Formación Do Sistema Fonolóxico Do Galego Medieval

3.
Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
0. O sistema gráfico medieval

0.1. Introdución
Os sistemas de escrita son sistemas convencionais, que non reproducen de
xeito exacto os sons da lingua oral, de aí que sexa importante o seu coñecemento para
o estudo da fonética histórica.
No que se refire ao sistema gráfico medieval do galego poderiamos

distinguir diferentes momentos:
1) Antes do século XIII só podemos atopar experimentos gráficos en romance
inseridos dentro de textos en latín.
2) Na primeira metade do século XIII hai un importante grao de cohesión na
ortografía da Iberorromania occidental.
3) Desde a segunda metade do século XIII comezan a estabilizarse máis os usos
gráficos, pero rómpese a cohesión nos usos centro – occidente da Península
Ibérica:
a) Afonso III de Portugal comeza a usar en 1255 elementos diferentes, como
poden ser <nh> ou <lh> de orixe provenzal, restrinxidos nun principio aos
documentos da corte, pero que se estenderían por diferentes lugares do
reino. Fóra de Portugal nunca chegaron a xeneralizarse, só se poden atopar
de xeito esporádico no sur de Galiza.
b) Afonso X de Castela canoniza, desde o comezo do seu reinado en 1252, o
denominado castellano drecho, aínda que cómpre ter en conta que:
→ As pautas básicas da lingua usada no escritorio de Afonso x xa as
establecera o seu pai, Fernando III o Santo.
→ No escritorio de Afonso x non se elabora ningún tipo de norma gráfica
do castelán, pero nos textos escritos producidos nel hai unha importante
homoxeneidade.
Desde 1230 Galiza, León e Castela estaban gobernadas por un mesmo

rei, polo que as pautas de escrita da Corte de Castela chegaron tamén a Galiza.
0.2. Usos gráficos da Iberorromania occidental

Como vimos, ata a segunda metade do século XIII atopamos un alto grao
de vacilación, xa que é unha etapa de iniciación, pero desde este momento prodúcese
unha determinada estabilización (Afonso III e Afonso X).
1) Vogais
1. Ditongos, que son un elemento novo con respecto ao latín, o que supón un
problema para a súa representación gráfica. Os usos máis frecuentes son:
1. Ditongos crecentes (ie, ue), que non son frecuentes no territorio galego, pero si
noutros territorios da Coroa de Castela:
Representacións ata a Representacións desde a
Ditongo segunda metade do segunda metade do século
século XIII XIII
[je] (< Ĕ) <ia>, <je> <je> (estabilización)

[ue] (< Ŏ) <uo>, <ue> <ue> (estabilización)
Historia da lingua galega

1 2008/2009
USC
3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
2. Ditongos decrecentes, é dicir, aqueles que presentan semivogais (j, w) en

posición posnuclear:
Representacións ata a segunda metade do Representacións desde a segunda metade

século XIII do século XIII
1. Ø: non se representa o segundo
elemento do ditongo. Exemplos:
lexar (‘leixar’), beiso (‘beixo’).
2. Consoante implosiva gráfica (non Estabilízanse os usos gráficos , <j>,
fonética). Exemplos: octejro <y>, <h> e , <v>, predominando no
(analoxía con DOCTORE > doutor), caso do iode: <ey>, <ei>, <oy>, <oi>.
cobsa, pectos.
3. , <j>, <y>, <h> e , <v>.
Exemplos: octejro, amou.
2. Resonancia nasal: a resonancia nasal prodúcese pola asimilación

anticipatoria que unha consoante nasal exerce sobre un son vocálico. Isto
era tamén un fenómeno novo respecto do latín, que podía dar lugar a
problemas de representación gráfica. Os usos máis frecuentes son:
Representacións ata a segunda metade do Representacións desde a segunda metade

século XIII do século XIII
Solución gráfica latinizante, que
supoñía a conservación do –n–
Uso do diacrítico <~>1, que podía
intervocálico (irmana, sanar,
aparecer coma un simple trazo
Stefano...), que non debemos interpretar
horizontal e tamén por riba das dúas
coma a conservación da consoante nasal
vogais do hiato. Exemplo: GERMANA >
en posición intervocálica, senón coma a
ermãna, irmãna > ermãa, irmãa
representación da nasalización da vogal
dun xeito conservador.
2) Consoantes
1
<~> tamén podía usarse para a abreviación de consoantes nasais, pero podemos distinguir os dous
usos deste diacrítico:
1) Representación da resonancia nasal: en voces cuxo étimo tiña unha consoante nasal
intervocálica que desapareceu.
2) Abreviatura dunha consoante nasal: en voces nas que non se perde a consoante nasal, como
é o caso dos resultados da terminación latina –TIONE(M) > -çon, -zon, na que primeiro se perde o
–e, de xeito que o –n non queda en posición intervocálica e consérvase (coraçon = coraçõ =
coraçom).
2 2008/2009
USC
1. Lateral palatal /
/
Representacións desde a segunda

Representacións ata a segunda metade do século XIII
metade do século XIII
Grafía Explicación e exemplos
Conservada en Castela como arcaísmo mesmo
cando xa evolucionara a /
/.
<li> Exemplos: filio, muliere, relias ‘rejas’, Tafalia
‘Tafalla’.
Documentada por Menéndez Pidal só en
<il> Cataluña.
Exemplo: pareilatas ‘parejas’.
Moi frecuente en toda a Iberorromania e pode
aparecer mesmo na Galorromania.
<ll> Exemplos: balle, ‘valle’, Kastella, ouellas, 1. Galiza: conságrase o uso de <ll>,
Torquiela. <l> e, en menor medida, <li>.
Moi usada desde Galiza e Portugal ata Exemplos: ouella, ouela, ouelia.
Cataluña. 2. Portugal: Afonso III introduce
<l> Exemplos: Guilem ‘Guillem’, kabalo, melor,
reboralejos.
desde 1255 o dígrafo <lh>, de
orixe occitana, que se estendería
Grafías menos frecuentes
pouco a pouco polo reino de
<lg> Característica do oriente iberorrománico Portugal (aínda no século XIV
(Santoña, A Rioxa, Cataluña).
Exemplos: amilgoramiento, malguelo ‘majuelo’, podemos atopar documentos
Tafalga ‘Tafalla’. notariais nos que non se usa). En
<gl> Exemplos: maglolo ‘majuelo’, megloranza. Galiza só se documenta de xeito
<lig> Exemplos: meglior ‘mellor’. esporádico nas zonas do sur.
<lli> Exemplos: allienas, mellior, millo.
Frecuente en textos narrativos do século XIII e
<ill> posteriores.
Exemplos: allienar, gasaillato, muiller.
Moi frecuente na documentación navarra dos
<yll> séculos XIII e XIV.
Exemplos: conceyllo, eylla, muyller.
<llg> Exemplos: obellgas ‘ovellas’.
2. Nasal palatal /
/

3 2008/2009
USC
Representacións desde a segunda

metade do século XIII
Ten fundamentación etimolóxica, igual ca <li>,
<ni> xa que é unha grafía conservadora respecto do
latín.
<nj> Exemplos: Irunia ‘Iruña, Pamplona’, ponio ‘poño’,
senior, tamanjo, uinia.
<in> Exemplos: entraina, Iruina, uergoina.
Moi estendida, mesmo alén dos casos nos que
tiña fundamento etimolóxico (sobre todo nas
<nn> variedades da zona central da Península: ANNU >
año), chegando ao navarroaragonés e ao catalán.
Exemplos: Irunna, pennora, sennor.
Moi usada en tódolos territorios da 1. Galiza: tendencia á
<n> Iberorromania. consagración de <nn> (> <ñ>:
Exemplos: Eneco, Oruna ‘Iruña’, Pineyro, senor. tenno > teño), <n> (teno)e, en
Grafías menos frecuentes menor medida, <ni> (tenio).
Segundo Menéndez Pidal non existía en León e 2. Portugal: introdución de
era infrecuente en Castela, pero era máis usada
<nh> en 1255, de orixe
<ng> no leste (Santoña, A Rioxa, Cataluña).
Exemplos: Carengena ‘Cariñena’, kastango occitana (tenho). Aparece só
‘castaño’, uinga ‘viña’. de xeito esporádico en
Escasa no occidente. documentos do sur de Galiza.
<gn> Exemplos: Crugna ‘Coruña’, cugnato ‘cuñado’,
Sauignaceo ‘Sabiñánigo’, uigna
<nig> Exemplo: senigor ‘señor’.
<ingn> Exemplo: seingnale ‘señal’.
<mgn> Exemplo: domgna ‘doña’.
<nni> Exemplos: Irunnia, Riannio.
<inn> Exemplos: Ocainna, seinnal.
Propia de Aragón e Cataluña.
<ny> Exempos: cabanyas, Orenya ‘Iruña’.
Propia de Aragón e Cataluña.
<yn> Exemplos: Iruyna, seynor.

4 2008/2009
USC
3. Fricativa prepalatal xorda /

/
Representacións desde a
segunda metade do século XIII
Bastante consolidada desde a época das orixes en toda
a Península, sobre todo desde o século XII, tanto en
<x> contextos nos que correspondía etimoloxicamente
(DIXIT > dixo, LAXARE > leixar) coma nos que non
(Exauerre, Ximeno).
<ix> Exemplo: Buixedo ‘Bujedo’.
É unha grafía etimolóxica nalgúns casos (miscieret) e
foi moi difundida desde o occidente ata o oriente
<sc> peninsular. As grafías máis comúns no
Exemplos: Mescangos ‘Mijangos’, Scemena ‘Xemena, noroeste son <x> e <sc>, pero
Ximena’. desde a segunda metade do
<sç> Exemplo: Sçimeno ‘Xemeno, Ximeno’. século XIII en Galiza <x> é a
<sz> Exemplo: Szauierrelatre ‘Javierrelatre’. maioritaria.
<isc> Exemplo: laisces ‘dejes.
<sci> Exemplo: Rekesciolo ‘Requejuelo.
<s> Exemplo: Semeno ‘Xemeno, Ximeno.
<ss> Exemplo: Frasseneto, Requessolo ‘Requejuelo.
<ch> Exemplo: Chemenez ‘Xeménez, Ximénez.
4. Fricativa prepalatal sonora /

/
Nos textos galegos, e en xeral
Grafía Explicación e exemplos tamén en León e Castela,
conságrase o uso de
a) <g + e, i>.
<g> Exemplos: genero / genro, muger, ouegas ‘ovellas’. b) <j> / ante vogais
non palatais.
<j> Exemplos: jenero, mujer. Exemplos: genro, ajuda,

aiuda, igreja, igreia...
 Exemplo: muier.
Cómpre ter en conta que 
pode representar un son
vocálico ou consonántico,
<gi> Exemplo: mugier.
mesmo dentro da mesma
palabra e <j> pode representar
<li> Exemplos: Orzellione ‘Ordejón’, relias ‘rejas’, Spelia un son consonántico ou o
<lli> ‘Espeja’. segundo elemento dun ditongo
decrecente (pinejro).

5 2008/2009
USC
5. Africada palatal sonora /

/
Exemplos: Nagara ‘Nájera’, conçego ‘concejo’, agos
<g> ‘ajos’.
Exemplos: coneios ‘conejos’, conzeio ‘concejo’, moion
 ‘mojón’, Naiara ‘Nájera’.
No século XIII a mudanza
de // > // está xa
<ih> Exemplos: conceiho, ualleiho ‘vallejo’.
practicamente consolidada,
<ij> Exemplo: ualleijo.
polo que as grafías do antigo
<gg> Exemplos: Naggara ‘Nájera’, bieggo ‘viejo’. son // será a mesma cá do
Presente nos primeiros textos galegos do século XIII. desafricado //.
<gi> Exemplos: concegio, mogion, orgio ‘orxo’, segia ‘sexa’.
<ggi> Exemplo: conceggio.
<ch> Exemplos: concechos ‘conejos’.
6. Africada palatal xorda //

<g> Exemplo: Irag ‘Irache’, Sango ‘Sancho’.
<gg> Exemplo: contradiggo, peggare ‘pechar’.
Dígrafo de orixe francesa que xa era frecuente nas
formas romances introducidas nos textos latinos do
<ch> noroeste ibérico no século XII.
Exemplos: felechar, Sanchet.
Rara antes de fins do século XII.
 Exemplos: Conia ‘Concha’, eiar ‘echar’, proueio Nos textos galegos é frecuente
‘provecho’. o dígrafo de orixe francesa
Moi rara. <ch> que xa era maioritario
<ih> Exemplos: peihe ‘peche’, Saniho ‘Sancho’. nas formas romances
<x> Exemplo: Sanxo ‘Sancho’. introducidas nos textos latinos
do noroeste ibérico no século
<ci> Exemplo: Sancio ‘Sancho’. XII.
<cc> Exemplo: peccet ‘peche’.
<cx> Exemplo: Sancxo ‘Sancho’.
<cxi> Exemplo: Sancxio ‘Sancho’.

<cgi> Exemplo: Sancgio ‘Sancho’.
<chi> Exemplo: frechia.
7. Africada predorso-dento-alveolar xorda /

/
6 2008/2009
USC
Grafía2 Explicación e exemplos
Ante tódalas vogais.
<c> Exemplo: dulce, infancones, Taracona ‘Tarazona’.
Con uso pouco claro ata o século XIII
<ç> Exemplo: çidade, Gonçalbiz, pedaço, Ripacorça
‘Ribagorza’. <c> ou <ç> son as grafías
Exemplos: Betanzos, conozuda, Gonzanbiz, Páázos, canónicas, aínda que en moitos
<z> Ripacorza, seenzo ‘silencio’, terzero, zierta. textos hai usos que difiren
<cc> Exemplos: maccano ‘manzano’. destes.
<sç> / Exemplos: Masçanares, nasçer, Tarasçona.
<sc>
<sz> Exemplos: kabesza, moszo.
<zz> Exemplo: lazza
8. Africada predorso-dento-alveolar sonora / /

<z> Exemplo: fazen
Ante <e, i>. <z>, aínda que tamén poden
<c> Exemplo: beces. aparecer outros usos.
Ante calquera vogal.
<ç> Exemplo: poço.
9. Fricativa apicoalveolar sonora / / e xorda //

Representacións ata a segunda metade do Representacións desde a segunda metade do
século XIII século XIII
a) /
/: <-s-> (casa, tesouro).
b) /
/: <-ss->, <s->, <-s> (nosso,
missa, sabe, omẽes).
Nos textos máis antigos non se representan de
xeitos diferentes. Son usos que se dan sobre todo nos textos
saídos do escritorio real de Afonso X
(Cantigas de Santa María) ou próximos a el
(Cancioneiro da Ajuda).
2
Moitas destas grafías teñen motivacións etimolóxicas: -SCERE > -scer; CERTU > certo.
7 2008/2009
USC
 Análise de textos anteriores á segunda metade do século

XIII:
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
3
Liña Comentario
- Era Mª CCª LXª IXª: 1269 da era hispánica, 1231 da era cristiá.
- Uso de fórmulas latinas: viii kalendas september.
1 - Grafías:
- Conocuda: // → <n>; /ts/ → <c>.
- Cousa: /z/ → <-s->
- Sufixo patronínimo –it (saluadorit) e –t → /ts/ (Gomet), pero desde a
segunda metade do século XIII a forma máis frecuente é –ez.
2
- Grafías:
- saluadorit: // → .
3 - Grafías:
- cõuẽto: <~> con valor consonántico.
- essa: grafía canónica (< ĬPSA: asimilación)
3
Este é o texto máis antigo en romance coñecido no Reino de Galiza.

8 2008/2009
USC
- [ej] → <ey>: sequeyros.

- Grafías:
- [ej] → <ec>: precto.
4
- condicõ: /ts/ → <c>.
- raçõ: /dz/ → <ç>.
- Grafías:
- [ej] → <ey>: mosteyro.
- úúm / bóós: <´´> son plicas que sinalan hiatos entre dúas vogais iguais.
5
- ouuer: con valor vocálico, no primeiro caso, e consonántico, no
segundo.
- casa: <s> → / /
- damos e outorgamos: algúns editores interpretan a abreviatura do texto
6 orixinal como –us. Con todo, en latín esta abreviatura representaba –us,
pero en romance parece máis probable que xa se pronunciase –os.
- logar (‘lugar’) é a forma máis frecuente nos textos medievais.
- suso < SURSUM ‘arriba’ (DEORSUM ‘abaixo’).
7
- Grafías:
- raçom: <ç> → // (nos textos posteriores é máis frecuente <z>)
8
- uoz refírese á descendencia.
9 - uossa: <-ss-> → / /
- quiser: <-s-> → //
- Grafías:
10
- façemos: <ç> → //
11
-Grafías:
12
- coler: <l> → //
- Grafías:
13 - facauos: <c> → /ts/
- entergar: metátese.
- Grafías:
14 - pea < PŒNA (‘pena’): non se sinala a resonancia nasal.
- iat: → //
- Grafías:
15
- scelareyro: <sc> → /ts/
16

9 2008/2009
USC
Comentario
- lexar: <e> = /ej/
- pecte, fecto: <ec> ) /ej/
- sega: <g> = //
 Análise de textos datados a partir da segunda metade do

século XIII: a Tradución galega da Crónica Geral
Comentario
- fezo: <z> = /z/
- gãanou: <n> ) = /n/ ou /ɲ/, non o podemos saber con certeza.
- Castelanismos que proban que estamos perante unha tradución:
poblada, población.
- // = <x> (Xeres, Librixa).
- // = (iaz).
- /s/ = <c, ç> (serviço).
- /z/ = <-s->

10 2008/2009
USC
- // = <ll> (Seuilla)

- et = // (grafía latinizante).
- Gaanou: <aa> = hiato fónico.
- xi = ‘si’. Na lingua medieval conviven as formas non palatalizadas se e
si coas palatalizadas xe e xi.
Comentario
- /dz/ = <z>: nobrezas
- y < HĬC (adverbio)
- <ll> = // (Castella, elle < ĬLLE) ou /l/.
- <l> = /l/ (dela < ĬLLA).
- <-ss-> = // (dessa < ĬPSA, passou < PASSU).
- <-s-> = // (meses)

11 2008/2009
USC
3. Vocalismo
3.1. O sistema vocálico latino
3.1.1.Latín clásico
+pechada
Ī Ū
s
Ĭ Ŭ
Ē Ō
Ĕ Ŏ
Ā Ă + abertas
palatais ou velares ou
centrais
anteriores posteriores
No sistema vocálico latino distinguimos tres tazos opositivos:

1) Punto de articulación:
a) Vogais velares ou posteriores: /i/, /u/.
b) Vogais palatais ou anteriores: /e/, /i/.
c) Vogal central: /a/.
2) Grao de abertura ou elevación (a máis abertura menos elevación da lingua e
viceversa):
a) Vogal de abertura máxima e mínima elevación: /a/.
b) Vogais medias: /e/, /o/.
c) Vogais de abertura mínima e máxima elevación: /i/, /u/.
12 2008/2009
USC
3) Cantidade ou duración:
a) Vogais longas <ˉ>.
b) Vogais breves <˘>.
3.1.2.Latín vulgar
B) Variedades sen oposición de cantidade
I U
E O
A
É probable que a oposición de cantidade non se dese en tódolos falantes

de latín nin en tódolos contextos para un mesmo falante. Exemplos disto son:
a) Evolucións que presentan no éuscaro os préstamos latinos, nas que non se
distingue entre vogais longas e vogais breves:
Evolución Exemplos
LĪNU ‘liño’ > liñu
Ī >i
FĪCU ‘figo’ > piku
CIRRU ‘mechón’ > kirru
Ĭ >i
PICE ‘pez’ > pike
SĒMEN ‘semente’ > seme
Ē >e
SĒNSU ‘senso’ > zensu
Ĕ>e TEMPORA ‘tempos’ > dembora
Ū>u MŪRU > ‘muro’ > muru
Ŭ>u MUCCU ‘moco’ > muku
Ō>o COHŌRTE > ‘cohorte’ > korta
CORPUS ‘corpo’ > gorputz
Ŏ >o
POPULU ‘pobo’ > populu
b) Evolución das voces latinas no sardo:

Evolución Exemplos
Ī>i URTĪCA ‘ortiga’ > urtika, urtiga
Ĭ>i PICE ‘pez’ > pike, pige
4
Ē>e TEMPUS ‘tempo’ > tempus
Ĕ>e MULIERE ‘muller’ > muzdere
Ū>u DŪRU ‘duro’ > duru
Ŭ>u BUCCA ‘boca’ > bukka
Ō>o SŌLE > soli
Ŏ>o BONU > bonu
c) Evolución das voces latinas nas linguas xermánicas.
C) Variedades nas que as oposicións de cantidade pasan a ser

de grao de abertura
4
A vogal non é longa, pero si a sílaba TEM.
13 2008/2009
USC
En certas variedades do latín parece que se mantiveron as oposicións de

cantidade, pero que estas pasaron a ser de grao de abertura, xa que:
a) As vogais longas eran realizadas cunha elevación maior, é dicir, con menor
grao de abertura.
b) As vogais breves eran realizadas cunha elevación menor, isto é, cun maior
grao de abertura.
Ị̄ Ụ̄
Ĭ̢ Ŭ̢
Ẹ̄ Ọ̄
Ĕ̢ Ŏ̢
Ạ̄ Ă̢
Estas realizacións das vogais latinas conducirían a un sistema con cinco

graos de abertura:
Ị Ụ
Nivel 5
(> Ī) (<Ū)
I̢ U̢
Nivel 4
(<Ĭ) (<Ŭ)
Ẹ Ọ
Nivel 3
(<Ē) (<Ō)
E̢ O̢
Nivel 3
(<Ĕ) (<Ŏ)
A
Nivel 1
(<Ā, Ă)
3.2. Vocalismo tónico
Este sistema de 9 elementos é un demasiado complexo (raro nas linguas

vivas coñecidas). Os testemuños do latín vulgar evidencian que a fins do século II e
comezos do III xa debía estar consolidada a confluencia entre os niveis 3 e 4,de xeito
que o sistema vocálico resultante sería o seguinte:
i u +pechada
(<Ī) (<Ū) s
e o
(<Ĭ, Ē) (<Ō, Ŭ)
ε 
(<Ĕ) (<Ŏ)
a
(<Ā, Ă5)
+ abertas
palatais ou anteriores centrais velares ou posteriores
Este é o sistema vocálico do romance galego actual, e seguramente fose o

máis estendido no galego medieval. Non é un sistema exclusivo do galego, xa que foi
o sistema máis estendido do latín vulgar.
5
A distinción entre Ā e Ă debeuse dar desde moi antigamente.

14 2008/2009
USC
Algúns exemplos destas evolucións son:

Evolución Exemplos
CAPRA > cabra
A >a
GRĀTIA > graça
Ĕ >ε FERRU > ferro
ACĒTU > acedo
Ĭ, Ē >e
CITO > cedo
Ī >i AMĪCU > amigo
Ŏ > ROGAT > roga
TŌTU > todo
Ō, Ŭ >o
BUCCA > boca
Ū >u lūna > lũa
 Os ditongos latinos Æ e Œ
Estes ditongos xa monotongaran no latín nalgúns casos. Con todo, os

seus resultados no romance son:
1) Æ [aj]:
a) //: CÆLU > ceo; CÆCU > cego.
b) //: SÆPES > sebe; PRÆDA > prea
2) Œ [oj] > / /: CŒNA > *cena > cea; FŒEDU > *fedu > feo
3.2.1.Evolucións nas palabras non patrimoniais

As evolucións anteriores prodúcense só nas palabras patrimoniais, xa que
os cultismos obedecen a pautas de acomodación diferentes:
1) Voces que en latín tiñan Ĭ e Ŭ: estas vogais non se abren, de xeito que Ĭ > i e Ŭ
> u. Exemplos:
a) Ĭ > i: MĬSSA > missa; ARTĬCULO > articulo (semicul. artigo, patrim. artello),
EPĬSCOPU > ebisc’opo > ebispo > obispo > bispo (resultado semiculto).
b) Ŭ > u: COLŬMNA > colubna, colupna (cultismo); CŬRSU > curso (patrim. coso);
NŬMERU > número.
2) As vogais de abertura media dan comunmente vogal aberta:

a) Ē, Ĕ > //: SĔXTU > s
xto; DECRĒTU > decrto.
b) Ō, Ŏ //: MEMŎRIA > mem ria; SACERDŌTE > sacerdte.
3.2.2. Outras mudanzas que poden actuar sobre as anteriores

15 2008/2009
USC
Ī > [] Estas son as evolucións regulares do latín ao

Ĭ, Ē, Œ, Æ > [] galego, sempre que non interveñan outros procesos,
Ĕ, Æ > [] xeralmente por indución e, en concreto, asimilatorios. Os
Ā, Ă > [] fenómenos máis frecuentes nestes casos son:
Ŏ > [] 1) Acción do iode.
Ŭ, Ō > [] 2) Metafonía: influencia dun son en posición final de
Ū > [] palabra sobre outro en posición interior. Existen
diferentes tipos de metafonía, con diferente
cronoloxía e con diferente distribución xeográfica.
3) Outros, como pode ser o influxo dunha consoante nasal situada en marxe
silábica posnuclear (trabando sílaba). Exemplo: TĔMPUS > t mpo > t mpo (a
consoante nasal asimila a vogal anterior facendo que se peche).
A) IODE
1) Concepto de iode:
a) Definición: é o alófono da vogal /i/ en posición de marxe silábica,
prenuclear ou posnuclear, polo que para que apareza temos que estar
necesariamente perante un ditongo.
Marxe prenuclear lat. clas. VI – NE – A > lat. vulg. VI - NJA
(ditongo crecente)
Marxe posnuclear lat. clas. ARI- U > lat. vulg. AJ –RU
(ditongo decrecente) (metátese producida polo iode, dando lugar ao ditongo decrecente [aj])
b) Efectos:
→ Sobre as vogais: exerce accións fundamentalmente asimilatorias,
tendendo a pechar as vogais sobre as que incide o seu efecto, pero non
actúa de xeito sistemático nin coa mesma intensidade en todas as
vogais. Os accións esperables serían:
+ > > 
 + >
 >
6
 + >
 + >
De xeito que Ĭ e Ŭ do latín clásico darían [i] e [u] en galego cando se

produce a influencia do iode:
Latín Galego
lat. clas. Ĭ > lat. vulg. I̢ +  []
(de non producirse a influencia do iode o esperable sería [
])
lat. clas. Ŭ > lat. vulg. U̢ +  []

(de non producirse a influencia do iode o esperable sería [
])
Con todo, cómpre ter en conta que esta acción do iode non é sistemática.
6
O iode non incidiría sobre o /i/ e o /u/ porque xa son vogais e abertura mínima.
16 2008/2009
USC
→ Sobre as consoantes: palatalizacións.

2) Tipos de iode:
a) Heterosilábico (a distancia). Exemplo: VI –NIA.
b) Homosilábico (contiguo). Exemplo: AMAVĪ > AMAI (lat. vulg.)
3) Iodes heterosilábicos:
Cómpre lembrar que no latín clásico non existía o iode (BĒS – TI –A),
pero si noutras variedades do latín. Así, as fontes do latín vulgar evidencian as
tendencias de destruír os hiatos e formar iodes, como podemos comprobar
nalgúns exemplos do Appendix Probi: VINEA non VINIA, LANCEA non LANCIA. Esta é a
tendencia que está detrás dos iodes heterosilábicos.
a) Grupos [(
) ], probablemente os máis antigos. Exemplos:
] e[()
Vogal
tónica Exemplos nos que actúa o iode Exemplos nos que non actúa o iode
latina
MARTIU > março
COLLACTEU > colaço ‘irmán de leite’
Ā, Ă
BRACCHIU > braço
LANCEA > lança
MĔNTO > menço
Ĕ PRĔTIU > preço *PĔTTIA > p
ça
TĔRTIU > terço
CAPĬTIA > cabeça
TRISTĬTIA > tristeça
Ĭ NAPĬTIA > nabiza BISTIA> med. bescha > becha (semicult.
PIGRĬTIA > preguiza besta)
BISTIA > med. bischa > bicha
FŎRTIA > força
Ŏ
*POST – CŎCCEU > pescoço
Ŭ PŬTEU > puço PŬTEU > poço
b) Grupo [ ]: pode producir ou non consoantes palatais. Algúns exemplos

de palatalización son:
Aparición dunha fricativa prepalatal
sonora // (>//)por acción do iode
SĔDEA > med. seja > sexa
HŎDIE > med. oje > hoxe
HŎRDEU > med. orjo > orxo
INVĬDIA > med. enveja > envexa
STŬDIU > med. estojo > estoxo
RADIU > med. rajo > raxo
c) Grupo [
]:

17 2008/2009
USC
Vogal
Exemplos nos que se produce Exemplos nos que non que se
tónica
palatalización produce palatalización
latina
EXAGIU > ensaio (o iode non actúa sobre o
Ā, Ă
A)
Ĕ PULĔGIU > poejo (> e)

Ē
NAVĬGIUS > navío (e > i)
Ĭ RĬGIDU > rijo (e > i), rej(e)o CORRĬGIA > correa (Ĭ > e, evolución
regular)
Ŏ SPŎNGIA > esponxa (> 
)
Ŭ FŬGIO > fuxo ( o > u)
d) Cunha consoante bilabial:

Vogal
Exemplos nos que actúa o iode Exemplos nos que non actúa o iode
tónica
sobre a vogal tónica sobre a vogal tónica
latina
HABEAT > aja (palatalización da
Ā, Ă consoante coa que está en contacto)
LAMINA > lamia
Ĕ NĔRVIU > nervio, nerbo ( > e)

Ē SĒPIA > xibia, xiba (e > i)
Ĭ LĬMPI(D)U > limpio, limpo ( > e)
DŎRMIO > dormio ( > )
Ŏ FŎVEA > foxa ( > ) (palatalización da
consoante coa que está en contacto)
Ŭ PLŬVIA > chuvia(o > u)
e) Grupos [ ] e [ ]: son poucos os exemplos con estes grupos nos que
non se produciu unha metátese do iode (-ARIU > -airo > -eiro), polo que
tamén son poucos os exemplos nos que podemos observar a acción do iode:
CĒREU > cirio, ciro (e > i)

VĬTREU> vidro (e >i)
GRAPHIUS > grafios, grafos
f) Grupo [
]:
ECCLĒSIA > ECLESIA >

igreja (e)
yglisia, eglisia, igrixa... (e > i)
g) Grupos [ ]: son grupos xa formados no latín vulgar do século

] e [ III
(Appendix Probi).

18 2008/2009
USC
Vogal
tónica
latina
Ā, Ă PALEA > palla
Ĕ TĔNEO > teño ( > e)
Ē
Ĭ MĬLLIU > millo (e > i) CONSĬLIU > consello
FŎLIA > folla ( > )
Ŏ
CŎLLI(G)O > collo ( > )
Ō CICŌNIA > cegoña
Ŭ CŬNEU > cuño (o > u)
Como podemos observar, /a/ nunca se ve afectada pola acción do iode, /o/
e /e/ poden verse afectadas ou non, mentres que en // e // a acción do iode é moi
frecuente.
4) Iodes homosilábicos:
a) Procedentes dun hiato orixinario: nestes casos o /a/ en contacto cun
iode homosilábico pode verse afectado ([aj] > [j] > [ej]). Exemplos:
LA.I.KU > *laigo > leigo
*BA.I.KA > *baiga > veiga
ĬN.TRŎ.I.TU> entroydo ( >  )
b) Derivados de síncopes:
→ Síncope vocálica:
Vogal
tónica
latina
VĔTULU > vllo (é unha forma problemática
PĔST(U)CULU > pecho ( > e) nas variedades iberorromances, xa que o iode
Ĕ
non actuou sobre a vogal tónica, cando sería o
esperable)
Ē RĒGULA > rella
Ĭ APĬC(U)LA > abella
Ŏ RŎTULA > rolla ( > )
Ŭ GENŬCULU > geollo
→ Síncope semiconsonántica ou consonántica:

- Síncope semiconsonántica:
-A(V)I > -ai > -ei CANTAVI > cantai > cantei
O iode asimila o [a]:
A semiconsoante [w] desaparece xa no latín
- Palatalizándoo.
vulgar.
- Pechándoo.
- Síncope consonántica, que se produce sempre con oclusivas sonoras

en posición intervocálica. Exemplos:
A(D)ITU > *aido > eido
MA(G)ICU > *maigo > meigo
19 2008/2009
USC
DĔ(D)I> dei ( > e)

CŌ(G)ĬTU > coido, cuido (o > u)
c) Derivados do debilitamento da consoante oclusiva implosiva

dos grupos consonánticos heterosilábicos
Nas formas patrimoniais o galego non tolera os grupos
consonánticos heterosilábicos con oclusivas despois do núcleo, unha
tendencia que se documenta xa na Idade Media e que se debe dar desde épocas
moi antigas.
→ Grupos [ ] e [
]:
A como vogal tónica
FACTU > *faito > feito
LACTE > *laite > leite
- Debilitación de [k] > [j]
AXE
7
> *aise > eixe - [ajs] > [ej]: pechamento e palatalización da vogal
+ palatalización consonántica.
SAXU > *saiso > seixo
e Ŏ como vogais tónicas
Ĕ
LĔCTU > leito Acción do iode: [] > [ ]

SĔX > seis Acción do iode: [] > []
NŎCTE > noite Acción do iode: [] > []
CŎXA > coixa, coxa Acción do iode: [] > []
Ē e Ĭ como vogais tónicas
Debilitación de [k] > [j], neste caso sen pechamento
da vogal tónica (quizais por mor dunha tendencia
DIRĒCTU > dereito
disimilatoria que fai que non se produza a desaparición
do ditongo, esperable pola asimilación do iode).
Debilitación de [k] > [j], neste caso sen pechamento
da vogal tónica (quizais por mor dunha tendencia
STRĬCTU > estreito
disimilatoria que fai que non se produza a desaparición
do ditongo, esperable pola asimilación do iode).
Ŭ como vogal tónica
TRŬCTA > troita, truita Acción do iode: [o] > [u]

BŬXU > *buiso > buxo Acción do iode: [o] > [u]
→ Grupo [
], do que só temos un exemplo:
CAPSEU > *caisos > queixo (‘parte da cara’8)
O caso de CAPSA > caixa non sería un exemplo deste tipo de formas, xa
que a evolución esperable de actuar o iode sobre o [a] sería *queixa, polo que parece
que caixa debe ser un préstamo tardío do catalán ou do occitano.
→ Grupos [
] e [
]:
FLA.GRAT> FLAG.RAT > *chajra > cheira No latín clásico eran grupos homosilábicos,

CA.THĔ.DRA >CA.THĔD.RA > cadeira pero en certas variedades do latín vulgar
7
<X> = [ks].
8
queixo (‘alimento’) < CASEUS
20 2008/2009
USC
[] > []

 ĬN.TE.GRU > ĬN.TEG.RU > enteiro desprázase o acento e pasan a ser
[] > [] heterosilábicos. Deste xeito, en posición
implosiva [] e [] debilítanse, dando lugar á
→ Grupo [ ]:
O [] en posición implosiva debilítase, dando lugar á aparición

PHLĔG.MA > freima dun [j]. Neste caso non se produce a palatalización do grupo
<phl>, polo que non é unha forma plenamente patrimonial.
→ Grupo [ ]: [- -] > [- -] > [- -]
AGNU > *ajno > año9
LĬGNA > leña

(o iode non pecha a vogal, pero produce unha palatalización
consonántica)
PŬGNU > *puino > puño ( o > u)
d) Atraídos por metátese á sílaba tónica:

→ Grupo [ ]:
- Actuación regular do iode sobre [a], aínda que con algunhas
variantes dialectais nas que non se dá.
- Actuación regular sobre as vogais medias abertas.
- Actuación máis aleatoria nas vogais medias pechadas.
como vogal tónica

A
GLAREA > *glarja > lajra > leira - Metátese do iode.
(ARBORE) PIRARIA > peraira > - Formación do ditongo [aj], con evolución
pereira regular a [ej], aínda que nalgunhas
variedades dialectais se conservan formas
IANUARIU > janairo > janeiro
con [aj] (aira, mazaira).
Ĕ e Ŏ como vogais tónicas
- Metátese do iode.
MATĔRIA > madeira
- [] > []
CŎRIU > coiro, cuiro
- [] > [] > [u]
Ō e Ŭ como vogais tónicas
VESŌRIA > vassoira > vasoira, - Metátese do iode.

vasuira - [] > [u] (vasuira).
AUGŬRIU > agoiro, aguiro
- [] > [u] (aguiro).
Ē como vogal tónica
Non se produce a acción do iode sobre a vogal
FĒRIA > feira tónica, que daría lugar á desaparición do ditongo
(igual ca en formas coma dereito).
MONĬSTĒRIU > mõesteiro, moestiro Na variante medieval (minoritaria) moestiro
9
A forma suposta *ajno é discutible, xa que de existir esta forma a evolución esperable sería [aj] > [ei],
e tal evolución non se dá.
21 2008/2009
USC
prodúcese a acción do iode, desaparecendo o

ditongo decrecente.
→ Grupo [  ]: este grupo chegou a coñecer a metátese do iode, pero

non se xeneraliza coma no caso dos grupos anteriores, de aí que
atopemos poucas formas co ditongo [ej]. Este grupo constitúe así unha
excepción nos casos do efecto do iode homosilábico sobre [a].
Exemplos:
apeo Forma sen metátese do iode, documentada no Tratado de Albeitaría
APIU > Forma con metátese do iode, mencionada por Sarmiento aínda que el
aipo mesmo dá apio como forma máis común.
sayb
a
Formas medievais, con metátese (sayba) e sen ela (sabia, sabea).
sabia
sabea
sabia
SAPIAM > saipa Formas do galego moderno:
saba - Sen metátese (sabia).
seipa
- Con metátese pero sen chegar ao ditongo [ej] (saipa).
sepia
seba - Con metátese e ditongo [ej] (seipa).
sepa
→ Grupo [  ]:
BASIU > *baiso > beijo
- Formación do ditongo [aj], con evolución
CASEU > *caiso > queixo
regular a [ej].
Ĕcomo vogal tónica
CERĔSIA > *cereisa > cereija
- [ ] > [ ]
RŬSSEU > roxo O iode non asimila a vogal [o] (*ruxo).
→ Con outras consoantes non palatalizadas:

RABIA > rrayua, rauya
- Metátese tardía e non xeneralizada.
CAVEA > gaiba, gabia
Ŏ como vogal tónica
CŎFIA > coifa (s. XVIII) [ ] > *[ ]
DĬLŬVIU > dioiuo O iode non asimila a vogal [o] (*diuiuo).

PLŬVIA > choiva Metátese sen alteración da vogal tónica.
***
5) Conclusións:
22 2008/2009
USC
a) Iode heterosilábico:
      
(
)e
- ± ± ± + ± +
()
 - - - - + +
 - ± + + +

, 
,  - + + + + + +
 - + + +
 -
 ±
,  - ± + ± + +
b) Iode homosilábico:
Hiato orixinario       
+
Síncope       
Vocálica (,  ) - - - - ? +
Semiconsonántica
(-AVI)
+
Consonántica ± - ± +
Vocalización       
 ,  + - ± - + +
 +
 ,  + +
 +
 - - + -
B) METAFONÍA
A metafonía é o fenómeno asimilatorio que unha vogal átona final pode
exercer sobre a vogal tónica.
É un fenómeno que non se dá en toda a Romania, e é diferente en cada
unha das zonas nas que se dá (Península Itálica, portugués, astur – leonés, galego), xa
que afecta a diferentes palabras e vogais, producindo polo tanto diferentes resultados
fonéticos e morfolóxicos. Exemplo do astur – leonés:
CATTU > gatu > gueto O [-u] nestas formas pode exercer a súa influencia sobre as
PĬLU > pelu > pilu vogais tónicas pechándoas (a > e; e > i)
1) A METAFONÍA NOMINAL GALEGA é, polo tanto, diferente da doutras zonas da

Romania, e é característica de boa parte das variedades do galego. Produce
efectos coma o reforzamento da oposición de xénero (masc. con vogal tónica
pechada e fem. con vogal tónica aberta). Exemplos:
-U como vogal átona final

CATĔLLU > cadlo > cadlo O [-u] exerce a súa influencia sobre as vogais
23 2008/2009
USC
CŬTĔLLU > coitlo > coit lo

medias abertas, pechándoas:  > e;  > 
NŎVU > nvo > nvo
-A como vogal átona final
MĒNSA > msa > msa
MĒTA > mda > mda
O [-a] exerce a súa influencia sobre as vogais
SĬCCA > sca > sca
medias pechadas, abríndoas: e > ;  > 
ŌLLA > la > la
(IN)SŬLLA > ssa > ssa
No caso da metafonía nominal galega, cómpre ter en conta que:

a) A influencia de –u átono final se produce sobre as vogais medias abertas,
pasando así a medias pechadas, e a de –a átono final sobre as medias
pechadas, pasando a medias abertas.
b) A influencia da vogal átona final pode darse se está en posición final
absoluta ou trabada por consoante, que xeralmente é o –s do morfema de
plural. É dicir, a metafonía afecta tanto ás formas de singular coma ás de
plural.
c) A metafonía pode ter implicacións morfolóxicas10 e actuar coma un
reforzo da oposición de xénero. Exemplos:
A oposición de xénero susténtase en dous trazos:
1) Vogal final: -o / -a.
/ NŎVA > nvo, nvos /
NŎVU
2) Vogal tónica: [] (influencia do [-u]) / []
nva, nvas
(mantense a forma esperada porque [-a] non
inflúe sobre as vogais medias abertas).
/ SĬCCA > sco, scas /
SĬCCU 1) Vogal final: -o / -a.
sco, scas 2) Vogal tónica: [] (forma esperada) / []
(influencia do [-a] sobre a vogal tónica).
-ŌSSU -ŌSSA > (xeit)so,
1) Vogal final: -o / -a.
(xeit)sos / (xeit)sa,
2) Vogal tónica: [] (forma esperada) / []
(xeit)sas (influencia do [-a] sobre a vogal tónica).
Con todo, hai formas nas que este reforzamento da oposición do xénero
non se dá en ningún punto do territorio galego:
→ Formas nas que non se dá metafonía:
CÆCU > cgo
CĬSTA > csta
→ Formas nas que se dá metafonía, pero sen reforzamento da oposición de

xénero:
MĒTA > mda > mda
HIBĔRNU > invno > invrno
10
No portugués contribúe a reforzar a oposición de número, en especial cando a vogal tónica é velar:
pvo / p
vos.
24 2008/2009
USC
d) Extensión xeográfica: non se pode trazar unha isoglosa para o fenómeno

da metafonía nominal, senón que cada palabra afectada ten unha
distribución territorial diferente:
SŎCRU > sgro > sgro

MĔTU > mdo > mdo
GLOBĔLLU > loblo > noblo > noblo
HŌRA > hra (resultado de ser palabra patrimonial) > hra
NŎVU > nvo > nvo

25 2008/2009
USC
ŌLLA>  la >  la
PĬCCA> p ga > pga
MĒTTA > mda > mda
ĬLLA > ela > la
Formas coma  la e h ra presentan unha distribución xeográfica

diferente das demais formas, de xeito que  la e h ra abranguen a metade occidental
do territorio galego. Isto fai sospeitar que non se trate de formas conectadas do
fenómeno da metafonía, senón que se deban a procesos diferentes:
ĬLLA > ela > la

A forma la pode xurdir por analoxía co diminutivo
-la:
-ĔLLA > -la: FONTANA > FONTANELLA > fontãella > fonteela
> fontla.
A forma hra pode que se transmitise como forma culta,
non como patrimonial, nalgúns territorios, xa que ten
difusión no léxico relixioso.
Como conclusións desta distribución diatópica podemos tirar:

a) Como dixemos, non podemos trazar unha única isoglosa para o fenómeno da
metafonía, senón unha isoglosa para cada forma afectada.
b) As formas con metafonía causada por [u] átono final teñen máis extensión
cás causadas por [a] átono final.
c) As formas con metafonía sitúanse sempre ao occidente das isoglosas, o que
implica que:
→ O foca da innovación é probablemente occidental.
→ Entre a área galega de metafonía e a área astur – leonesa hai unha faixa
na que non se produce o fenómeno, polo que amais de seren dúas
metafonías que actúan de xeito diferente tamén están divididas
nitidamente do punto de vista xeográfico.

26 2008/2009
USC
d) Non podemos establecer unha cronoloxía absoluta para o fenómeno, pero

dado que se tivo que dar nunha época na que aínda se pronunciaba o [u]
átono final, podemos situala nos inicios da latinización. Ademais, isto
concorda cos testemuños escritos:
→ No século XIII as formas maioritarias tiñan [o] átono final, non [u].
→ Nas Cantigas de Santa María xa podemos atopar formas afectadas pola
metafonía. Así, medo rima con azedo, cedo e dedo:
MĔTU > (evolución regular) mdo > mdo
ACĒTU > azdo
CĬTU > cdo
DĬGĬTU > ddo
2) A METAFONÍA NON NOMINAL GALEGA: METAFONÍA DE /- /: no latín vulgar dunha

ampla zona da Península Ibérica debeu existir un sistema con cinco vogais en
posición átona final (i, e, a, o, u), que aínda se mantén en certas variedades do
astur – leonés. Os documentos medievais parecen indicar que [u] átono final xa
desaparecera no século XIII, pero [i] átono final rexístrase ata o XV, polo que
esta vogal de mínima abertura puido producir tamén metafonías. A metafonía
de [i] esténdese por unha ampla zona románica e ten efectos inflexionantes
sobre a vogal tónica (asimilación anticipatoria), pero afecta a palabras
diferentes á de [u] ou [a]: formas verbais, topónimos...
a) Vogais palatais:
/ / > //
11 Cómpre aclarar que na P3 do presente do mesmo verbo o [i] átono
VENĪ > ven (Ī
final desaparece axiña, polo que non altera a vogal tónica:
>  > )
VĔNĬT > vene > vn
/ / > /i/
QUÆSĪ(V)Ī >
Æ >  >  (o [i] final mantense durante moito tempo e provoca o
quigi, quiji,
pechamento en dous graos da vogal tónica).
quige
>  >  (o [i] final mantense durante moito tempo e provoca o
Ĕ
SENTĪ > sinte
pechamento en dous graos da vogal tónica).
/ / > /i/ (P1 dos pret. perf. irregulares)
CRĒDUĪ > crive Ē>e>i
FĒCĪ > fize, fiz Ē>e>i
VĒNĪ > vin Ē>e>i
Impedimento da abertura regular da vogal tónica en voces con / /

IBĪ > i, y
MIHĪ > mi, min
TIBĪ > ti
SIBĪ > si
Impedimento da abertura regular da vogal tónica en voces con // na P2 dos

pretéritos de indicativo dos verbos irregulares, provenientes de formas latinas de pretérito
forte rematadas en –ISTĪ: alternancia de formas con <e> e con tónicos
11
Ao non indicar a duración da vogal tónica, enténdese que se trata dunha vogal breve.

27 2008/2009
USC
desti, deste, deschi, desche

DEDISTĪ >
disti, diste
fezeste, fezeschi, fezesche,
FĒCISTĪ >
fezisti, feziste, fezische
dicesti, diseste, disesche,
DĪXISTĪ >
dissiste
FUISTĪ > fuisti, foysche
ouveste
HABUISTĪ >
ouvisti, ouviste, ouuischi
POSUISTĪ > posesche
podesche
POTUISTĪ >
podische
quiseste
QUÆSĪVISTĪ >
quisiste, quisische
*SĒDUISTĪ > seviste
trouxeste
*TRAXUISTĪ >
trouxisti
uẽesche
VĒNISTĪ >
Ueéscheme
Metafonía na P2 dos pretéritos de indicativo dos verbos regulares que crearon
desinencias analóxicas propias da primeira e da terceira conxugación:–ESTĪ: Ĕ >  > 
Exemplos: desçendiste, faleçiste, prometiste, ronpischi, tohlisti, tolliste, tollische,
uoluische, uoluisti...
A solución con [] é a maioritaria no galego actual para estes casos.
Topónimos xermánicos rematados no tema –SINDUS (xen. -SĬNDĪ) Ĭ >  > :
formas con <e> (maioritarias) e con tónicos
Exemplos: Rececinde
Adosende, Esposende, Gomesende
b) Vogais velares:
/
/ > /
/
POSUĪ > pusi, pugi
POTUĪ > pudi, pude
/ / > //

COOPERĪ >
No Tratado de Albeitaría, alternan as dúas formas.
cubri, cobre
Impedimento da abertura regular de // tónico latino pola inflexión causada
po /i/ átono final
FUĪ >fui
FUGĪ > fuge
UBĪ > hu, u

Topónimos xermánicos rematados en – MŬNDUS (xen. -MŬNDĪ) e –ŬLFUS (xen. -ŬLFĪ):
o /i/ átono final pode impedir a abertura do //
Ademunde, Estramundi, Sismundi, Trasmundi
– MŬNDUS
Guisamonde, Racamonde, Trasmonde, Vaamonde
–ŬLFUS Gondufe, Randufe, Randulfe, Sesulfe, Trasulfe, Trasufe

28 2008/2009
USC
Randolfe
C) Outros:
2) INFLEXIÓNS CAUSADAS POR /i/ POSTÓNICO EN VOCES PROPAROXÍTONAS: a vogal tónica
romance / / puido ser inflexionada por un /i/ postónico en voces
proparoxítonas:
a) De xeito sistemático na forma SĒRICU > *sirigo > sirgo.
b) Moi frecuente nos documentos do século XIII ao XVI en DECIMU / -A >
dizemo, dezema.
c) Variación en formas coma DĒBITU / DĒBITA > deuedo, diuido, deueda,
diuida; *PERTICU > pírtego, pírtigo.
2) METAFONÍA DE /-e/ ÁTONO FINAL E A DITONGACIÓN GOIANESA DE /  /, dous

fenómenos moi próximos xeograficamente que parecen estar conectados:
a) Metafonía de /-e/ átono final:
→ Rexístrase no sur da provincia de Pontevedra e parte occidental de
Ourense.
→ Non é só un fenómeno nominal, xa que afecta a outro tipo de palabras.
→ Produce a inflexión só de //, non da vogal velar.
→ O /-e/ átono final pode desaparecer naquelas formas nas que se dá o
apócope de xeito regular.
MULIERE > mull[ ]r, mull[]res

*NEVE > n[]ve, n[]ves
PEDE > p[], p[]s
DEDISSEM / DEDISSES / DEDISSET / DEDISSENT > d[]se,

d[]ses, d[]se, d[]sen
QUÆRIS / QUÆRIT / *QUÆRENT > qu[]res, qu[]r(e),
qu[]ren
SEMPRER > s[]mpre
SEPTE > s[]te
DECE > d[]z
Etnotexto de Salvaterra de Miño (escoitar)
I1.- È había, había muita xiada è pegháronselle os pes; è despois viu o sol e empezouse a derreter a xiada.
I2.- Pèro faille un chisco de ghracia. ¡Ti tamên ères tan sosa coma min, caragho! Faille un chisco de ghracia.
I1.- È entón èla dixo, quedou asustada è dixo:
- ¡Òh neve!, ¿ti tan fòrte eres, que derréte-lo sol, ¡nò!, que derréte-la neve, que fai som[bra], que o meu pé
prende?
- Eu son tan fòrte, que a parede me fai sombra.
- ¡Òh parede!, ¿ti tan fòrte eres, que fas sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que o rato me fura.
- ¡Òh rato!, ¿ti tan fòrte eres, que fúra-la parede, que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que o ghato me còme.
29 2008/2009
USC
- ¡Òh gato!, ¿ti tan fòrte eres, que côme-lo rato, que fura a parede, que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o
meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que o can me còrre.
- ¡Òh can! ¿Ti tan forte eres, que cômel[o], que côrre-lo ghato, que còme o rato, que fura a parede, que fai sombra
ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que o pau me bate.
- ¡Òh pau! ¿Ti tan forte eres, que bates no can, que còme ó, que còrre ó ghato, que còme ó rato, que fura a parede,
que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan forte, que o lume me queima.
- ¡Òh lume! ¿Ti tan fòrte eres, que quéima-lo pau, que bate no can, que còrre ó ghato, que còme ó rato, que fura a
parede, que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte que a, que o lume me queima.
- ¡Òh lume! ¿Ti tan fòrte eres, que quéima-lo pau, que bate no can, que còrre ó ghato, que còme ó rato, que fura a
parede, que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que a aghua me apagha.
- ¡Òh aghua! ¿Ti tan forte eres, que apágha-lo lume, que queima o pau, que queima o pau, que bate no can, que
còrre o ghato, que còme ó rato, que fura a parede, que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que o boi me bebe.
- ¡Òh boi! ¿Ti tan fòrte eres, que bébe-la aghua, que apa-
gha o lume, que queima o pau, que bate no can, que còrre ò ghato, que còme ó rato, que fura a parede, que fai
sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que a mòrte me lèva.
È a mòrte, levoua.
I2.- È acabouse.
I1.- Viu a mòrte e levou o boi è acabouse o conto.
Formas con metafonía: p[e]s, n[e]ve, [e]res, pr[e]nde, derr[e]te, b[e]be
Formas non afectadas pola metafonía:

- con vogal tónica velar: c[]rre, f[]rte.
- Sen [-e] átono final: l[]va
b) Ditongación goianesa de / /:

→ Rexístrase só na parroquia de Goián, no concello de Tomiño, no
interior da área na que se produce a metafonía provocada por /-e/ átono
final sobre // > /e/.
→ É un fenómeno insólito no territorio galego.
→ É unha ditongación con resultados foneticamente condicionados:
[ A palabra afectada remata actualmente en [-a]: ab[
]rta, c[]ga.
]
A palabra afectada remata actualmente en [-o]: d[]mo, f[]rro.
A palabra afectada remata actualmente en [- ]: b[]n, qu[]n.
A palabra remata na propia sílaba tónica non trabada: p[
]
A palabra remata en [-e]: p[]ste, s[]ste.
[ A palabra remata en [-]: m[]l, p[]l.
]
A palabra remata en [-]:qu[]r.
A palabra remata en [-]: d[]s.
A palabra remata en [-]: d[]z.
m[ ]ou
[
Neste caos tamén poden aparecer as variantes b[]u ‘brea’ ou
]
rom[]u ‘romeu’
 Etnotexto de Goián (escoitar)

30 2008/2009
USC
A persecución do contrabando
I1: O do contrabando si. Unha ves, unha ves con este, iara un irmán do Vitoriano que se chamaba Pedro, un rapás
novo que iara corneta, è estaba aquí en Ghoián. I-entôn, a Marugha do Correo marchara pra Vigho con o, a levar
un contrabando, a do Correo; è, díxolle así:
- Buèno Daría, tiès aquí un pouco de roupa pra acabar, è amais as túas empleadas, è, vailla levar á, á tía Lucinda,
á tía Lucinda de Troncoso, iè vaslle levar iè, porque vai marchar pó Brasil.
-Buèno, voullo levar.
Iè dixo así Pedro:
- ¡Ah iou vou contigho!
¡Ah!, rapazada, dixo:
- Bian.
El iara corneta, dixo:
- Bian.
Pèro mira, como dixo el así:
- Mañán son os meus cumpleanos, vouvos comprar uns bos caramèlos.
Buèno. Dixo:
- Buèno, está bian.
Mirou vir unhas vielliñas que iaran de pa alá de Astasa, que viñan de alá de Tollo do, da casa das Cascallas que
andaban no contrabando. Iè, è dixo así:
- ¡Mèrda!, - dixo- esas, esa lèva contrabando.
È dígolle:
- Déixaas ir Pedro, déixaas ir; ó, ó millor tian muitos filliños.
¡Bah!, el foi indo, foi indo, eu funo, funo embòbinando, funo embòbinando, ¡buèno! El foi. Viñámor de vòlta;
fómor leva-lo, o abrigho á, á tía Lucinda, viñámor de vòlta. Ó vir de vòlta, dime el así:
- Ah, ¿pañarei inda a vièlla esa?
Digo:
- ¡Non hòme non! ¡Déixaa tranquila! Déixaa -de verdá- déixaa tranquila. Déixaa coitada a mullèr ó millor tian
muitos mociños ou, ¿quèn-o sabe? Ó millor tèn alghunha xente mala, déixao, déixao ire.
Buèno, vèo ó Correo, comprou os caramèlos ou os dulces, non sei que foi, xa non me arrecòrda bèn, sei que el
algho nos comprou. Colleu e fuxiú. ¡Ah!, o conto foi así. Entramos no Centro, no Centro, que andaba o “págharo
pinto”, iara a mòda do “págharo pinto”. ¡O que iou pasei pra, pra, pra que, que aquiala vièlla se salvara è mirmo así
non...! Entôn, entrou no Centro è dixo así:
- È si entramos no Centro, entramos no Centro pra aprender, a tocar piano.
Dixo:
- Pois bian, vamos.
Iou a fae-lo indio con el.
Dixo:
- Bian.
Alá foi pró Centro, el, è tin, tin, tin, iou non entendo nada de música, iou a decirlle:
- ¡Que bian! Mira failo bastante bèn, prá primeira ves.
I-el ¡tarrantantan! a faer no couso. Dixen iou:
- Failo bastante bian.
Cuando estuvo un pouco alí que se enchiú, que nos enchemos, dixo el así:
- ¡Oh! ¡Vamos!
- Pois, vamos, aghora xa è hòra, tès razôn, temos que ir prá casa.
Fomos alí pó Correo, iè, iara na Baranda o, o, donde cosía. Iè fumos pró, pra alá pó Correo, iè el pousou as cousas,
diou a media vòlta, desapareceu. ¡Inda foi paña-la vièlla! A un foi correr pó lado do, do, deste, do, do Americano
da Douna, foi polo Americano da Douna, inda apañou uns portugheses, inda apañou... Fixo unha trafullada, unha
trafullada el, inda apañou unha chea de xente. Iè, iè foi detrás da vièlla inda a apañou. Iè non levaba nada. Iara
fodido ese pedrés, ese Pedro, è lògho inda volveu outra ves pra aquí, iara, iara xoscado... ¿Èh? No tempo dos
carabinèros, carabinèros, akhora tamên ê bo que lle còrten o pescozo alá a, a Èta, ¡èh!
Contrabando de café
E2: ¿È qu ê o que levaban un tempo... unhas cousas, parecían fakhas, cun así, cun...?
I: Iara o cafê.
E2: Ai èra o cafê.
I: Iara o cafê, as baldranas.
E2: Eu acôrdome vagamente deso, pèro non sei o que había dentro.
I: Ar, ar baldranas, ¡ai!, aquilo, ¡ai!, aquilo. Aquialas do Correo, ti sabes como iaran as do Correo, iaran mui
ghordas, ¿tu non cheghastes a conocer a Marukha?
E1: ¿A que tiña a costura?
I: ¿Èh?
E3: Eu conocín a dúas, eu a dúas conocín.
31 2008/2009
USC
I: A Martina e mala Marukha. A, a Marukha fixo uns pantalôns bombachos, deses que se lèvan aghora á mòda, así
mui, mui foludos, iè lògho debaixo pòs metía aquialas baldranas. Iè como en tempos, os coches iban mui cheos,
iban no coche do tío Belarmino, na camioneta, na Mis Goián; antôn èla pa subir pa arriba, ¡plaf!, aquilo tudo,
aqueles pantalôns, parecía, parecía un khlobo.
E2: Un michelín.
I: ¡Eh!, un michelín. Iè lògho pòs aquialas baldranas, aquialas baldranas cheas, lògho nôs a atafuñarlle, a axudarlle,
i-è ar-
ghunhas veces, muitas veces lle axudamos nôs, axudámoslle a ghanar muitos cartos a èlas. Iè, cheghaban a Vigho,
¿è sabes como lle, como iaran o, a contraseña dèlas? Iara o “neghro”, o cafê chamábanlle “o neghro”. Dicía,
faláballe prá xente que llo compraban, pòs decíase:
- Ah, vímo-lo neghro.
Iè así, iè dáballe a seña así.
E2: Pois, tamên disimulábanho bèn pouco ¿non?
I: ¿Èh?
E3: Que disimulábanho bèn pouco.
Contrabando de tabaco
I: Iè, iè lògho andaban cun cesto. Lògho èra o tempo do tabaco, do Diana, tabaco Diana, è doutros tabacos; do
Diana èra muito, cheiraba aquel tabaco, iara blanco, tan rubio, tan rubio que, iara rubio, mui rubio, ¿acôrdaste?
E3: De, de òír falar si.
I: Iara rubio. Iè, entonces levaban, fixaran uns cestos así ghrandes, feitos especial ¡eh!, iè lògho tiñan dous fondos.
Ó principio inda pasou, cunhas aghullas de calceta, enfiábanlle así por debaixo entre os, entre os fondos ¿non?,
entre o fondo i-ò, i-ò doble fondo; iè, enfiábanlle por alí, iè bian, naide sabía; pèro sabían que había, xente que o
denunciaba; iè tanto fozaban, tanto fozaban non llo encontraban, pèro... ó último dixáronlle que si que levaba. Creo
que foi o Fonso, que lle denunciou unha ves o Fonso do, de alá de, da Ghándara que or denunciou. Si, ialas dicían
que èra ese, iè, iè lògho pòs, tanto lle anduvèron con, o cesto que se abriú; iè caghou as, as caghetillas, caghou,
cagou as caghetillas...
Formas con ditongación: []ra ‘era’, t[ ]s ‘tés’, [] ‘é’, b[ ]n ‘ben’, [
] ‘eu’,
v[]lliñas, d[]u ‘deu’, aqu[]las ‘aquelas’ .
12
Formas non afectadas pola ditongación:

- vacilacións: b[]n, [], caram[]los
- formas coincidentes coas xerais no galego occidental: n[]vo (consoante velar), x[]nte (aínda
que a vogal tónica é palatal, pode que a nasal impida a ditongación), t[e]mpo.
Como dixemos, son dous fenómenos que parecen estar conectados:

a) A ditongación dáse dentro da área xeográfica na que se produce a metafonía
provocada por /-e/ átono final sobre /
/.
b) A ditongación só afecta a / /, non a //, ao igual cá metafonía provocada
por /-e/.
3) INFLUXO DE /u/ EN HIATO: é un influxo asimilatorio que se produce en casos

coma os seguintes:
DĔ.US (lat. clás) > DĔUS (lat. vulgar) >  >  por influencia do [u] (en principio en
dus > d
us hiato e despois en ditongo).
 >  por influencia do [u] (en principio en
JUDÆU > judeu
hiato e despois en ditongo).
RŌMAEU > romeu, romeo
ĔGŌ > Ĕ.Ō (lat. vulgar) > ĔŌ > u > eu
12
Tamén é posible a forma []las ‘elas’
32 2008/2009
USC
4) INFLUXO DE /a/ EN HIATO: é un proceso disimilatorio que se dá nos hiatos

compostos polas vogais [a] e [e], no que a vogal media pechada tende a
afastarse da aberta, pasando a [i]. Exemplos:
DET > dé > de.a (analoxía con outros pres. subx.) > día
STET > esté > estea (analoxía con outros pres. subx.) > estía
EUGENIA > Ougea > Ougia > Uxía
JŪDÆA > judea > judia
MĔA > mia (ĕ >  > e)

-ĔBA > -ea > -ía
GARSEA > Garcia
Con Ĭ e Ŭ fai que a evolución regular a [e] e [o] respectivamente, mude

para [i] e [u]. Exemplos:
DĬA (lat. vulgar) > día

SŬA > sua
TŬA > tua
5) PECHAMENTO DA VOGAL POR INFLUENCIA DUNHA ANTIGA CONSOANTE NASAL

POSNUCLEAR OU DUNHA RESONANCIA NASAL:
a) Descrición: a influencia de consoante nasal en posición posnuclear ou
unha antiga resonancia nasal pode producir un pechamento da vogal (para
producir sons nasais hai que elevar o veo do padal, o que implica un
levantamento da lingua que pode facer que as vogais afectadas se realicen
máis pechadas). Exemplos:
→ Consoante nasal en posición posnuclear:
Pechamento de // (occidente de Galiza)

TĔMPU > tmpo > tempo
DĔNTE > dnte > dente
Pechamento de // (fenómeno máis xeneralizado)

FŎNTE > fnte > fnte
PŎNTE > pnte > ponte
CŎNTRA > cntra > contra

33 2008/2009
USC
→ Resonancia nasal:
Pechamento de // por mor dunha antiga resonancia nasal
BŎNO > bõo > bo
BŎNA > bõa > boa
SŎNAT > sõa > soa
Mantemento de // ao non haber consoante nasal nin nasalización

FOLIŎLA > filla > fill (forma do litoral pontevedrés)
MŎLA > ma > m (forma do litoral pontevedrés, da que provén o topónimo
Mós)
b) Distribución xeográfica: as formas afectadas rexístranse, en xeral, na

Galiza occidental, agás nos casos nos que afecta a / / que son máis
xerais.
c) Cronoloxía: parece un fenómeno bastante antigo se atendemos a:
→ Fontes do latín vulgar: o gramático Prisciano di que formas coma
frundes ou funtes pertencen a un latín falado rustico more (vs. frondes ou
fontes), polo que estarían marcadas tamén socialmente de xeito negativo.
→ Procesos internos da lingua: en formas nas que en latín non había
unha nasal en posición posnuclear non se produce, en xeral, a
inflexión. É dicir, as formas nas que a nasal ou a resonancia nasal
aparecen tardiamente como froito doutras evolucións non se ven
afectadas por este fenómeno, de aí que se considere moi antigo.
Exemplos:
Mantemento de // malia haber unha nasal posnuclear en latín

(excepción)
CALĔNTE > caente > queente > qunte
Mantemento de // en formas nas que a consoante ou a

resonancia nasal aparece tardiamente
AD NŎCTE > aonte > oonte > nte
FONTANĔLLA > fontãela > fontẽela > fontla, fontnla
MANŬCULU > mãollo > mõollo > mllo, mnllo / mollo, monllo
3.3. Vocalismo átono

3.3.1. Introdución
A) Posicións
As vogais átonas poden ter diferente intensidade, dependendo de:
1) Posición no seo da palabra:
b) Inicial: máis intensa cá final.
c) Medial: menos intensa e, ademais, é frecuente que se produza síncope.
d) Final.
2) Relación co acento principal da palabra:
34 2008/2009
USC
a) Pretónica.
b) Postónica.
Do cruzamento destes dous criterios obtemos as seguintes posicións:

1) Posición átona inicial.
2) Posición pretónica interna.
3) Posición postónica interna.
4) Posición átona final.
B) Características
1) Adoita ter menos unidades có vocalismo tónico. No caso do galego serían
a) Posición interna: cinco, aínda que pode haber excepcións vinculadas á
derivación morfolóxica máis cá evolución fonética.
b) Posición final: tres, aínda que puido haber cinco arcaicas.
2) Están máis suxeitas a procesos de adición, subtracción ou indución cás
posicións tónicas. De aí que no galego medieval atopemos diferentes variantes
coma pedir / pidir, cobrir / cubrir ou ocajón / cajón (< OCCASĬŌNĒ)
3.3.2. Posición átona inicial

1) NÚMERO DE UNIDADES:
a) En xeral, na posición átona inicial atopamos cinco vogais:
i u
(<Ī) (<Ū)
e o
(<Ē, Ĕ Ĭ) (<Ō, Ŏ, Ŭ)
a
Ā, Ă > [a]
ACŪCULA > agulla SĀPŌNE > sabón
Ē, Ĕ, Ĭ > [e]
VĔRECUNDIA. > vergonça > seguro
SĒCŪRU
PLĬCARE > chamar HĪBĔRNU > inverno
Ŏ, Ō, Ŭ > [o]
BŎNITĀTE > bondade NŌMINĀRE > nomear
CŬPIDITIA > cobiça
Ū > [u]
CRŪDĒLE > cruel
b) Excepcións:
→ Cultismos e semicultisnos, nos que non se dan as evolucións regulares Ĭ
> [e] ou Ŭ > [o]:
Ĭ > [i]
DĬCTĀTU > dictado, ditado VĬGORE > vigor
Ū > [u]
LŬCRAR > patr. lograr, cult. lucrar

35 2008/2009
USC
→ Palabras con tratamentos patrimoniais na Idade Media que

posteriormente foron substituídas por cultismos:
HĬSTORIA> ev. regular *estoira, med. estoria > act. historia

FĬGURA > med. fegura > act. figura
→ Oposicións entre vogais medias en palabras derivadas nas que a sílaba

tónica da palabra primitiva pasa a átona inicial na derivada13:
PĔ > p
PEDICADA> peegada > pgada
CHŎRDA > crda
*CHŎRDARIU > crdeiro vs. cordeiro ‘año’ (< CORDARIU)
2) FENÓMENOS DE MUDANZA: como xa apuntamos, os fenómenos de mudanza

fonética son máis frecuentes nas posicións átonas ca na tónica. Algúns
exemplos de mudanzas na posición átona inicial son:
Exemplo Mudanzas
- [e] > [o]: labialización (cambio por indución).
EPĬSCOPU > ebispo > obispo > bispo - [o] > [Ø]: aférese (interpretación do o coma
artigo).
DERECTU > dreyto - síncope de [e].
ECCLESIŎLA > (E)Grijoa > Grijoa - Aférese da vogal átona inicial.
- [lj] = [e] > [i]: pechamento da vogal átona inicial
MELĬORE > mellor, millor
por influencia do iode.
- [æ] > [i] (e non [æ] > [e], como sería a evolución
LÆSIONE > lijón
regular), por influencia do iode.
3.3.3. Posición pretónica e postónica internas

1) NÚMERO DE UNIDADES. Ao igual ca na posición átona inicial, hai cinco unidades
posibles:
i u
(<Ī) (<Ū)
13
Isto tamén se dá na formación de diminutivos. Exemplo: h
me > hmiño.

36 2008/2009
USC
e o
(<Ē, Ĕ Ĭ) (<Ō, Ŏ, Ŭ)
a
a) Posición pretónica:
Exemplos
GENERĀLE > gẽeral
*ARĒNALE > arẽal
MEDICĪNA > meezy͂a, meezynna
14
APRĪCĀRE > abrigar
*ADMONESTĀRE > amõestar
PRAECŌNĀRĪ > pregoar
VOLUNTĀTE > voontade
SALŪTĀRE > saudar
b) Posición postónica (en latín eran moi pouco frecuentes as vogais longas
nesta posición, polo que temos poucos exemplos en romance):
Exemplos
VESPĔRA > véspera
BIBĬTU > bévedo
ARBŎRE > árvore, árvor
TABŬLA > távoa
2) FENÓMENOS DE MUDANZA: SÍNCOPE. Nesta posición o resultado romance máis

frecuente é a síncope da vogal, un fenómeno que se viña producindo desde
moi antigo:
a) Latín prehistórico (s. III a.C.): grazas aos estudos de lingüística comparada
podemos saber que xa no nesta etapa se producían síncopes. Exemplos:
Exemplos
*AV(I)CEPS > AUCEPS
*COL(U)MEN > CULMEN
*OP(I)FICĪNA > OFFICINA (síncope vocálica +
asimilación consonántica15)
*POST(E)RĪDĪE > POSTRĪDĪE
*UN(O)DECEM > UNCECIM
b) Variación entre variantes con e sen síncope:

Exemplos
ARDUS e ARIDUS
BALNAE e BALINAE
CALDUS e CALIDUS
POSTUS e POSITUS
c) Síncopes no latín imperial e tardío:

→ Posición pretónica en contacto con consoante líquida:
14
Os verbos da primeira conxugación latina teñen Ā na terminación do infinitivo.
15
Na forma *OP’FICINA habería unha oclusiva en coda silábica, que se resolve coa asimilación.

37 2008/2009
USC
Exemplos
CAL(E)FACERE > CALFACERE > fr. chauffer, prov. calfar
MAL(E)DĪXIT > MALDĪXIT > gal. maldisse
VIR(I)DIARIU > *VIRDIARIU > prov. ant. vergier > gal. vergeu, vergel, virgeu
VET(E)RANU > VETRANU > rom. bătrîn, it. dial. vetrano, friul. vedran (norte de It.)
→ Posición postónica:
Antes de consoante líquida

ALT(E)RU > gal. outro
ARTIC(U)LU > gal. artello
(a terminación –ULO sofre en moitos casos a síncope de U, dando lugar en galego a [ ])
OC(U)LO > gal. ollo
SUSPEND(E)RE > SUSPENDRE
TAB(U)LA > cast. tabla
VET(U)LU > VEC’LU > gal. vello
Despois de líquida ou de [ ]
AS(I)NU > gal. asno
CAL(I)DU > gal. caldo
ER(E)MU > gal. ermo
POS(I)TU > gal. posto
SOL(I)DU > gal. soldo
VIR(I)DE > gal. verde
VIR(I)DIA > gal. verça
Desinencia da P3 de perfecto da 1ª conxugación: -ĀV(I)T
EXMUCCĀVIT > EXMUCCAUT
Outros contextos
Entre consoantes nasais:
DOM(I)NUS > dom’no > donno > dono
CANNA > cana
FRIG(I)DA (Appendix Probi e inscricións de Pompeia), Seguramente por analoxía co
seu antónimo CAL(I)DA.
d) Etapa romance: no que se refire ás síncopes nesta posición a Romania

Oriental (centro e sur de Italia e zona romanesa) quedou na fase anterior,
mentres que a Romania Occidental produciu aínda máis síncopes:
→ Posición pretónica: a síncope é norma no paso do latín ao romance
galego nesta posición. Exemplos:
AESTIMĀRE > *est’mar > *esmar > *osmar

HONORĀRE > *on’rar > *onrrar (intensificación
da vibrante) [it. honorare ]
SEPTIMANA > sept’mana > semana (semiculta)
[it. setimana ]
VINDICARE > vind’gar > vingar
No caso de termos dúas vogais pretónicas é sempre a máis próxima á

vogal tónica a que sofre a síncope. Exemplos:
CABALLICĀRE> cavalgar
COMMUNICĀRE > comungar

38 2008/2009
USC
HUMILITĀRE > omildar

LEGALITĀTE > lealdade
No que se refire á cronoloxía da síncope nesta posición cómpre apuntar

que é un proceso fonético de moi longo percorrido, que pode cruzarse con outros
de extensión temporal máis limitada como é o caso da sonorización das oclusivas
xordas intervocálicas. Así, podemos atopar casos coma os seguintes:
Formas sen sonorización das oclusivas xordas por mor dunha síncope
antiga que fai que estas non estean en posición intervocálica
CONSUTURA > *cossutura > costura
POSITURA> postura
SOLUTU > solto
COMPUTARE > comp’tar > contar
Formas con sonorización das oclusivas xordas intervocálicas, nas que a
síncope é un proceso posterior a este
DELICATU > delgado
EREMĪTA > ermida
SALICARIOS > salgueiros
VERECUNDIA > vengonça
→ Posición postónica: a situación é semellante á da posición pretónica, xa

que a síncope é un fenómeno que se sigue a producir na Romania
Occidental, mentres que na Oriental non vai máis alá do que fora no latín
imperial. Exemplos:
LĔPORE > lebre
(a vogal postónica mantense durante máis tempo, de xeito que a oclusiva xorda sonoriza)
LĬTTERA> letra, letera
OPERA > obra
VETERU > vedro, Vedra
Con todo, dentro da Romania Occidental a síncope da vogal postónica

interna non se dá coa mesma intensidade en tódolos territorios. Así, na
Iberorromania occidental é menos intensa ca na central e na oriental. Exemplos:
BIBITU > béuedo (cast. beodo < beb’do)

CŬBĬTU > cóuedo, cóbedo, cóuado (cast. codo < cob’do)
DĒBITU > déuedo (cast. deudo)
DĒBITA> déueda (cast. deuda)
DECIMU > dézemo, dízimo (cast. diezmo)
-ĀTICU > -adego (padroádego), cast. –ad’go > -azgo
-BĬLE > -uile, -uele, -ble (AMABĬLE > amauile, amauele, amable).
A terceira forma é menos frecuente e é probable que a súa
expansión se deba ao influxo do castelán.
Por outra banda, como fomos observando, a síncope pode producir a

aparición de novos grupos consonánticos que non son asumidos polo sistema
lingüístico, polo que son necesarios reaxustes para adaptalos:
1. Velarización (asimilación): DOMINICU > domi[ ]’go > domi[
]go.
2. Dentalización (asimiliación): LĪMITE > li[]’de > li[]de.
39 2008/2009
USC
3. Eliminación: COMPUTU > *comp’to > conto.

4. Disimilación: ANIMA > *an’ma > alma.
5. Epéntese: ŬMERU > *om’ro > ombro.
6. Reforzo: GENERU > gen’[]o > gen[]o; HONORARE > on[]ar > on[]rar.
3.3.4. Posición postónica final

1) Posibilidade de que aparezan tres unidades:
e o
(<Ē, Ĕ, Ĭ, Ī) (<Ō, Ŏ, Ŭ16)
a
Exemplos
HAC HŌRĀ > agora
MĒNSA > mesa
VERITĀTE > verdade
CANĒS > caẽs
DĪCIS > dizes
AMĀVISTĪ > amaschi (solución rexistrada ata
o século XV), amasche (solución tardía)
QUŌMODO > como
DĪCIMUS > dizemos
2) Antigo sistema con [] (< Ī) e [] (< Ŭ) átonos finais:

a) Resultados de Ī átono final no galego medieval: as solucións con [] e []
alternan ata o século XV, rexistrándose formas con [i] en textos literarios e
notariais dos séculos XIII e XIV, pero só en fórmulas fixadas de textos
notariais durante o século XV. Algúns exemplos son:
→ Formas pronominais e verbais e palabras invariables (textos literarios e
notariais do XIII e o XIV e nalgúns documentos notariais do XV):
- Pronome átono dativo:
ILLĪ > li, lli / le, lle (TC)
- P1 dos pretéritos fortes:

DĪXĪ> dizi, dixi
FĒCĪ> figj, figi
HABUĪ > ouvi
POSUĪ > pugj, pugi, pugy, pussi
POTUĪ > pudi
QUAESĪ(V)Ī > quigi, quigy, quiji
SAPUĪ > soubi
SĒDUĪ > sevi
*TRAXUĪ > trouxi
- Palabras invariables:
16
En latín non aparecía o Ū en posición átona final.

40 2008/2009
USC
HERĪ > eiri

VIGINTĪ > viintj
→ P2 de perfectos regulares e irregulares e imperativos de verbos da 3ª

conxugación, formas nas que xa se impón [] desde a segunda metade
do século XIV. Exemplos:
AMĀVISTĪ > amaschi
*AUSĀVISTĪ > ousasti, ousaschi, ousasche
DEDISTĪ > desti, deste, disti, diste, deschi, desche
DĪXISTĪ > disesti, dissiste, diseste, disesche
FĒCISTĪ > fezisti, fezeste, feziste, fezeschi, fezesche, fezische
FUISTĪ > fuisti, fusti, foste, foschi, foysche
HABUISTĪ > ouvisti, ouviste, ouveste, ouuischi
POTUISTĪ > podesche, podischi
*TRAXUSTĪ > trouxeste, trouxisti
→ Imperativos da 3ª conxugación, nos que ata o século XIV foron

normais as formas con [], mentres que a partir de entón son xerais as
formas con [] (no Tratado de Albeitaría atopamos as formas cubri e
cubre):
DORMĪ > dormi
FERĪ > feri
SERVĪ > servi
b) Resultados de Ŭ átono final no galego medieval: o resultado de Ŭ átono

final foi [] durante moito tempo, só se abre cara a [] tardiamente. Con
todo, a abertura do [ ] átono final debe ser máis antiga cá de [
], xa que non
se rexistra a partir de principios do século XIV. Probas disto son:
→ A metafonía nominal de moitas formas que só se explica pola presenza
da vogal velar de abertura mínima en posición átona final. Exemplo:
MĔTU > m
tu > m
tu > mdu > mdo
→ Nos textos do século XIII aparece con certa frecuencia a grafía <-u> en
contextos nos que posteriormente se consagraría a solución [
].
Parece entón que no territorio ibérico noroccidental debeu haber un

sistema de cinco unidades en posición átona final, que en galego se reduciu
posteriormente a tres.
i u
(<Ī) (<Ŭ)
e o e o
(<Ē, Ĕ Ĭ) (<Ō, Ŏ) (<Ē, Ĕ, Ĭ, Ī) (<Ō, Ŏ, Ŭ)
a a
Outra proba disto son as solucións que aínda hoxe presentan algunhas
variedades lingüísticas coma as da área leonesa ou cántabra. Exemplos:

41 2008/2009
USC
TARDE > tarde LŬPU > llobu, llubu

LŬPOS > llobos
HERĪ > ayeri (sen metafonía en ningún
caso)
3) Apócope de []: a vogal [ ] presenta apócope en posición átona final de

xeito regular cando vai precedida de consoantes que poden aparecer en coda
silábica. É o que acontece nos seguintes casos:
a) Despois de // (é probable que a evolución [ ] > [
] sexa bastante antiga).
Neste caso a apócope da vogal final foi moi antiga, anterior á perda da
nasal en posición intervocálica, o que explica a conservación da nasal en
formas do singular coma can (<CANE) e a súa desaparición no plural cães
(<CANES)
BENE > ben, bem
CANE > can, cam
COMŪNE > comum, comũu, comũ
PANE > pan, pam
b) Despois de //,
→ Con orixe en L: a apócope é bastante regular. Exemplos:
APRĪLE > abril
CANĀLE > caal17, cãal
FIDĒLE > fiel
MALE > mal
MORTĀLE > mortal
QUALE > qual, cal
SALE > sal
SŌLE > sol
→ Con orixe en LL: as formas con e sen apócope alternan mesmo dentro do
mesmo texto xa que o triunfo da apócope é máis tardío ca no caso
anterior. Exemplos:
*ACCU-ILLE > aquel, aquelle, aquele
FOLLE > fol, fole
ILLE > el, elle, ele
c) Despois de //:
AMŌRE > amor
DĪCERE > dizer
DOLŌRE > door, dor, dolor
MULĪERE > moller, muller
Nos paradigmas verbais poden entrar en conflito diferentes regras, creándose

unha tensión entre a evolución fonética regular e a regularización
morfolóxica. Exemplo:
17
En bastantes formas nas que é esperable o til de nasalidade moitas veces este non aparece nos
documentos medievais.

42 2008/2009
USC
QUAERĬT > quere > med. quer > gal. moderno quer (mantemento da
apócope) / quere (regularización do paradigma)
→ Despois de //: dáse unha apócope e enxordecemento da fricativa, xa

que pasa de estar en posición intervocálica a estar en posición final.
Exemplos:
- -NS- > -ss- > -s- [
] > -s [
]
MĒNSE > mes
MONTĒNSE > montés
PĒNSET > pes
PORTUCALĒNSE > portugués
PREHĒNSIT > pres
SALINĒNSE > Salnés
- -S- > -s- [] > -s []
POSUĬT > pos

QUAESĪVIT > quis
→ Despois de /s/ latino non hai apócope de /e/ átono final. Exemplos:
AMAVISSET > amasse
DĪXIT> disse, dise, disso, diso
TUSSE > tosse
d) Despois de /
/ (africada predorso-dento-alveolar sonora) en posición
prenuclear:
ACIE > az
CRUCE > cruz
FAUCE > foz
LŪCE > luz
NARĪCAE > nariz
PACE > paz
VICE > vez
VŌCE > voz
A apócope de /e/ ten como consecuencia a desafricación de //, e é

probable que o proceso de desafricación se iniciase en posición final de sílaba. Así, a
apócope despois de // non contradía a inexistencia de oclusivas en coda silábica,
xa que cando se produce a apócope a consoante convértese en fricativa. Exemplos:
CRUCE > cruz > crus
LŪCE > luz > lus
NARĪCAE > nariz > narís
PACE > paz > pas
VICE > vez > ves
VŌCE > voz > bos
outros: dis, fas, fes, ias, jas,
pra(a)s, plas, vos
e) Outros casos:
43 2008/2009
USC
→ No galego medieval non foi posible a apócope despois de //.

Exemplos:
VIRTUTE > virtude
VERĬTATE > verdade
Con todo, tardiamente (século XV) rexístranse formas to tipo verdad, pero
son formas que se atopan na prosa notarial en documentos con importante
influencia castelanizante. Polo que é posible que estas formas existisen
en certos estilos de lingua escrita e mesmo oral, pero non son variantes
xeneralizadas no galego.
→ Apócope extrema: denomínase así un tipo de apócope que deixa en

posición final consoantes ou grupos consonánticos diferentes dos
anteriores.
- Cronoloxía: parece que comezou a estenderse no romance ibérico
desde fins do século XI.
- Orixe: tense atribuído á influencia gala que se dá na Península desde
o século XI, pero tamén puido ser unha innovación espontánea do
romance ibérico.
- Distribución xeográfica na Península Ibérica: é máis intensa ao
oriente da Península e menos ao occidente:
~ Romance oriental: é regular.
~ Romance central: é unha innovación en vigor ata a segunda
metade do século XIII, cando Afonso X intenta desterrala.
~ Romance occidental: só se documenta na Tradución da
Crónica Troiana (1373), unha tradución dun texto castelán,
polo que é posible que formas coma herdat, mort ou
verdadeirament respondan a traducións insatisfactorias.
 VOGAIS NASAIS
A) Orixe
No galego medieval existían vogais con resonancia nasal, procedentes de
consoantes nasais en diferentes posicións, é dicir, de asimilacións. Estas asimilacións
podían ter dous tipos de orixe:
1) Asimilación (nasalización) anticipatoria: a consoante nasal exerce
un efecto asimilatorio sobre a vogal anterior, nasalizándoa (anticipación dos
movementos articulatorios). Posteriormente, se esta nasal desaparece, a
resonancia nasal queda en dita vogal. Esta é a procedencia da maioría das
vogais nasais medievais. Exemplos:
vogal oral + consoante nasal > vogal nasalizada + consoante nasal > vogal nasalizada
GERMANU ermãno ermão / irmão
RATĬŌNES razõnes razões
Cómpre dicir que a desaparición da consoante nasal en posición

intervocálica pode explicarse por dúas razóns:
a) A posición intervocálica é unha posición débil.
44 2008/2009
USC
b) Efecto disimilatorio entre dous elementos semellantes, a vogal nasalizada e

a consoante nasal, que daría lugar á desaparición do segundo.
2) Asimilación (nasalización) progresiva: unha consoante nasal inflúe

sobre a vogal seguinte (mantemento dos movementos articulatorios).
Exemplos:
MĔA > mia > mĩa
Asimilación anticipatoria:-ĪNA > -ĩa
Asimilación progresiva: ME- > mẽ-
A desnasalización do galego moderno

MEDICĪNA > meezĩa > mẽezĩa > menciña pode dar lugar a:
a) Vogal + consoante nasal: mẽ-
> men-, -ĩa > -iña
b) Vogal oral.
B) Vogais nasais no galego medieval
ĩ ũ
ẽ õ
ã
O galego medieval contaba con cinco unidades vocálicas nasalizadas con

valor fonolóxico en posición tónica. Aínda que non era unha oposición moi
produtiva, podemos atopar exemplos para as cinco unidades:
ã mão (<MANU) vs. mao (MALU)
ẽ fẽo ‘herba seca’ (< FENO) vs. feo (< FOEDU)
ĩ cozĩa (< COCINA) vs. cozia (COCEBAT, COCEBAM)
õ bõa (< BONA) vs. boa (< VOLAT)
ũ lũa (< LUNA) vs. lua ‘desgastar’ (LUDAT)
i. Probas da
desaparición
da nasal
intervocálica
Os primeiros testemuños da desaparición da nasal en posición
intervocálica atopámolo en documentos do século IX, documentos latinos con trazos
romances. Así, rexístranse formas coma moástica (por monástica) ou laias (por
lagenas). Polo que no século IX debía ser xa unha mudanza consolidada na lingua
do occidente peninsular, de aí que se considere unha innovación xurdida en épocas
anteriores. Xeralmente sitúase a súa aparición en época xermánica (século V).
Así, desde antes do século IX xa existirían no romance galaico vogais
nasalizadas.
ii. Evolución
das vogais
nasais

45 2008/2009
USC
Xa no galego medieval atopamos innovacións minoritarias que se

corresponden con mudanzas lingüísticas que posteriormente triunfaron na lingua.
Así, no caso das vogais nasais déronse dúas evolucións posibles:
1) Vogal oral: a vogal perde a resonancia nasal, unha mudanza presente en todo o
territorio galego actual agás na área ancaresa e da que xa temos exemplos
minoritarios nos documentos medievais. Exemplos:
BŎNU > bõo > boo > bo

ARENA > arẽa > area
2) Vogal oral + consoante nasal, unha solución de distribución territorial máis

restrinxida. A consoante pode desenvolverse:
a) En coda silábica. Exemplos:
gando
GANATU > gãado >
gado
tendes (med.)
TENETIS > tẽedes >
tedes
-ons
-õos >
-ONES > -ões > -os
-ois
b) En ataque de sílaba. Exemplos:

-iño (camiño)
-INU > -ĩo >
-ío (ast. camío)
3.4. Os hiatos
3.4.1.Introdución
1) Definición: os hiatos son agrupacións vocálicas separadas por unha
fronteira silábica, que se caracterizan por seren moi inestables, o que leva a
que na maioría das linguas tendan a ser substituídos por estruturas silábicas
máis simples, é dicir, que presenten no ataque unha consoante ou
semiconsoante (CV-CV-CV).
2) Tratamento do hiatos no latín:

a) Se as vogais en hiato eran iguais o regular é que se producise unha
coalescencia ou crase. Exemplo:
COHORS > CORS
b) Se as vogais en hiato eran diferentes a solución podía ser:

→ Epéntese:
PAEONIA > PAEVONIA
(probablemente <v> representase xa unha
consoante e non unha semiconsoante)
→ Conversión da primeira vogal en semiconsoante:

46 2008/2009
USC
LANCEA > LANCIA
3) Tratamento dos hiatos no galego medieval: podemos atopar

solucións de diferente tipo que testemuñan a tendencia a destruílos:
a) HETEROSILABIFICACIÓN: mantemento do hiato. Exemplos:
SENARA > seara
BŎNA > bõa (probablemente [ ])
GELĀTA > geada, giada
FENESTRA > fẽestra, feestra, fiestra (hiato ou ditongo)
MINŪTU > mẽudo, meuda, miudo (hiato), miuda (hiato)
b) DITONGACIÓN SECUENCIAL: conversión do hiato en ditongo crecente ou

decrecente pola perda do carácter nuclear dunha das dúas vogais:
FĒMINA > femea > femia (mod.)

LĒGE > lee > ley (med.)
c) COALESCENCIA ou crase:
→ Precedida de asimilación:
STEPHANU > Estevão > Esteuoo > Esteuo, Steuo
→ Non precedida de asimilación:

DOLŌRE > door > dor
d) ELISIÓN dunha das vogais:

COAGULĀRE > coallar > callar
AUDIS > oues > oes > os (mod.)
e) INSERCIÓN DUNHA SEMICONSOANTE:

RĒGĀLE > real, rreal > reyal, rayal, rrayal
f) INSERCIÓN DUNHA CONSOANTE OU GRUPO CONSONÁNTICO:

FARĪNA > farỹa > farina, fariña
FŪNĀRIU > fũeiro > fungueiro
g) EN CASOS NOS QUE PARTICIPA UNHA SEMICONSOANTE:

→ Persistencia da semiconsoante.
→ Elisión da semiconsoante:
AUDĪRE > ouir > oír
→ Inserción dunha consoante:

AUDĪRE > ouir > ouvir
→ Consonantización plena da semiconsoante:

47 2008/2009
USC
MAIU > maio [

] > mayo [
]
3.4.2.Coalescencia ou crase
A coalescencia é o tratamento do hiato para o que temos unha
información máis completa nos documentos medievais (PALATIU > paaço > paço).
1) Cronoloxía: parece un fenómeno bastante antigo, documentado xa desde o
século XIII, polo que é probable que o proceso comezase antes. Con todo, na
escrita prevalecen as variantes conservadoras, polo que o seu acceso á
escrita non debeu ser doado (as variantes innovadoras rexístranse con maior
frecuencia nos textos poéticos), pero iso non quere dicir que non tivese xa
bastante difusión na fala.
2) Para a análise da coalescencia en posición interior de palabra temos que

distinguir dous casos, en relación ao tipo de vogais que interveñen:
a) Vogais homorgánicas: vogais iguais ou semellantes no que se refire aos

órganos e movementos articulatorios. Poden darse os seguintes casos:
VASCELLU > cat. vaixell > gal. med. baixees, bayxees
1. Hiatos con V1 tónica PEDE(S)> pee(s >, pe(s)
PLĀNA(S) > chãa(s)
DOLŌRE > door > dor (minoritaria)
2. Hiatos con V2 tónica UMBILĪCU > embiigo, enbijo, ynbiigo
VIDĒRE > veer > ver (minoritaria)
*BALAT(E)RĀRE > braandar
MEDICĪNAS > meezỹa, meezina, meezinna, meezynna, meezinha,
3. Hiatos con V1 e V2
pretónicas meeziña, meezjna > mezjna(s), mezjñas, mezynas (as formas con
coalescencia só se rexistran no TA, un texto máis receptivo ás mudanzas da
lingua oral)
ORPHANA(S) > orfaa(s), orfãa(s)
4. Hiatos con V1 e V2 PERĪCULU/ -ŌS > perigoo(s), perigo, perijgos (hipercorrección, un
postónicas indicio de que o cambio lingüístico estaba en marcha: tensión entre a
innovación [coalescencia] na lingua oral e o conservadorismo da lingua
escrita)
→ Desde o século XIII rexístranse formas con coalescencia, polo que a

innovación debía coñecerse na lingua oral neste momento e quizais xa
desde antes.
→ No século XIII parecían convivir as variantes innovadoras e as
conservadoras, preferíndose na escrita as segundas. Con todo, as
innovadoras afloran mesmo en textos coma as Cantigas de Santa María.
Cómpre lembrar a importante fonte que constitúen os textos poéticos, xa
que a rima e a medida dos versos pódennos achegar información sobre
a realización fónica das formas escritas.
→ O rexistro de hipercorreccións, especialmente en textos dos notarios e
escribáns con menor formación, son un indicio de que a mudanza estaba
en marcha. Exemplos
ACIE > aze > aaz

PERĪCULU > perijgo
48 2008/2009
USC
HŎSTEM > oste > ooste
b) Vogais heterorgánicas: vogais nas que interveñen diferentes órganos e

movementos articulatorios. Neste caso é necesaria unha asimilación como
paso previo á coalescencia:
Unha das vogais tónica: a vogal tónica asimila a átona
CARDINĀLES > cardeaes, cardenaes (castelanismo) > cardeaas >
<áe> > <áa> > <á>
cardeas
QUADRĀGINTA > quaraenta > quareenta, quoreenta > quarenta,
<aé> > <eé> > <é>
quorenta18
<aó> > <oó> > <ó> MĀIŌRE > maor > moor, Móór, Moor > Mor
<éa> > <ée> > <é> PELAGU > *peago > peego
<eá> > <aá> > <á> PELAGIU > *Peayo > Paayo, Pááyo, Paay, Paai > Payo, Paio, Pay
<eí> > <ií> > <í> SEDĒBAT > seya > siia, sija, sia, sya
<eú> > <uú> > <ú> *FĒNŬNCŬLU (lat. tardío) > *feúncho > fuuncho
<íe> > <íi> > <í> CĪNES > *Cĩes > *Cĩjs > Cins
<óa> > <óo> > <ó> MONĂCHU > moogo, Moogo, Móógo
CONDĬCĬŌNES > condições, cõdições, condiçoes, cõdiçoes >
<óe> > <óo> > <ó> condiçõos, cõdiçõos, cõdiçoos, condiçiõos, condiçõons >
condiçons
<úe> > <úu> > <ú> (DIES) LŪNIS > lũes, lũens, lues > lũus > luns
<úo> > <úu> > <ú> ŪNŌS > *(h)ũos > (h)ũus, (h)úús > uns, hũs
Dúas vogais átonas de distinta altura: a menos baixa (pechada) asimila a máis baixa
BALISTARIU/ -ŌS > baesteyro(s) > beesteyro(s) > besteyro
<ae> > <ee> > <e>
STEPHANU + sufixo patronímico > Esteuãez > Esteuẽez > Esteues
ADŌRĀRE > aorar > oorar > orar
<ao> > <oo> > <oo>
STEPHANU > Esteuão > Esteuoo > Esteuo, Steuo
<ei> > <ii> > TENEBĀMUS > *tẽiamos > tijnamos > tiñamos
<ie> > <ii> > ŌRDINES > ordĩis, ordĩjs, ordijs
<oa> > <oo> > <o> LAUDĀRE > loar > *loamiñar > lóómjnar, lóómyñar
Así, no caso das vogais heterorgánicas o tratamento dos hiatos pasaría

por tres fases:
→ Fase 1: mantemento do hiato. permanece na escrita mesmo ata fins da
Idade Media (documéntase en textos de comezos do século XVI), algo
que non é estraño dado o carácter conservador dos textos escritos.
cans
cãas >
CANES > caẽs > cas
Caes
Caẽs rexístrase na lingua escrita ata finais do período
18
Nas CSM podemos atopar no mesmo texto a forma máis conservadora (quaraenta) e a máis
innovadora (quarenta). Así, na 307 podemos ler:
“Quaraenta dias aquesto durou
a quarenta noites, que nunca quedou [...]”
O autor xoga con dúas variantes, o que proba que na segunda metade do século XIII eran variantes
vivas na lingua.
49 2008/2009
USC
medieval, ao igual ca outras formas coma condições.
→ Fase 2: asimilación. É unha fase documentada desde o século XIII,

polo que a solución debía existir na lingua oral desde antes.
trigaes > trigáás (1297)
Esteuão > Esteuoo (1269)
→ Fase 3: coalescencia. É unha fase da que temos pouca documentación,

xa que as solucións máis frecuentes son as dúas anteriores. Porén, malia
seren poucas as variantes con coalescencia xa se rexistran desde o século
XIII, polo que a solución xa debía coñecerse na fala.
CAPĬTĀLES > cabedaes > cabedaas > cabedás (1249)
LEGĀLES > leás (1295-1314)
3) Conclusións:
a) As innovacións propias da lingua oral están presentes na lingua escrita desde
o século XIII, aínda que a escrita prefire as solucións conservadoras ata fins
da época medieval.
b) A coalescencia tiña que ser un fenómeno cun alto grao de difusión no galego
oral de fins da Idade Media, malia o conservadorismo da escrita.
3.5. Os ditongos
3.5.1. Ditongos decrecentes
1) LATÍN CLÁSICO: existían tres ditongos crecentes.
AU
Æ
[ ]
Œ
[ ]
2) LATÍN VULGAR: os resultados románicos e as fontes do latín vulgar indican que

debía contar cunha maior cantidade de ditongos decrecentes có latín clásico.
3) GALEGO MEDIEVAL: existía unha ampla gama de ditongos crecentes, tanto con
semiconsoante palatal coma velar:
 

   
   
 
Semiconsoante palatal Semiconsoante velar
Os procesos fonéticos que conduciron cara á súa creación puideron ser

diversos: debilitamento de oclusivas en coda silábica, metátese de iode, etc.
50 2008/2009
USC
3.5.1.1. Resultados do ditongo latino AU
O ditongo AU latino coñeceu a monotongación no latín vulgar, pero non

se estendeu tanto coma nos caso de AE e OE. De aí que nas linguas románicas actuais
atopemos tres tipos de resultados: [] (romanés), [] (castelán, portugués común) e
[] (galego).
1) Convivencia de variantes con e sen monotongación. As
variantes con e sen monotongación deberon convivir durante moito tempo. A
variante monotongada considerouse unha innovación propia de individuos
rústicos, que a levaron a Roma, onde conviviron variante innovadoras e
conservadoras. Así, o emperador CLAUDIUS recibía o nome de CLODIUS de xeito
informal.
2) Consolidación da monotongación nalgunhas voces: a
monotongación debeuse consolidar en voces nas que os resultados románicos
son sempre monotongados.
a) AU > [o]
AULA > ŌLLA > ola (non *oula)
CLAUDIUS > CLODIUS > Claudio (cult.)> Clodio, Croio, Cloio
AURIS > AURICULA > oric´la (Appendix Probi) > orella (non *ourella)
PAUPER > POPER > pobre
b) AU > [a]: neste caso prodúcese unha disimilación, xa que son voces nas que o
ditongo vai seguido dunha sílaba cunha vogal velar pechada como núcleo.
Exemplos:
AUGŬRIU > AGŬRIU > afgoiro
AUSCULTARE > ASCULTARE > ascoitar
3) Resultado [ ] no galego: é o resultado máis estendido no galego para

o ditongo latino AU e nel prodúcese unha asimilación parcial do núcleo do
ditongo á semivogal velar. É un resultado xeneralizado desde o século XIII e
tamén nas fontes latinas con voces románicas anteriores a esta data (no
século X rexístranse formas coma bouzas ou souto < SALTU), polo que debe ser
un cambio moi antigo.
a) Voces procedentes do ditongo primario AU:

AUDIO > ouço
AUT > ou
THESAURU > tesouro
TAURU > touro
AURU > ouro
CAUSA > cousa
b) Voces procedentes dun ditongo latino secundario [ ]: son voces nas
que o ditongo [ ] non se atopa no étimo latino, senón que é resultado
dalgunha evolución intermedia.

51 2008/2009
USC
→ No grupo latino AL-, no que o L- en posición implosiva é realizado como

velar, polo que en posición débil pode converterse en semiconsoante
velar [ ], dando lugar a un ditongo secundario [  ] que evoluciona
de xeito regular para [  ]. Exemplos:
AL-> [ ] > [  ]
TALPA > taupa > toupa
19
ALTU > *auto > outo
→ [] < metátese que se produciu no latín vulgar. Exemplos:

HABUIT > *HAUBI > ouui > ouue > houben
CAPUI > CAUPI > coube > couben
c) Voces de orixe non latina: trátase de préstamos xermánicos co ditongo

[], que presenta a mesma evolución ca nas voces de orixe latina.
Exemplos:
xer. RAUPA > roupa
xer. RAUBŌN > roubar
4) Monotongacións tardías do ditongo []:

a) Casos nos que o resultado [] vai seguido dunha consoante
tónica, formándose un grupo vocálico complexo (vogal tónica + semivogal
+ vogal tónica) cuxa pronuncia debe realizarse sen ningún apoio
consonántico. Nestes casos para facilitar a pronuncia poden aparecer dous
tipos de solucións:
→ Epéntese consonántica, de xeito que se introduce un apoio
consonántico.
→ Simplificación da secuencia vocálica.
Simplificación do grupo
Étimo Evolución regular Epéntese consonántica
vocálico
oír
AUDĪRE ouír ouvir, ouguir (solución máis frecuente no
gal. med.)
LAUDARE louar louvar loar
CLAUDĒRE
20
chouer choer
(única solución no gal. med.)
b) Situación do ditongo en contextos fonéticos que non permiten o

seu mantemento:
→ Trabado por []:
(VĪLLA) PAULĪ21 > *Poul > Pol
→ Trabado por []:

(VĪLLA) MAURI > *Vilamour > Vilamor
19
Forma presente na toponimia actual (Montouto, Silvouta, Vilouta, etc.) que foi substituída polo
cultismo alto.
20
CLAUSA > chousa ‘terreo cercado’
21
Os topónimos de posesor presentan o nome do posesor en xenitivo.
52 2008/2009
USC
3.5.1.2. Ditongo [ ] / [ ]
1) Realizacións: a realización deste ditongo podía ser [ ] ou [ ], aínda que
[] parece que podía ser a máis común no galego medieval (coma no
actual) e tamén é a esperable dado que o núcleo vocálico vai seguido dun
iode.
2) Grafías medievais: <ei>, <ej> e <ec> son as máis frecuentes.
3) Orixe:
a) Ditongo [  ] secundario, orixinado de diferentes formas e en diferentes
etapas:
Ditongación ib. BAIKA(S) > veyga(s), ueyga(s), veiga(s), ueiga(s)
secuencial dun antigo
LAICU / -ŌS > laygo(s), leigo(s)
hiato /ai/ latino ou
prelatino MĀIŌRĪNU > *MĀIRĪNU > meyrino, meyrinho, meirino
ADITU > eydo, eido

Eliminación dunha
consoante ou HABEŌ > *HAIŌ > ey, ei, hey, hei
semiconsoante en
posición intervocálica -ĀVI > lat. vg. -ai > -ei
AMĀVI > amey, amei
KT:
Debilitamento e
LACTE > *laite > leyte, leite
semiconsonantizació
GR:
n dunha oclusiva
FRAGRĀRE > FRAG.RĀ.RE / FLAG.RĀ.RE > cheyrar, cheirar
implosiva no interior
KS:
dun grupo
AXE(S) > eyxe(s), eixo(s)
heterosilábico
FASCE(S) > *FACSE(S) > feyxes, feixe(s)
[]:
Metátese do iode nos GLAREA > leyra, leira
VARIA(S) > veyra(s), veira(s)
grupos [ ] e [
]
[]:
CASEU > quejo, queyjo, queyjo
MANSIŌNES > MASSIŌNES > meyiões
Transformación
experimentadas
noutros dominios FRATRE(S) > (provenzal) fraire(s) (debilitamento da oclusiva dental xorda) >
lingüísticos por (gal.med) fraire(s) > freire(s)
palabras tomadas en
préstamo
b) Resultados que non proceden dunha fase [ ], senón de Ĕ, Ē ou Ĭ:
Debilitamento e [ ]
semiconsonantizació LĔCTU > leyto, leito (*>  )
n dunha oclusiva en DĒRĒCTU > dereyto, dereito
posición implosiva no STRĬCTU > estreyto, estreito
interior dun grupo []
consonántico SĔX> seys, seis
heterosilábico ĔXIT > eyxe (‘saír’)
PĬSCE > *PĬKSE > peyxe, peixe
[ ]
53 2008/2009
USC
ÍN.TĔ.GRU > IN.TÉG.RU > enteyro, enteiro

[ ]
RĒGNU > reyno, reino
Neste caso a non palatalización do grupo [] (coma en AGNU >
año ou COGNOSCERE > coñecer) pode deberse a que se tome o
substantivo rey como modelo.
[  ]
MĀTERIA > madeyra, madeira
FĒRIA > feyra, feira
Metátese do iode
[  ]
THĒRĒSIA > Tereija, Tereyja
Eliminación de DEDĪ > dey, dei
consoante LĒGE > lee > ley, lei
intervocálica RĒGE > rey, rei
4) Cronoloxía: xa se documenta en textos latinos do século IX, sendo a forma

máis antiga Oseyra (830) < URSARIA (URSUS + -ARIU), polo que debía estar
presente con anterioridade na lingua oral. É a solución normal, pero aínda no
galego actual se poden atopar variantes dialectais con [ ] (parte centro-
oriental de Lugo e Ourense) en casos nos que antigamente se formou un hiato
[] (mazaria, aira, abelaira, etc.):
maceira
(ARBORE) MATTINARIA > maçãaira
mazaira
3.5.1.3. Ditongos [

] / [ ] – [
]
1) Realizacións: a realización deste ditongo podía ser [ ] ou [ ], aínda
que [] parece que podía ser a máis común no galego medieval (coma no
actual) e tamén é a esperable dado que o núcleo vocálico vai seguido dun
iode.
2) Grafías medievais: <oi> e <oy> son as máis frecuentes.
3) Variación /i/ - /i/:

a) Resultado /oi/ constante na lingua medieval (aínda que non na actual) :
→ Combinacións nas que había un antigo Ŏ e máis un iode, cuxa orixe
pode ser:
CŎCTU / -ŌS > coyto(s), coito (‘cocido’)
Debilitamento dunha
NŎCTE > noyte, noite
oclusiva en posición
ŎCTO > oyto, oito
implosiva
CŎXA > coyxa, coixa
CŎRIU / -ŌS > coyro, coiro(s)
Metátese MŎRIOR > moiro (P1 pres. ind. de morrer)
*NŎVIU > noivo
54 2008/2009
USC
Desaparición dunha consoante intervocálica:

BŎVE > boy, boi
Outras
Ditongación dun antigo hiato:
circunstancias
IN.TRŎ.I.TU > IN.TRŎI.TU > entroydo, entroido, antroido, ontroydo
PŎST > poys, pois (problema etimolóxico)
→ Étimos co grupo –ŌRI, nos que se produce a metátese da antiga vogal

palatal:
DŌRIU > Doyro, Doiro

-TŌRIU, A / -ŌS, -AS > -doyro(s) / -doyra(s):ajudoyro, corredoyra,
corredoira, dormidoiro, dultadoyro, estremadoyro, Geitadoyro,
manjadoiro, parladoyro, Poussadoyro, Pousadoyro, trauadoyro...
b) Variación /oi/ - /ui/:

→ Desde o século XIII cando as vogais nucleares combinadas coa
semiconsoante palatal posnuclear proceden de Ŭ e Ū:
LŬCTAS > lyutas, luita

Grupo ŬCT > oj > uj
LŬCTĀRI > loytauã, luytou, luytasse, luitavan, luitando,
(pechamento pola actuación
luitar
do iode)
TRŬCTA > troyta, truytas, truitas
Grupo ŪCT > uj > oj (por EXSŪCTU > eixiuto, enxoyto, enxoyta
analoxía coas formas FRŪCTA > fruyto(s), fruito, froyto(s), froito(s)
procedentes de Ŭ, nas que se LŪCTU > luyto, luito, loyto, loito e o derivado lyutosa,
produce variación) luitosa, loytosa, loitosa
Grupo ŬLT > *out > oit
(a consoante implosiva AUSCŬLTĀRE > ascuitar, escoitar, ascoytar, ascoitar e o
realízase como velar e, ao substantivo deverbal ascuytas, ascoytas.
estar en posición débil, dá CŬLTELLU/ -ŌS > cuytello(s), cuytelo, cuitelos, coytelo(s),
lugar a unha semiconsoante coitelo.
velar que pasa a palatal por MŬLTU/ -ŌS > muyto(s), muito(s), moyto(s), moito(s)
analoxía coas formas con VŬLTURE(S) > vuytores, auuytor (prótese), boytores, uoytores
alternancia)
Grupo ŬRI AUGŬRIU > aguyro, aguiro, agoyro, agoiro
→ Noutros casos:
Debilitamento de [k] *COCTĀRE22 > coytar, coitar, cuitar e o substantivo deverbal

implosivo coyta, coita, cuyta, cuita
Perda da oclusiva sonora

CŌGITĀRE > coydar, coidar, cuydar, cuidar
intervocálica
Perda de [l] intervocálico SŌLITĀTE > soydade, soidade, suidade
22
Étimo moi dubidoso.
55 2008/2009
USC
FUIT > foy, foi, fuy, fui
3.5.2. Ditongos crecentes

5) No galego medieval, ao igual ca no galego moderno, son poucos os rexistros
de ditongos crecentes. Xeralmente atópanse en formas cultas ou semicultas:
aniversario (sen metátese de iode, como é esperable nas voces patrimoniais),
elocuencia, ciencia, etc.
6) A documentación da que dispoñemos parece apuntar cara a unha certa
tendencia á conversión dos ditongos crecentes en hiatos (tamén acontece no
galego moderno). Exemplo: Sarria > Sarrea (1329, 1414); lengua / lingua >
lengoa.
4. Consonantismo
4.1. Panorámica xeral da evolución do consonantismo
4.1.1.Sistema consonántico latino e sistema consonántico do
galego medieval
1) Sistema consonántico latino:
labial dental / alveolar velar
xordas // / / //
oclusivas
sonoras // / / //
fricativas xordas // / / //
nasais // / /
lateral / /
líquidas
vibrante / /
Este é o sistema consonántico dunha soa variedade de latín, o latín

clásico, pero seguramente houbese máis variedades ca esta. As súas principais
características son:
a) Grao de constrición: inexistencia de consoantes africadas.
b) Punto de articulación:
→ No caso das consoantes sinaladas como dentais / alveolares non podemos
saber con exactitude cal das dúas era a súa realización.
→ Tampouco podemos precisar outro tipo de realizacións, coma a de //, que
podía ser predorsal ([ ]) ou apica ([]), aínda que é probable que o latín
xa coñecese as dúas realizacións (coma o galego actual).
→ Non existían consoantes palatais, aínda que probablemente xa se
coñecesen nalgunhas variedades do latín vulgar.
c) Sonoridade:
→ Daba lugar a oposicións só entre as consoantes oclusivas.
→ En moitas variedades románicas darase unha extensión da oposición de
sonoridade (que habitualmente se orixina en contexto intervocálico):
Fricativa labial xorda sonor
a
56 2008/2009
USC
 
sonor
xorda
a
Fricativa dentoalveolar
 

sonor
xorda
a
Fricativa palatal
 
sonor
xorda
a
Africada palatal
 
 
sonor
xorda
a
Africada predorso-dento-alveolar
 
 
d) Cantidade ou duración:
→ No latín clásico dábanse oposicións entre consoantes longas e consoantes
breves. Cómpre ter en conta que as primeiras non supoñían a concatenación
de dúas consoantes iguais, senón a produción dunha mesma consoante, pero
máis longa ca no caso das breves. Esta oposición dábase en tódalas
consoantes, agás en /
/. Exemplos:
Breves Longas
ADITUS ‘entrada, acceso’ ADDITUS ‘engadido’
VĪTA ‘vida’ VITRA ‘fita, venda’
CATUS ‘agudo’ CATTUS ‘gato’
VĀCA (imperativo de VACĀRE) VACCA ‘vaca’
AGER ‘territorio, campo’ AGGER ‘muralla’
CASA ‘cabana, choza’ CASSA ‘oca, baleira’
PALAM ‘abertamente’ PALLAM ‘vestido, manto’ (ac. sg.)
CALEŌ ‘teño calor’ CALLEŌ ‘teño experiencia’
CŪRŌ ‘coido’ CURRŌ ‘corro’
FERUM ‘fero’ FERRUM ‘ferro’
ANUS ‘vella’ ANNUS ‘ano’
→ Na Romania Occidental esta oposición desapareceu, de xeito que as

breves xordas sonorizaron e as longas xordas pasaron a breves.

57 2008/2009
USC
Cómpre apuntar que // debeu desaparecer, pasando a ser unha consoante
só gráfica desde moi antigo, mesmo se discute se é pertinente incluíla ou non no
sistema consonántico do latín clásico.
Para que se produza a coalescencia
cómpre postular o previo
NE HEMO / HOMO > NEEMO > NEMO
enxordecemento da consoante
fricativa.
2) Sistema consonántico do galego medieval:

dental /
labial palatal velar
alveolar
xordas   
oclusivas
sonoras   
xordas   
fricativas
sonoras   
xordas  
africadas
sonoras  
nasais   
lateral  
líquidas simple 
vibrantes
múltiple 
a) Cantidade ou duración: desaparece a oposición por este trazo, un fenómeno

xeral en toda a Romania Occidental (ao nordeste da isoglosa que une La
Spezia e Rimini).
b) Modos de articulación: aparecen as consoantes africadas.
c) Puntos de articulación: aparecen consoantes palatais (maioritariamente
xeradas por iodes).
d) Sonoridade: aumentan as oposicións entre xordas e sonoras:
→ É posible que en época arcaica convivisen nun mesmo sistema  ,  e
 , que despois confluirían. Neste caso  opoñeríase polo seu trazo
sonoro a : DEFENSA(M) > devesa.
→ Unha nova oposición é a que se dá no caso de  e  . Neste caso
 tería a súa orixe en:
- -S-.
- -SS- convertido antigamente en -S-: SURSU(M) > susso > su[]o
Como podemos observar, o sistema consonántico do galego

medieval é máis complexo có do latín clásico (pero non necesariamente máis
complexo có do conxunto da lingua latina). Ademais, as principais preséntanas o
grupo das sibilantes:
 
Africadas palatais
<g, j, i>: gente <ch>: chouer
 
Fricativas prepalatais
<g, j, i>: gente <x>: leyxar
  Africadas predorso-
<z>: cozer <c, ç>: mancebo, paaço dento-alveolares
  Fricativas ápico-

58 2008/2009
USC
<-s->: tesouro <-ss->: passo alveolares
3) Sistema consonántico do galego actual:

a) Modo de articulación: prodúcense desafricacións, de xeito que só queda
   .
b) Puntos de articulación:
→ Aparición de   .
→ Só permanece   entre as labiais sonoras orais.
c) Sonoridade: desaparecen as oposicións por sonoridade entre     e
    e   e   .
4.2. Aparición de consoantes palatais e africadas

Na meirande parte dos casos a súa orixe está relacionada con procesos
asimilatorios, que se producen por causa de:
a) Iode: produce palatalizacións e africacións consonánticas.
PULĔGIU > poe(n)jo
b) Vogal palatal.
GELATA > geada
1) Africada e fricativa palatais [ ] > []

Na Noticia de Torto (1214, zona de Braga) parece distinguirse aínda entre
[ ] e [], con todo nesta altura xa debía estar bastante avanzado o proceso de
desafricación de [].
As orixes destas consoantes poden ser:

a) Contacto de oclusiva velar sonora latina con vogal palatal núcleo de sílaba:
→ O feito de que G sexa unha oclusiva explica que se xere unha consoante
africada.
→ O feito de que G sexa sonora, explica que a africada tamén o sexa.
-G + E, I-
-G + E, I-
G + E, I - (posición non
(posición intervocálica)
intervocálica)
GELATA > geada GĬNGĪVA> gengiva AGĪNA > agĩa (axiña)
GENTE > gente LONGE > longe FUGIRE > fugir
GENERU > genro ANGELU > angeo
BURGENSE > burgese >
GĬNGĪVA > gengiva burgés > burgués
(modelo: burgo)
GENŬCULU > geõllo ARRGILLA > argila
VIRGINE > virge

59 2008/2009
USC
Aínda que o resultado maioritario é a palatalización, hai casos nos que

esta non se produce:
-G + E, I-
G + E, I -
(posición intervocálica)
GERMANU > irmão SEXAGINTA > sessaenta
GELDVIRA > Elvira COGITARE > coidar
A desaparición de -G- intervocálico é
No centro da Península son
un tratamento máis popular.
maioritarios os resultados sen
palatalización (helar, hinojo), polo que
A palatalización de -G- intervocálico
é posible que nalgunhas voces a
supón o seu mantemento durante máis
ausencia de palatalización tivese unha
tempo, un tratamento máis
maior difusión xeográfica.
conservador.
b) Iode:
→ Sen estar en contacto con consoante:
Posición inicial Posición medial
IANUARIU > zanuario (lat. vg.) > janeiro *CAIATU > cajato (conservación do -t-
intervocálico?)
IANUELLA > janela IEIUNARE > jejũar, jajũar
IEIUNARE > jejũar, jajũar
IUGU > jugo
(DIES) IOVIS > joves
Nestes casos tamén podemos atopar resultados sen palatalización:
Posición medial
*MAIORINU > meiriño
(síncope moi antiga da vogal I)
MAIU > maio (resultado non esperado)
maor > moor > mor
MAIORE >
maior (cult.)
→ En contacto con consoante:
[]
[ ] [
] [] Con metátese do iode (que dá lugar ao
pechamento da vogal tónica e á palatalización
da consoante)
HABEAT > aja FUGIO > fujo HODIE > hoje BASIU > *baisu > beijo
PULĔGIU > SE.DE.AM > se.djam
HABEO > ajo CERASEA > *ceraisa > cereija
poejo > seja
VI.DE.O > vi.djo >
CASEU > *caisu > queijo
vejo
VISIONE> (*viison) > med. vijon
Neste caso a existencia dun [i] na
primeira sílaba fai discutible que se
producise a metátese e, polo tanto, a
suposición dunha forma *viison
OCCASIONE > *ocaison > med. ocaijón
(ocasión)

60 2008/2009
USC
Coma en casos anteriores, as oclusivas sonoras en posición intervocálica

puideron non palatalizar e desaparecer:
[  ] [  ]
CORRIGIA > correa MODIU > moio
NAVIGIU > navío MEDIU > meio, meo
FAGEA > faia
(que convive con resultados palatalizados: PODIU > poio
Porta Fageiras)
2) Fricativa palatal xorda []

a) Asimilacións provocadas por un iode: é a orixe desta consoante na maioría
dos casos. Podemos distinguir varios grupos:
→ [ ] (<x>23): este grupo presenta dúas posibilidades evolutivas
diferentes, pero rexidas polo mesmo principio: o romance galego non
admite oclusivas en posición implosiva. Estas dúas posibilidades son:
 Asimilación [ ] > []:
DIXĪ > dissi > disse As palatalizacións dixen,
DĬXIT > disse dixo e luxuria son tardías e
parecen deberse ao contacto
LUXŬRIA > lussuria con vogal palatal átona
final.
SEXAGINTA > sessaenta
 Palatalización en posición intervocálica que implica do debilitamento

de [], que pasa a converterse en semivogal palatal: [] > [ ] >
[ ]. Nestes casos o iode pódese manter ou ser absorbido pola
consoante palatal (baixo > gal. oriental baxo). Exemplos:
LAXĀRE > *laisar > leixar
CŎXU > coiso > coixo > coxo
CŎXA > *coisa > coixa > coxa
FRAXĬNU > fraisẽo > freixẽo > freixoo > freixo
AXE > *aise > eixe
(eixo é unha evolución posterior na que se lle engade á
forma o morfema propio do masculino)
SĔX> seis
Neste caso non se produce palatalización xa que o grupo
consonántico non está en posición intervocálica.
→ [
]:
*CAPESEU > queixo24 (‘queixada’)
23
A grafía latina habitual para este grupo era <x>, o que explica que tamén o sexa para a
representación de [] no romance galego.
24
No caso de CASEU > queijo o resultado medieval é [ ], un resultado sonoro esperable ao producirse a
metátese do iode e ficar o gripo [ ] en posición intervocálica. O feito de que o grupo [psj] non estea
en posición intervocálica explica o resultado xordo.
61 2008/2009
USC
→ [
]:
PASSIONE > paixón
GRASSIA > graxa
→ []: neste caso prodúcese unha metátese que explica que apareza un iode
na sílaba anterior nos resultados romances [] > [].
Exemplos:
ASCIATA > *ACSIATA > aixada, eixada
FASCIA > *FACSIA > faixa
Con todo, esta forma parece tardía en
galego, portugués e castelán, polo que
debe ser un préstamo do catalán ou do
occitano (a través do catalán).
→ [-] + [e, i] núcleo de sílaba: é un grupo que presenta dúas

posibilidades evolutivas:
 Evolución para unha africada predorso-dento-alveolar xorda [ ] >
[] > [] (O resultado regular de [ ] perante [e, i] é [
] > []).
Isto é o que acontece na maioría dos verbos incoativos latinos:
COGNOSCERE > coñoscer [] > coñocer
 Metátese do iode e palatalización [] > [ ]25:
FASCE> *FACSE > feixe

PĬSCE> *PĬCSE > peixe
(PRUNA) DAMASCENA > *amacsẽa > amaixẽa > ameixa
b) S- inicial latino: neste caso poden darse dúas solucións:

→ Mantemento do s- inicial:
SAPERE > saber
→ Palatalización en [], un resultado que non é exclusivo do galego, senón

que aparece nunha ampla zona ibérica (aínda que non coinciden as
unidades léxicas nas que se dá). Pode deberse a:
 Influencia mourisca, unha hipótese pouco probable no caso do galego
dado que son bastantes as formas nas que se produce palatalización e non
parece que a influencia mourisca puidera ser importante.
 Desprazamento pouco importante no punto de articulación da consoante,
que pasa de ápico-alveolar a palatal. Ademais este é un fenómeno
documentado tamén no galego urbano actual.
SŬRDU > xordo
(resultado exclusivamente galego)
SAPŌNE > xabón
SEPARARE > xebrar (cult. separar)
SŬFURE > xofre
25
Este é un resultado común dentro das linguas románicas, sendo insólito a solución do castelán, que
presenta o mesmo resultado para as dúas posibilidades evolutivas.
62 2008/2009
USC
3) Africada palatal xorda [ ]: ten a súa orixe na actuación do iode nos
grupos consonánticos latinos CL-, PL- e FL-, nos que a líquida lateral derivou
nunha consoante palatal (sempre en posición non intervocálica), segundo
parecen indicar os diferentes resultados románicos:
it. chiave
CLAVE aragonés llau
gal. chave
it. fiore
FLORE
gal. chor, chur
Exemplos:
CL- PL- FL-

CLAVE> chave PLANU > chão > chao, chan INFLARE > inchar
CLAUSA> chousa PLENU> chẽo > cheo FLORE > chor, chur
CLAUDERE > choer AMPLU > ancho (VĪLLA) FLAVIANI > Chaián
cult. clavícula
semicult. caravilla,
CLAVICULA >
cravilla
patrm. chavella
4) Africada predorso-dento-alveolar xorda [ ] (<c, ç>):

a) C + e, i (núcleo de sílaba) en posición inicial e posición medial non
intervocálica:
→ [] explica que dea lugar a un son africado, producíndose unha
asimilación por causa da vogal palatal que dá lugar a un adiantamento no
punto de articulación (velar > palatal > dento-alveolar).
→ Existe unha fase intermedia antes da chegada ao resultado [ ]: [ + ,
] > [ ] > [ ]:
CENTUM > [
]ento
 Trátase dunha palatalización bastante estendida pola Romania.

 Con todo, é unha mudanza antiga pero non tanto coma para afectar a
todo o territorio románico. Así, o sardo mantén a oclusiva velar xorda
latina (kelu) e os préstamos latinos a outras linguas tamén (CAESAR > al.
kaiser).
 A chegada á fase [] debeu ser común xa na maioría das variedades
ibéricas medievais. Con todo, en galego conservamos algunhas reliquias
da fase []:
CICERU > chícharo (non *cízaro)
CIMICE > chinche (non *cince)
Exemplos:
K-
-K -
(non intervocálica)

63 2008/2009
USC
CĬRCA > cerca MANCĬPIU> mancebo

CAELU > *celu > ceo MERCEDE > mercee
ACCENDERE > acender
b) Contacto cun iode:

→ Neste caso [  ] procede dos grupos [-tj-] e [-kj-], que converxen ao
producírense cambios no seu punto de articulación, de xeito que o de [-tj-]
recúa de dental a palatal e o de [-kj-] adiántase de velar a palatal. Indicios
disto atopámolos en:
 Confusións en textos latinos tardíos: Gallaetia (por Gallaecia).
 Fontes do latín vulgar: CRESCENTIANUS > crescentsianus; LAURENTIUS >
Laurenzo.
→ Neste caso os resultados están estendidos por todo o territorio románico,
polo que a palatalización debeu ser máis antiga na no caso de C + e, i.
→ Cómpre distinguir dúas posicións:
 Posición intervocálica: o esperable sería que os resultados fosen sempre
sonoros, como acontece normalmente nesta posición, pero [-tj-] e [-kj-]
producen resultados tanto xordos coma sonoros, sen que pareza haber
un predominio duns ou outros. É probable que non exista unha
explicación xeral para todo o fenómeno, senón que en cada palabra as
razóns poderían ser diferentes:
- Nalgúns casos o resultado xordo parece conectado cun tratamento
máis conservador có sonoro:
sonoro xordo
VĬTIU > vezo VĬTIU > viço
-ĬTIA > -eza (tristeza) -ĬTIA > -iça (justiça)
A vogal tónica [] podería deberse
a un pechamento por parte do
iode, pero tamén a un tratamento
máis conservador, de xeito que
non se produce a evolución Ĭ > []
- Noutros casos parece que se poderían postular formas do latín vulgar

nas que os grupos [-tj-] e [-kj-] non estaban en posición
intervocálica:
lat. clás .MATIANA > lat. vg. .MATTIANA > maçãa
Exemplos:
sonoro xordo
64 2008/2009
USC
PRETIARE> prezar PŬTEU > poço

SARTIONE> sazón PIGRITIA > preguiça
[-tj-] RATIONE > razón GRATIA > graça
VĬTIU > vezo VĬTIU > viço
-ĬTIA > -eza (tristeza) -ĬTIA > -iça (justiça)
FIDUCIA > feúza (‘confianza’) ACIARIU > aceiro
[-kj-] GALLAECIA > Galiza *CORTICEA > cortiça
IUDICIU > juizo FACIO > faço
PLACEAT > praza CORIACEA > coiraça
 Posición non intervocálica: os resultados son sempre xordos. Exemplos:

[-tj-] [-kj-]
FORTIA > força LANCEA > lança
CAPTIARE > caçar POST-CUCCEU > pescoço
MARTIU > março CALCEA > caça
-ANTIA > -ança
- No caso concreto de [- tj-] en posición intervocálica os resultados

son diferentes, producíndose unha evolución [-tj-] > [-t -] > [-
t-]:
CHRISTIANU > creschão, crischão
BESTIA > bescha, bischa > becha, bicha
SEBASTIANU > Sevaschão
COMESTIONE > comeschon > comechjón
- O grupo [   ] tamén pode dar lugar a [  ]:
PERDEO > perço

ARDEO > arço
VIRDIA > verça
VERECU NDIA> vergonça
5) Africada predorso-dento-alveolar sonora [

]:
a) C + e, i (núcleo de sílaba) en posición intervocálica:
DICERE > dizer
FACERE > fazer
DICUNT > lat. vg. *DICENT > dizen
b) Influencia dun iode nos grupos grupos [-tj-] e [-kj-] que, como xa vimos, pode
dar lugar a resultados xordos ou sonoros.

65 2008/2009
USC
6) Fricativa ápico-alveolar sonora / /: ten a súa orixe en contextos

intervocálicos, polo que se trata dun proceso de asimilación respecto das vogais
contiguas:
a) -S- latino intervocálico, que explica que a grafía máis frecuente para // fose
<-s->, xa que se trata do mantemento dos hábitos gráficos latinos. Exemplos:
THESAURU > tesouro

CAUSA > cousa
POUSARE > pousar
ROSA > rosa
b) -NS- > -ss- > -s-: trátase dunha asimilación moi antiga que xa debeu dar lugar
a un -s- no latín vulgar. Exemplos:
PENSARE > pesar
SPONSU > esposo
TENSU > teso
MENSA > mesa
MENSURA > mesura
c) -RS- > -ss- > -s-: coma no caso anterior, o resultado -s- xa debía estar presente
no latín vulgar. Exemplos:
SURSU > suso (‘arriba’)
DEŌRSUM > juso (‘abaixo’)
Neste caso o grupo [ ] dá lugar a [
] e despois a
[]. O resultado [ ] procedente de Ō non é regular,
pero explícase pola analoxía co antónimo suso.
7) Fricativa ápico-alveolar xorda [ ]: ten a súa orixe no // latino en

diferentes posicións:
a) S -,
coa excepción das formas nas que se dá palatalización (SAPŌNE > xabón;
SŬRDU > xordo).
b) –S. Exemplo:
ROSAS > rosas
c) –SS– (xeralmente por procesos asimilatorios), o que explica que a grafía máis
frecuente nos textos medievais fose <-ss->. Exemplos:
PASSU > paso
OSSU > oso
-ASSE > -asse (pret. subx.)
d) Grupos consonánticos nos que se deron asimilacións máis tardías:
→ -RS-:
ŬRSU > osso
ADVERSU > avesso
→ -PS-:

66 2008/2009
USC
ĬPSE > esse
 Evolución do sistema de sibilantes
(/
/) (/ /
// //
/ / / /
/ / //
Este sistema prototípico experimenta dúas importantes evolucións dentro

do galego medieval:
a) Desafricación ou fricativización, proceso que se percibe nos testemuños

gráficos (un proceso que xa lle afectara antigamente a //). Exemplos:
// fazer > faser
> // dizer > diser
//
paaço > paaso
> //
b) Desonorización:
→ Xa nos textos máis arcaicos parece que non hai unha clara distinción da
oposición entre xordas e sonoras. Exemplo:
fazer > faser
→ A tendencia anterior parece coutarse polos usos gráficos difundidos por

Afonso X, que eran os seguintes:
// <g>, <j>, 
// <x>
// <-s->
// <-ss->
// <z>
// <c>, <ç>
→ Desde o século XV documéntanse de novo grafías que supoñen un

indicio claro da desonorización. Exemplos:
// > // Tareija > Tareixa
//
fazer > facer, façer
> //
casa > cassa
// nosso > noso (confusión na grafía, desde o
> // século XV é cada vez máis raro o uso de
<-ss->)
A desafricación e a desonorización son dúas mudanzas coetáneas que se

producen no galego medieval a partir do sistema prototípico (compartido co portugués
67 2008/2009
USC
e co castelán). Isto quere dicir que xa na Idade Media, coma na lingua actual, tiña que
haber outros subsistemas de sibilantes con diferente distribución diatópica
e/ou diafásica. Cando menos podemos falar de dous subsistemas:
Subsistema arcaico Subsistema de transición

Sistema prototípico
(desafricación) (desonorización)
// // // // //
// // // // //
// // // // //
a) Subsistema arcaico: sistema con desafricación, que aínda se mantén na Limia

Baixa e en falas de Zamora. Polo que a desafricación afectou todo o territorio
galego, pero a desonorización non
b) Subsistema de transición: é un sistema de transición cara ao galego moderno,
que aínda se mantén en zonas da Galiza occidental. Exemplos:
Subsistema arcaico Subsistema de transición
//: gente
//: xente, leixar
//: leixar
//: cozer, paaço //: coser (‘cociñar’), paso
(‘edificio’)
//: coser, paso
coser, paso
O subsistema de transición dá diferentes resultados no galego moderno:

// // // //
// // > // //, /
/ //, //
// // > // > //
8) //, que ten a súa orixe na secuencia [

]. Exemplos:
ALIU > allo

ARTĬCULU > *artic’lo > artello
( > )
REGULAM > regl’a > rella
(> )
9) //, que ten a súa orixe na secuencia [

]. Exemplos:
> españa
HISPANIA
AGNU> *ajno > año
( > )
4.3. Evolución das oclusivas intervocálicas

Nas oclusivas producíronse unha serie de cambios relacionados entre si:
1) Consoantes longas latinas en posición intervocálicas > consoantes breves.
2) Consoantes oclusivas breves intervocálicas ou seguidas de vibrante:

68 2008/2009
USC
a) Sonorización das oclusivas xordas, un proceso asimilatorio dado que as

vogais son sons sonoros.
b) Debilitamento das oclusivas sonoras, dando lugar a aproximantes, un proceso
tamén asimilatorio xa que as vogais se pronuncia sen constricións.
1) Labiais: 1: forma latina

2: forma románica
PP > p2
p1 > b2

b1 >  (>)
2
No caso da labial é pouco común que se chegue á desaparición.

Exemplos:
CŬPPA > copa

PP >p
STŬPPA > estopa
CŪBA > cuba
P > b > 
CAPĬLLU > cabelo
B>  (> FABA > faba
Ø) HABES > has
2) Dentais:
TT > t2
(>
T1 > d2 
)


D1 > (>)

2
Neste caso a evolución D > 

> Ø é case sistemática.
GŬTTA > gota

TT >t
MĬTTĬT> mete
RŎTA > roda
T > d > 
PRĀTU > prado
PĔDE > pee > pé
D >  > Ø
VIDĒRE > veer > ver
3) Velares:
CC > c2
C1 >  (> > h >
69 2008/2009
USC
2  )

 
> (>h > )
1 
2
> vaca
VACCA
CC >c
> seco
SĬCCU
C > > (> h) AMĪCU > amigo > ami o (> ami
o)
PACĀRE > pagar > paar (> paar)
LEGERE > leer > ler
 >  (> h > ROGARE > roar (> roar)
Ø) ŬRTĪCA > ortiga > ortia > oritia > ortía (en certas
falas)
Na evolución  >  (> h > Ø) a desaparición pode ser moi antiga

(leer > ler) ou pode producirse simplemente debilitamento (rogar).
Todos estes son procesos relacionados que se dan ao longo dun período
histórico moi extenso na Romania Occidental, de xeito que xa en documentos
epigráficos antigos temos testemuños de sonorización (roda) e é un proceso que
chega ata a lingua actual.
 Gheada
É un fenómeno que podería ter xa as súas orixes no galego medieval,
pero non temos testemuños escritos dela ata o século XVII.
1) Tese substratística: Antón Tovar amosou que a concentración de
testemuños con sonorización era maior no noroeste peninsular e ía
diminuíndo cara ao levante. Isto levou á formulación da hipótese de que a
lenición consonántica fose consecuencia dos hábitos articulatorios da
linguas célticas, faladas polos pobos que habitaban estes territorios. Con todo,
cómpre non esquecer que a sonorización é un fenómeno característico da
Romania Occidental, non só da Península Ibérica, e que non se dá en tódalas
falas (non se dá no aragonés e probablemente tampouco se producise nas falas
mozárabes).
2) Proceso asimilatorio: a sonorización e o debilitamento poden explicarse
pola posición intervocálica ou de consoante + líquida, xa que son contextos
nos que os sons contiguos son sonoros e prodúcense sen constricións totais.
4.4. Betacismo
4.4.1.Descrición
Fenómeno que afecta a consoantes labiais e labiodentais. Non
sabemos como era o sistema medieval neste tipo de consoantes, pero podemos
supoñer que antes do século XIII existiría un sistema formado por tres elementos:
Sistema arcaico  < B-, -B- non intervocálica, -BB-,

70 2008/2009
USC
(oclusiva bilabial sonora) sonorización de -P- intervocálica

 < V- ([]), -B- intervocálica ou
(aproximante bilabial sonora) seguida de vibrante
 < -F- intervocálica (sonorización)
(fricativa labiodental sonora)
Exemplos:
< B- BENE > ben
 < -B- non intervocálica PALŬMBA > pomba
 < sonorización de -P- intervocálica CAEPŬLLA > cebola
< sonorización de -P- + vibrante CAPRA > cabra
VINU > vĩo > uiño

< V- ([]) LAVARE > lavar
, <v>
AMABAT > amava
< -F- intervocálica PROFECTU > proveito
(non está claro cal era o punto de STEPHANUS > Estevão
 articulación desta consoante latina,
, <v> pero con seguridade era unha fricativa
DEFENSA > devesa
xorda)
4.4.2.Distribución xeográfica
Dado que este sistema arcaico que supoñemos para a lingua anterior ao
século XIII consta de tres elementos moi próximos, debía ser moi custoso manter as
diferenzas, polo que evolucionou cara a unha simplificación da oposición //
e //, dando lugar a dúas situacións:
1) No norte da Península Ibérica:
a) Desaparece o // (se algunha vez existiu dito sistema arcaico), ficando só
unha oposición entre // e //.
b) Isto é congruente cos datos que temos dos romances actuais do terzo norte
peninsular e do sur de Francia, nos que non hai oposición entre a
labiodental sonora e a bilabial sonora26.
2) No centro-sur da Península:
a) Desaparece / /, ficando só a oposición entre // e //.
b) Isto tamén é coherente cos datos que temos para os romances actuais:
→ No portugués centromeridional hai oposición entre oposición entre
// e //.
→ No español do século XX rexístranse illas de oposición entre // e //
na zona occidental e oriental, o que indica que este trazo debeu ter unha
extensión antiga maior, pero que foi desprazado polo avance cara ao
sur do romance do norte.
4.4.3.Cronoloxía
26
Tense apuntado a hipótese da posible influencia dun antigo substrato prelatino no norte da Península
Ibérica e sur de Francia que puido favorecer este fenómeno.
71 2008/2009
USC
1) Indicios medievais: apuntan a que en amplos territorios meridionais non

existía distinción entre / / e / / na lingua oral, pero estaba vixente unha
norma gráfica conservadora que sostiña a diferenciación entre , <v> vs.
. Indicios da indistinción da lingua oral son, por exemplo:
a) Cantigas de Santa María (elaboradas, polo tanto, na chancelería real no
século XIII):
estaba febreyro (< FEBRUARIU)
b) Documentos notariais, nos que hai máis incorreccións e máis numerosas

segundo o paso do tempo.
2) Testemuños renacentistas: só en época serodia temos testemuños

lingüísticos dos primeiros gramáticos e lexicógrafos casteláns e portugueses
que apuntan á indistinción entre // e // no norte:
a) López de Velasco (1578): censura a falta de distinción entre // e //,
afirmando que se trabataba de unha costumbre envejecida que existe por
todo el reino, polo que deducimos que no século XVI é xa unha situación
consolidada.
b) Duarte Nunes de Leão (1574): achéganos información relativa a Galiza e
o norte de Portugal, que cadra coa información actual dos atlas
lingüísticos. Así, dinos que os galegos e algúns portugueses de Entre Douro
e Minho din bos e bosso por vós e vosso, e bida por vida e que case todas as
formas nas que hai v consoante mudan en b.
4.5. Evolución das consoantes -L-, -LL-, -N- e -NN- en posición

intervocálica
4.5.1.Evolución en galego e outros romances
1) En galego e portugués:
a) As xeminadas -LL- e -NN- simplifican.
b) As simples -L- e -N- desaparecen.
2) No resto de romances peninsulares:
a) As xeminadas -LL- e -NN- palatalizan en [] > [] e [] respectivamente.
b) As simples -L- e -N- permanecen.

Exemplos:
latín galego portugués leonés castelán catalán
caballo /
CABALLUM cabalo cavalo caballo cavall
cabaiso
VALLEM val vale valle / vaise valle vall
MOLERE moer moer moler moler moldre
PALUM pao pau palo palo pal
ANNUM ano ano año año any
CANNAM cana cana caña caña canya
BONAM boa boa bona buena bona
LUNA lúa lua lluna luna lluna

72 2008/2009
USC
3) Romances con resultados similares ao galego-portugués:

a) -N- > [ ]: gascón e dialectos noriatalianos. Exemplo:
CANALEM > gasc. câu, gal. cal, canle
b) -L- > [ ], -LL- > -l-: romanés e dialectos italianos. Exemplo:

STELLA > gasc. stele, gal. estrela
FILUM > gasc. fir, gal. fío
c) Préstamos latinos no éuscaro:

latín galego éuscaro
CAMELLAM gamela kamela
MOLINUM muíño burin
CANNAM cana kana
GRANUM grao, gran garau
4.5.2.Cronoloxía
É un fenómeno que se adoita datar no século X xa que, aínda que temos
testemuños desde o século IX, é neste momento cando comezan a ser máis
abundantes.
4.5.3.Explicación do fenómeno
1) Hipótese da reestruturación silábica:
a) Definición: -L- e -N- intervocálicos agruparíanse coa vogal anterior, de
xeito que ficarían en posición implosiva e desaparecerían. Exemplos:
MÓLERE > MOLÉRE > [mo-ler] > *[mol-er] > moer
LUNAM > [lu-na] > *[lu-a] > [lũa] > lúa
b) Obxeccións:
→ A explicación funciona no caso de -N-, xa que a reestruturación fai que a
nasal pase a posición implosiva e poida nasalizar a vogal anterior e
despois desaparecer. Exemplo:
SANA > sãã > sãa > saa > sa
→ No caso de -L- non é operativa esta explicación, xa que o -L- implosivo

normalmente vocaliza en galego-portugués. Exemplos:
Evolución esperable segundo a
Evolución regular
hipótese da reestruturación silábica
MOLERE > *[mul-er] > *[mo er] >
ALTĔRU > aut(e)ro> utro > utro
*mou-ver ~ *mouguer27
2) Proceso de lenición / fricativización (ao igual ca no caso de -D-):

a) No caso de -L- a desaparición é máis rápida ca no caso de -D-, xa que se
trata dunha consoante líquida (máis próxima ás vogais). Exemplo:
PEDEM > *[pe e] > pé
MOLERE > *[  r]> [r]
27
Esta evolución dáse en casos coma AUDIRE > ouvir ~ ouguir (a), pero débese a cambios por analoxía.
73 2008/2009
USC
b) No caso de -N-:
→ Martinetti apuntou que en gascón e portugués se pasou por unha fase
previa na que habería unha consoante aspirada sonora [h].
→ Produciríase unha nasalización das vogais ao desaparecer a consoante e,
posteriormente, desnasalizaríanse. Exemplo:
SANA > sãã > sãa > saa > sa
→ Distinguimos tres tipos de procesos:

lenición > nasalización > desnasalización > crase LANA > lãã > lãa > laa > lá
lenición > nasalización > xeración dunha
GALLINA > galĩa > galiña
consoante palatal ([i] é palatal)
lenición > nasalización > xeración dunha
UNA > ũa > ua
consoante velar ([u] é velar)
tedes (crase)
TENETIS > tẽẽdes > tẽedes >
te des (consoante implosiva)
4.5.4. Evolución do grupo -MN- > -NN- > -N-

DAMNUM > danno > dano (cast. daño)
SOMNUM > sonno > sono (cast. sueño)
SCAMNUM > escanno > escano (cast. escaño)
4.5.5.Conclusións
O que acontece nas unidades do sistema pode ter repercusións noutras
vinculadas, como acontece entre simples e xeminadas, polo que podemos tirar dúas
conclusións en diferentes sentidos neste caso:
1) A perda de -L- e -N- intervocálicos implica a simplificación das xeminadas.
2) A simplificación de -LL- e -NN- implica a perda de -L- e -N- intervocálicos.
4.6. Evolución das consoantes finais latinas

4.6.1.Consoantes finais no latín
1) O latín clásico presenta, para as palabras patrimoniais, 9 fonemas nesta
posición: /b, d, k, t, l, m, n, r, s/.
2) –B nunca aparece en posición final absoluta, xa que só se rexistra nas
preposicións latinas AB e OB, que sempre van apoiadas no segmento seguinte
(un nome).
3) –M, –S e –T son as de maior frecuencia e importancia, xa que son
morfemas flexivos (de persoa e de caso).
4) –L, –N e –R teñen unha frecuencia relativa, xa que só aparecen nalgúns
substantivos, adverbios e formas verbais.
4.6.2.Evolucións no romance
1) –M:

74 2008/2009
USC
a) Marca de acusativo singular en substantivos e adxectivos da 2ª declinación

e tamén morfema de P1, pero desaparece xa no latín tardío.
b) Permanece só como [] en formas que proceden doutras que non podían ser
final de pausa, como é o caso de TAM, CUM ou QUEM.
2) –N:
a) Pérdese nas formas polisílabas (agás no sardo).
b) Consérvase:
→ Nos monosílabos (IN > en, NON > non).
→ No caso de tratarse dun –n secundario procedente da secuencia –NT,
conservándose como [].
3) –T:
a) É marca de P3 E P6.
b) Desaparece xa nos textos escritos do latín popular, polo que non deixa
restos en galego.
4) –R:
a) Prodúcese unha metátese xeralizada do –R primario: SEMPER > sempre.
b) Paragoxe frecuente:
→ No caso do –r secundario: AMARE > amar > amar(e)
→ No caso doutras consoantes:
 -s: nós > nos(e).
 -M: CANEM > can > ca(e).
 -l: animal > animal(e).
 Formas agudas rematadas en vogal: eu > eu(e); cantou > cantou(e);
mamá > mama(e).
5) –L:
a) O –L primario pode manterse nalgúns romances coma o galego. Exemplo:
MEL > mel, pero tamén se pode apoiar nunha vogal paragóxica.
b) O –l, primario ou secundario, pódese velarizar.
6) –S:
a) Cumpre importantes funcións na morfosintaxe latina e románica:
→ Nominativo singular.
→ Acusativo plural de substantivos non neutros.
→ Nominativo plural nalgunhas declinacións.
→ P2 e P5 da maioría dos paradigmas verbais.
b) A súa evolución é diferente segundo o territorio:
→ Romania occidental: consérvase, aínda que no francés medieval
aspirábase. Exemplo: TERRAS > gal. terras.
→ Romania oriental: prodúcese unha vocalización -S > -i. Exemplo: TERRAS
> it. terre.
4.7. Grupos consoante + nasal

4.7.1.Secuencia bifonemática /kw/
1) Seguido de / / tónico simplifica. Exemplos: QUALE > cal; QUANDO >
cando.
2) Seguido de // átono en posición posconsonántica son posibles
dous resultados:
a) Simplificación: /  / > // (dialec. /
/).
75 2008/2009
USC
b) Asimilación recíproca: QUADRAGUESIMA > quaresma > coresma (/o/ é unha

vogal intermedia entre /a/ e //).
3) Seguido de vogal velar /o/ simplifica. Exemplo: QUOMODO > lat. tardío
COMODO > como.
4) Seguido de vogal palatal prodúcese unha síncope. Exemplo:

QUAERERE > querer. Cando a síncope é moi temperá prodúcese unha
asibilación (conversión en sibilante). Exemplo: QUINQUE > cinque > cinco
( >  >  >> ).
5) Posición intervocálica:
a) O wau só se mantén perante vogal central. Exemplo: EQUA > egua.
b) O wau simplifica ante vogal velar (nas formas patrimoniais). Exemplo:
ALIQUOD > algo.
c) O wau ante vogal palatal:
→ Sonoriza e palataliza. Exemplo: AQUILA > aguia.
→ Proceso de asibilación nos casos de síncope temperá. Exemplo: COQUERE
> cocer (*coxer); COQUINA > COCIÑA (*coxiña).
4.7.2. Secuencia bifonemática /

/
1) Seguido de vogal central /a/ (formas de orixe xermánica) evoluciona
igual ca /kw-/, tanto en posición inicial coma posconsonántica. Exemplo:
WARJAN > guarir ~ gorir, WARDON > gardar, (p. inicial); LINGUA > lingua (p.
posconsonántica).
2) Seguido de vogal palatal /e, i/ prodúcese unha síncope en posición
tónica e postónica, que non dá lugar a asibilacións. Exemplo: WERRA > guerra,
WIMAREDI > Guimarei, WISA > guisa, SANGUINEM > sanque
4.7.3.Outras consoantes + wau
1) Simplificación (síncope):
a) É o resultado máis frecuente.
b) Provoca que as consoantes teñan a evolución normal dunha consoante
intervocálica (lenición: sonorización, aspiración, desaparición). Exemplos:
COSPUERE > cuspir
- K + I > dz > z > s > 
DUODECIM > dodze > doze > dose > doce
- DE > (haploloxía)
- U >  (síncope)
FEBRUARIU > febreiro

- -B- > [v] > b (betacismo).
- -ARIU > -eiro: metátese +
asimilación regresiva.
- U >  (síncope)
SEPTUAGINTA > sesenta
- GI >  (haploloxía)
MORTUALIA > mortalla
IANUARIU > xaneiro
c) Na secuencia /-nw-/ a desaparición do /w/ ten como consecuencia:

→ Impedimento da lenición de /-n-/ intervocálico nalgúns casos, aínda
que pode haber variantes nas que opere. Exemplo:
76 2008/2009
USC
MANUATA > manada (sen lenición) > mãada > mada, manda (con lenición)
→ Pode xerarse unha nova consoante, aparecendo o grupo /-

-/.
Exemplo:
MINUERE > MINUARE > minguar, mengar
2) Metátese:
a) Dáse sobre todo nos perfectos fortes. Exemplos:
- I> e.
CAPUI > couben - AW > ow (asimilación regresiva).
- P>b
HABUI > houben
SAPUI> souben
PLACUI > prougue
b) Poden aparecer variantes dialectais sen sonorización, xa que a oclusiva

xorda non fica en posición intervocálica, senón entre unha semivogal e unha
vogal. Exemplos:
SAPUI > soupen (pres. subs. seipa)
CAPUI > coupen (pres. subs. queipa)
3) Síncope da oclusiva:
a) É un fenómeno que só se dá en época medieval.
b) Prodúcese nalgúns perfectos fortes coas secuencias /-dw-/ e /-lw-/, pero é
un fenómeno infrecuente. Exemplos:
CREDUI> crive (consonantización do wau)
SEDUI> sive
DOLUERAM > dolvera
UALUERAM > valvera
c) As formas modernas coma crin fórmanse a partir do infinitivo cos

morfemas correspondentes: CREDERE > crer → cr+in.
4.8. Grupos consonánticos heterosilábicos

4.8.1. Introdución: a estrutura silábica
1) Fonotáctica: disciplina que estuda as regras de distribución dos fonemas
na sílaba ou na palabra (combinacións e restricións).
2) Xerarquía acústica e articulatoria:
a) Acústica (Otto Jespersen): consoantes xordas < oclusivas sonoras < ... <
vogais medias < vogal aberta.
b) Articulatoria (Saussure): oclusivas > fricativas > nasais > ... > vogais
medias > vogal aberta.
3) Estrutura silábica:
a) Núcleo ou fonema silábico:
77 2008/2009
USC
→ Fonema vocálico imprescindible.

→ As consoantes xordas non poden ser núcleo silábico en ningunha lingua.
b) Marxe ou fonema asilábico:
→ Fonema consonánticos ou semiconsoantes.
→ Contextos:
 Marxe inicial: posición explosiva (inmediatamente anterior ao
núcleo) ou prenunclear.
 Marxe final: posición implosiva (inmediatamente posterior ao
núcleo) ou posnuclear.
4) Combinacións posibles: en galego hai 23 combinacións posibles.
5) Número de fonemas por sílaba: de 1 a 6 (por exemplo en
menstruais).
6) Restricións.
7) Clases de sílabas:
a) Libres: rematan no núcleo.
b) Trabadas: rematan en marxe silábica.
4.8.2. O grupo /

/ heterosilábico
4.8.2.1. Introdución: do indoeuropeo ao latín
1) No paso do indoeuropeo ao latín xa se nota a tendencia á
simplificación de grupos consonánticos (cara á sílabas libres) un
fenómeno que se repite máis tarde:
a) Grupos homosilábicos:
→ Eliminación xeral da primeira consoante. Exemplo: KSENTIS > SENTIS.
→ Non eliminación dos grupos oclusiva + líquida. Exemplos: PLENO, TRES,
GRANDIS.
→ Conservación en posición final no lat. clásico, pero simplificación no
vulgar (/-
/ > /-/). Exemplos: REX, NEX.
b) Grupos heterosilábicos:
→ Simplificación non tan radical. Exemplo: AXIS [].
→ Grupos de dúas consoantes: mantense a tendencia simplificadora.
Exemplo: AD.PE.LLO > A.PPE.LO.
→ Grupos de tres consoantes:
 Eliminación dunha ou dúas consoantes. Exemplos: ADSPIRO > ASPIRO;
SEXDECIM > SEDECIM.
 [ ] no prefixo EX- + /, , , , , , , / > . Exemplos: EXDICTUM
> EDICTUM; EXLIGERE > ELIGERE.
 [- ()-] simplifica. Exemplos: INLUSCTRIS > ILLUSTRIS.
2) Conclusións sobre [] en latín:
a) Non é posible en marxe prenunclear (KSENTIS > SENTIS).
b) Existe como grupo heterosilábico en posición implosiva (DIXI) e
homosilábico en posición final (NOX, REX).
c) Son posibles grupos trifonemáticos e mesmo tetrafonemáticos: SEXTUS,
FALX, ARX; EXCREMENTUM.
4.8.2.2. // primario

78 2008/2009
USC
1) Evolucións:
a) Fricativización (evolución paralela á de / /):
→ Velar: NOCTE > *no[ ]te.
→ Palatal ( >  ): TECTU > *te[]to.
 En italiano prodúcese unha asimilación recíproca que dá lugar a unha
fricativa prepalatal xorda longa (* ). Exemplos: COXA > coscia;
MAXILLA > mascella.
 Na Romania occidental o resultado é [ ]. Exemplos: MAXILLA > cat.
maixela, cast. ant. meixiela, gal. meixela.
b) Debilitamento da coda silábica, que dá lugar a unha vocalización: ( >
 >  . Exemplo: MAXILLA > cat. maixela, cast. ant. meixiela, gal. meixela.
 En italiano prodúcese unha asimilación recíproca que dá lugar a unha
fricativa prepalatal xorda longa (*). Exemplos: COXA > coscia;
MAXILLA > mascella.
 Na Romania occidental o resultado é []. Exemplos: MAXILLA > cat.
maixela, cast. ant. meixiela, gal. meixela.
c) Palatalización da fricativa apicoalveolar: ( >  >  / ).
Exemplos:
ALEXANDRE > Aleixandre
ANNEXO > aneyxo, anexo
COXA > coyxa
FRAXINU > freyxo
LAXARE > le(y)xar
SAXU > se(y)xo
TAXU > Teixeira, Texido
2) Grafías. Ambivalencia do grafema <x> ([] ou []):

a) Uso do grafema <x> en formas xa ditongadas nas que representa []:
Aleyxandre, leyxar.
b) Formas nas que non sabemos se se dá ou non unha absorción do iode:
sexas / seyxas.
c) Formas nas que se pode dar ou non un tratamento culto: próximo, auxilio;
anexar / aneixar, taxar / taixar.
d) Formas nas que se produciu de axiña a absorción do iode: BŬXU > buxo
(pechamento da vogal tónica).
3) Evolucións:
a) Prefixo EX-:
→ Eix-: evolución regular.
→ Enx-: indución morfoléxica (perda da motivación semántica) e
substitución polo prefixo en-.
→ Ex-: cultismo gráfico.
→ Es-: eliminación da oclusiva implosiva.
→ Is-: monotongación [ ] > [
].
b) Secuencia EXS- + vogal:  > , evolucionando despois igual ca ex-
+ vogal.

79 2008/2009
USC
EXSECUTORE > exector, eysecutor, etc.

EXSUCTU > eixoyto, enxoyto, enxuto
c) Secuencia EXC-: >     >  > , evolucionando

despois igual ca ex- + vogal.
EXELLENTE > eixelente, execelente, eigelente

EXEPTIONE > eiceçon, eixeçon, eixeiçon...
4.8.2.3. // secundario

1) Orixe: troco ou confusión de [  ] e []. Exemplos:
[ ] >
AXILLA > ascella
[]
[] > PISCE> peixe
[] PRISCILLA > Prixsila
2) Evolucións:
a) Evolución regular: [ ] > [ ]. Exemplos:
(PRUMA) DAMASCENA > ameixa
FASCIE > feixe
PISCE > peixe
b) Posible absorción do iode por parte de [], que se explica por:

→ Indución fonética (o iode e a consoante son palatais).
→ Tendencia cara á silaba modelo (CV).
→ Existencia de numerosos casos de monotongación [ ] > [] en
posición átona inicial. Exemplos:
peixota > pixota
exento [] > isento
3) Grafías: o ditongo [] pode grafarse só cun <e>, especialmente nos

textos máis antigos polas dificultades que supoñía a escrita en romance. Isto
acontece en formas coma Texero, que seguramente sufran o proceso
evolutivo regular malia a “monotongación gráfica”:
> Texeiro
TAXARIU
[ ]
4.8.2.4. // nos perfectos fortes

1) TRAXĬ:
a) Evolución regular desde o lat. clásico TRAXĬ non documentada:
TRAXĬ (
> *[ )] >
*[ ] > *[]
b) Evolución regular desde o lat. vulgar *TRAXUĪ: dado que o étimo do latín
clásico non nos permite explicar a forma medieval nin a actual, estableceuse
a posibilidade dunha forma *TRAXUĪ no latín vulgar, resultante da analoxía

80 2008/2009
USC
con outros perfectos fortes (TRAXĬ + *TRACUĪ). Este étimo permítenos

explicar a forma medieval troixe, aínda existente na actualidade:
*[  (  *[ ] *[     
*TRAXUĪ > *[     ]>
 )] > > ]
secuencia que presenta
desaparición do
dificultades asimilación e
metátese do wau wau, documentada
articulatorias, polo que palatalización
noutros casos.28
tenderá a ser desfeita.
c) Resultado analóxico:
→ A forma trouxe (maioritaria na Idade Media) non se pode explicar
foneticamente como intentou facer Santamarina, xa que implicaría a
desaparición do iode antes da palatalización consonántica, polo que esta
non sería posible:
*[  *[ ( *[]
*TRAXUĪ > *[  ]
 ] >  )] > >
Imposibilidade da
palatalización
desaparición do iode
desaparición do iode e consonántica sen o
metátese do wau e mantemento do
mantemento do wau iode, xa que non hai
wau
ningún elemento que
a poida producir.
→ Así, temos que explicar a aparición do ditongo [ ] e non [ ] en

trouxe pola influencia dos descendentes dos verbos con evolución
regular coma PLACUI > prougue , SAPUI> soube, HABUI > hoube, etc.
d) Grafías: cómpre ter en conta que formas coma traixe poderían representar
xa [  ].
2) DIXĪ / ADDUXĪ:
a) Datos: na Idade Media só se documentan grafadas con <x> as P1 dos
perfectos, non o resto de persoas.
b) Evolución regular: estímulo fonético de –Ī:
→ Influencia metafónica sobre a vogal radical das P1 (non nas P3).
Exemplos:
P1 P2
FECĪ > feze / fize FECĬT > fez (Ĭ > Ø)
→ Palatalización da sibilante. Exemplos:

MANSĪ > MASI > masi >magi
POSUĪ > pus(i) > pugi
QUAESIVĪ > *QUESI > quis(i) > quigi
FECĪ > fizi > figi
28
AUDIRE > ouir > oír
LAUDARE > louar > loar
AMAUIT ILLUM > amouo
AMAUIT ILLA > amoua

81 2008/2009
USC
→ A forma dixe non se pode explicar pola evolución regular de [  ],

xa que daría lugar a un ditongo [  ] que non é posible por mor das
restricións articulatorias :
Evolución regular de
[   ] > [  ] > *[     ]
[  ]
[] > [] > dissi
evolución de DIXĪ
> disi > di -
c) Extensión analóxica do [ ] ás restantes persoas.
d) Grafías:
→ []: <j>, <g>, .
→ [ ]: <x>, aínda que nalgunhas formas pode tratarse dun cultismo
gráfico (dix-, adux-).
→ Nos casos nos que non se pode tratar dun cultismo gráfico debemos
interpretar este grafema coma un indicio da desonorización da fricativa
prepalatal: pux-, quix-, etc.
→ Outros exemplos:
Cultismo gráfico (palabra de

LUXURIA > luxuria
inspiración literaria ou libresca)
Non se produce a palatalización
SEXAGINTA > (*se(i)xenta) >sassaenta, sesenta polo vínculo semántico con SEIX >
seis, forma na que é imposible.
4.8.3.Grupo /kt/
4.8.3.1. ...
4.8.3.2. ...
4.8.3.3. Conversión de /k/ implosivo > [w]
1) Proceso tardío: semella un tratamento semiculto:
a) Cobra vigor nos século XIV e XV, cando existe unha maior demanda de
tecnicismos.
b) No galego medio sofre o problema da estigmatización social
(consideración de vulgar ou rústico), polo que se prefire o modelo latino e o
castelán (Sobreira).
c) Na actualidade é produtivo no galego popular, pero non se acepta na
variedade culta (pero sí a conversión en palatal).
2) Operatividade cuantiva e cualitativamente menor.
a) Afecta a menos unidades.
b) Afecta especialmente ao léxico xurídico e notarial. Exemplos: auçom,
contrauto, pauta, trauto, etc.
4.8.3.4. Eliminación de /k/ implosivo

1) Cronoloxía:
a) Ten antigas raíces nos ss. XII e XIII e avanza no XIV e no XV.
b) Avanza tamén no galego medio.
c) Na actualidade mantense, e é aceptada pola norma culta.

82 2008/2009
USC
2) Descrición:
a) A vogal palatal /i/ + /kt/ daría lugar a un hiato homorgánico */ij/, imposible
de pronunciar por restricións artigulatorias. Polo que se debe explicar coma
un fenómeno de asimilación (redución). Exemplos: contradiçom, dito, fito,
vendita (< VINDITIA, de VINDICARE).
b) Casos concretos:
→ Grupo -NCT-: eliminación temperá do /k/. Exemplos: ajuntar, ençinta,
pintor, punto, pergunta, santo, tinta, untar, etc.
→ Grupo auct-: crearíase unha marxe posnuclear complexa [  ] >
*[] / *[   ] que simplificaría, podendo producirse despois
unha asimilación no ditongo ou monotongacións. Exemplos: autor,
autoridade, outorgar.
4.8.3.5. Mantemento gráfico de /k/

1) Nos primeiros textos non é unha consecuencia directa do conservadorismo
gráfico, senón que está relacionado coas dificultades para grafar os ditongos.
2) En textos posteriores:
a) Pode deberse ao conservadorismo gráfico (auctoridade, contracto,
derecto), casos nos que <c> representaria [j], [w] ou [ ].
b) Pode usarse en palabras que entran tardiamente na lingua e que non
sofren tódalas evolucións patrimoniais.
c) Na actualidade imponse a representación gráfica, aínda que as Normas
de 2003 que restrinxen a súa representación ante e (construción,
vitoria)
3) Problemas de interpretación das abreviaturas latinizantes (braquigrafía).
Abreviaturas coma fco (facto / feyto) ou sco (sancto / santo) parece que son
usadas por inercia máis ca pola dificultade para grafar ditongos, xa que
chegan mesmo ata o século XIV.
4.8.3.6. Conversión do [j] + mantemento de <c>: cruzamento da

escrita romance e os hábitos latinizantes (feicto, desfeicto, oucteiro).
4.8.3.7. Latinizacións incorrectas

1) Formas ultracorrectas ou pseudoetimolóxicas coma abto, avturidade,
contrabto, octro, octrosy, trabtado, etc. que:
a) Representan pronuncias [j], [w] ou [].
b) Demostran a operatividade dos mecanismos de evolución do iode.
4.8.4./b/ + consoante
4.8.4.1. Galego medieval
1) Grupos primarios:
→ /b/ + consoante oclusiva: asimilación e desaparición de /b/. Exemplos:
OBTURARE > aturar; SUBTERRARE > so/suterrar; SUBTILE > sotil.
→ Grupo -BSC-:
 Evolución: asimilación ou elisión de /b/. Exemplos: ABSCONDERE >
asconder; ABSCONSUS > a escuso/a (‘a escondidas’, ‘secretamente’);
OBSCURO > escuro.

83 2008/2009
USC
 Hipercorrecións / alatinamento ou relatinizacións: SUSTINERE >

subtjña; SEPULTURA > subpultura (influencia do prefixo SUB-); cabsar,
abto.
 Alternancia do tratamento culto e o patrimonial nas grafías .
Exemplos: ABSENTE > absente; ABSOLVERE > absolver; ar. SEBTÂ >
Cebta, cebty; SUBSTITUERE > substituyr / sustituto.
2) Grupos secundarios:
a) Podemos atopar as tres posibilidades anteriores (elisión, hipercorreccións,
alternancia):
CAPITATE > cabeal > cab’dal / caudes, coudes / coal
CLAUSTRA > cabstra / castra
CIVITATE > çidade, çibdade, çiudad
CAPITELLOS > cabdellos / cabedel(ee)s / cab’del / caudel / caldel
b) O prefixo SUB- + a vogal I + outra vogal poden dar lugar á conversión en

palatal. Exemplo: SUBIECTU > subiecto > subieyto > suygeito.
3) Conclusións:
a) /b/ > [].
b) /b/ > [] (nunca []):
→ No prefixo SŬB- ten que ser moi temperá, porque senón Ŭ tería que
evolucionar a [o].
→ Nos grupos secundarios precedidos de /u/ non hai vocalización
(ditongo homorgánico).
→ Prodúcese vocalización cando vai precedido de /a/, agás cando este vai
precedido á sua vez do grupo -BS- (coda silábica complexa).
→ Posibilidade de asimilación posterior [aw] > [ow].
4.8.4.2. Galego medio
1) Sobreira (Papeletas de un diccionario gallego): recoñecemento da conversión

de [w] do /b/ heterosilábico coma un tratamento “patrimonializador”
considerado “vulgar”, que se opón a:
a) Formas con /b/:
→ Estranxeiras.
→ Antigas. Exemplos: absencia, absente vs. ausencia, ausente.
b) Vocalización de /k/, que vocaliza en [j] ou [w], mentres que /b/ só vocaliza
en [w].
2) Sarmiento (Coloquio dos 24 rústicos):
a) É consciente de que /b/ implosivo non é patrimonial, de aí que na súa
escrita use formas coma ousequios, defeutos, reutos, testos (‘textos’), etc.
b) Isto tamén aparece noutros textos do galego medio.
c) Maior frecuencia de castelanismos. Exemplos: caudillos, ciudad, deuda,
etc.
4.8.4.3. Galego moderno
4.9. Grupos homosilábicos

4.9.1.Grupo /ks/ homosilábico

84 2008/2009
USC
1) Posición anteconsonántica:
a) Desaparición do [k]. Exemplos:
DE EX DE> desde
DEXTRA > destra
MISTURA > mestura
b) No caso do prefixo EX- alternan varias secuencias iniciais. Exemplos:

esmayar / desmayar
espertar / despertar
c) Outras cuestións:
→ Nalgúns casos podémonos atopar con grafías conservadoras.
→ Tamén se dan resultados analóxicos coma seisto (< seis).
2) Posición final:
a) Resultado regular sen palatalización: [ ] > [ ] > [].
b) Simplificacións. Exemplo:
DE EX > des

85 2008/2009
USC

Formación Do Sistema Fonolóxico Do Galego Medieval

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Formación Do Sistema Fonolóxico Do Galego Medieval

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

3.

Formación do sistema fonolóxico do galego medieval

0. O sistema gráfico medieval

No que se refire ao sistema gráfico medieval do galego poderiamos

Desde 1230 Galiza, León e Castela estaban gobernadas por un mesmo

0.2. Usos gráficos da Iberorromania occidental

[je] (< Ĕ) <ia>, <je> <je> (estabilización)

Historia da lingua galega

2. Ditongos decrecentes, é dicir, aqueles que presentan semivogais (j, w) en

Representacións ata a segunda metade do Representacións desde a segunda metade

2. Resonancia nasal: a resonancia nasal prodúcese pola asimilación

Representacións ata a segunda metade do Representacións desde a segunda metade

Representacións desde a segunda

Historia da lingua galega

Representacións desde a segunda

Historia da lingua galega

3. Fricativa prepalatal xorda /

<isc> Exemplo: laisces ‘dejes.

<sci> Exemplo: Rekesciolo ‘Requejuelo.

<s> Exemplo: Semeno ‘Xemeno, Ximeno.

<ss> Exemplo: Frasseneto, Requessolo ‘Requejuelo.

<ch> Exemplo: Chemenez ‘Xeménez, Ximénez.

4. Fricativa prepalatal sonora /

<j> Exemplos: jenero, mujer. Exemplos: genro, ajuda,

Historia da lingua galega

5. Africada palatal sonora /

6. Africada palatal xorda //

<cc> Exemplo: peccet ‘peche’.

<cx> Exemplo: Sancxo ‘Sancho’.

<cxi> Exemplo: Sancxio ‘Sancho’.

7. Africada predorso-dento-alveolar xorda /

<zz> Exemplo: lazza

8. Africada predorso-dento-alveolar sonora / /

9. Fricativa apicoalveolar sonora / / e xorda //

 Análise de textos anteriores á segunda metade do século

Historia da lingua galega

- [ej] → <ey>: sequeyros.

Historia da lingua galega

 Análise de textos datados a partir da segunda metade do

Historia da lingua galega

- // = <ll> (Seuilla)

Historia da lingua galega

No sistema vocálico latino distinguimos tres tazos opositivos:

É probable que a oposición de cantidade non se dese en tódolos falantes

b) Evolución das voces latinas no sardo:

c) Evolución das voces latinas nas linguas xermánicas.

C) Variedades nas que as oposicións de cantidade pasan a ser

En certas variedades do latín parece que se mantiveron as oposicións de

Estas realizacións das vogais latinas conducirían a un sistema con cinco

3.2. Vocalismo tónico

Este sistema de 9 elementos é un demasiado complexo (raro nas linguas

Este é o sistema vocálico do romance galego actual, e seguramente fose o

Historia da lingua galega

Algúns exemplos destas evolucións son:

Estes ditongos xa monotongaran no latín nalgúns casos. Con todo, os

3.2.1.Evolucións nas palabras non patrimoniais

2) As vogais de abertura media dan comunmente vogal aberta:

3.2.2. Outras mudanzas que poden actuar sobre as anteriores

Historia da lingua galega

Ī > [] Estas son as evolucións regulares do latín ao

De xeito que Ĭ e Ŭ do latín clásico darían [i] e [u] en galego cando se

lat. clas. Ŭ > lat. vulg. U̢ +  []

→ Sobre as consoantes: palatalizacións.