B gio dc v o to

D n pht trin gio vin tiu hc

Trn Din Hin (Ch bin) Bi Huy Hin

Gio trnh

Cc tp hp s
ti liu o to gio vin Tiu hc trnh cao ng v i hc s phm

Nh xut bn gio dc nh xut bn i hc s phm

cc tp hp s

Chu trch nhim xut bn: Ch tch HQT kim Tng Gim c Ng trn I Gim c inh ngc bo Ph Tng Gim c kim Tng bin tp nguyn qu thao Tng bin tp L a Bin tp ni dung: L vn tun Thit k sch v Bin tp m thut: Phm Vit Quang Trnh by ba: Phm Vit Quang

371 (v) 167/110-05 GD - 05 M s:

cc tp hp s

Mc lc
Trang

Li ni u .............................................................................................................................5

Ch 1. Cu trc i s ........................................................................................ 7
(Bin son: TS. Bi Huy Hin)

Tiu ch 1.1. Php ton hai ngi ........................................................................................9 Tiu ch 1.2. Na nhm v nhm ....................................................................................19 Tiu ch 1.3. Vnh v trng ...........................................................................................36 Thng tin phn hi cho ch 1 ............................ 45

Ch 2. S t nhin ............................................................................................ 55
(Bin son: TS. Bi Huy Hin PGS. TS. Trn Din Hin)

Tiu ch 2.1. Bn s ca tp hp.....................................................................................57 Tiu ch 2.2. S t nhin .................................................................................................65 Tiu ch 2.3. L thuyt chia ht trong tp cc s t nhin ................................................73 Tiu ch 2.4. H ghi s .....................................................................................................87 Tiu ch 2.5. Ni dung v c s ton hc ca vic dy hc mt s vn v s t nhin Tiu hc...................................................................................................99 Thng tin phn hi cho ch 2 .........................................................................................103

Ch 3. Tp s hu t v tp s thc .............................................................. 113

(Bin son: PGS. TS. Trn Din Hin)

Tiu ch 3.1. Xy dng tp s hu t khng m.............................................................114 Tiu ch 3.2. Cc php ton trong tp s hu t khng m ..........................................120 Tiu ch 3.3. Quan h th t trong tp s hu t khng m ..........................................129 Tiu ch 3.4. Tp s hu t khng m v phn s trong chng trnh mn Ton Tiu hc.................................................................................................133 Tiu ch 3.5. Tp s thp phn khng m .....................................................................142 Tiu ch 3.6. S thp phn trong chng trnh mn Ton Tiu hc ..........................152 Tiu ch 3.7. Tp s hu t .............................................................................................164 Tiu ch 3.8. Tp s thc ...............................................................................................171 Thng tin phn hi cho ch 3.................................. 175 Ti liu tham kho .................................................. 178

cc tp hp s

cc tp hp s

Li ni u

gp phn i mi cng tc o to v bi dng gio vin tiu hc, D n Pht trin gio vin tiu hc t chc bin son cc mun o to theo chng trnh Cao ng S phm v chng trnh lin thng t Trung hc S phm ln Cao ng S phm. Bin son cc mun nhm nng cao nng lc chuyn mn, nghip v, cp nht nhng i mi v ni dung, phng php dy hc v kim tra, nh gi kt qu gio dc tiu hc theo chng trnh, sch gio khoa tiu hc mi. im mi ca ti liu vit theo mun l thit k cc hot ng, nhm tch cc ho hot ng ca ngi hc, kch thch c sng to v kh nng gii quyt vn , t gim st v nh gi kt qu hc tp ca ngi hc; ch trng s dng nhiu phng tin truyn t khc nhau (ti liu in, bng hnh,...) gip cho ngi hc d hc, d hiu v gy c hng th hc tp. Mun Cc tp hp s do nhm tc gi trng i hc S phm H Ni bin son. Mun Cc tp hp s c thi lng bng bn n v hc trnh, bao gm 3 ch : Ch 1: Cu trc i s Ch 2: S t nhin Ch 3: Tp s hu t v tp s thc Ln u tin, ti liu c bin son theo chng trnh v phng php mi, chc chn khng trnh khi nhng thiu st nht nh. Ban iu phi D n rt mong nhn c nhng kin ng gp chn thnh ca bn c, c bit l i ng ging vin, sinh vin cc trng S phm, gio vin Tiu hc trong c nc. Xin trn trng cm n! D N PHT TRIN GIO VIN TIU HC

cc tp hp s

CH 1 Cu trc i s Mc tiu
A. Kin thc Gip cho ngi hc nm vng c nhng cu trc i s c bn l cu trc na nhm, nhm, vnh v trng. Trn c s nm vng nhng cu trc trn, tin ti hnh thnh nhng tng mi tip cn vi ton hc hin i v bit cc cu trc ca cc tp hp s Tiu hc. Gip ngi hc thy c s pht trin khng ngng ca ton hc theo ng quy lut pht trin l t trc quan sinh ng n t duy tru tng v t t duy tru tng vn dng vo thc t. B. K nng Kim tra c mt "php ton" cho c l mt php ton hai ngi khng. Kim tra c mt tp hp vi cc php ton c l na nhm, nhm, vnh, trng hay khng. Ki m tra c m t t p cho c l n a nhm con, nhm con, vnh con, tr ng con hay khng. Kim tra c mt nh x cho c l ng cu, n cu, ton cu, ng cu hay khng. Kim tra c hai nhm, vnh, trng c ng cu vi nhau hay khng. C. Thi Cn nm vng c cc nh ngha chnh xc ca khi nim. C lin h vi thc t chng trnh Ton Tiu hc. D. Gii thiu ch 1
STT 1 2 3 Php ton hai ngi Na nhm v nhm Vnh v trng Tn tiu ch Trang 9 19 36

Mi quan h gia cc tiu ch trong ton b ch : 6

cc tp hp s

+ Tiu ch 1: L phn chun b cc kin thc v cc php ton hai ngi v nhng tnh cht ca chng, dng xy dng cc cu trc i s tiu ch 2 v 3. + Tiu ch 2: Gii thiu hai cu trc i s c bn nht l na nhm v nhm, trong mt tp hp c trang b mt php ton hai ngi. + Tiu ch 3: Xy dng cu trc i s mt tp hp c trang b hai php ton hai ngi. Nhng cu trc i s ny c bit hn so vi cu trc i s tiu ch 2. C hai tiu ch 2 v 3 c s gn kt cht ch vi nhau, c dn bi ging nhau nn ngi c d theo di.

cc tp hp s

Tiu ch 1.1. Php ton hai ngi

Thng tin c bn

1.1.1. Nhc li v khi nim nh x

1.1.1.1. nh ngha
f Cho hai tp hp X v Y. Mt nh x t X n Y, k hiu l f: X Y hoc X Y , l mt quy tc t tng ng mi phn t x X mt phn t duy nht y Y. Phn t y c gi l nh ca x qua nh x f v k hiu l y = f(x). Tp hp X c gi l tp ngun hay tp xc nh ca f; tp Y c gi l tp ch ca f.

Ch . Nhiu khi ch r quy tc ca nh x f t X n Y ta cn dng k hiu sau y: f: X Y xa xa f(x). f(x) ch r quy tc cho bit nh ca mi phn t x qua nh x f l nh th no.

Cho f v g l hai nh x t tp X n tp Y. Ta ni rng nh x f bng nh x g, k hiu l f = g, nu v ch nu vi mi x X th f(x) = g(x). V d 1.1: Nhiu hm s m ta gp trong chng trnh ton ph thng l nhng nh x t tp con ca tp cc s thc R n R. Chng hn: Cho a, b l hai s thc bt k, a 0. Tng quan hm s bc nht y = ax + b l mt nh x t R n R. N t tng ng mi x R s? y = ax + b R. f: R R xa f(x) = ax + b. Tng t ta c cc nh x sau: g: R R xa xa xa g(x) = x2 + 2x + 2. 10x. lgx. h: R R l: R+ R, R+ l tp cc s thc dng. 1.1.1.2. nh v to nh Cho f: X Y l mt nh x t tp X n tp Y. A l mt tp con ca X v B l mt tp con ca Y. Tp f(A) = {y Y | a A, f (a) = y} c gi l nh ca tp A qua nh x f. 8

cc tp hp s

Tp f1(B) = {x X | f(x) B} c gi l to nh ca tp B qua nh x f. 1.1.1.3. nh x m rng, nh x thu hp Cho f: X Y l mt nh x t X n Y v A l mt tp con ca X, khi ta c nh x g: A Y c xc nh bi a A, g(a) = f(a). g c gi l nh x thu hp ca f trn tp A, k hiu l g = f A ; f cng c gi l nh x m rng ca g. Nu B l mt tp con ca Y sao cho vi mi a A, f(a) B th ta c nh x f : A B c xc nh bi a A, f (a) = f(a) B. f c gi l nh x cm sinh ca nh x f bng cch thu hp ngun trn A v ch trn B. V d 1.2: Cho f: R R x a x2 + 2x + 2 Z l tp cc s nguyn, khi ta c nh x thu hp ca f trn Z l:
f Z: Z R

xa

x2 + 2x + 2. Q l tp cc s hu t.

v ta cng c mt nh x cm sinh ca f: f : Z Q, xa x2 + 2x + 2.

1.1.1.4. n nh, ton nh v song nh nh ngha 1.1. Cho f l mt nh x t mt tp X n mt tp Y. f c gi l mt n nh nu v ch nu vi mi x1, x2 thuc X, f(x1) = f(x2) ko theo x1 = x2. f c gi l mt ton nh nu v ch nu f(X) = Y, tc l vi mi y Y tn ti x X sao cho f(x) = y. Nu f va l n nh, va l ton nh th f c gi l mt song nh. Nu f l mt song nh t X n Y th f c mt nh x ngc t Y n X c xc nh bi: f1: Y X ya x vi y = f(x). 1.1.1.5. Hp thnh ca hai nh x nh ngha 1.2. Cho f l mt nh x t X n Y v g l mt nh x t Y n Z. Khi ta c nh x h t X n Z c xc nh bi quy tc x X, h(x) = g(f(x)). h c gi l hp thnh ca f v g; k hiu l h = gf hoc h = g.f (h cn c gi l tch ca hai nh x f v g).
nh l 1.1. Cho hai nh x f: X Y; g: Y Z.

cc tp hp s

(i) Nu f v g l hai n nh th gf l mt n nh; (ii) Nu f v g l hai ton nh th gf l mt ton nh; (iii) Nu f v g l hai song nh th gf l mt song nh.
nh l 1.2. Cho ba nh x f: X Y, g: Y Z, h: Z W khi (hg)f = h(gf).

1.1.1.6. Tch Descartes ca hai tp hp Cho X v Y l hai tp hp. Tp hp tt c cc cp (x; y) trong x X, y Y c gi l tch Descartes ca X v Y, k hiu l X Y. Ch rng hai cp (x; y) v (x'; y') bng nhau khi v ch khi x = x' v y = y'. V d 1.3: 1) Tp cc im trong mt phng ta Descartes l tch Descartes ca tp cc s thc R v R. 2) Cho Z l tp cc s nguyn, Z Z = {(a; b) | a Z, b Z}. T?p Z Z c th? coi l tp cc im c ta nguyn trong mt phng ta Descartes.

1.1.2. Php ton hai ngi

1.1.2.1. nh ngha Cho X l mt tp khc rng. Mt php ton hai ngi trn tp X l mt nh x T: X X X (a; b) a aTb. Phn t aTb X c gi l ci hp thnh hay cn c gi l kt qu ca php ton T thc hin trn hai phn t a v b. Nh vy, mt php ton hai ngi T trn tp hp X l mt quy tc t tng ng mi cp phn t (a; b) thuc X X mt phn t xc nh duy nht aTb thuc X. V d 1.4: 1) Php cng thng thng cc s l php ton hai ngi trn cc tp N cc s t nhin, tp Z cc s nguyn, tp Q cc s hu t v tp R cc s thc. 2) Php nhn thng thng cc s l php ton hai ngi trn cc tp N cc s t nhin, 3) Cho tp N* cc s t nhin khc 0. nh x *: N* N* N* (a; b) a a * b = ab l mt php ton hai ngi trn tp cc s t nhin khc 0. 4) Cho tp Z cc s nguyn, php tr l mt php ton hai ngi trn Z, v ta c nh x T: Z Z Z (a; b) a a b. 10

cc tp hp s

Tuy nhin, php tr khng phi l php ton hai ngi trn tp cc s t nhin N, v ta c 3 v 5 thuc N nhng 3 5 N. 5) Cho X l mt tp v P(X) l tp cc tp con ca X. Cc php ton hp, giao v hiu ca hai tp hp u l nhng php ton hai ngi trn tp P(X). C th, A v B l hai tp con ca X th A B cng l tp con ca X, do n thuc P(X), tc l ta c nh x: : P(X) P(X) P(X) (A; B)
a

A B.

Tng t, ta c cc nh x: : P(X) P(X) P(X) (A; B) v \: P(X) P(X) P(X) (A; B)

a

a AB

A \ B.

6) Cho tp hp X v Hom(X, X) l tp hp cc nh x t X n chnh n. Php ly hp thnh hai nh x l mt php ton hai ngi trn tp Hom(X, X). Tht vy, v vi hai nh x f, g bt k t X n X, hp thnh fg cng l mt nh x t X n X. Nn ta c nh x: Hom(X, X) Hom(X, X) Hom(X, X) (f; g) T: X X X (a; b) a r trong r l d ca php chia a + b cho 3. C th m t php ton T trong bng sau:
T 0 1 2 0 0 1 2 1 1 2 0 2 2 0 1

fg

7) Cho tp X = {0, 1, 2} ta c php ton hai ngi xc nh trn X nh sau:

1.1.2.2. Tnh cht thng gp ca php ton hai ngi nh ngha 1.3. Cho T l mt php ton hai ngi trn tp X. Ta ni rng php ton T c tnh cht giao hon nu v ch nu vi mi a, b thuc X, aTb = bTa. Cc php ton hai ngi trong cc v d 1), 2), 5), 7) trong v d 1.4 l nhng php ton c tnh cht giao hon.

11

cc tp hp s

Cc php ton hai ngi trong cc v d 3), 4) khng c tnh cht giao hon; v d 6) khng c tnh cht giao hon nu tp X c nhiu hn 1 phn t. nh ngha 1.4. Cho T l mt php ton hai ngi trn tp X. Ta ni rng php ton T c tnh cht kt hp nu v ch nu vi mi a, b, c thuc X, (aTb)Tc = aT(bTc). Cc php ton hai ngi trong cc v d 1), 2), 5), 6) v 7) u c tnh cht kt hp. Cc php ton trong cc v d 3), 4) khng c tnh cht kt hp. 1.1.2.3. Nhng phn t c bit nh ngha 1.5. Cho T l mt php ton hai ngi trn tp X. Phn t e X c gi l phn t trung lp i vi php ton T nu v ch nu vi mi a thuc X, eTa = aTe = a.
nh l 1.3. Nu trong tp X c phn t trung lp i vi php ton T th phn t trung lp

l duy nht. Chng minh: Gi s e v e' l hai phn t trung lp i vi php ton T. Ta c eTe' = e' v e l phn t trung lp v eTe' = e v e' l phn t trung lp. T suy ra e = e'. V d 1.5: 1) S 0 l phn t trung lp i vi php cng thng thng cc s t nhin (cng nh i vi php cng thng thng cc s nguyn, s hu t v s thc). 2) S 1 l phn t trung lp i vi php nhn thng thng cc s t nhin (cng nh i vi php nhn thng thng cc s nguyn, s hu t v s thc). 3) Tp rng ( ) l phn t trung lp i vi php ly hp cc tp hp () trn tp P(X). 4) Tp X l phn t trung lp i vi php ton giao () trn tp P(X). 5) nh x ng nht idx: X X xa x l phn t trung lp i vi php hp thnh cc nh x trn tp Hom(X, X). nh ngha 1.6. Cho X l mt tp hp vi php ton hai ngi T v e l phn t trung lp ca X i vi php ton T; a X. Phn t b X c gi l phn t i xng ca a i vi php ton T nu bTa = aTb = e.

12

cc tp hp s

nh l 1.4. Cho X l mt tp hp vi php ton hai ngi T c tnh cht kt hp, c phn t trung

lp l e. Nu b v b' l hai phn t i xng ca a th b' = b. Chng minh: Gi s phn t a X c hai phn t i xng l b v b', khi ta c aTb' = e v bTa = e. Do T c tnh cht kt hp nn ta c (bTa)Tb' = bT(aTb'). Suy ra eTb' = bTe hay b' = b. V d 1.6: 1) i vi php cng cc s t nhin ch c s 0 l c phn t i xng v phn t i xng ca 0 l 0. 2) Mt cch tng qut: Nu e X l phn t trung lp i vi php ton T th e l phn t i xng ca chnh n. 3) i vi php cng cc s nguyn, mi s nguyn a c phn t i xng l a Z. 4) i vi php nhn cc s nguyn ch c 1 v 1 l hai phn t c i xng trong Z. (i xng ca 1 l 1, i xng ca 1 l 1). 5) i vi php nhn cc s hu t th mi s hu t q Q khc 0 u c phn t i xng l 1 Q. q 6) i vi php nhn nh x trong tp Hom(X, X), mi song nh f: X X u c phn t i xng l f1: X X (nh x ngc ca f). Ch . Trong thc t, hai php ton hai ngi thng gp hn c l php cng (+) v php nhn ( ). i vi php cng (+): Gi s + l mt php ton hai ngi trn tp X th ci hp thnh a + b c gi l tng ca a v b. Phn t trung lp (nu c) c gi l phn t khng v k hiu l 0. Nu php cng c tnh cht kt hp v phn t a X c phn t i xng l b, khi b c xc nh duy nht, c gi l phn t i ca a v k hiu l a. i vi php nhn (): Gi s l mt php ton hai ngi trn tp X, khi ci hp thnh a b (cn c vit l ab hoc a.b) c gi l tch ca a v b. Phn t trung lp (nu c) c gi l phn t n v v k hiu l e (hoc 1 nu khng c s nhm ln vi cc s). Nu php nhn c tnh cht kt hp v phn t a X c phn t i xng l b, th b c xc nh duy nht v c gi l phn t nghch o ca a, k hiu l b = a1. 1.1.2.4. Php ton cm sinh nh ngha 1.7. Cho T l mt php ton hai ngi trn tp X v A l mt tp con khc rng ca X. A c gi l mt tp con n nh i vi php ton T nu vi mi a, b thuc A, ci hp thnh aTb thuc A. Tc l: 13

cc tp hp s

(a)(b) [a, b A aTb A]. V d 1.7: 1) Tp hp cc s t nhin chn l tp con n nh ca tp cc s t nhin i vi php cng. 2) Tp cc s t nhin N l tp con n nh ca tp cc s nguyn Z i vi php cng v i vi php nhn. Nhng n khng n nh i vi php tr. 3) Tp cc s nguyn m l bi ca s nguyn m cho trc l tp con n nh ca tp cc s nguyn i vi php cng v i vi php nhn. 4) Tp cc s nguyn l l tp con n nh i vi php nhn cc s nguyn nhng n khng n nh i vi php cng cc s nguyn. 5) Tp S(X) cc song nh t X n X l tp con n nh ca Hom(X, X) i vi php nhn nh x. nh ngha 1.8. Cho X l mt tp hp vi php ton hai ngi T v A l mt tp con n nh i vi php ton T ca X. Khi nh x T: X X X (a; b) a aTb cm sinh nh x T': A A A (a; b) a aTb l mt php ton hai ngi trn tp A v c gi l php ton cm sinh ca php ton T trn tp hp A. V d 1.8: 1) Php cng cc s t nhin chn l php ton cm sinh ca php cng cc s t nhin. 2) Php cng cc s nguyn cm sinh ra php cng cc s nguyn m l bi ca mt s nguyn m cho trc. 3) Cho S(X) l tp cc song nh t X n X, php hp thnh cc song nh trn tp S(X) l php ton cm sinh ca php hp thnh cc nh x trn Hom(X, X).

hot ng. Tm hiu nh ngha nh x, ton nh, n nh, song nh; nh ngha v cc tnh cht ca php ton hai ngi. 14

cc tp hp s

Nhim v
Sinh vin c thng tin ngun ti liu tham kho thc hin cc nhim v di y. Nhim v 1: nh ngha nh x, ton nh, n nh, song nh. Nhim v 2: nh ngha php ton hai ngi bng ngn ng nh x, thy c ngha khi qut ca nh ngha ny. y l nh ngha c khi qut ha t rt nhiu php ton hai ngi c th. Nhim v 3: Nu nhng tnh cht thng gp ca php ton hai ngi. Xy dng v d minh ha. Nhim v 4: Nu nh ngha cc phn t c bit ca php ton hai ngi. Xy dng v d minh ha. Nhim v 5: ?nh nghia php ton cm sinh ca mt php ton hai ngi. Cho v d? minh ha.

nh gi
Hy tr li cc cu hi sau y: 1. nh ngha nh x, n nh, ton nh, song nh. 2. nh ngha php ton hai ngi trn mt tp hp. 3. nh ngha phn t trung lp i vi mt php ton hai ngi, phn t i xng ca mt phn t trong mt tp c php ton hai ngi. 4. Nu nhng tnh cht thng gp ca mt php ton hai ngi. 5. Trong mn Ton ging dy trng tiu hc ta gp nhng php ton hai ngi no? Chng c nhng tnh cht g? 6. Nhng php ton no ta dy cho hc sinh tiu hc khng phi l php ton hai ngi? Hy gii cc bi tp sau y: 1. Cho N l tp cc s t nhin, Z l tp cc s nguyn, Q l tp cc s hu t, Q+ l tp cc s hu t dng. a) Php ton no trong bn php tnh cng, tr, nhn, chia l php ton hai ngi trn mi tp s k trn. 15

cc tp hp s

b) Trong trng hp l php ton hai ngi, hy cho bit tnh cht v cc phn t c bit ca cc php ton . 2. Cho tp hp X = {0, 1, 2}. Php ton c cho bi bng sau:
0 1 2

0 0 1 2

1 1 2 0

2 2 0 1

Hy cho bit cc tnh cht ca php ton v ch ra cc phn t c bit nu c. 3. Cho tp hp Y = {a, b, c}. Php ton * c cho bi bng sau: * a b c a a b c b a b c c a b c

Hy cho bit cc tnh cht ca php ton * v ch ra cc phn t c bit nu c. 4. Cho N* l tp cc s t nhin khc 0, php ton T c xc nh nh sau: T: N* N* N* (a; b) a ab. Php ton T c tnh cht giao hon, kt hp hay khng? Trong N* c phn t trung lp hay khng? 5. Chng t rng cc quy tc cho tng ng sau y l nhng php ton hai ngi. Hy ch ra cc tnh cht ca mi php ton . a) x y = x + y + xy vi mi x, y thuc R; b) m n = m + 2n vi mi m, n thuc N; c) a b = a + b ba vi mi a, b thuc Q \ {1}. 6. Cho A l tp cc s nguyn chn, B l tp cc s nguyn l. Cc tp no trong hai tp trn n nh i vi cc php ton sau: a) Php cng cc s nguyn b) Php nhn cc s nguyn. 7. Chng minh rng tp cc s nguyn l bi ca s nguyn t m cho trc n nh i vi php cng v php nhn cc s nguyn. 8. Cc tp hp sau y, tp hp no n nh i vi php cng cc phn s. a) A = {1, 1} 16

cc tp hp s

a b) B = a, b Z , a l s l , b 0 b a c) C = b a l ph n s th p ph n b

9. Cng cu hi nh bi 8, nhng thay php cng bng php nhn cc phn s.

17

cc tp hp s

TIU CH 1.2. Na
Thng tin C bn

nhm v nhm

1.2.1. Na nhm
1.2.1.1. nh ngha Ta gi l na nhm mt tp khc rng X cng vi php ton hai ngi T trn X c tnh cht kt hp. Nu trong na nhm X c phn t trung lp i vi php ton T th X c gi l mt v nhm. Nu php ton T c tnh cht giao hon th na nhm X c gi l mt na nhm giao hon.

Nh vy, mt na nhm l mt cu trc i s bao gm mt tp hp trn c mt php ton hai ngi T tho mn tin : a, b, c T, (aTb)Tc = aT(bTc). ch mt na nhm ta vit (X, T) trong X l tp nn ca cu trc ny, T l k hiu ca php ton hai ngi. Trong nhiu trng hp, nu khng c s nhm ln, ta c th vit X thay cho (X, T).
V d 2.1:

1) Tp cc s t nhin N vi php cng thng thng l mt v nhm giao hon, phn t trung lp l 0. N c gi l v nhm cng cc s t nhin. 2) V nhm cng cc s nguyn (Z, +) trong Z l tp cc s nguyn, + l php cng thng thng cc s. l mt v nhm giao hon. 3) V nhm nhn cc s t nhin (N, . ). 4) V nhm nhn cc s nguyn (Z, . ). 5) Hom(X, X) tp cc nh x t tp X n chnh n cng vi php hp thnh cc nh x l mt v nhm (Nu X c nhiu hn mt phn t th v nhm ny khng giao hon).
Nhn xt. Nu (X, T) l mt na nhm th vi mi a, b, c thuc X ta c (aTb)Tc = aT(bTc). Khi ta vit phn t ny l aTbTc v gi n l "ci hp thnh" ca ba phn t a, b, c trong na nhm (X, T). Bng quy np ta nh ngha tng (tch) ca n phn t (n 3) ca na nhm cng (X, +) (na nhm nhn (X, . )) nh sau:

nh ngha 2.1. Cho (X, +) l mt na nhm, a1, a2, ..., an l n phn t ca X (n 3). Tng ca cc phn t a1, a2, ... an k hiu l a1 + a2 + ... + an hoc a1 + a2 + ... + an = (a1 + a2 +... + an1) + an hay
n
n 1 i =1

a
i =1

c nh ngha quy np theo n nh sau:

a
i =1

+ an.

18

cc tp hp s

Nu a1 = a2 = . . . = an = a th

a
i =1

vit l na v c gi l bi n ca phn t a.

nh ngha 2.2. Cho (X, . ) l mt na nhm nhn, a1, a2, . . . , an l n phn t ca X (n 3). Tch ca cc phn t a1, a2, . . . , an k hiu l a1a2. . . an hay sau: a1a2. . . an = (a1a2. . . an1)an hay
n

a
i =1

c nh ngha quy np theo n nh

a
i =1

n1 a an. = i i i =1

Nu a1 = a2 = . . . = an = a th
1.2.1.2. Tnh cht

a
i =1

vit l an v c gi l lu tha bc n ca phn t a.

nh l 2.1. Cho (X, . ) l mt na nhm nhn. a1, a2, . . . an (n 3) l n phn t ca X. Khi

vi mi s t nhin m, 1 m < n ta c:

ai = ai .
i =1 i =1

j = m +1

Chng minh: Vi n = 3 ta c a1a2a3 = (a1a2)a3 = a1(a2a3) vy cng thc ny ng vi n = 3. Gi s cng thc ny ng vi n = k (k 3) tc l vi k phn t a1, a2, . . . , ak thuc X ta c
k
m k a vi mi m, 1 m < k. a i j i =1 j= m +1

ai =
i =1

Ta cn chng minh cng thc ny ng vi n = k + 1. Tht vy vi k + 1 phn t a1, a2, . . ., ak+1 thuc X v 1 m < k + 1 ta c: Khi m = k th theo nh ngha
k +1

k m = = a a .a i i k +1 a i .a m +1 . i =1 i =1 i =1
k +1

Khi m < k th

k k m = = a a .a a . i i k +1 i a i a k +1 i =1 i =1 i =1 i = m +1 m k +1 k m = a i a j .a k +1 = a i . a j . j= m +1 i =1 j= m +1 i =1

Ch . Nu (X, +) l mt na nhm cng th ta c cng thc sau:

19

cc tp hp s

a = a
i =1 i i =1

j= m +1

vi mi m, 1 m < n.

Nhn xt. Trong na nhm nhn (hoc cng) khi thc hin php nhn (php cng) i vi nhiu phn t th ta c th nhm cc nhn t (hng t) theo mi cch m ch cn gi nguyn th t. H qu. Cho a1, a2, . . . , an l nhng phn t ca na nhm nhn X. Khi ta c:
m k n = a i . a i a e j= k +1 i =1 e = m +1

a
i =1

n m a a . i j ae i =1 j= k +1 e = m +1 k

vi mi k, m, 1 k < m < n. Chng minh: ng thc th hai suy ra t tnh cht kt hp ca php nhn trong na nhm X. Theo nh l 2.1 ta c
n m n

a i = a i . a e 1 m < n.
i =1 i =1 e = m +1

(1)

Ta li c

a = a . a
i =1 i i =1 i j= k +1

1 k < m.

(2)

Thay (2) vo (1) ta c:

a
i =1

m k n = a i . a j . a e . i =1 j= k +1 e = m +1

nh l 2.2. Cho a1, a2, . . . , an (n 2) l nhng phn t ca na nhm giao hon X. Khi ,

vi mi hon v (j1, j2, . . . , jn) ca {1, 2, . . . , n} ta c:

a
i =1

= a j1 .a j2 ...a jn .

Chng minh:
Vi n = 2, tnh cht ny ng v a1a2 = a2a1. Gi s tnh cht ny ng vi n = k (k 2), tc l ta c mt hon v bt k ca {1, 2, . . . , k}. Vi n = k + 1, gi (j1, j2, . . . , jk+1) l mt hon v bt k ca {1, 2, . . . , k, k + 1}.
20
k

a
i =1

= a j1 .a j2 ...a jk vi (j1, j2, . . . , jk) l

cc tp hp s

Nu jk+1 = k + 1 th:
aj1 aj 2 ...aj k aj k+1 = = = (aj1 aj 2 ...aj k )ak +1
k

a .a
i =1 i

k +1

(Theo gi thi t quy n p)

a .
i =1 i

k +1

Nu jk+1 < k + 1, gi s jr+1 = k + 1 ta c:

a j ...a j a j ...a j
1 r r +1

k +1

(a j a j ...a j ) [a k +1 (a j ...a j )].

1 2 r r +2 k +1

= =

(aj1 aj k ...aj r ) (aj r + 2 ...aj k +1 )ak +1

(aj1 aj 2 ...aj r aj r + 2 ...aj k +1 )ak +1.

k i =1

Theo gi thit quy np: a j1 a j2 ...a jk a jr+2 ...a jk+1 = a i Vy aj aj ...aj = ai .ak +1 = ai . 1 2 k +1
i =1 i =1 k k +1

p dng. Ta xt bi ton sau:

Tm kt qu sau bng cch tnh nhanh nht A B C D

Gii:

= 21 + 79 + 35 + 65 + 47 + 53; = 4 25 7 8 125 20 5; = 21 + 53 + 35 + 79 + 47 + 65; = 125 5 25 20 8 4 7.

A B

= (21 + 79) + (35 + 65) + (47 + 53) = 300. 100 100 100 = (4 25) [7 (4 125)] 20 5. = 100 (7 1000) 100 = 70 000 000.

C D

= 21 + 53 + 35 + 79 + 47 + 65 = (21 + 79) + (53 + 47) + (35 + 65) = 300. = 125 5 25 20 8 4 7 = (125 8) (5 20) (25 4) 7 = 70 000 000.

1.2.1.3. Na nhm con 21

cc tp hp s

nh ngha 2.3. Cho (X, T) l mt na nhm. A l mt tp con khc rng ca X v n nh i vi php ton T. Khi A cng l mt na nhm v c gi l na nhm con ca na nhm X.
Nu X l mt v nhm v A l mt na nhm con ca X m A cha phn t trung lp ca X th A cng v?i php ton c?m sinh b?i T c gi l v nhm con ca v nhm X.
V d 2.2:

1) Cho X l mt na nhm (v nhm) bt k. Khi X l mt na nhm con (v nhm con) ca chnh n. 2) Cho X l mt v nhm vi phn t trung lp e, khi {e} l mt v nhm con ca X. 3) Tp A cc s t nhin chn l mt v nhm con ca v nhm cng cc s t nhin N. 4) Tp B cc s t nhin l l mt v nhm con ca v nhm nhn cc s t nhin N. 5) Cho m l mt s t nhin. Tp mZ tt c cc s nguyn l bi s ca m l mt v nhm con ca v nhm cng cc s nguyn.

1.2.2. Nhm
1.2.2.1. nh ngha Ta gi l nhm mt tp X cng vi php ton hai ngi T tho mn cc tin sau y:

(i) (X, T) l mt na nhm, tc l a, b, c X, (aTb)Tc = aT(bTc). (ii) Trong X tn ti phn t trung lp e i vi php ton T. Ngha l e X sao cho eTa = aTe = a vi mi a X. (iii) Mi phn t x thuc X u c phn t i xng, ngha l tn ti x' X sao cho x'Tx = xTx' = e. Nu php ton T c tnh cht giao hon th nhm X c gi l mt nhm giao hon hay nhm Aben. Nu X l tp hu hn, c n phn t th X c gi l mt nhm c cp l n. Nu X l mt tp v hn th X c gi l mt nhm c cp v hn.
Nhn xt. Mt nhm X l mt v nhm m mi phn t thuc X u c i xng trong X. V d 2.3:

1) Tp cc s nguyn Z vi php cng l mt nhm Aben. 2) Tp cc s hu t Q vi php cng l mt nhm Aben. 3) Tp Q* cc s hu t khc 0, vi php nhn l mt nhm Aben. 4) Tp S(X) tt c cc song nh t X n X l mt nhm vi php nhn nh x.
1.2.2.2. Tnh cht Cho X l mt nhm vi php ton l php nhn, khi ta c: 22

cc tp hp s

1) V mt nhm l mt v nhm nn n c y cc tnh cht ca mt v nhm m chng ta khng cn phi nhc li. 2) a, b, c X, ab = ac b = c (lut gin c bn tri) v ba = ca b = c (lut gin c bn phi). Tht vy, gi s ab = ac a1(ab) = a1(ac)

(a1a)b = (a1a)c eb = ec b = c.
Tng t ta c: ba = ca b = c. 3) Vi mi a, b thuc X, cc phng trnh ax = b v ya = b c nghim duy nht trong X. Tht vy, xt phng trnh ax = b t x0 = a1b X, khi ax0 = a(a1b) = (aa1)b = eb = b. Vy x0 l nghim ca (1). Gi s x1 v x2 l hai nghim ca (1), khi ta c cc ng thc: ax1 = b; ax2 = b. T suy ra (theo tnh cht 2) x1 = x2. Vy phng trnh (1) c nghim duy nht l x0 = a1b. Tng t phng trnh ya = b c nghim duy nht l ba1 X. Tnh cht 3) trn y khng ch l iu kin cn m cn l iu kin mt na nhm l mt nhm. Ta c nh l sau:
inh l 2.3. Cho X l mt na nhm nhn. X l mt nhm khi v ch khi vi mi a, b thuc X

(1)

cc phng trnh ax = b v ya = b c nghim trong X.

Chng minh:
iu kin cn: chng minh trong tnh cht 3). iu kin : V X l na nhm nn X , do tn ti a0 X. Ta xt phng trnh xa0 = a0. Theo gi thit phng trnh ny c nghim l e X. Vi phn t a bt k thuc X, xt phng trnh a0y = a. Phng trnh ny c nghim l y0 X. Tc l a0y0 = a. T suy ra ea = e(a0y0) = (ea0)y0 = a0y0 = a. Tng t ta c ae = a vi mi a X. Vy trong X c phn t trung lp l e.
23

cc tp hp s

By gi vi mi a X, xt phng trnh xa = e. Phng trnh ny c nghim trong X. Ngha l trong X tn ti phn t a' sao cho a'a = e. V phng trnh ay = e c nghim trong X nn tn ti a'' X sao cho aa'' = e, ta suy ra a' = a'' l phn t i xng ca a. Vy X l mt nhm.

1.2.3. Nhm con

1.2.3.1. nh ngha nh ngha 2.4. Cho X l mt nhm. A l mt tp con ca X n nh i vi php ton trong X. Nu A cng vi php ton cm sinh l mt nhm th A c gi l nhm con ca X. Ch . Nu e l phn t trung lp ca nhm X v A l mt nhm con ca X th e A v cng l phn t trung lp ca A.

nh l sau y cho ta mt tiu chun nhn bit mt tp con ca mt nhm c l nhm con ca n hay khng.
nh l 2.4. Cho A l mt tp con ca nhm nhn X. Khi ba tnh cht sau tng ng vi nhau:

(i) A l nhm con ca X. (ii) Phn t trung lp e A, v vi mi a, b thuc A, ta c ab A v a1 A. (iii) Phn t trung lp e A, v vi mi a, b thuc A ta c ab1 A.

Chng minh:
(i) (ii). Hin nhin. (ii) (i). Theo gi thit A l tp con ca X v a, b A ko theo ab A. Vy A l tp con ca X n nh i vi php nhn. V php nhn trong X c tnh cht kt hp nn php ton cm sinh trn A cng c tnh cht kt hp. e A nn A l mt v nhm. Mt khc vi mi a A, a1 A tho mn a1a = e, aa1 = e. Vy A l mt nhm vi php ton cm sinh, nn n l nhm con ca X. (ii) (iii) Gi s a, b thuc A, theo (ii) a v b1 A, li theo (ii) ab1 A. (iii) (ii) Gi s a, b l hai phn t thuc A. V e A nn a1 = ea1 A, tng t, b1 A. Mt khc a, b1 A suy ra ab = a(b1)1 A.
V d 2.4:

1) Nhm cng cc s nguyn Z l mt nhm con ca nhm cng cc s hu t Q. 2) Tp cc s nguyn chn 2Z l mt nhm con ca nhm cng cc s nguyn. Tht vy, ta c 0 = 2.0 2Z. Gi s a = 2k, b = 2l l hai s chn khi a b = 2k 2l = 2(k l) 2Z. Vy theo nh l 2.4, 2Z l mt nhm con ca Z. 3) Tp cc s nguyn l bi ca mt s nguyn m cho trc l mt nhm con ca nhm cng cc s nguyn. Tht vy, t mZ = {mk | k Z} ta c 0 = m0 mZ. a = mk, b = ml l hai phn t thuc mZ.
24

cc tp hp s

Khi a b = m(k l) mZ. 4) Tp A = {1, 1} l mt nhm con ca nhm nhn cc s hu t khc khng. 5) Vi mi nhm X bt k u c hai nhm con l X v {e}, trong e l phn t trung lp ca nhm X.

1.2.4. ng cu
1.2.4.1. nh ngha

Cho X l mt nhm vi php ton T v Y l mt nhm vi php ton . f: X Y l mt nh x t tp X n tp Y. f c gi l mt ng cu nhm, nu v ch nu vi mi a, b thuc X ta c: f(aTb) = f(a)f(b). Nu X = Y th ng cu f: X X c gi l mt t ng cu ca nhm X. Nu f l mt n nh th ng cu f c gi l mt n cu. Nu f l mt ton nh th ng cu f c gi l mt ton cu. Nu f l mt song nh th ng cu f c gi l mt ng cu. Nu c mt nh x ng cu f t nhm X n nhm Y th ta ni rng hai nhm X v Y ng cu vi nhau v k hiu l X Y. i vi na nhm ta c nh ngha tng t.
V d 2.5:

1) Cho X l mt nhm khi nh x ng nht idX: X X l mt t ng cu ca nhm X. 2) Cho X v Y l hai nhm bt k, eY l phn t trung lp ca nhm Y. Khi nh x

: X Y
x a eY l mt ng cu t nhm X n nhm Y. Ni chung khng l n cu cng khng l ton cu. 3) Cho (R, +) l nhm cng cc s thc. (R+, .) l nhm nhn cc s thc dng. nh x m: R R+ x a 10x l mt nh x ng cu t nhm cng cc s thc n nhm nhn cc s thc dng. 4) Cho A l mt nhm con ca nhm X. nh x j: A X a a a l mt n cu. j c gi l php nhng t nhin hay n cu chnh tc t nhm con A vo nhm X. 4) Cho (N, +) l v nhm cng cc s t nhin. nh x
25

cc tp hp s

g: N N n a 2n l mt n cu.
1.2.4.2. Tnh cht
nh l 2.5. Cho f: X Y l mt ng cu t nhm nhn X vo nhm nhn Y. ex, ey theo th

t l n v ca nhm X v nhm Y. Khi ta c: 1) f(ex) = ey. 2) Vi mi a X, f (a1) = [f(a)]1.

3) f ai = f ( ai ) vi a1, a2, . . . , an X, n 2.
n n

i =1

i =1

Chng minh:
1) Vi mi x X ta c x = exx. Suy ra f(x) = f(exx) = f(ex)f(x) hay eyf(x) = f(ex)f(x). V trong nhm c lut gin c nn ey = f(ex). 2) Ta c f(a)f(a1) = f(aa1) = ey; tng t f(a1)f(a) = f(a1a) = f(ex) = ey. Vy f(a1) = [f(a)]1. 3) Chng minh quy np theo n. Vi n = 2. Theo nh ngha ca ng cu ta c: f(a1a2) = f(a1)f(a2). Vy tnh cht ny ng vi n = 2. Gi s tnh cht ny ng vi n (n 2) tc l ta c:
n = n f (a ) . f a i i i =1 i =1

Vi n + 1 phn t a1, a2, . . . an+1 ca X ta c:

ai.a n+1 nn i=1 i=1 ai =

n+1

n +1 n n f a i = f a i .a n +1 = f a i .f (a n +1 ). i =1 i=1 i =1

= f (a i ) . f (a n +1 ) (theo gi thit quy np)

i =1

= f (a i ).
i =1

n +1

Vy tnh cht ny ng vi n + 1.
nh l 2.6. Cho f: X Y l mt ng cu t nhm X n nhm Y. A l mt nhm con ca X. B l

mt nhm con ca Y. Khi f(A) l mt nhm con ca Y v f1(B) l mt nhm con ca X. 26

cc tp hp s

Chng minh:
Gi s A l mt nhm con ca nhm X. Khi n v ex thuc A nn ey = f(ex) f(A). Gi s y1, y2 l hai phn t thuc f(A). Khi tn ti a1, a2 thuc A sao cho y1 = f(a1), y2 = f(a2). Suy ra y1y21 = f(a1)[f(a2)]1 = f(a1)f(a21) = f(a1a21) f(A). Vy f(A) l mt nhm con ca Y. Gi s B l mt nhm con ca Y. V f(ex) = ey B nn ex f1(B). Nu x1, x2 l hai phn t thuc f1(B) th f(x1) B v f(x2) B.
1 1 1 1 1 Suy ra f(x1 x 2 ) = f(x1)[f(x2)] B. Do x1 x 2 f (B). Vy f (B) l mt nhm con ca X.

nh ngha 2.5. Cho f: X Y l mt ng cu t nhm X n nhm Y. Theo nh l 2.6, f(X) l mt nhm con ca Y. f(X) c gi l nh ca ng cu f v k hiu l Imf. f1(ey) l mt nhm con ca X v f1(ey) c gi l ht nhn ca ng cu f v k hiu l Kerf.
nh l 2.7. Cho f l mt ng cu t nhm X n nhm Y.

f l mt ton cu khi v ch khi Imf = Y. f l mt n cu khi v ch khi Kerf = {ex}.

Chng minh:
Theo nh ngha ca ton nh ta c ngay f l ton cu khi v ch khi Imf = f(X) = Y. Gi s f l n cu. V f(ex) = ey nn ex Kerf. Nu x Kerf tc l f(x) = ey. Mt khc f(ex) = ey. Do f l n nh nn x = ex. Vy Kerf = {ex}. o li, gi s Kerf = {ex}. Nu x1, x2 l hai phn t thuc X sao cho f(x1) = f(x2). Suy ra ey = f(x1)[f(x2)]1 = f(x1x21) hay x1x21 Kerf, tc l x1x21 = ex hay x1 = x2.

Vy f l mt n nh do n l mt n cu.
nh l 2.8. Nu f l mt ng cu t nhm X n nhm Y v g l mt ng cu t nhm Y n

nhm Z th gf l mt ng cu t nhm X n nhm Z.

Chng minh:
Gi s f: X Y v g: Y Z l hai ng cu nhm. Vi mi a, b thuc X ta c: gf(ab) = g(f(ab)) = g(f(a)f(b)) = g(f(a))g(f(b))= gf(a)gf(b). Vy gf l mt ng cu.
Ch . V hp thnh ca hai song nh l mt song nh nn trong nh l 2.8, nu f v g l hai nh x ng cu th gf cng l mt nh x ng cu. T suy ra rng quan h ng cu gia cc nhm c tnh cht bc cu. Ngha l cho X, Y, Z l ba nhm. 27

cc tp hp s

Nu X Y v Y Z th X Z.

1.2.5. i xng ha
1.2.5.1. nh ngha

Cho X l mt na nhm giao hon. Phn t a X c gi l phn t chnh quy nu vi mi b, c X, ab = ac ko theo b = c. Na nhm X c gi l chnh quy nu mi phn t ca n u l chnh quy.
V d 2.6:

1) Trong na nhm cng cc s t nhin N, mi phn t u l chnh quy. 2) Trong na nhm nhn cc s t nhin N, mi phn t khc 0 u l chnh quy.
1.2.5.2. nh l Cho X l mt v nhm nhn giao hon, chnh quy. Khi tn ti mt nhm X v n cu

: X X t na nhm X vo X sao cho vi mi thuc X , c th vit c di dng = (a)[(b)]1 vi a, b thuc X.

Chng minh:
t Y = X X = {(a; b) | a, b X} Trong tp Y ta c quan h hai ngi R c xc nh nh sau: Vi mi (a; b), (c; d) thuc Y, (a; b)R(c; d) ad = bc. R l mt quan h tng ng v: Vi mi (a; b) thuc Y, ab = ba nn (a; b)R(a; b) (R c tnh cht phn x). Vi mi (a; b), (c; d) thuc Y, nu (a; b)R(c; d) th ad = bc hay cb = da, suy ra (c; d)R(a; b) (R c tnh cht i xng). Vi mi (a; b), (c; d), (e; g) thuc Y, nu (a; b)R(c; d) v (c; d)R(e; g) th ad = bc v cg = de. T suy ra adg = bcg v bcg = bde. Suy ra (ag)d = (be)d. Do X l na nhm chnh quy nn ta c ag = be, vy (a; b)R(e; g). (R c tnh cht bc cu). t X = Y/ R l tp thng ca Y theo quan h tng tng R. Ta c X = {( a; b ) | a, b X}. Vi ( a; b ) = {(x; y) Y | (x; y)R(a; b)}, ( a; b ) = (c; d) ad = bc. Trn tp X ta nh ngha php ton sau: Vi mi ( a; b ), (c; d) thuc X , ( a; b ) (c; d) = (ac; bd) . Php ton ny khng ph thuc vo vic la chn i din ca mi lp. V nu: ( a; b ) = (a '; b') , (c; d) = (c'; d')
28

cc tp hp s

th c ab' = ba' v cd' = dc'. Suy ra acb'd' = bda'c'. Vy

(ac; bd) = (a 'c'; b'd') hay (a; b)(c; d) = (a '; b')(c'; d').

Cng vi php ton ny X l mt nhm giao hon v: Tnh cht giao hon v kt hp ca php ton trong X c suy ra t tnh cht giao hon v kt hp ca php nhn trong X. Phn t trung lp ca X i vi php ton ny l ( e; e) trong e l phn t trung lp ca v nhm X. D thy (e; e) = (x; x) vi mi x thuc X. Vi mi lp (a; b) thuc X , ta c (b; a) cng thuc X v
(a; b)(b; a) = (ab; ba) = (ab; ab) = (e; e) .

Vy (a; b) c phn t i xng l ( b; a ). By gi xt nh x : X X xc nh bi vi mi a X

(a) = (a,e) . l mt ng cu v vi mi a, b thuc X

(ab) = (ab; e) = (a; e)(b; e) = (a)(b).

l n nh v nu (a) = (b) th (a; e) = (b; e) suy ra ae = eb hay a = b. Vy l mt n cu t X vo X . Gi s = (a; b) l mt phn t bt k thuc X . Ta c = (a; e)(e; b) = (a; e)[(b; e)]1 = (a)[(b)]1. nh l c chng minh.
Ch . Do c n cu t X vo X nn c th coi X nh mt v nhm con ca X bng cch

ng nht mi phn t a X vi (a) = ( a; e ) X . Nh vy mi = (a; b) X , c th vit di dng = ab1 vi a, b thuc X.

a t a = ab1. Ta c X = | a,b X . b b

Khi a = c ad = bc v a . c = ac . b d b d bd Nu X l mt v nhm cng giao hon, chnh quy th ta c:

X = a b | a,b X

}
29

cc tp hp s

Trong : a b = c d a + d = b + c. (a b) + (c d) = (a + c) (b + d).

1.2.6. Na nhm sp th t
1.2.6.1. Nhc li v quan h th t nh ngha 2.6. Cho tp hp X v R l mt quan h hai ngi trn X. R c gi l mt quan h th t nu R c cc tnh cht sau:

Tnh cht phn x: Vi mi a X, aRa. Tnh cht phn i xng: Vi mi a, b X nu aRb v bRa th a = b. Tnh cht bc cu: Vi mi a, b, c thuc X, nu aRb v bRc th aRc. R c gi l mt quan h th t ton phn nu n l mt quan h th t trn X v vi mi a, b thuc X: hoc aRb hoc bRa. (Khi ta ni rng a v b so snh c vi nhau). Thng mt quan h th t c k hiu bi hoc . Nu a b v a b ta k hiu l a < b.
nh ngha 2.7. Cho X l mt na nhm giao hon vi php ton T. Nu trn X c mt quan h th t ton phn tng thch vi php ton T, ngha l vi mi a, b, c thuc X, quan h a b ko theo aTc bTc, th X c gi l mt na nhm sp th t.

Bng cch tng t, ta nh ngha v nhm sp th t, nhm sp th t. Di y, ta s k hiu php ton trong na nhm sp th t bi php cng (+).
1.2.6.2. Tnh cht
nh l 2.9. Cho (X, ) l mt na nhm cng sp th t. Khi vi mi a, b, c, d thuc X ta

c: a b v c d ko theo a + c b + d.

Chng minh:

V a b nn suy ra a + c b + c v c d nn suy ra b + c b + d Do tnh cht bc cu ca quan h nn a + c b + d.

1.2.6.3. nh ngha Cho X l mt v nhm sp th t vi phn t khng l 0. X c gi l mt v nhm sp th t Acsimet nu vi mi a, b thuc X, a > 0, tn ti n N sao cho na > b.

Bng cch tng t ta nh ngha nhm sp th t Acsimet.

V d 2.7:

V nhm cng cc s t nhin N l mt v nhm sp th t Acsimet.

30

cc tp hp s

Nhm cng cc s nguyn Z l mt nhm sp th t Acsimet.

Hot ng. tm hiu na nhm v nhm

Nhim v
Sinh vin t c thng tin c bn sau tho lun theo nhm t 3 n 4 ngi thc hin cc nhim v sau. Nhim v 1: nh ngha na nhm, v nhm v nhm. Xy d?ng cc v d? minh h?a. Nhim v 2: Nu v chng minh cc tnh cht c bn ca na nhm v nhm. Nhim v 3: nh ngha na nhm con, nhm con. Xy dng cc v d minh ha. Nu v chng minh cc tnh cht ca nhm con. Nhim v 4: nh ngha ng cu na nhm, ng cu nhm. Xy dng cc v d minh ha. Nu v chng minh cc tnh cht ca ng cu na nhm v ng cu nhm. Nhim v 5: nh ngha na nhm v nhm sp th t; na nhm v nhm sp th t Acsimet. Xy dng cc v d minh ha

Nhim v 6: Thc hnh chng minh mt tp hp vi php ton cho l mt na nhm, mt nhm; na nhm con, nhm con ca mt v nhm hay mt nhm. Nhim v 7: Th?c hnh chng minh mt nh x cho l mt ng cu, n cu, ton cu, ng cu ca cc na nhm hay cc nhm.
31

cc tp hp s

Nhim v 8: Th?c hnh chng minh hai na nhm, nhm ng cu vi nhau.

nh gi
Hy tr li cc cu hi sau y:
1. nh ngha na nhm, v nhm. Cho v d v na nhm v v nhm. 2. Chng minh rng trong mt na nhm, tch (hoc tng) ca nhiu phn t khng ph thuc vo vic sp xp cc du ngoc. 3. nh ngha na nhm con. Cho v d v na nhm con. 4. nh ngha nhm, nhm Aben. Cho v d v nhm v nhm Aben. 5. Pht biu v chng minh cc tnh cht ca nhm. 6. Chng minh rng iu kin cn v mt na nhm nhn X tr thnh mt nhm l: vi mi a, b thuc X, cc phng trnh ax = b v ya = b c nghim trong X. 7. nh ngha nhm con. Cho v d v nhm con. 8. Pht biu v chng minh cc iu kin tng ng vi nh ngha ca mt nhm con. 9. nh ngha ng cu, n cu, ton cu, ng cu na nhm v nhm. Cho v d v cc loi nh x k trn. 10. Pht biu v chng minh cc tnh cht ca ng cu nhm. 11. nh ngha na nhm, nhm sp th t. Cho v d v na nhm, nhm sp th t. 12. nh ngha na nhm, nhm sp th t Acsimet. Cho v d v na nhm, nhm sp th t Acsimet.
Hy lm cc bi tp sau y:

1. Cho X l tp cc s nguyn chia ht cho 5.

a) Chng minh rng X l mt v nhm vi php cng thng thng cc s. b) Chng minh rng X l mt na nhm nhng khng phi l mt v nhm vi php nhn thng thng cc s.
2. Cho N* l tp cc s t nhin khc 0. Ta nh ngha

m n = m + n 1 vi mi m, n N* a) Tm 2 1; 4 5; 5 5 b) Chng minh rng N* l mt v nhm giao hon vi php ton .

32

cc tp hp s

3. Cho tp hp X l tp hp cc s nguyn l. Chng minh rng X l mt v nhm con ca v nhm nhn cc s nguyn Z nhng khng l na nhm con ca na nhm cng Z. 4. Gi s X l mt tp hp ty . Xt php ton hai ngi:

*: X2 X (x; y) a x y = x Chng minh X l mt na nhm vi php ton hai ngi trn. Na nhm c giao hon khng? C n v khng?
5. Lp cc bng ton cho cc tp hp gm hai phn t, ba phn t c nhm hai phn t, ba phn t. 6. Chng minh cc tp hp sau y vi php ton thng thng lp thnh mt nhm:

i) Tp hp cc s nguyn vi php cng. ii) Tp hp cc s hu t vi php cng. iii) Tp hp cc s thc vi php cng. iv) Tp hp cc s phc vi php cng. v) Tp hp cc s nguyn l bi ca mt s nguyn m cho trc vi php cng. vi) Tp hp cc s thc dng vi php nhn. vii) Tp hp cc s thc khc 0 vi php nhn. viii) Tp hp cc s thc c dng a + b 3 , a, b Z vi php cng. ix) Tp hp cc s thc c dng a + b 3 , a, b Q, a2 + b2 0 vi php nhn.
7. Cho tp hp A = {0, 1, 2}. Chng minh rng A l mt nhm Aben vi php ton cho trong bng sau:
0 1 2

0 0 1 2

1 1 2 0

2 2 0 1

8. Chng minh rng tp hp cc s nguyn Z l mt nhm Aben vi php ton sau:

a b = a + b 1 vi mi a, b thuc Z.
9. Chng minh rng tp hp A = {1, 1} l mt nhm con ca nhm nhn cc s hu t khc 0, nhng khng l nhm con ca nhm cng cc s nguyn. 10. Cho X l mt nhm vi n v l e. Chng minh rng nu x2 = e vi mi x X th X l mt nhm Aben. 11. Gi s a v b l hai phn t ca mt nhm X sao cho ab = ba.

Chng minh (ab)n = anbn vi mi s t nhin n >1.

33

cc tp hp s

Nu a v b l hai phn t sao cho (ab)2 = a2b2 th c suy ra ab = ba hay khng?

12. Chng minh rng trong nhm cng cc s nguyn Z, mt b phn A ca Z l mt nhm con ca Z nu v ch nu A c dng A = mZ, m Z. 13. K hiu 3 l nhm i xng ca mt tam gic u. 3 = {1,R, R2, D1, D2, D3}. Trong R

l php quay tm O, gc quay 120o, Di l php i xng qua ng cao i qua nh i (i = 1, 2, 3). Hy lp bng ton cho 3 v suy ra rng 3 S3. (S3 l nhm cc php th ca {1, 2, 3}).
1

H2 H1 3

H3

14. Cho nh x

f: N N, n a 5n. a) Chng minh rng f l mt t ng cu ca na nhm cng cc s t nhin N. b) Hy tm f(N) v f1(0) .

15. Cho X l mt nhm giao hon, chng minh rng nh x

:X X
a a ak vi k l mt s nguyn cho trc, l mt ng cu. Xc nh Ker .
16. Cho X l mt nhm, chng minh rng nh x

:X X
a a a1 l mt t ng cu ca nhm X khi v ch khi X l mt nhm Aben.

34

cc tp hp s

Tiu ch 1.3. Vnh v trng

Thng tin c bn

1.3.1. nh ngha vnh v trng

1.3.1.1. nh ngha Ta gi l vnh mt tp hp X cng vi hai php ton cng v nhn tho mn cc tin sau:

1) (X, +) l mt nhm Aben. 2) (X, . ) l mt na nhm. 3) C lut phn phi hai bn ca php nhn i vi php cng, ngha l vi mi a, b, c X ta c: a(b + c) = ab + ac; (b + c)a = ba + ca. Nu php nhn c tnh cht giao hon th X c gi l vnh giao hon. Nu trong X c phn t trung lp i vi php nhn th X c gi l vnh c n v.
V d 3.1:

1) Tp cc s nguyn Z cng vi php cng v nhn thng thng l mt vnh giao hon, c n v. 2) Tp cc s hu t Q cng vi php cng v nhn thng thng l mt vnh giao hon, c n v. 3) Tp cc s thc R vi php cng v nhn thng thng l mt vnh giao hon, c n v.
4) Tp X = 0, 1, 2, 3 cng hai php ton cng v nhn cho trong cc bng sau l mt vnh

giao hon, c n v. +

0 1 2 3

0 0 1 2 3

1 1 2 3 0

2 2 3 0 1

3 3 0 1 2

0 1 2 3

0 0 0 0 0

1 0 1 2 3

2 0 2 0 2

3 0 3 2 1

1.3.1.2. Tnh cht Cho X l mt vnh. Theo nh ngha (X, +) l mt nhm Aben nn n c y cc tnh cht ca mt nhm cng giao hon. C th l:

1) Phn t khng ca nhm X l duy nht. Ta k hiu n l 0 v cng gi l phn t khng ca vnh X. 2) Mi phn t a thuc X c mt phn t i duy nht l a. 3) Vi mi a, b thuc X, phng trnh x + a = b (v a + y = b) c nghim duy nht l b a.
35

cc tp hp s

Ngoi ra, trong vnh X cn c cc tnh cht sau: 4) Vi mi a thuc X, a0 = 0a = a. Tht vy, vi x X ta c x + 0 = x nn a(x + 0) = ax Suy ra: ax + a0 = ax, vy a0 = 0. Tng t ta c 0a = 0. 5) Vi mi a, b, c thuc X ta c a(b c) = ab ac. Tht vy, v (b c) + c = b nn a[(b c) + c] = ab a(b c) + ac = ab a(b c) = ab ac. Tng t ta cng c: (b c)a = ba ca. 6) Vi mi a, b thuc X ta c (a)b = a(b) = ab; (a)(b) = ab. Tht vy, a = 0 a (a)b = (0 a)b = 0b ab = ab. Tng t: a(b) = ab; (a)(b) = [a(b)] = (ab) = ab.
nh ngha 3.1. Cho X l mt vnh giao hon, phn t a X c gi l c ca 0 nu a 0 v tn ti b X, b 0 sao cho ab = 0.
nh l 3.1. Cho X l mt vnh giao hon. Cc khng nh sau y tng ng vi nhau:

(i)

a, b X, ab = 0 a = 0 hoc b = 0.

(ii) X khng c c ca 0. (iii) a, b, c X (a 0 v ab = ac) b = c.

Chng minh:

(i) (ii). Gi s a 0 v b 0 m ab = 0, theo (i) suy ra a = 0 hoc b = 0, mu thun vy ab 0. (ii) (i). Gi s ab = 0, nu c a 0 v b 0 th theo (ii) ab 0 tri vi gi thit. Vy suy ra a = 0 hoc b = 0. (i) (iii). Gi s a 0 v ab = ac ab ac = 0 a(b c) = 0, v a 0 nn b c = 0 hay b = c. (iii) (i). Gi s ab = 0 v a 0 ab = a0 m a 0 theo (iii) suy ra b = 0.
1.3.1.3. Min nguyn nh ngha 3.2. Mt vnh giao hon, c n v khc 0 v tho mn mt trong ba iu kin tng ng trong nh l 3.1 c gi l mt min nguyn. V d 3.2: 36

cc tp hp s

1) Vnh s nguyn Z l mt min nguyn. 2) Vnh X trong v d 3.1 khng phi l min nguyn.
1.3.1.4. Trng nh ngha 3.3. Mt vnh giao hon, c n v khc 0 v trong mi phn t khc khng u c nghch o c gi l mt trng. Nhn xt. Cho X l mt vnh giao hon, c n v khc 0, X l mt trng khi v ch khi tp X*, cc phn t khc 0 ca X, lp thnh mt nhm Aben vi php nhn. Nhm ny c gi l nhm nhn cc phn t khc khng ca trng X. V d 3.3:

1) Vnh s hu t Q, vnh s thc R l nhng trng. 2) Tp X = 0, 1, 2 vi hai php ton sau l mt trng. +

0 1 2

0 0 1 2

1 1 2 0

2 2 0 1

0 1 2

0 0 0 0

1 0 1 2

2 0 2 1

3) Vnh s nguyn Z khng phi l mt trng.

nh l 3.2. Mi trng u l min nguyn.

Chng minh:

Gi s X l mt trng. Khi n l mt vnh giao hon, c n v khc 0. Gi s a, b, c thuc X m a 0 v ab = ac a1(ab) = a1(ac) (a1a)b = (a1a)c b = c. Vy X l mt min nguyn.

1.3.2. Vnh con v trng con

1.3.2.1. nh ngha Cho vnh X (trng X) v A l mt tp con n nh i vi php cng v nhn trong X. Nu A cng vi cc php ton cm sinh l mt vnh (trng) th A c gi l mt vnh con (trng con) ca X.
nh l 3.3. Cho A l mt tp con khc rng ca vnh X.

A l vnh con ca X khi v ch khi vi mi a, b thuc A ta c a b thuc A v ab A.

nh l 3.4. Cho A l mt tp con ca trng X, A cha nhiu hn mt phn t. A l mt

trng con ca X khi v ch khi n tho mn cc iu kin sau: (i) Vi mi a, b thuc A ta c a b A; 37

cc tp hp s

(ii) Vi mi a, b thuc A, b 0 ta c ab1 A.

Vic chng minh nh l 3.3 v 3.4 xin ginh cho c gi.

V d 3.4:

1) Vnh s nguyn Z l mt vnh con ca vnh s hu t Q. 2) Tp mZ = {mk | k Z}, m l mt s nguyn cho trc, l mt vnh con ca vnh s nguyn Z. 3) Trng s hu t Q l mt trng con ca trng s thc R. 4) Tp Q ( 2 ) = {a + b 2 | a, b Q} l mt trng con ca trng s thc R. 5) Cho X l mt vnh ty . X bao gi cng c hai vnh con l X v {0}.

1.3.3. ng cu
1.3.3.1. nh ngha

Cho X v Y l hai vnh. nh x f: X Y c gi l mt ng cu t vnh X n vnh Y nu v ch nu vi mi a, b thuc X, ta c f(a + b) = f(a) + f(b) v f(ab) = f(a)f(b). Cng ging nh i vi ng cu nhm, nu X = Y th ng cu f c gi l t ng cu ca vnh X. Nu f l song nh (n nh, ton nh) th ng cu c gi l mt nh x ng cu (n cu, ton cu). Nu c mt nh x ng cu t vnh X n vnh Y th ta ni rng hai vnh X v Y ng cu vi nhau v k hiu l X Y. i vi trng ta c nh ngha tng t.
V d 3.5:

1) Cho X l mt vnh ty . nh x ng nht idx: X X l mt t ng cu ca vnh X. 2) Cho X v Y l hai vnh ty . OY l phn t khng ca vnh Y. nh x : X Y x a OY l mt ng cu. 3) nh x f: Q( 2 ) Q( 2 ) a+b 2 a ab 2 l mt t ng cu ca trng Q( 2 ). 1.3.3.2. Tnh cht Cho f: X Y l mt ng cu t vnh X n vnh Y. Khi : 1) f(OX) = OY, OX v OY theo th t l phn t khng ca vnh X v vnh Y. 2) f(a) = f(a) vi mi a thuc X. 3) f(a b) = f(a) f(b) vi mi a, b thuc X.
38

cc tp hp s

4) Nu A l mt vnh con ca X th f(A) l mt vnh con ca Y. 5) Nu B l mt vnh con ca Y th f1(B) l mt vnh con ca X.
Chng minh:

Cc tnh cht 1), 2) v 3) c c do f l mt ng cu t nhm cng X n nhm cng Y. By gi ta chng minh tnh cht 4) v 5). 4) Gi s A l mt vnh con ca vnh X. Khi OX A v OY = f(OX) f(A). Nu y1 v y2 l hai phn t thuc f(A) th tn ti a1, a2 thuc A sao cho y1 = f(a1), y2 = f(a2). Suy ra y1 y2 = f(a1) f(a2) = f(a1 a2) f(A). v y1y2 = f(a1)f(a2) = f(a1a2) A. Vy f(A) l mt vnh con ca Y. 5) Gi s B l mt vnh con ca vnh Y. Khi f(OX) = OY B nn OX f1(B). Gi s x1, x2 l hai phn t thuc f1(B) khi f(x1) B v f(x2) B. T suy ra f(x1 x2) = f(x1) f(x2) B v f(x1x2) = f(x1)f(x2) B. Ngha l x1 x2 f1(B) v x1x2 f1(B). Vy f1(B) l mt vnh con ca vnh X.
nh l 3.5. Cho f: X Y v g: Y Z l hai ng cu vnh. Khi gf l mt ng cu t

vnh X n vnh Z.

Chng minh:

Gi s f: X Y v g: Y Z l hai ng cu, vi mi a, b thuc X ta c: gf(a+b) = g(f(a+b)) = g(f(a) + f(b)) = g(f(a)) + g(f(b)) = gf(a) + gf(b). gf(ab) = g(f(ab)) = g(f(a)f(b)) = g(f(a))g(f(b)) = gf(a)gf(b).
Nhn xt. Cng nh i vi ng cu nhm. Nu f, g l hai n cu (ton cu, ng cu) th gf cng l mt n cu (ton cu, ng cu).

1.3.4. Vnh, trng sp th t

1.3.4.1. nh ngha

Cho X l mt vnh giao hon, c n v. Nu trn X c mt quan h th t ton phn sao cho: (i) Vi mi a, b, c thuc X, a b ko theo a + c b + c; (ii) Vi mi a, b, c thuc X, nu a b v 0 c th ac bc th ta gi X l vnh sp th t.
39

cc tp hp s

Cho (X, +, . , ) l mt vnh sp th t. Nu x 0 v x 0 th ta ni x > 0. t P = {x X | x > 0}. P c gi l tp cc phn t dng ca X. P = {x X | x P}. P c gi l tp cc phn t m ca X. Khi ta c cc tnh cht sau: 1) Nu a, b thuc P th a + b P. 2) x X, x P x P. 3) P {0} (P) = X; P (P) = .
nh ngha 3.4. Vnh X c gi l mt vnh sp th t Acsimet nu vi mi a, b thuc X, a > 0, tn ti s t nhin n sao cho na > b.

i vi trng ta c nh ngha tng t.

V d 3.6:

10) Vnh s nguyn Z l mt vnh sp th t Acsimet. Tht vy. Trn Z ta nh ngha quan h nh sau: Vi mi a, b thuc Z, a b khi v ch khi tn ti s nguyn khng m c sao cho a + c = b. R rng l mt quan h th t ton phn trn Z. Mt khc, vi mi a, b, c Z ta c: i) a b suy ra tn ti d khng m sao cho a + d = b, cng c hai v vi c ta c a + d + c = b + c hay (a + c) + d = b + c. Vy a + c b + c. ii) Gi s 0 c v a b, suy ra a + d = b vi d l s khng m. Nhn c hai v vi c ta c ac + dc = bc. V c v d u l hai s khng m nn dc cng khng m. Vy ac bc. Vy Z, vi quan h l mt vnh sp th t. By gi ta chng minh vnh s nguyn Z l mt vnh sp th t Acsimet. Tht vy, gi s a, b thuc Z, 0 < a. +) Nu b 0 th ta c b < a = 1.a. Trong trng hp ny n = 1. +) Nu 0 < b th ta c b + 1 > b v do b < ( b + 1)a. Trong trng hp ny n = b + 1. 20) Trng s hu t Q l mt trng sp th t Acsimet.
Hot ng. Tm hiu vnh, min nguyn v trng

Nhim v
Gio vin t chc cho sinh vin c phn thng tin c bn v thc hin cc nhim v sau. Nhim v 1:
40

cc tp hp s

nh ngha vnh, min nguyn v trng. Xy d?ng cc v d? minh h?a. Nhim v 2: Pht biu v chng minh cc tnh cht ca vnh, min nguyn v trng. Nhim v 3: nh ngha vnh con, trng con. Cc iu kin tng ng vi vnh con, trng con. Nhim v 4: nh ngha ng cu, n cu, ton cu v ng cu. Cc tnh cht ca ng cu, ng cu. Nhim v 5: Th?c hnh ch?ng minh mt tp hp vi php ton cho l mt vnh, mt min nguyn, mt trng, mt vnh con, trng con. Nhim v 6: Cch chng minh mt nh x cho l mt ng cu, n cu, ng cu. Nhim v 7: nh ngha vnh, trng sp th t Acsimet. Xy d?ng cc v d? minh h?a.

nh gi
Hy tr li cc cu hi sau y:

1. nh ngha vnh, min nguyn. Cho v d v vnh v min nguyn. 2. Pht biu v chng minh cc tnh cht ca vnh v min nguyn. 3. nh ngha v cho v d v trng. 4. Pht biu v chng minh cc tnh cht ca trng. 5. nh ngha vnh con, trng con. Cho v d v vnh con. 6. Pht biu v chng minh cc tnh cht c trng ca vnh con v trng con. 7. nh ngha ng cu vnh, cho v d v ng cu vnh. 8. Pht biu v chng minh cc tnh cht ca ng cu vnh. 9. nh ngha vnh, trng sp th t. Cho v d v vnh, trng sp th t. 10. nh ngha vnh, trng sp th t Acsimet. Cho v d v vnh, trng sp th t Acsimet.
Gii cc bi tp sau y: 41

cc tp hp s

1. Gi X v Y l tp cc s nguyn chia ht cho 3 v 5. Chng minh rng X v Y cng vi php cng v php nhn thng thng u l nhng vnh giao hon. Cc vnh ny c n v khng? 2. t C100 = {a Z: a chn, a 100} v B100 = {a Z: a 100} . Cc tp C100 v B100 cng vi

php cng v php nhn thng thng c lp thnh mt vnh khng? Gii thch ti sao?
3. Cho (R, +, . ) l mt vnh, vi a, b R ta nh ngha

a a = ab ba. Chng minh rng php ton tho mn tnh cht sau: i) a a = 0 ii) a b = (b) a iii) [(a b) c] + [(b c) a] + [(c a) b] = 0
4. Chng minh rng nu vnh R tho mn a2 = 0 vi mi a R th ab = ba vi mi a, b R. 5. Cho k l mt s nguyn ln hn 1. Chng minh rng (Zk, , ) l mt vnh giao hon c

n v, trong Zk v cc php ton , c cho bi cc quy tc sau:

Zk = { 0,1,..., k 1 } v a b = c vi c l d ca php chia a + b cho k; a b = d vi d l d

ca php chia ab cho k.

6. a) Cho (R, +, . ) l mt vnh giao hon. Chng minh rng phn t a R khc 0 l c ca 0 khi v ch khi a khng phi l phn t chnh quy i vi php nhn.

b) Tm cc c ca 0 trong vnh (Z6, , ) v trong vnh (Z15, , ).

7. Chng minh rng nh x f: Z Z l t ng cu vnh f(a) = 0 hoc f(a) = a vi m i a Z. 8. Chng minh rng 0 v 1 l phn t trung lp v n v ca vnh sp th t th 0 < 1. 9. Chng t rng vnh (Zk, , ) vi k 2 khng th sp th t. 10. Chng minh rng (Zk, , ) l mt trng khi v ch khi k l mt s nguyn t. 11. Cho: X = { a + b 2
a, b Q}. Chng minh rng X cng vi php cng v php nhn thng

thng l mt trng.
12. Hy tm cc t ng cu ca trng s hu t Q. 13. Cho (R, +, . ) l mt vnh. Tm gi tr chn l ca cc mnh sau (c gii thch):

i) Php cng c tnh cht giao hon. ii) Php nhn c tnh cht giao hon. iii) Php cng c phn t trung ha v php nhn c phn t n v.
42

cc tp hp s

iv) Tp R c nhiu hn mt phn t. v) Tp R c v s phn t.

14. Cho T = {a, b, c}. Hy xy dng hai php ton vi hai php ton T l mt trng. Trng T c th sp th t c khng? Ti sao?

43

cc tp hp s

Thng tin phn hi cho ch 1

Tiu

ch 1.1

1. a) Php cng v php nhn l php ton hai ngi trn c 4 tp N, Z, Q, Q+.

Php tr l php ton hai ngi trn tp Z v Q. Php chia l php ton hai ngi trn Q+. b) i vi php cng: cc tp N, Z, Q c phn t trung lp l s khng (0). Php cng c tnh cht giao hon. i vi php nhn: cc tp N, Z, Q, Q+ c phn t trung lp l 1, php nhn c tnh cht giao hon. i vi php tr: cc tp Z, Q khng c phn t trung lp v php tr khng c tnh cht giao hon. Php chia cc s hu t dng khng c tnh cht giao hon v khng c phn t trung lp.
2. Php c tnh cht giao hon v kt hp, c phn t trung lp l 0; phn t i xng ca 0 l 0; phn t i xng ca 1 l 2; phn t i xng ca 2 l 1. 3. Php ton ch c tnh cht kt hp. Y khng c phn t trung lp. 4. Php ton T: aTb = ab trn tp cc s t nhin N* khng c tnh cht kt hp, cng khng c tnh cht giao hon. N* khng c phn t trung lp. 5. a) Php ton c tnh cht giao hon v kt hp.

b) Php ton khng c tnh cht giao hon, khng c tnh cht kt hp. c) Php c cc tnh cht giao hon v kt hp.
6. a) Tp cc s chn A n nh i vi php cng cc s nguyn.

b) Tp cc s nguyn chn A v tp cc s nguyn l u n nh i vi php nhn cc s nguyn.

7. t mZ = { mk k Z} l tp cc s nguyn l bi ca m. Khi vi mi a = mk, b = ml thuc mZ, ta c: a + b = mk + ml = m(k + l) mZ. 8. a) Tp A = {1, 1} khng n nh i vi php cng v 1 + 1 = 0 A.

b) Tp B = {

a 1 a, b Z, a l, b 0} khng n nh i vi php cng v B nhng b 5

1 1 2 + = B. 5 5 5 c) Tp C = {
44

a a l phn s thp phn} n nh i vi php cng v: b b

cc tp hp s

10n m ) a + b ( a b C. Nu u = m , v = n l hai phn s thp phn (m n) th u + v = 10n 10 10

9. a) Tp A = {1, 1} n nh i vi php nhn th hin trong bng sau:

1 1 b) Tp B n nh i vi php nhn v: 1 1 1 1 1 1

a c B, B, a v c l s l nn ac l s l do b d

a c ac B. = b d bd c) Tp C cc phn s thp phn n nh i vi php nhn v a b a b ab = m + n C. , n C ta c: m m n 10 10 10 10 10

Tiu ch 1.2

1. a) t 5Z = {5k k Z} l tp cc s nguyn chia ht cho 5. Khi : a = 5k, b = 5l 5Z ta c a + b = 5k + 5l = 5(k + l) 5Z.

Vy php cng l mt php ton hai ngi trn 5Z. V php cng cc s nguyn c tnh cht kt hp nn php cng trong 5Z cng c tnh cht kt hp. Ta c: 0 = 5.0 5Z. Vy 5Z l mt v nhm i vi php cng. b) 5Z l mt na nhm vi php nhn v: vi mi a = 5k, b = 5l 5Z ta c: ab = (5k)(5l) = 5(5kl) 5Z. Hn na php nhn cc s nguyn c tnh cht kt hp. Nhng 5Z khng l mt v nhm v 1 5Z.

2. a) 2 1 = 2 + 1 1 = 2; 4 5 = 4 + 5 1 = 8; 5 5 = 5 + 5 1 = 9.
b) R rng nu a, b N* th a b = a + b 1 N* vy l mt php ton hai ngi trn N*. Php c tnh cht kt hp v vi mi a, b, c N* (a b) c = (a + b 1) c = [ a + (b 1 + c)] 1 = a + [(b + c) 1] 1 = a (b + c 1) = a (b c). Trong N* c phn t trung lp l 1 v a 1 = a + 1 1 = a vi mi a N*. Hn na php ton cn c tnh cht giao hon v vi mi a, b N*
45

cc tp hp s

a b = a + b 1 = b + a 1 = b a. Vy (N*, ) l mt v nhm giao hon.

3. t X l tp cc s l. Khi : X = {2k + 1 k Z}
R rng 1 X. Hn na nu a = 2k + 1, b = 2l + 1 X th ab = (2k + 1)(2l + 1) = 2(2kl + k + l) + 1 X. Vy X l v nhm con ca v nhm nhn cc s nguyn. X khng l na nhm con ca na nhm cng cc s nguyn v X khng n nh i vi php cng. Ta c 3 v 5 l hai s thuc X nhng 3 + 5 = 8 X

4. R rng php ton : a b = a c tnh cht kt hp v vi mi a, b, c thuc X ta c:

(a b) c = a c = a; a (b c) = a b = a Vy a (b c) = (a b) c. Nu X c nhiu hn mt phn t th php ton khng giao hon v gi s a, b l hai phn t khc nhau thuc X, ta c a b = a; b a = b. Nh vy a b b a. X cng khng c n v v gi s e X l n v ca X, v a X, a e ta c a e = a; e a = e. Nh vy a e e a. Mu thun.

5. Cho X = {a, b} X l mt nhm, trc ht ta chn mt phn t lm phn t trung lp. V trong mt nhm c lut gin c cho nn cc kt qu tnh trong mi dng v mi ct phi khc nhau. Cui cng ta c:
a b a a b b b a

Tng t, Y = {a, b, c} ta c a b c a a b c b b c a c c a b

Ch : Cc kt qu tnh, trong mi dng, mi ct phi khc nhau ch l iu kin cn ta c mt nhm. V vy sau khi lp xong bng ton cn ch r phn t i xng ca mi phn t ca tp ang xt l g. Cn chng minh tnh cht kt hp ca php ton va nu.
46

cc tp hp s

6. i) iv) Cc kt qu ny c suy ra t cc tnh cht ca php cng thng thng cc s.

v) t mZ = {mk k Z} l tp cc s nguyn l bi ca m. Ta c th ch cn chng minh mZ l nhm con ca nhm cng cc s nguyn Z. R rng 0 = m0 Z. Gi s a = mk, b = ml mZ. Khi : a b = mk ml = m(k l) mZ. Vy mZ l mt nhm con ca Z. viii) t X = {a + b 3 a, b Z}. Khi X l tp con ca tp cc s thc R. chng minh X l mt nhm vi php cng, ta ch cn chng minh X l nhm con ca nhm cng cc s thc. R rng vi mi a Z, a = a + 0 3 X. Gi s = a + b 3 v = c + d 3 l hai phn t bt k thuc X. Khi a, b, c, d l nhng s nguyn, do a c v b d cng l nhng s nguyn. Vy = (a + b 3 ) (c + d 3 ) = (a c) + (b d) 3 X ix) t Y = {a + b 3 a, b Q, a2 + b2 0}. Khi Y l tp con ca tp cc s thc khc 0. Ta s chng minh Y l nhm con ca nhm nhn cc s thc khc 0. Ta c 1 = 1 + 0 3 Y. Gi s = a + b 3 Y, = c + d 3 Y nh vy v l hai s thc khc 0 v ta c: . 1 = a+b 3 c+d 3 = =

( a + b 3 )( c - d 3 )
c 2 - 3d 2

ac - 3bd bc - ad + 2 3 Y. 2 2 c 3d c 3d 2

Vy Y l nhm nhn cc s thc khc 0. Do n l mt nhm vi php nhn.

7. Nhn vo bng ton ta thy:

Php c tnh cht giao hon (n i xng qua ng cho chnh). Phn t trung lp l 0. Phn t i xng ca 0 l 0. Phn t i xng ca 1 l 2. Phn t i xng ca 2 l 1. Theo quy tc php ton ta thy a, b A, a b = c vi c l d ca php chia a + b cho 3. V php cng cc s nguyn c tnh cht kt hp nn suy ra php y cng c tnh cht kt hp. 47

cc tp hp s

Vy (A, ) l mt nhm Aben.

8. R rng nu a, b Z th a b = a + b 1 Z
Vy l mt php ton hai ngi trn Z. Php ton c tnh cht kt hp v:

a, b, c Z, (a b) c = (a + b 1) c = a + b 1 + c 1 = a + b + c 2;
a (b c) = a (b + c 1) = a + b + c 1 1 = a + b + c 2 hay (a b) c = a (b c). Php ton c tnh cht giao hon v: a b = a + b 1 = b + a 1 = b a. Phn t trung lp i vi php l 1 v a 1 = a + 1 1 = a a Z. Vi mi a Z ta c a + 2 Z v a (a + 2) = a + (a + 2) 1 = 1. Vy (Z, ) l mt nhm Aben.

9. Hin nhin. 10. Vi mi x, y thuc X ta c:

(xy)2 = x2y2 suy ra (xy)(xy) = x2y2 hay x(yx)y = x(xy)y Gin c bn phi cho y v bn tri cho x t ng thc trn suy ra yx = xy. Vy X l mt nhm Aben.

11. Gi s ab = ba khi ta chng minh quy np theo n rng

(ab)n = an bn vi n 2. Vi n = 2 ta c (ab)2 = (ab)(ab) = a(ba)b = a(ab)b = (aa)(bb) = a2b2. Vy tnh cht ny ng vi n = 2. Gi s tnh cht ny ng vi n = k 2, tc l (ab)k = akbk. Ta cn chng minh tnh cht ny ng vi n = k + 1. Tht vy (ab)k + 1 = (ab)k(ab) = (akbk)(ab) (theo gi thit quy np) = ak(bka)b = ak(abk)b = (aka)(bk b) = ak + 1bk + 1.

12. Gi s A = mZ. Khi theo bi 6.v), A l mt nhm con ca nhm cng cc s nguyn Z.
By gi gi s A l mt nhm con ca Z.
48

cc tp hp s

Nu A = {0} th A = 0Z. Nu A 0 th tn ti a A, a 0. Trong cc s khc 0 thuc A, gi m l s c gi tr tuyt i b nht. Ta s chng minh A = mZ. Tht vy, v m A v A l nhm con ca Z nn vi mi k Z, mk A hay mZ A. o li, gi s a A. Chia a cho m ta c: a = mq + r, q, r Z, 0 r < m T suy ra r = a mq mZ. iu ny chng t r = 0. Do a = mq mZ. Vy A = mZ.

13. Ta c bng ton cho 3 nh sau:

1 1 R R2 D1 D2 D3 1 R R2 D1 D2 D3 R R R2 1 D2 D3 D1 R2 R2 1 R D3 D1 D2 D1 D1 D3 D2 1 R2 R D2 D2 D1 D3 R 1 R2 D3 D3 D2 D1 R2 R 1

Nu t tng ng

3 S3 1 a (1); R a (1 2 3); R2 a (1 3 2); D1 a (2 3); D2 a (1 3); D3 a (1 2)

th l mt nh x ng cu.

14. a) nh x f: N N, n a 5n
l mt t ng cu ca na nhm cng (N, +) v vi mi m, n N ta c f(m + n) = 5(m + n) = 5m + 5n = f(m) + f(n). b) f(N) = 5N = { 5n n N}, f 1(0) = {0}.

15. nh x : X X, a a ak l mt ng cu v vi mi a, b thuc X ta c

(ab) = (ab)k = akbk (v X l nhm Aben)

49

cc tp hp s

= (a)(b). Nu k = 0 th Ker = X v a X

(a) = a0 = e.
Nu k 0 th Ker = {a X ak = e}

16. Nu X l mt nhm Aben th theo bi 15, l mt ng cu.

Hn na cn l mt song nh v: Gi s a, b X sao cho (a) = (b) suy ra a 1 = b 1 hay a = b. Mt khc vi mi a X, ta c a 1 X v (a 1) = (a 1) 1 = a. Vy l mt nh x ng cu. o li, nu l mt nh x ng cu th vi mi a, b X ta c

(ab) = (a)(b) hay (ab) 1 = a 1b 1 ko theo b 1a 1 = a 1b 1

Suy ra ab = ba. Tc l X l mt nhm Aben.

Tiu ch 1.3

1. Ta c X = {3n n Z}. Khi X l mt tp con ca tp cc s nguyn Z. chng minh X l mt vnh ta ch cn chng minh X l vnh con ca vnh s nguyn Z.
Tht vy, ta c 0 = 3.0 3Z. Gi s a = 3m, b = 3n, khi a b = 3(m n) 3Z, ab = 3(3mn) 3Z. i vi tp Y = {5n n Z} lm tng t. Ta c th thay cc s 3 hoc 5 bi mt s nguyn m bt k cng c kt qu l mZ = {mk k Z} l mt vnh vi php cng v nhn thng thng cc s.

2. Cc tp B100 v C100 u khng l nhng vnh vi php cng v nhn thng thng v chng hn ta c:
a = 98, b = 4, a + b = 102 > 100, ab = 392 > 100 cc tp ny khng n nh i vi php cng v nhn.

3. Ch cn th trc tip.
(i) a a = aa aa = 0 ( b) a = ( b)a a( b) = ba + ab = ab ba. (iii) (a b) c
50

(ii) a b = ab ba = (ab ba) c = (ab ba)c c(ab ba)