, pose Pasteur Louis Peary Robert Edwin Piccard Auguste Pietschmann Herbert Pilgrim Cornelius von Planck Max Podkletnov Eugene PoggendorFf Johann Christian Poisson Denis Popper Karl Pruckner Anton
- 106 -

R Randolph Stella Randow Thornas von Rayleight John William Reichenbach Georg von Reis Philipp Renard Charles Ressel Josef Riem, prof. Riolan Jean Rntgen Wilhelm Conrad Rsch Wolfgang Rosenbusch Klaus Rosenkranz Hans Rotterau Kiwisch von Rous Pevton Ruggieri Guido Russell John Rutherford Ernest S Sameth Konrad Sasse Torsten Saunders Will Savery Thomas Saxl Erwin J. Scanzoni F. W. Schadewaldt Hans Schaffranke Rolf Schatzer Laro Schaukal Gerhard Schenk Gustav Schleich Carl Ludwig Schuchert Charles Seaborg Glenn T. Semmelweis Ignaz Semper Max Seyffer Otto Shaw George Bernard Sheldrake Rupert Sidis Boris Siemens Werner von Sillo-Seidl Georg Smith C. A. Somerset Edward Sorge Ernst Stadelmann Rainer Starr Allen Stephenson George Strauss Franz Josef Sttz Andreas X. Sulzer Heinrich
- 107 -

Sutton Christine T Taylor Gordon Rattray Termier P. Thiers, minister Thirring Hans Thomson William (Kelvin, lord) Tissandier Albert Tissandier Gaston Triebig Gerhard Trocchio Federico Di Truman Harry S. Tuli, mjr Tyndall John Tyrrell N. H. U Urey Harold V Vergara William C. Verne Jules Vetter Richard Villumsen Rasmus W Waite Ellis C. Walz Wenner Waterston John James Watson James Watt James Wegener Alfred Weingart Peter Weisskopf Gustav Wells Herbert George Welti Oskar Weygandt Wilhelm Willey Gordon Witt Armin Wittig Burghardt Whl Hubertus Wright Orville Wright Wilbur Y Young Thomas Z Zadel Guido
- 108 -

Zeppelin Ferdinand von Zimmer Ernst Zuuring Peter

- 109 -