Azrbaycan Respublikas Prezidentinin yannda Dvlt darilik Akademiyas

2010

PYER FERMA

Frdi i

Mvzu: Pyer Fermann hyat v yaradcl. Tlb: Abdullayev Mfiq Qrup: 343 Dvlt v Bldiyy daretmsi

Ola bilr glck nsil mn ona gr minntdar olacaq ki, mn qdimdklilrin he d hr eyi bilmdiklrini sbut etdim v bu, mndn sonra glnlrin uruna daxil olacaq ki, estafeti z olanlarna trsnlr. Pyer Ferma Ferma Pyer (1601 1665) fransz riyaziyyatsdr. XVII srin n nhng riyaziyyatlarndan biridir. ddlr nzriyysi, hnds, cbr, riyazi analiz (maksimum v minimumlarn taplma sullar), ehtimal nzriyysil mul olmudur. Rena Dekartla birlikd analitik hndsnin yaradclarnda biridir. ddlr nzriyysind onun iki teoremi Fermann byk v kiik teoremlri xsusil mhurdur. Biz aada onun riyaziyyat sahsind yuxarda adlarn sadaladmz grdy ilrin bir qismin ox qsa kild nzr salacaq: Ferma dlri. XVII srin mhur riyaziyyats Pyer Ferma +1 klind olan ddlri yrnmidi. Bu ddlri Ferma dlri adlandrrlar. Alim qbul etmidi ki bu ddlrin hams sad ddlrdir. Onun buna sas da vard. Ona gr ki, n=0; 1; 2; 3; 4 qiymtlri n, hqiqtn Ferma ddlri sad ddlrdir. Ancaq XVIII srd Leonard Eyler gstrdi ki, +1=232 +1= 4294967297 ddini 641 v 6700417 sad ddlrinin hasili klind gstrmk olar. Digr trfdn yuxarda gstriln be dddn baqa sad Ferma dlrinin olmas mlum deyil. Maren Mersen ( 1588-1648-ci illrd yaam Fransz rahibi, hmini riyaziyyats, gr 2n -1 sad dddirs onu Mersen ddi adlandrrlar) nvanlad mktublarnn birind Pyer Ferma bel bir tklif irli srr ki, n ikinin qvvtidirs 2n +1 kilnd olan ddlr mtlq saddir. Ferma hminin bilirdi ki, n ikinin qvvti deyils, onda 2n +1 ddi sad deyil. Bu vaxta kimi is yz ildn d ox Fermann hipotezi yaad. Sonra yoxlanlan btn Ferma ddlri mrkkb oldular v ilkin frziyyy tam zidd olan bir tbii frziyy meydana gldi: blk Ferma ddlrinin arsnda sad dd olanlarnn say sonludur? Ferma ddlrinin kifayt qdr mumi xasslri bllidir. Msln, istniln iki Ferma ddi qarlql sad ddlrdir. Karl Qauss hl 19 yann tamam olmasna 1gn qalm isbat etmidir ki, dzgn n-bucaql prgar v xtkein kmyil yalnz v yalnz onda qurula bilr ki ( hl lap qdimlrdn yunan v bir sira digr yerlrdki mhur alimlr mlum +1 sayda olan dzgn 3, 4, 5, 6, 15 bucaqllarn qurulmasndan baqa), onun trflrinin say n= +1 klind gstril bilsin v bu da ki Ferma ddinin mumi haldr. Qeyd edk ki, Qauss bu kfil ne minillrdir ki alimlri

narahat edn hans dzgn bucaqllar xtke v prgarn kmyil qurmaq olar sualna cavab tapm oldu, hminin n=2 olduqda evrni dzgn 17 brabr hissy blmyin mmknlyn isbat etmi oldu (n=3 olduqda 257 olar). Ferma ddlrinin sad ddlrin yrnilmsind mumnzri hmiyyti aadak teoreml ifad olunur: gr a 2 v an +1 saddirs, onda a ctdr. Maksimum v minimum msllri riyaziyyatlarn diqqtini hmi clb etmidir. XVII srin 30-cu illrind ekstremal msllrin hr hans mumi hll sulunu tapmaq zrurti maydana xd. lk analitik sulu is mhz Pyer Ferma tapmdr. Kfin 1629-cu ild ba tutmasna baxmayaraq, mllif z sulunu yalnz 1636-c ild kifayt qdr trafl rh etmidir. Ferma sulu aadakna gtirilir: gr y = f(x) funksiyas x nqtsind ekstremum qiymtini alrsa onda bu nqtd funksiyann trmsi sfra evrilmlidir, yni (xo) = 0 brabrliyi dnmlidir. Kepler is bu fikri hndsi mnada bu cr ifad etmidir: ekstremum nqtlrind funksiyann qrafikin kiln toxunan fqi, yni absis oxuna paralel olmaldr. Toxunann absis oxuna paralel olduu vziyytin axtarlmas funksiyann maksimum v ya minimumunun taplmas mslsil sx laqlidir. lk df bu laqni Ferma maksimum v minimumlarn taplmas metodu srind gstrdi. sr alimin lmndn sonra, 1679-cu ild nr olnudu, lakin fransz alimlrin yarm sr vvl mlum idi. Shbt is aadak msldn gedirdi: uzunluu b-y brabr olan para verilmidir. Onu el iki hissy ayrmaq lazmdr ki, oturaca trfi parann birinci hisssin , msln a-ya brabr olan kvadrat, hndrly is ikinci parann hisssin( b-a olar) brabr olan dzbucaql paralelpipedin sahsi maksimum(n byk) olsun. Ferma he bir isbat, saslandrma ( ) ( ) vermdn, = (x) trmsinin hesablanmasil eynigcl olan suldan istifad etdi. Sonra is bu trmni sfra brabr etmkl, bu tnliyi hll edrk, dolaysil bu mslni d hll etmi oldu. Fermann bu kfi sonralar funksiyann trm vasitsil aradrlmasnda mhm rol oynamdr. Ferma hmini yrilrin qrafiklril d mul olmudur. Tsikloidlrin trifinin bu qdr sad v inc olmas bir ox alimlri zn clb ed bilmidir. Frema tsikloidlrin bir sra mhm xasslrini aradrb yrnmidir. Xsusil Qalileyo qaliley trfind taplm bir xasssi onu daha ruhlandrmdr: Biri tsikloid zr, digri is bu tsikloidi trdn evr boyu ksilmi brabr qalnlql iki metal lvhlrin ktllri mqayis edilrlrs, tsikloid seqmentinin sahsi uyun dairnin sahsindn 3 df byk olar.

Hnds bal ox gzl bir teoremin ad da Ferma i baldr. Bu bucaq da FermaTorielli nqtsinin taplmasdr. Bu nqt kemiin n byk 3 riyaziyyatsnn ad il baldr. lk df onun haqqnda Pyer Fermann ilrind danlr. O, ABC bucann daxilind el F nqtsinin yerlmsi haqqnda mslni tlb edirdi ki, FA+FB+FC cmi minimal olsun. sver alimi Yakob teyner bu msly daha mumi halda baxmdr: o, 3 mntqni birldirn n qsa yol bksinin tapmaa ard. Mlum olur ki, bk mtlq bir nqtd birln dzxtli yollardan ibart olmaldr, bel ki, yollardan biri nqty evril bilr. Bel qoyuluda msl srf praktiki hmiyyt dayr, msln, naqil bklrinin kiliind bel bir mslni hll etmk lazm glir. Fermann klssik mslsinin hlli n bel bir fiziki modeli bu formada qurma qolar: Hr hans lvh zrind bir bucaq kk. Onun tplrin mismar vuraq, btn mismarlardan ucunda eyni arlqda yk olan sap keirk v nhayt, saplarn digr bo qalm uclarn bir nqtd dynlyk. Yklr buraxldqda sap dartacaqlar. Bu halda saplarn sallanm hisslrinin uzunluqlar cmi n byk, dyndn mismarlara qdr olan msaflrin cmi is n kiik olacaq. Bellikl, yklrin buraxld andan etibarn, dyn bizim axtardmz nqt olacaq. bucan veriln rtlri dyn bu nqtsini civ barometrinin ixtiras kimi tannan Evangelista Torielli qurmudur. Bel nqt yalnz bucaqlar 120-dn byk olmayan bucaqlarda mvcuddur v bu nqt ferma nqtsil st-st dr, yni shbt eyni bir minimal cm nqtsinin qurulmasndan gedir. Torielli qurmasndan frqli olaraq bu nqt bucan bucaqlarndan biri 120-dn byk olduqda bel hll olunur, v bu halda F nqtsi kor bucaq tpsil st-st dr. Bu nqtni bel d almaq olar: bucan trflri zrind onun xaricind hr trfin lsn uyun olaraq mvafiq dzgn buaqlar quraq. Sonra is vvlcdn verilmi bucan tpsini onun qarsndaki trf zrind qurulmu dzgn bucan tpsil birldirk. Hr para birbirlril 60 bucaq ml gtirirlr v yalnz bir nqtd Torielli yaxud da Ferma nqtsind ksiirlr. O, hminin yrinin altnda qalan fiqurun sahsinin taplamsil bal btn dvrlrd riyaziyyatlarn mul olduqlar msl il d maraqlanmd. Diferensial v inteqral hesab tam formaladqdan sonra istniln ks funksiyas mlum olan yrini altndak sahni hesablaya bilr, ks tqdird is bu msl olduqca mrkkb bir i evrilir. Bu sahd Arximed ox byk ilr grmdr. O, bir-baa olmasa da,

mahiyyt etibaril inteqral ideyasndan istifad etmidi. Ferma da eynil onun kimi, yrinin altnda qalan fiqurun daxilin sahlri sonsuz azalan hndsi silsil ml gtirn dbucaqllar krk onun sahsini tapd. Bu silsilnin cmini hesablamaq n qayda artq mlum olduundan, mslnin hlli mnasib blgnn axtarlmasna gtirilirdi. Yeni dvr riyaziyyatnn n byk nailiyytlrindn biri analitik hndsnin yaradlmasdr. z yaranmasna gr o, XVII srin iki byk riyaziyyats Pyer Fermaya v Rene Dekarta minntdardr. Onlar eyni zamanda bir-birlrindn asl olmayaraq bu yeni riyaziyyat fnninin saslarn tdqiq etmy baladlar. 1636-c ild Ferma hamar v maddi yerlrin yrnilmsin giri mqalsini yazd. Burda o, hamar v maddi yerlr haqqnda danaraq hamar ( dz xtlr v evrlr ), maddi (ellipslr, parabolalar, hiperbolalar) v xtti (kinematik tyin olunan yrilr) hisslr blnn yrilrin antik tsnifatndan istifad etdi. Ferma pbucaql koordinantlar vasitsil ikidyinli tnliklrin hndsi tsvirini verdi. O, kkordinant balancn ixtiyari kild seib, ondan absis oxu keirtdi. Ordinant oxu myyn qeyd olunmu bucaq altnda ynlir. Onun uclarndan biri absis oxu boyunca srdrlr, o biri ucu is yrinin xn tsvir edir. Bellikl, Ferma gstrdi ki, kvadrat tnlikl verilmi yri parabola, ellips v ya hiperbola kimi konik ksiklrdir. Onun bu cr yanamann n byk atmazl ondan bart idi ki, o da Viyet kimi antik bircinslik qaydasn saxlamaqda davam edirdi. Bellikl antik riyaziyyat toplama mli v dz xt boyunca toplanan paralarn qeyd olunmas arasnda uyunluq yaratd. Vurma mlini trflri vuruqlara brabr olan dzbucaql kimi tsvvr edirdilr, yni iki uzunluun hasili baqa bir nv kmiyyt sah idi. Fermann bu Giri sri uzun mddt lyazma olaraq qald. Bundan lav o, ax2 + b = y2 ikidrcli ikimchullu qeyri-myyn tnliyin tam ddlrl hll edilmsi msllrin d baxmdr. Bu tnliklrin hllind is n grkmli yeri hind riyaziyyatlar (Bsaxkara, Braxmaqupta v baqalar) tuturlar. mumiyytl ax+by =c klind olan tnliklr qeyri-myyn tnliklr v ya Diofant tnliklri adlandrlr. Ferma mhz bu cr tnliklrl mul olarkn onlarn tam hllrini taplmas yolunda ilyrkn znn n mhur teoremlrini vermi v ddlr nzriyysini znginldirmidir. Txminn 1630-cu ild Diofantn mhur Hesab srinin trcmsi Fermann lin dr. Diofantn lmz sri Fermann ox inc v drin nzri-ddi tdqiqalara ruhlandrd. Msln, Diofantn yolu il gedrk, Ferma isbat etmidir ki, a natural ddini tam kvadratlarn cmi klind x2+y 2 o zaman gstrmk olar ki, 4- blndkd qalqda 3 alnan a-nn sad blnlri a-ya ct qvvtl daxil olsun. O htta bel (x,y) mxtlif

ctlklrinin sayn tyin etmk n dstur da tapmdr. Diofantn kitabnn knarlarnda yerldiriln Ferma mslsi d mhur oldu: ddlrl el tam dzbucaql tapn ki, onun hipetonuzu v hm d dz bucaa bitiik trflrinin cmi tam kvadrat olsun Hipetonuzun z uzunluu v katetlrin uzuznluqlar cmi x+y tam kvadrat ola biln x, y, z pifaqor lynn taplmas haqqnda bu mslnin sonsuz sayda hlli var. Onlardan n kiiklri Fermann z trfindn taplan ddrdir: x=4565486027761, y=1061652293520, z=4687298610289 (z=2165017 2 v x+y=23721592). Bu daha bir qeyri-myyn tnliyin diqqtlayiq taleyidir. Fermann kiik teoremi: gr a ddi p sad ddin blnmrs, onda el bir k ddi var ki, ak 1 ddi p-y blnr, bel ki, k ddi p-1 in blnidir. Xsusi halda ap-1 1 ddi hmi p-y blnr. Bu teorem elementar ddlr nzriyysinin sasn tkil edir. Leonard Eyler bu teoremin bir ne isbat sulunu tapmdr. Fermann byk teoremi: Sirli tklif. Bu teoremi Diofantn Hesabnn ikinci kitabnda, 8-ci mslnin qarsnda yazmd: Veriln kvadart iki kvadrata ayrn. Baqa szl desk, verilmi a ddi n x2+y2=a2 tnliyini rasional hllrini tapmaq tlb olunur. Bu da ki bizlr ox yax tan olan Pifaqor teoremidir v onun sonsuz sayda hlli var. Ferma qeyd etmidir: Kubu iki kuba, kvadratn kvadratn iki kvadratn kvadratn, mumiyytl drcsi ikidn byk sonsuzlua qdr he bir qvvti btn hmin drcli iki qvvt ayrmaq olmaz. Mn bunun hqiqtn ox gzl isbatn tapmam, ama onun n yer olduqca azdr. Baqa szl xn+yn=zn qeyri-myyn tnliyinin n 3 olduqda, he bir rasiolnal hlli yoxdur. Bu tklif Fermann byk v ya sonuncu teoremi adlanr. Onun isbatn riyaziyyatlar 350 ildn ox axtarmal olmular. Fermann z yalnz n=4 halnda teoremin isbatn saxlamdr. Leonard Eyler teoremin n=3 haln isbat etmsindn 30 il kedikdn sonra bu hal 1738-ci ild yenidn isbat etdi. Bu teoremlrin hr birinin isbatnn hr iki hal n olduqca mrkkb v uzun olduunu nzr alaraq burada onun isbatlarn vermirik. mumiyytl, bu hallarn isbat n tamamil yeni bir ideya lazm idi ki, bunu da Ferma tapmdr: bu sonsuz enm metodudur. Ferma tsdiq etmidir ki, znn ddlr aid n mhur teoremlrini o mhz bu sulla isbat etmidir. Enm sulu bu gn d ddlr nzriyysin mhm rol oynayr. Eyler n=3 qiymtind Ferma teoremini 1768-ci ild isbat etmidir. Bunun n tamamil yeni bir ideya tlb olumurdu. O, burda ox csartli bir addm atmdr. Bu ideyann mahiyyti adi tam ddlr

aid msllrin tdqiqind a+b , klind olan xyali ifadlrin ttbiqindn ibartdir. Bu bard Eyler Laqranja yazrd: Mn siz trfdn analizin yalnz rasional ddlr hisssind irrasioanal, htta xyali ddlrin ttbiq edilmsin heyran qaldm. Artq ne illrdir ki, oxar ideya mnd d yaranb. Burda, rusiyada rus dilind tam cbri nr etdirrk mn bu sulu geni rh etdim v gstrdim ki, x2+ny2=(p2+nq2)k tnliyini hll etmk n x+y = (p+q )k tnliyini hll etmk kifaytdir. Eyler z isbatnda = a+b klind ifady baxmdr. Lakin btn bunlarla v adlar sadalanayan msllrl laqdar olaraq Eyler z mlahizsini saslandrmad v bu msll yen d Ferma teoreminin isbat il bal yenidn XIX sr riyaziyyatlar qarsnda dayand. 1 mart 1847-ci ild fransz riyaziyyats v fiziki Qabriel Lame Paris Elmlr Akademiyasnn iclasnda byk teoremin yeni isbatn mruz etmidir. Digr mhur farnsz riyaziyyats Liuvill bu bard yazrd: ediln chdlr mn gstrdi ki, vvlc kompleks ddlr n hasil yalnz bir sulla sad vuruqlarna ayrla bilr elementar frxiyysin analoji teoremi myyn etmk lazmdr. Lamenin fikri mnd yalnz bu ikri tsdiqldi, burda doldurulas boluq yoxdur ki? Bu qeydlr saysind riyaziyyatn bu blmsi bir il yaxn mddtd fransz riyaziyyatlarnn diqqt mrkzind oldu. Bu sah il Lamenin z v digr alimlr intensiv kild mul oldular. Onlarn tdqiqatlar nticsind tam ddlrin toplama, vurma v blmy nzrn xasslrini n mumi klid ifad edn yeni bir riyazi obyekt halqa anlay formalad. Hminin sonralar alman riyaziyyats Byk teoreml mul olarkn cbr yeni mhm obyektlr ideallar daxil etmidir. Fermann byk teoremind sonuncu hml v axr ki o, isbat olundu!!!! XX srin sonu riyaziyyatlar n hqiqi sensasiya il lamtdar oldu. Fermann byk teoremini isbat etmk chdi, nhayt ki, mvffqiyytl nticlndi. 1995-ci ilin yaynda aparc riyaziyyat jurnalllarnn birind - Riyaziyyat salnamsi jurnalnda teoremin tamm isbat drc olundu. 100 shifdn ox hcm malik olan isbat iki maqaly blnrk btn mqalni tam tuturdu. sbatn sas hissi txminn 10 il bu mhur problem zrind alan Prinston universitetinin professoru 42 yal Endri Wiles mxsus idi. Son mrhld is Oksford universitetinin professoru Riard Teylor qoulmudur. O, Uaylsn ilkin isbatnda olan boluu aradan qaldrmaa kmk etmidir. Uayls bu ilkin isbat 1993-c il 23 iyulda Kembricd saak Nyuton adna Riyaziyyat institutunda oxuduu mhazirlrind

rh etmidir. Bu i grgin yaradc myin mhsulu idi. Uaylsn etirafna gr arvadndan baqa he ks onun bu sahd ildiyini bilmirdi. XX srd byk teoreml srtl inkiaf edn riyazi nzriyyyl cbri hndsnin laqsi z xd. Mhz bu nzriyy rivsind mvffqiyyt ld olundu. Ferma teoreminin isbatnda oxlu riyaziyyatlarn myi olmudur. Uaylsn ideyas xn+yn=zn tnliyi v y2= x(x- an) (x- cn) tnlyi il veriln elliptik yrilr arsndak ox yax laqy saslanb. lk df ona fransz riyaziyyats v Elleqar diqqt yetirmidir. vvllr elliptik yrilr oxluunun modulyarlq adlanan bir xasssi hipoteza klind yapon riyaziyyats ifad etmidi. 1985-ci ild alman alimi Herxard Fery, y2= x(x- an) (x- cn) yrilri n doru olan hipotezdn Ferma teoremini alman mmknlynn ideyasn tklif etdi. Sonralar amerika alimlri onun frziyysini tsdiq etdi. Bellikl, Ferma teoremini isbat etmk n yalnz Yapon alminin hipotezinin isbatn tapmaq qalrd. Mhz bu Uayls trfindn Kembric mhaizrlrind rh edilmidir. Bel hnri he kim kifayt qdr az tannan riyaziyyatdan gzlmirdi. Mtxssilr Uaylsn verdiyi isbat diqqtl yoxlamaa baladlar. Bir ne aydan sonra onlar Uaylsn ilrind boluq tapdlar. mumilikd is onun ideyalarnn masirliyi, drinliyi v gzlliyi tsdiq olundu. Uayls isbat dzltmk qrarna gldi. Bir il yaxn vaxt kedikdn sonra onu Srixd keiriln riyaziyyat zr nvbti Beynlxalq Konqres dvt etdilr. Btn riyaziyyat almi onun mruzsini, lbtt ki, sbirsizlikl gzlyirdilr. Tbii ki, Uayls isbat x nvbsin kimi tamamalamaq istyirdi, amma o, buna mvffq olmad. Hmkarlar onu mruzdn vvl auditoriyann yanndak pillknlrd oturub nec ildiyinin ahidi oldular. Uayls kafedraya qalxarkn onu donmu vziyytd gzlyn zala isbat tam yerin yetirmdiyi xbrini verdi. Zal onu dostcasna alqlad. Artq konqresdn bir ay sonra Uaylsn znn szlrin gr sas ideyas iqland v yaranm boluu nhayt ki doldura bildi. Bu df isabt son drc dqiq yoxlanmalara davam gtirdi v ap olundu. Bax belc 350 il tarixi olan byk teoremin isbat sona atd. Tbii olaraq bel bir sual meydana xr: Ola bilrmi ki, biz glib atmayan Fermann isbat(gr bu olsayd) Uaylsn variantna analoji olsun? Bu sualla bal Uaylsn fikri bel idi: Ferma bel isbat ver bilmzdi. Bu iyirminci srin isbatdr. Fermann byk teoremi, el bil ki, xsusi xarakter dayr. Onu isbat etmk chdlri riyaziyyat yeni ideyalar, nzriyylr, sullar il znginldirdi. Bu teoremin danlmaz hmiyyti mhz bundadr.