General Milne Mustafa Kemalin İstanbula Çağrılmasını Ister.

ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU ATATRK ARATIRMA MERKEZ
GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI
Prof. Dr. Salhi R. SONYEL
ANKARA - 2010
5846 Sayl kanuna gre bu eserin btn yayn, tercme ve iktibas haklar Atatrk Aratrma Merkezine aittir.
956.102 4 Sonyel, R. Salhi Gizli Belgelerde Mustafa Kemal, Vahdettin ve Kurtulu Sava, / Salhi R. Sonyel, - Ankara: AKDTYK Atatrk Aratrma Merkezi, 2010. X, 230 s, 24 cm. ISBN: 978-975-16-1993-8 1 stiklal Sava I k.a.
KTAP SATII: Atatrk Aratrma Merkezi Gazi Mustafa Kemal Bulvar No: 133 06570 Maltepe / ANKARA Tel : 009 (0.312) 232 44 17/3 Belgegeer : 009 (0.312) 232 55 66 e-mail : bilgi@atam.gov.tr. web : http://www.atam.gov.tr.
ISBN : 978-975-16-1993-8. LESAM : 07.06. Y0150-268.
Bask Tel
: Korza Basm : (0.312) 342 22 08
NDEKLER
NSZ.......................................................................................VII KISALTMALAR. ....................................................................... IX BLM 1 MONDROS BIRAKIMASI VE SONRASI (Ekim 1918 - Haziran 1919) Brakmadan nceki Gelimeler............................................... 1 Mondros Brakmas.................................................................. 3 ttihat nderlerin lkeden Ka............................................ 7 Mebusan Meclisinin Kapatl................................................ 10 galler, Tutuklamalar ve Yarglamalar Sryor....................... 13 ngiltereye Yaltaklanma Politikas Sryor............................. 17 Damat Feritin Erkteki Eylemleri............................................. 20 BLM 2 ZMRN YUNANLILARCA GAL VE YANKILARI (Mays - Haziran 1919) zmir gal Ediliyor................................................................... 27 Trkiyeyi Kurtarma abalar. .................................................. 33 Damat Ferit Parise Davet Ediliyor. .......................................... 35 Mustafa Kemal Eyleme Geiyor. .............................................. 37
IV
BLM 3 ANADOLUDA KONGRELER DNEM (Haziran - Aralk 1919) Amasya Grmeleri. ................................................................ 47 Mustafa Kemali stanbula Getirtme abalar ....................... 49 Mustafa Kemal stifa Ediyor. .................................................... 51 Erzurum Kongresi ve Gdm (Manda) Sorunu........................ 54 Sivas Kongresi.......................................................................... 64 BLM 4 STANBULUN BALAIKLARCA RESMEN GAL VE YANKILARI (Eyll 1919 - Nisan 1920) Trkleri stanbuldan karma abalar................................... 71 stanbulda Kurulan Yeni Kabine. ............................................. 76 Vahdettinin yilikseverlii....................................................... 79 Vahdettin Amerikaya mit Balyor....................................... 80 ukurova Olaylar. .................................................................... 83 Padiahn Uykular Kayor...................................................... 84 ngilizlerin Sinsi Planlar.......................................................... 85 Sleyman efikle Padiahn Gizli Plan.................................. 87 stanbulun Balaklarca Resmen gali................................ 89 BLM 5 BYK MLLET MECLSNN KURULU DNEM (Nisan 1920 - Ocak 1921) Byk Millet Meclisi Oturumlarna Balyor........................... 97 San Remo Kararlar. .................................................................. 99 Sevr Antlamas ve Tepkileri.................................................. 104 Anadoluya Gnderilen zzet Paa Kurulu............................. 118 Mustafa Kemalin zgemii................................................. 119
BLM 6 LONDRA KONFERANSI VE SONRASI (Ocak - Temmuz 1921) Konferanstan nceki Gelimeler............................................ 121 Londra Konferans.................................................................. 124 kinci nn Zaferi.................................................................. 133 Vahdettinin zgemii. .......................................................... 134 Londra Konferansndan Sonraki Gelimeler......................... 137
BLM 7 SAKARYA SAVAI VE SONRASI (Temmuz - Aralk 1921) Sava Balyor. ........................................................................ 141 Vahdettinin Rumboldla Yapt Yeni Grme.................... 144 Ankara - stanbul likileri...................................................... 148 Trk - ngiliz likileri............................................................ 153 Yunan - Rum Eylemleri. .......................................................... 156 Ulusulardan Nefret Eden ngiliz Yksek Komiseri.............. 159
BLM 8 TRK SORUNUNA DPLOMATK ZM BULMA ABALARI (Ocak - Austos 1922) Yeni Arabuluculuk Deneyleri.................................................. 163 Mustafa Kemal - Hseyin Rauf likileri................................ 166 Yusuf Kemal Kurulu............................................................... 170 Tevfik Paa - Rumbold Grmesi. ......................................... 176 Vahdettin - Rumbold Grmesi. ............................................ 178 Vahdettin - Armstrong Grmesi.......................................... 185 Vahdettin Rumboldla Yine Gryor. .................................. 190
VI
BLM 9 KURTULU SAVAI VE VAHDETTNN TRKYEDE SON GNLER (Austos - Kasm 1922) Kurtulu Sava................................................................................. 193 Refet Paann stanbula Gelii....................................................... 196 Lozan Konferans............................................................................. 198 Vahdettinin Trkiyede Son Gnleri............................................... 201
SONU................................................................................................207 KAYNAKA....................................................................................... 209 DZN...................................................................................................227
NSZ Trk tarihinin en tehlikeli ve en parlak dnemini oluturan Kurtulu Savann esiz nderi Mustafa Kemal [Atatrk]le ok eletirilen son Osmanl Padiah VI. Mehmet Vahdettin hakknda eitli dillerde birok eserler yaymlanmtr ve hl yaynlanmaktadr. Bu yaptlara ek olarak, o dnemde Trkiye ile ilgilenen veya ilikileri olan kimi devletlerin arivlerinde birok belgeler vardr. Bu kaynaklar yavaa gn na kmaya balamtr. Bu kaynaklardan inceleme frsatn bulmu olduum ve nemli grdm belgeler hakknda Kaynaklar blmnde ve dipnotlarda ayrntl bilgi verilmektedir. Bu eser ve kaynaklarn birounda, Mustafa Kemal ve Vahdettinin o gnlerdeki tutumlar, grleri ve faaliyetleri hakknda bilgi verilmekte ve zellikle Vahdettinin kendi yurduna ve ulusuna ihanet edip etmedii konusu ortaya kmaktadr. Son gnlerde, Trkiyede de bu konuda ksa sren bir tartma olmutu. Emekli Babakanlardan Blent Ecevit, Zaman gazetesi yazarlarndan mer ahinle yapm olduu ve gazetenin 16 Temmuz 2005 gnl saysnda yaymlanan sylei srasnda, Vahdettinin hain olmad grn ne srm; bu gr, 17 Temmuz 2005 gnl Hrriyet gazetesinde de yinelemiti. Bunun zerine, Turgut zakman, 19 Temmuz 2005 gnl Cumhuriyet gazetesinde, Vahdettin ne yazk ki haindi bal altndaki yazsnda Eceviti eletirmi; Vahdettinin hain olduunu kantlamaya almt. Kendi grmce, Trkiyenin bugn karlamakta olduu birok sorunlar varken, tarihe gmlm olan eski sorunlar kurcalamann Trk ulusuna yarar getirip getirmeyecei tartma konusu olabilir. Ancak, gen kuaklarn kendi tarihlerini iyice bilmeleri ge-
VIII
SALH R. SONYEL
rektiini dnerek ve Vahdettin hain miydi? sorusuna, okuyucunun kendisinin karar verebilmesine biraz da olsa yardmc olmak amacyla bu yapt hazrlam bulunuyorum. Eserin yaynlanmasnda emei geen bata Atatrk Aratrma Merkezi Bakan Prof. Dr. Cezmi ERASLAN, Atatrk Aratrma Merkezi Merkez Sekreteri Mustafa CHCE olmak zere btn Kurum alanlarna ve Atatrk Aratrma Merkezi Uzman Mukaddes ARSLANa teekkr ediyorum. Ankara - 2010 Prof. Dr. Salhi R. SONYEL
KISALTMALAR ABD a.g.e. ASD ATTB BFSP bkz. BMM BTTD C Cab.P. Cmd. CP DBFP FO FO 371 HTVD IDA Nutuk : Amerika Birleik Devletleri : Ad geen eser : Atatrkn Sylev ve Demeleri : Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri : British and Foreign State Papers (ngiltere ve yabanc devletlerin belgeleri) : Baknz : Byk Millet Meclisi : Belgelerle Trk Tarihi Dergisi : Cilt : Cabinet Papers (ngiliz Kabinesi belgeleri) : Command Papers [ngiliz resmi yaynlar) : Confidential Print (ngiltere Dileri Bakanl gizli belgeleri) : Documents on British Foreign Policy [ngilterenin di politika belgeleri) : Foreign Office (ngiltere Dileri Bakanl) : ngiliz Devlet Arivindeki siyasi belgeler : Harp Tarihi Vesikalar Dergisi : ngiliz Devlet Arivi : Atatrkn Byk Nutuku
ayr. bkz. : Ayrca baknz
BMM.ZC. : Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi
SALH R. SONYEL
PRFRUS : Papers Relating to the Foreign Relations of the United States (ABDnin dileriyle ilgili belgeler) Speech Sylev TIH v.d. : Atatrkn Byk Nutukunun ngilizce evrisi : Atatrkn Byk Nutuku : Trk stiklal Harbi : ve devam
Not: eitli yazarlarn eserlerinden aktarlan alntlar iin Kaynaklar blmne baknz.
BLM 1 MONDROS BIRAKIMASI VE SONRASI (Ekim 1918 - Haziran 1919) Brakmadan nceki Gelimeler Bu arada, Amerika Birleik Devletleri (ABD)nin de Balaklardan (ngiltere, Fransa ve talya) yana dnya savana girmesi zerine, her yanda, Merkez Devletleri (Almanya, Avusturya, Bulgaristan ve Trkiye) geri ekilmeye balamlard. Sava boyunca korkun yoksulluk iinde yurtlar iin canlarn feda eden Trk erleri de bu duruma dayanamayarak geri ekilmeye balamlard. Bu nedenle, erkteki ttihat ve Terakki Partisi, bir brakma salamak amacyla Balaklara bavurmak zorunda kalmt. Daha nce de Sadrazam Mehmet Talat Paa, Balak Devletlerin bar koullarn renmek amacyla Avrupaya ajanlar gndermiti. Osmanl yetkilileri, Balaklar, erken bar yaplmasn kabullenirse, onlara, tm dikkatlerini Almanya ile Avusturya zerinde toplama frsatnn verilmi olacana; bar koullarnn sadece sava durdurma konusunu kapsayacana ve Osmanl ynetimiyle ordusunun olduu gibi kalacana inanyorlard.1 ngiltere ile Fransa onlarn bu koullarn kabullenmeyince; ABD Bakan Woodrow Wilsonun 14 ilkesine dayanarak self-determinasyon (kendi yazgsn saptama) hakk salayabilir midiyle Wilsonun arabuluculuuna bavurmay dnmlerdi, nk onun, balaklarndan daha az arsz ve daha onurlu olacan sanmlar, ama hata etmilerdi.2
1
Kutay: Rauf Orbay, c.1, s.610-678; Orbay: Siyasi Hatralar, Yakn Tarihimiz, 58- 66.
TH 1, s.127; Akin 1, s.20; nal, s.1986; Dyer, s.153; Trumpener, s.352.
SALH R. SONYEL
Vahdettin, 4 Ekim 1918de, ajan Rt Beyi, svirenin bakenti Bernde bulunan ve daha sonra ngiliz Yksek Komiseri olarak stanbula atanacak olan eli Sir Horace Rumboldla grmeye gndermi;3 u bar koullarn gizlice ne srmt: Osmanl Devletiyle ayr bar yaplrsa; Almanyaya kar ngiltere ile ittifak kurulursa, Hicaz, Filistin ve Mezopotamya [Irak]ya, Padiahn egemenlii altnda, ngilterenin 1882den beri uygulamakta olduu sistem gibi ynetim gerekleirse; ngiltere, Mahmut Muhtarn nderlii altnda, ou Osmanl ordusundan kaak olanlardan oluan yeni bir ordunun kurulmasna yardmc olacak; bu ordu, ngiliz gleriyle birlikte stanbula yryerek ttihat ve Terakki Partisini erkten drecektir. Ondan sonra, Osmanl illerinde ngiliz denetimi altnda anayasa reformu yaplacaktr Ayrca, Osmanl Devletine kar Araplar isyana sevkeden Haimilere kar tm Arabistan ynetimine almada Abdulaziz bn-i Saudla ibirlii yapacak; Trk-Bulgar hududu,1912de olduu gibi Osmanllar lehinde dzeltilecek; Trkler, Anadolu sahillerine yakn Ege adalarna yeniden sahip olacaklardr.4 Sonuta, Fransa ile ngiltere, Fransann ne srm olduu ve ngiliz kabinesince de onaylanm olan brakma koullar zerinde 11 Ekimde anlamaya varmlard. Bu brakma koullar, Padiahn salamay mit ettii koullardan daha sertti. Bu koullara gre, brakmaya ek olarak Osmanl ordusu terhis edilecek; igal ettii tm blgeleri boaltacak; Boazlar Balaklarn gemilerine aacak; Arap illerinde ve ukurova (Kilikya)daki Osmanl garnizonlarn Balaklara teslim edecek; Osmanl askeri ve mlki hizmetindeki tm Alman ve Avusturyal personeli Balaklarn glerine teslim edecek; Osmanl ordusunun tm silah, teknik, ulatm rgtlerine ve
3
DA, FO 371/3440/165563: Dyer, 153-154; Rumbolddan ngiltere Dileri Bakanlna gizli telgraf, stanbul, 4.10.1918. zzet: Feryadim, II, 281-282.
levazm sistemine sahip kacak ve btn Osmanl askeri davranlarn denetimi altna alacakt. Ayrca, Trk limanlar ve gemi onarm sistemi Balaklarn filolarna devredilecek; Balak ordusu, Toros tnellerini ele geirecekti.5 Bu koullar, daha sonra Mondrosta yaplacak olan brakma grmelerinde ne srlecekti.6 Mondros Brakmas 1916da Kt-l Amarada Trklerce tutsak edilmi olan ngiliz Tmgenerali Charles Townshendin de arabuluculuu ile, ngiliz Akdeniz Filosu Bakomutan Koramiral Arthur Gough Calthorpe, Sadrazam Ahmet zzet Paaya 22 Ekim 1918de gnderdii yazda, brakma koullarn kendisiyle grme yetkisi olduunu; dolaysyla, Midilli [Limni] adasndaki Mondrosa bir kurul gndermesini bildirmiti. Padiah Vahdettin, Mondrosa gidecek olan kurula kayn biraderi Damat Mehmet Feritin bakanlk etmesini istiyordu. Ferit, Londradaki Osmanl Bykeliliinde sekreterlik yapmt ve ttihat ve Terakki Partisinin muhalifi Hrriyet ve tilaf Partisinin nderi olarak biliniyordu. Sadrazam zzet Paa, Padiahn bu istemini lgnlk olarak nitelemiti; ama Padiah isteminde direnmi ve Feritin, Ayan Meclisinde zzet Paayla grmesini nermi;7 ama zzet Paa, kabineye dantktan sonra Damat Feriti bu greve getirmeye kar km; brakma kurulunun bakanlna Deniz Bakan Hseyin Raufu atamt. Padiah bu atanmay krgnlkla kabullenmi; ama, kurula verilecek olan ynergelerde Halifelik, Sultanlk ve Osmanl hanedannn haklarnn bsbtn gvence altna alnmas ve herhangi bir Osmanl iline zerklik verilirse, bunun siyasi deil, ynetsel (idari) olmasnn serdedilmesi koulunu ne srmt.8 zzet Paaya gre, Padiahn ne srm olduu koullarn brakma ile hibir ilgisi yoktu. Ancak, Padiah, sava yenilgisinin yaratm olduu kargaa iinde Osmanl hanedanl ve kurulularnn snp
5 6 7 8
Dyer, s.318. Shaw: From Empire to Republic, I, s.70. nal, s.1987. Trkgeldi: Mondros ve Mudanya Mtarekeleri, s.155.
SALH R. SONYEL
gitmesi olaslndan kayglanyordu ve bu da, kendi tahtn kurtarmaktan baka bireye nem vermediini gsteriyordu.9 Bu arada, 27 Ekimde balayan ve olduka etin ve iddial geen Mondros grmelerinden sonra;10 30 Ekimde Osmanl temsilcileri, ngiliz temsilcileriyle brakmay imzalam; Osmanl Devletine ksmen zorla kabul ettirilmi olan teslim koullarn uygulamay kabullenmilerdi. Trk grnce, brakmann en kt maddeleri veya daha sonra ihlalinden ikyet edilenler unlard: Madde 1 - anakkale ve Karadeniz Boazlar gvenlik iinde ve zgr olarak seyrsefere (dolama) alacak; boazlardaki istihkmlar Balak Devletlerce igal edilecektir. Madde 5 - Hudut karakollar ve i dzeni korumada kullanlacak az sayda askeri g dnda tm Trk ordular hemen terhis edilecektir. Madde 7 - Balak Devletlerin gvenliini tehlikeye koyacak bir durum olursa, Balaklar, Trkiyenin herhangi bir stratejik noktasn igal edecektir. Madde 10 - Balak Devletler, Toros tnelleri ebekesini igal edecektir. Madde 11 - Btn trenlere Balak Devletlerin denetim yetkilileri yerletirilecek; bu yetkililer, trenleri diledikleri gibi zgrce kullanabilecek; ama halkn gereksinimlerini dikkate alacaklardr. Madde 22 - Trk sava tutsaklar, Balak Devletlerin diledii biimde elden karlacaktr. Madde 24 - Alt Ermeni illerinde (!) [Dou lleri kastediliyor]
9 10
Mango, s.188. Bu grmelerle ilgili olarak bkz. DA, FO 371/5259/E 532: ngiltere Deniz Bakanlndan Dileri Bakanlna yaz, no.M.01743, 2.6.1920; Trkgeldi, a.g.e., 33-34; Dyer, s.318 vd.
karklk karsa Balak Devletler oralarn igal hakkn koruyacaklardr.11 Padiah Vahdettin de brakma koullarn sert bulmu, ama Sadrazam zzet Paann Mondrosdan ald 27 Ekim 1918 tarihli iyimser telgrafn suretini kendisine gstermesi zerine yle demiti: Bu koullar, ar olmalarna karn kabul edelim. yle tahmin ederim ki, ngilterenin Douda asrlarca srmekte olan dostluu ve ltufkr siyaseti deimeyecektir. Biz onlarn msamahasn daha sonra elde ederiz.12 Buna karn, Vahdettin, Osmanl kurulu yeleri Mondrostan stanbula dnerek Galata rhtmna karken onlar karlamak iin rhtma gitmemi; Dolmabahede de karlamam; hasta olduu zryle, onlar yarm gn beklettikten sonra, brakmann koullar konusunda bamabeyincisi Ltfi Simaviye bilgi vermeleri iin mesaj gndermiti.13 Padiah, o srada en kt dlerinin gereklemeye balam olduunu ve Balaklarn, Osmanl Devletini ele geirmek iin brakmadan yararlanacaklarn tahmin etmiti.14 te yandan, brakmann imzalanm olduunu 31 Ekimde gelmi olduu Adanada renmi olan Mustafa Kemal, Zaman gazetesine verdii demete, brakma koullarnn bsbtn aleyhte
11
12
13
14
DA, FO 371/3449/181110: Brakma Belgeleri; BFSP, 1917-1918, c. CXI, s.611- 613; Orbay: Siyasi Hatralar, a.g.e., s.49; Trkgeldi, a.g.e., s.33-34 ve 66-68; Takvim-i Vekayi, 3.11.1918; Yeni gn, 2.11.1918; Minber, 17.11.1918; Vakit, 3/18.11.1918; ASD, s.1; Sylev 1, s.256 vd.; smet nn: Devlet kurucusu Atatrk, Belleten, XXXIII, say 129, Ocak 1969, s.1-2; Bayur, s.176; Gkbilgin, s.3; Bayar, 97-98; Sonyel: Trk Kurtulu Sava ve D Politika, I, s.7-8; Temperley, s.495; Mears, s.624-626; Kinross, s.128-129. Jaeschke Gotthard: Mondrosa giden yol, Belleten, say 109, c.28, Ocak 1964, Jaeschke: Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s.22; LIllustration, 6.8.1921; Salahi R. Sonyel: 1919 yl ngiliz belgelerinin nda Mustafa Kemal ve milli mukavemet, Trk Kltr, say 85, Kasm 1969, s.47 vd. stanbul Basn, 2.11.1918; Orbay, Siyasi Hatralar, a.g.e., s.152-153; Kutay: Orbay, a.g.e., s.143-4; TH I, s.138; Trkgeldi, s.64; Tansel: Mondrostan Mudanyaya Kadar, s.127 Shaw 1, s.105.
SALH R. SONYEL
olmad grn desteklemi; Bulgarlarn Trklerden daha g bir durumda olduklarna deinerek, zzet Paa kabinesini ve zellikle bu kabinedeki dostu Hseyin Raufu muhalefetin saldrlarna kar savunmaya alm;15 ama yine de Balaklarn niyetinden kukulanmt. Kemal, brakmann, Balaklara geni yetkiler veren 7. ve 8. maddelerinin, onlara, lkeyi igal etme olanan saladna inanm; Adanadaki Yldrm Ordular Grubu merkezinden Sadrazama 3 Kasmda gnderdii telgrafta brakma hakknda bilgi istemi; zzet Paann verdii clz yanttan tatmin olmayarak, brakmann kimi koullarn eletirmiti.16 Mustafa Kemal, Anadoluya getikten sonra, brakmay ve Balak Devletleri, zellikle ngiltereyi syle knamt: Harb-i umuminin sonlarna doru, milliyetler esasna mstenit vaatler zerine, Hkmeti Osmaniyemiz de adilane bir sulha nail olmak emeliyle mtarekeye talip oldu Devletlerin ahsiyet-i maneviyesi ve vaziul-imza murahhaslarn namus-u zatileri ziman ve kefaletinde bulunan ibu mutarekename ahkm bir tarafa braklarak, tilaf Devletleri kuvay-i askeriyesi, payitaht-i saltanat ve makarr- celil-i hilafet olan stanbulumuzu igal etti. Gn getike artan bir iddetle hukuk-u hilafet ve saltanat, haysiyet-i hkmet, izzetinefs-i millimiz tecavz ve taaddilere urad.17 Ayn grleri 4 Eyll 1919da Sivas Kongresinde de yineleyecek olan Mustafa Kemale gre, Trk ulusu adaletli bir bara kavumay umarken, brakma koullar, Trk yurdu ve ulusuna kar ktye kullanlyor, zorla uygulanyordu.18
15
16
17 18
Ziya Somar: Manda ve mehur mandaclar, Tarih Konuuyor, c.3, say 14, Mart 1965, s.1146 Vakit, 3.11.1918; Trkgeldi, s.68; Nutuk I, s. 256 vd.; Jaeschke, Belleten 109, s.152; Jaeschke: Kronoloji, s.1. Mustafa Kemalin Erzurum Kongresini a sylevi, 23.7.1919, ASD, s.3-7. ASD, s.8-11; ATTB, s.14-22; Bayur, s.179-184; Sonyel, Trk Kltr, a.g.e., s.75-76.
ttihat nderlerin lkeden Ka Bu arada, Enver, Cemal ve Talat Paalarn 2/3 Kasm gecesi lkeyi terketmelerinin hemen ardndan tutumunu birden bire deitiren ve mthi bir ttihat dman olan Vahdettin, daha nce itiraz etmedii ttihatlardan Rauf, Fethi, Cavit ve Hayri Beylerin derhal kabineden karlmalar iin Sadrazam Ahmet zzet Paaya bask yapmaya balamt. Bu srada, iktidar ihtirasna tutulmu olan Ahmet Rza, Sadrazam olmak iin Padiahn oyunlarna alet oluyordu. Bu gelimelere karn, Hseyin Rauf, son kez Padiahn huzuruna km, ama bu grme pek olumlu gememi ve Raufun, basnda Damat Ferit hakknda yaymlanm olan yazlar Vahdettine hatrlatmas zerine skunetini bozarak ayaa kalkan Padiah, grmenin sona erdiini anlatmak istemi ve daha sonra Raufun gzlerinin iine bakarak: Beyefendi, ortada bir millet var, koyun srs! daresi iin bir oban lazm. O da benim demiti.19 Padiah, ttihat nderlerin lkeden kamalarna gz yummu olduuna inand Sadrazam zzet Paaya epeyi ierlemiti. Kendisi, Balaklarn cann skmamak iin, onlar tutuklatarak Balaklara teslim etmeyi ye tutuyordu. Dolaysyla, kabinesinde kimi ttihatlar bulundurduu zryle ngilizlerin taleplerini yeterince yerine getiremeyen zzet Paa, sonuta, 8 Kasmda Padiaha istifaya zorlanmt.20 Onun yerini, 11 Kasmda, ngiliz yandalyla tannm olan Ahmet Tevfik Paa kabinesi almt.21 ki gn sonra (13 Kasm) ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan sava gemilerinden oluan 61 paralk byk igal filosu stanbula ulam; Beyolu Hristiyanlar gsteriler yapmlard.22 Yine bu srada, on yl kadar nce Abdlhamiti tahtndan indirmi olan Ordudan ok kayglanan Vahdettin, etkili bir General ve Enver Paann muhalifi olan Mustafa Kemalden yararlanarak,
19 20 21 22
Orbay: Hatralar, a.g.e., s.240-241. stanbul Basn, 10-11.1918; Simavi, s.434; nal, s. 1989 ve 2006. stanbul Basn, 12.11.1918; nal, s.1989; Simavi, s.441; Trkgeldi, s.163. stanbul Basn, 13-15.11.1918; TH 1, s.122; Gztepe, s.57.
SALH R. SONYEL
onun, Orduyu tahta bal olarak tutabilecei umuduyla Kemalle birka kez grmt. 29 Ekimde yaptklar grmede Vahdettin, Ordunun Padiaha sadk olup olmadn renmek istemi; Kemal, ona, Ordunun sadakati konusunda hi kukusu olmadn belirtmiti.23 15 Kasmda yaptklar grmede ise, Vahdettin, Kemalden yararlanmaya almt;24 ama onu erke getirmek niyetinde deildi. Padiahn siyaseti, Ferit ve Tevfik Paalar gibi, Padiah ailesinden kadnlarla evli olanlar ye tutmakt.16 Kasm 1918 gnl Yeni stanbul gazetesi yle diyordu: Osmanl tarihinde Sultan VI. Mehmet Vahidettin Hazretlerinden daha bedbaht bir Padiah yoktur. Millet, bu aziz tacn etrafnda derin bir huu ile toplanmaldr.25 te yandan, Londrada yaymlanan Times gazetesi, 19 Kasm 1918 gnl saysnda, Vahdettinin, clusundan beri kendi durumunu ve Trkiyenin dzenini korumak iin her ne koulla olursa olsun bar istediini ve bu uurda bir parti kurarak etki kazanmay dilediini; giyiminde bile II. Mahmutu rnek olarak aldn yazmt.26 Bu srada, Balaklarn donanmas, 13 Kasmda boazlardan geerek Dolmabahe Saray nnde demirleyince Vahdettini korkular sarmt. Dolaysyla, onun tek amac, tahtn korumak iin istilaclarn iyi niyetlerini salamakt ve bunu baarmak iin de ngilizlerin desteini elde etmeyi mit ediyor; tm Mslmanlarn Halifesi olmasna byk nem veriyordu. O srada, dnyann her yanndaki Mslmanlarn ounluunun ngiliz mparatorluu hudutlar ierisinde olmas, onu, kendi tahtn korurlar umuduyla ngilizlerle iliki kurmaya sevketmiti. Jorge Blanco Villalta adl spanyal yazar bu konuda u yorumu yapar: Osmanlnn kalbi, Trk halkyla, onlarn mutluluuyla anl geleneklerine sayg gsterilmesiyle ilgilenmiyordu. Vahdettinin yeni bala, istedii her eyi kendisinden
Mango, s.202. Ati, 16.11.1918; Akin 1, s.87; Byklolu: Mondros Mutarekesi ve Tatbikati, s.80; Jaeschke, s.97. 25 Sarhan 1, s.30 26 Times, Londra, 19.11.1918.
23 24
almt. Lloyd George, imdi memnun olarak ellerini ovuturuyordu, nk Dou Sorunu, ngilterenin yararna zmlenmi bulunuyordu.27 Bu srada (21 Kasm 1918) ngilizler Kilyosa kadar olan blgeyi igal etmi; 27 Kasmda Geliboluya karma yapmlard. Franszlar da 2 Aralkta Drtyolu igal etmi; 7 Aralkta Antakyaya girmilerdi. Padiah, zellikle kendi tahtn ve imparatorluunun ykntlarndan ne kurtarabilirse onu kurtarmak iin ngilizlere yanamada bir saknca grmyordu. Onun, ngiliz Yksek Komiseri yardmcs Tuamiral Richard Webble evirdii entrikalar, ngiliz yanls tutumunun ilk kantlardr. ttihat ve Terakki Partisine kar harekete geerek Osmanl Mebusan Meclisini datma kararn ald sralarda ngiliz ynetiminin desteine gvenebilip gvenemeyeceini ngiliz Yksek Komiserliinden dolayl biimde soruturmutu. Webb, Vahdettini, bsbtn ngiliz yanls eilimleri olan bir Padiah olarak tanmlamakta tereddt etmiyordu.28 ngilizler bu srada basna ve postaya sansr koymulard.29 23 Kasmda, Padiah, Dolmabahe Sarayndan Yldz Sarayna tanmt, nk Dolmabahe nnde demirlemi olan Yunan sava gemisinin taknlk yapmas olaslndan kayglanyordu.30 Ayn gn, Fransz Dou Ordular Bakomutan General Franchet dEsperey, bir Rumun armaan ettii beyaz at zerinde stanbula girmi ve aznlklarn takn gsterileriyle karlanmt.31 24 Kasmda, Vahdettin, Londrada yaymlanan Daily Mail gazetesi muhabirine u demeci vermiti: ngiliz milletine kar beslediim sevgi ve hayranlk, bana, babam Abdlmecitten miras kalmtr. lkemle ngiltere arasndaki dostluu glendirmek iin elimden geleni yapacam.32
Villalta, s.61. DA, FO 371/3410/10535: Webbden Balfoura gizli yaz, no.31, stanbul, 4.12.1918; ayr. bkz. Jaeschke, s.1-11. 29 Ati, 22.11.1918. 30 Minber, Ati, 24.11.1918; Akin 1, s.82. 31 stanbul Basn, 23-25.11.1918. 32 Simavi, s.448; Gkbilgin, s.15; Tansel, s.69; Akin 1, s. 97; Jaeschke, s.3; Sarhan, s.39-40.
27 28
10
SALH R. SONYEL
Vahdettinle yandalarnn zellikle ngilizlere yaltaklanmalar, stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri yetkililerinden Tom Hohlerin 5 Aralkta ngiltere Dileri Bakanl Dou Masas efi George Kidstona yazd u mektupta aa kmaktadr: Burasnn [stanbulun] Trkler tarafndan ynetilmesine son vermek iin imdiki koullardan yararlanlmazsa ok yazk olacaktr Bu kenti, szn edebileceiniz herhangi bir ynetim altnda grmeye hazrm; yeter ki, bu, Trk ynetimi olmasn, nk bir domuz ahrn bile ynetecek yetenekte deillerdir. Trkler bsbtn yenilmi olduklarn iyi biliyorlar rgtleri paralanm, bozguna uramtr; kendileri ise sefalet iindedir stanbul igal gnleri yayor. Buradaki ynetim her ngilizi tiksindirecek kadar aadr 33 Mebusan Meclisinin Kapatl te yandan, igaller srerken, bir sureden beri stanbulda bulunan General Mustafa Kemal, 20 Aralkta, General Ali Fuatla durumu gzden geirerek, askerden terhislerin durdurulmas, silah ve cephanenin teslim edilmemesi; subaylarn Anadoluya gemesi ve halkn moralinin ykseltilmesi gerektii yolunda kararlar almlard.34 21 Aralkta, Yarbay Louis Romieu komutasndaki Fransz ve gnll Ermeni birlikleri Adanaya girerek askeri binalar igal etmi; kentte tutuklamalar balamt. Bu srada, ngilizler, igallere kar sesini ykseltmi olan Mebusan Meclisini kapatmas iin bir sureden beri Padiaha bask yapyorlard.35 Padiah, 21 Aralkta, anayasann 7 maddesine dayanarak yaymlad bir rade ile Meclisi datm;36 birok mebuslar arasnda grlt kopmasna
DA, FO 371/3411/211362: Hohlerden Kidstona zel mektup, stanbul, 5.12.1918. 34 Cebesoy: Milli Mcadele Hatralar, s.31. 35 stanbul Basn, 22.12.1918; Gztepe, s.74; Akin 1, s.134; Simavi, s.461; Trkgeldi, s.455; Danimend, s.455. 36 DA, FO 371/4141/9513: Webbden Balfoura yaz, say 101/1031, stanbul, 31.12.1918; Takvim-i Vekayi, 21.11.1918; Trkgeldi, s.169; Cebesoy, s.37; Bayar V, s.1437.
33
11
ve onlarn Osmanl ynetimini bir darbe yapmakla sulamalarna yol amt.37 Vahdettinin baktibi Ali Fuat, Meclisin kapatlmas konusunda Padiahn kendisine unlar sylemi olduunu anlarnda anlatr: ecnebiler bu Meclis-i Mebusan mnteha addetmiyorlar. Siz hayat hakknz mahafaza iin faaliyet gstermelisiniz. Eer lazm gelen faaliyeti gstermezseniz, hakk- hayatnz da iskat etmi olursunuz diyorlar.38 stanbuldaki ngiliz Yksek Komiserlii danmanlarndan Andrew Ryan da, Meclisin datlmas konusunda bir anda kaleme alm; u yorumu yapmt: Ynetimin ve muhtemelen Padiahn bu davran, ttihat ve Terakkiye dorudan doruya meydan okumaktadr ttihat ve Terakki, Padiah, anayasaya kart olarak davranmakla sulayabilir.39 ngiliz Yksek Komiseri yardmcs Webb de, Meclisin kapatlm olduunu 31 Aralkta ngiltere Dileri Bakan Arthur James Balfoura duyururken, basnn byk bir blmnn bunu iyi karlam olduunu; yalnz az sayda ttihat gazetelerin buna kar ktn; genel basna gre, Meclisin, ttihat ve Terakkiden baka kimseyi temsil etmediini; olay kmasndan kayglanldn, ama skunun srdn; o tarihten sonra yasann yerini Padiah radelerinin alm olduunu; tek eletirinin, yeni seimler iin tarih saptanmam olmasna dayandn bildirmiti.40 Gerekten de, ttihat basn bu konuda Padiah serte eletirmi; onun, veliahtl esnasnda (Kzl Sultan) Abdlhamite gndermi olduu iddia edilen gizli mektuplar basna yansmt. Bu belgeler, Vahdettini, alayc, alelade bir casus ve Abdlhamitin olas dmanlarn ortaya karmada uzman olarak gsteriyordu. Her geen gn ona kar muhalefet artyordu.41 O gnden sonra, Vahdettin, Osmanl kabinelerini, ksmen iyi niyetli ama gsz, ksmen de dalkavuk ve
Gkbilgin, s.20-21. Trkgeldi: Gorup ittiklerim, s.166-169; Bayar V, s.1436. 39 DA, FO 371/4141/8407: Webbden Balfoura yaz, stanbul, 28.12.1918; iliikte Ryann andac. 40 DA, FO 371/4141/9513: Webbden Balfoura yaz, stanbul, 31.12.1918. 41 Villalta, s. 164-166.
37 38
12
SALH R. SONYEL
yeteneksiz Sadrazamlarn ynetimine vererek, Balak Devletlerin siyasi ve askeri temsilcilerinin oyunca durumuna getirmiti. stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri yardmcs Tuamiral Richard Webb, 19 Ocak 1919da ngiltere Dileri Bakanl Mstear yardmclarndan Sir Ronald Grahama gnderdii zel mektupta ataklkla yle diyordu: Grnrde lkeyi igal etmediimiz halde, imdi valilerini atyor veya grevlerinden uzaklatryoruz; polislerini ynetiyor, basnlarn denetliyor, zindanlarna girerek Rum ve Ermeni tutuklular, ilemi olduklar sulara aldrmadan zgr brakyoruz Demiryollarn skca denetimimizde tutuyor ve istediimiz her eye el koyuyoruz Politikamz, sngnn keskin ucuna dayanr Halife elimizin altnda bulunduka slam Dnyas zerinde ek bir denetim aracna sahibiz Bildiiniz gibi, Padiah, bizi buraya yerletirmeyi diliyor42 Gerekte, Vahdettin, ngilizleri yalnz stanbula deil, Anadolunun her yanna yerletirmek istiyordu, ama siyasi durum bunu gerekletirebilmesi iin uygun deildi.43 Buna ilikin olarak, stanbuldaki ngiliz Genel Kararghndan ngiltere Askeri stihbarat efine 16 Aralkta u gizli telgraf gnderilmiti: Bugn Genel Karargha gelen Sami Bey, Padiah ve Dileri Bakan adna, ngilterenin, Trkiyenin ynetimini en erken vakitte devralmasn; bar yaplncaya kadar beklenirse ok ge kalnm olacan sylemitir. Sami Bey, Arabistanda ngiliz ynetimi kurulmasn istiyor. Denetim amalar iin lkenin i blgelerine ngiliz subaylar gnderilmesini; ynetime yardmc olmak zere ngiliz yetkilileri sevkedilmesini diliyor. Kafkasyadaki Trk askerleri
42
43
DA, FO 371/4164/191127: Webbden Grahama zel mektup, stanbul, 19.1.1919. Sonyel: Kurtulu Sava, I, s.44.
13
Bizim (ngilizlerin) emrine verilecektir; grevine son verilmesini istediimiz her subay grevden alnacaktr.44 galler, Tutuklamalar ve Yarglamalar Sryor Yine bu sralarda Vahdettinle yandalar, Balaklar, zellikle ngiltereyi memnun etmek ve sava dnemi Talat Paa kabinesini ktlemek amacyla, 5 Kasmla 21 Aralk tarihleri arasnda, Mebusan Meclisinin 5. komitesi araclyla, sava sularndan sank olanlar saptamak iin bir soruturma komisyonu kurdurmulard. Padiah, 16 ubat 1919da yaymlad bir radeyle meum Fevkalade Dar-us Saadet Divan-i Harb-i rfisi (Olaanst Sk Ynetim Mahkemesi)ni kurdurarak, Rumlarla Ermenilerin yer deitirmeleri (tehciri) srasnda onlara kar krm davranlarnda bulunmaktan sank olduklar iddia edilen Osmanl sivil ve askeri yetkililerini yarglatmaya balayacakt. te yandan, 27 Aralkta Franszlar Pozanty, 3 Ocak 1919da ngilizler Urfa ile Bilecikin gneyindeki demiryolu zerinde bulunan Cerablus kasabasn igal etmilerdi.45 5 Ocakta tutuklamalar balam; 7 Ocakta, daha sonra lme mahkm edilerek 10 Nisanda idam edilecek olan Boazlyan eski kaymakam Kemal Bey stanbulda tutuklanmt.46 Bu gelimeler kaydedilirken, ngilizler, 22 Ocakta Konya istasyonunu igal etmi; Trakya-Paaeli Osmanl Haklarn Savunma Derneinin stanbulda yapt toplantda, Bat Trakyadaki Yunan igalinin kaldrlmas talep edilmi; Trakya bir btndr; nfusunun yzde 85ini Trkler oluturur parolas ne srlmt. Bu srada, Trklerin, brakma koullarn keyfi olarak uygulayan Balaklara kar yer yer rgtler kurarak direnite bulunmalarn hazmedemeyen ngilterede, Dileri, Sava ve Deniz Bakanlklarnn 23 Ocakta katld bir toplantda, brakma koullarnn uygulanmaDA, FO 371/3421/214122: ngiliz Genel Karargahndan ngiltere Askeri stihbarat efine gizli telgraf, stanbul, 16.12.1918. TH 1, s.77; Selek, s.59. kdam, Sabah, 9.1.1919.
44
45 46
14
SALH R. SONYEL
snda Trklerin glk kardklar iddia edilmi; sulu Trklerin tutuklanarak cezalandrlmasna ve tutuklularn Maltaya srlmelerine karar verilmiti. stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Sir Arthur Calthorpe, 22 Ocakta ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii gizli telgrafta yle diyordu: Sadrazam ve Dileri Bakanna, sava tutsaklarna ve Ermenilere kar kt ilemde bulunanlarn cezalandrlmalarnn gerekli olduunu 18 Ocakta bildirmi bulunuyorum. Bu konuda buyruklarmz yerine getirmeye hazr olduklarn sylediler. Padiah, dn, kayn biraderi Damat Feriti Tom Hohlere gnderdi; bu kiileri cezalandrmak arzusunda olduunu ve yeterince enerjik olmayan erkteki kabinenin yerine daha aktif kiilerden oluacak bir kabine kurmay tasarladn bildirdi Ancak, kendisine (Padiaha) kar olay kmasndan kayglanyor ve bir olay karsa, tutumumuzun ne olacan soruyor. Hohler, ngiliz ynetiminin, sulularn cezalandrlmas zerinde direneceini; halk arasnda kargaalk kmasn nleyeceini ve tm davranlarnda, erkteki yetkililerin yann tutacan tahmin ettiini syledi; ama Padiaha herhangi bir yardm sz vermedi. Kendi grmce, Padiaha, plann gerekletirmede yardmc olacamza dair gvence vermeliyiz.47 Yine Calthorpe, Dileri Bakanlna iki gn sonra (24 Ocak) gnderdii olduka ivedi ve gizli telgrafta unlar eklemiti: Sadrazamn bana birka gn nce bildirdiine gre, 160 ile 200 aras kii tutuklanmtr ileri Bakan, Ermeni krmlaryla ilikin olan ve stanbulda bulunan 60 kadar kiinin listesini hazrlamtr. Onlar bir atlmda tutuklat47
DA, FO 371/4172/13694: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna gizli telgraf, 22.1.1919.
15
mak niyetindedir ve bu konuda grlerimizin ne olduunu soruyor. Anlalan, Padiahn korkakl yznden eyleme geilmesi erteleniyor Sadrazam tek bana davranmas iin yreklendiriyor ve ona bilgi veriyorum.48 Bunun zerine, 29-30 Ocak gecesi, ttihat ve Terakki elerinden 30 kii tutuklanmt.49 Bu srada, stanbulda tutuklananlar Bekiraa blne kapatlmlard. Onlarn arasnda Hseyin Cahit, Hseyin Canbolat, Kara Kemal, Hseyin Kadri, Tevfik Rt, Ziya Gkalp, Mithat kr, Rahmi, Karasu v.s. de vard.50 Bir sre sonra hepsi de Maltaya srlecekti. Vahdettin, Trkgeldiye, olupbitti nnde kaldn; Ahmet Rzaya ise tutuklamalardan hi bilgisi olmadna dair sklmadan yalan sylemiti.51 Koramiral Calthorpe, 9 ubatta ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii gizli telgrafta, tutuklamalarn pek etkili olduunu ve hi olmazsa stanbulda ttihat ve Terakki yandalarnn sindirildiini bildirmiti.52 24 Ocakta gnderdii gizli telgrafta ise yle diyordu: Grnrde gvenilir bir kaynaktan renmi olduuma gre, Sait Halim, Padiah tahttan indirerek onun yerine Prens Fuat veya Prens Abdul Rahimi Padiah yapmak iin entrika eviriyor. Ancak, ngiltere Dileri Bakanlnda, Sait Halim, bakalarnn aleti olmaktan teye gitmemitir kmasyla tanmlanmt.53
A.g. kaynak, Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna gizli ve ivedi telgraf, 241.1919. 49 Ay, s.196; Akin 1, s.153; DA, FO 371/4172/17682: Webbden Grahama gizli yaz, stanbul, 1.2.1919. 50 stanbul Basn, 31.1.1919. 51 Trkgeldi, s.178-179. Mustafa Kemal de, Vahdettinin Almanya gezisi srasnda nasl bir dzmeci olduunu fark etmiti. Atay: Atatrkn Bana Anlattklar, s.26-29. 52 DA, FO 371/4172/23004: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna gizli telgraf, stanbul, 9.2.1919; Trk Basn, 31.1.1919. 53 DA, FO 371/4141/15576: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna gizli telgraf, stanbul, 24.1.1919; Kidston yorumu, Londra, 30.1.1919.
48
16
SALH R. SONYEL
Yine Calthorpe, ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Ronald Grahama 30 Ocakta gnderdii gizli telgrafta, tutuklamalardan zellikle Padiah ve ileri Bakannn sorumlu olduunu sandn; Dileri Bakannn, ngilizlerden resmi bir talebin gelmesini beklemekten yana olmadn bildirmiti.54 Calthorpeun yardmcs Richard Webbe gre, tutuklamalar, o gne dek kaydedilmi olan en sevindirici olayd. Padiah ve Sadrazam bu konuda ok ekingen davranmlard.55 Cavitin renmi olduuna gre, tutuklama listesini kabineye Sava ve ileri Bakanlar sunmutu. zzet Beyle Tevfik Paa, listenin ngilizler tarafndan verilmi olduunu sylyorlard. Vahdettin, 27 Ocak gn Trkgeldiyle yapt ackl bir syleide yle yaknyordu: Ecnebiler pek biaman! Gece gndz ne ektiimi bir Allah bilir, bir ben bilirim. Bizi tazyik ile Meclis-i Mebusan dattrdlar. Fikirlerini ihsas deil, adeta aktan aa ibraz ediyorlar. Ben meruti bir hkmdar olduum halde, gya mutlak bir hkmdar imiim gibi muamelede bulunuyorlar ve dorudan doruya bana mracaat ediyorlar. Karmzda mracaat edecek kuvvet olarak yalnz sizi tanrz ve sizi pak addederiz diyorlar. Yani szlerimizi isga etmezseniz sizi de tanmayz demek istiyorlar. stiklalimizi kurtarmak iin bizzarure bu hallere tahamml ediliyor. Dier taraftan bir ey iin kendilerine mracaat edilince, henz mnasebat- siyasiyemiz iade olunmad; buradaki memurlarmz askeri memurlardr diye cevap veriyorlar.56 Bu gelimeler den sonra, Senato (Ayan Meclisi) yelerinden bir grup 2 ubatta Padiah ziyaret ederek bir Saltanat uras toplanmasn istemilerdi. Padiah, grubu souk karlam; byle bir urann anayasaya kart olduunu ne srmt.57 Bu arada, 22 ubatta ngilizler Mara, 24 ubatta Bireciki igal etmi; 27
DA, FO 371/4172/17682. DA, FO 371/4164/22149: Webbden ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 30.1.1919. 56 Trkgeldi, s.182-183. 57 Vakit, 4.1.1919; Akin 1, s.187.
54 55
17
ubatta tutuklamalar devam etmiti.58 Yine bu srada (24 ubat) Tevfik Paa, ngiliz ve Fransz yanda Bakanlardan oluan 3. kabinesini kurmutu.59 25 ubatta, Fransz igal gc Bakomutan General Franchet dEsperey, zzet Beye, tutuklanmasn istedii 36 kiinin listesini vermiti. Tm bu basklara dayanamayan Tevfik Paa ve kabinesi 3 Martta istifa etmi; yerini, 4 Martta Damat Feritin ilk kabinesi almt.60 9 Mart 1919 gnl stiklal gazetesine gre, yeni Damat Ferit kabinesinin and ime treninde, Padiah, Damat Ferit kabinesini frenlemeye alm; u tarihi szleri sylemiti: Hasis ve sefil bir menfaat ve intikam hissi ile hkmet idare etmeyeceinizi mit ederim.61 Damat Feritin bu szlere uymayacan ve Padiahn da bu szlerinde gerekten iten olup olmadn bu yapttaki belgeler gsterecektir. ngiltereye Yaltaklanma Politikas Sryor O sralarda Padiahla entrika evirenlerden biri olan ngiliz Yksek Komiserlii siyasi yetkililerinden ve ba tercman Andrew Ryan, daha sonra yaymlad anlarnda, Padiahla Damat Feritin her trl araca bavurarak, muzaffer Balak Devletlere kar uzlac bir politika izlemekle hem Osmanl hanedann hem de ttihat ve Terakkinin ykm olduu devletin ykntsndan ne kurtarlabilirse onu kurtarmaya altklarn ve Padiahn, teki selefleri gibi iyi bir Trk olduunu iddia eder.62 Ryanin bu grlerini o sralarda ngiliz Yksek Komiserlii elerinden Harry Luke de yle dorulamaktadr: Padiahla Damat Ferit Mustafa Kemal ve yandalarndan daha az gerek yurtsever deillerdi; ama, Trkiyenin karlarnn, brakmaya ballk gstermek ve Balak Devletlerle ibirlii yapmakla en iyi biimde salanabileceine inanyorlard.63
Hadisat, 28.2.1919. Sarhan 1, s.144. 60 stanbul Basn, 5.3.1919. 61 Sarhan 1, s.164. 62 Ryan, s.127. 63 Luke, s.66.
58 59
18
SALH R. SONYEL
Bu iki ngiliz yetkilisinin grleri, o sralardaki grevlerinin altnda incelenmelidir. Padiahla sk iliki kurmu olan Andrew Ryan, Vahdettinin yanl yola srklenmesinde balca rol oynamt. Halide Edipin de aklam olduuna gre, Ryann Trklere kar nefret duygular besledii iyi biliniyordu.64 Daha yansz ve daha nesnel (objektif) olmas beklenen Harry Lukeun Vahdettinle Damat Feriti yurtseverlikte Mustafa Kemal ve yandalaryla eit gstermesi byk bir aymazlktr. Damat Ferite gelince, Padiahn ok beendii enitesi olan ve talya Dileri Bakan Kont Carlo Sforza tarafndan bir ngiliz centlman (efendisi) nin ok iyi benzeri65 olarak tanmlanan bu Sadrazam, uzun sreden beri gz dikmi olduu Sadareti 4 Mart 1919da Tevfik Paadan devralm; muhalif evreleri epeyi sevindirmiti.66 Onu baa geiren sadaret fermannda, olaanst durum gznnde tutularak, devleti kurtarmas iin aba gstermesi buyrulmutu.67 Damat Ferit hakknda birok szler sylenmi; yazlar yazlmtr. Ali Fuat Trkgeldiye gre, o: mtenevvinlmiza, bukalemun-mereb bir adam olup, bugn ak dediine yarn kara der ve esas fikrinin ne olduu bilinmez idi.68 ngiliz yazarlarndan Harold Armstrong, onu, inat, cesur, aklsz bir ihtiyar biraz Kurt kan tayan bir Arnavut.; ruhunda bir kan kavgasnn korkun nefreti kpren, uzlama nedir bilmeyen bir airet mensubu olarak tanmlar; uzlamazlnn ve dmanlarna kar inatla uygulad politikasnn uzlamaya varlmasn olanaksz yaptn kaydeder.69 Andrew Ryana gre, Damat Ferit, varlkl, aydn ve tam bir centlmand. Tehlike ierisinde olan Padiahna ve lkesine hizmet etmekten baka bir kar gzetmiyordu.70
Advar, s.17. Mikusch, s.178; Walder, s.92. 66 Akin 1, s.195. 67 Gztepe, s.113; nal, s.2039. 68 Trkgeldi: Gorup ittiklerim, s.214. 69 Armstrong, s.114. 70 Ryan, s.127.
64 65
19
Bu srada, Osmanl ynetiminin ngiliz yanls siyasas sryordu. 6 Mart 1919da, Beyrut ili eski Valisi ve o srada Arnavut kurulu bakan bulunan Halil Paa, ABD misyonerlerinden Dr. Howard Blissin araclyla ngiliz elerinden Sir Louis Malletle grerek, ona, Padiahla Tevfik Paadan bir mesaj aktarmt. Bu mesaja gre, her iki Osmanl nderi, ngilterenin Trk mparatorluunu kurtarmasn ve gelecekte mparatorluu kendi gvenlii altna alarak yol gstericisi olmasn dilemilerdi. Onlara gre, kendi geleceklerini, en iyi slam Gc olan ngiltereye emanet etmek tek zm yolu olacakt. Halil Paa, Osmanl Devleti iin merhamet dilemiti. Mallet, Trkiyenin geleceinin bar konferansnca karara balanacan; bu konuda eitli Glerle ayr ayr grmeler yaplamayacan; o srada, Enver ve Talat tarafndan kesinlikle mahvedilmi olan ve yklan Trk mparatorluundan sz etmenin ge olduunu; bununla ilgili suun ngiltereye ait olmadn bildirmiti. Buna karlk veren Halil Paa, bir slam lkesinin savn ne srmek iin Padiaha yaplm olan dilee itiraz edemedii yorumunda bulunmutu.71 Bir gn sonra [7 Mart] Franszlar Kozan, 8 Martta Zonguldak ve Ereliyi igal etmilerdi. 8 Martta, stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri vekili Tuamiral Richard Webb, Selanikteki ngiliz Askeri Gc stihbarat Brosunca hazrlanm olan bir raporu Dileri Bakan Balfoura gndermiti. Bu ilgin raporda zetle yle deniyordu: Sami Beyin bildirdiine gre, Sultan Vahdettin zekidir; lke sorununun bar yollardan zmlenmesinden yanadr. ttihat ve Terakkiden kurtulmak ister, ama bu rgtten korkar. Prens Yusuf zzettinin kukulu biimde lmnden sonra Vahdettinin ttihat ve Terakkiye kar nefret ve korkusu artmtr. zzettinin lm belgesini imzalayanlar arasnda Enver Paann zel doktoru da vard. Yksek kiiler arasnda dolaan sylentilere gre, Vahdettin, Ahmet
71
DA, FO 371/4156/3802: Mallet - Halil grmesi, Mallet andac, 6.3.1919.
20
SALH R. SONYEL
Rzann yardmyla ttihat ve Terakkiden kurtulmak iin ngilizlerle gizli bir anlama yapmtr. nanlr kaynaklara gre, Vahdettin, yeni bir kabine kurmak konusunda Ahmet Rzaya danmtr. 1913 ile 1915 yllar arasnda yelerinin ounluu ldrlm veya srgn edilmi olan eski Hrriyet ve tilaf Partisiyle yeni kurulmu olan Sulh ve Selamet Partisi, Padiah desteklemeye sz vermilerdir. Son gnlerde Ahmet Rza bu yeni partiyle iliki kurmutur.72 Damat Feritin Erkteki Eylemleri Damat Ferit erke geer gemez, 9 Martta ngiliz Yksek Komiseri yardmcs Richard Webbi ziyaret ederek, Efendisi Padiahla kendisinin mitlerinin Tanrya ve ngiliz ynetimine dayandn bildirmiti.73 Yine Damat Ferit, bir sre durmu olan tutuklamalar yeniden balatmt ve her Valiye bir ngiliz danman atamak istiyordu.74 12 Martta, stanbuldaki Harp Divanlar kaldrlarak onlarn yerlerini Divan-i Harb-i rfisi alm;75 13 Martta, sava kabineleri yelerinin sorgulanmas balamt.76 14 Martta, ngiltere Dileri Bakanl, Paris, Roma ve Washington daki Bykelilerine gnderdii telgraflarda, Padiah hkmetinin ngiliz koruyuculuu iin yalvardn; ama ngilterenin buna red yant verdiini bildirmiti.77 21 Martta, ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpe, ngiltere Dileri Bakan yardmcs Lord Curzona gnderdii zel ve gizli telgrafta zetle yle diyordu: Padiah, Sadrazam araclyla gndermi olduu arda, (ngiliz Yksek Komiserlii yetkililerinden) Tom Hohleri
DA, FO 371/49194: Webbden Balfoura yaz, stanbul, 8.3.1919. DA, FO 371/4141/40280: Webbden ngiltere Dileri Bakanlna gizli telgraf, stanbul, 9.3.1919. 74 Akin 1, s.230; Simsir: ngiliz Belgelerinde Sakaryadan zmire, s.75; Jaeschke, s.177. 75 Hadisat, 12.3.1919. 76 stanbul Basn, 14.3.1919. 77 Akin 1, s.168.
72 73
21
zel bir grmeye davet etmitir. Balaklarmzn bu davetten bilgi sahibi olacaklar ve onlara kar hakszlk olaca iin, Hohlere, Curzondan yetki almadan bu arya olumlu yant vermemesini syledim Sadrazamn bildirdiine gre, Trkiyeye, yaplmakta olan grmelerde temsilci bulundurma izni verilmediine gre, Trk ynetimi, en yksek kaynaktan gvenilir ve gizli bir kanal yoluyla grlerini size sunmay diliyor. Padiahn bu ars ngiltere Dileri Bakanlnda eitli yorumlara yol amt. Dou Masas efi W. S. Edmonds, 28 Martta kaleme ald kmada yle diyordu: Bu gibi bir dostluk bizi utandrc bir sorumlulua itebilir. te yandan, balca amacmz ttihat ve Terakkiyi sndrmek (ortadan kaldrmak) olduuna gre ve bunu baarabilmek iin grnrde Padiaha dayanmamz gerekiyorsa, Padiahla kiisel olarak ilikilerimizi srdrebilirsek daha etkili sonular alabiliriz. Bu isteniyorsa, Mr. Hohler, belki Franszlara da bu konuda bilgi vererek Padiah grmeye gidebilir. George Kidston adl yetkili u kmay kaleme almt: Buna cesaret vermenin hatal olacan dnyorum. Hi kukusuz, bu, Franszlar aldatacak; onlar kzdracaktr; esasen Trkler de byle bir durum meydana gelmesini istiyorlar. Bunun herhangi bir iyi yan olacan gremi yorum. Curzon, Kidstonun grlerine katlm; sorunu, o srada Pariste bulunan Dileri Bakan Balfoura bildirerek Padiaha olumsuz yant gnderilmesini nermi; Balfour bu neriyi kabullenmi ve 3 Nisanda Padiaha red yant gnderilmiti.78 Bu srada igaller sryordu. 24 Martta Urfa ngilizler tarafndan igal edilmiti. 28 Martta talyanlar Antalya, Ka ve Silifkeyi
78
DA, FO 371/4156/48129: Calthorpedan Curzona zel ve gizli yaz, stanbul, 21.3.1919.
22
SALH R. SONYEL
ele geirmilerdi.79 te yandan, Damat Ferit, 30 Martta Richard Webbi ziyaret ederek, bir gn nce grm olduu Padiah tarafndan gnderilmi olduunu; Padiahn babas Abdlmecitin, onu, ngilizlere kar dostluk duygularyla yetitirmi olduunu ve o srada Osmanl gcn bsbtn ngiliz ynetiminin emrine vermek amacn gttn sylemiti. Ferit, Padiahn yardm iin ngiltereden baka hi bir devlete bavurmak istemediini; Trkiyenin savata yalnz ngiltere tarafndan yenilgiye uratlm olduunu; dolaysyla, galipten baka herhangi bir devletin boyunduruu altna girmenin dayanlmaz lde g ve ac olduunu; ngiltere, iki lke arasnda bir gedik amaya kendi balaklarnca inandrlrsa byk bir hata ilemi olacan belirtmiti. Halife olarak Padiah ve devletin en yksek katn igal eden kendi ahs adna konutuunu ne sren Ferit, Trkiyenin ngiltereye ve yalnz ngiltereye biat ettiini bir kez daha belirterek ngilterenin yardmna sndn ve buna karlk olarak, Trk ynetiminin, ngiltere ynetimine, olaan iinde, her trl destei salayarak iyi niyet gstereceini szlerine eklemiti. Webb, bu grmeyi ngiltere Dileri Bakanlna bildirirken, Feritle Padiahn itenliinden kukulanmadn; Trklerin, hesaba katlmalar gereken nemli bir etken olduklarn; bununla birlikte, ngilterenin karlar ne olursa olsun, birinci grevin, balanmaz ve unutulmaz bir ileme uram olan Hristiyan unsurlara kar olduunu belirtmiti. Bundan sonra, Feritin ona vermi olduu ve bir bakma ngiltereyi Trkiyeyi himayesi altna almaya aran andaca80 deinen Webb, Padiahn her eyden nce kendi Halifeliine nem verdiini belirtmi; bir yandan, olas bir Panislamizm tehdidini kmsemenin tehlikelerini kabul etmekle birlikte, bir yandan da Bat Asyann kuzeyinde dost ve muhta bir Padiah bulundurmann nemine deinerek yle demiti: Bar konferansnda temsil edilmeyen Trklere nem verilmeyerek ihmal edilebi79 80
TH 1, s.18 ve 22. Jaeschke, s.5.
23
lirler. Self determinasyon (kendi yazgsn saptama) ilkesi Trklere uygulanmazsa, Yakn Douda srekli bar salanamaz. Buna karn, Feritin nerileri ngiltere Dileri Bakanlnda rvet olarak saylm; amacn, idaresizlik ve yenilginin sonularndan kanmalar iin Trklere yardm salamak olduu; bu nerileri ne srenlerin, bunlar kabul edilirse, ngilizlerle balaklarnn arasn aacan bilmezlikten gelemeyecekleri, belgeye eklenmi olan kmada belirtilmiti.81 Zamanla Fransa, talya ve ABDnin de adlar kartrlacak olan Trkiye zerindeki bu rekabet ve entrikalar, ngiliz basnna da yansyacak lde younlamt. 31 Mart 1919 gnl Times gazetesi, stanbul konusunda ortaya km olan uluslararas kark duruma deinen stanbul muhabirinin u yazsn zetle yaymlamt: Sava gerginlii ve karlkl operasyon gerei sona erdikten bu yana, (Osmanlya kar) resmi, ulusal kskanlk ve itahlarn yeniden canlanm olduu yadsnamaz. Kk uluslarn utanmadan girimi olduklar ar davranlar, yce devletler arasnda da st kapal biimde beliriyor. ngiltere, Fransa ve talyada, kendi lkeleri hesabna n mevkiyi kapmak iin uraan kiiler vardr.82 Alman tarihi Gotthard Jaeschkein iddiasna gre, stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpe, 5 Nisanda ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii raporda, Padiahla Damat Feritin hi kimseye ve Bakanlarna bile gvenmediklerini kaydetmiti.83 Be gn sonra, 10 Nisanda, bir sreden beri durumas yaplmakta olan ve bir gn nce, sava sularndan itham edilerek lme mahkm edilen Boazlyan Kaymakam Kemal Bey idam edilmiti. Vahdettin, bu konuda fetva istemek; verilen fetvay iyice incelemek;
DA, FO 371/4156/60152: Webbden ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 3.4.1919. Times, Londra, 31.3.1919. Jaeschke, Kronoloji, s.24.
81
82 83
24
SALH R. SONYEL
eyhlislama yeniden cmle eklettirmek ve evresine isteksizliini iyice belirtmek gibi taktikler kullanarak ihtiyatl davranlardan sonra idam hkmn onaylamt.84 28 Nisanda da ttihatlarn yarglanmalarna balanmt.85 te yandan, Sava Bakan akir Paa, Mustafa Kemali 29 Nisanda Bakanla artarak, ona, 9. Ordu Birlikleri Mfettiliine atanm olduunu bildirmi; grevi hakknda ona bilgi vermi; onu Damat Feritle tantrmt.86 Mustafa Kemalin atanma kararnamesi 30 Nisanda Padiah tarafndan onaylanmt.87 9 Maysta Mustafa Kemal huzura kabul edilmi; Padiah, ngilizlerin ikyeti olduklar sorunlar zmlemesini kastederek, ona: Paa! Paa! Devleti kurtarabilirsin demiti. Kemal, elimden gelen hizmette kusur etmeyeceime inanabilirsiniz; bana emrettiklerinizi bir an unutmayacam yantn vermiti.88 Bu srada, zmirin igal edileceine dair cevrede sylentiler dolayordu. Mustafa Kemal Samsuna hareket etmeden nce Padiah onunla grmek istemiti. Kemal, veda iin 15 Maysta Babaliye uram; herkesi, zmirin Yunanllarca igalini renmi olmann tela iinde bulmu; sonra Yldz Sarayna gitmiti.89 Orada Padiahla babaa konumu; Vahdettin ona unlar sylemiti: Paa, Paa, imdiye kadar devlete ok hizmet ettin; bunlarn hepsi artk bu kitaba girmitir tarihe gemitir. Bunlar unut Asl imdi yapacan hizmet hepsinden mhim olabilir. Paa, devleti kurtarabilirsin. Mustafa Kemale gre bu kurtarma, Vahdettinin gznde,
Trkgeldi, s.202-206; Takvim-i Vekayi, 12.4.1919; stanbul Basn, 1115.4.1919. 85 stanbul Basn, 28-29.4.1919. 86 Bayur, s.293. 87 Takvim-i Vekayi, 5.5.1919. 88 Aydemir 1, s.408; apolyo, s.214. 89 Bayur, s.303; Orbay: Hatralar, s.17; kdam, 16.5.1919; Jaeschke, s.117; ASD, s.15.
84
25
Balak Devletlerin yakndklar konular zmlemek; onlar honut etmek; memleketi ve halk bu siyasetin doru olduuna inandrmak, bu siyasete kar gelen Trkleri bastrmak demekti. Vahdettinin, bu szleri sylerken zmirin Yunanllarca igal edilmi olduundan haberi vard.1 Mustafa Kemal, 24 Nisan 1920 gnl sylevinde, Padiahn yle konutuunu kaydeder: ngiliz zrhllarnn toplarn gstererek, gryorsun, ben artk memleket ve milleti nasl kurtarmak lazm geldiini tasavvurda tereddde dar oluyorum. nallah millet mtenebbih ve mteyakkz olur; bu vaziyet-i elimden gerek beni ve gerekse kendini tahlis eder.
ASD, s.15.
BLM 2 ZMRN YUNANLILARCA GAL VE YANKILARI (Mays - Haziran 1919) zmir gal Ediliyor 15 Mays 1919da, Yunan istila gc, Paris Bar Konseyinde ngiltere, Fransa ve ABD Bakanlarnn 6 Maysta gizlice alm olduklar karar zerine zmiri igal etmiti.1 galden nce, 14 Maysta, zmir minarelerinde sala verilmi; halk, Maatlktaki Yahudi mezarlnda toplanm; gece sabaha kadar ateler yaklarak limandaki Balak sava gemilerinin mrettebatna Yunan igalini protesto etmilerdi.2 Yunanllarn zmire yapt karma, Trk kurtulu savann dnm noktas olmutu. Yunanllar karaya ktktan sonra, zmirde yaymlanan Hukuk-u Beer gazetesinin sahibi Hasan Tahsin, Yunan igal gcnn bayraktarn tabancayla vurarak ldrm; ortalk karm; Tahsin ehit edilmi; bunu birok olaylar izlemiti.3 Bu Yunan igali, 16 Maysta balamak zere, Anadolunun her yannda protestolarla karlanmt.4 te yandan, Mustafa Kemal, Samsuna gitmek zere Bandrma vapuruyla 16 Maysta stanbuldan hareket etmiti. Kimi kaynaklara gre, onu, igallere kar koymak iin Padiah gndermiti.5
Cab.P. 29/37, 181C; House ve Seymour, s.194-195; Baker, s.192-195; Armstrong, s.83; Byklolu, s.179. 2 Tacalan, s.236; zalp, s.6; Jaeschke, s.41. 3 Roda, s.23 ve 83; Misalidis, s.153; Gkbel, s.78, 80 ve 91; Apak, s.11-13; Umar, s.119; Tacalan, s.243 ve 250; Vakit, 22.5.1919. 4 Trkiye Basn, 16.5.1919 vd.; DA, FO 371/4227/76103: Webbden ngilte Dileri Bakanlna olduka ivedi telgraf, stanbul, 19.5.1919. 5 Mevlanzade, bkz. Sarhan, s.247.
1
28
SALH R. SONYEL
Amerikal yazar Laurence Evansa gre, onu gndermi olan Padiahn amac, Kemali bakentten uzaklatrmakt.6 zmirin igali zerine, Mustafa Kemal, 2 Haziranda Sadarete gnderdii telgrafta, zmirin istilasna deinerek yle demiti: Ne millet ve ne de Ordu, mevcudiyete kar yaplan bu haksz tecavz hazm ve kabul etmeyecektir. Ancak devlet ve Ordu, milletin tahlis ve selametine amal buyuran, zat-i akdesi hazreti Padiahiye olan sadakat-i tamme ve hkmet-i denizenin en kati teebbsat ve icraatta bulunarak hukuk-u milleti siyanet edeceine itmina- kamil hasebiyle muhafaza-i skunet edilmekte olduunu arzeylerim.7 zmirin igalinden g durumda kalan Sadrazam Damat Ferit grevinden ekilmi; ama Padiah, yeni kabineyi kurma grevini yine Ferite vermiti. Ferit, Padiahmz yalnz brakmayalm diyerek 19 Maysta ikinci kabinesini kurmutu.8 Padiah, 19 Maysta Damat Ferite bu konuda gnderdii yazda, onu yine Sadrazam atam; Feritin kurmu olduu kabineyi onaylam; unlar eklemiti: Bu nemli dnemde, banda ulusun kucandan kan alt buuk yzyllk bir hanedann bakan bulunan ve her trl z fedakrla hazr olan Halife-Sultan bulunan ulusun her yesinin tek amac, mparatorluun ve ulusun haklarnn tamamen korunmasna ynelik olmaldr. Sadrazam olarak, sizi, kutsal, ulusal amac her trl fedakrlk ve kararllkla salamaya grevlendiririm.9 Bu arada, 17 Maysta Yunanllar emeyi igal etmiler; talyanlar da Ske ile Milasa girmilerdi. 18 Maysta ebinkarahisarllar Padiaha gnderdikleri telgrafta, Yunan igali Evans, s.173. ATTB, s.23-24; Atamer. Mustafa Kemalin gndermi olduu telgrafn aslnn fotokopisi, Samsun, 2.6.1919. 8 stanbul Basn, 17.5.1919; Gztepe, s.148; Trkgeldi, s.209; nal, s.2040. 9 DA, FO 371/4227/82993: Webbden ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 20.5.1919. Yukardaki metin ngilizceden evrilmitir.
6 7
29
ne kar susanlarn ileride lanetle anlacan belirtmilerdi.10 Ayn gn Foa Yunanllar tarafndan igal edilmiti.11 Yine 18 Maysta, ngilterenin Hindistan Naibi, Hindistan Bakanlna gnderdii ivedi ve gizli telgrafta yle diyordu: Trkiyenin Hristiyan devletler tarafndan tamamen paralanm olduu grnm, Mslmanlar, slam adna cihad balatmada Emiri desteklemeye sevkedebilir. Bir slam ayaklanmas olasl ihtimal d saylmamaldr. Trkiyeye ne kadar kk bir blge braklrsa braklsn, Padiah, bamsz bir Sultan olarak kalmal; ona, Arabistan, Mesopotamya (Irak) ve Filistin zerinde deilse bile Kutsal Yerlerde biraz egemenlik braklmaldr. Onun bakenti stanbul olmaldr. Bu koullar yalnz Hindistana deil, Asyadaki tm slam lkelerine de uygulanmaldr.12 stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri vekili Tuamiral Richard Webbin, 9. Ordu Mfettii Mustafa Kemalin Samsuna kt gn olan 19 Maysta ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii zel, kiisel ve olduka gizli telgrafta bildirdiine gre, 17 Mays akam Padiahla drt saat grm olan Damat Ferit, 18 Maysta Andrew Ryanla durum grmt. Ryan bu grmeyi yle anlatr: Padiah, mitsizlik ve deprasyon iindedir. Damat Feritin yeniden erke gemesi iin ok direnmitir. Ferit, destek greceine dair gvence verilmezse; bar konferansnn yeni bir ok hazrlamad konusunda kararszlk olduu ve Anadoluda kan dklmesi olaslnn var olduu bir srada kendisinin yeniden erke gemesinin yararsz olacan ne srmt. Ferit u izlenimi edinmitir: Padiah, zmirin igalinin kendi kiisel durumu zerindeki etkisini ciddi biimde incelemektedir. Bu gibi ciddi bir olay yi stanbul Basn, 19.5.1919 ve 26.5.1919; Tansel, s.245; TIA II, s.64; Advar, s.27. 11 Misailidis, s.220. 12 DA, FO 371/4231/98558.
10
30
SALH R. SONYEL
nelenirse, tahtn kmesine neden olabilir, nk Padiah mitsizlik iindedir ve yeni bir felaketle ilikili grnmeyi istemiyor. Ferite gre, bu felaket stanbulun igaline neden olabilir.13 Ancak, Vahdettin, ngiliz yanls bir hilafet siyasas gderek, ngilizlerin koruyuculuu altnda, sava enkazndan olanakl olduu kadar ok eyler kurtarabileceini umuyordu; ama Yunanllarn zmir karmas, ngilizlere dayanan umudlarn krmt. ngilizlerin aktif ibirlii, dahas, onlarn nderliiyle olduka sert bar koullarnn biimlendirilmekte olduunu biliyordu. te yandan, Yunanllarn kanl igali byk tepkilere yol aarak, Osmanl Devletinde ulusulukla gl devletlere meydan okuma, hatta silahl direnme giriimlerinin gelimesini salamt. Sina Akine gre, bu akmlar, ideolojik bakmndan ttihatlk dorultusunda bulunduklarndan Vahdettine kar bu ynden gelen muhalefeti besleyecek nitelikte idi. Padiah, bu yzden kayglyd. 20 Maysta Webbi ziyaret eden Damat Ferit, zmirin igalinin meydana getirmi olduu byk tepkinin bir patlamaya yol aabilecei kaygsn dile getirerek, bundan tr, kendinin, Balaklarca sorumlu tutulmas ve Padiahn kiisel gvenliine zarar gelmesi konusunda ciddi korkular olduunu sylemiti. Webb, ona, bu konuda ngiliz askeri yetkililerine danacan bildirmiti.14 Bu srada, Samsun ve evresindeki Trklerin balatm olduu ete eylemlerini bastrmak ve dzeni kurmak greviyle, 30 Nisanda 9. Ordu Mfettiliine atanm olan Mustafa Kemal, 16 Maysta, Bandrma gemisiyle stanbuldan ayrlm ve 19 Maysta Samsuna varmt. Yunanl yazar Hristos Angelomatinin, Yunan Generali, Dimitri Vakkann O Venizelos, Polemikos etis (Sava nderi Venizelos) balkl Yunanca yaptndan aktarm olduuna gre, Mustafa
DA, FO 371/4215/76104: Webbden ngiltere Dileri Bakanlna zel, kiisel ve olduka gizli telgraf, stanbul, 19.5.1919. 14 Akin 1, s.413; DA, FO 371/4227/76661: Webbden ngiltere Dileri Bakanlna olduka ivedi ve gizli telgraf, stanbul, 20.5.1919.
13
31
Kemal, talyan elerinin de yardmyla, Anadoluda direni balatmak zere stanbuldan Samsuna hareket edecei gnlerde, Yunan istihbarat servisi bunu haber alm ve stanbuldaki Yunan askeri kurulu efi Albay Yeoryios Katethakis bu konuyu ngiliz igal gc Bakomutan General George Milnenin dikkatine sunarak onun tutuklanmasn istemiti. General Milne bu gre katlmam, ama u yorumda bulunmutu: Braknz, gitsin; daha iyi olur. Bylece, tm Trk direniini kknden temizleme frsatn salam oluruz.15 Yunanistann eski Bykelilerinden Konstantinos Sakellaropuluya gre, Trk ulusal akm, brakmann imzalanmasndan birka ay sonra, Mustafa Kemal Anadoluya ve Yunanllar zmire gitmeden nce balamt. Yazar yle der: Osmanl mparatorluu hkmeti, Mustafa Kemali askeri mfetti olarak Kk Asyaya gndermek kararn alnca, inanld gibi, rahat oturmayan bir Generali stanbuldan uzaklatrmak istememitir. Bu hkmetin amac, Kemalin rgtleyici yeteneklerinden Anadoluda yararlanarak; bar grmeleri srasnda Balaklar zerinde bask kullanmak ve Trklerin sert bulaca bar koullarna kar davranmaya hazr olacak silahl gleri kurdurmakt.16 O dnemde, talyann stanbuldaki Yksek Komiseri grevinde olan Kont Sforza, Mustafa Kemal Paa, henz 1919un ilk aylarnda, tek kurtulu yolunun bamsz bir Trkiye olduuna inanmt der.17 Bu srada, Samsundaki ngiliz (fahri) Temeni, konsolos grevlisi L. H. Hurst, 21 Maysta Amiral Calthorpea ve 28 Maysta Lord Curzona gnderdii raporlarda yle diyordu: Kiamil (Kemal) Paa 19 Maysta buraya geldi. Sknu korumak amacyla i blgeleri teftie gidecek. ledeki genel durum konusunda kendisiyle grtm. Son gnlerde
Bkz. Angelomati, s.85; Vakka, s.29. Sakellaropulu, s.56. 17 Sforza: Construttori e Distruttori, s.373; Celebi, s.43.
15 16
32
SALH R. SONYEL
yeni atanm olan Ermeni Piskoposu Kevork branosyan da 17 Maysta Samsuna geldi. Ayn gn, sava dneminde veya savatan nce Rusyaya gitmi olan ve Samsun blgesine mensup 580 kadar Rum, bir gemiyle Novorossiskten buraya gelmitir. Temen Hurstn ayrca bildirdiine gre, zmirdeki gelimeler o gne kadar Samsun blgesinde yerel olaylara neden olmam; sadece, Osmanl ileri Bakanlna birka yz kiinin imzasn tayan bir telgraf gnderilmi ve pek az kiinin katlm olduu bir miting dzenlenmi.18 Bu srada, yurdun her yannda ve zellikle stanbulda yaplan eitli mitinglerde, halk ve eler, zmirin igalini protesto ediyorlard.19 Damat Ferit de, ikinci kabinesini kurduktan sonra yaymlad bildiride, bu felaketli devrede Padiahn kalbi, milletin kalbi ile beraber arpyor. Ben tekrar Sadrazam oldum, fakat icap ederse yarn vatann bir eri olarak vazife ifasna hazrm demiti.20 te yandan, 19 Maysta talyanlar Burdur ve Bucak, ngilizler zmit igal etmi; 20 Maysta Yunanllar Torbal, Turgutlu, Karaburun ve Seferihisar, 21 Maysta Menemeni, 22 Maysta, talyanlarca boaltlm olan Seluku ele geirmilerdi. Bu igallere kar gsteri ve protestolar sryordu. Bu olaylar kaydedilirken, Paristeki ngiliz Bykelisi Lord Derby, 23 Maysta Lord Curzona gnderdii yazda, Fransz yazar Pierre Lotinin bar konferansn u biimde uyarm olduunu bildirmiti: slamn Halifesine kar giriilecek hareket, Afrikadan Hindistana kadar, Balaklarn sav iin savam olan binlerce Mslman arasnda akislere yol aacak; Fransann karlarn byk lde etkileyecektir. La mort de la Turquie signifier it um pen de mort aussi pour notre
DA, FO 371/4158/96979. stanbul Basn, 19.5.1919. 20 stanbul Basn, 20.5.1919; Gztepe, s.151; nal, s.2041; Trkgeldi, s.213.
18 19
33
Patrie bien-aimee. Fransann saygnl ve karlar Trk mparatorluuna zlmez balarla baldr.21 Ayn gn (23 Mays), 200.000 kiinin katld Sultan Ahmet mitingi yer almt.22 Bu mitingden sonra Vahdettin ve hkmeti, kimi ulusu devlet adamlarn Bakanlar Kuruluna atayarak ttihat elerin yarglanmasna ara vermi ve gsterilmi olan tepkilere katldn gstermek istemiti. Aslnda bu bir taktikti,23 nk 24 Maysta tutuklamalar yine balamt.24 Bu srada Vahdettin, eitli kii ve rgtlerden alm olduu dilekelerden kaygya derek duygular yattrmak iin elinden geleni yapyor; kendisini ziyarete giden kurullara, azmz aalm, baralm; sesimizi ykseltelim, ama elimizi kaldrmayalm diyordu.25 Trkiyeyi Kurtarma abalar Bu sralarda, yurdu kurtarma abalarnda Osmanl eleri arasnda gr ayrlklar bagstermiti. Daha ok Hrriyet ve tilaf Partisiyle ngiliz Muhipleri Cemiyetine gvenen Padiahla Sadrazam Feritin evresinde toplananlar, Trkiyeyi ngiliz himayesine vermekle kurtarabileceklerine inanyorlard. eitli grlerin bazlar, 26 Maysda Padiahn radesiyle Yldz Saraynda toplanan Saltanat urasnda yanstlmt. Padiah, Saltanat urasn 26 Maysta bir sylevle am; toplantnn amacn akladktan sonra bakanl Ferite brakarak ekilmiti.26 Trkgeldinin anlattna gre, bu srada duygulanm olan Vahdettin, toplantdan ayrlrken alyor, karlar gibi alyorum diyordu.27 Ancak bu ura hibir karar almadan dalm; durumda hibir deiiklik olmamt.28
DA, FO 371/4179/79172: Derbyden Curzona yaz, Paris, 23.5.1919. Bu mitingin yapld gn Yunanllar Foay, iki gn sonra da Manisay igal etmilerdi. 23 Ay, s.200. 24 Alemdar, 26.5.1919. 25 kdam, 25.5.1919; Bayar VI, s.1872. 26 Vakit, 28.5.1919; Gkbilgin, s.93-96; Kandemir, s.51; Bayar VI, s.1872-1873 ve 1876; Trkgeldi, s.215-216. 27 Trkgeldi, s.234; Gkbilgin, s.95; Bayar VI, s.1875. ura hakknda ek bilgi iin bkz. Mithat Sertolu: Mtareke devrinde Saltanat uras ve Milli ura Hazrlklar, BTTD, say 22, Temmuz, 1969, s.30-33. 28 stanbul Basn, 27-28.5.1919; DA, FO 371/4227/82455: Calthorpedan ngil21 22
34
SALH R. SONYEL
te yandan, Yunanllar, 26 Maysta Aydn, 28 Maysta Tireyi igal etmilerdi. 28 Maysta Erivan Ermeni ynetimi, Byk Ermenistan Cumhuriyetini ilan etmiti. Onlara gre Van, Bitlis, Harput, Diyarbakr, Sivas, Erzurum ve Trabzon Ermenistana katlm saylyordu.29 Bu srada, Yunanllarn Aydn igal etmeleri zerine,30 Damat Ferit, Osmanl Dileri Bakanlndan bir yetkiliyi Calthorpea gndererek, onun araclyla, Yunanllarn Aydna varm olmalarndan tr aknln ve zntsn belirtmi; Paris bar konferansndan, zellikle Yunan ilerlemesinin snrlandrlmasn dilemi; Trkiyenin yavaa ve blm blm paralanmakta olduuna yine deinmi; bu strabn srmesinin halk mitsizlie sevkettiini vurgulamt. Elli yalarnda eski bir Bakan olan ve ad verilmeyen bu yetkili, heyecan iinde, uzunca konumu; halk ilk kez bu kadar umutsuzluk iinde grdn ve Yunanllar ilerlemelerini srdrrlerse, Mslman halknn ne yapacan kestirmenin g olacan kendi kiisel gr olarak aklamt. Calthorpe, bu grmeyi ayn gn ngiltere Dileri Bakanlna duyururken, o srada Trkiyenin her yannda ayn grlerin egemen olduu uyarsnda bulunmutu.31 Bu srada, Mustafa Kemal, 28 Maysta Vali ve Komutanlara gnderdii genelgede, lkenin her yannda toplantlar yaplarak gsteriler dzenlenmesini; gl devletlerin temsilcilerine ve Padiaha protesto telgraflar gnderilmesini ynelmiti.32 Bu ynergeye uyan birok ky, kasaba ve kent ileri gelenleri, belediye ye ve bakanlar, sivil ve askeri erknca stanbula saysz protesto telgraflar gnderilmiti.33 te yandan, stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri
tere Dileri Bakanlna gizli telgraf, stanbul, 30.5.1919. Karabekir: stiklal Harbimizin Esaslar, s.145; Jaeschke, s.41. 30 DA, FO 371/4218/82457: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna gizli ve olduka ivedi telgraf, stanbul, 31.5.1919; Morganin zmirden gnderdii raporun sureti, 30.5.1919. 31 DA, FO 371/4218/80259: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna olduka ivedi ve gizli telgraf, stanbul, 27.5.1920. 32 Sylev 1, s.15-16; Speech, s.16. 33 BTTD, say 7, belge 1, s.20-30, Haziran 1968.
29
35
Calthorpeun, 29 Maysta Curzona bildirdiine gre, Damat Ferit, Trk savn ngiltere Babakan David Lloyd Georgeun dikkatine sunmak amacyla mmkn olan en erken vakitte Parise gitmek iin izin dilemiti. Calthorpeun anlattna gre, Feritin gr uydu: Trkiye gdm altna alnacaksa, Fransann rk ve ABDnin uyruklar ynetimde deneysiz olmalar nedeniyle, Padiahtan en son kylye kadar herkesin iten dilei, bu gdmn ngiltereye verilmesiydi.34 Ancak, birok Trk eleri, Trkiyenin gdm altna verilmesi grn desteklemiyorlard. Balkesirde yaymlanan Doru Sz gazetesi, 5 Haziran gnl saysnda mandaclar eletirerek yle demiti: Mslman esir olmaz. Bazlarnn himaye ve vesayete hazr gr ve kalem kullanmas gariptir. nmzde iki yol vardr: ya istiklal ya lm.35 Baz sayfalar sansr edilen ayn gnl Sebilur Reat da Trk ve Trkiye lmeyecektir diyordu. te yandan, 30 Mays gnl Alemdar gazetesi yle diyordu: Yegne dostumuz olan ngiltere, bugn de bizi u vaziyetten kurtaracak tek halaskarmz olabilir. Evvela tamamiyet ve istiklaliyet, ondan sonra ngiltereden himaye ve muavenet talebi Damat Ferit Parise Davet Ediliyor Bu gelimeler kaydedilirken, Yunanllar, 1 Haziranda demii igal etmilerdi. Ayn gn, Damat Ferit ynetimi, Yksek Bar Konseyi tarafndan Parise davet edilmi; Saray evresi buna epeyi sevinmiti.36 Tam bu srada (2 Haziran) Mustafa Kemal, Sadarete Havzadan gnderdii telgrafta, zmirin istilasna deinerek yle demiti: Ne millet ve ne de Ordu, mevcudiyete kar yaplan bu haksz tecavz hazm ve kabul etmeyecektir. Ancak devlet ve Ordu, milletin tahlis ve selmetine amal buyuran zat-i akdes-i hazret-i Padiahiye olan sadakat- tamme
DA, FO 371/4180/81369 ve 81370: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna olduka ivedi ve gizli telgraf, stanbul, 29.5.1919. 35 Cosar, s.15; Ilgar, s.94.. 36 stanbul Basn, 2.6.1919.
34
36
SALH R. SONYEL
ve hkmet-i denizenin en kati teebbsat ve icraatta bulunarak hukuk-u milleti siyanet edeceine itminan-i kamil hasebiyle muhafaza-i skunet edebilmekte olduunu arzeylerim.37 te yandan, bir Osmanl kurulunun Parise arlm olduu haberi stanbulda iyimserlik yaratmt. 3 Haziran gn Calthorpeu grmeye giden Damat Ferit, Parise arlm olmaktan memnun kaldn ve ngiliz Yksek Komiserlii nin bu konudaki yardmndan tr minnettar olduunu bildirmi; Fransa Yksek Komutanlnn kendisini bir Fransz sava gemisiyle Fransaya gtrmeyi nermi olduunu ve bu neriyi kabullendiini; kendisine Tevfik Paann, Dileri Bakanl Mstear zzet Fuat Paann, Bakanlk Siyasi ler Mdr Ahmet Reitin ve Ali Kemalin elik edeceini sylemiti. Calthorpeun daha sonra Londraya bildirdiine gre, Tevfik Paa hasta olduu iin Fransaya gidiini ertelemiti.38 Bu gelimeler kaydedilirken, 4 Haziranda Yunanllar Nazilliyi igal etmi; ayn gn, stanbuldaki kimi kurulular, Padiaha gnderdikleri telgrafta, Parise gidecek olan delegelere gvenmediklerini bildirmi; Rza Tevfik, Ali Kemal ve zzet Fuat gibi kiiler gnderilirse, bunun ciddi sonulara yol aaca uyarsnda bulunmulard. Padiah bu telgrafa ok kzm; Ferit tarafndan yattrlmt. Bu tepkiler zerine, Ali Kemalle zzet Fuat kuruldan karlmlard.39 Veliaht Abdlmecit de bu srada Padiaha uyarc bir mektup gndererek Feritin azledilmesini; yeni bir kabine ve lkeyi Paris bar konferansnda temsil edecek yeni bir delegasyon atamasn nermiti.40 Bu srada Yunanllar (5 Haziranda) Akhisar ve Ahmetliyi igal etmi; talyanlar da Cineye girmilerdi. 6 Haziranda, ngiliz igal gc Bakomutan General Milne, hkme ATTB, s.23-24. DA, FO 371/4229/83495: Calthorpedan Curzona gizli telgraf, stanbul, 3.6.1919. 39 Simavi, s.508; Trkgeldi, s.225. 40 Sonyel: Trk Kurtulu Sava, I, s.76.
37 38
37
tine bir yaz gndererek, Osmanl ynetiminden, Mustafa Kemal ve yanndakilerin derhal stanbula arlmalarn talep etmi; Kemalin yurt iinde dolamasnn kamuyu rahatsz ettiini ne srmt. Bir gn sonra da, Amiral Calthorpe, ngiliz hkmetinden ayn dilekte bulunmu; ayn gn, Osmanl Sava Bakan, Kemale stanbula dnmesini emretmiti.41 7 Haziranda Damat Ferit bakanlndaki stanbul ynetimi kurulu, bar konferansna katlmak zere Parise hareket etmi;42 12 Haziranda Parise ulamt. Bu gelimeler kaydedilirken, 8 Haziran gn, sabaha kar, Yldz Saraynda, Padiahn kald dairede, Trkgeldiye gre elektrikten yangn km ve daire bsbtn yanmt. ngiliz donanmasnn itfaiye ekibi yangnn yaylmasn nlemiti. Yangnda Padiahn btn eyalar, para ve mcevherleri yanm; kendisi zor kurtulmutu. Vahdettin, daha sonra yaverini gndererek ngiliz askerlerinin yardmndan dolay teekkrlerini beyan etmiti. Calthorpe, bu olayla ilgili yazsnda, ortada suikast sylentileri dolatn bildirmiti.43 Yine 8 Haziranda, ngiliz Generali Deedesle gren Sait Molla, ona, yangnn dardan karlm olduunu sylemiti. Deedes, baka bir kaynaktan da ayn eyi iitmi olduunu belirtmiti.44 Cimri olduu sylenen Padiah, yangndan sonra deprasyon geirmiti.45 Mustafa Kemal Eyleme Geiyor Osmanl Kurulu Parise gitmek zere yola karken, Mustafa Kemal, yavaa ngilizlerin gzne batmaya balamt. Amiral Calthorpe, 8 Haziranda Osmanl Dileri Bakanna u uyarda bulunmutu:
Jaeschke, s.125. Alemdar, 10.6.1919. 43 Trkgeldi, s.226-227; DA, FO 371/4142/87757: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 10.6.1919. 44 DA, FO 371/4158/94940. 45 DA, FO 371/4142/96949: Calthorpedan Curzona yaz, stanbul, 16.6.1919; iliikte, Binba Bettelheimin raporu.
41 42
38
SALH R. SONYEL
Samsun sancandan kayglandrc haberler alyorum. Oradaki kimi kt niyetli kiiler rahatszlk ve karklk karmaya alyorlar. Dolaysyla, Karadeniz Ordusu Bakomutan tarafndan, Trk Sava Bakanlna, onun (Kemalin) grevinden alnmas iin emir gnderilmitir. blgelerdeki karklklar soylararas ve dini bir biim alrsa ciddi sonular yaratacaktr. Bu nedenle, ilgili tm sivil yetkililere, yetkileri iindeki ilelerde rahatszlk karsa kiisel olarak sorumlu tutulacaklar bildirilmelidir.46 Bu srada, ulusal akmn nderlerini yakndan ilgilendiren nemli konulardan biri de Krt sorunu idi; nk, kimi Krt nderleri, ngiliz koruyuculuu altnda Krdistana zerklik salamak amacyla ngilizlerle, zellikle ngiliz Binbas Edward Noelle entrika eviriyorlard. Bu amala kimi genlerin Diyarbakrda kurmu olduu Krt Dernei, Binba Noelin dorudan doruya etkisi altna girmiti. Bu haberi 8 Haziranda gizli bir telgrafla Mustafa Kemale duyuran Diyarbakr Vali vekili Mustafa Bey, dernekler yasasna kart davranan bu dernee kar soruturma atn bildirmiti.47 Diyarbakrdan alnm olan bu haber zerine, Trk Ulusular, ulusal akm baltalamak eilimi gsteren kimi Krt aktivistlere kar kesin bir politika uygulama gereini duymaya balamlard. Mustafa Kemal, 15 Haziranda Diyarbakr Vali vekiline u yant gndermiti: Btn milletin beka ve istiklalini kurtarmak iin birletii u tarihi gnlerde bir ecnebi devletin himayesine snarak zelil ve esir yaamay tercih eden her trl itihadatn, memleketi tefrikaya drecek her nevi cemiyetin datlmas pek vatani ve zaruri bir vazife olmakla Krt Kulb hakkndaki tarz-i hareket, acizlerince de pek muvafk grlmtr.48
DA, FO 371/4158/94625: Calthorpedan Osmanl Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 8.6.1919. 47 Mustafa Beyden Mustafa Kemale gizli telgraf, 8.6.1919. Nutuk III, belge 8, s.904. 48 Nutuk III, belge 9, s.904.
46
39
Mustafa Kemal, hainlerin, zalimlerin, hiyanet ve ihanet esasna dayanan teekkllerin datlmasnn grev olduuna; ancak ulus ve yurt savunmas esasna dayanarak kurulmu bulunan derneklere bir biim birlik kazandrma gereine inanyordu.49 17 Haziranda Kazm Karabekire gnderdii gizli telgrafta, Diyarbakrdaki Krt Kulbnn, ngilizlerin tevikiyle, ngiliz himayesinde bir Krdistan tekili gayesini takip ettii anlaldndan ve Krdistann maruf beylerinden ald eitli telgraflar zerine datldn; bu kulbn hibir Krt temsil etmediini; birka serserinin giriiminin sonucu olduunu; yurt ve ulusun tmyle bamsz ve zgr yaamas urunda Krtlerin her zveriye hazr olduklarn sylediklerini bildirmi; Krtler de dahil, tm ulusu, yurdun kaderini kurtarma amacnda birletirmek karar ve azminde olduunu belirtmiti.50 Ertesi gn, Amasyadan, Edirnede bulunan 1. Kolordu Komutan Cafer Tayyara telgrafla gnderdii mesajda, ngiliz koruyuculuu altnda bir bamsz Krdistan kurulmas ile ilgili propaganda ortadan kaldrld ve bu amac gdenler yola getirildi. Krtler, Trklerle birleti demiti.51 Bu srada, stanbuldaki ngiliz Yksek Komiserlii , Mustafa Kemalin bu eylemlerinden epeyi kayglanm; ngiliz Askeri Ataesi Tugeneral Wimdon H. Deedes, 9 Haziranda, Sadrazam vekili ve ileri Bakan vekili Sabri Beyle bu konuda grmt. Bu grme esnasnda, Sabri Bey, Damat Feritin zayf bir kii olduunu ve onun yokluunda kendisinin (Sabrinin) iyi iler baarabileceini sylemi; Mustafa Kemalin Sadarete bir telgraf gndermi olduunu aklam; telgraf yle zetlemiti: Mustafa Kemal ve dostlar, Saltanat urasnda ngiliz koruyuculuu grn ne srm olan Hrriyet ve tilaf Partisi mensubu Sadk Beyi epeyi eletirmi ve lkenin karlarna bu biimde hizmet edilemeyeceini bildirmiti. Bundan sonra, Sabri Bey, Mustafa Kemalin grevinden alnmas
Kansu, s.29. Karabekir: stiklal Harbimiz, s.59-60. 51 Sylev 1, belge 19, s.10; Speech, s.15; Kandemir, s.17.
49 50
40
SALH R. SONYEL
iin mdahalede bulunmu olan ngilizlere teekkr etmi; sert bir muhalefete karn, Bakanlar Kurulunun onu geri arma karar aldn; buna kar kanlarn kimilerinin Mustafa Kemalin Konyaya gnderilmesini nerdiklerini; Sadrazam vekilinin, ngilizlerin bunu kabul etmeyeceklerini sylemi olduunu aklamt. Sabri Beye gre, Osmanl Sava Bakanl ve Bakann bizzat kendisi, i blgelerde hkmete kar olan muhalefeti destekliyordu. Yine bu srada, Tugeneral Deedes, ileri Bakanyla da grm; Bakan, ona, Mustafa Kemalin Samsunda kurmaya alt rgtn, Enver Paann Balkesir sancanda kurmu olduu rgte benzediini (!); ttihat ve Terakki yanda olduunu; ellerine frsat geerse, hkmeti ele geirmeye alacaklarn; tm bu entrikalarn ardnda Sava Bakanyla Bakanlk yetkililerinin bulunduunu sylemiti.52 Daha sonra (28 Ekim 1919da), yeni ngiliz Yksek Komiseri Koramiral Sir John de Robeck tarafndan Lord Curzona gnderilen gizli istihbarat raporunda, Mustafa Kemalin Havzadaki eylemleri hakknda u bilgi verilmiti: Grnrde merkezi hkmet, Askeri Partiye sempati gsteriyordu. Geni yetkilere sahip olacak Ordu Mfettileri sistemine dayal bir sistem kurulmu ve Maysta, Mustafa Kemal, Mfetti olarak Samsuna gnderilmiti. Trkler heyecanlanmlard. zmirde uykuda iken kapana tutulmulard. Bir Ermeni devleti kurulacana inanlyordu ve birok kiiler Pontus devletinden de sz ediyorlard. Askeriler, yeni bir darbeyi nlemek iin hazrlkl olmak kararnda idiler. Mustafa Kemal, kendi blgesini uyandrmak (harekete geirmek) iin ivedilikle davrana geti. Balak denetiminden ok uzakta olan Amasyay karargah yapt. Oradan Harput ve Diyarbakr gibi uzak blgelere ajanlar gnderdi. Rafet (Refet) ve Hami Beylerin de desteiyle
52
DA, FO 371/4158/94640: Calthorpedan Curzona yaz, stanbul, 13.6.1919, iliikte, Deedesin raporu, 9.6.1919.
41
ekiyal bastrd; ekiyalar yeni ulusal orduya aldrd. Bu akm ihtilalci ve tehlikeli olarak grlyordu. Rum ve Ermeni yetkililer krma urayacaklar korkusuyla durmadan ikayete balamlard. Onlar Amerikal misyonerler destekliyordu. Anlalan, Mustafa Kemal de bu tehlikeyi sezmi olacak ki, krm kmasn nlemek iin nlemler ald. 19 Haziranda, Kemal, kararghn Havzaya tad. Orada Rauf Bey de ona katld ve her ikisi de, merkezi hkmetten zgr olarak davranacaklarn aklamlard. O tarihe kadar, nderler, herhangi bir anda sopa cezasna arptrlmaktan korkan haylaz renciler gibi davranmlard. Balaklardan muhalefetle karlamayarak ve merkezi hkmetin yararszln veya belki de su ortakln anlayarak, gittike daha ak davranmaya balamlard. 3 Temmuzda ulusu ordunun Erzurumda topland bildirilmiti ve Mustafa Kemal de kararghn bu kente tamt. Bir kez daha Rumlar, Ermeniler ve Amerikallar krm lklar atmlar; ancak daha sonraki olaylar, Trk milliyetilerinin, Hristiyanlar korumann kendi karlar yararna olacan anlam olduklarn gstermitir53 Mustafa Kemal Havzada iken, Ordunun silah depolarn atrarak yerel halka ok miktarda silah datm; onlar silaha sarlmaya ve blgeyi igale kar savunmaya yreklendirmi; stanbula ise, gveni yeniden kurmak iin bu gibi davranta bulunduunu;54 29 Maysta Kolordu Komutanlarna gnderdii gizli telgrafta, ulusu savunmak iin sava hazrlklar yapmalarn bildirmiti.55 6 Haziranda, ngiliz igal gc Bakomutan General Milne, Osmanl Sava Bakanlna gnderdii sert bir emirle, Kemalle meslek dostlarnn geri arlmalarn; onlarn amalarnn ne olduunu o
DA, FO 406/41, no.148, s.315-318: Robeckten Curzona gizli yaz, stanbul, 28.10.1919; iliikte istihbarat raporu: Samsun blgesindeki ulusu akmla ilgili notlar. 54 Gkbilgin, s.141; Tansel, s.242. 55 Karabekir, s.35; ATTV, s.25; Peker, s.26.
53
42
SALH R. SONYEL
srada anlam olduu Ordu mfettiliklerinin kaldrlmasn emretmi; yle demiti: General Kemal Paa ile kurmaynn illerde bulunmalarn gereksiz gryorum. Tannm bir Generalle kurmaynn bu srada illerde dolamalar herkesi rahatsz ediyor. Askeri adan onlarn bu sahadaki almalarn gereksiz gryorum. General Kemal Paa ile kurmaynn derhal stanbula dnmesi iin emir vermenizi dilerim.56 Sadrazam Damat Ferit, verilmi olan bu emrin deitirilmesini Amiral Calthorpedan dilemi; bu gibi yksek rtbeli bir subayn Anadoluda bulunuunun kamunun kayglarn yattrmak asndan gerekli olduunu bildirmiti. Osmanl Sava Bakan da yattrc bir yant gndermi; Mustafa Kemalin, Anadoluya, Rumlara yaplan Trk saldrlarn durdurmak ve silahlar toplamak iin bizzat Calthorpeun vermi olduu emre gre gnderilmi olduunu; ayrca, Kemalin Ordu Komutan olmadn, Mfetti olduunu; dolaysyla tehlikeli olmadn bildirmiti.57 Ancak, bu srada, Mustafa Kemalin davranlarndan gittike kayglanan General Milne, Calthorpeun emrini vurgulayarak yinelemi; Kemalin stanbula getirilmesinde direnmiti. Bunun zerine, Sava Bakanl bu emre uyarak Mustafa Kemali geri armak zorunda kalmt.58 stanbul ynetiminin bu direnii zerine, Mustafa Kemal, Padiaha 11 Haziranda gnderdii bir mesajda, Osmanl Ordusu mensubu olarak, yabanclarn denetimi altnda olan yetkililerden buyruk alamayacan ve bakente dnmeyeceini; zorlanrsa, Ordudan istifa edeceini ve ulusun sinesi olan Anadoluda kalarak ulus iin almalarn srdreceini; bamszlk salanncaya, Padiahlk-Halifelik
Milneden Osmanl Sava Bakanlna yaz, stanbul, 6.6.1919; HTVD, say 1, belge 1, 17, 19 ve 494; Jaeschke, s.270. 57 Tansel, s.2-3; Shaw II, s.670. 58 DA, FO 371/4158/94621: Calthorpedan Osmanl Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 8.6.1919.
56
43
kurtarlncaya kadar mcadele edeceini bildirmiti.59 te yandan, Osmanl ileri Bakan Ali Kemal, Ulusular 15 Haziranda knamaya balam; ulusal gleri ekiya olarak nitelendirmi; onlarn eylemlerinin mparatorluu kurtarmak iin hkmetin Paris bar konferansndaki diplomatik uralarn tehlikeye drd gerekesiyle tm askeri ve mlki yetkililere, bu akm bastrmak iin ellerinden geleni yapmalarn emretmiti.60 Bu gelimeler kaydedilirken, Yunanllar, 12 Haziranda Bergamay igal etmiler; 17 Haziranda Menemende katliam yapmlard. Ayn gn, Amiral Calthorpe, ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii gizli telgrafta, stanbuldaki durumun gittike kark ve ciddi olmaya baladn bildirmi; unlar eklemiti: Yldz yangnndan bu yana sinirleri epeyi bozulmu olan Padiah, ulusu partinin girimi olduu ve kendi tahtn veya hayatini tehdit eden davranlarndan korkmaktadr. ttihat ve Terakkinin kalntlarndan oluan bu parti, Veliaht Abdlmeciti, sembolik bakan olmaya inandrmtr. Veliaht, dn, Padiaha, ultimatom biiminde bir mektup gndererek Sadrazam Damat Feritin azledilmesini; yeni bir kabine kurulmasn ve Parise yeni bir kurul gnderilmesini talep etmitir.61 Abdlmecit, Padiaha gnderdii mektupta zetle yle diyordu: u anda Osmanl mparatorluu, kuruluundan bu yana asla karlamam olduu bir kriz ve felaketle kar karyadr mparatorluk ynetiminin gelecekteki yazgsn, genel halk arasnda kendilerine kar genel gven olmayan birka deneysiz politikacnn kiisel siyasasna brakmaktan daha tehlikeli bir yntem olamaz Halkn sesi olan
rade-i Milliye, 14.9.1919; ATTB, s.29; Ulu, s.64. Bildiri, 18.6.1919; zsoy, s.122-123; Shaw II, s.672. 61 DA, FO 371/4227/90163: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna gizli telgraf, stanbul, 17.6.1919.
59 60
44
SALH R. SONYEL
basn ve ulusun kiisel zgrln serte kstlam olan bir i politikay olduka tehlikeli bir yntem olarak sayarm. Bu denli politika, lkeyi istila eden dmanlarca bile hayretle karlanmtr. Bu yaam ve lm annda Osmanl halk titreirken, deneysiz bir Sadrazama Padiahln geleceine egemen olmasna ve siyasi ihtiraslara dayal olan ve ulusa desteklenmeyen bir kabineye bakanlk etmesine izin vermek, giderilemeyecek yararszlklara neden olacaktr nemli olan sorunlar aratrarak bu konuda karara varabilecek deneyli ve yetenekli elerden oluacak yansz ve kabiliyetli bir kabine kurulmas gereklidir. Veliaht, bu denli bir kabinenin nderliinin Tevfik Paaya verilmesini nermi; halkn genel dileine kart olacak herhangi bir davrann sonucu olarak, mparatorlukla ulusun ve zellikle hanedann en ciddi tehlikelere maruz kalaca uyarsnda bulunmutu. ngiltere Dileri Bakanl Dou Masas efi George Kidston, Veliahtn bu mektubuyla ilgili olarak 19 Haziranda u kmay kaleme almt: Bu entrikada komplikasyonlar vardr ve bunu izlemek gtr; ama, anlalan, Amiral Calthorpe durumdan kayglanyor. Onun bize anlattna gre, Veliaht Abdlmecit, kendisini, aralarnda imdi ttihat eler de bulunan Ulusu Partinin bana geirmitir ve grnrde Damat Ferit ve belki Padiah grevden atmaya alyor. Ancak, bu Dou karmaasnn artc yan, Tevfik Paann durumudur. Kendisi daima bizim adammz olarak gsterilmitir; ama simdi Abdlmecit ve Ulusular tarafndan, Parise gidecek olan kurulun bakan Damat Feritin yerini alacak bakan olarak gsteriliyor. Abdlmecitle Ulusularn arkasnda gya Franszlar duruyor. Bu esrarengiz gelimeleri daha da kartran udur: hatrlanaca gibi, Tevfik Paa, hasta olduu zryle Feritle birlikte ayn Fransz kruvazrnde
45
seyahat etmemi; ama birka gn sonra bir ngiliz sava gemisiyle hareket etmiti.62 Bu entrikalardan sonra Parise ulaan Osmanl kurulunun Bakan Damat Ferit, Bar Konseyi nne karak Trk savn ne srm; sava suunu ttihat ve Terakkiye yklemi; igallere son verilmesini dilemiti.63 Haziranda Konseye bir anda sunan Ferit, Osmanl Devletinin blnmesine veya gdm altna verilmesine kar km; savatan nceki snrlar istemiti. 25 Haziranda, Bar Konseyi adna Fransa Babakan Georges Clemenceau, Damat Feritin andacna olduka aalayc bir yant vermi; yle demiti: Trkler, teki soylar ynetmede yeteneksizdirler Trk soyuna mensup insanlar arasnda iktisadi ve fikri devrim ve gelimeye nc olursanz her trl yardm salayabilirsiniz.64 Bundan sonra, Bar Konseyi, Damat Ferite konferansn ertelenmi olduunu bildirerek, Osmanl kurulunu adeta kap dar etmiti. Ferit ve kurulu, hibir ey salamadan ve aalk bir duruma drldkten sonra, 4 Temmuzda Paristen ayrlm; 15 Temmuzda stanbula dnmt.
DA, FO 371/4227/90725: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna olduka ivedi ve gayet gizli telgraf, stanbul, 17.6.1919; yukardaki metin ngilizceden evrilmitir. 63 Trk Basn, 19-20.6.1919. 64 Trk Basn, 29-30.6.1919.
62
BLM 3 ANADOLUDA KONGRELER DNEM (Haziran - Aralk 1919) Amasya Grmeleri Mustafa Kemal, aralarnda Kolordu Komutanlar da bulunan en gvenilir yandalarn Amasyada gizli bir toplantya katlmaya armt. Toplantnn amac, dmana kar direni nlemleri almak ve gerekirse, Anadoluda fiili [edimsel - de facto] bir ynetim kurmakt. Toplantya katlanlar arasnda, 20. Kolordu Komutan Ali Fuat, eski Deniz Bakan Hseyin Rauf., 3. Kolordu Komutan Albay Refet, Albay Arif ve Selahattin, Samsunun eski valisi Hamit, ayrca Mustafa Kemalle yaveri Albay Kazm vard. O sralarda Erzurumda bulunan 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekir ve Konyada bulunan 2. Kolordu Komutan Mehmet Cemal Paa, uzaklk yznden toplantya katlamamlarsa da, toplant hakknda kendilerine telgrafla srekli olarak bilgi iletilmiti.1 Grmeler, Hazirann 18nden 22sine kadar srm; ok nemli konular tartlm; iki nemli karar alnmt: 1. Ulusal direni akm balatmak; 2. Gerekirse, Anadoluda geici bir ynetim kurmak. Gizli olan ikinci karara gre, gerektiinde, Orta Anadoluda, 20. Kolordu Komutan Ali Fuat ve Dou Anadoluda 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekir, lkenin sivil ve askeri ynetimini zerlerine alacaklard.2 htilal nderlerinin imzalam olduklar birinci
Sylev 1, s.23-24; Speech, s.23; Advar, s.42-43; Aydemir, s.33-35; G. Lewis, s.58. 2 Cemal Kutay: Amasya Protokolundeki gizli madde Tarih Konuuyor, no.1, Mart, 1964, s.90
1
48
SALH R. SONYEL
karar ise, Mustafa Kemal tarafndan, ak bir genelge (bildiri) biiminde, Anadoludaki Ordu Komutanlarna, sivil ve askeri erkna gnderilmiti. Genelgenin temel noktalar unlard: 1. Yurdun btnl ve ulusun bamszl tehlikededir. 2. stanbuldaki hkmet, stne alm olduu sorumluluun gereklerini yerine getirememektedir. Bu durum, ulusumuzu lm gibi gstermektedir. 3. Ulusun bamszln, yine ulusun kesin karar ve direnii kurtaracaktr. 4. Ulusun haklarn dnyaya duyurmak iin her trl etkiden ve denetimden kurtulmu, ulusal bir kongrenin varl ok gereklidir. 5. Sivasta bir kongrenin erken vakitte toplanmas kararlatrlmtr. 6. Tm illerin her sancandan, halkn gvenini kazanm, delege, hemen yola karlmaldr. 7. Bu i, ulusal bir sr gibi tutulmaldr ve delegeler kimliklerini gizlemelidir. 8. Dou lleri adna 10 Temmuzda Erzurumda bir kongre toplanacaktr.3 Amasya genelgesi4 Trk ulusal akmnn dnm noktalarndan birini oluturur; nk, ilk kez, ulusal direni ilkeleri bir protokol biiminde hazrlanarak, Trk yurdunun bamszln ve toprak btnln salamak iin ibirlii yapmaya sz vermi olan ihtilalci nderler tarafndan imzalanmt. Ali Fuatn deyimiyle, Amasya kararlaryla mnferit ve mntkavi teebbsler birletirilmi; btn milletin, istiklali ve vatann urad tehlike etrafnda mttehit olduu, gerek harice gerekse dahile gsterilmitir.5
Sylev 1, s.21; Speech, s.31; Cebesoy, s.71-73; TH II, s.117; Glolu, s.8; Selek, s.183. 4 Dinamo III, s.216; Kinross, s.170; apolyo, s.28. 5 Kandemir, s.68; Sonyel 1, s.81.
3
49
Mustafa Kemali stanbula Getirtme abalar 20 Haziranda, stanbulda Padiah ynetimi, Mustafa Kemali grevinden almak kararn vermiti. ngiliz Yksek Komiseri Calthorpe, 23 Haziranda ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii ivedi ve gizli telgrafta yle diyordu: Yasal olarak kurulmu olan ynetimi, yasa ve dzeni srdrmede destekleriz; dolaysyla Padiah destekleriz ve herhangi bir ihtilale kar kacaz. 21 Haziran gecesi stanbulda yaplan siyasi bir mitingde, yeni kabinenin istifa etmesi ve Padiahn tahtndan indirilmesi nerilmitir. Mustafa Kemal, Erzurum ve Sivasta kongreler dzenliyor. Damat Ferit, illere gnderdii bildiride, bu denli toplantlarn yasa, anayasa ve Padiahn iradesine kart olduunu belirtmitir.6 Bu arada, 30 Haziranda, gn sren etin arpmalardan sonra Ordu ve milis gleri Aydn Yunanllardan geri alm; ama Yunanllar ayrlmadan nce kenti yakmlard. 3 Temmuzda Yunanllar Aydn ikinci kez igal etmilerdi. Yine 30 Haziranda, ngiliz igal gc Bakomutan General F. Milne, Mustafa Kemalle Mehmet Cemal Paalarn geri arlmalar ve Anadoludaki ulusal akmn bastrlmas iin stanbul hkmetini durmadan sktryordu. O gn, Osmanl Dileri Bakanna gnderdii yazda yle diyordu: Alm olduum raporlara gre, silahl eteler kurmak ve Balak karlarna kar eylemde bulunmak amacyla Sivas ve Konya blgelerinde ciddi bir akm balatlmtr. Bu akm, ttihat ve Terakkinin ajanlar tarafndan ve Osmanl hkmetinin bilgisi olmadan balatlmtr. imdiye kadar, bu akm, grnrde propagandaya mnhasr kalmtr. Balca iki kkrtc, Sivasta Mustafa Kemalle Konyada Cemal Paadr. Her iki General da ordu grup DA, FO 371/4227/107802: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna ivedi ve gizli telgraf, stanbul, 23.6.1919.
50
SALH R. SONYEL
larna Mfetti olarak atanmlard. 6 Haziranda, Sava Bakanndan, Mustafa Kemalin grevinden alnmasn dilemitim. Sava Bakan, gerekli buyruu 8 Haziranda gndermi olduu halde Mustafa Kemal bugne kadar emre itaat etmemitir. Bu akm daha ok gelimeden onu durdurmann nemini gznnde tutarak, sizden, yukarda sz edilenlerin ivedilikle stanbula arlmalar iin bu konuyu Osmanl hkmetinin dikkatine sunmanz dilerim.7 2 Temmuzda, Calthorpe da buna benzer bir yazda, Osmanl Dileri Bakannn dikkatini bu konuya ekmi; Bakana, 17 Haziranda bir mektup gnderdiini, ama buna yant verilmediini kaydetmi; sorunun olduka ciddi olaylara yol amas olaslna deinerek, General Kemal ve Cemal Paalarn, gecikmeden ve koulsuz olarak stanbula arlmalarn ve bu konuda kendisine (Calthorpea) derhal bilgi verilmesini buyurmutu.8 Bu ngiliz basklarndan ve Mustafa Kemalin Anadoludaki eylemlerinden kayglanan Padiah, 1 Temmuzda zel mabeyincisi Ali Fuat araclyla Mustafa Kemale kiisel bir mektup gndermi; ona kar ahsi garaz olmadn; Osmanl delegelerine, Paris bar konferansnda tatmin edici bir bar antlamas yapmak frsatnn verilmesi iin, Mustafa Kemalin iki ay sre ile Trkiye dnda tatil yapmasn; ondan sonra geri dnerek, isterse, bar ve bamszlk savamn srdrebileceini bildirmiti.9 Kemal bu mektuba yant vermemi. te yandan, Londrada yaymlanan Times gazetesinin muhabiri, ilk kez, 2 Temmuz gnl bir haberde Mustafa Kemalin stanbula dnmeyerek Padiaha, saygszca bir telgraf gnderdiini ve yerel bir parlamento toplamak amacn gttn bildirmiti.10
Jaeschke, s.33. DA, FO 371/4157/105780: Calthorpedan Curzona yaz, stanbul, 3.7.1919, iliikte, Milneden Osmanl Dileri Bakanlna gnderilen 30.6.1919 tarihli yaz. 9 Ali Fuattan Mustafa Kemale gizli telgraf, 1.7.1919: Gkbilgin, s.151; TH II, s.119; Tansel: Mondrostan Mudanyaya Kadar, s.281. 10 Times, Londra, 7.7.1919.
7 8
51
Mustafa Kemal stifa Ediyor Bu arada, Anadoluda Yunan barbarlklar sryordu. Amiral Calthorpe, 8 Temmuzda ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii gizli telgrafta, Padiah Vahdettinin kendisine zel bir haber gndererek, Aydn ilinin mezbahaya dndn; Yunanllarn taknlklarn nlemek iin nlem alnmazsa, Anadolu halkn yattrmann bsbtn olanaksz olacan; Ordu terhis edilmi olduundan, dzeni korumak iin gnderecek askeri olmadn; Balaklarn da orada askerleri bulunmadn; gidiin korkun ve tehlikeli olduunu ve kanlmaz felaketleri nlemek iin ngiliz ynetimi dnda bir umut gremediini bildirmiti.11 Ayn gn, Padiah, kendi adna Sadrazam ve Dileri Bakann Calthorpea gndererek, Egedeki durumdan szlanm ve Yunan igalinin snrlandrlmasn, Yunan birliklerini ngiliz subaylarnn denetlemesini dilemiti. ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden C. E. S. Palmer, bu konuda kaleme ald kmada yle diyordu: Padiah, dzensizlikleri ancak ngilterenin durdurabileceini sylyor. Yunanllar zgrce davranmaya braklrlarsa, Trk sorununu kknden zmleme yeteneine sahip grnyorlar. N. D. Peterson adl yetkili ise unlar eklemiti: Yunanllar, istedikleri gibi davranmaya braklrlarsa btn Anadoluyu igal edebilirler, ama o lkeyi asla ynetemezler.12 Bu gelimeler kaydedilirken, Mustafa Kemal ve Cemal Paalar stanbula getirtme abalar da sryordu. Btn basklara dayanamayan Osmanl ynetimi, ulusu komutanlar stanbula ararak onlarn yerlerine kendi sempatizanlarn atamak iin her trl oyuna bavurmutu. Bu tehlikeyi sezmi olan Mustafa Kemal, Konyadaki 3. Kolordu Mfettii Cemal Paann 7 Temmuzda grevini brakarak stanbula dnmesi zerine yaymlad genelgede, ulusal glere karlmamas ve dokunulmamas gereini belirtmi; Ordu komutanlarn, Balak Devletlerin basks altnda verilen ve herhangi bir askeri birlik ya da ulusal rgtn datlmasn emreden buyruk11 12
DA, FO 371/4158/100500. DBFP IV/1, s.667-668.
52
SALH R. SONYEL
lara uymamaya armt. Mustafa Kemale gre, yurdun herhangi bir blgesine saldran olursa, tm ulusun haklarn savunmak iin her yer birbirine en ksa zamanda bilgi verecek; bylece savunmada birlik salanacakt.13 Bu arada, ngilizlerin basksyla Ordudan karlmak zere olduunu Cevat Paadan renmi olan Mustafa Kemal;14 9 Temmuzda istifasn vermi ve ulusa hitap eden genelgede, yurdu ve ulusu blnme tehlikesinden kurtarmak, Yunan ve Ermeni emellerine kurban etmemek iin acilmi olan ulusal savam urunda ulusla birlikte zgrce almaya resmi ve askeri sfatnn engel olmaya baladn; bu ama urunda ulusla birlikte sonuna kadar almaya mukaddesat zerine sz verdiini ve o gn askerlikten ekilmi olduunu bildirmi; yle demiti: Bundan sonra, gaye-i mukaddese-i milliyemiz iin her trl fedakarlkla almak zere sine-i millette bir ferd-i mcahit suretiyle bulunmakta olduumu tamimen arz ve ilan eylerim.15 Ayn gn, Hseyin Rauf da yaymlad bildiride, Mustafa Kemal ve btn arkadalarnn milli cihadna katlmak zere stanbuldan gelmi olduunu bildirmi; yle demiti: Vatan ve milletin kurtulu ve istiklali, Saltanat ve Hilafet makamnn masuniyeti bilfiil temin olununcaya kadar Mustafa Kemal Paa ile almaya mukaddesatmz namna ahd-u misak eylediimizi arz ve ilan eylerim.16 te yandan, Padiah, 2/3 Kasm 1918 gecesi stanbuldan kam olan ve Harp Divannca 5 Temmuz 1919da idama mahkm edilen Enver, Talat, Cemal Paalarla Dr. Nazmn bu cezalarn 13 Temmuzda onaylam;17 15 Temmuzda, ngilterenin Morning Post gazetesi muhabiriyle yapt sylei srasnda, Trkiyenin savaa girmi olmasnn byk bir hata olduunu kabullenmi; unlar eklemiti:
Sylev 1, s.34; Speech, s.37-39. Atay, s.120. 15 Mustafa Kemalin genelgesi, Erzurum, 9.7.1919; ATTB, s.49. 16 Yeni Yol, 18.6.1919; Cebesoy, s.100; zalp, s.40; Bayar VIII, s.2652; Gkbilgin, s.153-154. 17 Vakit, 13.7.1919; Aksam, 14.7.1919; kdam, 15.7.1919.
13 14
53
lkenin savaa girmesinde hibir rol oynamam olan binlerce halk cezalandrmak bir hatadr. Ynetimin hatalarn temizlemek iin neden Anadolunun birok barsever halk Yunan askerleri ve eteleri tarafndan krm, yama ve rza geme olaylarna maruz braklyor? Hereyden sorumlu olan ttihat ve Terakki ebekesidir. Yunanllar, eski alarn kanara barbarlar gibi davranmlardr ve bunu hala srdryorlar. Buna bir snr konulmaldr. Onlarn (Yunanllarn) istedikleri her yere girmelerine ve halkm, koyun gibi mezbahalarda yakmalarna, yamaya tabi tutmalarna ve ldrmelerine izin verilmemelidir. Gl Devletler bunlar durdurmak iin birey yapmazsa, kesinlikle olaylar kacaktr Bu gelimeler korkuntur; halkm kurtarmalym. Ben halkmn babasym; onlar bana gveniyorlar; ben de onlar korumak iin elimden geleni yapmak zorundaym (Yunanllar), Trkleri Avrupallarn gznden drmek iin hereyi yapmlardr ve bunda Rusyann diplomasisi tarafndan yreklendirilmi ve yardm grmlerdir. imdi de kasap olmulardr Pariste M. Venizelosun sihirine kaplm birok kiiler vardr; ama ben ngilterenin adaletine inanyorum. ngiltere bugn durunuz derse, durmak zorundadrlar.18 Sina Akine gre, aresiz kalm olan Vahdettin, bu kez aka ngilizlerden adalet dilenmekte; Yunan zulmne son verilmesini istemektedir. Yunan zulm sona erince ulusal akma gerek kalmayacak; Mdafaa-i Hukuk akm arlktan vazgeecek; bylece hem devlet konferansta kt gsterilmekten kurtulacak, hem de Vahdettin, karsna ald ttihatlk ve Ulusuluun glenmesi tehlikesini atlatm olacakt. Ancak ngiltere bu adaleti vermeye yanamayacak; Vahdettinin umutlar boa kacakt.19
18 19
Morning Post, Londra, 26.7.1919. Akin 1, s.418.
54
SALH R. SONYEL
Erzurum Kongresi ve Gdm (Manda) Sorunu 23 Temmuzda Mustafa Kemalin bakanlnda Erzurum Kongresi oturumlarna balamt. Osmanl ileri Bakan vekili Hac Adil, 24 Temmuzda, Sivas Valisi Reit Paaya, Mustafa Kemalle Hseyin Raufun tutuklanmasn emretmi; ama bu emri yerine getirilmemiti. ki gn sonra (26 Temmuz) kongre, Padiaha bir mesaj gndererek, onu, Damat Feritin emirlerini yadsmaya, Mebusan Meclisini toplantya armaya davet etmi; ama Padiah o yoldan gelmemiti. Yine 26 Temmuzda, Osmanl Sava Bakan Nazm Paa, Karabekire, kongreye kar ordunun ne yaptn sormutu. Karabekirin buna 1 Austos gnl yant u olmutu: Erzurumda, halk, lkemizi kimseye vermeyeceimizi karara balyor. Bu asil amaca askeri direnile yardm ediyorum. Karabekir, ayrca, Pontus devleti kurma zlemleri ve Ermenilerin byk Ermenistan dlerine de deinerek, Balak temsilcilerinin bunlara gizli ve ak her trl yardm yaptklar herkese bilindii halde, hkmetin btn bu tehlikelerden habersizmi gibi davranmasna atn belirtmi; Mustafa Kemal gibi tannm bir yurtseverin tutuklanmasna yasa bakmndan bir neden olamayaca gibi, bunun, kamu ve Ordu gznde de iyi karlanmayacan bildirmi; stanbul hkmetinin davranlarndan kuku duyduunu belirterek, bu konuda srekli olarak aydnlatlmasn istemiti. Daha sonra, Bakanlar Kurulu, Karabekirden, Mustafa Kemalle Hseyin Raufu tutuklamasn ve onlar stanbula gtrmesini istemiti. Buna da Karabekirin yant u olmutu: Kongre, ulusun karlat ve ihmal edilemeyecek byk ve kanl tehlikeleri nlemek iin toplanmtr. Amalar, yurdun ve ulusun bar ve gnencini salamaktr. Bu kongreye mdahale hakkmz yasaca yoktur. Kongre yasal olarak ve anayasaya gre toplanmtr Mustafa Kemalin durumuna da deinen Karabekir yle demiti: Mustafa Kemal Paann fiil ve hareketlerinden vatan ve milletin maksat ve karlarna ve mevcut kanunlara aykr saylabile-
55
cek hi bir hal ve hareketi olmadn gryorum.20 stanbuldaki ngiliz igal gc Bakomutan General Milne, Karabekirin Kemalle ibirlii yaptn ve onun da tutuklanmas gerektiini Sadrazama bildirmiti. Bu arada, Damat Ferit, Enver Paann bu akm denetimi altna almak zere Erzuruma hareket ettii sylentilerini evreye yayarak, Erzurum Kongresini, yeniden erke gemek isteyen ttihat ve Terakkinin bir komplosu olarak gstermeye alyordu.21 Bu srada Erzurum Kongresi oturumlarn srdryordu. Kongrede nemli bir sorun olan gdm (manda) konusu ortaya kmt. Kimileri Amerikan, Fransz ve ngiliz gdmn destekliyor; Padiah ise ngilizlerin peinde kouyordu. Mustafa Kemal, stanbulda gdmden yana olan aydnlar da dahil, Padiah ve Sadrazamnn btn isteklerinin kiisel rahatlk ve gvenliklerini salamak olduuna; ulusu, yurdu ve bamszl dnmediklerine; rahat yemek ve imek; huzur iinde ve mevkilerinde kalmaktan baka hibir emelleri olmadna inanyordu. Bununla birlikte, gdm konusunun Erzurum Kongresine getirilmesi ve Bekir Sami gibi gdm yanllarna ona gre bir yant verilmesi gerektiini belirtmiti.22 Erzurum Kongresi gnlerinde Trk Ulusular tehdit eden en byk tehlike, stanbulda ar ngiliz yanda Padiah Vahdettinle Damat Feritin bakan olduu kabine idi. Bar salamak amacyla gittii Pariste hakarete urayarak ve 15 Temmuzda eli bo olarak stanbula dnen; istifa ederek 21 Temmuzda yeni kabineyi kurmakla grevlendirilen Damat Ferit,23 Anadolunun stanbulla ilikilerini keserek bamszln ilan etmesi olaslndan ok korkuyor;24
Nazmdan Karabekire gizli telgraf, 30.7.1919; Karabekirden Osmanl Sava Bakanlna gizli telgraf, 1.8.1919. Hasrcolu, s. 11-14; Nutuk III, vesika 39; Karabekir, s.84-85. 21 Shaw II, s.693. 22 Kansu, s.179-180. 23 DA, FO 371/4229/86178, 90253, 92514, 94184, 106214, 10760 ve 13174; DBFP IV/1, s.648 ve 703; Gztepe, s.206-207; Gkbilgin, s.120-121; stanbul Basn, 21.7.1919; Trkgeldi, s.232; Lloyd George II, s.651 ve 654; Evans, s.193; LTemps, Paris, 2.7.1919. 24 DA, FO 371/4227/107802: Calthorpedan Curzona gizli telgraf, stanbul, 23.7.1919: Ferit - Calthorpe grmesi.
20
56
SALH R. SONYEL
kendi deyiiyle, Anadoludaki karklk ve paralanmay bastrmak iin nlem almaya balyor; 20 Temmuzda illere gnderdii genelgede zetle yle diyordu: Milletin mukadderatn tayin etmek zere arkta milli bir kongre toplanacandan sz eden telgraflar grld. Paris konferansnda bulunduum alt haftalk gaybubetim esnasnda Anadolunun iktisap ettii karklk ve itia ok teessfe deer. Hepimizin takibe mkellef olduumuz Kanun-u Esasi hkmne gre stanbul ehri saltanat merkezi olduundan, tesri heyetin Padiahmz marifetiyle almas zaruridir. Ve bu itibarla gerek bu kanuna ve gerek rade-i ahaneye, memleketin yksek menfaatlarna tamamen aykr olan bu hareketin men-i hal ve maslahat icab olmakla buna gre hareket edilmesi bilhassa tavsiye olunur.25 Damat Feritin Kemalistlere kart olan bu tutumunu etkisiz brakmaya alan Erzurum Kongresi, 24 Temmuzda Padiaha gnderdii gizli telgrafta, Sadrazamn ajansta yaymlanm olan genelgesinin kongre tarafndan hayret ve teessrle karlandn; brakmann 24. maddesine gre Trk yurdunun igalini kolaylatracak nitelikteki bu genelgenin, devlet ve lkenin kesin sorumluluunu stne alm olan Sadrazamdan gelmesinin ulusa balanmaz olduunu ne srerek, bunun yalanlanmasn istemi; zetle yle demiti: Hilafet ve Saltanat makamna bal olduunu her vesile ile onaylayan ve korkun olaylar nnde ulusal duygu ve grlerini beyan etmek zere toplanan Kongreyi, Mebusan Meclisi gibi gsteren; uzun sreden beri anayasa maddelerine aykr davranan hkmetin ulusa hakszca crm atfetmesi gerein ne kadar deitirildiine ak bir rnek oluturmaktadr. Bu deme yalanlanarak dzeltilmeli; Me25
Takvim-i Vekayi, 22.6.1919; stanbul Basn, 23.7.1919; Gkbilgin, s.169-170; Kandemir, s.110-111; Jaeschke, s.137; Kansu, s.96; Nutuk III, vesika 39.
57
busan Meclisi erken toplantya arlmaldr.26 Ayrca, Padiah, buna olumlu bir yant verecei yerde, stanbul hkmeti, 29 Temmuzda illere gnderdii bir emirle, Mustafa Kemal ve Hseyin Raufun tutuklanarak stanbula gnderilmelerini emretmiti.27 Bu arada, Kongre, almalarna balam ve iki hafta sren etin, kimi vakit de gergin tartmalar sonucunda, daha sonra Misak- Milli (Ulusal Ant)nin temelini oluturacak nemli kararlar alarak bunlar bir bildiri biiminde yaymlamt. Bildiride unlar belirtiliyordu: 1. Trabzon ve Canik (Samsun) sanca ile Dou lleri adn tayan Erzurum, Sivas, Diyarbakr, Elaz, Van ve Bitlis illeri ve bu saha ierisindeki bamsz livalar, hibir neden ve gerekeyle birbirlerinden ve Osmanl camiasndan ayrlmaz bir btndr. 2. Osmanl lkesinin btnl ve ulusal bamszln salanmas, Saltanat ve Hilafet makamlarnn dokunulmazl iin ulusal gleri, yapc ve ulusal iradeyi egemen klmak esastr. 3. Her trl igal ve mdahale, Rumluk ve Ermenilik amalarna ynelik saylacandan, birleik halde savunma ve direnme esas kabul edilmitir. Hristiyan unsurlara, siyasal egemenlik ve toplumsal dengeyi bozacak yeni bir takm ayrcalklar verilmesi kabul edilmeyecektir. 4. Merkezi hkmet, bir devletin basks altnda bu lkeleri brakmak ya da ihmal etmek zorunda kalrsa, Saltanat ve Hilafet makamna ball ve ulusal haklar salayacak nlem ve kararlar alnmtr.
Kansu, s.96-97; DA, FO 371/4159/141729: ngiliz Askeri stihbarat efinden ngiltere Dileri Bakanlna yaz, Londra, 15.10.1919 - Sivas Kongresi. 27 HTVD, say 48; Karabekir, s. 96; Cebesoy, s.119; Gkbilgin, s.179; Byklolu, s. 48 ve 53; Tarih Vesikalar I, s.7 (yeni seri); Jaeschke, s.138.
26
58
SALH R. SONYEL
5. Osmanl lkelerinde teden beri Mslman halkla birlikte yaayan gayri Mslim unsurlarn, Osmanl devleti yasalaryla berkitilmi, kazanlm haklarna bsbtn sayg gsterilecektir. 6. Balak Devletlerden, brakmann imzaland 30 Ekim 1918 tarihinden itibaren, Osmanl snrlar ierisinde kalan ve halkn ounluu Mslman olan lkelerin blnmesi nazariyesinden bsbtn vazgeerek, Osmanl varlna, tarihi, rfi ve dini haklarna riayet etmeleri; bsbtn hak ve adalete uygun kararlar almalar beklenir. 7. Ulus, insani, asri amalar ykseltmek, fenni, snai ve iktisadi hal ve ihtiyalarn deerlendirerek, devlet ve ulusun i ve d bamszl ve yurdun btnl mahfuz kalmak suretiyle, ulusal snrlar ierisinde, milliyet esaslarna riayetkar ve lkeye kar istila emeli beslemeyen herhangi bir devletin fenni, snai ve iktisadi yardmn memnunlukla karlar. Bu insani ve adil koullar kapsayan bir barn ivedilikle imzalanmasn, insanln selameti ve dnyann skunu adna en byk ulusal ama sayar. 8. Uluslarn kendi yazglarn bizzat saptadklar bu tarihi devrede, merkezi hkmetin de, ulusal iradeye tabi olmas elzemdir, nk ulusal iradeye dayanmayan herhangi bir ynetimin kararlar ulusa kabul edilemeyeceinden baka, yabanclar tarafndan da geerli saylmayacaktr. Bu yzden, merkezi ynetim, Millet Meclisini derhal toplayarak ulus ve lkenin yazgs konusunda alaca btn kararlar onun denetimine vermelidir. 9. Yurdun maruz kald elemli olaylar sonucunda ulusal vicdandan doan, topluluklarn birlemesinden oluan genel rgt, Bat Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, her trl particilik akmlarndan uzaktr. Btn slam vatandalar dernein olaan yesidir.
59
10. Kongre tarafndan seilmi bir Heyet-i Temsiliye [Temsil Kurulu] kabul edilmi ve kylerden balanarak, il merkezlerine kadar, var olan ulusal rgtler birletirilip onaylanmtr.28 Bylelikle, ulusal direnie nderlik etmek zere bir temsil kurulu (Heyet-i Temsiliye) kurulmu; kurula u kiiler seilmiti: Mustafa Kemal, Hseyin Rauf, Kazm Karabekir, eski Valilerden Bekir Sami, Erzurum eski mebusu Cevat Raif Efendi, Trabzon eski mebusu Servet Bey, Erzincanl eyh Fevzi Efendi, zzet Bey, Bitlis eski mebusu Sadullah Efendi ve Mutki aireti nderi Hac Musa Bey.29 Mustafa Kemalin bakanl altndaki bu Heyet-i Temsiliye, ulusal akm ite ve dta temsil edecek, Sivas Kongresinde daha temsili bir biime getirilerek, Anadoluda fiili (de facto) ynetim grevi yapacakt. Kongrenin son gn olan 7 Austosta kapan sylevini veren Mustafa Kemal unu belirtmiti: Erzurum Kongresi, btn cihana kar milletimizin mevcudiyetini ve birliini gsterdi. Tarih, bu kongremizi, phesiz, ender ve byk bir eser olarak kaydedecektir. Buna karn, Trk ulusal amalarnn Misak- Millide izilmi olduu biimde yzde yz baaryla elde edilebileceine, Ulusular arasnda bile inanan pek az kii vard.30 Kongrenin son gnnde Mustafa Kemalle gren ngiliz denetim subay Yarbay Anthony Rawlinson, daha sonra, Londrada Dileri Bakan vekili Lord Curzonla grrken, ona, Trk Ulusularn, ileride, Anadoluda bir byk slam cumhuriyeti kurmalar olaslndan sz etmise de, buna aldr eden olmam ve hi kimse, Trk Ulusularn, bu ar programlarnn baar salamasna zerre kadar ihtimal vermemiti.31
DA, FO 371/4160/147576: Erzurum Kongresi bildirisinin ngilizce evirisi, 7.8.1919. 29 Sylev 1, s.144-145, belge 41; Speech, s.51-52; Kansu, s.114-115; Karabekir, s.106- 107. 30 Byklolu, s.193. 31 Rawlinson, s.249-252.
28
60
SALH R. SONYEL
Erzurum Kongresi gnlerinde ngiliz Yksek Komiseri Calthorpe da, 27 Temmuzda Lord Curzona gnderdii gizli telgrafta yle diyordu: ngiliz ynetimi, Anadoluda stanbulun yetkisini ve Padiahn egemenliini reddeden bamsz ve muhtemelen ar ve Avrupa aleyhtar bir ynetimin kurulmasna yol aacak biimde olaylarn gelimesi olasln gznnde bulundurmaldr.32 Bu sralarda, Damat Feritin ngiliz Yksek Komiserlii danmanlarndan Tom Hohlerle yapm olduu grme, Mustafa Kemalle Hseyin Raufun tutuklanmalar iin verilmi olan emrin ncesine k serpmektedir. Damat Ferit, 30 Temmuzda Tom Hohleri ziyaret ederek, Mustafa Kemalle Hseyin Raufun tutuklanmasyla ilgili emrin gnderilebilmesi iin btn gn altn; bu konuda askeri yetkililerin, zellikle Sava Bakannn kendisine kar ktn; stanbuldaki akmn banda zzet Paa, Ahmet Rza ve rk sulu Mahmutun bulunduunu ve Veliaht bsbtn alarna drdklerini bildirmi; Anadoluda toplanan ulusal kongrelerden vakit vakit nemsiz olarak sz etmi; bazan da bu szlerine zt olarak, ierideki durumun olduka ciddi olduunu itiraf etmiti. Bu arada, illerin bakentle olan ilikilerini kesmeleri olaslna da deinerek, Padiahla kendisi grevlerinden ekilirlerse, gvenliklerinin ngiltere tarafndan gvence altna alnp alnmayacan sormu; Hohler, buna, konunun Londraya bildirilmesi gerektii yantn vermiti. Ferit-Hohler grmesini 31 Temmuzda Lord Curzona duyuran Yksek Komiser Calthorpe, Damat Feritin, kabinesinin yetkisinin sarslm olduunu kabul etmek istemediini; bu ynetimin iyi niyet gstermesine, Damat Feritin Osmanl Devletinin tek umudunun ngiltere Devletinde olduuna inanmasna, gerekten onlardan yana grnmesine karn, ynetimin durumunun sarslm ol32
DA, FO 371/4227/108842; DBFP IV/1, s.704: Calthorpedan Curzona gizli telgraf, stanbul, 30.7.1919.
61
duunu; buyruklarnn illerde yerine getirilmesini salayamadn; ancak Balak Devletlerin kesin abalaryla erkte tutunabileceini bildirmiti. Padiahla Damat Feritin kiisel gvenlii konusuna da deinerek, her ikisinin de brakma koullarna uyarak bunlar uygulama ynnde ellerinden geleni yaptklarn; dolaysyla, kendilerine her trl saygnn gsterilmesi; onlara dokunulmamas ve gvenliklerinin korunmas iin nlem alnmas gerektiini belirtmiti. ngiltere Dileri Bakanl, 18 Austosta Calthorpea gnderdii yantta, Padiah ve Damat Feritin kiisel gvenlikleri konusunda nlem alnmasn onaylamt. Bakanlk yetkililerinden N. D. Peterson 24 Austosta bu konuda u kmay kaleme almt: u anda ttihat bir hkmetin erke gemesi, gelecekte bizi birok belalardan kurtaracaktr. R. parafeli baka bir yetkili unlar eklemiti: ttihat bir ynetimin erke gemesi, birok bakmlardan yararl olacaktr, nk bu ynetim, bar koullarn kabullenmek zorunda kalacaktr; ama, te yandan, Padiahn tahtndan indirilmesine yol aabilecektir.33 Bylelikle, Damat Ferit kabinesi, ierideki ulusal akmla baa kamayacan yavaa anlamaya balam; Bakanlar Kurulu, durumu yattrmak iin, sz verilmi olan Mebusan Meclisi seimlerininin yaplacan 30 Temmuzda aklamt. Ferit kabinesinin btn gc, yetkisi belirsiz olan Padiahn desteine dayanyordu. ngiliz Yksek Komiseri Calthorpeun 1 Austosta Curzona bildirdiine gre, Trkiye yle bir noktaya gelmiti ki, siyasi yaama katlan her Trk, ulusal duygularla davranyor; hi olmazsa, Trkiyenin igal edilmemi blgelerini savunmak isteiyle yanyordu. Yine Calthorpea gre, Trkiye ile genel bir bar antlamasnn imzalanmasnda ge kalnm olmas, btn faal siyasi elerin ulusuluk ve direni ynnde birlemelerine yol amt. Bu gelimelerle ilgili olarak Calthorpe u tahmini ne sryordu:
33
DA, FO 371/4227/115591; DBFP IV/1, s.706-712: Calthorpedan Curzona gizli yaz, stanbul, 31.7.1919; iliikte, Hohler - Ferit grmesiyle ilgili bilgi, 30.7.1919; Dileri Bakanl yorumlar, 24.8.1919.
62
SALH R. SONYEL
Milliyetiler (Kemalistler), ya illerde yaptklar gibi, stanbulda kesin stnlk salayacak; ya da, herhangi bir ilin bakentinde aktan aa Damat Ferite kar bir hkmet kuracaklardr. stanbul ynetimini yetersiz merkezi hkmet olarak tanmlayan Calthorpe, buna kar, Erzurumda atlgan, gen erlerin egemenlii altnda bulunan kongreye deinerek, bu genlerin, bir kumarc gibi davrandklarn; daha zgr bir davran sahas kazanmak ve dou illerini zmirin akbetinden kurtarmak gibi iki ama gttklerini ne srmt.34 stanbuldaki ABD Bakonsolosu Gabriel Bie Ravndal da, 31 Temmuzda Washingtona unlar bildirmiti: Buradaki (stanbul) siyasi durum belirsiz bir biime gelmitir. Padiah, seim yaplmasn istemiyor; ama Padiah ynlendirmekte olan Sadrazam, halk arasndaki taleplere boyun emeden kabinesini ayakta tutamaz. Bu yzden, mebus seimleri yaplmas emredilmitir; ancak, bu seimler, eski seim yasasna gre yaplacaktr; bu da, sonucun drt ayda belirlenecei anlamna gelir. Ayrca, popler olan akmlar bastrmak iin skynetim serte uygulanacak ve bylece, partiler toplant yapamayacaktr. Buna ek olarak, u anda Erzurum blgesinde eylemde bulunduu sylenen Mustafa Kemalle Hseyin Raufun tutuklanmas iin emir karlmtr Mustafa Kemalin partisine kar sert nlemler alnmasndan yana olmayan zzet Paa kabineden istifa etmitir. Tevfik Paann da istifa etmesi bekleniyor35 Gerekten, Osmanl bakentinde bile, olaylar, Ulusulardan yana geliiyor; Padiah ve Sadrazam, Anadoludaki ulusal akmdan
DA, FO 371/4227/115568; DBFP IV/1, s.713: Calthorpedan Curzona gizli telgraf, stanbul, 1.8.1919. 35 Ravndaldan ABD Dileri Bakanlna gizli telgraf, stanbul, 31.7.1919; Shaw II, s. 689.
34
63
byk lde kayg duyuyorlard. Ulusularn, stanbulda erke geerlerse Balak Devletlerin karlarna kart bir tutum izleyerek, brakmann ve daha sonra hazrlanacak olan bar koullarnn uygulanmasna engel olacaklarna inanan ngilizlerle Franszlar, aralarnda yaptklar danmalardan sonra, Damat Ferit kabinesini her adan desteklemek ve ttihatlarn erke gemelerini nlemek kararn almlard.36 Bu srada, Ferit kabinesinin tm gc, yetkisi belirsiz olan Padiahn desteine dayanyordu. Padiah ve Sadrazam, Mustafa Kemalin Anadoluda balatm olduu akmdan gittike daha ok kayglanyorlard.37 te yandan, 7 Austosta Erzurum Kongresi, kurtulu savamyla ilgili kimi nemli kararlar aldktan; bir Heyet-i Temsiliye kurduktan ve bir bildiri kabullendikten sonra sona ermiti. Bu gelimeler kaydedilirken, ABD Bakan Woodrow Wilson, 21 Austosta, Amiral Bristol araclyla Osmanl ynetimine gnderdii notada, Kafkasya ve teki lkelerdeki Ermenilerin katledilmelerini nlemek iin etkin nlemler ksa bir zamanda alnmazsa, Wilson prensiplerinde belirtilmi olan ve Osmanl Devletinin Trk topraklar zerinde Trk egemenliinin srmesini salamay ngren 12. prensibin kaldrlarak, bar koullarnn bsbtn deitirilmesi ve Osmanl Devletinin kesinlikle ortadan silinmesi ihtimali olduu yolunda uyarda bulunmutu.38 25 Austosta yaplan Be Yceler (ABD, ngiltere, Fransa, talya ve Japonya) toplantsnda, ABDnin bu tutumu knanm; Balaklara danmad iin, hem de savamad bir lkeye bu denli tehdit savurmasn eletirmi; hibir Balak Devletin, Padiahn zerinde tek bana bask kullanmamasna oybirliiyle karar vermiti.39 25 Austosta, Damat Ferit, ABDnin ultimatomuna yant vererek, devletin, kendi hudutlar dndaki olaylardan sorumlu tutula 38 39
36 37
DA, FO 371/4227/115591 ve 115594; DBFP IV/1, s.706-712. DA, FO 371/4227/115967: Hohlerden Kidstona mektup, stanbul, 4.8.1919. Evans, s.183. DBFP 1/1, s.509; PRFRUS, Paris Bar Konferans, III, s.839-840; Evans, s.184.
64
SALH R. SONYEL
mayacan bildirmi ve bar yaplmas iin Osmanl delegelerinin Parise arlmasn dilemiti.40 Bu arada, Anadoludaki Ulusular, Sivasta, Erzurum Kongresine oranla daha geni ve temsili bir kongre dzenlemek iin davrana gemilerdi. Damat Ferit ynetimi ve Padiah, bu kongrenin yaplmasn nlemek iin her trl nleme bavurmulard.41 Onlarn tm ksteklemelerine karn, 4 Eyllde, Sivas Kongresi, Mustafa Kemalin bakanlnda oturumlarna balamt. Sivas Kongresi Sivas Kongresi henz balamadan, kongreye kar yrtlen propaganda ylesine etkili bir duruma gelmiti ki, 5 Eyllde, Kongre, Padiaha bir telgraf gndererek, onun desteini salamaya almt. Telgrafta zetle yle deniyordu: Kongre, Hilafet ve Padiahlk makam ile yurdun ve ulusun meru haklarn, mevcut ve muhtemel tehlikelere kar savunmak hususunda alaca tedbirleri mzakereye balamtr. Bu hayrl olay vesilesiyle Zat-i ahanelerinin bir din ve ulus grevi sayarak Kurban Bayramn en iyi dilekleriyle kutlar, ballklarn tekrarlarlar.42 Ancak, enitesi Sadrazam Damat Feritin etkisi altnda olan Padiah buna yant vermek tenezzlnde bulunmamt. Sivas Kongresinin son gnleri yaklarken, Elaz Valisi Ali Galip ve ngiliz Binbas Edward Noelin, Osmanl ileri Bakan Adil Beyin su ortaklyla kimi Krt elerini kullanarak Krtler arasnda kkrtc davranlarda bulunmaya yeltenmesi sonucunda, stanbul ynetimiyle ulusal nderler arasndaki gerginlik artmaya balamt.43 Mustafa Kemal, 10 Eyllde Adil Beye gnderdii sert bir telgrafta onu ve yandalarn, ulusun Padiahna dnce
Salk II, s.71. Villalta, s.190. 42 Albayrak, 11.9.1919; rade-i Milliye, 14.9.1919; Apak, s.21; gdemir: Sivas Kongresi, s.20-38; Jaeschke, s.141. 43 Jaeschke, s.144-145.
40 41
65
ve dileklerini bildirmesine engel olan alaklar, cana kyclar olarak nitelemi; dmanlarla birlik olup ulusa kar haince dzenler kurduklarn bildirmiti.44 Bylelikle, Ulusular, srekli olarak Ferit kabinesine saldrrken, Padiahn su ortaklndan habersiz gibi davranyorlard. Onlara gre, Ferit kabinesi tarafndan aldatlm olan Padiahn olup bitenlerden haberi yoktu.45 Mustafa Kemal, ayn gn Padiaha gnderdii ayr bir telgrafta, Ferit ynetiminin sava yoluna gidip Kongreyi basarak Mslmanlar arasnda kan dkmeye kalktn ve Krdistan ayaklandrarak yurdu paralatma plannn da para karlnda kabul ettirilmi olduu belgelerden anlaldndan, ulusun bu ynetime artk inan ve gveni kalmadn bildirmi; namuslu kiilerden yeni bir hkmet kurarak bu casus rgtnn mensuplar hakknda ivedilikle ve adaletli olarak soruturma yaplmas ve onlarn cezalandrlmas, adil bir hkmetin kurulmasna dein, stanbul hkmeti ile hi bir yazma yapmamaya ve iliki kurmamaya karar vermi olan ulustan Ordunun ayrlmayacan bilginize sunmak zorunda kaldk diyordu. Ferit, bu telgrafn Padiaha iletilmesine engel olmutu. Bunun zerine Heyet-i Temsiliye, stanbul ynetimiyle olan ilikilerini ve yazmalarn kesmiti.46 Kongrenin son gnnde (11 Eyll) yaymlanan bildiride, brakma koullar snrlar ierisinde kalan topraklarn Trkiyeden ayrlmaz bir tm olduu; ulusal savam iin ulusal gleri etken ve ulusal dilei egemen klmann esas olduu belirtilmi ve lkenin blnmesine kar koymak iin ulusal savunma nerilmiti.47 Bu amalar salayabilmek iin, Erzurum Kongresince seilmi olan Heyet-i Temsiliye de geniletilmiti. Mustafa Kemal, 11 Eyllde, Heyet-i Temsiliye bakan olarak Sadrazam Damat Ferite gnderdii telgrafta, ulusun Padiahtan baka kimseye gveni kalmad; durum ve dileklerini ona bildirmek zorunda olduunu, hkmetin Padiahla
Karabekir, s. 196 - bu telgraf eletirir. Sylev 1, s.90; Speech, s.114 ve 119; Kansu II, s.351-352. 46 Sivas Kongresinden Padiah ve Sadrazama telgraflar, 11.9.1919; Sylev 1, s.194- 196; Speech, s.119-120 ve belge 82; Kansu I, s.276-278. 47 Sarhan II, s.96.
44 45
66
SALH R. SONYEL
ulus arasna girdiini ne srmt.48 12 Eyllde, Sivas Kongresi Genel Kurulunun Padiaha ektii telgraflar, hkmet tarafndan engellenince, Kurul, tm komutan ve yneticilere, stanbulla balantnn kesilmesini emretmiti. Bu uyar zerine birok yerlerden Padiaha telgraflar gnderilerek yasal bir ynetim erke geinceye kadar hkmetle ilikilerin kesildii bildirilmiti.49 Heyet-i Temsiliyenin, Anadolunun stanbul ynetimiyle ilikilerini kesmesine kar kanlar olmutu. Kazm Karabekir, bu srada Mustafa Kemal aleyhinde eitli sylentiler yer aldn; Erzurumdaki 15. Kolordu kararghna, bu adam (Kemal) stanbul hkmetinden intikam almak iin milleti srklyor denilerek ikyetler yapldn; bunlara yer yer hak vermekle birlikte, Mustafa Kemale kart akmlar yattrmaya altn anlarnda ne srer.50 Yine Karabekire gre, 15/16 Eyll akam, Trabzonda, eitli yerlere aslan ve gazeteci mer Feyzinin eseri olduu sylenen bildiride, Vatan felakete srkleniyor;.. arki Anadolu Cemiyeti kavm-i periann idam kararlarn hazrlyor; onlardan doan bu idare-i muvakkate, (ulusu), Padiah, azametinden, Halife-i zianndan ayrmaya alyor; vatan dmanlara inetecek kararlar veriyor denilerek, ulusu, Padiaha ballk telgraflar gndermeye aryordu.51 Bu gelimeler kaydedilirken, 12 Eyllde, Padiah adna Damat Feritle ngiltere adna ngiliz ajanlar arasnda gizli bir anlama imzaland sylentileri evrede dolamaya balamt. Bu szde anlama ile, Trkiye, ngiliz etkisi altna giriyordu.52 Bu szde anlamann imzalanmasndan bir gn sonra, 13 Eyllde, ngilterenin
48
rade-i Milliye, 17.9.1919; Sylev I, s.95-102; Nutuk III, belge 83; Kansu II,
s.351; Yularkran, s.146.
rade-i Milliye, 17.9.1919; Albayrak, 18.9.1919; Sylev I, s.100; Nutuk III, belge 83; Kansu I, s.272; Karabekir, s.117; TH II, s.352. 50 Karabekir, s.231-232. 51 A.g.e., s.234. 52 Karabekir, s.403; Bayar VII, s.2353; Bayur, s.40; Sonyel, Belleten, no.135, s.437; Tarih IV, s.29; imir I, s.102; Byklolu, s.54; Jaeschke, s.61; Akin I, s.572 vd.; DA, FO 371/5117/E 260/83/44.
49
67
yeni Yksek Komiseri Amiral Sir John de Robeckle gren Damat Ferit, Mustafa Kemal akmna gittike artan bir nem vermekte ve bunun hem hkmete hem Balaklara kart olduunu; Padiaha kar tavrlarnn da dmanca olduunu sylemiti. Ona gre, zm olarak, ya akm ezmek zere bir Trk ordusunun gnderilmesini ya da bir Balak gcnn nemli stratejik noktalar igal etmesini nermiti. Robeck, birinci nerinin i savaa yol aacan; ikinci neriye gelince, Balaklarn savatan bkm olduklarn ve daha ok kan dklmesini nlemek iin her areye bavurmay dilediklerini sylemiti.53 Bir gn nce (12 Eyll), Sivas Kongresi tm Komutanlara ve illere gnderdii bildiride, hkmet, ulusun, Padiahna dileklerini ulatrmasn engelleyip onunla balantsn kesmekte ve haynca davrann srdrmekte direndiinden, yasaya uygun bir hkmet baa geinceye kadar, ulusun, stanbul ynetimiyle ilikilerini ve stanbul ile her trl telgraf ve posta haberleme ve ulatrmay tmyle kesmeye karar verdiini aklamt.54 Ertesi gn, Heyet-i Temsiliye, Mdafaa-i Hukuk-i Milliye Cemiyetleri merkez kurullarna gnderdii telgrafta, durumu daha ak olarak aydnlatm; stanbul hkmetinin, ulusu aldatarak, milletvekili seimlerini aylarca srncemede brakt gibi, Toros tesindeki Trk illerinden vazgetiini; Aydn ilinin Yunanllara verilmesine gz yumduunu bildirmi; unlar eklemiti: Dman eline gemi teki yurt paralar iin de bunlara benzer aklszca ve haince siyaset gderek, lkenin ve ulusun blnne yol amas ok beklenir. Millet Meclisi toplanmadan nce bar antlamasn imza ederek, ulusu, bir olupbitti nnde brakmak istedii sanlmaktadr. Bundan dolay, Genel Kongre, Orduyu ve ulusu uyank olmaya arr.55
DA, FO 371/4157/129080; DBFP IV/1, s.760-761. Sivas Kongresi bildirisi, 12.9.1919: Sylev I, s.97. 55 Heyet-i Temsiliyenin telgraf, Sivas, 13.9.1919; Sylev I, s.98; Speech, s.124.
53 54
68
SALH R. SONYEL
Mustafa Kemal de, 13 Eyllde, ilgililer iin buyruk olarak yaymlad genelgede, ulusal amalar haincesine yorumlayan ve baka anlamlara eken; ulusal giriimleri ve ayaklanmay yasaya kart ilan eden; Padiah ile ulus arasnda bir engel duvar kuran; halk birbirine kar silahlandran ve birbirini ldrmeye kkrtan stanbul hkmeti ile balanty kesmek zorunda kalan genel Kongre kurulunun u kararlar alm olduunu bildirmiti: 1. Devlet ileri, Padiah adna ve yrrlkteki yasalara gre eskisi gibi yrtlecektir. Soy ve din ayrm gzetmeden halkn can, mal ve rz ve her trl haklar gvence altnda bulundurulacaktr. 2. Hkmet yetkililerinin, grevlerini yasaya ve ulusun isteklerine gre yrtmeleri gerekir. 3. Grev srasnda ulusal amaca kart davrananlar ar cezalara arptrlacaktr. 4. Grevden ekilenler de bu biimde hareket ederlerse cezalandrlacaklardr. 5. Ulus esenlii ve mutluluu, adalet ve haktanrlkla, yurtta dirlik ve gvenin salanmasyla gerekleebilir. 6. Yasaya uygun bir hkmet kuruluncaya kadar, stanbulla yazmalar, Sivastaki genel Kongrenin Temsil Heyetiyle yaplacaktr.56 Mustafa Kemal, ayrca, 14 Eyllde, Sivas Kongresi adna Padiaha gnderdii telgrafta, Damat Ferit hkmetini ikyet etmi; lkenin iradesini yanstacak bir ynetim kurulmasn dilemi; Yce Hilafet Katna szckleriyle balayan telgrafta, o gnk felaketlerin meydana gelmesinde Ferit kabinelerinin de nemli pay olduunu hatrlatmt. Kemal, ayrca u rtl uyarda bulunmutu: stenildii gibi bir kabine kurulmazsa, ulusun yapaca giriimleri nlemeye olanak yoktur.57
56 57
Mustafa Kemalin buyruklar: Sylev I, s.99; Speech, s.125-126. Nutuk III, belge 97/1; Karabekir, s.195; Kansu I, s.276.
69
Anadoludaki ulusal akmn kendi makam iin ne kadar tehlikeli olduunu sezerek; buna byk lde nem vermeye balayan Sadrazam Damat Ferit de bo durmuyor; ngilizlerle entrikalarn srdryordu. 13 Eyllde, ngiliz Yksek Komiseri Koramiral Sir John de Robeckle yapt uzun grmede, merkezi hkmetle halkn ounluunun, Balak Devletlerin gcn benimseyerek, bar konferansnn kararlarn kabule hazr olduklarn; ama Mustafa Kemalin yandalarnn sava srdrmek istediklerini; bu davranlarnn lgnlk olduunu ve yurtseverlikle badaamayacan vurguluyordu. Bunun zerine, Robeck, Damat Feriti, Mustafa Kemalle grerek, lkeyi, iine drm olduu tehlikelerin ciddiyetini ona anlatmasn nermise de, Ferit, bu denli bir davrann baar salamas iin vaktin ok ge olduunu sylemiti. Robeckin ngiltere Dileri Bakanlna bu konuda gndermi olduu gizli telgraf Bakanlkta eitli yorumlara neden olmutu. Yetkililerden W. S. Edmonds u yorumu yapmt: Gerek sorun, Mustafa Kemalle bar konferans arasndadr. Mustafa Kemalin imdiki Trk ynetimine olan dmanl rastlantdr. Kemal, amacnn, bir Ermeni devleti kurulmasn nlemek olduunu aka belirtmektedir ve onunla ancak Trkiyenin gelecei konusunda ilem yaplabilir. Sadrazam iki zm neriyor; ama (Anadoluya) Trk askeri gc gnderilirse, bu gcn Mustafa Kemale katlmas olasl vardr. te yandan, Sadrazamn da bildii gibi, oraya Balaklarca bir g gnderilmesi pek olanakszdr Birka hafta iinde Erzuruma o kadar kar yaacaktr ki, Mustafa Kemale kar oraya dzenli gler gnderilmesi pek g olacak ve Kemal da gerilla operasyonlarna giriemeyecektir. Ancak, pek az gvene sahip olan Ermeniler onun elinde olacaktr. Geri Trk lkelerinin btnlne sayg gsterildii surece Hristiyanlar oradan karmayacana dair bildiri yaymlamtr.
70
SALH R. SONYEL
George Kidston adl yetkili unlar eklemiti: Mustafa Kemal, dAnnunzio, Mr. Bullitt ve Faysal, ayn ackl gerein, bar konferansnn her tr saygnlk ve yetkisini yitirmi olduu gereinin gstergesidir Lord Curzonun bana geenlerde anlatm olduuna gre, o blgede kmas beklenen krm olaylar gereklememitir. Acaba Mustafa Kemalle onun Hristiyan dmanlar kn gelmesini mi bekliyorlar? Kn, gerilla savann bile olanaksz olduu gerektir; ama nceden hazrlanan krm iin ayrntl bir plana gerek yoktur. Curzon unlar eklemiti: u anda askeri operasyonun olanaksz olduunu kabul ederim; ama Mustafa Kemal Sadrazama kar nasl davranacaktr? Sadrazamn onu yakalama ans varsa, zzet Paann da nermi olduu gibi, ona saldrmaldr.58
58
DA, FO 371/4158/129080: Robeckten Curzona gizli telgraf, stanbul, 13.9.1919; ngiltere Dileri Bakanl yorumlar.
BLM 4 STANBULUN BALAIKLARCA RESMEN GAL VE YANKILARI (Eyll 1919 - Nisan 1920) Trkleri stanbuldan karma abalar Bu srada, stanbuldaki Balak Yksek Komiserleri, Damat Ferit kabinesini desteklemeyi veya Padiahn stanbuldan Bursaya tanmas konularn tartyorlard. ngiliz maliye uzman Adam Block, Lord Curzona 16 Eyllde gnderdii yazda yle diyordu: Padiahla Trk ynetimi Bursaya tanrsa, bu hareket, lkede kkrtmalara ve Anadoluda olaylar kmasna neden olacaktr. Padiahn ve Trkn slam Dnyasndaki saygnln kltmek, ngiltereye belki yararl olabilir, ancak, Anadoluda ciddi anari ve kan dklmesine yol aabilir. Trkler kkrtlabilir ve Trkiyeyi gdm altna alacak Gl Devlet, ulusal akm bastrmak iin ok sayda askeri gler kullanmak zorunda kalabilir. Bu arada, gayri Mslimler bu gelimeler den strap ekeceklerdir te yandan, Trk hkmeti ve kukla olarak Padiah stanbulda sk denetim altnda bulundurulursa; Anadoluyu, dzen iinde tutmada onlarn saygnlndan ve yetkisinden yararlanlabilir. Trk, stanbulda zararsz bir hale getirilebilir; ama Anadoluda onun srt duvara dayal olacaktr ve zararl olabilir. imdiki Padiah nemli deildir; ama, onun saltanat, Anadoluda, biraz da olsa nemlidir. Padiah ve Trk hkmeti stanbulda kalrsa,
72
SALH R. SONYEL
gdmc devlet, Anadoludaki Trkler zerinde etki ve yetkisini daha kolayca uygulayabilecektir. Buradaki (stanbul) Trk dlanrsa Anadoluda bar gvence altna almak g olacaktr. Bursa veya Konyada Padiah, hkmet ve halk size kart olacaktr; ancak, Padiahla hkmet stanbulda kalrsa, rehine olacaklardr ve onlarn saygnl, gdmc devletin karna olacaktr. Padiah Bursaya kaldrlrsa, stanbula dnmek iin daima komplolar kuracak olan macerac Ulusulara katlmak zorunda kalacaktr. Trkler, Avrupann her tr etki ve denetiminden memnun kalmayacak; dmanca davranlarda bulunacaklardr. stanbulda, Padiah elimizle yedireceiz (onu etkileyeceiz); inat olursa veya ihanet ederse, onu grevinden alabiliriz; oysa ki Bursa ve Konyada Padiah, ulusu partinin etkisi altnda olacaktr.1 Bu gelimeler kaydedilirken, Damat Ferit, her geen gn yetkisini yitirdii halde iktidar inatla brakmyor; enitesi Padiah onu erkte tutmak iin elinden geleni yapyor;2 ulusu basn da, bu srada, Damat Feriti eletirerek onu hain olarak gsteriyordu3. Mustafa Kemal, 18 Eyllde yaymlad genelgede, millet ve vatan haini olarak Damat Feriti eletirmi; onun gibilerin yalanlarla Padiah aldatarak bir bildiri karmaya altklarn aklamt.4 19 Eyllde, Feritle birlikte Journal des Debats adl Fransz gazetesinin muhabiri Robert Raynaudu kabul eden Vahdettin, sava sonunda meydana gelmi olan yeni dnyay, zgrlk szcnn zetlediini ve kendisinin, Tanr ve evren nnde halknn yazgsndan sorumlu mutemedi olarak bu zgrl halk iin de dilediini sylemiti. Vahdettin, brakmaya kart olan igalleri knam; ama fesatlarn savnn kutsalln lekelemelerini istememiti. Ayrca, Osman DA, FO 371/4237/13539: Blocktan Curzona mektup, stanbul, 16.9.1919. DA, FO 371/4159/131407; DBFP IV/1, s.763: Robeckten Curzona gizli telgraf, stanbul, 17.9.1919. 3 rade-i Milliye, 17.9.1919. 4 ATTB, s.67; Karabekir, s.275.
1 2
73
l delegelerinin yeniden Parise arlmasn dilemiti. Bu sylei, gazetenin 22 Eyll gnl saysnda yaymlanmt.5 23 Eyll gnl teki Fransz gazeteleri de bu syleiyle ilgilenmiti. Paristeki ngiliz temsilcisi Sir George Graham 23 Eyllde bunu Londraya duyururken yle diyordu: Fransz basnnda, Trkiyenin blnmesine kart ortak bir akm balam olduunu gsteren belirtiler vardr.6 Bu arada harekete geen Padiah, 20 Eyllde yaymlad genelgede zetle yle diyordu: Devlet ve ulus haklarnn korunmasna almak hepimize den bir grev ise, bunun akla en uygun yolu, davay siyasi teebbslerle yoluna koymaktr. Milli birliimizi bozacak hi bir karar ve tedbir olmad halde lkede asayii bozacak, halk arasnda ikilik yaratacak ve hkmetin yetkisini kracak her trl hareket ve ulusun fertleri arasnda ayrl ve paralanmay gerektirecek her trl giriimler devletimizin esas karlaryla badaamaz. Baz kimseler, lkenin gerek durumunu deitirip gya halk ile hkmet arasnda muhalefet olduunu ilan etmektedirler. Bu hal, hakkmzdaki Avrupa kamuoyunu yanltr; seimleri ve meclisin toplanmasn geciktirir ve dolaysyla hkmetin glklerini artrm olur Bundan sonra Padiah, ulusu, itidalini korumaya, yasaya ve ynetimin buyruklarna bsbtn uyarak huzur ve dzen bozucu davranlardan saknmaya ve yaknda bar konferansna arlacak olan Osmanl delegelerinin konferansta ulusla uyum iinde bulunabilmelerine yardmc olmaya arm, bildirisine yle son vermiti: 650 yldan beri Avrupada nemli bir etken olan devletimizin birlik ve btnln, Osmanl milletinin mevki ve
DA, FO 371/4237/133129: ngiliz Buyukelcisinden ngiltere Dileri Bakanlna yaz, Paris, 22.9.1919. 6 DA, FO 371/4237/134421: Grahamdan Curzona yaz, Paris, 23.9.1919.
74
SALH R. SONYEL
deerini salayacak bir bara kavumamz Tanrdan dileriz. Byk devletlerin adaletli duygular ve gerei gn getike anlamakta olan Avrupa ve Amerika kamuoyunun yumuakl, bu umudu pekitirmektedir.7 Damat Ferit, Padiahn bu genelgesini btn il ve ilelere gndermeye yeltenmise de, ulusal akmn nderlerince alnm olan sk nlemler sayesinde abalarnda pek baar salayamamt. Bu arada, Heyet-i Temsiliye, Padiahn bu genelgesini yantsz brakmam; ona 22 Eyllde gnderdii telgrafta, ulusun haklar iin mcadele eden ulusal akmn yasaya kart bir rgt olmadn; hainane davranlarda parma olan stanbuldaki ynetimin bu davranlar hakknda Padiaha bilgi vermediini bildirmi; yle demiti: hanetle halk birbiri aleyhine dndrerek, ulusu, yabanclarn ihtiraslarna feda eden bu kabinenin ulusun isteine karn iktidarda kalmas byk felaketlere yol amaktadr ve d dmanlarmzn emellerini tatmin etmek isteyen bu kabinenin iktidarda kalmasn dmanlarmzdan baka kimse istemez.8 Bu bildiri zerine, stanbulda, kimi evrelerde Padiah destekleme kampanyas balam; bir sre srmt.9 Bu gelimeler kaydedilirken Damat Ferit kaleyi ieriden fethetmek amacyla, Kurmay Tugenerallerinden, Mustafa Kemalin Selanikten tanm olduu Abdlkerim Paay arac olarak kullanmaya alm; bu Paa, 25 Eyll akam Kemalle sekiz saat sren telgraflama yapm; Kemal, ona gerek durumu anlatm; o da bu telgraflarn metinlerini Padiaha gstermeyi baarm; o tarihten sonra Padiah, Sadrazam iktidardan drme abalarna kar koymaktan vazgemiti.10
Takvim-i Vekayi, 21.9.1919; Nutuk III, belge 98, s.1005-1007; HTVD, a.g.e., belge 221; Sylev I, s.107; Speech, s.137; Karabekir s.286; Kansu I, s.287-288; Apak, s.56; zalp, s.58; Jaeschke, s.141; stanbul Basn, 21.9.1919. 8 rade-i Milliye, 28.9.1919; Nutuk III, s.00; Karabekir, s.238; Kansu I, s.290. 9 kdam, Alemdar, 25.9.1919; Gokbilgin, s.43. 10 Sylev I, s.127; Nutuk III, s.112; Cebesoy, s.224; Kansu I, s.322; Baykal, s.9
7
75
Bu srada Damat Ferit, Yksek Komiserlere gnderdii dilekede, Kemalistlere ders vermek amacyla Eskiehire 2.000 kiilik bir g gndermeyi nermi; bu nerisinin reddedilmesi zerine grevden ekilmekten baka are olmadn anlamt.11 Dolaysyla, 30 Eyllde Padiaha istifasn sunmu; Padiah, bu istifay istemeyerek kabullenmek zorunda kalm; Feritin istifas 1 Ekimde resmen aklanmt.12 Bu konuyla ilgili olarak, ngiliz Yksek Komiseri Amiral Sir John de Robeck, 3 Ekimde Lord Curzona gnderdii gizli telgrafta yle diyordu: Sadrazam Damat Ferit, salk nedeniyle 1 Ekim gn leden sonra istifa etmitir. Yeni kabine 2 Ekimde greve balamtr Padiah, Feriti terketmek istememi, ama kt bir iin en iyisini yapmtr ve grnrde Ali Rza hkmetini geici bir kabine olarak kabullenmitir.13 Bir ngiliz subay, 4 Ekimde General Bartholomewe gnderdii zel mektupta yle diyordu: Mustafa Kemal tarafndan illerde rgtlenmi olan ve stanbulda birok etki sahiplerince de desteklenen ulusal akm birinci raundu kazanm ve Damat Ferit kabinesinin erkten dmesini salamtr.14 9 Ekim 1919 tarihli Cenevre kaynakl ngiliz istihbarat raporu da, 6 Ekimde Lozandan u bilgiyi iletmiti: Bugnk gazeteler Damat Ferit kabinesinin erkten dt haberini vermilerdir Padiahn, Mustafa Kemali Sadrazamla davet etmesi beklenmektedir.15
Akin I, s.585; Cosar, 1.10.1919. leri, 3.10.1919; Trkgeldi I, s.244; Gztepe, s.220; Akin I, s.589. 13 DA, FO 371/4159/137186: Robeckten Curzona gizli telgraf, stanbul, 3.10.1919. 14 DA, FO 371/4159/144465: Gribbondan Kidstona yaz, iliikte, 4.10.1919 tarihli mektubun sureti. 15 DA, FO 371/4142/145672: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, Cenevre, 9.10.1919.
11 12
76
SALH R. SONYEL
stanbulda Kurulan Yeni Kabine Padiah Vahdettin, 2 Ekimde yaymlad Hatt- Hmayunla Ali Rza Paa kabinesini erke getirmi; halkta bir sreden beri grlen blnme ve anlamazln yanl anlay yznden artmakta olduu; bunun giderilmesinin; birliin salanmasnn hkmet ve dzenin yerletirilmesinin bir an nce yaplp Mebusan Meclisinin toplantya arlmas gerektiini belirtmiti.16 Ali Riza Paa kabinesinin erke geii, ulusal akmn ilk siyasi zaferi olarak deerlendirilmiti.17 Bu mnasebetle, Mustafa Kemal, Heyet-i Temsiliye adna Padiaha gnderdii telgrafta, Damat Ferit hkmeti drlp yeni hkmetin kurulmasndan dolay ona teekkr etmi;18 14 Kasm 1919 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Padiaha, yeleri tm Osmanl elerince desteklenen ulusal akma gvenmesini tlemiti.19 Bu tarihten sonra hkmetle Heyet-i Temsiliye arasndaki ilikiler yavaa normale dnmeye balamt. Bu gelimeler kaydedilirken, 4 Ekimde, bir sreden beri Merzifon ve Samsundan ekilmeye balam olan ngiliz askerleri bu kentleri bsbtn boaltmlard. te yandan, ngiltere Sava Bakan Winston Churchill, 9 Ekimde ngilterenin Sava Kabinesine sunduu gizli andata, Trk ulusal akmn, balca amac, Osmanl mparatorluunun blnmesine kar koymak olan yurtsever bir rgt olarak tanmlamt.20 Bu arada, ynetimle Heyet-i Temsiliye arasndaki kimi anlamazlklar ortadan kaldrmak amacyla, Deniz Bakan Salih Paa ile Padiahn yaveri Salih Bey 20 Ekimde Amasyaya ulaarak 22 Ekime kadar grmelerde bulunmu ve ikisi gizli 5 protokol imzalamlard.
nal, s.2111; Akin II, s.81; DA, FO 371/4160/150644: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no.37, 9.10.1919. 17 stanbul Basn, 3.10.1919; Cebesoy I, s.230; Trkgeldi I, s.245 ve 249; Gztepe, s.220. 18 Sylev I, s.156; Nutuk III, s.138; Kansu II, s.386; Gztepe, s.223; stanbul Basn, 9.10.1919. 19 DA, FO 371/4160/157495: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 14.11.1919; Ikaz, 8.10.1919. 20 DA, FO 371/4159/13955.
16
77
Salih Paa Kurulu 25 Ekimde stanbula dnm ve ynetime bu grmelerle ilgili olarak bilgi vermiti. Bu srada Anzavur olaylar balamt. Anzavur, 28 Ekimde Padiaha bir telgraf ekerek bayrak atn; din, hilafet ve saltanat urunda kanlarnn son damlasn bile aktmaya hazr olduklarn bildirmiti.21 te yandan, ukurovadan ekilen ngiliz askerlerinin yerini, aralarnda Ermeniler de bulunan Fransz askerleri almt. 4 Kasmda, ngiliz Yksek Komiseri Robeck, danmanlarndan Tom Hohler tarafndan hazrlanm olan bir andac Lord Curzona gndermiti. Bu andata Hohler unlar belirtiyordu: Sultanlk imdi baya bir komedi olmutur ve grnrde yksek prensipleri ve amalar olan, karakteri zayf, az cesaretli ve kendisini bugnk duruma getirmi olan ulusu partinin davranlarna muhalif bir adam olan, Abdlhamit dneminde bile var olan stn zekadan yoksun olan Padiah Yldzda titriyor Osmanl hanedan grnrde yorgun dmtr ve anlalan, kendi halkn ynetme yetenei ve enerjisine sahip herhangi bir ehzade ortada grnmyor.22 te yandan, Musevi nderi Hahamba Haim Nahum, Pariste LMatin gazetesinin 19 Kasm gnl saysnda kan demecinde yle diyordu: Pek yksek zeks olan Padiahn yetki ve etkisi altnda Trkiye yeniden gnencini kazanarak Douda dzen etmeni olabilir. Anadolu ve Trk halk Mustafa Kemalle beraberdir. Kemalden korkmaya gerek yoktur. Trklerin Fransz yardmna ve nerilerine gereksinimleri vardr.23 Yine bu srada, Mustafa Kemal, Heyet-i Temsiliye adna yaymlad genelgede, Urfa, Antep ve Maran Franszlar tarafndan
Akin II, s.103. DA, FO 371/4160/152025: Robeckten Curzona yaz, stanbul, 4.11.1919. 23 stanbul Basn, 17 ve 19.11.1919.
21 22
78
SALH R. SONYEL
igalinin protesto edilmesini istemiti.24 Kendisi de 12 Kasmda Yksek Komiserlere gnderdii telgraflarda, bu kentlerin nce ngilizler, sonra da Franszlar tarafndan igalini protesto etmi; Balaklarn Trkiyeyi paralama siyaseti gttklerini; Trk ulusunun sonuna kadar haklarn savunacan bildirerek, Amerika ve Avrupa kamuoyunun bu hakszl kabul etmeyecei umudunu belirtmiti.25 te yandan, 14 Kasm 1919 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Padiaha huzura kabul edilen General Hamdi Paa, ona, bsbtn ngiliz yanda olan bir kabine kurarak ngiliz siyasasn gle desteklemesini nermi; unlar eklemiti: Dnyada balamz olmas gereken yalnz ngiltere olduunu anlamalyz Buradaki Fransz yetkilileri szde ulusal akm komedisini koulsuz olarak destekliyorlar, nk Franszlar, Trkleri kendi etkileri altna almak iin bu lkede (Trkiyede) Alman siyasas uygulamaya kararldrlar. Bu bilgi, ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden W. S. Edmonds tarafndan yle yorumlanmt: General Hamdi Paa ngiliz Dostlar Derneinin baslca elerinden biridir; ama onun annesi bir Fransz ajandr.26 Bu srada, 22 Kasmda Robecki ziyaret eden Tevfik Paa, brakmann sresinin epeyi uzam olduunu ve hangi koullarla olursa olsun, barn kurulmasn nermiti. Bar olunca, ngilterenin ve Trkiyenin karlarn salayc bir arajman yaplabileceini; Trkiyenin varln srdrmesinde ngilterenin byk karlar olduunu; Padiahtan en kk kademelere kadar, Trk halknn, ngiltereye, teki hibir ulusa dayanamayacak gvenleri olduunu; iki lke arasndaki dmanlk dneminin srmesinin Padiah ve n ATTB, s.115. Baytok, s.25; imir I, s.224. 26 DA, FO 371/4161/159449: ngiliz Karadeniz Ordusu Genel Kurmayi, stanbul, gizli istihbarat raporu, 14.11.1919.
24 25
79
giliz ynetimi arasnda kiisel temas kurulmasn engellemekte olmasndan kendisinin ve Padiahn zntlerini beyan etmiti.27 Vahdettinin yilikseverlii Yine bu sralarda (25 Kasm), Padiah, Beykozdaki kkn zmir yetimlerine tahsis etmiti.28 Ancak, Vahdettin, igal glerine kar duracak gce sahip deildi. Bununla birlikte, Aralk aynda, Kasr- Hmayununu, ptidai Ziraat Messesi yaplmak zere Trk ocuklar altrma Derneine ve Ocak 1920de, Kathane srtlarnda kendine ait, tahminen 130 bin lira deerindeki arsay Ermeni yetimlerine balamt.29 te yandan, ngiliz Yksek Komiserlii elerinden Andrew Ryan, ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Forbes Adama gnderdii mektupta yle diyordu: Trkiyenin hibir blm, denetsiz olarak Trk ynetimine braklmamaldr Bu da bar konferansnn grevidir. Halifelik, varln srdrecekse, Halifenin dnyevi gcnn ngiltereden baka herhangi bir devletin denetimine gemesine izin vermemek ngilterenin balca politikas olmaldr.30 ngiliz Dostlar Dernei de, 27 Kasmda, Padiaha takdim ettii andata yle diyordu: lkin stanbulda ve hatta Majestelerinizin yakn maiyeti arasnda balam olan isyan akm, imdi birok gizli komplolar kuruyor ngiliz yanls siyasa uygulanmas iin buyruk vermenizi istirham eyleriz. Damat Feritin nderlii altnda bir kabine kurulmas gereklidir.31
DA, FO 371/4161/15988: Robeckten Curzona gizli yaz, stanbul, 22.11.1919. 28 kdam, fham, 26.11.1919: Trk milletinin babas Padiahmizin yeni bir iyiligi; Sarhan II, s.224. 29 Akin II, s.85. 30 DA, FO 371/4161/161872: Ryandan Adama yaz, stanbul, 26.11.1919. 31 DA, FO 371/4227/166948: ngiliz Askeri stihbarat Sefinden Sava Bakanlna gizli yaz, Londra, 1.1.1920.
27
80
SALH R. SONYEL
Kasm aynn sonlarna doru, Ahmet Fevzi Paa bakanlnda bir kurul, Osmanl ynetimi adna incelemeler yapmak zere Sivasa ulamt;32 ama Mustafa Kemal bu kuruldan kukulanyordu. Onun bu kukusunun ne kadar yerinde olduunu, 12 ubat 1919da sona eren haftay kapsayan 23 Aralk 1919 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporu bir bakma hakl karyordu. Rapor u bilgiyi veriyordu: Padiahn onayyla Fevzi ve Hurit Paalara gizli talimat verilmitir. Bu talimata gre, Anadoluda Padiaha kart olan gizli gler hakknda el altndan soruturmalar yaplacak ve ona kar sadk duygular telkin edilecektir. Kurula, cumhuriyeti grleri cesaretlendirmemesi; adil olan Padiah lehinde duygularn cesaretlendirilmesi; seimleri hnerle kullanan ve ulusal akmn tahakkm altnda olan ttihatlara kar propaganda yaplmas konularnda ynerge verilmitir.33 Vahdettin Amerikaya mit Balyor 15 Aralkta ngiliz Yksek Komiseri Robeck, ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii gizli telgrafta yle diyordu: Ksa bir sre nce Padiah, soru sormak iin deil, kendi makamn ve durumunu dnd iin benimle grmek istemiti. Fransz ve talyan Yksek Komiserlerine dantm. Padiahla grmenin yararsz olacan sylediler. Padiah, kendisini bize teslim etmitir; nk tek dayana ngiltere ynetimidir ve barn gerekliliinden ok, Trkiyenin bugnk durumunun srmesi onu dndryor. Robeck, grme dileini reddettiini telgrafnda eklemi; onun bu davrann ngiltere Dileri Bakanl onaylamt.34
Tasvir-i Efkr, 2.12.1919; Alemdar, 5.12.1919; Karabekir, s.377. DA, FO 371/4161/168774: Robeckten Curzona gizli yaz, stanbul, 23.12.1919; iliikte, ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 12.12.1919. 34 DBFP IV/1, s.936; Jaeschke, s.180.
32 33
81
Vahdettin, ngilizlerin bu davranndan umutsuzlua ve krgnla uram; Amerikallara yaklamak iin kimi davranlarda bulunmutu. ngiltere Babakan David Lloyd Georgeun Londra Belediyesi (Guildhall)ndeki konumasndan beri ngiliz ynetiminin Trk aleyhtarlnn ban ektiini; bunun, Trkleri, en azndan saltanat stanbuldan karmaya karar verdiini renmi olan Vahdettin, Amerika yanls bir tutum benimsemiti. Padiah, Associated Press muhabirine 16 Aralkta verdii ve Near East dergisinde yaymlanan demecinde, Trkiyenin zgr olmasnda Avrupann kar bulunduunu; slam Dnyasnn ancak bu suretle skna kavuacan syledikten sonra, ABDden milyonlarca Trk ve slamlarn mitlerinin istinatgah diye sz etmiti.35 Padiah, ayrca, bu sylei srasnda, bir an nce bar dilediini, nk bu konudaki gecikmenin savatan daha kt olduunu belirtmiti. Ona gre, belirsizlik, halkn maneviyatn kertiyor; onlarda sefalet ve hastalklara yol ayordu. Avrupa devletleri iin hayati bir nokta, Douda huzuru getirecek bir bar yapmakt. Bunu da, Trkiyenin bamszln srdren bir antlama salayabilirdi. Ona gre, Trkiyedeki hkmetlere karn halk iyiydi. Bar olur olmaz i sorunlar ele alnacak ve Vahdettin, bunun iin Yce Devletlerin uygarlatrc yardmlarn diliyor; yle diyordu: Yeni Trkiyeye, onun yeniden diriliine, toplumsal ilerlemesine itenlikle inanyorum. Halkmza genel eitim ve ayrca refahn ada aralarn salayabilirsek yeniden ina edilecek Trkiye, Douda bar ve ilerlemenin oda olacaktr. Bu sonuca ulamak benim sarslmaz kararmdr.36 Sina Akine gre, Vahdettin, devletin bamszlndan neredeyse bsbtn vazgemeye hazrd, ama geni ve hametli bir imparatorluun glgesinde, hayalinin gereklemesine izin verilmek kouluyla, kurnaz Padiah, zellikle Amerikaya ilerici bir grn35 36
Alemdar, 24.2.1920 Akin II, s.259-260; Times, Londra, 17.12.1919.
82
SALH R. SONYEL
t vermek gerektiini bildii iin ona gre idare-i lisan ediyordu. Onun, Amerikallara ikinci yaknlk davran 26 Aralk gn, selamlkta, Amerikan yardm kurulu bakan Binba Davis Arnoldu kabul etmesiydi. Daha sonra Davise 3. rtbeden Osmani nian verilmiti.37 Daha kimi Amerikan elerine de nianlar verilmiti. Ancak, ABD Bakan Woodrow Wilsonun hastalanmasyla birlikte Amerikann Avrupa siyasasndan ekilmeye balad anlalnca baka bir kap almak zarureti belirmiti. Bu kap, Fransayd; nk stanbulun Osmanl bakenti olmaktan karlmas karar bata olmak zere, Trkiyenin bana gelen felaketlerin ngiltereden kaynaklanm olduu izlenimi yaygnd.38 Bu arada, Heyet-i Temsiliye, 18 Aralkta Sivastan ayrlarak, 27 Aralkta Ankaraya tanmt. ki gn sonra da, Osmanl Sava Bakan Cemal Paann nerisini grm olan Bakanlar Kurulu, Mustafa Kemalin nian ve madalyalarnn iade edilmesini; onun, Ordudan karlmadn; kendi dileiyle ayrlm sayldn karara balam; karar, Padiahn onayna sunulmutu.39 te yandan, yeni yl (1920) girerken, Tevfik Paa, 1 Ocakta ngiliz Yksek Komiserlii ne giderek Komiser vekili Richard Webble grm ve ulusal akmn, tm olarak lkenin grlerini yanstmadn sylemiti. Webb, Lord Curzona 4 Ocakta gnderdii yazda yle diyordu: Tevfik Paa, ttihat ve Terakkinin bu lkede yeniden dirilmeye balam olduuna dair Avrupada meydana gelmesi olas kt izlenimleri nlemek ve ngiltere yardm ederse, bunun en iyi bir durum yaratacana Yksek Komiseri inandrmak amacyla, herhalde Padiahn telkini zerine Yksek Komiserlie gelmitir.40
Akin II, s.260; Sabah, 28.12.1919; Takvim-i Vekayi, 19.1.1920. Akin II, s.272. 39 Bu karar 4 ubat 1920de Padiah tarafndan onaylanacaktr. Sarhan II, s.265. 40 DA, FO 371/4161/174128: Webbden Curzona yaz, stanbul, 4.1.1920.
37 38
83
ukurova Olaylar Bu gelimeler yer alrken, Franszlarn Ermenilere gstermi olduu hogr yznden ukurovadaki durum ktlemeye balam; 5 Ocak 1920de kaydedilmi olan Mara olaylarnda Fransz berkitici gleriyle ulusal gler arasnda arpmalar olmutu. Kimi yerlerde, aralarnda Ermeni birlikleri de olan Fransz gleri Trk kylerini yakmaya, yamalamaya balamlard.41 8 Ocakta Urfada Franszlara kar mcadele balamt.42 te yandan, Times gazetesi muhabirine gre, Padiah, Meclisi amamak niyetinde olmakla birlikte, Kara Vasfn basks zerine, 10 Ocakta ani olarak Meclisin almasn emretmiti. Oysa ki, Hrriyet ve tilaf Partisi ve ngilizler, Meclisi atrmamak iin btn gleriyle urayorlard. Sonunda, Meclis, 12 Ocak gn, 72 mebusun huzurunda almt. Meclisin ald Pazartesi gn, gazetelerde, Padiahn hasta olduu haberi kmt. Trkgeldiye gre, Hnkar, ziyade mteheyyi olmasyla, hastaln bahane ederek Meclise gelmemiti.43 12 Ocak gn a sylevini ileri Bakan Damat Mehmet erif okumutu.44 13 Ocakta, 160.000 kiinin katlm olduu Sultan Ahmet mitingi yaplmt. Mitingde stanbul, zmir ve Edirnenin Trkiyeden koparlmamas gerektii belirtilmiti.45 Bu srada, Padiahn stanbuldan karlmas konusu zirveye erimiti. 13 Ocak gnl Figaro adl Fransz gazetesinde Denys Cochin, stanbulun Trk mparatorluunun bakenti olmasn srdrmesine kar kmt. Nouvelle gazetesi de bu gre katlm ve u nerilerde bulunmutu: Padiah ve Trk ynetimi stanbuldan karlmal, Bursada ve daha muhtemelen, Anadolunun kalbi olan
TH IV, s.82; Saral, s.175; zalp, s.74. Saral, s.223. 43 Takvim-i Vekayi, 13.1.1920; Trkgeldi, s.254. 44 DA, FO 371/4161/170895: Webbden Curzona olduka ivedi ve gizli telgraf, stanbul, 13.1.1920. 45 stanbul Basn, 14.1.1920.
41 42
84
SALH R. SONYEL
Konyada bir Trk Sultanl kurulmaldr. stanbul, boazlar ve hinterlandn bir blm Balak Devletlerin ynetimi, denetimi ve gvenlii altnda uluslararas bir blge biimine getirilmelidir. teki Fransz gazetelerine gre, Trkler Avrupadan kovulursa Fransz karlar bundan hibir kazan salamayacak; tam aksine, hereyi yitirecekti. Kimi ngiliz gazeteleri de bu konuda Trkler lehinde yazlar yaymlamlard.46 te yandan, stanbulla boazlarn Trklerde kalmas iin Trkiyenin her yanndan stanbula telgraflar gnderilmiti. Padiahn Uykular Kayor Bu gelimeler kaydedilirken, ngiliz Yksek Komiserlii elerinden Andrew Ryanla 16 Ocakta gren eski Sadrazam Damat Ferit, Padiahn, fiziki olarak kmesine yol aabilecek bir halet-i ruhiye iinde olduunu; moralinin pek dk olduunu; geceleri uyuyamadn ve yemek yemediini; tek emelinin, babasnn ngiliz yanda siyasasn srdrmek olduunu; ngilterenin yreklendirici tek bir sznn onun fiziki ve moral gcn yeniden canlandracan sylemi; unu sormutu: Berlinden ynetilen siyasi Panislamizmin ve Bolevizmin ifte tehlikesine kar savamda ngiltere Halifeliin yce etkisini kullanamaz m? Ona gre, ngiltere bunu yaparsa, Damat Ferit, kendi durumunu yeniden gzden geirerek iktidara geme fedakrln gsterecekti. Ryan, ona, bu konuda en az mit bile olmad yantn vermiti.47 te yandan, 17 Ocakta, ngiliz, Fransz ve talyan Yksek Komiserleri, Sava Bakan Cemal Paa ile Genel Kurmay Bakan Cevat Paann Trk Ulusulara yardmda bulunduklar bahanesiyle grevden uzaklatrlmalarn talep etmek karar almlard. Bunun zerine, Osmanl Dileri Bakanl, Yksek Komisere 21 Ocakta gnderdii resmi yazlarda,
DA, FO 371/4156/171137: Derbyden Curzona yaz, Paris, 14.1.1920; Ilgar, s.140; Oztoprak, s.128]. 47 DA, FO 371/4162/176296: Webbden Curzona yaz, stanbul, 28.1.1920.
46
85
bu Paalarn grevlerinden istifa ettiklerini ve bu istifalarn Padiah tarafndan kabul edildiini bildirmiti.48 Bir sre nce, Sava Bakan Cemal Paa, grevden ekilmeden nce, Mustafa Kemalin askerlikten istifa etmi olarak kabul ve nian ve madalyalarnn ona geri verilmesi iin 193 sayl tezkere ile Padiaha bavurmu; Padiah, 4 ubat 1920 tarihli rade-i Seniyye ile Mustafa Kemalin nian ve madalyalarn geri vererek onun askerlikten istifa etmi olduunu ilan etmiti.49 Bylelikle, Vahdettin, Kemalistlerle barm olduu izlenimini yaratmaya alm ve 1920 yl ubat aynda huzuruna kabul ettii ulusu milletvekillerinden Mazhar Mfite yle demiti: Heyet-i Temsiliye benim tac saltanatmn prlantasdr. Allah sizden raz olsun; vatan ve milleti, saltanat ve halifelii kurtardnz. Padiahn, yurdu dmandan kurtarmak iin nasl bir are dnld sorusuna Mazhar Mfit u yant vermiti: Efendimiz Anadoluya ve hatta Bursaya kadar terifleriyle mesele hallolunur Halk, Padiahlarn balarnda grrse bir kyam-i umumi olur ki, dman buna mukavemet edemez. Vahdettin fkelenerek sert bir tavrla ayaa kalkp, Beyefendi, ecdad-i izammn payitahtndan bana firar m teklif ediyorsunuz diye sorunca, Mfit u yant vermiti: Hayr, milletin ve vatann bu skk ve zor zamannda ecdad- izamnz gibi milletin bana gemenizi teklif ediyorum.50 ngilizlerin Sinsi Planlar 2 ubat 1920de, ngiliz Yksek Komiserlii yetkililerinden, Damat Feritin yakn dostu ve Trk dman olarak tannm olan Andrew Ryan, Kemalistlere kar daha sinsi ve ngilizlerin geleneksel bl ve ynet ilkesine uygun bir politika uygulanmasn neriyordu. Ona gre, iyi niyetli Trklerle uzlamazlar arasnda ayrm yaplmal; ulusal akma dahil lmllarn yardmyla, Trkiyenin
DA, FO 371/4161/17184 ve 17242: Robeckten Curzona olduka ivedi ve gizli telgraflar, stanbul, 17 ve 21.1.1920. 49 Cemal Paadan Padiaha dileke, 30.12.1919; Aktepe: Belleten XXXII, s.456; DA, FO 371/5165/E 261: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 22.1.1920. 50 Kansu II, s.539-540.
48
86
SALH R. SONYEL
geleceinin Balak Devletlere bal olduuna inananlardan oluan bir grup meydana getirilerek ulusal akm ikiye blnmeliydi. Banda Padiahn bulunaca bu gruba katlanlabilir bir bar nerilmeliydi. Bu denli bir bar, Trk bamszl nazariyesine sayg gsteren formllere brnm olmalyd. Bolevik tehdidi yznden uygulanmas gereken bu siyasay ngilizlerle Franszlar ortak olarak yrtmeli idiler. lk admda, Padiahn destei kazanlmal; Balak Devletlerin isteklerine gre davranacak bir Trk ynetimi i bana getirilmeli; illerde yetkisini kurabilmesi ve mali kntden kurtulmas iin bu ynetime yardm edilmeliydi. Bylece, Ali Rza Paann yerini alacak yeni Sadrazam olarak Damat Feriti dnen Andrew Ryan sanki Padiahn azyla konuuyor; Feritin yeniden erke gemesini destekliyordu. Padiahn evresinde lmllardan oluan bir grup meydana getirilmesi nerisini yineleyerek, Trkiyenin Rusyaya kar kullanlabileceinden sz ediyordu. ngiliz Yksek Komiseri Robeck, Ryanin bu nerileriyle ilgili olarak u yorumu yapmt: Ryann, imdiki durumla ilgili deerlendirmesini genellikle desteklerim Herhangi bir nemi olacak bir Trk devleti bar antlamasndan yaam salayacaksa, ngiliz ynetiminin o devlet zerinde etkisi olmas gereklidir. Ancak, ngiltere, lkedeki kimi gl elerin ibirliini salamazsa bu denli etkiye daimi olarak sahip olamayacak ve bunu kullanamayacaktr. imdiki Padiah, kendi durumumuzu salamlatrmada belki en iyi ara olacaktr.51 te yandan, bir sreden beri Marata Franszlarla yaplan kanl arpmalardan sonra, Trk gleri 12 Ocakta Maraa girmilerdi.52 16 ubatta ise ikinci Anzavur ayaklanmas balamt. Bu gelimeler kaydedilirken, 18 ubatta, Londra Konferansnn
51
DA, FO 371/4162/176296: Webbden Curzona gizli yaz, stanbul, 28.1.1920; iliikte, Ryann 16.1.1920de Feritle yapt grme hakknda raporu. 52 rade-i Milliye, 16.2.1920.
87
stanbulu Trklere brakmak kararn alm olduu Sadrazam Ali Rzaya bildirilmiti.53 Bu sralarda, eski Sadrazam Damat Ferit, hem Padiahla, hem ngiliz siyasi temsilcileriyle sk temas halinde bulunuyor; erke gemek iin entrika eviriyordu. Padiah, Feriti ibana getirmeyi ok istiyordu, ama merkezi hkmetin Anadoludan tecrit edilmesi olaslndan korkuyor; ngilizlerin onay alnmazsa bu denli bir ynetimin hi bir deeri olmayacan anlyordu. ngiliz Yksek Komiseri Robeck Padiaha bir dereceye kadar yardmc olmaya alyor; 29 ubatta ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii olduka gizli telgrafta, Trkiyede, o srada Londrada oturum yapan bar konferansnn kararlarna kart olanlarn etkisi yznden Balaklarla Trkler arasndaki durumun her geen gn gerilmekte olduunu kaydetmi; yle demiti: Bar konferansnn niyetleri konusunda bize vaktinde bilgi iletiniz. Anladma gre, zmir ve Trakya Yunanistana verilecektir. Bu doru ise, bar ancak silah gcyle empoze edilebilir Bar koullar daha lmlysa, bunun, ulusu akmn muhaliflerine ve Padiaha duyurulmas iin daha az gizlilikle bildirilmelidir. Ulusulara kart eleri ancak bar koullar yumuaksa kullanabiliriz. Trakyada, Edirne dahil ve zmirde bir eit Trk egemenlii srdrlecekse Padiahn etrafnda Ulusulara kar bir blok oluturmaya hemen balayabiliriz.54 Ancak, Trkiyeye kabul ettirilecek bar koullar hi de lml deildi. Sleyman efikle Padiahn Gizli Plan Bu arada, ukurovada Kemalistlerle Franszlar arasnda kan bouma zerine, Balaklarn da basksyla Ali Rza Paa kabinesi 3 Martta erkten ekilmek zorunda kalmt. Balaklarn
53 54
stanbul Basn, 18.2.1920; Tasvir-i Efkar, 19.2.1920; fham, 20.2.1919. DA, FO 371/5042/E 864; DBFP VII/1, s.378: Robeckten Curzona gizli telgraf, 29.2.1920.
88
SALH R. SONYEL
amac Damat Feriti erke getirmekti. Mustafa Kemal, 4 Martta Padiaha gnderdii telgrafta onu bu konuda uyarm; ama bu srada Padiah, kimi ngiliz dostu yaknlarnn araclyla ngiliz temsilcileriyle entrika eviriyordu ve Kemale kulak vermek istemiyordu. Vahdettinin yaknlarndan biri ve eski Ferit kabinesinde Sava Bakan olan Sleyman efik Paa stanbuldaki ngiliz eleriyle temas etmiti ve gizli bir plan gereince, herhalde Feritin bakanlnda yeni bir kabine kurulmas iin alyordu. Padiahn da bundan bilgisi vard. Bu plan yleydi: Balak Devletler ve zellikle ngiltere onaylarsa, dardan hi bir yardm gerekmeksizin ulusal akma kar etkin ve baarl nlemler alnabilir. Bu konuda gvence verilirse, Padiah, gl bir kabineyi ibana getirebilir. Padiahn tek dilei, Osmanl makamlar ulusal akma kar gerekli nlemleri alrken, ngilterenin, teki Balak Devletlerin karmalarna engel olmasdr. ngiltere bunu onaylarsa, Padiah, gl bir kabine kurulmas iin gerekli hazrlklar yapmaya balayacak; geici bir sre iin, renksiz bir kabineyi erke getirecektir.55 Sleyman efikle Vahdettinin bu gizli plan ngiltere Dileri Bakanlnda byk ilgiyle karlanmt ve Padiaha bu konuda yardmc olmaya gnll idiler. Ancak, yetkililerden W. S. Edmondsa gre, Trklerin akllarn balarna getirmek iin tek are olarak stanbul resmen igal edilmeli idi. Bakanlk Mstear Lord Hardinge, Trklerin stanbuldan kovulmalarn istiyordu. Bununla birlikte, Robeckin nerisi 6 Martta Balak Yksek Konseyine sunulmu, ama Konsey bunu onaylamamt.56 Dolaysyla, bu plann Balaklarca onaylanmamas zerine, Vahdettin, Feriti iktidara getirmekten vazgemi; Sadareti Deniz Bakan Salih Paaya nermek zorunda kalmt.57
DA, FO 371/5165/E 2611: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no. 58, 3.3.1920. DA, FO 371/5042/E 946: Curzondan Robecke gizli telgraf, Londra, 6.3.1920. 57 Sonyel I, s.205.
55 56
89
stanbulun Balaklarca Resmen gali Bu gelimelerden ve ukurovadaki olaylardan kayglanan Balaklar, Dileri Bakanlarnn Londrada yapm olduu grmeler sonunda, stanbulun geici olarak resmen igal edilmesine karar vermilerdi.58 Balak Yksek Komiserleri, Londradan alm olduklar talimat zerine, stanbulun igalini 10 Martta kendi aralarnda grmler; Ulusu eleri tutuklatmak kararn almlard.59 Ayn gn kendi hkmetlerine gnderdikleri ortak telgraflarda, bar koullarnn, Trkleri, bar antlamasn imzalamamaya, imzalarlarsa oyalanmamaya, onaylarlarsa uygulamamaya zorlayarak onlarn isyan etmelerine; Padiahn tahtndan ekilmesine ya da grevine son verilmesine; yerine yeni bir Padiahn atanmasna; Mebusan Meclisinin stanbuldan Ankaraya tanmasna; Anadoluda yeni bir ynetim kurulmasna; Trakya ve Anadoluda birok Hristiyanlara kar genel bir krma giriilmesine; Avrupa ktasnda Trklerle Bulgarlarn Yunanllara kar, Anadoluda Trk, Arap ve Boleviklerin Balaklara kar ortak davranlarda bulunmalarna yol amas olaslna deinerek kendi ynetimlerini uyarmlard. ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden W. S. Edmonds, Padiahla ynetiminin ve Mebusan Meclisinin Anadoluya tanmalarnn kt olmayaca, ama Trklerin bildii bar koullarn hafifletmedeki gecikmenin ciddi bir durum yaratabilecei grn ne srm; Mstear Lord Hardinge, Osmanl ynetiminin Anadoluya tanmasnn bir tehlike kayna biimine gelebilecei uyarsnda bulunmutu.60 12 ubatta oturumlarna balam olan Londra Konferans 12 Martta sona ermiti. Ayn gn, birka gn nce Marmaraya alm olan ngiliz filosu stanbula dnmt.61 Bu arada stanbulun igaline hazrlanan ngilizler 14 Martta telgrafhaneyi denetlerine al imir I, s.144; Ulubelen, s.233; Jaeschke, s.90; Byklolu, s.16; Baytok, s.92; Stratigos, s.103. 59 Sylev I, s.296, belge 253. 60 DA, FO 371/5043/E 1297; DBFP XIII/1, s.21-22: Robeckten Curzona olduka ivedi ve gizli telgraf, stanbul, 10.3.1920 ve Bakanlk yorumlar. 61 Alemdar, 13.3.1920.
58
90
SALH R. SONYEL
mlard. talyan kaynaklar, stanbulun 16 Martta igal edileceini Trklere duyurmulard.16 Mart sabah, Balak Yksek Komiserleri, Sadrazam Salih Paaya bir nota vererek, stanbulun o gn resmen igal edileceini bildirmilerdi.62 Bu srada, Padiah, bir darbeyle tahtndan indirilerek yerine Veliahtn geirilmesi olaslndan korkuyordu. Saraydaki bekiler berkitilmi; koridorlara, resepsiyona ve Sarayn her kapsna bekiler yerletirilmiti. Padiahla ehzadeler, Balaklar Trkleri stanbuldan karrlarsa ne gibi davranta bulunulmas konusunu grmlerdi. Veliaht, Padiahla ailesinin Konyaya tanmalarn nermiti.63 Bu arada, 16 Mart sabah Balaklar bakenti resmen igal etmilerdi. Bu mnasebetle yaymladklar resmi bildiride Kemalistleri eletirmi, ama Padiahn erkte kalmasn ve onun yetkilerini desteklediklerini aklamlard. gal haberi Fransa Yksek Komiserlii temsilcisi M. Ledoulx tarafndan Vahdettinin mabeyincisi vastasyla bildirilince, Padiah, Balak Devletlerin temsilcileriyle her zaman ibirlii yapmay dilediini ve igalden znt duyduunu bildirmi; ama igal bildirisinde kendi yetkisiyle ilgili gvenceyi takdir ettiini; stanbuldaki baslca milliyeti nderlerin tutuklanmasndan rahatlk duyduunu; Balak Devletler byle bir karar almam olsa, bunu bizzat kendisinin almak zorunda kalacan aklamt.64 Ayn gn, Padiahn ars zerine Hseyin Rauf, Vehbi Hoca ve Abdlaziz Efendi, Mebusan Meclisini temsilen Saraya giderek, ulusun savama kararl olduunu ve sonuna kadar savam srdreceini bildirmilerdi. Vahdettin, onlara, Mecliste szlerine dikkat etmelerini tlemi; ngilizlerin, isterlerse Ankaraya gidebileceklerini sylemiti.65 Ayrca, Damat Feritin yeniden Sadrazam yaplmamasn dilemeye giden Meclis bakan vekili Hseyin Kazm ve Abdlaziz Mecde Beylere, ben istersem
Trkgeldi, s.259; Sylemezolu, s.191. DA, FO 371/5166/E 4270: Robeckten Curzona yaz, stanbul, 12.4.1920; ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 31.3.1920. 64 DA, FO 371/5166/E 3253: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 25.3.1920. 65 Cebesoy, s.312; Kutay: Rauf Orbay, s.146.
62 63
91
Rum Patriini, Ermeni Patriini, Hahambay da Sadrazam yaparm demiti.66 stanbulun igali zerine Mustafa Kemal ulusa yaymlad bildiride, Balaklarn yurdu smrgeletirmek iin girimi olduklar davranlar anlatarak ulusal birliin meydana getirmi olduu direni ve dayan nnde bu saldrlarn eridiini; o gn, stanbulu igal ederek Osmanl Devletinin 700 yllk yaam ve egemenliine son verdiklerini; bylelikle, Trk ulusunu, bamszlk hakkn ve geleceini savunmaya zorladklarn bildirmiti.67 Yine Kemal, Heyet-i Temsiliye adna Balak temsilcilerine, Meclis Bakanlarna, ABD ve yansz devletlerin Dileri Bakanlarna ektii telgraflarda bu igali protesto etmi; unlar eklemiti: Bu son darbe, 20. yzyln uygarlk ve insanlnn kutsal sayd btn ilkelere, zgrlk, yurt ve ulus duygusu gibi bugnk insan topluluklarnn temeli olan btn ilkelere indirilmitir. Hibir g bizi yaama hakkmzdan yoksun brakamaz.68 15 ile 21 Mart 1920 dnemini kapsayan ngiliz gizli istihbarat raporu da yle diyordu: yi bilgiye sahip kaynaklara gre, Padiah, bakentteki Ulusularn Balak Devletlerce ekarte edilmi olmalarndan ok sevinmitir, nk bunu yapmam olsalard onlara kar bizzat Padiahn harekete geerek ayn eyi yapmas ve yetkisindeki az sayda gle baarszla uramas; bylece tahtndan deilse bile saygnlndan yoksun kalmas ihtimali vard.69 Bu gelimelerin sonucu olarak 3 Nisanda Salih Paa kabinesi istifa etmi; Padiah, danmanlarndan bir ounun nerilerine
Trkgeldi, s.26; Alemdar, 18.3.1920; leri, 22.3.1920. Sylev I, s.287; Speech, s.363-364; t, 17.3.1920; rade-i Milliye, 18.3.1920. 68 Sylev I, s.302. 69 DA, FO 371/5046/E 3543: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no.17, 15-21.3.1920; Krkolu, s.130.
66 67
92
SALH R. SONYEL
kart olarak, 5 Nisan 1920 tarihli Hatt- Hmayunla Damat Feriti, ehliyet ve ryeti dolaysyla drdnc kez Sadrazamla; Drrizade Abdullah da eyhlislamla getirmi; brakmadan bu yana yavaa iyilemeye yz tuttuunu iddia ettii siyasi durumu, milliyet ad altnda yaplan kargaalklarn arlatrm olduunu; buna kar o gne kadar alnmasna allan nlemlerin yararl olmadn; bu isyan halinin srmesinin daha korkun durumlar yaratabileceini; dolaysyla, bunlara neden olanlar hakknda kovuturma yaplmasn; ama, aldatlarak bu isyana katlan ya da ara olanlarn genel affa tabi tutulmasn; tm Osmanl lkelerinde dzen ve skuneti geri getirecek nlemlerin alnmasn; Balak Devletlerle iten ve gven verici balar kurulmasn; devlet ve ulusun karlarnn hak ve adalet esaslarna gre savunulmasn ve barn bir an nce akdine allmasn nermiti.70 Padiah, ayrca, Damat Ferite, partiler st bir kabine kurmasn buyurmu; bunun sonucu olarak 5 Nisanda ounlukla renksiz politikaclardan oluan zayf bir kabine kurulmutu. Btn Bakanlar kendi yetenek ve karakterlerinden ok Padiaha olan ballklar nedeniyle atanmlard.71 7 ve 14 Nisan tarihli ngiliz gizli istihbarat raporlarna gre, Damat Ferit kabinesi, bsbtn ngiliz yanls politika izleyecekti ve Trkiyedeki tm davranlar ngilterenin yneteceine ve ngilizlerin ynergelerine gre davranlrsa, Avrupann Trkiyeye kar olan tutumunda iyileme olacana inanyordu.72 7 Nisanda Damat Ferit ngiliz Yksek Komiseri Robecki ziyaret ederek, onunla, ulusal akm bastrmada uygulanacak yntemler konusunu grm; hkmetinin tm tinsel yetkisini kullanacan; ancak, inatlarn srdrenlere kar g kullanlmasnn da gerekli olacan belirtmiti. Robecke gre, Anzavurun,
DA, FO 371/5047/E 3671: Robeckten Curzona telgraf, 5.4.1920; stanbul Basn, 5.4.1920. 71 DA, FO 371/5046/E 3393: ngiliz Genel Kararghndan ngiltere Sava Bakanlna gizli telgraf, Londra, 13.4.1920. 72 DA, FO 371/5167/E 4346 ve E 4510: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 7 ve 14.4.1920.
70
93
Marmarann gneyinde Ulusulara kar balatm ve epeyi baar salam olduu iddia edilen akmn, hkmetin elinde ilk silah olduunu; onun, birka gn nce Bandrmay igal ettiini; hkmetin o srada onu Balkesir Mutasarrf atayarak durumunu yasallatrm olduunu kaydetmiti. Ferit, bu gcn Anadoluda Ulusulara kar rgtlenmesi ve kullanlmas iin yardm dilemiti. Robeck, Londraya unu bildirmiti: Onlara yardmda bulunma grne sempatiyle bakyorum.73 te yandan Mustafa Kemal, 8 Nisanda yaymlad genelgede, vatan hainlii ak olan; dmann sngleriyle grevlendirilmi bulunan Damat Feriti ve hkmetini hi bir biimde tanmayacaz demiti.74 Ayn gn, ngiliz Yksek Komiseri Robecki ziyaret eden Damat Ferit, ulusal akmn merkezi hkmete biat etmeyen yandalarna boyun edirmek greviyle erke gelmi olduunu; bu ama iin, Padiahn yetkisini de kapsamak zere, tinsel g kullanacan; ancak fiziki gce de gereksinim olacan bildirmiti.75 Yeni Sadrazam greve balar balamaz 10 Nisanda genel bir bildiriyle, Trk ulusal akmn, Osmanl mparatorluunun siyasi durumunu tehlikeye dren bir fitne ve fesat olarak nitelendirmi; asilerin bakentle Anadolu arasndaki ilikileri kesmeye almalarnn yurda en byk ihanet olduunu ne srm; ulusal rgt ad altnda toplanm olan bu asi akmn Anadoluyu korkun bir istilaya uratmak ve devletin ban gvdesinden ayrmak felaketini hazrladn; yurt ve ulusu kendi sahte savlarna kurban edenlerin lkenin en azl dmanlar olduunu iddia etmi; piman olanlara, ballklarn Padiaha beyan etmek iin bir hafta sre vermi; ulusal akmn nderlerini ve Padiahn buyruklarna itaat etmeyenleri ar cezalarla tehdit etmiti.76 eyhlislam Drrizade El-Seyit Ab DA, FO 371/5046/E 3072: Robeckten Curzona gizli telgraf, stanbul, 11.4.1920. 74 ATTB, s.285. 75 DA, FO 371/5047/E 3673: Robeckten Curzona gizli telgraf, stanbul, 8.4.1920. 76 DA, FO E/3531/3/44: Robeckten Curzona gizli yaz, 15.4.1920.
73
94
SALH R. SONYEL
dullah da, ayn gn yaymlad fetvada, Padiahn emri olmadan asker toplayanlarn ve Osmanl lkesinin muvasala, mnakale ve muhaberesini kesenlerin ldrlmelerinin eran caiz olduunu ilan etmiti.77 Ferit, ngilizlerin ve Padiahn izniyle, ulusal akm ezmek iin eitli blgelerde Krtlerle entrika evirmeye balam ve 18 Nisanda kard bir emirle, Sleyman efik Paann komutas altnda, ulusal glere kar harekete geecek Kuvay- nzibatiyeyi kurmutu.78 22 Nisan 1920 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Damat Feritin Ulusulara kar yaymlam olduu bildiri 15 Nisanda Anadolu illerine datlm; Ulusularn Padiaha biat tarihi 22 Nisana kadar uzatlmt. te yandan, stanbulda Nemrut Mustafa Paann bakanl altnda toplanan askeri mahkeme 11 Maysta Mustafa Kemal ve en yakn arkadalarn (Karabekir dnda) yokluklarnda lme mahkm etmi;79 24 Maysta Padiah lm kararn onaylam; Damat Ferit de bir genelgeyle bunu kamuya duyurmaya almt.80 Bir sre nce, 11 Nisanda Padiah, bir radeyle Mebusan Meclisini kapatm ve anayasa gereince drt ay iinde genel seim yaplaca szn vermiti. 12 Nisanda polis Meclise girerek oradaki mebuslar darya karm ve binay kilitleyerek mhrlemiti.81 Bu gelimelere karn, 14 Nisan 1920 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Padiah, Anadoludaki balca Ulusularn tutumundan ve zellikle Ba elebinin, Padiah ve eyhlislamca karlm olan fetvalarn, Halifeliin, Hristiyanlara boyun emi olmas nedeniyle geersiz olduunu aklam olmasndan ve eyh
stanbul, Basn, 11.4.1920; DA, FO 371/5047/E 4281: Robeckten Curzona yaz, 17.4.1920; Karabekir, s.638; nal, s.205; Byklolu, s.82-83; Jaeschke, s.153. 78 DA, FO 371/5068/E 3398: Robeckten Curzona gizli telgraf, 17.4.1920; FO 371/5169/E 6904: ngiliz Gizli stihbarat Raporu. 79 stanbul Basn, 24.5.1920. 80 Kansu II, s.583-586; Aydemir II, s.303. 81 Shaw II, s.849.
77
95
Snusnn davranlarndan kayglanyordu.82 Bu srada Ulusular da 16 Nisanda hazrladklar ve bata Ankara Mfts Brekizade Mehmet Rfat Efendinin imzas olmak zere 153 Mft ve din adamlarnn imzalarn tayan bir fetva kararak;83 Abdullahn fetvasn etkisiz brakmlard.84 Ankaradaki stiklal Mahkemesi, Ferit ve yaknlarn yurda ihanet sucundan gyaben lme mahkm etmiti;85 ayrca, Byk Millet Meclisinde 29 Nisanda kabul edilen bir neriyle stanbul ynetiminin 16 Mart 1920den (stanbulun resmen igalinden) sonra imzalanm olan tm antlama, anlama ve szlemeleri geersiz saylmt.86 Bundan sonra Mustafa Kemal, 21 Nisanda yaymlad genelgede, 23 Nisanda, Ankarada Byk Millet Meclisinin oturumlarna balayacan aklamt. Ksa bir sre nce de, 16 Nisanda, Padiah grmeye giden Prenses Ulviye; Kemalistlerin, Ulusulara kart olan Anzavuru ezmeye hazrlandklarn; onlarn kaynaklar ve insan gc gznunde tutularak, Ulusulara kar direniin bouna Mslman kan aktacan; Anzavurun, ngilizlerin siyasetine yardmc olan akmnnn slam Dnyasnda memnunlukla karlanmadn ve Ulusularn baarl olmalar sonucunda Padiahn tahtndan indirilmesi olaslndan kayglandn hi ekinmeden Vahdettine bildirmi; ancak Padiah buna kulak asmamt.87 19 Mays 1920 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporunun iddiasna gre, Salihlili [erkes] Ethem, Osmanl kabinesi mensuplarn ve Padiah ldrmek amacyla stanbula 40 kii gndermek iin komplo kurmu; ama baarl olamamt. Ancak, Damat Ferit ve yandalar da Ulusulara kar girimi olduklar davranlarda hsrana uramlard.88
DA, FO 371/5167/E 4510: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 14.4.1920. ATTB, s.298; Karabekir, s.597; t,19.4.1920; rade-i Milliye, 22.4.1920. 84 Kemalist Basn, 16.4.1920; DA, FO 371/5167/E 5353, E 5169 ve E 6904: ngiliz Gizli stihbarat Raporlar, 29.4.1920 ve 2.6.1920; ATTB, s.278; Karabekir, s.635; B. Lewis, s.247. 85 Millet Yolu, 5.7.1920. 86 BMM.ZC., c.1, 7. oturum, 29.4.1920, s.145. 87 DA, FO 371/5167/E 5072: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 22.4.1920. 88 DA, FO 371/5168/E 6769: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 19.5.1920.
82 83
BLM 5 BYK MLLET MECLSNN KURULU DNEM (Nisan 1920 - Ocak 1921)
Byk Millet Meclisi Oturumlarna Balyor stanbulun Balaklarca resmen igalinden sonra, Mustafa Kemalin ars zerine, Trkiyenin igal altnda olmayan blgelerinden ivedilikle seilen milletvekilleri ve bakentin igalinden sonra Anadoluya gemi olan kimi Osmanl mebuslarndan oluan Byk Millet Meclisi (BMM) 23 Nisan 1920de Ankarada ilk oturumunu yapm; Mustafa Kemali daimi Bakan semiti. BMMnin grnrdeki amac, Balaklarn tutsa saylan Halife-Padiah szde kurtarmak iin uramak; ballk beyan ettii bu katn, her tr bask ve zorlamadan kurtulunca, BMMnin saptayaca yasal grevi stlenmesiydi.1 Gerekte, yurt ve ulusu kurtararak tam egemenlik, bamszlk ve toprak btnlne kavuturmak ynnde direnmekti.2 Mustafa Kemal 28 Nisanda Padiaha gnderdii gizli telgrafta, ulusun, Padiahlk katnn yetki ve saygnln savunmak, din dmanlarn yurt d etmek ve ulusal bamszl yeniden kurmak amacyla BMMyi kurarak silaha sarldn bildirmi; ulusal savunmay Padiaha kar bir ihtilal gibi gstermeye alan hainlere kulak asmamasn nermi; kendi hkmetimizin idaresi altnda bedbaht ve fakir yaamak, ecnebi esareti pahasna nail olacamz huzur ve saadete bin kerre mreccahtr diyerek ulusun Padiah
1 2
Sylev I, s.306; Speech, s.381. BMM.ZC. 6 ve 7.7.1920.
98
SALH R. SONYEL
katna gveni olduunu belirtmiti;3 ama Padiahla kukla ynetimi ulusal akm ortadan kaldrmak iin davrana gemi; bu akmn nderlerini gyaben lme mahkm etmiti.4 Mustafa Kemal 30 Nisanda Balaklara ve yansz lkelerin Dileri Bakanlarna gnderdii notada bu amalar yeniden yanstm; stanbulun igalini yine protesto ederek, Halife-Padiah ile onun bakenti yabanclarn egemenliinde kald srece BMMnin Trkiyenin yazgsna yn vermek kararn alm olduunu bildirmiti. Kemale gre, stanbul ynetiminin buyruk ve fetvalar etkisizdi. Trk ulusu, kutsal haklarn savunmak ve onurlu bir bar salamak azminde idi. Bu konuda, ngiltere Dileri Bakanl Mstear Lord Hardinge, bu, Padiaha kar bir ihtilal bildirgesidir yorumunu yapmt.5 te yandan, arkasnda Vahdettin bulunan Damat Ferit ve kabinesinin hareketlerini ihanet olarak niteleyen Trk Ulusular Ferit ynetimini tanmay reddetmi; o hkmetin 16 Mart 1920den sonra imzalam olduu tm antlama, anlama ve szlemeleri yetkisiz ve geersiz saymt.6 stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Amiral Sir John de Robeck 22 Maysta ngiltere Dileri Bakan vekili Lord Curzona gnderdii gizli yazda yle diyordu: Ulusu nderler Anadoluda bir Padiah vekili atamay kesinlikle dnmler, ama bu grten vazgemilerdir. Bu akmn nderleri Sultan-Halifeye szde sadk olduklarn; ancak onun bask altnda olduunu; ama bir Padiah vekili atamann dmanlarn iine yarayacan, nk Sultanlkla Halifelii blme amac gttklerini aklamaktadrlar.7
Mustafa Kemalden Padiaha gizli telgraf, Ankara, 28.4.1920. BMM.ZC., c.1, 6. oturum, s.123-124; ATTB, s.305-307; DA, FO 371/5168/E 6768: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no. 70; FO 371/5051/E 6944: Robeckten Curzona yaz, stanbul, 10.6.1920; iliikte, Mustafa Kemalin Padiaha gndermi olduu gizli telgrafn sureti. 4 stanbul Basn, 24-25.5.1920. 5 DA, FO 371/5051/E 7090: Mustafa Kemalden Balak Devletler Yksek Komiser- lerine nota, Ankara, 30.4.1920; ATTB, s.314-315. 6 BMM.ZC., c.1, 7. oturum, 29.4.1920, s.145; c.3, 7.6.1920, s.126 ve 132. 7 DA, FO 371/5049/E 5858: Robeckten Curzona gizli yaz, stanbul, 22.5.1920.
3
99
San Remo Kararlar Bu arada, Balak Devletlerin Babakanlarndan oluan Yksek Konsey, Trkiyeye kabul ettirilecek bar koullarna son bir biim vermek amacyla 19 Nisanda San Remoda oturumlarna balam;8 be gn sren grmelerden sonra, ileride Sevrde Trklere kabul ettirilecek olan antlama tasarsnn anahatlarn kaleme almt. Bu tasarya gre, Trkiyenin Avrupadaki snr atalca hattn izleyecek; Krt blgelerine zerklik verilecek; zmir blgesi Yunanistana ilhak edilecek; Ermenistann zgrlk ve bamszln tanyacak; Ermeni snr Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlisi ierecek ve bu konuda ABD Bakan Woodrow Wilson hakemlik ederek yeni Ermeni snrn izecekti.9 Balaklar, ayrca, kendi aralarnda imzaladklar l Szleme [Tripartite Agreement] ile Trkiyeyi etki blgelerine blm; bu blgelerdeki etkilerini srdrebilmek iin birbirlerini desteklemeye sz vermilerdi.10 30 Nisanda Parise hareket eden Osmanl kuruluna 11 Mays gn bar koullar resmen tevdi edilmi ve bunlara bir ay iinde yazl olarak yant verilmesi istenmiti.11 Bar koullar stanbul ve Ankarada aklanr aklanmaz btn Trkiye yasa brnmt, nk bu koullar Osmanl Devletini lme mahkm ediyordu.12 Bu koullar 22 Mays gn BMMnde okununca byk bir grlt kopmu; tm milletvekilleri sert bir dille bu koullar eletirmi; ngiltere ve Damat Ferite saldrmt. Mustafa Kemal oturumu kapatrken yle demiti: Tm ulusumuzun duygularn yanstan bu heyecan ve znty yitirmeden, bizi lme mahkm etmi olan d DBFP VIII/1, s.20-143. DA, FO 371/5108/E 4333: Vansittarttan Curzona yaz, Paris, 5.5.1920. San Remo tasars iin bkz. BFSP, c.113; Cmd. 964 (1920). 10 DA, FO 371/5095/E 4107: Adamdan Tilleye yaz, San Remo: l Szlemenin sureti; DBFP XVIII/1, s.141-143. 11 DA, FO 371/5108/E 4614; DBFP XIII/1, s.70: Derbyden Curzona telgraf, Paris, 11.5.1920. 12 G. Lewis, s.66.
8 9
100
SALH R. SONYEL
manlarmza kar daha dayanl ve daha etkin biimde direni yollar aramak amacyla oturumu erteliyorum.13 Avrupann bu insafsz saldrs nnde ulusal ideal ilk kez batan baa Trk halkn sarm; kk bir grup dnda, kamu, tek kurtulu umudu olarak gzlerini Ankaraya dikmi; hemen her Trk Kemalistlerden yana gemiti.14 Padiahn, lkeyi tmyle ykmak amac gden ve u mecelle-i menasb15 olarak tanmlad antlamay onaylamak istemedii syleniyordu.16 Dahas, ngiliz Kral ve halknn adalet ve insaf duygularna bavurmu; ngiliz Kraln, antlamann bamszlkla badamayan koullarn yumuatarak, Trkiyenin hi olmazsa Trk halknn yaad illerini blmeden kurtarmak amacyla teki Balak Devletlere Trkiye adna bir dileke sunmaya arm; Lord Curzon, ngiliz Kralndan Padiaha 5 Haziranda u yant gndermiti: Trkiyenin gelecei Balak ynetimlerinin elindedir. Bu ynetimler, adil bir bar antlamas hazrlamak iin uzun sre sebat ve caba gstermilerdir. Btn yanlara kar adilce davranacaklarna gvenilebilir.17 Veliaht Abdlmecit bu antlamann Trkiyeyi kle seviyesine indireceine inanyordu.18 10 Haziran tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre Veliaht son gnlerde Padiaha bir mektup gndererek, bar koullar uygulanrsa ne gibi yntem izlenmesini gerektiini yle belirtmiti: Bar koullar Trkiyenin lm karardr ve bu, bsbtn revizyona tabi tutulmazsa kabul edilemez. Halifeliin
BMM.ZC., c.2, 22.5.1920; DA, FO 371/5170/E 8567: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 1.7.1920; Sonyel II, s. 80 vd. 14 Mikusch, s. 251-252. 15 Gostepe, s.293. 16 DA, FO 371/5168/E 6631: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 20.5.1920. 17 DA, FO 371/5048/E 5441l DBFP XIII/1, s.81: Robeckten Curzona gizli telgraf, stanbul, 27.5.1920 ve Curzonun yant, Londra, 5.6.1920. 18 DA, FO 371/5178/E 6631: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 20.5.1920.
13
101
stanbulda braklmas karar deersiz bir dndr. Padiah Balaklara unu sylemelidir: kendisi (Padiah), var olan koullar iinde Padiahlk ve Halifelik sorumluluklarn srdremez ve Peygamberin varisini semeyi onlara (Balaklara) brakacaktr. Padiah, slam Dnyasna hitaben yaymlayaca bir bildiride, kendi zgrl iade edilinceye kadar dini nder olarak Halifelik grevlerinin askya alnmas gerektiini bildirmelidir. Ayrca, ynetimle Ulusular arasndaki mcadeleye son vermek iin, Padiah, yetkisini kullanmaldr. Her iki yan uzlatrmak iin bir ehzadenin bakanl altnda Anadoluya bir kurul gnderilmelidir.19 te yandan, Damat Ferit glkler iinde kvranyordu, nk bu kadar sert bir antlamay imzalamasn kendi yandalarndan bile ancak kk bir aznlktan baka kimsenin desteklemesini bekleyemezdi.20 Bu nedenle ilkin, ne olursa olsun, antlamay imzalamayacan; Trk savn savunmak amacyla bizzat Parise gideceini aklamt.21 29 Maysta Robeckin ngiltere Dileri Bakanlna gizlice ve acilen bildirdiine gre Damat Ferit, Trk savn ngiltere Babakan David Lloyd Georgea anlatmak amacyla en erken vakitte Parise gitmeyi nermi; unlar eklemiti: Trkiyenin gdm altna verilmesi karar alnrsa, Fransann rk ve Amerikann uyruklar ynetimde deneysiz olmas nedeniyle, Padiahtan en son kylye kadar tm Trkiyenin bu gdmn ngiltereye verilmesini itenlikle desteklemektedir.22 3 Haziran 1920 tarihli Journal dOrient gazetesine gre, Ferite ve muhtemelen Padiaha kar bir suikast planlanm, ama baarl
DA, FO 371/5169/E 7554: Robeckten Curzona gizli yaz, stanbul, 20.6.1920; iliikte, ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 10.6.1920. Yukardaki metin ngilizceden evrilmitir. 20 DA, FO 371/5040/E 5858: Robeckten Curzona yaz, stanbul, 22.5.1920. 21 DA, FO 371/5168/E 6631: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 20.5.1920. 22 DA, FO 371/4180/E 8369: Robeckten ngiltere Dileri Bakanlna olduka ivedi ve gizli telgraf, stanbul, 29.5.1920.
19
102
SALH R. SONYEL
olmamt.23 Bu arada, antlama tasarsn deitirme abalar sryordu. Robeck de antlama tasarsnn hafifletilmesinden yanayd, ama bunun, Padiaha, Ferit araclyla verilen bir dn olarak gsterilmesini; esasen Trk halkna gre Feritin ngiltereye dayanan bir siyaset uyguladn; bu biim davrann Padiahn saygnln artrarak lkedeki lmllarn onun evresinde toplanmalarna; uzlamaya yanamayan ve ngilizlerden nefret eden ar eilimlilerin aznlkta kalmalarna yol aacan ve ngiliz uyruklu Mslmanlar arasnda iyi izlenim yaratacan ne srmt.24 Franszlarla talyanlar da antlamann deitirilmesinden yanaydlar. Robeck, 10 Haziranda Curzona gnderdii zel ve gizli telgrafta yle diyordu: Sadrazamla yapm olduum grme srasnda, bana, lkesi iin tek umut olarak, kt elerin eskiden yapm olduklar gibi erke gemelerini nlemek iin tahtn verasetinde deiiklik yaplmas ve Veliaht olacak gen prensin ngiliz usullerine gre yetitirilmesi gerektiine deinmitir. Bylelikle, Trk politikasnn esasn, yzyldan beri olduu gibi ngiltereye dayan oluturacaktr Sadrazam ngiliz devlet adamlaryla dolaysz biimde iliki kuramayacana gre, Osmanl kurulundaki delegelere bile aklayamayaca konularda ngiliz ynetimiyle ilikisini srdrebilecek bir subayn atanmas olanan sormutur Bar koullar deitirilebilirse ve ngiltere Trkiyenin geleceinde balca bir rol oynayacaksa, bu dnlerin, ngiliz politikasna dayanan Sadrazam ve Padiaha ngilterece salanm dnler olarak takdiminde byk yarar vardr. Bu, gelecekte kullanlacak en iyi alet olan Padiahn saygnln artracak; lkedeki lml elerin onun evresinde toplanmasna yol aacak; bizden nefret eden uzlamazlar
23 24
DA, FO 371/5050/E 6937: Robeckten Curzona yaz, 8.6.1920. DA, FO 371/5109/E 6335; DBFP XIII/1, s.81-85: Damat Ferit - Robeck grmesi, stanbul, 9.6.1920.
103
aznlkta brakacaktr. Bu denli davran Mslman uyruklarmz arasnda da iyi izlenim yaratacaktr, nk Padiaha bir Halife olarak aalk ilem yaplmas Hindistan Mslmanlar arasndaki balca memnuniyetsizlie neden olmutur. Ancak, ngiltere Dileri Bakanlnn ngiliz Yksek Komiserine gndermi olduu yant u olmutu: Trkiyeye en iyi t olarak u verilebilir: bar koullarnn saptanm olduu bu srada ilacn abucak yutmal ve sonra, imparatorluklarndan ne braklmsa onu dzene koymaya almaldrlar; bu almalarnda ngilterenin yol gstericilii ve desteine gvenebilirler.25 Yine Robeck, ayn gn (10 Haziran) Curzona gnderdii yazda, Mustafa Kemalin o gnlerde stanbul halkna bir bildiri ve Padiaha bir mesaj gnderdiini; bildiride, ulusal glerin baarlar hakknda bilgi verdiini; Padiaha zetle u mesajn gnderilmi olduunu kaydediyordu: Halife ve Padiahmz, stanbulun igali ve onu izleyen korkun gelimelerin yaratm olduu durumu incelemek iin Byk Millet Meclisi olarak toplanm bulunuyoruz. Amacmz, Padiah, halkn ve ulusal bamszlmz savunmaktr Trkiyenin her yanndan gelmi olan milletvekilleri kimi konularda alm olduklar kararlar sadakat ve alak gnlllkle Padiahmzn bilgisine sunmay bir grev saymtr. nl Padiah zmirin barbarca igalinden sonra, uzun yllardan beri Sultanlar dnyann en grkemli tahtlarna getirmi olan bir ulus ne yapabilirdi? Ulus, sefil bir sava sonunda, Padiahn, kendi ordularn seferber etme hakkndan yoksun braklm olduunu grerek silaha sarlm ve dinle ulusal saygnl kurtarmak iin savama gemitir. Padiahmz! Bugn slam Dnyas her yanda silahlarndan arndrlm bulunuyor. Hametl
25
DA, FO E 6335/56/44; DBFP XIII/1, s.85: Robeckten Curzona gizli ve kiisel telgraf, stanbul, 10.6.1920
104
SALH R. SONYEL
Padiah, halk aldatmaya alan ve ulusal savunmamz bir isyan olarak gstermeye alan hainler vardr. Bu kiiler, ulusu sivil savaa srkleyerek lkemizi dman istilasna maruz brakmlardr Dman bayraklar anayurdumuzdan ekilmedike ulusal savunmamz terkedemeyiz. Bu kiilerin kirli ayaklar ulusal topraklarmzdan ekilmedike kutsal savammz srdrmek zorundayz Padiahmz! Kalbimiz sadakat ve hrmetli duygularla doludur. Gemie oranla tahtnza daha sk balarla balyz. Meclisimizin ilk szleri Halife ve Padiahmza olan sadakatimizi yanstmtr. Meclisin son sz de bunun ayndr. Bu mesaj sayg ve tevazu ile sunarz. Byk Millet Meclisinin buyruuyla, Mustafa Kemal.26 Ancak, Mustafa Kemalin bu iten mesajna Padiah hibir yant vermemiti. te yandan, o srada bar antlamasn Trklere zorla kabul ettirmek iin bir maa olarak kullanlan Anadoludaki Yunan ordusunun Bakomutan General Leonidas Paraskevopulos 24 Haziranda yaymlad bildiride, Kemalist partizanlarnn, yalnz yenen Balaklarn kararlarna kar koyan asiler olmakla kalmayp kendi lke ve Padiahlarnn da dmanlar olduklarn bildirmiti.27 Sevr Antlamas ve Tepkileri Bu srada, Damat Feritin tm rpn ve mrayilikleri sonu getirmemi ve Haziran ortalarnda antlama tasarsn teslim almak amacyla Parise gitmiti. 22 Temmuz 1920 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, o srada Damat Feritin lke dnda olmasndan yararlanan eski ileri Bakan Ahmet Reit, kendi karlarndan baka birey dnmyor; Damat Ferite kar Kemalistlerle evirmeye alt entrikalar konusunda eletirilince unlar sylyordu: Kendimi kurtarmak zorundaym. Franszlar bana bir gn Fransa
DA, FO 371/5051/E 6944: Robeckten Curzona yaz, stanbul, 10.6.1920; FO 371/ 5168/E 6768: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no. 70, 26.5.1920. Yukardaki metin ngilizceden evrilmitir. 27 DA, FO 371/5135/E 10918: General Leonidas Paraskevopulosun bildirisi, 24.6.1920.
26
105
Suriyesinde Mslman Genel Valisi olmak umudunu verdiler. Devletin genel ykmn gznnde tutarak kendi kiisel karlarm korumam gerekmektedir. Emeklilik maayla geinmeye alan bir emekli asla olmayacam.28 Reit, Ankara ile stanbulu bartrma abalarna katlm; 18 Haziranda Padiaha sunduu andata merkezi hkmetle Ankara arasndaki ayrln Osmanl bar kurulunun grevini gletirmi olduunu; birleik bir cephe kurmak iin uzlama yoluna gidilmesi gerektiini ne srm; Padiah, Anadoluyla uzlama abalarnda kiisel olarak rol oynamaya ikaz etmi; hereyin Padiahn davranna dayandn vurgulamt. 15 Temmuz tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Ulusularn eylemlerinden epeyi rahatsz olan Padiah, 25 Haziranda Mustafa Kemale gnderdii zel mektupta, onu, lkenin yce karlarn korumak amacyla hkmet tarafndan alnm olan kararlara riayet ederek, lkeyi felakete srklemekte olan ayrlk ve dmanl sona erdirmeye; askeri glerini hkmetin emrine vermeye armt. Padiah, devletin o srada ykmnn kanlmaz olmasna karn, halk, iine dm olduu kmazdan kurtarmann tarihi bir grev olduunu vurgulayarak bu g grevde Ulusular yardmc olmaya; glkler karmaktan saknmaya ve son baarlar(!) zedelememeye arm; onlarn kt eylemlerine karn, pimanlk duyan her uyruuna sevgi ve genel af uygulamaya hazr olduunu bildirmiti. Ayn gn (25 Haziran), Nurettin Paa araclyla Ulusulara bir yaz gnderen eski ileri Bakan Reit Bey de, onlar, Halife evresinde toplanmaya zendirmi; hkmete imzalanacak tm antlamalarn uygulanacana dair Avrupay inandrmann nemine deinmi; Kemalistlerin eylemlerinin lkenin mahvn daha da sratlendirdiini; lkeyle Ulusularn amalar byk lde uyum iinde olduuna gre isyan srdrmenin yurtseverlik ve mantkla badaamayacan vurgulamt. Ancak tm bu abalar bir sonu getirmemiti.29
28 29
DA, FO 371/5170/E 10019: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 22.6.1920. A.g. kaynak: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 15.7.1920.
106
SALH R. SONYEL
Bu srada, 14 Temmuzda Paristen dnen Damat Ferit tutumunu deitirmi; grlerini Anadoludaki ar eilimlilere kabul ettirmesi iin kendisine izin verilirse antlamay imzalamaya gnll olduunu aklam; antlamann bir lm karar olduunu ve Trklerin ilmii kendi boyunlarna geirmemeleri gerektiini ne srenleri sorumsuz lgnlar olarak nitelemi; antlama imzalanmazsa Trkiyenin mahvna yol aacana inanm; antlama imzalandktan sonra lkeye dzeni geri getirmek iin ngiltere Trk ynetimine yardmda bulunursa, bata Padiah olmak zere akl banda herkesin antlamann imzalanmasndan yana olacan Robecke bildirmiti.30 Ferit, bar antlamasn Ankarann onaylamayacan anlaynca. Padiah, 22 Temmuzda Yldz Saraynda bir Saltanat uras armaya inandrmt. Gerek Padiah gerekse Sadrazam bu denli sert bir antlamay imzalamak sorumluluunu yklenmeyi istemiyorlard, ama, durumun, bu antlamann imzalanmasn gerektirdii zrn ne srerek bunun sorumluluunu Saltanat uras araclyla geni bir kitleye yaymak yoluna gitmilerdi.31 Aralarnda birok Osmanl yetkilileri, bakanlar, senatrler ve generaller bulunan sekin davetlilerden oluan urada Ferit Paa tartmaya veya eletiri yaplmasna izin vermemi; bar antlamas imzalanmazsa Yunan ordusunun Anadoluyu igal edecei uyarsnda bulunarak, toplantda hazr bulunanlara antlamay kabul edip etmedikleri sorusuna yant vermekle yetinmelerini tembihlemiti. urada hazr bulunan Vahdettin, antlamann imzalanmasndan yana olanlarn ayaa kalkmasn istemi; Mareal Rza Paa dnda tm davetliler ayaa kalkarak antlamay kabullendiklerini belirtmilerdi.32 Bu arada, stanbul ynetimi, eyhlislam Drrizade El-Seyit Abdullahn bakanlnda bir komisyonu bar koullarn incelemek DA, FO 371/5053/E 8431; DBFP XIII/1, s.102: Robeckten Curzona gizli telgraf, stanbul, 16.7.1920. 31 DA, FO 371/5170/E 10707: Senatr Aristidi Paann grleri: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 29.7.1920. 32 DA, FO 371/5170/E 10014: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 22.7.1920; Trkgeldi, s.126-131; Byklolu, s.299-301; ek bilgi iin bkz. Sirel, BTTD, no.4, Ocak 1968, s.15-21.
30
107
le grevlendirmi;33 bir sre sonra Bar Konseyi, antlamann on gn iinde imzalanmas gerektiini bildirmi, aksi durumda stanbulla ilgili karar geri alaca tehdidiyle hkmeti korkutmutu.34 Bunun zerine Babali Ulusularla anlamaya urar gibi grnm, ancak anlamaya varlamamt.35 Buna karn stanbul ynetimi, Senatrlerden Hadi Paa, Rza Tevfik ve Berndeki Osmanl Bykelisi Reat Halise Osmanl murahhaslar olarak bar konferansna gidip antlamay imzalamalar iin yetki vermi; kimi dnler salamalarn tlemiti.36 Ancak, murahhaslar bu dnleri salayamam ve 10 Austosta Sevr Antlamasn imzalamak zorunda kalmlard.37 Ferit, antlamann imzalanmasn kabullenmekle hem kendi yurduna hem insanla hizmet ettiine; gerekte baka kar yol olmadna; bunu imzalamamann karlnn felaket olacana inanyordu. Bu konuyla ilgili olarak 26 Temmuzda Robeckle grrken Ulusulara kar savamak ve lkede dzeni yeniden kurmak iin ngilterenin yardmn istemiti. Antlamann imzalanmasnda gstermi olduu cesaretten tr onu kutlayan Robeck, antlama onaylannca Trkiyede dzenin yeniden kurulmas iin ngilterenin ibirliinde bulunaca yolunda Ferite gvence vermiti.38 Kendi kabinesinde bile bagstermi olan baskya dayanamayan Damat Ferit antlamann imzalanmasndan on gn nce grevinden ekilmi; ama ayn gn yeni bir kabine kurmakla grevlendirilmiti. Bu beinci kabineye daha ok eveti Bakanlar atanm; bylelikle antlamann imzalanmas ilemi srasnda kabinenin oybirliiyle i grmesi gvence altna alnmt.39 Sevr Antlamasnn
DA, FO 371/5169/E 6904: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no. 71, 2.6.1920. DA, FO 371/5109/E 8322; DBFP VIII/1, s.553-556: Vansittarttan Curzona gizli telgraf, Paris, 17.7.1920; kdam, 16.7.1920. 35 DA, FO 371/5170/E 8234: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 23.6.1920. 36 DA, FO 371/5053/E 8788: Robeckten Curzona gizli telgraf, stanbul, 23.7.1920; Damat Feritin notas, alnd tarih 22.7.1920. 37 DA, FO 371/5111/E 9709 ve E 9750: Grahamdan Curzona gizli telgraf, Paris, 10.8.1920. 38 DA, FO 371/5054/E 9666: Robeckten Curzona gizli yaz, stanbul, 30.7.1920. 39 DA, FO 371/5054/E 9174; DBFP XIII/1, s.114: Robeckten Curzona gizli telgraf, 1.8.1920; ayr. bkz. Gztepe, s.20.
33 34
108
SALH R. SONYEL
imzalanm olduu haberi Trkiyenin her yannda znt yaratm, fkeyle karlanmt. te yandan Ulusular bu antlamann uygulamasn nlemek iin savamak cesaretini gstererek Sevr Antlamasna kar Misak- Milliyi seferber etmilerdi.40 Balaklar, Kemalistlerin bu antlamay kabullenmeyerek direnite bulunacaklarn anlaynca, her yanda askerlerini terhis etmeye balam olduklar iin, Ulusular ezmeye gnll olan Yunan Babakan Eleftherios Venizelosun nerisi zerine bu grevi Yunanllara vermek kararn almlard.41 Bu gelimelerden sonra, zmir blgesindeki Yunan ordusu, Balak Yksek Konseyinin Venizelos araclyla vermi olduu buyruk zerine, Kemalist askeri birliklerini datmak ve zmir-Bandrma demiryolunu ele geirmek amacyla 22 Haziranda saldrya gemiti.42 Bunun ardndan, yar rgtlenmi Kemalist birlikleriyle Yunan ordusu arasnda kanl bir bouma balam; Temmuzun sonlarna doru Yunanllar Bursa, Bandrma, Alaehir ve Balkesiri igal etmilerdi.43 Gerekten Kemalistlerin askeri durumu o kadar ktyd ki, Bakanlar Kurulu, bakenti Ankaradan Sivasa tamak kararn almt.44 Bu srada Trk Ulusular Tokat, Zile, Amasya, Bolu, Adapazar ve Haymanada bagstermi olan i isyanlarla da uramak zorunda kalmlard. Yine bu srada Yunanllar, Edirne de dahil, Dou Trakyay igal etmilerdi. Ancak, Sevr Antlamas imzalanr imzalanmaz Balak Yksek Konseyi Yunan askeri harektna son verilmesini buyurmu; Yunan ordusu kolay saldrya urayabilecek biimde akta kalmt; oysa ki Yunan Bakomutan General Leonidas Paraskevopulos Yunan ordusunun Ankaraya kadar ilerlemesini nermiti. Bu gelimeler
Advar, s.176. Cab.P. 23/21, 38(20), 18.6.1920; DBFP XIII/1, s. 25 ve 102; Metaksas III, s.739- 740; Mostras, s.31; Sonyel II, s. 86 vd. 42 DA, FO 371/5133/E 7019: Robeckten Curzona gizli telgraf, stanbul, 22.6.1920. 43 DBFP VIII/1, s.102. 44 Karabekir, s.868-869; Kandemir, s.84-86.
40 41
109
den kayglanan Padiah Vahdettin ngiliz Yksek Komiseri Robecki ve teki Yksek Komiserleri 21 Austosta Yldz Sarayna davet etmiti. Robeck Vahdettinle grrken Damat Ferit de hazr bulunuyordu. Robeck bu grmeyi yle anlatr: Padiah, km bir kiiyi andrr. Salar bsbtn beyazdr ve kendisi, tahta geeli beri uram olduu gerginliin birok belirtilerini gsterir. Grmenin balangcnda kelimelerini kekeliyor; sinirlilik ve duygusallk gsteriyordu Zeki olduu grnmn veriyordu. Bende u izlenimi yaratmtr: karakteri pek gl olmayan ama kiisel olarak iten ve dostadr. Dima sylenenleri bir dereceye kadar kavryor. ngilterenin gelecekteki yardm konusunda biraz direni gsterdi ve lkesini ykm olan maceraperestleri serte knad Onlarn Trk olmadklarn ne srerek, kurmu olduklar kliklere saldrd Onlarn ngiltere ile Trkiye arasndaki geleneksel dostluu ayaklar altna aldklarn; lkede ounluu oluturan gerek Trklerin bu gelenee sadk olduklarn ve bu dostluu canlandrmak ve ona uymak iin uratklarn yleydi. Antlamann imzalanmas iin buyruk verirken - ki bu antlama Trkiyenin lm karar idi - gelecekte ngiliz yardmna gvenebilecei midine dayanyor. Trkiyenin yaralar ve aclar derindir. Hayatta kalabilmek iin bir dostun yardm eline gereksiniyor.45 Ancak bu ngiliz yardm bir trl gelmiyordu ve gelecei de yoktu. Dolaysyla Padiahla Sadrazamnn umudlar sarslmaya balamt. stanbuldaki Balak Yksek Komiserleri Sevrin onaylanmasnda ve Trkiyedeki durumun yattrlmasnda Feriti engel olarak; Mustafa Kemal inandrlabilirse, Kemali de Sadrazam olarak grmeye balamlard. Amalar, Kemalistlerle uzlaabilecek bir kabineyi erke getirtmekti.46
DA, FO 371/5055/E 11069: Robeckten Curzona gizli yaz, stanbul, 23.8.1920. 46 DA, FO 371/5178/E 11702: Gizli Rapor ve Osbornenun yorumu, Londra, 12.8.1920.
45
110
SALH R. SONYEL
te yandan Damat Ferit, Robeckin danmanlarndan birisiyle 1 Ekimde gayet gizlice grerek, Padiahn, ulusal eilimleri olan bir kabine ile ibirlii yapmak yerine muhtemelen istifa edeceini, nk sabrnn sonuna geldiini; Padiah tahtn brakrsa erke geecek olan hkmetin Sevr Antlamasna kesinlikle kar kacan, nk Anadoludaki lml Ulusular arasnda bile bu antlamaya kart duygular olduunu ve Padiah istifa ederse ciddi sonulara yol aacan bildirmiti. 4 Ekimde bu bilgiyi Curzona ileten Robeck yle diyordu: Ferit istifa ettikten sonra lkeden ayrlmak karar verirse, ona her trl yardm yapacam. Padiahla Ferit tehlikeli bir duruma gelirlerse onlar korumak iin hereyi yapacam. Padiaha, u anda istifa ederse ileride lkesi iin yararl olma olanan harcam ve durumun daha da karm olacan telkin ettim. Curzon 6 Ekimde Robecke gnderdii gizli telgrafta onun Damat Ferite vermi olduu gvenceyi onaylam; Padiah korumay reddetmeyeceklerini, ama onu tahtndan ekilmemeye inandrmasn nermiti.47 1 Ekimde Curzon, Paristeki ngiliz Bykelisi Lord Derbyye gnderdii gizli telgrafta, ii geciktirmeden Sevr Antlamasn onaylamas iin Ferit zerinde bask kullanlmasn; bunu yapmazsa, antlamay onaylayacak yeni bir Sadrazam bulunmasn ynermiti.48 Bu arada, Robeckin nerisi zerine Padiah tahtndan ekilme fikrinden vazgemi; bylelikle Feritin iktidarda kalma abalarna ilikin son entrikalar da suya dmt. te yandan Padiah, Yksek Komiserleri huzura davet etmi; onlar da Damat Feritin grmeye katlmamas kouluyla bunu ka DA, FO 371/5056/E 12215: Robeckten Curzona olduka gizli ve kiisel telgraf, stanbul, 4.10.1920; Curzondan Robecke, gizli telgraf, Londra, 6.10.1920; 28 Eyllde, Ermeni saldrganl sonucunda Trk-Ermeni sava balamt. Sonyel II, s. 27 vd. 48 DA, FO 371/5056/E 12184; DBFP XIII/1, s.153: Curzondan Derbyye gizli telgraf, Londra, 1.10.1920.
47
111
bullenmilerdi. Grme 11 Ekimde yaplmt. Konu, Anadoluya bir uzlama kurulu gndermekti, ama Ferit buna engel olmaya alyordu. ngiliz Yksek Komiseri Robeck, grmeyi yle anlatr: Bu grme srasnda Padiah, Damat Ferite sadk olduunu gstermitir. Padiah, Anadoluya bir kurul gnderilmesini kabullenmi, ama bu kurulun grevinin, (Ankaraca) ne srlecek olan koullar dinlememesi ve hkmete biat edilmesini salamas olduunu; bu misyon baarsz olursa gelecekte ne gibi nlemler alnmasnn saptanmas gereini vurgulam; antlamann, Balaklarn parlamentolarnca onaylandktan sonra Trklerce onaylanmasn kabullenmitir. ngiltere Dileri Bakanlnda Mstear Lord Hardinge bu konuda u yorumu yapmt: Padiah, antlamann Balak parlamentolarnca onaylanmasn niin bekliyor? Yenilgiye uratlm olan dman kendisidir ve bar koullarn kabul etmelidir.49 Robeck, 14 Ekimde Curzona gnderdii gizli telgrafta unlar belirtiyordu: Padiaha ilkin antlamay onaylamas iin bask yaplmas ve bunu takiben, onun Ferit kabinesini istifaya zorlamas nerisi tiksindiricidir. Padiaha ok bask yaplrsa istifa edebilir. Padiah istifa ederse onun yerini antlamaya kart olan Veliaht alabilir. Veliaht baa geerse selefinin antlamay onaylam olmasn yasa d sayarak inkara kalkmasa bile ulusal muhalefeti kkrtmada elinden geleni yapacaktr. Padiahn kiisel olarak gvendii Sadrazam antlamay onaylamada kullandktan sonra onu istifaya zorlamas gibi saygszlktan sonra tahtnda kalmay kabullenirse kendi durumumuz imdiye oranla daha iyi olmayacaktr. Yksek Komiserlerin kuklalarndan oluacak bir kabinenin kesinlikle hibir yetkisi olmayacana gre hkmeti bizim devralmamz gerekecektir. Bunun sonucu
49
DA, FO 371/5056/E 12658: Robeckten Curzona gizli telgraf, 14.10.1920; Hardingein yorumu.
112
SALH R. SONYEL
olarak Ulusulara kart ve Feritin sorumluluk duygusuna sahip olmayan bir hkmet baa geecektir veya onun yerini ulusu sempatizan bir ynetim alacaktr ki onunla ne biz ne de Padiah ibirlii yapabilecektir.50 Bu dobra szlere can sklan Curzon u yorumu yapmt: stanbuldaki gelimeler ve Franszlarn stn bir duruma gelmi olmalar hi houma gitmiyor. Oraya ne kadar ivedilikle bir eli gnderirsek o kadar iyi olacaktr. Bunun hemen ardndan, Varovadaki ngiliz elisi Sir Horace Rumbold, Trkiye ile normal diplomatik ilikiler kuruluncaya kadar Yksek Komiser rtbesiyle 9 Ekimde stanbula ngiliz Bykelisi atanm; 17 Kasmda Koramiral Sir John de Robeckin yerini almt.51 Robeck, Curzona 14 Ekimde gnderdii daha ayrntl ve olduka gizli yazda, Padiahla Yksek Komiser arasnda 11 Ekimde ayr ayr yaplm olan grmeleri yle anlatmt: Padiah, 14 Ekimde, ncelik hakkna gre ve srasyla Fransz, ngiliz ve talyan Yksek Komiserlerini huzura kabul etti. Benimle 2 saat 15 dakika grt. Bu grmenin sonlarna doru tercman Emin Beyi uzaklatrd ve Andrew Ryann tercmanlk yapmasn rica etti. Padiah daha az asabiyet gsterdi. Ferit Paa tarafndan nceden bilgilendirilmi olduu anlalyordu. Grnrde Ferite tamamen gvenmektedir. Herhalde Feritle birlikte hazrlam olduklar ksa notlardan yararlanyordu. Padiah, pek az karakter gc olan ama zekdan yoksun olmayan birisi olarak daha nce edinmi olduum izlenimleri dorulad. Arada srada konudan konuya geiyor ve onun grlerini izlemek bazan g oluyordu; ama gr beyan ettii konularda kesin ve tutarlyd.
DA, FO 371/5056/E 12832: Robeckten Curzona gizli telgraf, stanbul, 14.10.1920. 51 DA, FO 371/5279/E 12674 ve E 14375; DBFP XVII/1. s.2.
50
113
Padiah, Anadoluya Balaklarca bir kurul gnderilmesini ve bunu tinsel olarak desteklemeyi kabullendi. Ancak, ulusularla ileme giriirken uygulanacak plana ek olarak g gsterisinin de birlikte kullanlmasnn daha iyi olacan ima etti. Bu nokta zerinde pek durmamakla birlikte, kurulun, teki yann, grmelerde bulunulmas veya koullar ne srmesi dileklerine frsat vermeyerek, onlar uyarmak ve biata armak greviyle Anadoluya gnderilmesi gereini gle vurgulad. Ona gre, Ulusular biat etmezse, ne gibi nlemler alnmas gerektii konusunda kesin anlama olmaldr. Ulusu nderlerin, Anadoludaki kendi sadk uyruklarnn biroklarnn kiilik ve karlarn zorbalklara tabi tuttuklarn ve bu crmlerin gerektirecei cezalardan feragat etmenin g olacan vurgulad. Balaklardan mali yardm diledi. Halknn babas olarak konutuunu syledi. Anadoluya gnderilecek kurulun yelerinin kimler olmas gerektiini sordu. Kendi lkesinin tek siyasasnn ngiltere ile ibirliine dayandn belirtti ve bu konuda benden yardm ve yol gstericilik diledi. Ona, bu konuda danmalarda bulunacam syledim; ama bu konuda teki meslektalarma danmama itiraz etti. Kendisine elik eden resmi yetkili grmeden ekildikten sonra Padiah, kiisel tutumu hakknda gvenle konumaya balad. ngiltereye dayanma politikasnn kendisine babasndan miras kalm olan ve 40 yldan beri srdrmekte olduu kesin inanlara dayandn; o srada Ulusularn erke gemeleri tehlikesiyle karlatn; onlarn ttihat ve Terakkinin yeni biimi olduklarn ve o kiilerle, kendi ilke ve onurundan feragat etmemekle alamayacan syledi; unlar ekledi: Antlamay onaylamaya Trkiye nclk ederse, bu, Anadoludaki kvlcmlara petrol dkecek ve Ulusular, hkmeti, Trkiyeyi birok eylerden mahrum eden bu antlamaya boyun emekle
114
SALH R. SONYEL
sulayacaklardr u anda erke geecek lml herhangi bir kabine, daha sonra ulusu bir kabinenin erke gemesine ortam hazrlayacaktr. Bu grmelerden sonra biz, Yksek Komiserler, Padiahn Ferit Paadan ayrlmay dilemedii izlenimiyle ayrlm bulunuyoruz. Robeck, Padiaha arzedilmi olan u gizli andac da raporuna eklemiti: Bar antlamas imdi bir olupbittidir. Szde ulusal akm, onun nderinin geen yl vnm olduu eyleri yerine getirmemitir. Dnce yeteneine sahip her kiinin grnce, ar eilimlilerin izlenmesi gerektiini ne srdkleri yntem zerinde direnileri Trkiyeyi yeni felaketlere srkleyecektir. Balaklar, Trkiyenin bu gibi felaketlere maruz kalmasn dilemiyor; tam aksine, bar antlamasnn, bugnk biimiyle Trkiyenin geleceinin temelini oluturmasn diliyorlar. Bu antlamay Trkiyeden yana tadil etmeye hazr deillerdir; ancak, antlamann Trkiye aleyhinde deitirilmesini de dilemiyorlar. Yksek Komiserlerin grnce, bu durumun, lkedeki tm unsurlara gayet aka bildirilmesi ve lkenin iyiliini gerekten isteyenlere, Padiahn taht ve kiilii etrafnda ve antlamann esasna gre birlemesini salamann vakti gelmitir. lkede sivil sava kmasndan kanlmas grnde olan Yksek Komiserler, bar usullerle ounluu, bu denli grlere ynlendirmenin olanakl olacan mit ediyorlar. Bu rapor, ngiltere Dileri Bakanlnda byk ilgiyle karlanm; eitli yorumlara neden olmutu. Bakanlk yetkililerinden W. S. Edmonds u yorumu yapmt: Bu rapor Padiahn bu lkeye (ngiltereye) dostluk duygular beslediini gsteriyor ve bu tavrda byk lde gerek pay vardr Ancak, Trkiyede lml bir hkmet kurmann gl, lml Trklere ilgi gsterilmemesidir.
115
Francis Osborne adl yetkili unlar eklemiti: Padiah, (Anadoluya) bir elinde beyaz bayrak tayacak yattrc bir kurul yerine, elinde sopa tayacak bastrc bir kurulun gnderilmesini istiyor. Ancak, var olan sopa Yunan ordusudur ve bu da ok pahalya mal olur. Belki, bu sopay kullanmay dilemesek bile onu elimizde sallayabiliriz. Padiah ulusu nderleri affetmeyi istemiyor ve onlarn erke gemelerinden korkuyor; ancak, onun korkusunu gerekletirecek belirti yoktur. Ulusular direnilerinden vazgemeye hazrsalar, onlar, hi olmazsa ksa bir sre iin ortadan kaybolabilirler. Bunu yapmazlarsa onlar ortadan silmek iin Trk glerini Avrupal subaylarn denetimi altnda hazrlamalyz. John A. Tilley de unlar eklemiti: Bu kurul, mukavemetin bouna olacan; Trkiyenin yeni bir rejim altnda uslu oturmas gerektiini ve bylelikle bar ve gnencin iade edilmesine yardmc olacan anlatmal, ama baka hibir noktada dn verilmemelidir.52 Bu gelimeler den sonra Damat Ferit 16 Ekimde istifa etmek zorunda kalmt. Feritle ilgili resmi bildiride salk durumunun iyi olmamas yznden grevinden ekilmi olduu bildirilmise de, gerekte, Balak Devletlere, zellikle ngiltereye kar uygulam olduu yaltaklanma ve Kemalistlere kar kullanm olduu g siyasasnda baarszla uram olmas nedenleriyle iktidardan ekilmek zorunda kaldn herkes biliyordu.53 Be gn sonra, biraz ulusu eilimli olduuna ve uzlatrc bir rol oynayacana inanlan Tevfik Paa kabinesi erke gemiti.54 te yandan, Yunan Babakan Venizelos da 15 Kasmda Yunanistanda yaplan genel
DA, FO 371/5056/E 13038: Robeckten Curzona olduka gizli yaz, stanbul, 14.10.1920; ngiltere Dileri Bakanl yorumlar. 53 DA, FO 371/5056/E 12785: Robeckten Curzona gizli telgraf, stanbul, 17.10.1920; FO 371/5172/E 13945: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 21.10.1920; Gztepe, s.375. 54 Takvim-i Vekayi, no. 3988.
52
116
SALH R. SONYEL
seimde byk bir yenilgiye uratlm;55 Yunanistandan kamak zorunda kalmt.56 Bu srada ngilizler Trkiyeyi kendi etkileri altnda tutmak; Trklere Sevr Antlamasn zorla onaylatmak ve ulusal akm ortadan kaldrmak amacn gerekletirebilmek iin iki adama gveniyorlard: Padiah Vahdettin ve eski Sadrazam Damad Ferit. ngilizlerin aleti biimine gelmi olan Padiahla Sadrazamnn karakter ve yetenekleri hakknda ngiliz elerinin ne gibi grleri olduu, zellikle ngiliz Yksek Komiseri Robeck.in Damat Ferit erkten dtkten sonra 22 Ekimde Curzona gnderdii uzun yazda yanstlmt. Robeck bu yazda Vahdettin hakknda yle diyordu: Padiah zayf karakterli, olduka sinirli, pek heyecanl, korkaklk dzeyinde ihtiyatl birisidir. Damat Ferit ise diktatrlk dzeyinde inat; evresinde olup bitenlerden habersiz; ldrlmekten korkan, kimseye gvenmeyen, msrif ve Balaklarn kendisini desteklediine Padiah inandracak kadar antajc birisi olarak tanmlanmtr. Ferite kar yneltilmi olan tm bu zelliklere karn ngilizler ondan epeyi yararlanmlard. Onun 16 Ekimde erkten ekilmesi zerine Robeck, Curzona ertesi gn gnderdii gizli telgrafta, Damat Feritin Londraya gitmesine izin verilmesini dilemi; buna 21 Ekimde Curzon u yant vermiti: Trkiye, antlamay onaylar onaylamaz Damat Feritin buraya (Londraya) Trk temsilcisi olarak atanmas iin yaplacak neriyi incelemeye memnun olacam.57 Damat Feritle Venizelosun erkten drlmelerini izleyen dnemde Franszlarla talyanlar Sevr Antlamasnda kimi deiiklikler yaplmas iin gizli veya ak kampanyalara yardmc olmulard, ama ar Trk dman olan ngiltere Babakan David Lloyd George tm bunlara kar km; Yunanistanda erke geen yeni hkmeti ve lkeye dnen Yunan Kral Konstantini destek DA, FO 371/4682/C 11246: Granvilleden Curzona gizli telgraf, Atina, 15.11.1920. 56 Kordatu V, s.547. 57 DA, FO 371/5057/E 13852: Robeckten Curzona yaz, stanbul, 22.10.1920.
55
117
lemeye balamt.58 Bu arada Sevr Antlamasn onaylamas iin Tevfik Paa kabinesine bask yaplyordu, ama stanbul ynetimi Anadoluyu yattrmak iin Ankaraya gnderilmekte olan Ahmet zzet Paann bakanl altndaki kurul temaslarn bitirmeden nce buna yanamyordu.59 Bu gelimeler kaydedilirken Kemalistlerin Ermenistana kar salam olduklar utku, 2 Aralkta imzalanan Gmr Antlamasyla sonulanmt.60 Bu srada Damat Ferit yine erke geer midiyle mparatorluk Partisi ad altnda bir parti kurmaya karar vermi ve bu konuda Padiaha bavurmutu. Ancak Padiah, ona, bu grten vazgemesini ivedilikle bildirmiti. Bunun zerine deprasyon geiren Ferit, aka siyasi davranlarda bulunmaktan vazgemiti.61 Yine bu srada Padiah, yeni ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumboldu 6 Aralkta zel olarak huzura kabul etmi; kendi tercmann savdktan sonra Andrew Ryann tercmanlk yapmasn istemiti. Rumbold 12 Aralkta Curzona bu konuda gnderdii gizli yazda Padiahn olduka rkek grndn, ama bir sre sonra bu rkekliinin heyecana dndn; ok ve uzun konutuunu; Ryann, onun szlerini ngilizceye evirmede glk ektiini; Padiahn, gemie deinerek bsbtn ngiltereye dayanm olan Kamil Paa gibi Trk devlet adamnn, ngilterenin sertlii veya onu desteklemeye hazr olmamas yznden, Trkiyenin, Almanyann kucana itilmi olduunu ve bunun Trkiyeye felaket getirdiini ne srmt. Bunun zerine Rumbold, bu konuda Almanyaya yaklam olan Trk halkn sulam; Tevfik Paayla henz grmediini bildirmiti. Buna aan Padiah ngilterenin dostluu zerinde uzunca durmutu. Krk dakika sren grme srasnda Padiah ngiltereden t dilemi; Rumbold, antlama onaylandktan sonra ngilterenin bu tne nail olunabileceini ona bildirmiti. ngiliz Yksek Komiseri, yazsna yle son vermiti: Padiah, zayf ama iyi niyetli ve
60 61
58 59
Sylev II, s.103 vd. Sonyel II, s. 109 vd. Sonyel II, s.34-35. DA, FO 371/6497/E 138: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no.97, 4.12.1920.
118
SALH R. SONYEL
olduka kaygl ve vesveselidir. t ve destek iin kime dneceini bilmiyor. Hi kukusuz, yardmmz salamay diliyor ve bu da, bar onaylandktan sonra bizi iyi bir duruma getirecektir.62 Anadoluya Gnderilen zzet Paa Kurulu 18 Kasm 1920 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Tevfik Paa kabinesi resmi veya gayri resmi olarak Ankarayla kimi yazmalarda bulunmu ve Ankara ynetiminin stanbuldan oraya resmi bir kurul gnderilmesini kabul edebileceini renmiti. Hkmet, Padiahn da izniyle Ankaraya ehzadelerden birini gndermeyi nermiti; ancak Padiah, Kemalistlerin ondan yararlanarak Anadoluda kendisine muhalif bir Halife veya Sultan atamalar olasl korkusuna kaplmt.63 stanbul ynetimi Mustafa Kemalle pazarlk yapacak gce sahip deildi. Gerekte Mustafa Kemalin Sevr Antlamasn olduu biimde kabullenmesini beklemek saflk olurdu. Ancak, lml Kemalistleri kendi grlerinden yana ekebileceine ve Kemalistlerin arasna ayrlk tohumlar serpebileceine inanan Balak Yksek Komiserlerinin kkrtma ve zendirmelerine kaplm olan ileri Bakan Mareal Ahmet zzet Paa, antlamada deiiklikler yaplaca yolunda Balak Devletlerden gvence almadan Anadoluya gitmenin bouna olacan bildii halde, bu sralarda ycelik (megalomani) taslayarak kendisini Trkiyenin birletiricisi, belki gelecein Sadrazam olarak grerek, hereyi ansa brakm ve Kemalistlere, antlamann kesinlikle tadil edileceine dair Balaklardan hibir gvence almadan Anadoluya bir kurul gnderilmesini desteklemiti. Bunu takiben, zzet Paa, Deniz Bakan Salih Paa, Tarm ve Ticaret Bakan Hseyin Kzm, ulemadan Fatin Efendi, stokholm Bykelisi Cevat Bey ve Babali hukuk danman Mnir Beyden oluan kurul, 3 Aralkta, kararszlk ve kuku havas iinde stanbuldan Anadoluya hareket etmiti.64
DA, FO 371/5058/E 15871: Rumbolddan Curzona gizli yaz, 12.12.1920. DA, FO 371/5172/E 15525: Rumbolddan Curzona gizli yaz, 30.11.1920. 64 DA, FO 371/5058/E 15535; DBFP XIII/1, s.196-198: Rumbolddan Curzona yaz, 6.12.1920; Sonyel II, s. 109 vd.
62 63
119
5 Aralkta Mustafa Kemal, beraberinde Albay smet ve Dileri Bakan Bekir Sami olmak zere, Bilecikteki garda stanbul kuruluyla grm; ancak bu kurulun, Trk sorununu zmleyecek kesin ynergelerle gelmediini anlam; kurulun tm lkede yarataca zarar ve tehlikeyi sezerek,65 onun kt etkisini gidermek amacyla, kurul mensuplarnn stanbula dnmelerine izin vermemi ve onlar kendisiyle birlikte Ankaraya gtrm;66 onlarn, ulusal akma katlmak amacyla geldikleri propagandasn yaparak dmanlar tua getirmiti.67 Kurul bir sre Ankarada kaldktan ve zzet Paa stanbula dnnce kabineden istifa edeceine dair sz verdikten sonra stanbula dnecektir. Mustafa Kemalin zgemii Bu srada ngilizler, Mustafa Kemalin karakter ve kiiliine nem veriyor; onun hakknda eitli kaynaklardan bilgi toplamaya alyorlard. stanbuldaki ngiliz Genel Karargh, 29 Ocak 1921de Mustafa Kemalle ilgili olarak ngiltere Sava Bakanlna gnderdii gizli yazda Mustafa Kemale kart kimi atf ve iddialara ek olarak zetle yle diyordu: Bu rapor, (Mustafa Kemalin) eski komutan, okul ve kolej arkadalar, onu iyi bilen stanbuldaki ulusu temsilci, eski Maliye Bakan ve brakma kurulu yesi tarafndan verilmi olan bilgiye dayanr (Mustafa Kemal) ocuk ve genken olduka alkan ve gayretliydi. Harp okulunda, Abdlhamitin mutlakyet rejimine kart bir hava iinde yetitirilmiti. Bunun sonucu olarak ateli ulusal duygulara kapld. Kendisini hi de popler yapmayan ihtilalci (dev ok gemeden bu kurulun kt etkileri belirmeye balamt. Daha ok kan dklmeden bara kavumak, Ankara ynetimine kar propaganda arac olarak kullanlmaya balanm; durumdan yararlanan milis gc nderi erke Ethem, Ankara ynetimine kar ayaklanm ve ksa bir sre sonra, skt bir srada, Yunanllara snmt. Advar, s.237. 66 Sylev II, s.364; Speech, s.445-446; Advar, s.233-236, Anadolu Ajans, 6.12.1920; DA, FO 371/6464/E 842: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul, 8.1.1921. 67 DA, FO 371/6464/E 346; DBFP XIII/1, s.213-214: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul, 31.12.1920. zzet Paa kurulu bir sre Ankarada kaldktan sonra stanbula dnecektir.
65
120
SALH R. SONYEL
rimci) grleri, hrsl, rekabet edici ve kendine fazla gvenici mizac nedenleriyle snf arkadalar arasnda olaanst kiilie sahipti. Olduka g (stn zek gerektiren) snavlarda baar salayarak Genel Kurmay Kolejine girdi. Kendisinden daha baarl olan snf arkadalarn kskanan bu olduka zeki (parlak) genle yaknlk kurmak olanaksz olmutu 1907de Selanikteki Genel Kurmaya atanm ve orada ttihat ve Terakki Cemiyetine ye olmutur... Gze arpma tutkusuna karn, Dnya Savann balam olduu tarihe kadar yetenekli bir yurtsever ve saygn bir kurmay subay olmutur Sava srasnda kendi yaamna dikkat gstermemi; Geliboluda Liman von Sandersin buyruklarna kasten itaat etmemiti. Bunun sonucu olarak Enver Paayla aras alm ve grevinden istifa etmiti Onun, Enver ve Alman komutanla ekimeleri, imdiki Padiah (o srada Prens Vahdettin), Avusturya-Macaristan mparatoru Karln ta giyme trenine katlmak zere Viyanaya seyahat ederken Mustafa Kemali de yaveri olarak yanna almaya inandrmt. Vahdettinin amac, Kemali, Enverle ttihat ve Terakki Cemiyeti arasnda denge kurmada kullanmakt Mustafa Kemal bugn belki de varlkl (zengin) olmakla birlikte; onun drst olmayan davranlarda bulunmu olduunu sanmaya neden yoktur. ttihat nderler arasnda hibir zaman kendi adna para geirmemi tek kiidir. Akc bir konuma slubuna sahip, becerikli bir politikacdr; ancak, geni kapsaml sorunlar ve onlarn sonularn belki dnemeyecek kadar bencildir. Dolaysyla, bir yandan Kzllar (Ruslar) tarafndan ona kur yaplrken; teki yandan Avrupaya meydan okuyan kendi lkesinin mitsiz yazgsnn nderliini yapabilecek yetenektedir.68
68
DA, FO 371/6465/E 1473: ngiliz Genel Kararghndan ngiltere Sava Bakanlna gizli telgraf, I. 9821, 29.1.1921.
BLM 6 LONDRA KONFERANSI VE SONRASI (Ocak - Temmuz 1921) Konferanstan nceki Gelimeler Yeni yl (1921) girerken, Ulusularn Dou ve Bat grlerince saygnlklar artm bulunuyordu. Feritle Venizelosun erkten dmeleri; zzet Paa kurulunun baarszla uram olmas; 1920 yl Eyll - Ekim aylarnda Ermenistan yenilgiye uratarak o lkeyle 2 Aralk 1920de Gmr Antlamasn imzalam olmalar; erke Ethemi yenerek milis gcn bastrm olmalar ve 10 Ocak 1921de Albay smet komutasndaki Kemalist gcnn 1. nn savanda Yunan ordusuna byk bir darbe indirmi olmas,1 Balak Devletleri, zellikle ngiltereyi, Sevr Antlamas ve ulusal akmla ilgili siyasetlerini yenibatan gzden geirme gereine inandrmt. stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Rumbold 20 Ocak 1921de Lord Curzona gnderdii gizli telgrafta, Mustafa Kemalin bundan byle bir haydut reisi olarak nitelenemeyeceini; Anadolunun yabanc igalinde olmayan tm blgelerinin Ankara ynetiminin penesinde olduunu ve bu ynetimin, tm yrtme yetkilerini bir bakma yeterli olarak uyguladn ve yaknda kmesini beklemenin bouna olduunu bildirmi; unlar eklemiti: Trkiyedeki durum hemen hemen zmlenemez bir kerteye gelmitir Sevr Antlamas gelecein temeli olarak kalacaksa, Balaklar, birleik olarak geni lde bir sa1
BTTD, 17.2.1969, s.17; Saral, s.229.
122
SALH R. SONYEL
va gze almaldrlar. Antlama tadil edilecekse, duruma bir zm bulunabilir ve bu da u olabilir: lke konusunu zmlemede, Balaklar, Konstantinin Yunanistana dnm olmasn zr olarak kullanmal, Trkiye zerindeki denetleri daha hazmedilir bir biime sokarak, ama onlarn zn deitirmeyerek, stanbulda Padiah temel ta olarak kullanarak, yavaa yeni bir durum yaratmal; Padiaha, salam mali esaslara dayal bir ynetim ve bir jandarma gc kurarak, yetkisinin buradan darya yaylmasnda kesin ve iten yardmda bulunmaldrlar ngiliz kabinesi 20 Ocakta Dou Sorununu grm ve Sevr Antlamasnda baz deiiklikler yaplmas amacyla, Babakana ve Dileri Bakanna, Pariste grmelerde bulunmak yetkisini vermiti.2 Gerekte, talyanlarla Franszlar da antlamada deiiklikler yaplmasndan yanayd. Bu arada, 21 Ocakta Pariste yaplan grmelerden sonra, Bar Konseyi, 21 ubatta Londrada, bu konuda bir konferans yaplmas kararn alm; 26 Ocakta, ilgili yanlara bu konuda arlar gnderilmiti. Ancak, stanbul ynetimine gnderilmi olan arda, Mustafa Kemalin veya Ankara ynetiminin yetkili bir temsilcisinin de Osmanl kuruluna katlmas koulunu ne srmt.3 Ankara ynetimine bu konuda ayr bir ar gnderilmemiti. Tevfik Paa, durumu 27 Ocakta Mustafa Kemale duyurunca, Kemal, buna verdii yantta stanbul ynetimini tanmadn bildirmi ve Balaklardn dorudan doruya BMM ynetimine bavurmalar gerektiini ne srmt. Ayrca, Tevfik Paaya gnderdii zel mesajda, stanbulun Ankara ynetimiyle bararak Trk siyasi hayatndaki ikilie son vermeye ve Padiah, ulusal istekleri yanstacak tek kurulu olarak BMMni tanmaya inandrmaya arm; u koullar ne srmt:
DA, FO 371/6464/E 1006; DBFP XVII/1: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul, 20.1.1921; ngiliz Kabinesi toplants, Londra, 20.1.1921. 3 DA, FO 371/6464/E 1201; DBFP XVII/1, s.29: Hardingeden Rumbolda gizli telgraf, Paris, 26.1.1921.
2
123
Padiah, BMMni tandn bildirmeli; eskisi gibi stanbulda oturmal, ama BMM ynetimi imdilik Ankarada kalmal; stanbulda hkmet ad altnda bir kurul kalmal; Padiaha BMMnce maa denmeli. Ancak, Tevfik Paa bu koullar kabullenmemiti.4 Bu gelimeler zerine Kemalle Tevfik arasnda semeresiz telgraflar alnp verilmiti. spanyol tarihisi Jorge Blanco Villaltaya gre, Vahdettin, Balaklarn Mustafa Kemali de Londra konferansna armalarndan ok kayglanm; kendisini bir kukla gibi kullananlarn o srada onu terk etmeye baladklarn hissetmiti. Bu konuda Mustafa Kemal baarl olursa, bu, padiahln ve Osmanl hanedannn sonu olabilirdi.5 Sonuta, Mustafa Kemal, BMMnin, ayr olarak arlrsa, Londraya bamsz bir kurul gndermesi iin BMMden yetki almt.6 Bunu takiben, Dileri Bakan Bekir Saminin bakanlnda, Osmanl kurulundan ayr ve bamsz bir delegasyon seilmiti. Delegasyon, ancak resmen arlrsa Londra konferansna katlacakt; ama vakit kazanmak iin ve Misak- Millide saptanm olan ulusal emelleri gerekletirmeye almak amacyla kesin ynerge aldktan sonra, Antalya yoluyla Romaya hareket etmi;7 orada, delegasyon mensuplar konferansa resmen arlm olduklarna dair talya Dileri Bakan Kont Sforzadan gvence aldktan sonra Londraya hareket etmilerdi.8 Konferansn ngnnde, Bekir Sami bakanlndaki Kemalist kuruluyla Tevfik Paa bakanlndaki stanbul kurulu, aralarndaki gr ayrlklarn bir yana brakarak birlemilerdi ve bu da zellikle ngilizleri hsrana uratmt.9 Yine konferansn ngnnde, Rumboldun Curzona
Mustafa Kemal - Tevfik Paa telgraflamalar, 28.1.1921; Sylev II, s.384-385; Speech, s.469; DA, FO 371/6465/E 2021: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul, 7.2.1921. 5 Villelta, s.282. 6 Advar, s.243; Tarih IV, s.78. 7 DA, FO 371/6465/E 1622: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul, 4.2.1921. 8 BMM.ZC., c.8, 31.1.1921, s.36; ASD, s.157-159; Sylev II, s.469-489; Sforza, s.51-66; Davison, s.188. 9 DA, FO 371/6507/E 387: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 3.3.1921.
4
124
SALH R. SONYEL
8 ubatta bildirdiine gre, Padiah, Londra konferansyla ilgili gelimeleri yakndan izliyor ve Ankara ynetiminin, Trkiye ile Balaklar arasnda olumsuz bir durum yaratmas olaslnn kendi durumunu etkilemesinden kayglanyordu.10 te yandan, 25 ubat 1921 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Mustafa Kemal, yaveri Salih, smet ve bir sre nce Ankaraya gemi olan Fevzi Paa ile birlikte sava kesimini tefti etmek amacyla Ankaradan ayrlm; Eskiehir ve dolaylarn tefti ettikten sonra karargha dnnce u konumay yapmt: Kahraman askerlerimizin snglerinden akan kan, Trkiyenin kutsal topraklarna hayat veriyor ve bu, sevgili ulusumuzun bamszl iin bir anddr (yemindir). Tarih, Trkn kle olduunu asla kaydetmemitir ve kaydetmeyecektir. Anadolunun bamszlk umutlarn bomak iin - Padiahtan en kk yetkiliye kadar - (birka kii dnda) ngilizlerle entrika evirenler, Ordumuzun gc, enerjisi ve azmi karsnda hsrana uramlardr. Yaasn kahraman askerler!11 Londra Konferans 21 ubattan 10 Marta kadar sren Londra konferansnda12 kesin bir zme varlamam ve 10 Mart gn, ngiltere Babakan David Lloyd George, Yunan Babakan Dimitrios Gunarise, Yunan ordusunun Anadoluda Kemalistlere kar harekta gemede zgr olduunu bildirmiti.13 Ancak, konferans gnlerinde Padiah Vahdettin ngilizlerle entrika evirmeyi srdryordu. Lord Curzonun 2 Martta Rumbolda bildirdiine gre, o hafta iinde kendisine nezaket ziyaretinde bulunmu olan 80lik ve hasta Sadrazam Tevfik Paa, ona Padiahtan u mesaj iletmiti:
DA, FO 371/6465/E 1694: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul, 6.2.1921. 11 DA, FO 371/6467/E 3343: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 25.2.1921. Yukardaki metin ngilizceden evrilmitir. 12 Bu konferansla ilgili olarak bkz. Sonyel II, s.126-132. 13 DBFP XV/1, s.367; Frangulis II, s.207.
10
125
Padiah, lkesinin ve tahtnn tek midinin Trkiye ile ngiltere arasndaki eski dostluun diriltilmesine dayandna inanyor. Bu dostluu en iyi biimde diriltmeye hazrdr. Curzon ona u yant vermiti: Bar sonulandrlncaya kadar ngiltere kendi balaklaryla sk ibirliini srdrmek sorumluluu altndadr ve bamszca davranamaz.14 1 Nisan 1921 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Londra konferans balarken Osmanl kurulu bakan Tevfik Paann, Trk savn savunmay Bekir Sami ve kuruluna brakm olmas Padiah epeyi kukulandrmt. Tevfik Paann olu ve Padiahn yaveri Ali Beyin tm uralarna karn, son gnlerde, Padiahn Tevfik Paaya kar olan duygular epeyi sertlemiti. Vahdettin, Tevfik Paaya gnderdii mesajda, Ulusularn Babali zararna ortam (zemin) kazanmalarn salayc ve onlar glendirici davranlardan kanmasn ve ngiltereyi Trkiye zerinde rtl gdm kabulne inandrmasn ynermiti. te yandan Damat Ferit, muhalefet nderlerinin 13 Martta stanbulda yaplan toplantsnda, hkmetle Ulusular arasnda bir anlama olursa Padiahlk imtiyazlarnn kaldrlmas olaslndan kayglanan Padiahn Tevfik Paaya olan tm gvenini yitirmi olduunu ne srmt.15 3 Mart 1921 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporu unlar belirtiyordu: Padiahn, ngilizlerin ve Hrriyet ve tilaf Partisinin ellerinde aciz bir alet olduu yolundaki ulusu propaganda hala sryor. Bizzat Padiah, ulusu kurulun etkisine dayanamayacana kukulanm olduu Tevfiki Londraya gndermi olmann akllca bir davran olmadna inanyor. Padiah, Ulusular Londrada kendi programlar DA, FO 371/6466/E 2866; DBFP XV/1, s.68-69: Curzondan Rumbolda yaz, Londra, 2.3.1921. 15 DA, FO 371/6508/E 4193: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 1.4.1921.
14
126
SALH R. SONYEL
na gre dnler salamay baarrlarsa durumun daha da karmasn beklemektedir. nsezi unu gsterir: Kemal, Londrada baar salarsa, ikinci zgrlk kahraman olarak karlanacak ve Padiahn saygnl, Balkan savalarnda Enverin Edirneyi kurtar srasnda tahtta olan Padiah gibi glgede kalacaktr.16 Rumbold da 8 Martta Curzona gnderdii gizli telgrafta yle diyordu: Padiah, bana 7 Martta gndermi olduu zel mesajda, Londradaki gelimelerin Trkiyeye kar daha iyi bir tutum izleneceine ve Trk sorununu zmleme ansn artrm olduuna deinerek bundan memnun kaldn bildirmitir.17 Yine Rumbold, Curzona ayn gn gnderdii ikinci gizli telgrafta yle diyordu: Selefimin de sk sk belirtmi olduu gibi, Trkiyede, Padiahn kiisel durumunu glendirmenin ve lkedeki lmllarn onun nderlii altnda toplanmalarnn gerekli olduunu ngiliz ynetiminin unutmayacana gveniyorum. Padiah, ngilterenin hogrsn salama abalarnda itendir ve uygun koullar iinde yararl bir rol oynayacak kadar zekidir.18 Curzonun 15 Martta Rumboldda bildirdiine gre, Sadrazam Tevfik Paa, o gn leden sonra, vedalamak zere kendisiyle (Curzonla) grerek, ngiltereden iyi duygularla ayrlmakta olduunu bildirmi; Padiahn ngiltere ile daha sk ibirlii yapmay; bir anlama ve ittifak kurmay dilediini yinelemi; ancak, Tevfik Paa, ngilterenin o srada teki Gl Devletlerle sk ibirlii iinde olmasn benimseyerek bu denli zmn pratik olmadn ve ngilterece olumlu biimde dikkate alnamayacan anlayarak
DA, FO 371/6507/E 3487: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no.100. Merkezi hkmet ve Ulusular, 3.3.1921. 17 DA, FO 371/6467/E 3065: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul, 8.3.1921. 18 DA, FO 371/6467/E 3066: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, 8.3.1921.
16
127
bu biim bir neride bulunmaktan kanm olduunu; efendisi Padiahn aklndakilerini, onun ne gibi bir gelecee baktn Curzona bildirmeyi gerekli grdn sylemiti. Curzon, Tevfik Paaya, bunun o srada olanaksz olduu yantn vermekle yetinmiti.19 Bu srada Anadolu Ajans (14 Martta) ilgin bir haber yaymlamt. Bu ajansa gre, Yeni Gn ve Hakimiyet-i Milliye gazetelerinin gvenilir kaynaklardan salam olduklar bilgiye gre, Padiah, o srada Londrada bulunan Tevfik Paaya gnderdii gizli telgrafta, Trakya ve zmirle ilgili olarak soruturma yaplmas kabul edilirse Sevr Antlamasnn teki koullarn kabullenmesini ona emretmiti. Hakimiyet-i Milliye gazetesi bu konuda u yorumu yapmt: Bir yandan Avrupa basn, Balak devlet adamlar Sforza ve Briand gibi Bakanlar ve dman lkelerin bakanlar Sevr Antlamasnn Trkiye iin lm olduunu aklarken, te yandan, Osmanl Padiah, bu antlamay kabul ediyor. Padiah, yalnz kendi ulusunu deil, ulus adna bu yabanc devlet adamlarn da utandryor. Yeni Gn gazetesi de unlar eklemiti: Bu telgraf, Padiahn, ulusu satanlarn elinde tutsak olduunu kantlyor. Onlar gibi Padiah da yalnz kendi karlar ve tahtyla ilgileniyor. Trkiyenin ve slamn tarihinde, kendi lkesini hain dmanlara teslim etmi bir Padiah deil, bir ku bile yoktur.20 te yandan, bir sreden beri Ankarada alkonmu olan Ahmet zzet Paa, kendisinin Kemalist bakentinde kald srece Damat Feritin Sadrazam olmas olaslnn var olduunu ne srerek stanbula dnmeyi istiyordu. Bir sre sonra da istei yerine getirilmiti.
DA, FO 371/6467/E 3343: Curzondan Rumbolda gizli yaz, Londra, 15.3.1921. 20 DA, FO 371/6573/E 4854: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no.169, 7.4.1921.
19
128
SALH R. SONYEL
Londra konferans sona ermeden ksa bir sre nce Padiah, ngiliz Yksek Komiseri Rumbolda zel bir mesaj gndererek onunla grmeyi dilemiti. Bunun zerine Rumbold, brakma koullarna uyarak Fransz ve talyan temsilcilerinin de Padiah grmelerini salam; 23 Martta her temsilci ayr ayr huzura kabul edilmilerdi. Rumbold, Padiahla yapm olduu grmeyi ayn gn Lord Curzona gnderdii gizli yazda yle anlatyordu: Padiah beni iki saat bir eyrek megul etti. Salonda Sultan, ben ve yardmcm Andrew Ryandan baka kimse yoktu. Sultan, kendi tercmann salverdi ve Ryann tercmanlk etmesini buyurdu; sonra da, Londrada yaplmakta olan konferansla ilgili olarak Mustafa Kemalden Tevfik Paaya gnderilmi olan telgrafa deindi ve Ankarann, kendi tahtn tehlikeye drmek ve kendi yetkisini krmak amac gttn syledi; unlar ekledi: Anadoludaki durum yledir: bir avu haydut, orada, erki ele geirmitir. Saylar azdr, ama tm olarak halkn boazna ilmii geirmilerdir ve halkn itaatkr, korkak ve yoksul olmasndan yararlanmaktadrlar. Onlarn gc, tek kayglar kendi karlar olan 16.000 subayn desteine dayanr Ankara nderleri bu lkede gerek karlar olmayan, lkeyle kan veya baka ilikileri olmayan kiilerdir. Mustafa Kemal, kkeni bilinmeyen Makedonyal bir asidir. Onun kan Bulgar, Yunan veya Srp kan olabilir. Trk olmayan, Arnavut, erke olan hepsi de birbirlerine benzemektedir. Onlar arasnda tek bir gerek Trk yoktur. Buna ramen, ben ve hkmetim, onlarn nnde gszz. Onlarn kskac o kadar etkindir ki, propaganda vastasyla bile Trklere ulamak olanakszdr. Gerek Trkler merkeze sadktr, ama tehdit ediliyor veya aldatlyorlar. Bu adamlar bana boyun edirmeye alyorlar ve dtan, Boleviklerden yardm salamaya urayorlar. Bolevikler imdi Trk hududuna yaklamtr. Ankara nderleri onlarla hala entrika eviriyor21
21
Bu srada, Kemalistlerle Bolevik Ruslar arasnda (16 Mart 1921de), Moskovada bir dostluk antlamas imzalanmt.
129
Rumbold, yazsn yle srdryordu: Padiah, Ankara nderleri Halifelii stanbuldan kaldrmaya yeltenirse bunun Avrupa iin ok tehlikeli olacan vurgulad. Onlarn, Londrada yaplm olan nerileri kabullenmeleri midinin olmadn ekledi. Maceraperest olarak nitelendirdii bu nderlerin gerekte bir uzlamaya varlmasn istemediklerini; onlarn gerek amacnn iktidar ellerinde tutmak olduunu; tahta kar tutumlarndan ve kendisine kar olan dmanlklarndan kayglandn belirtti. Padiaha, ngilterenin Londra konferansnda oynam olduu iyi rolden (!) sz ettim. Ona, konferansta ne srlm olan nerilerin, uzlamaya varlmasna olumlu bir zemin hazrlam olduunu anlatm; yeter ki, iyi niyetli tm Trkler Padiahn nderlii altnda birlesin; makul bir bar yaplmas frsatndan yararlansn ve ngilterenin eski dostluunu kazansn; ama, ar eilimliler ar taleplerde direnirse, bunun sonucu olarak kararszlk ve olaylar kmasndan kanlamayacan anlatm. Padiah beni byk dikkatle dinledi ve bana teekkr etti; ancak, i durum onu ok megul ediyor. Bu sylei, ngiltere Dileri Bakanlnda ilgiyle izlenmi; yetkililerden Francis Osborne, 26 Martta u yorumu yapmt: Bir Kral (Konstantini) Atina dnda tutamazsak bir Padiah stanbulda tutabileceimiz ok kukuludur. Aka, Ulusularn Londra konferansndaki inkar edilmez baarlar stanbulda tehlike duygusuyla karlanm ve hoa gitmemitir. Ancak, Ankara nderleri yurtsever maceraperestlerdir ve Londrada onlarla yapm olduumuz grmelerden sonra onlara kar Padiah kullanamayz. En ok yapabileceimiz, iki yan birletirmeye almaktr ve her frsattan yararlanarak bunu yapmalyz Padiaha gelince, kendisi birka kez istifa etmekten sz etmi, ama, onun
130
SALH R. SONYEL
yurtseverliine deinerek ve ona sempati gstererek, tahtta kalmaya inandrlmt. Bu usule yine bavurabiliriz ve ona, u anda istifa etmesinin kendi halkna kar ihanet gibi grlecei sylenmeli ve kendi adna ulusular zerinde etkimizi kullanabileceimiz bildirilmelidir. Ancak, onlara (Kemalistlere) saldrmak zere olan Yunanllar finanse ettiimiz sylenemez.22 ngilizler Londrada Bekir Samiyle tutsak dei tokuu yapmak iin bir anlama imzalamlard ve Ulusular zerinde etki kurduklarn sanmlard. Oysa ki, ngiltere Babakan David Lloyd George, perde arkasnda Yunanllar Kemalistlere kar savaa kkrtyor ve onlara mali yardm salamaya alyordu. Rumbold, Curzona ayn gn gnderdii zel ve gizli yazda unlar ekliyordu: Padiah, kendi kiisel durumu hakknda olduka itenlikle konumutur. Kendisine miras kalm olan eylerin, Ankara nderlerinin taleplerine boyun emesini olanaksz yaptn vurgulamtr. ngilterenin desteinden kesinlikle emin olursa grevine devam edeceini; aksi halde durumunu srdremeyeceini ve istifa edeceini sylemitir. Diledii yardm salayamazsa iyi niyet gsterisi ona yardmc olamaz. ngiltere dnyada en yce slam gc olduu iin ondan yardm dilemesinin kendisince hakk olduunu; bu reddedilirse, imknsz olan grevini brakacan; bu olursa, kendi kiisel zgrlk ve rahatlnn salanmasn dileyeceini belirtmitir. Rumbold, ngiliz ynetiminin Trkiyede birliin kurulmasn dilediini; Londraya giden Trk kuruluna Ankara delegelerinin de katlmasn dilemi olmasnn nedeninin, Ankaray, gerekleri gr22
DA, FO 371/6467/E 3665: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, 22.3.1921; Osborne yorumu.
131
meye sevketmek olduunu; dan tepesinde yasayan bir adamn gerek dnya ile olan ilikilerini kesmi olduunu; ngiliz ynetiminin, Ankarann, Batdaki durumu kendi delegelerinin gzleriyle grp anlamasn dilediini bildirmiti. Padiah, Mustafa Kemali iyi bildiini; onu 20 veya 30 yl Londrada konaklaynz; 24 saat iin kendi dana karnz ve derhal eski tipine dner diyen Padiah, Ankarann Londra uzlamasn kabul iin hibir mit olmadn; oradaki nderlerin akmlarn srdrmeyi ye tuttuklarn eklemiti. Bundan sonra, Ulusularn Anadoluda muhalif bir Halife, hatta Padiah atamalar kaygsn belirtmiti. Rumbold yazsn yle srdryordu: Onu (Padiah), aceleyle davranmamaya inandrmaya altm, ama Padiah grlerinde direndi. Ona, bu konuda size (Curzona) danmaya sz verdim. Padiah bu korkularnda haklysa; istifa eder veya tahtndan indirilirse, ngiliz ynetiminin, onun kiisel gvenliini salamaktan baka ne yapabileceini grmek gtr. Padiahn diledii yardm, uzlamaya altmz Kemalistlere kar tm gcmzle Padiah desteklemektir. Maalesef, ar eilimliler hala erktedir ve akl banda elerin tahtn etrafnda toplanmalarna imkn yoktur Rumbold, bu yazyla birlikte baz ekler de gndermiti. Eklerden biri, Rumboldun Padiaha gndermi olduu ve Londra konferansndan sonra, Trkiye lehinde kaydedilmi olan gelimeleri anlatan bir andat. Andata zetle yle deniyordu: Lord Curzondan alm olduum yetkiye dayanarak, Majestelerinize unlar bildirmek isterim: kendileri (Curzon) Majestelerinizin en g bir dnemde lkenizin karlarna hizmet etmedeki gayretlerinizden dolay, hkmetinin sizlere olan byk sempatisini belirtmek isterim. ngiliz ynetimi, Yakn Dounun yattrlmas konusunda Majestelerinizin belirtmi olduu dilee ve gstermi olduu
132
SALH R. SONYEL
gce byk itimatlar vardr. Londra konferansnda ne srlm olan nerilerin lkenizi yattrmaya katkda bulunacan mit eder. Majestelerinizin zeki yol gstericilii altnda Londra nerileri Trkiyeye en uygun frsat salamaktadr. Mesajda, ayrca, Padiahtan, Dou Sorununun zmlenmesinde etkisini kullanmas dilenmiti. Bu konuyla ilgili olarak ngiltere Dileri Bakanlnda kimi yorumlar yaplmt. Bakanlk yetkililerinden Heathcote-Smith, 31 Martta kaleme ald kmada yle diyordu: Bu grmede, Padiah, Ankarann kstah ve tehdit edici tutumu dolaysyla, kendi durumu ve Halife olarak yetkisi konularnda gerekten kayglarn beyan etmitir. Onun szleri, kendi ulusunu gayet iyice anladn gstermektedir. Mustafa Kemalle ilgili olarak sylemi olduklar, Trkiyede yaplacak devrimlerin tm gle yabanclar tarafndan srekli, daimi ve yerinde yaplmasnn gerektiini gstermektedir - aksi halde, Trk, kendi eski tipine dner ve devrimler deersiz olur. Francis Osborne adl yetkili ise u yorumda bulunmutu: Kendi grmce, onuru incinmi olan Padiah, durumu, ulusal adan deil, kiisel adan gryor. Onun durumu, hi kukusuz gtr; ancak ulusal akm, lkede kar olmayan ve Trk olmayan haydutlarn zulm olarak gstermesi samadr. (talyann ulusal nderi ve ete ba) Garibaldi gibi, Mustafa Kemal de haydut ve yurtseverdir ve ona sayg gstermemek ve hayran kalmamak gtr..23
23
DA, FO 371/6468/E 3765: Rumbolddan Curzona gizli yaz, stanbul, 23.3.1921.
133
kinci nn Zaferi Londra konferans Dou Sorununa tm yanlarn kabullenecekleri biimde bir zm bulamamt. Bu konferanstan dargn kan Yunanllar sorunu silah gcyle zmlemeyi ye tutuyor; ngiltere Babakan Lloyd Georgeun da kkrtmasyla, 23 Martta Trk Ulusulara kar harekta geiyordu. Yunan saldrs srasnda Kemalist gc Eskiehirde merte direnmi; Yunanllar geri ekilmeye zorlam ve bylelikle, Trkler, kinci nn zaferini kazanmlard.24 4 Nisan 1921 tarihli ngiliz Deniz stihbarat raporuna gre, aralarnda zzet Paa da olan Osmanl kabinesi mensuplar, bu zafer zerine, Padiahn elini pmek ve zaferi kutlamak amacyla Saraya gitmilerdi. Ancak, onlarn bu davran iyi karlanmamt, nk o srada Padiah Yunanllardan ok Kemalistlerden korkuyordu. Ayrca, olduka vesveseli olan Vahdettin, Sultan Abdlhamitin tahtan indirilmesinden ksa bir sre sonra, baka bir Sadrazamn lkeye dnnn, Tevfik Paann da yaknda Londradan dnne benzerliini, kendisinin de tahttan indirilmesi olaslna balam; byk korkuya kaplmt. te yandan, bir sre nce Ankaradan dnm olan zzet Paa, Mustafa Kemale vermi olduu sz tutarak ksa bir sre sonra kabineden istifa etmiti. Vahdettin, zzet Paaya pek gvenmiyordu.25 Bu srada, ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, Anadolu ve stanbuldaki Ulusularn arasnda daha lml bir grubun meydana kmas ve tm akma egemen olacak kadar etkili olmas midini yanstmaya balam; 13 Nisanda Lord Curzona gnderdii gizli yazda unlar belirtmiti: zzet Paa ve Bekir Sami gibi adamlar kyasen lml saymak doruysa, onlarn, kendileri gibi ayn grlere sahip teki kiilerle birlikte yeni bir akmn nvesini oluturmalarna yardm etmek olanakl olabilir. Byle bir akm, birleik bir Trkiye yararna Padiaha veya hi olmazsa tahta
DA, FO 371/6467/E 3613; 6508/E 4200; DBFP XVII/1, s.97-98: Sir Eyre Crowe yorumu, Londra, 22.3.1921. 25 DA, FO 371/6498/E 6250: ngiliz Gizli Deniz stihbarat Raporu, 4-10.4.1921.
24
134
SALH R. SONYEL
ballk gstererek, Balaklarla yaplacak yeni grmelerde, karlkl dn verilmesi iin alacaktr.26 Yine bu srada stanbula dnen Tevfik Paa, Londra konferansnda uygulam olduu yntem konusunda Padiaha bilgi vermi; konferansn ngnnde hasta olduunu; Osman Nizami Paa, Fransz ve talyan devlet adamlar Aristide Briand ile Carlo Sforzann nerisi zerine, Trk karlarnn ne srlmesini Anadolu kuruluna brakmaya inandrldn; ancak, Padiahla ynetimin onay alnmadan yaplacak herhangi bir anlamann yasal olmayacan ngiltere ve Fransann anlam olduklarn; Gl Devletlerin stanbulla Ankara arasnda bir uzlamaya varlmasna byk nem verdiklerini anlatm; Padiah, bu davranlarn onaylamazsa istifa etmeye hazr olduunu vurgulamt. Padiah, ona gveni olduunu sylemi, ama Anadoludaki muhasm akmdan kayglandn eklemi; Tevfik Paa onu yattrmaya almt.27 Vahdettinin zgemii Son Osmanl Padiah Mehmet Vahdettin 2 ubat 1861de stanbulda domutu. Babas Sultan Abdlmecit, annesi Glistu Kadnd. Doumundan ksa bir sre sonra babas lm; annesi tarafndan yetitirilmiti. Onun yetitirilmesinde Abdlhamit de rol oynamt. Sarayda birok ehzadelerin en k olduu iin rahat bir yaam srmt. Okumaya merakl idi; mzikten holanrd. Orta boylu, bedenen zayft. Az konuur, birini dinlerken uyur gibi bir hal alrd. Sarayda cariyeler arasnda byyen ve genliinde yakkl olan Vahdettin kadnlardan ok holanrd. Padiah Abdlhamit tahtndan indirildikten sonra yerine V. Mehmet Reat gemi; veliahtla Yusuf zettin getirilmiti. Vahdettin kk olduu iin onun veliaht olma midi yoktu; ancak Sultan Reat, Vahdettine ikinci veliaht unvann vermi; Yusuf zzettinin intihar zerine de Vahdettin resmen veliaht olmutu. Ancak, ttihat ve Terakki Partisi nderi Mehmet Talat Paa Vahdettinden hi ho26 27
DA, FO 371/6468/E 4615: Rubolddan Curzona yaz, stanbul, 13.4.1921 DA, FO 371/6513/E5730: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no, 197; 21.4.1921.
135
lanmyor; onun veliahtln istemiyordu. Sultan V. Mehmet yaamn yitirince, Talat Paa, V. Muratn olu Selahattin Efendiyi tahta karmak istiyordu. ttihat ve Terakki Partisi de bu karar almt. Bunu duyan Vahdettin, o tarihten sonra ttihatlara dman olmutu. Ancak, ok gemeden Selahattin Efendi lnce veliahtlk kesinlikle Vahdettine kalmt. Bu arada, Avusturya imparatoru ve Macaristan kral Francoise Josephin lm zerine, Veliaht Vahdettin, cenaze trenine katlmak zere Viyanaya gnderilmi; Avusturyallar tarafndan parlak biimde karlanmt. Almanya imparatoru II. Wilhelm onu lkesine davet etmiti. Vahdettin, maiyetinde Mustafa Kemal Paa ile Albay Naci Bey olmak zere, 1917 yl Aralk aynda Almanyaya gitmi; askeri erkan tarafndan iyi karlanmt. Veliaht, orada, Almanya ordular yksek kurmay Mareal Hindenburg ve General Ludendorf ile grmt. leyin, Almanya imparatoru Vahdettini ziyarete gelmi; birok generallerle birlikte yemek alnmt. Yaplan grmeler srasnda imparator ve Hindenburg, Trk ordusunun anakkalede gstermi olduu kahramanlk ve baarlardan ve Mustafa Kemalden vgyle sz etmi; bu etkinliklerden sonra Vahdettinle maiyeti 1 Ocak 1917de stanbula dnmt. Bir sre sonra, influenzaya tutulmu olan Sultan Mehmet Reat, 3 Temmuz 1918de yaamn yitirmi; bunun zerine, Vahdettin, 4 Temmuzda, 58 yanda, 36. Padiah olarak tahta gemiti. O srada Karlsbadda tedavide bulunan Mustafa Kemal Paa, Padiahn bamabeyincisine bir telgraf gndererek, clusundan dolay yeni Padiah kutlam; unlar belirtmiti: Efendimizin tahta cluslar, bendenizde vatanmzn saadet ve selmeti nokta-i nazarndan fevkalade mitler tevlit etti Vatann, milletin, ordunun bazie olmaktan halas edilecei kanaaat-i tammesi tesiri vakii tadil eylemitir. Ubudiyet ve tazminat-i akeranemin zat-i ahaneye arzn rica ederim.28 Vahdettinin tahta gemesi zerine, Madriddeki ngiliz elisi Lord A. Hardinge, ngiltere Dileri Bakan Arthur James Balfoura 9 Temmuz 1918de u gizli yazy gndermiti: Bugn, Trkiyenin Sultan Vahdettinle ilgili olarak g28
apolyo, s.458-462; Mango 176-177
136
SALH R. SONYEL
rm olduum Prens Aziz Hasan, onun [Vahdettinin] pek yetenekli bir adam olmadn; zulm ve kine meyleden bir entrikac olduunu, Enver Paa ile ttihat ve Terakki Komitesine gle ve kalben kart olduunu sylemi; unlar eklemitir: II. Sultan Abdlhamitin ynetimi gnlerinde, kardeinin hizmetinde faal bir casustu; ama imdi herhalde epeyi dikkat ve ihtiyatla davranacaktr. Btn Osmanl ehzadeleri gibi, o da, sk ve srekli nezaret altnda yaamtr. Daha nceki deersiz ve uykulu Sultana oranla daha gen ve yetenekli olmakla birlikte, onun tahta geii Trk siyasasnda herhangi bir deiiklik yapmayacaktr, nk ttihat ve Terakki Komitesi bu siyasetin iplerini hala elinde tutuyor ve bu rgt kolayca devrilemez.29 Rumboldun 21 Nisanda ngiltere Dileri Bakanlna gndermi olduu 1920 Yl Trkiye Raporu adl belgede, danmanlarndan Andrew Ryan, Vahdettinin zgemiini yle anlatyordu: Sultan Prens Vahdettin 4 Haziran 1918de Sultan VI. Mehmet olarak tahta kt. 1861 yl Ocak aynda dodu (?); Sultan Abdlmecitin hayatta kalan son oludur. ehzade olarak stanbul boaz kysndaki kendi evinde inzivay bir yaam srd. Trk evrelerinde ttihat ve Terakkinin muhalifi olarak bilinen Vahdettin, siyasi hayatta ak bir rol oynamad. Kendisi olduka zeki, ho ve terbiyeli birisidir ve grnrde lkesine hizmet etmeyi; hanedann korumay ve lkesindeki eitli unsurlara adaletle ilem yaplmasn diler Onun zayfl, korkakl ve ihtiyatl davran, daha gl bir adamn yapabilecei, taht stn bir etmen biimine getirmesine engel olmutur Balaklarn siyasas, onu bir alet gibi kullanmak ve durumunu glendirmekse onlara olaanst hizmette bulunacaktr Brakmay izleyen dnemde meydana gelmi olan kar29 DA, FO 371/3410/12379; Hardingeden Balfoura gizli yaz, Madrid, 9.7.1918
137
mak durumun stesinden gelebilmesi iin devlet adamlarna ait stn niteliklere, Balaklarn destei olmadan sahip olmas gerekecekti. Grnrde onun iten inanc, Trkiyenin kurtuluunu salamak iin ngilterenin hogrsne dayanr. Zarif grnml ve son derecede asabi olan Vahdettin olduka acnacak (patetik) bir kiidir; ancak, gayet g bir grevi vakarla srdrmektedir. Konuurken byk asabiyet gsterir, ama konumas yavaa dzelir; grlerini gle ve aka serdeder; ama konular birbirine kartrr. Biraz Franszca bilir, ama bu dilde konumaz. zel hayatnda isknsal yoktur, ancak, sorunlardan kurtulmak iin kadnlarn dostluuna snr Onun Veliaht Abdlmecitle olan ilikileri kopacak kadar gerilmitir. Damat Ferit Padiaha ok baldr. Padiahn zzet Paaya kar nyarglar vardr Tahtn yitirme korkusuyla ve kendi hanedannn ve Halifeliin gelecei hakknda kukuludur. 30 Londra Konferansndan Sonraki Gelimeler Bu srada, Londra konferansnda kararlatrlm olan kimi konularda, zellikle ngiliz sava tutsaklarnn Maltadaki Trk tutsaklarla dei toku edilmeleri konusunda Kemalistlerle ngilizler arasnda anlamazlk km; daha birok sorunlarda bu ilikiler adeta savaa doru ynelmi; ngilizler, Kemalist limanlarn abluka etmeyi tasarlam; aktan aa Yunanllara yardmda bulunma tehdidi savurmulard.31 Ancak, Franszlarla talyanlar, kendi karlar iin Kemalistleri el altndan destekliyorlard. Bunun zerine, Rumbold, 4 Maysta Lord Curzona u gizli telgraf gndermiti:
DA, FO 371/6469/E 5233: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul, 27.4.1921; Trkiye Yllk Raporu, 1920. 31 Sonyel II, s. 146 vd.
30
138
SALH R. SONYEL
Balaklarmz (Fransa ve talya), Ankarada ar eilimlilerin zaferinden32 yararlanarak Mustafa Kemalle gr birliine varrlarsa, tek yasal ynetim olarak Padiahn yetkisini desteklememiz kendi karlarmz yararna olacaktr. Dolaysyla, stanbulla Ankara hkmetleri arasndaki fark srdrmeli ve her iki hkmet de birleirse, Ankara hkmetinin ortadan kalkarak Padiah hkmetinin varln srdrd izlenimini vermeliyiz.33 Bu gelimeler kaydedilirken, ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, yaz tatilini geirmek zere Londraya hareket etmeden nce, teki Yksek Komiserlerden ayr olarak, ngiltere ynetiminin de diledii gibi, Padiaha sayg gsterilmesini salamak ve onun, lkede tek yasal kaynak olduunu kendisine bildirmek amacyla, 23 Maysta huzura kabul edilmi; bu grmede tercman olarak Andrew Ryan da hazr bulunmutu. Padiah, ilkin, Yunanllarn stanbula yakn yerlerde yapm olduklar barbarlklara deinmi; onlarn bir imha plan uyguladklarn ne srerek, Mslman halkn karlam olduu korkun sahneleri anlatmt. Rumbold, ngiltere ynetiminin, Padiahn szn etmi olduu olaylar konusunda soruturma yapmak zere o blgeye bir komisyon gnderilmesine nclk ettiini bildirmi; zmitle Yalovadaki durumun gerekten kt olduunu kabullenmiti. Padiah, ngiliz ynetiminin bu konuda yapm olduu gayretlerden tr teekkrlerini sunmutu. Ona gre, bir yandan Yunanllar imha siyasas uygularken, te yandan Ankara nderlerinin, kendi kiisel amalar iin olaylar kardklarn; masum ve mustarip halkn her iki yann da kurban olduunu; kendi lkesinde lgnca grleri olan birok kiiler bulunduunu; Bolevik yardmna gvendiklerini; Ankarada Bekir Sami gibi lm O srada Misak-i Milli zararna Balaklarla anlamalar imzalam olan Bekir Sami, Dileri Bakanlndan istifaya zorlanm; yerine, 16 Martta 1921de Ruslarla Moskova Antlamasn imzalam olan Yusuf Kemal (Tengirsenk) getirilmiti. Sonyel II, s.150 vd. 33 DA, FO 371/6511/E 5263: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul, 4.5.1921.
32
139
l bir kiinin yerine Moskovadan yeni dnm olan birisinin (Yusuf Kemal) atanm olduunu; tek zmn, barn ngiltere tarafndan kurulmasna dayandn; ancak bu barn adalete dayanmas gerektiini; zmir ve Trakyadaki nfusun Trk olduunu sylemiti. Rumbold, ngiltere Babakan David Lloyd Georgeun ilk frsatta Anadoludaki atmaya mdahale edeceini; Kemalistlerle Yunanllar arasndaki savan pek srmeyeceine inandn, nk her iki yann da uzun bir sava srdrecek kadar kaynaklar olmadn bildirmiti. Padiah, Kemalistlerin Boleviklerden g aldn ne srerek Bolevik tehdidine yeniden deinmiti. Ona gre, Bolevikler, Kafkasya tesine itilmeliydi; aksi halde, yalnz Trkiyenin deil, tm dnyann bar tehlikeye decekti. Ancak, Yunanllar zmir ve Trakyada kaldklar srece Trkiyenin yaras iyilemeyecekti. zmirle Trakya Trkiyeye geri verilirse, Balaklarn deneti altnda yanszlatrlarak, Avrupa ile Asya arasnda tampon blge biimine getirilebilirlerdi. Kritik duruma ancak bu biimde son verilebilirdi; aksi halde, sonu felaket olacakt. Bundan sonra Padiah, ngiltereye kar geleneksel hayranlk beslediini ve Trkiyenin tek umudunun ngiliz grlerini benimsemekle gerekleebileceine inandn eklemiti. Vahdettin - Rumbold grmesi ngiltere Dileri Bakanlnda ilgiyle izlenmi; yetkililerden W. S. Edmonds bu konuyla ilgili olarak 1 Haziranda u kmay kaleme almt: imdiki komplikasyonlar sona erdiinde Padiahn grevinde kalacan tahmin etmek olanakszdr. Grevde kalrsa deerli bir dost olabilir. Bu arada, Trkler, iki hkmetin varlndan yararlar salyorlar. Ankara, Bolevik yardmyla bize meydan okurken, stanbul, Bolevik hayaletini ne srerek ngilizlerden yardm ve lml ayrcalk haklar istiyor. Gerekte, Trkler, Balaklarla Bolevikleri birbirlerine kar koz olarak kullanyorlar.
140
SALH R. SONYEL
Francis Osborne adl yetkili unlar eklemiti: ki hkmetli oyun, (Londra) konferansnda baarl olmutur ve yine yararl olabilir; ancak, Padiahn ve onun Dileri Bakannn gr ve demeleri Ankarann bilinmeyen yn dolaysyla dikkate alnamaz.34
34
DA, FO 371/6470/E 6213: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, 25.5.1921.
BLM 7 SAKARYA SAVAI VE SONRASI (Temmuz - Aralk 1921) Sava Balyor Bu arada, Bekir Saminin Londrada Fransa, talya ve ngiltere ile imzalam olduu ve Misak- Milliye kart olan anlamalarn BMM ynetimince kabul edilmemesi zerine, Kemalistlerle bu Devletlerin aralar almt.1 Yunanllar da igal ettikleri blgelerde Trklere kar barbarlklarn srdryorlard. Mali sknt ve sava bitkinlii iinde bulunan Yunan ynetimi, ikinci nn yenilgisinin yzkarasn siler ve kendi yararna Trklerle en iyi koullara gre anlamaya varr umuduyla bir zafer kazanmak iin yeni bir harekta hazrlk yapmaya balamt.2 Bu amala karar alnm ve Yunan Kral Konstantin, Yunan ordusunun bana gemeyi kabullenerek 12 Haziranda zmire ulamt.3 7 Temmuzda, Konstantinin bakanlnda zmirde oturum yapan Yunan Sava Konseyi, Yunan ordusunun Kemalistleri Ankaraya kadar kovalamak kararn kabullendikten drt gn sonra, 11 Temmuzda, Yunan saldrs zmir sava kesiminde balamt. lkin, Yunan ordusu pek az direnile karlaarak ilerlemi; 13 Temmuzda Afyon Karahisar igal etmiti.4 gn sonra Trklerin her yanda yenilgiye uratldklar bildirilmiti. Bu arada Ktahya ve Eskiehir de igal edilmi; Atina katedralinde dini trenler
DA, FO 371/6492/E 5846: 30 Nisan 1921 tarihli rapor. Bu antlamalarla ilgili olarak bkz. Sonyel II, s.117 vd. 2 DA, FO 371/6513/C 5898: Granvilleden Curzona yaz, Atina, 6.5.1921. 3 DA, FO 371/6517/E 6721: Lambdan Curzona gizli telgraf, zmir, 12.6.1921 4 DA, FO 371/6522/E 8176: Lambdan Curzona gizli telgraf, zmir, 15.7.1921.
1
142
SALH R. SONYEL
dzenlenmi; tm Yunan basn, kendi deyimlerince, Yunan tarihinin en byk zaferinden vgyle sz etmiti.5 Bu Yunan baarlar, stanbulda, Trk Ulusulara kart olan evrelerde bir akm balatm; bu evreler, Kemalist ordular yenilirse bir hkmet darbesi yapmay ve Damat Feriti yeniden erke getirmeyi planlyorlard. stanbuldaki ngiliz Yksek Komiser vekili Frank Rattigan, 21 Temmuzda Lord Curzona u gizli telgraf gndermiti: Olduka gizli ama gvenilir bir kaynaktan renmi olduuma gre, Kemalist gleri yenilgiye uratlrsa, burada (stanbulda) bir hkmet darbesi yaplacaktr. Grnrde bu plana gre, erkteki kabinenin Kemalist yanls tm yeleri, aralarnda Sadrazam ve Dileri Bakan (Tevfik ve zzet Paalar) olmak zere tutuklanacak ve Damat Feritin Sadrazaml altnda yeni bir kabine kurulacaktr. Padiahn da bu plan destekledii bildirilmektedir. Bylelikle, Kemalistlerin saygnl krlnca, Balak yanls bir ynetim, buradaki ve Anadoludaki lmllar pekitirerek Balak Devletlerle adil bir uzlama pazarlna giriecektir.6 Atinadaki ngiliz elisi Lord Granville, Yunan Dileri Bakan Baltazzisle grerek, Yunan ynetimine, Kemalistlere kar kazanm olduu utku zerine arabuluculuk zamannn gelmi olduuna inanyorsa, dorudan Lord Curzona bavurmas gerektiini bildirmiti. Buna yant veren Bakan, arabuluculukla ilgili herhangi bir
DA, FO 371/6524/C 8397 ve C 8464: Granvilleden Curzona gizli telgraflar, Atina, 20 ve 21.7.1921; FO 371/6473/E 8433: Rattigandan Curzona gizli telgraf, stanbul, 21.7.1921; FO 371/6527/E 9622: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 4.8.1921. 6 DA, FO 371/6473/E 8433: Rattigandan Curzona gizli telgraf, 21.7.11921; FO 371/ 6527/E 9622: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 4.8.1921. Yine Rattigan, Curzona 26 Temmuzda gnderdii gizli telgrafta yle diyordu: Babialinin resmi bir yetkilisi dn Mr. Matthewsa telefon ederek, Kazm Karabekirin Padiaha ballk ve sadakat telgraf gndermi olduunu bildirmitir. Karabekirin ar eilimlilere kar olduu gznnde tutulursa, bu haber olduka nemlidir. DA, FO 371/6473/E 8613: Rattigandan Curzona gizli telgraf, stanbul, 26.7.1921.
5
143
davrann Yunan karlarna kart olacan; teki Balaklarn da bu konuda kendisiyle ayn grte olduklarn bildirmi; Eskiehirin Yunanllarn eline gemi olduu haberinin ardndan, Yunan ordusunun henz bitmemi olan grevini bsbtn yerine getirmesi grnde Yunan Babakan Gunarisin kendi grne katldn ve Kemalist akmnn bsbtn kmek zere olduuna inandn Lord Granvillee bildirmiti. ngiliz elcisinin Yunan ynetimine yapm olduu bu neri Yunan halkndan gizli tutulmu ve ancak 18 Mart 1922de, Baltazzisin Kathimerini adl Yunan gazetesinde kan bir mektubunda aklanmt. Yunan Generali Ioannis Metaksas, bu konuyla ilgili olarak anlarnda yle der: Belirsiz bir utkuyla sarho olan Yunan ynetimi, ngiliz nerisine kar km ve bylelikle ulusal soruna uygun bir zm bulunmasna ilikin son frsat yitirmiti.7 te yandan, stanbuldaki Yunan Yksek Komiseri, Anadoluda Mustafa Kemale kar isyan kacana inanyordu. ngiliz Yksek Komiser vekili Frank Rattigan, bu isyann, Bolevik-Enver grubu tarafndan balatlarak, savan sonuna kadar srdrlmesi amacnn gdlmesinden kayglanyordu. Rattigan, Yunanllara ar davranmamalarn ve Ankaradaki lmllarn ibasna geerek bar imzalamalarn kolaylatrmalarn nermi; aksi durumda, tm Trk halknn kendilerine kar birleerek direnii belirsiz bir sre srdrmeleri ve bunun sonucu olarak her iki yann felakete uramas olaslna deinmiti.8 Ancak, Yunanllarn bu beklenmedik baars Kemalist nderleri artm; ama souk kanllklarndan yoksun brakmamt. Bat sava kesimi Komutan smet Paa, kesin bir yenilgiden kanmak iin, tm sorumluluu zerine alm olan Mustafa Kemalin izniyle, Trk ordusuna, Sakarya rmann dousuna ekilmek buyruunu vermi;9 Ordu, dzen iinde geri
DA, FO 371/6524/C 8463; DBFP XVII/1, s.232-234: Granvilleden Curzona gizli telgraf, Atina, 21.7.1921; Metaksas III, s.50; Renti, s.88; ayr. bz. Stratigos, s.240; Vakka, s.440; I Diki Ton Eks - Rallinin ifadesi, s.375-388. 8 DA, FO 371/6524/E 8257: Rattigandan Curzona gizli telgraf, 24.7.1921. 9 nceday, s.81; Bayur, s.800; Altay, s.290.
7
144
SALH R. SONYEL
ekilmiti. Atinadaki talyan temsilcisi, Yunanllarn hemen hemen hibir sahra topu ve sava gereci ele geirmediklerini ve pek az tutsak aldklarn renmiti. Balak evrelere gre, Mustafa Kemal, Anadolunun ierilerine ekilmeye iki ay nce balam; tm gereleri, dahas, Eskiehirdeki silah atlyelerini daha nceden kaldrm; geri ekilmeyi ustalkla baarmt. Zaman, Kemalistlerden yanayd;10 ama Yunan ilerlemesi srasnda durum o denli tehlikeli bir noktaya gelmiti ki, Kemalistler, Ankaray boaltarak bakenti Kayseriye tama karar almlard.11 Bu srada stanbul panik iindeydi. Padiahn ynetimini temsil eden zzet Paa, bu ynetimin korkularn dile getiriyor; dmanca davranlarn mmkn olan en erken vakitte sona erdirilmesini; ngiliz ynetiminin en azndan kabullenecei koullar renmeyi diliyordu. Onun dileini Londraya ileten ngiliz igal gc Bakomutan Tmgeneral Sir Charles Harington, Korku iindedirler ve ivedilikle davranyorlar diyordu.12 ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Ankarann Misak- Milli zerinde direnmeyi srdreceini aklam olan stanbuldaki Kemalist temsilcisi Hamit Beye, Kemalistlerin, Yunan baarlarnn yaratm olduu yeni durumu hazmetmeleri gerektiini bildirmiti.13 Kemalistler asndan durum gerekten olduka ciddiydi. Vahdettinin Rumboldla Yapt Yeni Grme Bu olaylar kaydedilirken, Padiah, 6 Austosta ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumboldu zel olarak huzura kabul etmi;
DA, FO 371/6523/E 8363: Osborne yorumu, Londra, 21.7.1921. Savunma Bakan Fevzi Paa, BMMnin 22 Temmuz 1921 gnl oturumunda, ilerleyen Yunan ordusu mezarna yaklayor demiti. Tarih Vesikar, c.II, s.8. 11 DA, FO 371/6525/E 8990: Haringtondan ngiltere Sava Bakanlna gizli telgraf, stanbul, 6.8.1921; Arkolu, s.237. Mustafa Kemal, Karadenizden ve Fransz sava sahasndan uzak olan Kayseriyi yeni bakent olarak Sivasa ye tutmutu. 12 DA, FO 371/6524/E 8739: Haringtondan ngiltere Sava Bakanlna gizli telgraf, stanbul, 28.7.1921. 13 DA, 6525/E 8886; DBFP XVII/1, s.339-340: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul, 1.8.1921.
10
145
Rumbold, ona, ngiliz Kralnn gndermi olduu u mesaj tebli etmiti: Padiahn, yaknda, kendi komularyla bar iinde olan birlemi bir Trkiyeyi ynetmesini umut ederim. Padiah bu mesajdan memnun olmu; Kraln saln sormu; hkmdarlarn birbirlerine kar doal bir ilgi gsterdiklerini ve Kralla Bakanlarnn Yakn Dou sorunuyla ilgilendiklerini bildiini sylemiti. Szlerini srdren Vahdettin, Trkiyenin o sradaki straplarndan sorumlu olanlarn tm nfusun yzde 10unu oluturduklarn iddia etmi ve sava durdurmak iin ngilterenin neden mdahale etmediini sormutu. Rumbold, Balaklarn, Kk Asyadaki sava durdurmak ve Yunanllarla Trk Ulusular zerinde bask kullanmak iin ne denli pratik aralar olduunu gremediini; Balaklarn sava ve dzensizlikten bkp usanm olduklarn ve hereyin stnde bar dilediklerini vurgulamt. Padiah, kendisinin diplomat olmadn, ama, Balaklarn zmire, Egeye ve Karadenize birka sava gemisi gndermelerinin, o srada atma durumunda olan yanlarn akllarn balarna toplamalarna neden olabileceini ne srm ve 60 milyonluk Alman ulusu Balaklarn buyruklarna uyuyor, ama Yunanistan gibi kk bir devlet bunlara uymuyor; bu nasl olur? diye sormutu. Rumbold, eski bir dman olan Almanyann silahtan arndrlm olduu; ancak savan sonlarna doru Balak ittifakna katlm olan Yunanistann ok miktarda silah olduu yantn vermi; Padiah, o sradaki savan sresizce srp srmeyeceini sormu; srerse, Anadolunun bsbtn yklacan ve tm lkenin mahvolacan belirtmiti. Rumbold, savan sresizce devam etmeyeceini; ancak, mdahale zamannn henz gelmediini bildirmiti. Padiah bu szlerden memnun olmu ve hkmetinin, Ankaradaki yetkililerle temas kurmak iin elinen geleni yaptn; ama baar salayamadn; o srada Fransa ile talyadaki Kemalist temsilcileriyle iliki kurmas iin Salih Paay son are olarak bu lkelere gndermek zere olduunu aklamt. Rumboldun daha sonra kaydetmi olduuna gre, Padiah, tm grme srasnda kendisine dosta ve nezaketle davranmt.14
14
DA, FO 371/6526/E 9286: Rumbolddan Curzona yaz, 9.8.1921.
146
SALH R. SONYEL
2 Eyll 1921 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Padiah, o srada erkte bulunan kabineye muhalefet ediyor ama herhangi bir deiiklik yaplmasn ve kabineye muhalefetten Bakanlar atanmasn tehlikeli gryordu, nk yaknda Ulusularla Yunanllar arasnda balayacak olan Ankara savanda Kemalistler yenilgiye uratlrsa, savan ngnnde siyasi sahada deiiklik yaplmasna neden olduu konusunda kamunun kendisini sulamas olaslndan ekiniyordu. Rapora gre, Padiah, savan kesin sonucuna kadar ihtiyatla davranacak ve Kemalistler Yunanllarca Ankarann tesine srlrlerse kabinede deiiklik yaplmasndan kanlamayacakt. Bu deiikliin alaca ekil muhalefetin entrikalarna dayanyordu ve herhalde ulusal savn Anadolu halk arasnda zayflam olmasnn da bunda etkisi olacakt.15 Bu srada, Rumboldun Curzona 7 Eyllde bildirdiine gre, ngiliz Yksek Komiserlii batercman, 4 Eyllde, Osmanl siyasetilerinden, Sadrazam olarak Tevfik Paann yerini almaya alan ve Damat Ferit kabinesinde ileri Bakanl yapm olan Reit Beyle grmt. Reit Bey, barn, yalnz stanbulda Padiah ve hkmetince imzalanarak onaylanabileceini; ok gemeden Ankarann baarszla uram olduunu kabulleneceini ve keceini iddia etmi; Anadolunun her yanndan seilecek milletvekillerince oluturulacak bir meclisten yana olduunu; bu gibi bir meclisin Padiahn durumunu glendireceini ve bar grmelerinin yeniden balamalarna yol aacan; Padiahn, Kemalist ynetimindeki blgelerde yaayan halka bir bildiri yaymlayarak, onlar, savan korkun felaketlerinden kurtarmada kendisine (Padiaha) yardmc olmaya arabileceini; bu denli bir bildirinin Mustafa Kemalin sonu addedileceini; ancak bu plann uygulanabilmesi iin ngiliz desteine gereksinim olduunu vurgulamt. Reit Bey, Rumbold adna Padiahla grmeyi nermi, ama Rumbold buna kar kmt. ngiliz Yksek Komiseri bu bilgiyi Londraya iletirken u yorumda bulunmutu:
15
DA, FO 371/6528/E 10122: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no.347, 2.9.1921.
147
Yaklak olarak her hafta, iktidarda olmasna inanan kimi yerel politikac ilgimi ekmeye alr. ngiliz Dostlar Dernei bakan Sait Molla, Hrriyet ve tilaf Partisi bakan Albay Sadk ve Mustafa Sabri Efendi, eitli tarihlerde desteimi salamaya almlardr; ancak, ben, muhteris nderlerinin agzllkten baka birey peinde olmayan bu muhalefet gruplaryla ilem yapmaktan dikkatle saknrm.16 Yine bu srada, Sakarya rma dolaylarnda kanl bir bouma balamt. Sekiz gn sren sava sonunda Kemalist ordusu Yunan ordusuna byk bir darbe indirmi; 18.000den ok sava yitirmi olan Konstantinin ordusu Eyll ortalarnda geri pskrtlmt.17 Bu yce utkudan hi de memnun kalmayanlar arasnda Padiah Vahdettin de vard. Olaan olduu gibi kuku ve vesvese iinde yaayan Padiah, 1 Eyll dolaylarnda Balaklara yanaarak onlarn arabuluculuuna bavuru zamannn geldiini Tevfik Paaya bildirmiti. Tevfik Paa bunu kabineye yanstm ve kabine Anadoludaki durum hakknda kesin bilgi salanmasn nermiti.18 te yandan Rumbold, 22 Eyllde Curzona gnderdii gizli telgrafta u bilgiyi veriyordu: Gizli ve gvenilir bir kaynaktan bildirildiine gre, Tevfik Paa, son gnlerde yaplan kabine toplantsnda, Anadoludaki askeri durumun bir kmaza girdiini syleyerek, son zamanlarda diplomatlarla yapm olduu grmeler srasnda, Yunanistan Anadoluyu derhal boaltrsa, Trakyann o devlete verilmesini; zmir blgesinde de Yunanistana kimi dnler verilmesini nermi ve Balaklara resmen yaklama zamannn gelmi oldu DA, FO 371/6474/E 10273: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul, 7.9.1921. Times gazetesi, Londra, 14.9.1921. Yunan Generali Ioannis Metaksas, Sakarya savanda Yunanllarn, yarallarla birlikte 30.000e yaklak zayiat verdiklerini kaydeder. Metaksas III, s.576. 18 DA, FO 371/6746/E 12085: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 1.11.1921.
16 17
148
SALH R. SONYEL
unu bildirmiti. Kabine yeleri, bu konuda ilk davran Ankarann yapmas gerektiini ne srerek buna kar ckm; Tevfik Paa, onlara, Sadrazam olarak kendi yetkisini kullanmak tehdidiyle karlk vermiti. Tevfik Paann, bu davrannda Padiahtan esinlenmi olduu dnce kaldrr. evrede dolasan grlere gre, yaknda Damat Ferit yeniden Sadrazamla getirilecektir. ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Forbes Adam bu konuda u yorumu yapmt: Damat Feritin bakanl altndaki bir hkmet Ankarayla iliki kuramayacak ve onu etkileyemeyecektir; dolaysyla, bir uzlamaya varlmasnda bize yardmc olamayacaktr.19 Bu arada, Kemalistler, 13 Ekim 1921de Kafkasya Devletleriyle olduka yararl Kars Antlamasn ve 20 Ekimde de Fransa ile Ankara Antlamasn imzalayarak Balaklar blmeyi; zellikle ngiltere ile Fransann arasn amay baarmlard.20 Ankara - stanbul likileri 4 Kasm 1921 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporu, stanbulda olduka yetkili bir kaynaktan salam olduunu iddia ettii u bilgiyi Londraya iletmiti: stanbul hkmetinin, Ankara ynetiminden, nemli konular grmek zere stanbula bir temsilci gndermesini dilemesi zerine, BMM ynetimi, Albay Sleyman Srry Ekim ay sonunda stanbula gndermi; bu kii, Osmanl Dileri ve Deniz Bakanlaryla uzun grmelerde bulunmutu. Bu grmelerin balca konular, stanbul hkmetinin yetkisi, Padiahn stats ve Trkiyeyi bir bar konferansnda temsil edecek kurulun oluumu idi. Ankara ynetiminin grleri u noktalarda toplanmtr: 1. Bar salamak iin stanbul hkmetinin o gne kadar yapm olduu giriimler baarsz olmutur;
DA, FO 371/6530/E 10659: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul, 22.9.1921. 20 Sonyel II, s. 198 vd.
19
149
2. stanbul hkmeti, gerekte, Padiahla Ankaradaki BMM arasnda bir ba olmaktan teye gidememitir; 3. Ankara ynetimi, Fransa ynetimiyle bir antlama imzalamtr (Ankara Antlamas) ve talya hkmetiyle de bir antlama imzalamak zeredir.21 Bu iki antlamann sonucu olarak, ngiltere, iki balann rneini izlemeye zorlanacaktr; 4. Trk sorunlar konusunda Avrupaya bir kurul gnderilecekse, bu kurul yalnz Ankara ynetimin temsilcilerinden olumaldr; 5. Padiah, gerek durumu anlamaz ve bu grleri kabul etmezse, sonu, hem taht ve hem de stanbul hkmeti iin tehlikeli olacaktr. ngiliz stihbarat Servisi, Padiahn ok gvendii eski ileri Bakanna (ad verilmiyor) Ankara ynetimiyle teki devletler arasnda herhangi bir anlama yaplsn veya yaplmasn, son szn, kendisine (Padiaha) ait olmasnda direneceini bir ajandan renmi olduunu kaydediyordu.22 12 Kasm 1921 tarihli istihbarat raporu durumu daha da aydnlatc u ek bilgiyi veriyordu: Albay Sleyman Srr, Damat Ferit ynetimince karlm olan ve Ulusular asi ilan eden fermann kaldrlmas iin stanbul hkmetiyle grmelerde bulunmak zere bakente gelmitir. Sadrazamn evresindeki bir ajandan renildiine gre, Padiah, 12 Ekimde eyhlislam huzura kabul etmi; eyhlislam, Srr Beyin bu konudaki grlerini ona anlatm; Padiah, onu dikkatle dinlemi, ama yant vermemiti. Tevfik Paa da 13 Ekimde huzura kabul edilmi; saraydan ayrldktan sonra kabineyi zel
21 22
Gerekte bu antlama yaplmamt. DA, FO 371/6478/E 13179: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 1-14.11.1921.
150
SALH R. SONYEL
toplantya armt. Kabine, uzun tartmadan sonra alm olduu u kararlar Srr Beye de duyurmutu: Ferman, Halifenin askeri glerine muhalefet edenlere kar karlmt ve Halifenin o srada askeri gc olmad iin zaman geiine (mrur-u zamana) uramtr. Ulusu ynetimi tanyc yeni bir ferman karmak gereksizdir, nk bu denli bir ferman, Avrupada, Halifenin Hristiyanlara kar cihad iln etmi olduu seklinde yanl yanstlabilir. Ulusularn Padiah tehditlerine gelince, Padiahn tahttan ekilmesi lkenin iyilii ve Ulusularn yararna olmayacaktr. Ulusularn bu denli bir yntem nermi olmalar, tutumlarnda bsbtn hatal olduklarn ve lkenin iyilii iin almadklarn gsterir. Albay Srr, bu noktalar Ankara ynetiminin dikkatine sunmak amacyla ivedilikle Ankaraya hareket edeceini ve bu sorunu yeniden grmek zere stanbula bir diplomatik kurul gnderileceini aklamt. Ali Rza Paa, alnm olan kararlar kesin ve deimez olduuna gre, byle bir kurulun baarszla urayaca grnde idi. stanbuldaki Ulusu evreler, Albay Srrnn sz etmi olduu kurulun, Saruhan milletvekili Sabri, Muhtar ve eref Beylerden oluacana inanyordu.23 te yandan, stanbuldaki ngiliz igal gc Bakomutan General Harington 14 Kasmda Padiah tarafndan ilk kez huzura kabul edilmi; k mevsimini rahatlkla geirebilmesi iin kendisine bir ev ayrm olan Padiaha teekkr etmiti. Konuma srasnda, Padiah, stanbul ve Ankara ynetimlerini birbirlerine yanatrmann nemine deinmi; Sadrazamla Bakanlarn bu konuda aba gsterdiklerini; Trkiyenin savaa girmi olmasn daima bir intihar olarak nitelendirdiini sylemi; zmirle Trakya boaltlmazsa, bir anlamaya varlmasnn umut edilemeyeceini; yce bir imparatorluk olan Trkiyenin, orta derecede bir krallk seviyesine indirilmi olduunu ve onun soysal (etnik) hudutlar ierisindeki ilerini bizzat
23
DA, FO 371/6580/E 13914: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 12.11.1921.
151
kendisinin ynetme hakkna sahip olmas gerektiini vurgulayarak unlar eklemiti: Ankaradaki ar eilimlilerin says yzde on orannda bile deildir ve adil bir bar antlamas yaplrsa, onlar, ortadan silinecektir. Trkiye, Yunan igaline kar birlemitir. Kendisinin (Padiahn) ve Bakanlarnn Ankara zerinde etkisi yoktur. Padiah, stanbulda bar koruduu ve yansz bir yntem izledii iin Haringtona teekkr ettikten sonra, ngiliz askerlerinin, bakentteki Trklerin duygularn incitmemek iin daima dikkatle davrandklarn syleyerek onlar methetmiti.24 te yandan, 26 Kasm tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, Albay Srr, Kamil adn kullanarak BMM ynetiminin ileri Bakanna 21 Kasmda gnderdii gizli yazda ksaca yle diyordu: Fransz ve talyan ynetimleriyle de anlaarak, Irak ve Filistindeki Mslman halk arasnda ngiltereye kart hibir propaganda yaplmadna dair stanbul ynetiminin ileri Bakanna gvence verdim Saraydaki zel muhabirimizin akladna gre, Padiah, Mustafa Kemale Mareal, Gazi ve Ankara ynetiminin yksek bakan rtbe ve sfatlarnn verilmi olmasndan hi de memnun olmamtr. Nian ve terfi verme Padiahn yetkisi iindedir; dolaysyla, Ankara ynetiminin, Padiahn egemenlik haklarn kullanm olmas onu epeyi etkilemitir.25 ngiliz Yksek Komiseri Rumboldun da, 26 Kasmda ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii yazda bildirdiine gre, o srada, stanbuldaki Bakanlar, Ankara ynetimine gittike daha ok boyun emeye balamlard. Yalnz Sadrazam Tevfik Paa
DA, FO 371/6535/E 12767: Haringtondan ngiltere Sava Bakanlna gizli telgraf, stanbul, 15.11.1921. 25 DA, FO 371/6497/E 13510: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 15-21.11.1921.
24
152
SALH R. SONYEL
Kemalistlerle hibir ileme girimeyeceini sylemi; ngiliz maliye uzman Sir Adam Blockla yapm olduu grme srasnda Ulusular asi olarak nitelendirmiti.26 Bu srada, Yunanllar, Bat Anadoluda Padiahn egemenlii altnda bir Anadolu Devleti kurmay tasarlyorlard;27 ancak bu davranlarnda baarl olamamlard. Yine bu srada, 22 Kasm - 5 Aralk 1921 tarihli istihbarat raporuna gre, Padiahla Ankara ynetimi arasndaki anlamazlk yavaa daha ktye gidiyordu. stanbul ynetimi, Ankarann temsilcisi Albay Srr araclyla dileklerine vermi olduu yant yetersiz bulmu; Srr Bey yeniden stanbula dnerek, Ankaradan, ltimatom biimini alan bir yant getirmiti. Bu yantta, Ankarann daha nceki dilekleri yinelenmi ve Padiaha, tutumunu deitirmesi iin ksa bir sre verilmiti. Padiah yine olumsuz davranrsa, Ankara, Padiahn tahttan indirileceine dair eyh Snusiden bir fetva almak tehdidinde bulunmutu. ngiliz istihbaratna gre, Padiah, bu tehdide boyun emeyecekti; ancak, bu gelimeler Padiahn aile evresinde kayg uyandrmt.28 Padiahla Ankara ynetimi arasnda km olan anlamazlk Osmanl kabinesini de etkilemeye balamt. Padiah kabinede deiiklik yapmay yine dnmeye balamt. Olaan olduu gibi, Damat Ferit yandalar, frsattan yararlanmaya alyorlard; ancak, ngilizler, kabinede deiiklik olursa Damat Feritin yeni kabinede yer almayacana inanyorlard. Tevfik Paann yerine Sadrazam olarak Mahmut Muhtar Paann adndan sz edilmiti; ama, Ali Rza Paann daha uygun olacana inanlyordu. ngiliz istihbaratna gre, o srada, Padiahla Kemalin ilikileri daha da ktye gitmezse, bu denli bir kabine deiiklii yaplmas olanakszd.29 te yandan, ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, stanbul ynetiminin Dileri Bakan Ahmet zzet Paayla da
DA, FO 371/6580/E 13914: Rumbolddan ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 26.11.1921. 27 DA, FO 371/6480/E 13903; FO 371/7853/E 692: ngiliz Gizli stihbarat Raporlari, 22.11.1921 - 5.12.1921 ve 16.1.1922. 28 IDA 6480/E 13903: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 22.11.1921 - 5.12.1921. 29 A.g. kaynak.
26
153
entrika eviriyor; onun her frsatta kmsedii Mustafa Kemalden kiisel olarak holanmad iin, Osmanl hanedann kurtarmak amacyla Padiah desteklemekten yana olduunu kaydediyordu.30 Trk - ngiliz likileri Bu srada Ankaradan dnen ve daha nce ngilizlere gvenilir bilgiler salam olan bir ajann hazrlam olduu u rapor olduka ilgintir: Fransa ile ayr bar imzalam olan ve talya ile de bu denli bir bar antlamas imzalamaya alan Ankara ynetimi, imdi de ngiltere ile anlamaya varmay dilemektedir. Henz btnlenmemi olan sava tutsaklar dei tokuu, Anadoluda iyi izlenim yaratmtr ve imdi birok Trkler, ilk kez, ngilterenin szn tutmaya ve Trklere kar adilce davranmaya hazr olduuna inanmaktadr.31 Ulusal ynetim, salam olduu Sakarya utkusundan comutur ve Misak- Milli koullar zerinde direnmektedir. ngiltere, Yunanllara tinsel ve edimsel yardmda bulunmayacana dair Trklere gvence verirse, ngilizlerle anlamaya varmaya hazr olacaklardr. ran, Azerbaycan ve Kafkasya devletleriyle yaplm olan anlamalardan sonra Ankara ynetiminin durumu, Trklerin grnce epeyi glenmitir ve imdi ngiltere ile eit koullara gre grmeler yaplabileceine ve daha nceki gibi, bunun kendilerine dikte edilemeyeceine inanmaya balamlardr. Ulusular, Balakla bar yaplrsa, Yunanistann kolay bir av olacana inanyorlar. stanbulla Ankara hkmetleri birleecek, ama Padiaha tolerans gsterilmeyecektir, nk Ulusularn savna ihanet ettiine inanlmaktadr. Dolaysyla, istifa etmeye ve lkeden ayrlmaya zorlanacaktr.
DA, FO 371/6480/E 13903; DBFP XVII/1, s.518-520: Rumbolddan Curzona zel ve gizli yaz, stanbul, 10.12.1921. 31 O srada Maltadaki Trk tutsaklaryla Kealistlerin elindeki ngiliz tutsaklarnn dei toku edilmesi iin anlamaya varlmt.
30
154
SALH R. SONYEL
Bunu yapmazsa lmle tehdit edilecektir. Padiahn yerini herhalde Abdlmecit alacaktr. Ulusular, Halifenin yerine yeni birisinin atanmasna ngilterenin mdahalede bulunmasna tahamml etmeyecektir. Kemalistlerin ngilizlerle bar yapmalarnn koullar olarak da unlar gsteriliyordu: Misak- Milli prensipleri zerinde durulacaktr; ancak, Ulusular, ngilterenin kabullenemeyecei koullar ne srmeyi dilemiyor. Buna karn, stanbulun gvenlii teminat altna alnmak kouluyla, ngilizlerin diledii biimde boazlardan zgrce geii kabule hazr olacaklardr. Dou Trakyay Meri hattna kadar geri istiyorlar. zmir konusunda ngiltere bir yana ekilerek Trk ordusuna, Yunanllarla urama frsatn verecektir. Bu belge, ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Francis Osborne tarafndan 14 Aralkta yle yorumlanmt: Bunun byk bir blm blftr ve ok gemeden, Ulusular, yeni koullar ne sreceklerdir. En nemli ey, uzlama koullar zerinde anlamaya varacamz vakte kadar onlarn sondajlarn dikkate almamaktr. Bu belge 7 Aralkta ngiliz kabinesine sunulmu, ama bu konuda kesin bir karar alnmamt.32 te yandan, Rumboldun grnce, bu srada stanbuldaki Bakanlar Ankara ynetimine gittike daha ok boyun emeye balamlard. Yalnz Sadrazam Tevfik Paa, Kemalistlerle hibir isleme girimeyeceini sylyor; ngiliz maliye uzman Sir Adam Blockla yapt grme srasnda, Ulusular asi olarak tanmlyordu. Sadrazama gre, Kemalistlerin o srada karlamakta olduklar glkler olduka bykt. Krt isyann bastracak kadar askeri gleri
32
DA, FO 371/6537/E 13664: ngiliz Genel Karargahdan ngiltere Sava Bakanlna yaz, iliikte, stanbul kaynakl ve 29.11.1921 tarihli Gizli stihbarat Raporu.
155
olmad iin Krtlerle anlama yoluna gitmeyi umut ediyorlard. Enver de onlara glkler karyordu. Yine Sadrazama gre, Franszlarla bir anlama imzalamam olsalard ar taleplerinde direnemeyeceklerdi.33 Rumbold, 6 Aralkta Curzona gnderdii yazda stanbul ynetiminin ihmal edilmemesini, ama herhangi bir antlamann etkili olabilmesi iin bunu Ankara ynetiminin de desteklemesi gerekeceini; Damat Feritin namuslu ve birinci snf tek adam olmakla birlikte yararl olamayacak kadar gzden dm olduunu bildirmi, zetle unlar eklemiti: Ankaray ayn hizaya getirecek bir uzlamann olanakl olmayacan ve Balaklarn hibiri Kemalistlere kar savamayacana veya savaamayacana gre, uzlamann Kemalistlerin lehinde olacan oktan anlam bulunuyorum. Bu durumdan yalnz Yunanistan zarar grecek olsa pek nemli olmayabilir. Bu devlet (Yunanistan), sava durumu olmadan Anadoludaki geni blgeleri koruma yeteneinden yoksundur. Ancak, kendi karlarmz da gznnde tutmak zorundayz. Musul ilindeki Krtlere ve Hristiyanlara kar olan tinsel sorumluluklarmz dnda daha baka ykmllklerimiz de vardr. Sonuta, Trkiyeye braklacak olan tm lkedeki uyruk halklara kar olan ve saygnlk sorunu oluturan sorumluluklarmz yerine getirmek iin, az da olsa, elimizden geleni yapmamz gerektii kansndaym. ngiliz karlarna gelince, Rumbold, bunlar u drt noktada toplamt: 1. Trkiye, Panislamist propagandann merkezi olmamal ve bylelikle, bize bal olan Msr ve Arabistan gibi lkelerde srekli olarak olay kkrtmamal;
33
DA, FO 371/6536/E 13327: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul, 29.11.1921.
156
SALH R. SONYEL
2. Trkiye, bize Irakta kolayca saldramamal; 3. Boazlar ak kalmal; 4. Trkiye, kendi uyruklarmzn orada yaayabilecei ve i yapabilecei, dayanlabilir bir lke olmaldr. Yazsn srdren Rumbold, byk deeri olan Padiaha kar destek beyan etmi; onun etkisinin o srada bsbtn askda bulunduunu, ama Sultanlk katnn, halk kitleleri zerindeki etkisini sresiz olarak yitiremeyecek kadar olduka saygdeer bir kurulu olduunu; onun etkisi yenilenirse, Padiahn ngiltere iin yararl bir kaynak olabileceini vurgulamt. Rumbold, ayrca, ngilterenin Mustafa Kemalle iliki kurmas nazariyesini (teorisini) desteklemiyor; yle diyordu: Bu nazariyenin (ngiltere) Dileri Bakanlnda egemen olmadn biliyorum, ama teki daireleri ve danmanlarn gittike etkiler gibi grnyor. Kiisel olarak, ben, buradaki gelecekten ok umutlu deilim. Belki Kemalistlere teslim olmak zorunda kalrz. Belki Bolevikler, Enveri, kendi naipleri olarak Ankarada erke geirebilirler. imdilik, sizin de nermi olduunuz gibi, Yunanllarla Trkler arasnda arabuluculuk yapmay srdrmeli; stanbulla Ankaray birbirine yanatrmal; bugne kadar olup bitenleri bir dzene koymal ve her iki Trk hkmetiyle, tm Balaklarn katlaca genel bir uzlama salamalyz.34 Yunan-Rum Eylemleri Bu sralarda, Yunanllar, Osmanl ynetimince seimi onaylanmam olan yeni Patrik Meletios Metaksasn da destek ve kkrtmasyla, Bati Anadoluda Byk Millet Meclisine rakip olacak yonya ynetimini kurmay tasarlyor; 10 Aralkta kurulmu olan
34
DA, FO 371/6480/E 13810; DBFP XVII/1, s.510-513: Rumbolddan Curzona ozel yaz, stanbul, 6.12.1921.
157
Anadolu Dernei35 adl rgtn nderleriyle bu konuda grmelerde bulunuyorlard. Bu denli bir ynetimin kurulmasyla ilgili projeyi Anadolu Dernei ne srecekti. Bunu, stanbuldaki Yunan Yksek Komiseri Nikolas Votsis ilkin iyi karlam, ama 2 Aralkta, o srada lke dna gitmi olan Yunan Babakan Dimitrios Gunarisin dnne kadar grmelerin ertelenmesini nermiti. te yandan, zmirdeki Yunan Yksek Komiseri Aristidis Stergiadis de bunu destekliyordu. Bu konudaki grmelere Aralk aynn ikinci haftasnda yine balanm; bunun sonucu olarak, dernein ynetim kurulu, 9 ve 10 Aralkta, uzun sren tartmalardan sonra aadaki noktalar zerinde anlamaya varmt. Bu noktalar, dernein grlerini yazl olarak istemi olan Votsise gnderilen bir yazya aktarlmt. Aadaki metin, Anadolu Derneinin konseyince onaylanm olan msveddenin ngilizcesinden evrilmitir: 1. Yunanllarca igal edilmi olan illerde Padiah adna geici bir ynetim kurulacaktr. Sz konusu blgenin askeri igal altnda bulunmasna karn, orada ivedilikle milletvekili seimleri yaplacak; Anadolu Derneinin gizli bir rgt bulunan blgelerde gizli seimler yaplacak; dernein siyasi programn uygulayacak olan bir meclis arlacaktr. 2. Mustafa Kemalin glerini ve rgtn ortadan kaldrarak ve bastrarak, Anadoluyu, onun glerinden kurtarmak gerekmektedir; ama, ilk olarak yce devletlerin mdahalesi veya arabuluculuu iin ne srecekleri koullara gre, Yunan ynetimiyle bar yaplmal; sonuta, Trkiye ile Yunanistan arasnda bir ittifak kurulmas iin ortam hazrlanmaldr. 3. Geici ynetimce ve Ulusal Meclisin onayyla, adalet, polis ve teki ynetim rgtleri kurulacaktr.
35
Bkz. Adnan Sofuolu: Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, stanbul, 1996.
158
SALH R. SONYEL
4. Yunan igal ordusunun Bakomutan, geici ynetime, yeni hkmetin masraflarn karlamak ve Mustafa Kemalin glerine kar eylemlere geebilmek iin kimi vergiler koyma izni vermelidir. 5. Yunan Bakomutan, gnlllerden oluacak Anadolu ordusunun eitim ve donatmndan sorumlu olmaldr. Bu ordunun er says, tasarlanan geici ynetimin askeri temsilcisinin de onayyla, Yunan Bakomutannca saptanmaldr. Bylece, toplanacak olan ve hi kuskusuz, birok gnlllerle berkitilecek olan bu gler, eitli stratejik noktalarda Mustafa Kemalin glerine kar gnderilmelidir. Ayn zamanda, Yunan Bakomutan, gerekirse, iyi Trke bilen kimi Yunan subaylarnn Anadolu harekt ordusuna katlmasna izin verecektir. 6. Yukarda nerilmi olan ilgili ilk formaliteler btnlendikten sonra, geici ynetim, o sradaki kabineyi, Anadolu Ulusal Meclisinin sempatisi olacak bir ynetimle deitirmesi iin Padiaha bavuracaktr. 7. Yunan ynetimi, Anadolu Derneinin stanbul ve teki yerlerdeki yelerinin Bursaya tanmalaryla ilgili masraf karlayabilmesi iin, ilk olarak, dernein ynetim kuruluna 100.000 TL vermelidir. Bu parann harcanan herhangi bir ksm, Anadolu Ulusal Meclisinin alndan hemen sonra, yeni belediye vergilerine ykletilerek Yunan ynetimine iade edilecektir.36 Yukarda belirtilmi olan 1, 3 ve 4. maddelerin Yunan Yksek Komiserliince tmyle onaylanmad, 20 Aralkta dernee bildirilmiti. Dolaysyla, bu madde, Yunan karlar da dikkate alnarak deitirilmi; sz konusu blgeden, Sevr Antlamasyla saptanm olan zmir ve Trakya blgeleri ibaresi karlmt. Ya36
DA, FO 371/7853/E 692: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no.496, 16.1.1922 Yunan Politikas, T/2, stanbul, 14.12.1921.
159
plm olan deiiklikler sonunda yanlar metni kabul etmi ve Yunan ynetimince de onaylanmas iin 27 Aralkta bir torpido gemisiyle Atinaya gnderilmiti.37 Ancak, bu rgtn gerekletirilmi olduunu kantlayc belge ngiliz arivlerinde bulunamamtr. Ulusulardan Nefret Eden ngiliz Yksek Komiseri stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Trklere ve genellikle Kemalistlere kar nefret ve tiksinti duyuyor; ancak eski tip Osmanl Trklerine, zellikle Padiah Vahdettin gibi ngilizlere yaltaklananlara kar biraz tolerans gsteriyordu. Bu sralarda, ngiliz ynetiminin Mustafa Kemalle iliki kurmasna engel olmaya alyor; her vesile ile Padiah Vahdettini desteklediini aa vuruyordu. 10 Aralkta ngiltere Dileri Bakan Lord Curzona gnderdii zel ve gizli yazda yle diyordu: Ulusular (Kemalistler)le girieceimiz ilemlerde tutumlu davranmalyz. Onlarn amac, Ankara ynetimini stanbulda kurmaktr. Onlarn erkteki Padiaha kar hi toleranslar yoktur ve Padiah u seenekle karlaacaktr: istifa, srgn veya lm... imdiki durumda hem gcn hem saygnln yitirmitir, ama onun tahtndan indirilmesi, ciddi dnceli kamu arasnda ok etkisi yapacaktr Ankaray hizaya getirmemiz gereklidir ve onlarla ilemlerimizde kararllkla davranmalyz. Padiahn kiilii ve tahtta kalmas arasnda ayrm yapyorum. Olaanst bir durumda onu korumaya sz vermi bulunuyoruz. Bunun iki nedeni vardr: 1. Sevr Antlamasnn imzalanmasna bizim baskmzla izin vermitir; 2. stifa etmeyi ciddi olarak tasarlarken onu bu grten vazgeirmitik. Ancak, onun tahtnda kalmay srdrmesi iin hibir sorumluluk altnda deiliz. Kendi grmce, Padiah, durumu olduka umutsuz bir evreye gelinceye kadar grevinde kalmaldr. u anda, pek az gc vardr. Ankaradaki nderler ondan
37
A.g. kaynak, T/21, stanbul, 29.12.1921.
160
SALH R. SONYEL
holanmyor ve Trkiyedeki halk arasnda pek popler deildir. Kemalistlere, ngilizlerle anlamaya vardklarn gsterme frsatn verirsek dost bir Padiah terk ettiimiz izlenimi yaratlm olacak ve slam Dnyasnda Halifeliin erkten drlmesine yardmc olduumuz sanlacaktr. Rumboldun iddiasna gre, Mustafa Kemalle anlamaya varlamazsa Padiahla anlama yaplmasn destekleyen kimi eler vard ve o srada gsz olan ve sevilmeyen Padiahn ileride bir rol oynayabileceini; Kemalistlerin onu ortadan kaldrarak yerine kendi mahlklarn koymay dilediklerini kaydetmi; Padiahn erkte kalmasn desteklemiti.38 Dolaysyla, Kemalistlerin, ngiliz Yksek Komiserine gvenmemelerine ve eer gerekse, ngiliz ynetimine dolayl biimde yanamaya ve Boleviklerle daha sk balar kurmaya almalarna amamak gerekir. Nitekim, 13 Aralkta Ukrayna Sovyet Cumhuriyeti temsilcisi General Mihail Frunze bir kurulla birlikte Ankaraya ulam; parlak trenlerle karlanm;39 bir ara gerginlik geirmi olan Trk-Rus ilikilerinin iyilemesine yol amt. Onu, Sovyet Bykelisi Simeon [Semen] Aralov izlemi; Rusyann karlarn gzeterek Kemalist Trkiyeye epeyi Sovyet yardm salamt.40 te yandan, stanbuldaki ngiliz Yksek Komiserlii yetkililerinden Andrew Ryan, 17 Aralkta Veliaht Adlmecitle zel olarak grmt. Veliaht, ngilterenin dnya savandan nce Trkiyeyi terketmi olmakla byk hata ilemi olduunu; Trkiyenin dostluunun ngiltere gibi yce bir devlet iin deerli olduunu; ancak o devletin Trkiyeyi Rusyaya kar kurban ettiini sylemiti. Ryan, ngilterenin tutumunun tek yanl ve ngilizlerin ikiyzl olmadklarn iddia edince, Veliaht tm suu ngiltere Babakan David Lloyd Georgea yklemi ve ngilizlerin hala Ruslara ya ektii
DA, FO 371/6480/E 13903; DBFP XVIII/1, s.518-520: Rumbolddan Curzona zel ve gizli yaz, stanbul, 10.12.1921. 39 DA, FO 371/7881/E 147: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 6-19.12.1921. 40 Sonyel II, s. 190 vd.
38
161
izlenimine sahip olduunu gstermiti. Szlerini srdren Abdlmecit, Padiah Vahdettini, brakmadan bu yana devletin dizginlerini yitirmekle eletirmiti. Bunun zerine Ryan, gsz bir merkezi hkmetle ihtilalci bir Ankara yerine birleik bir Trkiye grmeyi istediklerini iddia etmi; Veliaht, bunun gerekleeceine inandn ve Ankarann, zmir ve Trakyay dmandan temizleyince, sresinin dolmu olacan sylemi; boazlar ngilizlere armaan olarak peke ekmi; onlarn ngiliz denetiminde olmalarndan memnun olacan belirtmiti. Ryan, bu grmeyle ilgili olarak kaleme ald raporda Veliaht iten ve geni grl, ama olduka itici (kkrtc) ve ar duygulu olarak tanmlam; tahta geerse pek gvenilmez olaca tahmininde bulunmutu.41
41
DA, FO 371/6481/E 14198: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul, 21.12.1921; iliikte, Ryann andacnn sureti.
BLM 8 TRK SORUNUNA DPLOMATK ZM BULMA ABALARI (Ocak - Austos 1922)
Yeni Arabuluculuk Deneyleri 1922 yl girerken ilgili yanlar Trk sorununa diplomasi kanalyla bir zm bulmaya alyorlard. Bu srada Kemalistlerle grmek zere Ankaraya ulam olan Cavaliere Alberto Tuozzi bakanlndaki talyan Kurulu pek baar salamadan 4 Ocakta stanbula dnm; Tuozzi, ngiliz Yksek Komiseri Rumboldla grerek, Anadoludaki durumu yle anlatmt: Mustafa Kemal gemie oranla daha gldr. Byk Millet Meclisinin bakan ve ulusu glerin Bakomutan sfatyla onun gc bir diktatrn gcn andrr. BMM ynetiminin amac, Trkiyenin gelecekteki bakentini Ankarada veya Anadoluda baka bir kentte kurmaktr. Padiah stanbulda kalacaktr. Mustafa Kemal, ulusal Meclisin bakentini Anadoluda kurmakla stanbuldaki hkmete yaplacak basklardan kurtulmu olacan hesaplyor. Bakenti Anadoluda olacak bir Trk ynetimi evredeki devletlerle veya onlara kar entrika evirmekte zgr olacaktr Mustafa Kemalden sonra gelen en nemli adam, kiisel dostu olan ileri Bakan ve Malta srgn Fethi Beydir. Refet Paa pek nemli deildir. Mustafa Kemal bir aksilikle karlamazsa, Enverin partizanlar imdiki
164
SALH R. SONYEL
durumda ona kar tehlike oluturamaz. Kemalin amac, Balak Devletle ayr ayr anlamalar yaparak Yunanllar yalnz brakmaktr Ancak, (Trkler) bu siyasalarnda baarszla uram olduklarn anlamlardr. Tuozzi, Trk Ulusularn teki ilikileri konusunda da salam olduu bilgileri Rumbolda aktarmt. Onun grlerine ngiltere Dileri Bakanlnda byk ilgi gsterilmi ve yetkililerden Francis Osborne 9 Ocakta u yorumu yapmt: Signor Tuozzinin izmi olduu tablo umutsuzluk yaratmyor. Onun iddiasna gre Mustafa Kemalin amac, kendi diktatrln, stanbuldan ve Halifelikten ayr olarak bsbtn bamsz ve Trk olan bir Anadoluya yaymaktr. Ancak, onun lkesi silahl etelerin hkm srd, hazinesi bo, sava gereci olmayan ve ekonomik durumu olduka kt olan bir yer olacaktr. Ayrca, onun Balaklar blme plan da baarsz olmutur. Tek umudu, Rusyann Kemalistlere salam olduu destei stlenecek olan Franszlara dayanr. Balaklar, aralarndaki birlii srdrr ve Padiaha bir antlama sunarak onaylatabilirlerse, Padiahn, Anadoluya bavurarak halkn desteini salamas ve Kemali g bir durumda brakmas olanakldr1 Trk ulusal akmnn nderinin Misak- Milli zerindeki azmini iyi bilen ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, Lord Curzona 15 Ocakta gnderdii gizli telgrafta, Balaklar, Sevr Antlamasndan ok daha iyi olan, ama Misak- Milli koullarn bsbtn kapsamayan bir uzlama nerisinde bulunurlarsa ve Mustafa Kemal bunu reddederse, yeni nerilerin Padiaha sunulmasn; Balak Devletlerin tinsel desteiyle, Padiahn ovenizmi ortadan kaldrmak amacyla kamunun yardmna bavurmasn nermi; Yunanllar Dou Trakyann bir blmnden ve zmirden uzaklatrlr ve
1
DA, FO 371/7853/E 320: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, 6.1.1922; Osborne yorumu.
165
Balaklar bu zm biimini kendi aralarna dayanarak, ne pahasna olursa olsun, uygulamak ynnde birleirlerse, bunda baar salanabilecei grn ne srmt. Onun bu gryle ilgili olarak ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Francis Osborne, 17 Ocakta kaleme ald kmada u yorumu yapmt: Burada, Sir Horace Rumbold, Ankarada zlme belirtilerinden sz ederken, Padiahn passer en activite, Ulusulara kar harekete geme zamannn geldiine inanmas nemlidir. Padiahn, antlamay onaylayarak Anadoluya bavurmas yine neriliyor; ama bu bavuru baarszla urarsa, antlamay stanbul blgesi dnda uygulamak iin aracmz yoktur. Sonra, ulusu ordu hem Yunanllar ve hem de bizim iin hala bir tehlike oluturmaktadr. Dolaysyla, bugnk durumda yalnz Padiahla bar yapmak kumarn oynayamayz; bilakis, Kemalle bir uzlamaya varmalyz; ama durum deiebilir.2 Bu sralarda Padiah, yeeni Prens Sami3 araclyla, 13 Ocakta Rumbolda gizli bir mesaj gndererek, harekete geme zamannn geldiine inandn ve Ankarann yetkisine kart olarak kendi yetkisini kurmak amacyla ngilterenin tinsel yardm konusunda Rumboldla grmeyi dilediini bildirmi; ancak Rumbold, Padiah tek bana ziyaret etmeyi usulsz bulduundan, teki Balak Yksek Komiserleriyle birlikte Saraya gitmeyi tasarladn Curzona duyurmutu. Fransz Yksek Komiseri General Maurice Pelle o srada stanbul dnda olduundan onun dnmesi bekleniyordu.4 Curzon, Rumboldun nerisini onaylamt.5
DA, FO 371/7853/E 589; DBFP XVII, s.574-575: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul, 15.1.1922. 3 Rumbolda gre, Prens Sami, vey babas Ferit Paadan daha az dengeliydi ve Feriti erke getirtmek d gren politikaclarla ibirlii yapyordu. 4 DA, FO 371/7853/E 676: Rumbolddan Curzona zel ve gizli telgraf, 15.1.1922. 5 Padiahla bu grmenin yaplm olduunu gsteren herhangi bir belge ngiliz arivinde bulunamamtr.
2
166
SALH R. SONYEL
Mustafa Kemal - Hseyin Rauf likileri Bu sralarda, bir sreden beri Kamu leri Bakanl yapm olan Hseyin Raufla Mustafa Kemalin, kimi nedenlerden tr ve zellikle Kemalin diktatrce davranlar yznden aras alm; Rauf, 8 Ocak 1922de grevinden istifa etmi ve BMMde Mustafa Kemale muhalefet eden ikinci gruba girmiti. ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, 24 Ocakta ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii yazda, Mustafa Kemalle Hseyin Raufun arasnn alm olduunu bildirmi; 19 Ocak gnl Vakit gazetesinde, Raufla birlikte Maltada srgn bulunmu olan Ahmet Eminin, Rauf Ankarada Bakan iken onunla yapm olduu bir syleiyi dokuz stun zerinden yaymladn; bu yazda, Raufun, Halifelikle Padiahln eski yetkilerine yine kavumas iin mcadeleyi srdreceini sylemi olduunu kaydetmi; zetle yle demiti: Bana yle grnyor ki, Mustafa Kemal ve onu hl sadakatla destekleyenler yine Boleviklere ynelmilerdir Mustafa Kemal, Padiahla daha iyi ilikiler kurulmasndan yana olan Envercilerin ve ttihatlarn muhalefetiyle kar karyadr. Bu muhalefetin ipleri Berlin ve sviredeki Trklerin ve Selanikli sahte Yahudilerin elindedir. Onlar, Mustafa Kemalin durumunu sarsabilirlerse ve bu davranlar sonunda Padiah daha yetkili bir duruma gelirse, bu, Trkiyenin lehine olacak ve Balaklarn grnce, Douda bar bir uzlamaya varlmasn kolaylatracaktr. ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Francis Osborne 1 ubatta bu konuda kaleme ald kmada zetle yle diyordu: Tm gstergelere gre, Mustafa Kemalin durumu daha az gvence iindedir Ulusular da, tekiler gibi, Yunanllar Anadoludan karma konusunda sk sk vermi olduklar sz yerine getirmeleri ve ilkbahar gelmeden nce bar salamalar gerektiini anlyorlar. Ne olursa olsun, Fran-
167
szlarn, aznlklar Trklerin ellerine teslim etmede bize blf yapmalarna izin veremeyiz. Ankara ynetimi kerse, herhalde en ok Franszlar zararl olacaktr. Bu ynetim belki de kmek zeredir. Bunu nlemek iin Ulusularn tm taleplerini tatmin edecek ve Mustafa Kemalin saygnln artracak bir bara gereksinim vardr. Ancak, bu denli bir siyasa, Balak hkmetlerin teslim olmalarna ve bask kullanmaktan vazgemelerine dayanr.6 Bu arada, Sadrazam Tevfik Paayla gren Rumbold, onun, stanbul ynetiminin adil bir zm kabule hazr olduunu; bu denli bir zmn, Anadoludaki halkn ounluunca da iyi karlanacan; gerekte, bunun, Anadoluda kabul edilmesini salayacak aralar olduunu; Mustafa Kemalle ar eilimliler bunu kabul etmezse yalnz braklacaklarn sylediini bildirmi; Tevfik Paann, zmiri kapsamak zere, Anadolunun Yunanllarca boaltlmas ve Trakyada, aznlklara gerek gvenceler verilmek kouluyla, Enez-Midye snrn kabule hazr olduunu; Ankara, Misak-i Milliden az, ama adil olan bu koullar kabullenmezse, Tevfik Paann, Kemalist akmnn gcn ykabileceine bizzat inandn eklemiti.7 Sir Horace Rumbold, danmanlarndan Andrew Ryan ve maliye uzman Adam Block, tm umutlarn, grnrde Mustafa Kemale kafa tutan ve Halife-Sultana bal olduklar sylenen Hseyin Rauf, Selahattin Paa ve Vehbi Hocaya dayayarak Tevfik Paay destekliyorlard.8 Bir sylentiye gre, Padiah, Hseyin Raufla Kazm Karabekiri kendinden yana ekmeye alyordu ve zzet Paa araclyla onlarla iliki kurmutu. 23 ubat 1922 tarihli ngiliz gizli is DA, FO 371/7881/E 1107: Rumbolddan ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 24.1.1922; Osborne yorumu. 7 DA, FO 371/7854/E 996; FO 371/7855/E 1316: Rumbolddan Curzona gizli telgraflar, 21.1.1922 ve 30.1.1922 - Tevfik Paayla yapm olduu grme hakknda rapor. 8 DA, FO 371/7855/E 160: Blocktan Blackere yaz, stanbul, 26.1.1922; FO 371/7881/ E 2041: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 26.1.1922.
6
168
SALH R. SONYEL
tihbarat raporuna gre, olduka yetkili bir kaynak, tannm politikac Mahmut Sadkn, Ocak ay sonlarnda Padiahtan Karabekire nemli bir mesaj gtrmek iin stanbuldan Sarkama hareket ettiini bildirmiti. Raporda zetle yle deniyordu: 30 Ocakta Mahmut Sadk; Ali Rza ve zzet Paalarn kendisiyle grmek istediklerine dair zzet Paann yakn dostu Fatin Hocadan bir mesaj almt. Sz konusu Bakanlarla grrken, onlar, kendisinden, Padiah ve hkmet adna Karabekire bir mektup gtrmesini dilemilerdi. zellikle Ali Rza Paa bu misyonun nemine ve yurtsever her Trke den greve deinmiti. Mahmut Sadk yaplan dilei kabullenmi; bunun zerine kendisine, Karabekire verilmek zere, zzetin imzalad bir mektup tevdi edilmiti. zzet, ayn zamanda, Mustafa Kemal ve yandalarnn lkeyi kurtarlamayacak biimde yoketmekte olan affedilmez hatalar ilediklerini sylemi; Padiah ve hkmetin Karabekirin ballk ve yurtseverliine byk gvenleri olduunu; dolaysyla, Karabekirden, kendisine gnderilmi olan mektupta anahatlar verilen hkmet politikasn desteklemesi dilenmiti. ngiliz ajan, Karabekire yaplm olan nerilerin asln ieren belgenin bir suretini salayamamt, ama aada belirtilenlerin, hkmetin Karabekirce desteklenmesini diledii siyasi noktalarn ksaltlm metni olduuna inanyordu: 1. Halifelik ve Padiahlk haklarnn korunmas ve glendirilmesi; 2. Bunu yapabilmek iin var olan anayasann deitirilmesi; 3. u bar koullarnn kabul: (a) zmirin geri alnmas; (b) Avrupadaki snrn Meri rma boyunca olmas; bu
169
olanakszsa Midye-Enez hattnn u koulla kabul: bu hattn tesindeki lkenin keskisini saptamak iin bir plebisit dzenlenmesi; (c) Yce Devletlerin, aznlklar konusunda saptam olduklar ilkelerin kabul; kesinlikle saptanacak bir sre iin bu blgelerin ynetiminin geici olarak kabul; (c) Kamu borlarnn bugnk biimiyle srdrlmesi; hkmete resmen kabul edilen borlarn denmesinin stlenilmesi; btede, hkmetin bamszlnn korunmas; (d) Adli devrim konusunda anlamaya varlncaya kadar, var olan karma mahkemelerin, devletin bamszl hibir biimde kstlanmamak kouluyla geici olarak korunmas. Padiahla sz konusu iki Bakan, bu koullarn Ankara ynetimince kabul edilmeyeceine inanyorlard ve bu durumda Kazm Karabekiri Ankara ynetimi zerinde bu koullara gre bar yapmak iin olanakl her basky kullanmaya armlard. Ondan, gerekirse iddet kullanmas istenmi ve merkezi hkmetin, olanak iinde, her eit yardmna gvenebilecei kendisine bildirilmiti. Dahas, ulusu kimi nderlerin, dilerlerse Avrupada ikamet edebilecekleri; bu ama iin merkezi hkmetin onlara para verecei; tekilere ise onurlu grevler salanaca belirtilmiti. Ancak, bu davranlar hakknda ynetimin teki yelerine bilgi verilmemi; Sadkn grevinin baaryla sonulanmasn salamak iin her trl nlem alnmt. Bu bilgi, ngiltere Dileri Bakanlnda byk ilgi ekmi; Bakanlk yetkililerinden Francis Osborne 28 ubatta u kmay kaleme almt: Padiah, Kazm Karabekir ve Rauf Beyi kendisinden yana ekebilirse belki Anadoluyu Kemalden kurtarabilir; ama bu iki etkili Ulusunun tutumu hakknda pek az bilgimiz vardr. Bildiimiz, ikincisinin (Raufun), son gnlerde
170
SALH R. SONYEL
Ankaradaki Bakanlar Kurulundan ekilmi ve Mustafa Kemalle arasnn alm olduudur. Dileri Bakan Lord Curzon da unlar eklemiti: Albay Rawlinson, her ikisinin de Kemale kart olduklarn sylyor.9 10 Mart 1922 tarihli ngiliz gizli istihbarat raporuna gre, buna szl olarak yant veren Karabekir, Ankara ynetiminin uygulamakta olduu ar siyasay yumuatmak iin elinden geleni yapmaya alacan, ama ayn zamanda, Sovyet ynetiminin uygulamakta olduu politikann ileride yaratmas olas ciddi tehlikeler konusunda merkezi hkmeti uyarmt. Bu srada, stanbul ynetiminin Ankaradan alm olduu son bilgiye gre, grnrde Karabekir; Rauf, Refet Paa, Selahattin ve tekilerden oluan muhalif gruplar destekleme meyli gsteriyordu. Bu konuyla ilgili olarak ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Francis Osborne 1 Nisanda u yorumu yapmt: Bu kombinasyon (grup) Kemale kar mthi bir muhalefet oluturacaktr.10 Yusuf Kemal Kurulu Kemalistler, Yunan Babakan Dimitrios Gunaris bakanlnda bir kurulun Balaklarn bakentlerini dolaacan ve Dou Sorununu son bir zme balamak iin, savaan iki yan arasnda yaplacak arabuluculuk koullarn grmek zere, Balaklarn yaknda Pariste bir konferans dzenleyeceklerini duyunca; Balak devlet adamlaryla iliki kurarak kendi savlar konusunda Avrupa kamuoyunu aydnlatmak amacyla Dileri Bakan Yusuf Kemal bakanlndaki bir kurulu Roma, Paris ve Londraya gndermek kararn alm;11 bunu, stanbuldaki temsilcileri Hamit Bey araclyla ilgili Yksek Komiserlere bildirmilerdi.12 ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, Lord Curzona 6 ubatta u bilgiyi iletmiti:
DA, FO 371/7882/E 2219: ngiliz Gizli stihbarat raporu, no. 548, 23.2.1922 Padiah ve Kazm Karabekir Paa, R.321, stanbul, 7.2.1922. 10 DA, FO 371/7859/E 3493: ngiliz Gizli stihbarat Raporu, no.605, 30.3.1922. 11 Hakimiyet-i Milliye, say 4231; Tengirsenk, s.254-255; Bayur, s.255; DA, FO 371/ 7855/E 1426: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul, 6.2.1922. 12 DA, FO 371/7854/E 1167: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, 31.1.1922.
9
171
Ankaradan alnm olan telgraf haberlerine gre, Yusuf Kemal, 6 ubatta Adapazar yoluyla stanbula hareket edecek; 9 ubatta stanbula urayacak ve 11 ubatta, Roma, Paris ve Londraya gitmek zere, Lloyds Trestino gemisiyle Brindiziye hareket edecektir. Kendisine hukuk danman Mnir Bey, protokol efi Ferit Bey ve sekreter Kemal Bey elik edecektir.13 Bu arada, Kemalist kurulu BMMye yeterli bilgi ve Misak- Milli iin alacana dair gvence vererek Meclisin onayn saladktan sonra Ankaradan ayrlmt.14 Yusuf Kemal, d lkelere gitmeden nce stanbul ynetimiyle anlamak ve bu ynetimi de Avrupada temsil edebilmek iin Padiahn rzasn almak amacyla Avrupaya stanbul yoluyla gitmesi gerektiine Mustafa Kemali inandrmt; ama kurul 15 ubatta stanbula ulanca, Yusuf Kemal; Tevfik ve zzet Paalarca aldatlarak, 23 ubatta, bir arzuhalci gibi Padiahn huzuruna karlm ve g durumda braklmt. Yusuf Kemal, Padiahtan, BMM ynetimini tanmasn dilemise de, Vahdettin, ona karlk vermek tenezzlnde bile bulunmamt. Yusuf Kemalin, daha sonra, baarszlklarn grebilmek iin gzle gereksindiini ne srd Vahdettin15 Ulusularn en azl dmanyd; dolaysyla, Yusuf Kemalin ne srd nerilere kulaklarn tkamt.16 te yandan, stanbul ynetimi de Avrupaya ayr bir kurul gndermek kararn almt. Bu kurula Ahmet zzet Paa bakanlk edecekti. Bylece, Yusuf Kemalin grevi kark ve g bir duruma getirilmi; Trkiyenin dmanlarna iki ynetim arasnda meydana
DA, FO 371/7855/E 1426: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, 6.2.1922. Tengirenk, s.254; Byklolu I, s.425-426. 15 DA, FO 371/7857/E 2760: Yusuf Kemal - Celal grmesi; Rumbolddan Curzona yaz, stanbul, 7.3.1922. 16 Tengirenk, s.256-257; Sylev II, s.445; Speech, s.548; DA, FO 371/7856/E 2195 ve E 2567: Rumbolddan Curzona gizli telgraflar, stanbul, 25.2.1922 ve 6.3.1922; FO 371/7926/E 26661 ve FO 371/7942/E 4366: Rumbold - Tevfik grmesi, stanbul, 6.3.1922; Pall Mall Gazette, Londra, 27.2.1922.
13 14
172
SALH R. SONYEL
gelmi olan ikilikten yararlanma frsat verilmiti.17 Bu karara ok ierleyen Yusuf Kemal, Tevfik ve zzet Paalar yurt sevgisinden yoksun olmakla sulamt.18 Yeni Gn gazetesi, onlar, Damat Feritten de tehlikeli hainler olarak nitelemi; zellikle Ahmet zzet Paa hakknda unlar yazmt: Son davran ile kendini o kadar kirletmitir ki, Hindistann tm lavantalar bile onu temizleyemez19 Vahdettin, Kemalistlerden o kadar nefret ediyordu ki, ngiliz stihbaratna baklacak olursa, kendi ajanlarn harekete geirmi ve Yusuf Kemalin ktibi Kemal Beyin20 kayn pederinin evinde bulunan valizini ktibin yokluunda atrarak iindeki gizli belgelerin fotoraflarn ektirmi ve bir mabeyincisiyle ivedilikle ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbolda gndermiti.21 lgili belgelerin en nemlileri unlard: 1. Bat Sava Kesimi Komutan General smet Paadan Yusuf Kemale mektup, 1 ubat 1338 [1922]: Kardeim Yusuf Kemal Bey, baz sorunlarn Bakanlar Kurulunda grlmesini doru bulmadm. Sizin suskunluu srdr Bayur, s.104; DA, FO 371/7856/E 2329; DBFP XVII, s.639-640: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul, 27.2.1922. 18 Tengirenk, s.258-259; Sylev II, s.445-446; Speech, s.458. 19 DA, FO 371/7882/E 3299: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul, 20.3.1922; Yeni gn, 6.3.1922. 20 Rumbold, 7 Mart 1922de Curzona u ilgin gizli yazy gndermiti: Aadaki bilgi Ankara ynetiminin Dileri Bakan Yusuf Kemal Beyin sekreteri (ktibi) Kemal Beyden salanmtr: Kemal Beyin stanbulda iken yapm olduu bir konuma srasnda bildirdiine gre, 1922 yl balarnda, Sehzade (Prens) mer Faruk, neboludan stanbula gnderildiinde, milletvekillerinden Hamdullah Suphi bunu telgrafla Ankaraya duyurmu ve prensin, Anadoludaki ynetimin basna gemek istediini bildirmiti. Bu telgraf Byk Millet Meclisinde okununca, milletvekillerinden kimileri prense saldrarak onu eletirmilerdi. Padiahn ngilizlere satlm olduu milletvekillerine bildirilmi ve onlarn, seim blgelerine dnerek Padiaha kar mcadele balatmalar iin Meclis iki ay tatil edilmiti; ama bu propaganda, zellikle Sivas, Konya ve Erzurumda pek baarl olmamt, nk oralarn halk, Padiahlk ve Halifelie sadkt.[7857/E 2760] 21 DA, FO 371/7857/E 2752 ve E 2757: Rumbolddan Curzona gizli yaz, stanbul, 7.3.1922; ayr. bkz. Sonyel: Son Osmanl Padiah Vahdettin ve ngilizler, Belleten XLIX/154, 1975, s.257-264.
17
173
meniz ok iyi oldu. una inanyorum: Avrupa gezisinden tek ama, Misak-i Millinin gerekletirilmesini salamak olmakla birlikte, Franszlarn kucaklarna ahmaka dmekten kanmalyz. ou kez belirtmi olduum gibi, Asyadan baka koruyucu ve barnak bulamayz. Tanr gstermesin, Ruslarn cann skarsak, bu, kmemize neden olabilir. Gznnde bulundurduumuz ama uruna, Parise varnzda, Franklin-Bouillonun dzenlerine kaplmayp ulusal saygnlmz glendireceinize dair vermi olduunuz demeten ok memnun oldum. Geziniz srasnda tutumunuzu saptayacanzdan size biraz cesaret vermek iin bu birka satr yazyorum. Paristen mektubunuzu beklerim. Dnnzde bizi herhalde dmanla yine bouur bulacaksnz. Tanr sizlere ve bizlere baar salasn. 2. Yusuf Kemal kuruluna rehber olmak zere hazrlanan ynergeler: Dileri Bakanl, say 21 - zmir sorunu. Ulusal dileimizin zmirin boaltlmasyla yerine getirileceini Poincareye anlatmal.22 Ruslarla yaplm olan antlamalarn metinleri anlatlmal ve olaansa yanl bilgi vermeli. Franszlar, ilkbaharda yaplmas kararlatrlan savata kullanlacak mhimmat gndermeye inandrmal. Franklin-Bouillonu, tinsel ve edimsel aralarla kazanmaya almal; bunda baar saladktan sonra, Londrada yaplacak neriler konusunda kendisiyle danmalarda bulunmal. Pariste baar salandktan sonra Londraya hareket etmeli; aksi durumda ngilizlere yaltaklanmaktan kanmal. 3. Asyadaki slam devletleriyle yaplm olan antlamalar; Ruslara ve Franszlara, maden iletmeleriyle ilgili olarak verilecek ayrcalk haklar: son neriler. Dileri Bakanl, no. 17 (gizli dosya) Yusuf Kemal Beyde.
22
Bu paragraf, ngiltere Dileri Bakanlnda alt izilerek iaretlenmiti.
174
SALH R. SONYEL
(A) Asyadaki slam ynetimleriyle yaplm olan anlamalar Misak-i Milliye tmyle uymuyor. Bu anlamalarn hazrlanmas srasnda bir Sovyet delegesinin hazr bulunuu, ulusal saygnlk iin bir lekedir. Anadolu ynetiminin, bu anlamalardan siyasi veya askeri herhangi bir yarar salam olduunu sanmak glntr. Batl ynetimlerle bir anlamaya varmak, bu anlamalarn iptalini gerektiriyorsa, bunun olanakl olabileceini sezdirmeli, ama yaplacak anlama, Misak-i Millinin izmi olduu snrlar esas almaldr.23 (B) Demir madenlerini iletme imtiyaz iin Ruslarn, ierin araclyla gndermi olduklar yllk be buuk milyon altn rubleye karlk, bu imtiyaz Franszlara verilirse, onlarn ne kadar ek imtiyaz bedeli deyeceklerini gizlice renmeli. (C) ierinin, 11 Ocak 1922 tarihinde Byk Millet Meclisi bakanna gnderdii notada szn ettii madenler konusunu Franklin-Bouillon ile grmeli; bu sorunu en ge 20 Marta kadar zme balamal ve verecei yant gizlice Mustafa Kemal Paaya bildirmeli. 4. Dileri Bakanl kalem-i mahsus mdr vekili Ferit Beyin zzet Paaya gnderdii mektup: Dileri Bakanl, 29.1.1338 (1922), ifre: Misak- Milliyi gerekletirmek iin yaknda stanbula hareket edeceiz. Romaya gitmemiz daha nce kararlatrlm olduu halde, orada durum olduka kark olduundan, stanbulda drt gn kaldktan sonra Parise hareket etmemizi daha uygun grdk. Paristeki temsilcimiz Ferit Beyle Bouillon, daha nce szn etmi olduumuz
23
Bu paragraf, ngiltere Dileri Bakanlnda alt izilerek iaretlenmiti.
175
belgeyi ivedilikle hazrlayarak btnlememiz iin bize telgraf gnderdiler. Sevr Antlamas hakkndaki ve son krk yl zarfnda verilmi olan kapitlasyon ve ayrcalk haklarnn ngilizleri ilgilendiren madde ve blmlerini kapsayan belgelerden oluan dosyalar gizlice hazrlamanz dileriz. Kurulumuz, stanbulda, Franszlarn gvendii etkili bir kiinin yardmndan yararlanmay siyasi nedenlerden tr gerekli gryor. stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold, yukarda aktarlm olan belgelere ek olarak daha baz belgeleri de 7 Martta ngiltere Dileri Bakanlna gnderirken u yorumu yapmt: Bu belgelerin mevsuk (otantik) olup olmadklar konusunda size gvence veremem, ama bana mevsuk grnyorlar. Belgeler, ngiltere Dileri Bakanlnda byk ilgiyle izlenmi; Bakanlk yetkililerinden Francis Osborne, bunlarla ilgili olarak 14 Martta u kmay kaleme almt: Padiah, Yusuf Kemalin valizinden alnan belgelerin suretlerini bize gndermekle, (stanbulla Ankara arasndaki) ilikilerin durumunu en iyi biimde gsteriyor. Ruslarn Anadoluda neden maden imtiyazlar istediklerini anlayamyorum. Kendi lkeleri ilenmemi maden kaynaklaryla doludur Herhalde, Trkiye zerindeki kskalarn daraltmak ve bizi ieriye sokmamak iin olsa gerek24 Grld gibi, ngilizler, bu belgelerin mevsuk olduuna inanyorlard. Belgeler mevsuk olsun veya olmasn, son Osmanl Padiah Vahdettin, bunlar gerekten aldrarak, Trkiyeyi igalinde tutan dman bir ulusun diplomatik temsilcisine gndermise, ulusal akma ve yurdu kurtarma abalarna ihanet etmekle sulanabilir. Bu gelimelerden sonra, Yusuf Kemal kurulu 1 Martta de24
DA, FO 371/7857/E 2757: Rumbolddan Curzona gizli yaz, stanbul, 7.3.1922; Osborne yorumu.
176
SALH R. SONYEL
niz yoluyla Marsilyaya hareket etmi; gn sonra da Ahmet zet Paa ve maiyeti, Yusuf Kemal kurulundan nce Balak bakentlerine ulamak amacyla, Yunan igalindeki lkelerden geen Dou Ekspresiyle Londraya hareket etmi;25 ancak her iki kurul da, TrkYunan atmasnn nlenmesini ve genel bir uzlamaya varlmasn salayamamt.26 Tevfik Paa - Rumbold Grmesi Bu gelimeler kaydedilirken, 25 Martta ngiliz Yksek Komiseri Rumboldla gren Tevfik Paa, bir gn nce Padiaha huzura kabul edildiini ve ngiltere Dileri Bakan Lord Curzona u nerinin gnderilmesi buyruunu verdiini bildirmiti: ngiltere ile Trkiye arasnda bir anlama yaplarak, tm uluslarn yararna olmak zere, boazlarn zgrlnn korunmas grevi ngiltereye verilmelidir. ngiltere, kendi askerlerini veya emrine verilecek Trk jandarmasn kullanabilecektir. Boazlarn zgrln srdrmek iin gerekli blge ngilizlerin elinde olacaktr. Padiahn grnce, bu zm, Dou Trakya ile Edirnenin Trkiyeye iadesine kar olan itirazlar ortadan kaldracakt, nk ngiltere, tm uluslar adna boazlarn koruyucusu olacak ve gelecek iin hibir kaygs olmayacakt. Bu denli gr, ngilterenin Halifelie dman olduuna ve Trkiyeyi ykmak istediine dair Hindistan ve teki lkelerde egemen olan grleri ortadan kaldracakt. Bu anlama, ngilterenin, Halifeliin koruyucusu olduunu tm slam Dnyasna kantlam olacakt. Sadrazam, Balaklarn Trkiye ile ayr ayr anlamalar yapmamay stlenmi olduklarn bildiini sylemi; ancak, Padiaha gre, bu itiraz ortadan kaldrmak iin, 1878de yaplm olan Berlin Kongresinde Kbrsn geici olarak ngiltereye verilmi olmas ve ngilterenin Anadoluyu koruyucu DA, FO 371/7857/E 3040: Rumbolddan Curzona yaz, 14.3.1922. Sonyel II, s. 222 vd.
25 26
177
luu altna alm olmas rneine deinerek, Kbrs Szlemesinin, teki devletlerden ayr olarak ngiltere ile Osmanl Devleti arasnda imzalanm olduunu hatrlatmt. Padiaha gre, boazlarn zgrl, ngiliz karlar iin olduka nemliydi. Sadrazam da Padiahn bu grlerini destekliyor; ancak, onun, bu konuda byk gizlilikle davranlmas gerektiini vurgulam olduunu ekliyor; Lord Curzonun da bunu gizli tutarak, Franszlarla talyanlara bu konuda bilgi vermemesini diliyordu. Padiah, bu denli bir anlama yaplrsa, bunu ivedilikle imzalayarak onaylamaya hazr olduunu vurgulamt. Bu neri zerine, ngiltereye kar gstermi olduu gvenden tr Padiaha teekkrlerini gnderen Rumbold, Tevfik Paaya, Fransann, kendi balaklarnn arkasndan Kemalistlerle imzalam olduu anlamann ngiliz kamuoyunda eletirilere yol atn anmsatarak, Padiahn bizden istedii, bizim Franszlar eletirmi olduumuz davrann ayns olmayacak m? diye sormu; Tevfik Paa, durumun ayn olmadn; Kemalist-Fransz anlamasnn epeyi zarar verici olduunu; Kemalistleri martarak daha da inat olmalarna yol atn; oysa, ngilterenin Padiahla yapaca anlamann tm dnyann yararna olacan ne srmt. Ancak, Rumbold, bunun, Balaklar arasnda kskanlk yaratacan vurgulam ve Trk Ulusularn bunu nasl karlayacaklarn sormutu. Tevfik Paa, Dou Trakya ve Edirne Trklere iade edilirse onlarn buna kar kmalarna neden olmayaca yantn vermiti. Rumbold, bu bilgiyi Lord Curzona iletirken u yorumda bulunmutu: Padiahn yapm olduu nerilere kar ak itirazlar olabileceini grmekle birlikte, bunlarm, Balaklar blme amac gttn sanmak hata olacaktr. Padiahn, ngiltere ile daha yakn ilikiler kurmay itenlikle dilediine ve bu dilei asla gizlemediine eminim. Fransa ile Ankara arasndaki yakn ilikileri gryor ve Mustafa Kemalin
178
SALH R. SONYEL
Sovyet ynetimine sz vermi olduu stlenmeden korkuyor. Trk Ulusularn bir gn stanbula geleceklerine ve Fransa ile Rusyaya nermi olduklar stlenmeleri de birlikte getireceklerine inanyor. Dolaysyla, bir koruyucu aryor ve igd ile davranarak ngiltereye yaklayor. Padiaha verilecek yant (kendisi bunu bekliyor) olumsuz olacaksa, lml szcklerle sslenmesini neririm. Curzon, 29 Martta Rumbolda gnderdii gizli telgrafta, ngiliz ynetiminin, Padiahn nerisini hibir biimde kabullenemeyeceini; ngiliz ana siyasasnn Balaklarla sadkane ibirliine dayandn bildirmesini ve bu konuda Sadrazama da bilgi verilmesini emretmiti.27 Bakanlk yetkililerinden, Mstear yardmcs Lancelot Oliphant ise, Rumbolda 7 Nisanda gnderdii yantta, Rumboldun Sadrazama sylemi olduu szleri onaylam ve yle demiti: Kendi grnzce, gerekirse, Padiaha, bar imzalannca, Majeste Kral hkmetinin, kendisi ve lkesiyle daha yakn ilikiler kurmay itenlikle dilediini bildiriniz.28 1 Nisanda Tevfik Paay evinde ziyaret eden Rumbold, ona Curzonun yantn bildirmi; Tevfik Paa, ngilterenin balaklarna olan ball nedeniyle bu yant vermi olmasna amam; ancak, Padiahn, Trkiyenin gelecekte gl bir devlete dayanmas gerektiine ve o devletin de ngiltere olmasna inanm olduunu belirtmiti.29 Vahdettin - Rumbold Grmesi Rumbold, 6 Nisanda Padiaha huzura kabul edilmi ve onunla iki buuk saat sren bir grme yapmt. ngiliz Yksek Komiseri, Lord Curzona bu konuda 10 Nisanda gnderdii gizli yazda zetle yle diyordu:
DA, FO 371/7859/E 3443: Curzondan Rumbolda gizli telgraf, Londra, 29.3.1922. 28 DA, FO 371/7860/E 3570: Rumbolddan Curzona gizli yaz, stanbul, 26.3.1922; Oliphanttan Rumbolda yaz, Londra, 7.4.1923. 29 DA, FO 371/7860/E 3775: Rumbolddan Curzona gizli yaz, 3.4.1922.
27
179
Padiah yalnz beni ve tercmanlk yapan Andrew Ryan kabul etti. Bana samimi olarak konuacan syledi ve yle konutu: Otoritesini Ankarada kurmu olan ihtilalci askeri rgt sadece ttihat ve Terakkinin yeniden diriltilmi bir eklidir ve ulusuluk maskesi arkasna gizlenmitir. Bu da, ona, Yunan igalinden meydana gelmi olan duygular istismar ederek halk aldatma frsatn vermitir. Halkn yzde 90 kalben Ankara gruhuna muhaliftir; ancak halk, hereyi ele geirmi olan bu adamlar tarafndan baskya tabi tutulmutur. Bu adamlarn ihtiras, kendi otoritelerini stanbula aktarmaktr. Padiaha gre, ortada iki etken vard: kendisinin bakanlnda stanbuldaki yasal ynetim ve Ankaradaki ihtilalci rgt. Kendisiyle hkmeti en g bir durumda bulunuyorlard. Bar kiminle yaplacakt: yasal ynetimle yoksa ihtilalci rgtle mi? Rumbold, Balaklarn da bu konuda g bir durumda olduklarn, nk Trkiyede ikili bir sistemle karlatklarn ve unu mit ettiklerini ne surdu: Anadolunun boaltlmasna yol aacak bir bar antlamas, Ankaray, var olma nedeninden yoksun brakacak; Balaklar tek bir ynetimle kar karya kalacak ve o ynetim de, doal olarak, Padiahn ynetimi olacaktr Padiah, bu denli bir anlamann uygulanmasnda glkler kacan; kendisiyle ynetiminin sahte bir duruma getirilmi olduklarn; rnein, kendi hkmetinin, Ankarann reddedecei koullara gre bar yapmaya hazr olabileceini; bu olursa, bir ordu-ya ve teki mekanizmalara sahip olan Ankarann, stanbulu, kabule hazr olabilecei koullar yerine getirmede gsz yapacak ve yasal hkmetin, koullar yerine getirmemekle sulanmasna yol aacak; ihtilalciler (asiler) kendisini ve hkmetini hain olarak niteleyecekti. O srada bile bunu hakszca yapyorlard. Ancak, Padiah, kendisine bu denli sulamalarn yneltilmesini hakl gsterecek bar koullar kabul edemezdi. Padiah, Ankara Meclisinin yasal olmadn; dolaysyla, antlamay onaylayamayacan ne srerek, ngilterenin
180
SALH R. SONYEL
bu imknsz i sorunun zmlenmesinde yardmc olup olmayacan sordu. Rumbold ona u soruyla yant verdi: Yasal ynetim Balaklarn koullarn kabullenirse, o ynetim, Majestelerinin belirtmi olduu gibi halkn ve Kemalist aleyhtar olan nfusun yzde doksannn desteini salayamaz m? Ancak Vahdettin buna yant vermemi; anlamann, slam Dnyas ve Trkiyenin gereksinimlerini karlayacak biimde olmas gerektiini; Trkiyeye Meri hududunun verilmesini nermi; boazlarn evresinde, hangi genilikte olursa olsun, yansz bir blge bulunmasn ve bu blgenin Balak askerleri tarafndan korunmasn kabullenmiti. Ona gre, Bat Trakyaya kendi zel ynetim sistemi uygulanmalyd. Yunanistan stanbul yaknlarna sokulmamalyd. Padiah, bar yaplmadan nce veya yapldktan sonra ngilterenin beenecei biimde zel bir arajman yaplmasna hazrd; ayrca, plann uygulamak iin mali yardm istemiti. ngiliz Yksek Komiseri, onun grlerini Lord Curzona duyurmaya sz vermiti. Rumbold, 10 Nisanda Padiahn grlerini Curzona bildirdikten sonra u yorumu yapmt: Padiah, Ankara ynetimiyle kendisinin ve hkmetinin, zellikle kendisinin al verite bulunamayacan syledi; ayn zamanda, Ankarann kendisine kar yapabilecei eletirilere duyarllk gsterdi. Kendi kiiliinin tehlikede olduunu belirtti. Kemalistlerle Bolevikler arasndaki ilikilere iki kez deindi. Ulusularn sava srdrmekten yana olduklarn; onlarn ayaklarn kaydrmak iin gerekli koullar salanmazsa, Trkiyedeki ikilii srdreceklerini ve bu ikilikten ayrlkla kayacaklarn belirtti Bu grmede, Padiah en iyi formunda deildi. Grmeden, onun, Paris konferansnn sonucundan ne kadar az etkilenmi olduu zntsyle ayrldm. Durumun gereklerini karlmaya pek az eylem gsterdi; rnein, ngiliz ynetiminin Gelibolu yarmadasyla ilgili gl duygularn ve ngilterenin, kendi balaklarnn arkasndan ayr bir
181
arajman yapmasnda direnmesinin ne kadar bouna olduunu anlayamad. Ancak u tek gerei anlad: kendi kiiliini tehdit eden ve Douda bar yaplmasn geciktiren Ankara, baardan baarya gidiyor ve gittike ok tannyor; Balaklar ise bir program zerinde anlam olmakla birlikte, bunu kabul ettirme eilimi gstermiyorlar. Ankara nderleri, Trkiyeye, tm dileklerinin salanaca midini verdike, Padiahn, zzet Paann Londrada yapm olduu gibi, Ankara nderlerinin daha az yurtsever olduunu gstermesi kendi yararna olamaz Buna karn, Ankara, bar bir kez daha olanaksz yaparsa, ngiliz ynetimi Padiah kullanma olasln bir yana itmemelidir. Ar eilimlilerin oyunlar baarsz olursa, Padiah, makul Trklerin kendi evresinde toplanmasn salayacak doal bir edir. ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Francis Osborne da bu konuda u yorumu yapmt: Anlalan, Padiah, lkesinin kurtarcs olarak kendi halknn ve slamn gznde yeniden ykselmek ve Kemalle rekabete girimek amacyla, bizden, Trakyay kendisine vermemizi diliyor. Btn bunlarda iten olabilir veya bu, Ulusularla dankl bir d olabilir; ama bu olas deildir. Ancak, onu tatmin edemeyiz.30 Ayn gn (10 Nisan), Padiahn bir kuryesi Andrew Ryanla uzun sre grerek, Padiahn o srada nerilmi olduu gibi, igal altndaki kimi topraklar boaltldktan sonra oralarnn merkezi ynetime devredilmesi ileriyle megul olduunu; aksi durumda, Kemalistlerin byk bir etki salam olacaklarn; Padiahn, ayrca, Kemalistler Trkiyede egemen olurlarsa Trakya ve Edirne konusunda ve kendi kiisel durumu hakknda kayglandn bildirmi30
DA, 7861/E 4963: Rumbolddan Curzona gizli yaz, 10.4.1922; Osborne yorumu.
182
SALH R. SONYEL
ti. Ryan, ona, Kemalistlerin, sava srerse Yunanllar Anadoludan temizleyecekleri yolunda vndklerini; ancak, salam olduu bilginin, Yunanllarn son nefeslerinde olmadn gsterdiini; Balaklarn amacnn, bir bar uzlamas yaplmas konusunda grmeler srerken statkoyu srdrmek olduunu; ngiliz ynetiminin uzun sreden beri Ankara ynetimini tanmaktan kandn ve yasal makam olarak stanbul ynetimini var gcyle desteklediini sylemiti. Kurye, ayrlmadan nce unu belirtmiti: Padiahn kesinlikle inand tek birey varsa o da udur: Trkiye, kurtuluu iin ngiltereye ve yalnz ngiltereye bakmaktadr (dayanmaktadr).31 te yandan, ngiliz Yksek Komiseri Rumboldun Balfoura32 29 Haziranda bildirdiine gre, o gn kendisiyle gren Yunan Yksek Komiseri Triantafillakos, son gnlerde, kendisini stanbuldaki Kemalist derneinin muhalifi olarak tantm olan eski bir Bakanla33 (ad verilmiyor) grm ve Bakann unlar sylemi olduunu bildirmiti: Bizzat kendisi (eski Bakan) ve yandalar, Mustafa Kemal stanbula gelirse, ya srgne gnderilmekten veya idam edilmekten korkuyorlar. Padiah da bu korkularna katlyor. Bu kii, Padiahla Yunanistan arasnda bar yaplmasn nermitir. Ancak, bunu baarabilmek iin erkteki kabineden kurtulmak gerekiyor. Onun iddia ettiine gre, Padiaha, Yunanistann kendisiyle bar yapmaya hazr olduuna dair gvence verilirse, rengi Kemalist olan erkteki kabineyi ortadan kaldrabilir. Ancak, kurulacak olan yeni hkmet, Yunanllarla u koullara gre bar yapmaya gnll olabilir: (a) Kk Asyada, Padiahn vesayeti altnda ve hudutlar Sevr Antlamasnn 66. maddesiyle saptanm zerk
DA, FO 371/7862/E 4068: Rumbolddan Curzona gizli yaz, 11.4.1922. O srada Curzon hasta olduu iin ona Arthur James Balfour vekalet ediyordu. 33 Bakann ad verilmiyor.
31 32
183
bir devlet kurulmaldr. Bu devletin yneticisi Hristiyan olmal, ama Yunanl olmamaldr; (b) Trakyadaki hudut, Mart aynda ne srlm olan Paris nerileriyle saptanm hudut olmaldr. Yunanllar daha iyi koullar diliyorsa stanbul ynetimi bunlar grmeye hazr olacak ve ngiliz hkmetinin tm kararlarna uyacaktr. Yunan Yksek Komiseri, ajana, stanbul ynetimi bu denli bir arajman Ankara hkmetine nasl kabul ettireceini sorunca; teki, Kemalist aleyhtarlarnn, Kemalin durumunu sarsm olduklarn; Kemalist subaylarn ounluu, Padiahn Yunanllarla anlamaya vardn grnce, onlarn Mustafa Kemali terkedeceklerini iddia etmiti. Yunan Yksek Komiseri, bu konuda Rumboldun grn sormu; o da, stanbuldaki muhalefetin pek nemli olmadn ve erkteki hkmeti rahatsz etmek iin daima abalarda bulunduunu; kendi grnce, Padiahn, ona atfedilmi olan bu denli bir niyeti olmadna inandn ve bu eski Bakann szlerine pek nem vermemesini tlemiti. ngiltere Dileri Bakanl yetkilileri de bunun olanaksz olduuna inanyorlard.34 te yandan, Atinadaki ngiliz temsilcisi Lindleyin Lord Balfoura 8 Temmuzda gnderdii u gizli telgraf bu konuya daha ok k serpiyordu: (zmirdeki Yunan Yksek Komiseri) Stergiadis bugn beni ziyaret ederek u grleri belirtmitir: Sava, Yunanistana her gn sekiz milyon drahmiye mal oluyor. Bu parann byk bir ksmn igal altndaki blgelerden toplamak samadr. Mustafa Kemale darbe indirecek bir
34
DA, FO 371/7867/E 6499: Rumbolddan Balfoura olduka gizli telgraf, stanbul, 29.6.1922. Bu srada, Yunan Yksek Komiseri Triantafillakos, 4 Temmuzda Atinaya hareket etmiti ve onun yerine, Budapestedeki Yunan Maslahatguzari Simopulos geici olarak atanmt. DA, FO 371/7868/E 7564: Hendersondan ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 25.7.1922.
184
SALH R. SONYEL
zm bulmak olanakszdr. Sorun, askeri deil, daima diplomatik olmutur. Ancak, tek bir zm grebiliyorum: Gl Devletler, Padiahn egemenlii altnda zerk bir blge kurmaldrlar. Bu blge, kendi kaynaklarna gre ynetilebilecek kadar geni olmaldr; halknn ounluunun Mslman olmas pek nemli deildir. Bu blge, (Arap blgeleri dnda), Kk Asyann tm Akdeniz kysn kapsamal, ama stanbul buna dahil edilmemelidir. Geici sre srasnda, Balaklar, Mustafa Kemale kar koruyucu nlem olarak, Kk Asyadaki 30.000 Rumu ve 50.000 Yunan askerini kullanabilirler Kalc bir zm belirince Kemalist akm gcn yitirecektir. ngiltere Dileri Bakanl yetkililerden Francis Osborne bu grleri makul bulmakla birlikte, Padiahn bu denli bir zm kabullenme cesaretini gstermesinin pek kukulu olduunu kaydetmiti.35 Bu srada, ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Francis Osborne, Mustesar Sir Eyre Crowe ve ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Lord Curzonu, Padiah ynetiminin ve Ankarann szde lmllaryla bar yapmann nemine inandrmaya alyor, ama baar salayamyorlard. Onlarn amac, Tevfik ve zzet Paalarla ibirlii yapmakt. Her iki Osmanl politikacs, ngiliz ynetiminden, stanbul ynetimiyle bir anlamaya varmasn ve bunu Ankaraya kabullendirmenin kendilerine braklmasn istiyorlard.36 Rumbolda veklet etmekte olan Nevile Henderson, Mustafa Kemalin yerini almaya can atan Ahmet zzet Paaya, stanbul ynetimiyle anlamaya varmann, 1920 ylnda Damat Feritle yaplm olan ama uygulanamayan Sevr Antlamasn andracana
DA, FO 371/7867/C 6802: Lindleyden Balfoura gizli telgraf, Atina, 8.7.1922. 36 DA, FO 371/7868/E 7281: Henderson - Tevfik grmesi, stanbul, 13.7.1922; 371/7867/E 6964; DBFP XVII/1, s.896-898: Osborne ve Rumbold yorumlar, Londra, tahminen 13.7.1920. O srada Rumbold Londrada bulunuyordu.
35
185
ve o gnk durumun tekrarndan baka birey olmayacana dair uyarm ve zzet Paann, kendisini dev aynasnda gren, kendini beenmi, basit kafal bir adam olduu izlenimini yarattn ayrca Londraya bildirmiti.37 Vahdettin - Armstrong Grmesi Yine bu srada nemli bir olay kaydedilmiti. ngiltere Babakan David Lloyd Georgeun yaknlarndan, kabine sekreteri Sir Maurice Hankey, ngiltere Dileri Bakanl Mstear Sir Eyre Crowea 26 Temmuzda u mektubu gndermiti: Birka gn nce, Trkiyeyle ilgilenen milletvekili Albay Aubrey Herbert, benden, ngiliz ordusuna mensup olan ve son zamanlarda stanbul blgesindeki jandarmada grevli bulunan Yzba (Harold) Armstrongla zel olarak grmek isteyip istemediimi sordu. Onunla grmeyi kabul ettim ve bana anlatm olduu grleri daha sonra ksa notlar halinde bana gnderdi. Armstrong bir centilmendir; ok ho ve alak gnll birisidir. Alenen grnmek istemiyor ve notlarn zel ve kiisel olarak iaretlemitir. Grevi srasnda, Padiah temsil eden kiiler kendisiyle gizlice grm ve bizzat kendisi de Padiahla ksa bir grme yapm. Armstrongun iddiasna gre, Ankara Trkleri yorgun dmtr Padiahn sylediine gre, ngiltere kendisini korumak istiyorsa, onu bir Padiah ve Halife olarak tutmay diliyorsa, hemen, ge olmadan yardmna gitmelidir. Bunu diliyorsa, Padiaha (byk bir diplomat deil) daha kk rtbeli birisini gndererek, onlardan (ngilizlerden) ne gibi yardm bekleyebileceini ona bildirmelidir. Bu kiiye, nerilecek olan yardmla ne yapabileceini bildirecek ve onunla birlikte ayrntlar saptayacaklardr. Bir belirti ve kabataslak olarak, ngilizlerle balaklarndan,
37
DA, FO 371/7868/E 7288 ve E 7292: Hendersondan Balfoura yazlar, stanbul, 18.7.1922.
186
SALH R. SONYEL
ngiliz mparatorluunun (Balaklarn) yalnz kendisinin (Padiahn) altnda birleik bir Trkiye ile ilem yapacaklarna; Mustafa Kemal ve Ankara ile ilem yapmayacaklarna dair bir deklerasyon yaymlamay istiyor. Padiaha gre, bu deklerasyon, onun gcn yzde 75 orannda artrm olacaktr. Ayrca, Yunanllarn Anadoluyu terkederek onu kendisine devredeceklerine dair sz verilmesini diliyor. Bu denli vaad, almaya balamas iin yeterli olacaktr. Baar saladka drt milyon sterline gereksinecektir. Buna karlk olarak iyi ve tatmin edici ipotekler verecektir. Propaganda amalar iin baz uaklara ve kendisiyle adamlarn korumak iin bir kruvazre ihtiyac olabilir. (Trkiye zerinde) ak gdm istemiyor, ama ngilizler diledikleri tm etkilere sahip olabileceklerdir. Padiah szlerine unlar eklemiti: Bunlarn yardmyla, benim ve sizin dileklerinizi yerine getirecek bir ynetimi erke getireceim. ahsen giderek lkemi Yunanllardan teslim alacam. Halkm kendime aracam - bana gelmeyenleri imha edebilirim. Asilerin ou bana gelecektir; para kullanarak asker bulabilirim. Halkmn ou, yalnz kendi evleri iin deil, beni esir eden ngilizlerden kurtarmak iin savayor. Bu gr, Irak, Hindistan ve Msrda yaygndr. Franszlar glk karyorlar. Onlara, bana ynereceiniz gibi muamele yapacam. Bugne kadar sizden mit bekledim ve onlara (Franszlara) yz vermedim. Onlarla da kolayca dost olabilirim. Esasen, benimle dost olmay diliyorlar. Son zamanlarda birok Ulusular da bana yaklamlardr. Padiahn mesaj burada sona eriyordu. Bu mesajla ilgili olarak Armstrong u yorumu yapmt: Yukarda da grlecei gibi, Padiah, Yunanllar lkeyi boaltrsa, oralarnn Ulusulara deil, kendisine devredilmesini dilemektedir. Padiah, Balaklardan salayaca
187
kimi koullara gre, Ulusular halletmeyi ve Trkiyeyi birletirmeyi garanti ediyor. Faraza, Yunanllar lkeyi boaltrsa, ngilterenin amac bir i kavgaya karmak ve Trkiyeyi ynetmek deildir; gerekte, kendi sorumluluklarn en aza indirmek ve en erken vakitte lkeyi terketmektir. Ulusular ngiliz karlarna muhaliftir; Padiah ise dosta davranyor. Ulusular reaksiyonerdir ve lkenin en kt elemanlarn temsil eder. Onlar, uzak bir yerde olan Ankarada denetlenemezler. stanbuldaki hkmet ise pek az gayretle denetlenebilir. Boaltma olursa, boaltlacak blgenin Padiaha devredilmesi, Kemale devredilmesi kadar kolaydr. Bu da sancak sistemiyle yaplabilir. Yunanllar sancak sancak denize kadar ekilebilirler. Saptanacak bir tarihte Padiahn resmi muhtarlar, mdrleri ve mutasarrflar blgeyi Yunanllardan devralabilirler. Ayn tarihte, balak subaylarnn ynetimindeki jandarmalar o blgede olabilirler. Onlar hazr olunca, Yunanllardan, sancan batsna ekilmeleri istenmelidir. Kemalistler sancaa girerlerse, Balaklarn tm destei ve hatta yardmyla, Yunanllarn yeniden ilerlemeye balayacaklarna dair nceden uyarlmaldrlar. Balak subaylar, hereyin yolunda gittiine emin olunca, teki sancan boaltlmasna geilebilir. Bylelikle, Padiah, blgeyi devralacak; Mustafa Kemalin ve Ulusularnn var olma nedeni ortadan kalkacak ve Kemalin ordusundan birok kaaklar olacaktr. Armstrong yorumlarn yle srdryordu: ngiliz karlar asndan Ankara ok uzaktadr; denetlenemez; muhasmdr; Hristiyan dmandr ve olduka ngiliz muhalifidir. stanbuldaki Padiah ynetimi denetlenebilir ve dost olacaktr. Padiah, deniz sahillerine (ngiliz) askerleri yerletirilmesini ve boazlarn ak olmasn kabullenmeye gnlldr. Bylece, Hristiyan nfus korunacak ve Padiah, Balak subaylarn jandarmay denetlemeye
188
SALH R. SONYEL
aracaktr. Ayrca, ticari blgelerin kapal olmasna kar kacak ve ngiliz tccarlarna yardmc olacak; Halifeliin dinsel ve tinsel gcn ngilterenin yararna kullanacaktr. Btn bunlar yaplrsa, Ankara, bu yal Efendiye biat edecek midir? Padiahn bana yant u olmutu: Yunan boaltmas Ankarann gcn kracaktr. Kemalin gc, Yunanllarn Anadoludaki varlna dayanr. Yunanllar giderse, Trkler bir hi iin savarlar m? Sanmyorum. Onlar ok yorulmutur. Sancak sisteminin baarl olmas, Kemalist ordusundaki askerlerin ounun kamasna neden olacak ve Kemalin gc sona erecektir. Ankarann kodamanlar (enseleri kaln olanlar) stanbulu zlyor; Ankaradan ve oradaki rahatszlktan nefret ediyorlar. Askerler, Padiahn sava blgelerini devraldn ve Yunanllarn ekilmekte olduunu grnce, daha fazla savamak istemeyecektir. Onlar sadece Yunanllara kar savar. Padiah, ngiltere dilerse, hepsine af uygulayacaktr. Simdi af karlsa biroklar geri dner; ama af olmadan geri dnmeye korkuyorlar ngiltere Dileri Bakanlnda ilgiyle izlenen bu noktalara ilikin olarak u yorumlar yaplmt: Francis Osborne: olduka ilgin bir rapor. Yzba Armstrongla grmeyi ve ondan, Padiahn mesaj hakknda ek bilgi almay ok dilerim. Buna itiraz var m? Ancak, Padiahn, kk rtbeli bir ngiliz yetkiliyle grmek istemesi anlamsz grnyor ve bu da, (yukardaki) raporun mevsukiyetine glge dryor. Lancelot Oliphant: kiisel olarak, Sarayn gayri resmi temsilcileri veya bakalar araclyla grme, tartma veya syleide bulunmada pek az yarar gryorum. Padiah, stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseriyle gayri resmi olarak nasl temas kurabileceini pek iyi biliyor. 38
38
DA, FO 371/7868/E 7460: Hankeyden Crowea yaz, Kabine Dairesi, Londra, 26.7.1922; Osborne ve Oliphant yorumlar.
189
Harold Armstrong, 1925de Londrada yaymlanan Trkey in Travail (Trkiye Doum Sanclar inde) balkl yaptnda, yukarda kaydedilmi olanlar yineledikten sonra u yorumu yapmt: (Padiahn son gnleri) Balaklara yardmc olacak tek zmn mersiyesidir; ama artk olduka geti.39 te yandan, 1922 yl Temmuz sonlarna doru, Yunanllar, Kemalistleri dize getirmek iin stanbulu igal etmek niyetini beslerken,40 stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, Lord Curzona 1 Austosta u yazy gndermiti: (ngiliz ordusu Bakomutan) Harington, stanbul Yunanllarca igal edilirse Padiah kiisel olarak korumak iin ngiliz ynetiminin grlerini almam dilemitir. Bir Yunan igali srasnda Padiahn tehlike iinde olacan sanmyorum; ancak, kacak ilk karklk buna istisna oluturur. Herhalde, Yunanllar dzeni koruma sorumluluunu stleninceye kadar Harington, Padiahn korunmas iin nlemler alabilir. ngiltere Dileri Bakanl, Rumbolda, Padiaha gerektii her korunmann salanmasn 3 Austosta emretmiti.41 ngiltere Sava Bakanl da 22 Austosta General Haringtona gnderdii gizli telgrafta, Padiahn gvenlii iin nlem alnmasn ve onun stanbulda gvenlik iinde olmad anlald an, bir sava gemisinde kendisine yer ayrlmasnn Deniz Bakanl katlarna duyurulmasn bildirmiti. Harington, 7 Eyllde Rumboldu bu konuda aydnlatm ve Rumbold da, ona, 11 Eyllde gnderdii yazda yle demiti: Padiahn stanbulda korunmaya gereksindiini veya
Armstrong, s.232-233. DA, FO 371/7868/E 7458: Rizo-Rangabeden Balfoura yaz, Londra, 27.7.1922; DBFP XVII/1, s.900-901: Bentinckten Balfoura gizli telgraf, Atina, 29.7.1922. 41 DA, FO 371/7869/E 7645: Rumbolddan Balfoura gizli telgraf, stanbul, 1.8.1920; ngiltere Dileri Bakanlndan Rumbolda gizli telgraf, Londra, 3.8.1922.
39 40
190
SALH R. SONYEL
kentten ayrlmay dilediini renir renmez, sizinle ve deniz Komutanyla ivedilikle danmalarda bulunacam.42 Ancak, ngilizler, Yunanistana, stanbulu igal etme izni vermemilerdi.43 Yine Rumbold, o sralarda iyileerek grevi bana dnm olan ngiltere Dileri Bakan Lord Curzona 7 Austosta gnderdii gizli telgrafta yle diyordu: Anadoludaki Kemalist akm gerginlik iindedir. Mustafa Kemalin durumu, hi kukusuz, epeyi sarslmtr. Byk Millet Meclisinde ve daha nemli olan, Ordudaki muhalefet grnrde geniliyor. Ancak, bu i blnmeler nedeniyle Ankarada herhangi bir partinin Misak- Milli konusunda dn vereceine dair belirti yoktur. Kemal kerse (ki bunu imdi hesaba katmal ama buna pek dayanmamal), onun yerini almas muhtemel adaylar unlardr: 1. Enverciler, 2. ttihat ve Terakkinin eski nderleri. Enverciler veya ttihatlar erke geerse, Padiah kullanmaya yeltenebilirler; ancak, ona, yetkili bir rol oynama izni vermeyecek ve belki, Balaklara, Mustafa Kemal gibi glk karacaklardr. Bizim grmz asndan en ok dilenen gelime, Padiahn gerek yetkiyi yeniden ele geirmesidir; ama, ngilterenin veya Balaklarn destei olmadan veya halkna, Anadolu ve Dou Trakyay salayacana dair gvence vermeden, onun bu konudaki baar ans pek azdr.44 Vahdettin Rumboldla Yine Gryor Bir sreden beri yaz tatilini ngilterede geirmekte olan ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold stanbula dner dnmez 7 Austosta Padiaha huzura kabul edilmiti. Rumbold bu grmeyi yle anlatr:
DA, FO 371/7889/E 9438: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul, 12.9.1922. CP no. 106; DBFP; DBFP XVII/1, s. 908-909: Bentinckten Balfoura gizli telgraf, Atina, 31.7.1922. 44 DA, FO 371/7869/E 7790: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul, 7.8.1922.
42 43
191
Padiah yalnz beni ve Ryan kabul etti. Grme bir buuk saat surdu. Padiah, bana, barla ilgili ihtimal olup olmadn dobraca sordu. Ona, bu sorunun olduka g olduunu ve o gne kadar kaydedilmi olan baarszla Ankarann neden olduunu syledim. Padiah hemen bu grme katld ve Ulusu nderleri eletirdi. Onlarn bir hkmet olmadn; asi ve ihtilalcilerden oluan bir grup olduklarn; ulusu szc de dahil eitli adlar altnda, kendi bencil amalar iin lkeyi tahakkmleri altna alm olan ttihat ve Terakkiyi hortlatm olduklarn; masum bir halkn iyi niyet ve yurtseverliini istismar ettiklerini; politika ve inanlarnda Bolevik olduklarn syledi. Kendisiyle hkmetinin bar yapmaya ve bunu salamak iin zverilerde bulunmaya hazr olduklarn; barn, Trkiyeye bamszlk ve slam Dnyasnda saygnlk getireceini vurgulad ve unlar ekledi: Ankarada herkes bara kart deildir. Ulusular ve hatta kendi egoist karlar iin sava isteyenler arasnda bile bartan yana olanlar vardr. Szlerini srdren Padiah, o srada Ankarada ayrlklar bagsterdiini; Balaklarn sert bir tutum izlemeleri gerektiini; Ulusularn gcnn abartlm olduunu; bunun, Yunan igaline dayandn; buna kar antidotun Yunanllarn lkeyi boaltmas olduunu; boaltlan yerlerin yasal devlete devredilmesi gerektiini vurgulad.45 Sonuta, szlerine yle son verdi: nsanlk adna, imdiki duruma ve masum uyruklarmn straplarna son verilmelidir. ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Francis Osborne bu konuya ilikin olarak u yorumu yapmt: Olduka ilgin; ancak, Padiahn Dou Trakya zerinde direnii onun plann zayflatr; ama bu dilei gerekleebilir. teki yetkililerden Lancelot Oliphant da u yorumu yapmt: Padiah itenlikle ngiliz yanda olarak
45
Padiah, daha nce de bu konularda Rumboldu epeyi megul etmiti.
192
SALH R. SONYEL
grnyor, ama, ngilterenin tek bana davranamayacan; balaklaryla birlikte hareket etmesi gerektiini anlayamyor.46 Grld gibi, yce Trk saldrsnn ngnne kadar, ngilizler, Mustafa Kemalin erkten drlmesi umudunu besliyor; Padiah yanls ngiliz Yksek Komiseri Rumbold Vahdettini desteklemeyi srdryor ve Kemalistlerle ilgili konularda ngiliz ynetimine yanl veya abartlm bilgiler gnderiyordu.
46
DA, DO 371/7870/E 8065: Rumbolddan Balfoura gizli yaz, stanbul, 8.8.1922; ngiltere Dileri Bakanl yorumlar, 15.8.1922.
BLM 9 KURTULU SAVAI VE VAHDETTNN TRKYEDE SON GNLER (Austos - Kasm 1922)
Kurtulu Sava 1922 yl Temmuz aynda, Ali Fethinin, bar savamadan salamak amacyla Londraya yapm olduu gayri resmi ziyaretin baarszla uramasnn hemen ardndan,1 Mustafa Kemal, Temmuzun sonlarnda sava kesimini tefti ettikten sonra, 26 Austosta btn sava kesimlerinde genel saldrya geilmesi buyruunu vermi;2 Anadoluda Yunan barbarlklarna sahne olan kanl bir savatan sonra, 9 Eyllde Trk Ordusu zmire girmi;3 Eyll ortalarna doru btn Anadolu Yunanllardan kurtulmutu. Kemal, bu yce Trk utkusunu Trk ulusunun eseri olarak yanstmt.4 Ulusularn Anadoluda kazanm olduu bu yce utku Padiah epeyi rahatsz etmi; yaplan tm nerilere kar, Mustafa Kemale kutlama telgraf gndermeye kar km; ancak, yaknlarnn t zerine, son savata yaamlarn yitirmi olanlarn ruhuna Fatiha okumak amacyla 15 Eyllde Fatih Sultan Mehmet camisinde yaplan dini trene katlmt.5 Bu srada Trkiyenin her yanndan ve
3 4
1 2
Sonyel II, s.262 vd. Sonyel II, s.265 vd. DA, FO 371/7886/E 9096: Lambdan Curzona gizli telgraf, zmir, 9.9.1922. Mustafa Kemalin bildirisi, 13.9.1922. Hakimiyet-i Milliye, 18.9.1922; ATTB, s.459. 5 kdam, Sabah, 16.9.1922; DA, FO 371/7894/E 9882: Rumbolddan ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 16.8.1922.
194
SALH R. SONYEL
dnyann birok lkelerinden Mustafa Kemale kutlama telgraflar gnderilmiti. ngiliz Yksek Komiseri Rumbold, Lord Curzona 26 Eyllde gnderdii gizli yazda zetle yle diyordu: Kemalistlerin geni kapsaml baarlar ve bunlarn sonucu olarak Balaklarn stanbuldaki durumlarnn tehdit altna girmi olmas, bakentte umutsuzluk ve kayg yaratmtr. Yabanc koloniler, burada, genel dzensizlik kmas olaslndan korkuyorlar. Yerel Hristiyanlar ve Kemalistlerin dm olduklarna inanm olan birok Trkler, Ulusular stanbula gelirse, onlarn kendilerinden alacaklarndan kayglanyorlar Brakmadan bu yana nemli rol oynam olan Kemalist aleyhtar kimi Trk, Rum ve Ermeniler vardr ve onlar, kiisel yaamlarnn gvenlii konusunda kaygldrlar. stanbuldan ayrlmak iin benden yardm diliyorlar. Kemalistlere kar bize her bakmdan yardmc olan kimi Trk, Rum ve Ermenilerin bu dileklerini grmezlikten gelemem. Bu gibi kiilerin lke dna gitmelerine yardmc olmak amacyla, General Haringtonla birlikte, kstl seyahat belgeleri hazrlam bulunuyorum. Bu kiiler arasnda Damat Ferit Paa da vardr. Kendisi, Kemalistlerin, Yunanllara kar salam olduu baarnn cokun gnlerinde Avrupadan stanbula dnmt. Yaklak olarak bir hafta sonra, akllca davranarak, ailesiyle birlikte Avrupaya dnme karar almtr. Birka gn nce, Damat Ferit, ei Prenses Mediha, vey olu Prens Sami, iki hademe ile talyaya hareket etmilerdir. Onlara, seyahat edebilmeleri iin, Yksek Komiserliimiz tarafndan ve kendi yetkimle seyahat belgeleri verilmitir.6 Rumbold, Curzona ayn gn gnderdii gizli ve kiisel yazda zetle yle diyordu:
6
DA, FO 371/7898/E 10389; Sabah, kdam, 23.9.1922.
195
Bildiiniz gibi, Padiah, kiisel olarak tehlikeye girerse, onu korumak iin elimizden geleni yapacamz kendisine 1920 yl Ekim balarnda bildirmitik. O srada tahttan ekilmek isteyen Padiah bu grten vazgeirmitik ve bu da, onun kiisel gvenliini salamadaki sorumluluumuzu artrmtr. ngiltere Sava Bakanlyla General Harington arasnda, son gnlerde yaplm olan yazmalardan, ngiliz ynetiminin, bu konuda, burada (stanbulda), elimizden geleni yapmamz istedii anlalyor. G olan, tam vaktinde harekete gemektir. Bilinen nedenlerden tr, Padiah buradan paketlemi veya istifa anlamna gelen bir davranta bulunmaya sevketmi olduum grnmn vermeyi dilemiyorum. Padiah, 23 Eylle kadar bu konuda hibir davranta bulunmam; yalnz, Mustafa Kemale bir kutlama telgraf gndermeye tazyik edilmi olduunu, ama bunu reddettiini dolayl biimde bilgime sunmutur. Padiahla aramzda araclk yapan kii (ad verilmiyor), Kemalistlerin Padiaha kar uzun sreli nefret duygular olduunu ve Padiahn onlarla asla ibirlii yapamayacan anlam olduunu; Kemalistler erge yapacaklar gibi, stanbulda baa geerlerse, Padiahn tek are olarak stanbuldan ayrlmak zorunda kalacan; durum bu kerteye gelince, kendisine nceden bilgi verilmesini ve Abdlhamitin akbetine uramamak iin, ailesi ve sadk hademeleriyle birlikte buradan ayrlacan bildirmitir. Rumbold unlar eklemiti: Padiah, kendi durumunun g olacana inanmakta hakldr. Onun, u anda, genellikle ciddi tehlike iinde olduunu sanmyorum; ancak, bu tehlike suratle ortaya kabilir. Burada, g, Kemalistlerin elindedir. Dileim, Padiah vakitsiz karar vermeye sktrmamak; zaman gelince, onun hayatn ve kiisel zgrln salamaktr.7
7
DA, FO 371/7901/E 10729: Rumbolddan Curzona gizli ve zel mektup, stanbul, 26.9.1922.
196
SALH R. SONYEL
te yandan, Balaklar, karlam olduklar bunalm zerine ivedilikle Pariste grmeler yapm;8 bu grmeler sonunda, bizzat Curzonun hazrlam olduu ve savaan yanlar Balaklarla birlikte bar konferansna aran ortak notada, Mustafa Kemalle Balak Generalleri arasnda Mudanyada bir mtareke konferans yaplmas nerilmiti.9 Bunu takiben, 3 Ekim ile 11 Ekim arasnda yaplan etin mzakerelerden sonra Mudanya Brakmas imzalanmt.10 Bu arada, bar konferansnn Lozanda yaplmas da karara balanmt. Refet Paann stanbula Gelii Lozan konferans balamadan bir ay kadar nce, 19 Ekimde, General Refet Paa stanbula ulam; bakentin kurtarclarndan biri olarak cokun gsterilerle karlanmt. Gl Nihal adl gemiyle Kabataa inen Refet Paa, stanbul sokaklarndan geerken byk bir kalabalk tarafndan alklanmt. Kentin eitli camilerinde dualar okunmu; yol boyunca, halk, kurbanlar kesmilerdi. Refet Paay her tr resmi ve gayri resmi kurulularn temsilcileri karlam; Padiahn bir mabeyincisi ona u mesaj iletmiti: Padiah adna size ho geldiniz derim. Basna gre, Refet Paa u yant vermiti: Halifelik yksek katna dini ballk duygularm ltfen iletiniz. Veliaht da gnderdii mesajda, ulusun abalarnn baarl olacana daima inanm olduunu ve ayaklar altna alnm olan Trakyann da yurda iadesinin lkeye saygnlk, adalet ve gvenlik getireceini bildirmi; Refet Paa ona u yant gndermiti: Veliaht Abdlmecit Efendi, Halifelik yksek katna adaydr. Balangtan beri yerine getireceimize dair sz vermi olduumuz amalardan biri de Halifelii zgrle kavuturmakt. Dolaysyla, kendilerine teekkrlerimi sunarm. Sadrazamn bir tebrik mesaj gndermesi zerine, Refet Paa, Tevfik Paay, devlete gemite yapm olduu
CP 9735; DA, FO 371/7892/E 9735den E 9758e kadar: Paris Grmeleri, 20- 22.9.1922. 9 CP 571 ve 9995: Paris Grmeleri, 23.9.1922. 10 Sonyel II, s.269 vd.
8
197
hizmetlerden tr vm; onun, ulusun minnettarlk ve saygnln kazanm olduunu; ancak, szlerinin o gnlere deil, gemie deinmi olduunu hatrlatm ve Tevfik Paadan Sadrazam olarak sz etmekten kanmt. Refet Paa, stanbul Valisinin kendisini ileri Bakanl adna karlamas zerine, halka ve Bakana teekkr ederek unlar belirtmiti: Bizim hkmetimiz demokrat bir ynetimdir ve halk tarafndan, ulusal egemenlik ilkesine gre ynetilir. Ancak, kendi hkmetim adna bir ileri Bakan tanyamam. ngiliz Yksek Komiseri Rumbolda gre, Refet Paa hi ekinmeden sz ederek, stanbul hkmetini ve Padiah tanmadn ima ediyordu. Bu arada, Refet Paa, birok etkinliklere katlm; konumalar yapmt. zellikle stanbul niversitesinde 21 Ekimde yapt konuma byk ilgi ekmiti. Rumbolda gre, bu niversite, stanbulda, Kemalistlerin bir kalesi biimine gelmiti. Refet Paa, yapt konumada zetle yle demiti: Fatih Sultan Mehmet, Trklere stanbulu, Sultan Selim, Halifelii salamtr. Ankara, Halifelik katn tanyor ve stanbulun, Halifeliin srekli bakenti olmasn diliyor Uzun srede, ulusal szlardan sonra, ulusal ilkeler ve halkn gerek egemenlii stn gelmitir. Ankarann d siyasas Misak- Millice, i siyasas, geen yl kabul edilmi olan anayasa ile izilmitir. Bsbtn sorumlu olan halk, teknik adan olanaksz olan Padiahn yerini almaldr. Egemenlik halkn olunca, sorumlu olmayan, olduka kutsal bir Halifelik olanakl olacaktr. Rumbolda gre, Refet, herhalde Halifelii ykmadan Sultanl ykmann olanakl olacan anlatmaya alyordu; ancak, tm konumalarnda Padiahn kiiliine deinmemeye byk dikkat gsteriyordu. ngiliz Yksek Komiseri, Kemalistlerin, Padiah batan atacak bir duruma gelince bunu yapmaktan ekinmeyeceklerine inanyor; Ankarada, Padiahn kiiliine kar yaplan sert saldrla-
198
SALH R. SONYEL
rn rnei olarak, Yeni Gn gazetesinin 1 Ekim 1922 gnl saysnda yaymlanm olan yazya deinerek yle diyordu: Refet Paa, buradaki (stanbul) Balak yetkililerine kar ne kadar dosta grnrse grnsn, o da, Ankara ynetimini yrten askeri klik kadar venistir ve kafas, ihtilalci ve yaylmc grlerle doludur.11 Lozan Konferans Yunanllarn 1922 yl Eyllnde Anadoluda uram olduklar byk yenilginin ardndan, Balak Devletler (ngiltere, Fransa ve talya), yeni bir sava nlemek amacyla BMM ynetimini, Yunanistan ve teki kimi devletleri ivedilikle Lozanda yaplmas tasarlanan bar konferansna katlmaya armlard.12 ngiltere Dileri Bakan Lord Curzon, BMM ynetimiyle birlikte stanbul hkmetinin de konferansa katlmaya arlmas grnde direnmi; Fransz devlet bakan Poincare tarafndan desteklenmiti; ama Poincare, daha sonra bu konuda grn deitirmiti.13 Bylelikle, Curzon, yetkisi stanbul surlarn asmayan kukla Tevfik Paa ynetiminin mezarn kazm oluyordu, nk, Balaklar, 26 Ekimde ilgili devletlerle BMM ve stanbul hkmetlerini konferansa arnca;14 BMM ynetimi, konferansa temsilci gndermeyi 29 Ekimde kabullenmekle birlikte, stanbul hkmetine gnderilmi olan ardan tr Balaklar protesto etmi; bu davrann, Mudanya Brakmasnn zne ve szne kart olduu grn
DA, FO 371/7907/E 11820: Rumbolddan ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 24.10.1922. Refet Paaya atfedilen alntlar ngilizceden evrilmitir. 12 DA, FO 371/7892/E 9783: Balak Devletlerden Ankaraya nota, Paris, 23.9.1922; Sonyel II, s. 290 vd. 13 DA, FO 371/7903/E 11023; DBFP XVIII/1, s.188-191: Curzondan Hardingeye telgraf Londra, 12.10.1922; FO 371/7904/W 11262: Poincareden Curzona yaz, Paris, 14.10.1922; FO 371/7908/E 12000; DBFP XVIII/1, s.219-220: Crowedan Fransz Bykelisi St. Aulaireye yaz, Londra, 2.11.1922; a.g. kaynak, E 12001: St. Aulaireden Curzona yaz, Londra, 2.11.1922. 14 DA, FO 371/7906/E 11637; DBFP XVIII/1, s. 208-209: ngiltere Dileri Bakanlndan Atina ve stanbula telgraflar, 26.10.1922; BTTD, no. 34, Temmuz, 1970, s.12.
11
199
ne srerek, stanbul hkmeti konferansa katlrsa, bunun, BMM hkmetinin konferansa katlmasn nleyebilecei uyarsnda bulunmutu.15 Bu srada, Osmanl ynetimi Dileri Bakan Ahmet zzet Paa, ngiliz Yksek Komiserlii yetkililerinden (Kemalist dman) Andrew Ryanla grrken, stanbul ynetiminin yasal (de jure) hkmet olarak konferansa katlma hakk olduunu; Ankarann bu hkmete kar dmanca duygular beslemediini ve konferansta iki delegasyonun anlamaya varabileceini sylemiti.16 Sadrazam Tevfik Paa da, konferansa karma bir kurul gndermelerini 29 Ekimde Mustafa Kemale nerince;17 Trk ulusal nderi, Trkiyenin ancak BMM ynetimince temsil edilebilecei yantn vermi;18 Tevfik Paann bu davran BMMnde fkeli bir hava yaratmt. Bunun zerine, Salk Bakan Dr. Rza Nur, Osmanl mparatorluunun kaldrldna ve yerini yeni bir Trk devletinin alm olduuna dair Meclise bir nerge sunmu; Erzurum milletvekili Hseyin Avni ve teki milletvekillerince de desteklenen bu nerge, Mustafa Kemalin baz kafalar kesilecektir biimindeki tehdidi19 zerine, saltanatn kaldrlmasna yol aan bir yasa tasars hazrlanm; 1 Kasm 1922de, BMMnda oybirliiyle kabul edilen yasa ile saltanat kaldrlm; kiisel egemenlie dayanan stanbul hkmetinin, 16 Mart 1920den20 itibaren tarihe kart; Halifelik Osmanl hanedanna ait olmakla birlikte, bunun dayanak noktasnn Trkiye Devleti olduu
DA, FO 371/7907/E 11925; DBFP XVIII/1, s.213-214: Byk Millet Meclisinden Balak Devletlere nota, Ankara, 29.10.1922; FO 371/7907/E 11926: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul, 31.10.1922; FO 371/9176/E 10937: Trkiye Yllk Raporu, 1922. 16 DA, FO 371/7903/E 11025: Ryan - zzet Paa grmesiyle ilgili gizli telgraf, stanbul, 13.10.1922. 17 DA, FO 371/7907/E 11913: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul, 31.10.1922. 18 Tevfik Paadan Mustafa Kemale telgraf, stanbul, 29.10.1922; ATTB, s.476; Cebesoy, s.113-115; BTTD, no.34, Temmuz 1970, s.13. 19 Nutuk III, s.469; Erhan, s.31. 20 stanbulun Balak Devletlerce resmen igal edildii tarih.
15
200
SALH R. SONYEL
ve bu makam ancak BMM tarafndan seilecek bir kiinin igal edebilecei kesinlikle belirtilmiti.21 4 Kasmda Rumboldla gren Tevfik Paa, ona, stanbul ynetiminin istifa edip etmemesini ve Lozan konferansna bir delegasyon gnderip gndermemesini sormu; Rumbold, ona, her iki konuda neride bulunamayaca yantn vermiti. Bunun zerine, Sadrazam, stanbul hkmeti istifa ederse ne olacan sormu; Rumbold, durumu teki Yksek Komiserlerle grmesi gerektii ve sonucu kendisine bildirecei yantn vermiti. Bundan sonra, Tevfik Paa, BMMnde yaplm olan grltl oturuma deinerek, usulszce kurulmu olan bir Meclisin Padiahl kaldrmaya ve Halifelikte deiiklik yapmaya yetkisi olmadn; Halifenin tm slam Dnyasn ilgilendirdiini ne srm; bar konferansnda epeyi glkler kaca ve Kemalistlerin, o gnk ruh haleti iindeki tutumlarna gre, olanaksz istemlerde bulunacaklar kehanetinde bulunmutu.22 Ertesi gn Fransz Yksek Komiseriyle de gren Tevfik Paa, erkten ekilmeyi dilediini ve hkmeti kime teslim etmesi gerektiini sormu; ama bu konuda kesin bir yant alamamt.23 Bu gelimelerden sonra, stanbul hkmeti ancak birka gn daha erkte kalabilmiti. Bu sreden yararlanan Tevfik Paa, son anda bile, stanbuldaki ngiliz ve Fransz Yksek Komiserleri Rumbold ve General Pelleyle entrika evirmeyi srdrm; onlarn neri ve yardmlarn dilemi; bir sonu alamaynca, 4 Kasmda Sadrazamlktan ekilerek, 19 Ekimde stanbula ulam olan BMM temsilcisi Refet Paaya makamn devretmiti.24 Tevfik ve zzet Paalarn erkte geirdikleri son anlar, ngiliz Yksek Komiseri Rumbold tarafndan Curzona etraflca anlatlm 1 Aralk 1922 tarihli kanun, no.56; DA, FO 371/7908/E 12079; DBFP XVIII/1, s.226-227: Rumbolddan Curzona gizli telgraf, stanbul, 4.11.1922. 23 DA, FO 371. 7908/E 12082: Rumbolddan Curzona ivedi ve gizli telgraf, 5.11.1922. 24 DA, FO 371/7907/E 11820; FO 371/7908/E 12097; BO no.412/414; DBFP XVIII/1, s.229-230: Rumbolddan Curzona yaz, 24.10.1922 ve telgraf, 15.11.1922.
21 22
201
t. Rumbold, Tevfik Paayla yapm olduu son resmi grmeden sonra Curzona 7 Kasmda gnderdii yazda yle diyordu: Sadrazam, benimle vedalarken, eski nesile mensup, yal ve saygn bir Trk Efendisiyle resmen son olarak grmekte olduumu sezdim. Onun, glkler ve aalamalar nnde arbal tavr sempatimi kazanmtr Bylece, yzyllar boyunca srm olan bir rejim ve rgt gemie karmtr Bu tarihi rejimin kayboluundan sonra Trkiyenin gnence kavuup kavumayacan zaman gsterecektir. Ancak, var olan belirtiler, bugn, Trkiyede erkte bulunanlarn lkeyi bir felakete srklemekte olduklar grnmn veriyor. Rumboldun bu kehanetinin ne kadar isabetsiz olduunu daha sonraki gelimeler kantlayacaktr. Bu arada, zzet Paa da Rumboldla yapt son grmede, Trklerin Yunanllara kar kazanm olduklar utkudan tr bir Trk olarak kvan duymas gerekirken, bir evreye dek znt duyduunu belirtmiti.25 Vahdettinin Trkiyede Son Gnleri Son ana kadar ngilizlerden yardm umarak tahtna adeta yapm olan Padiah Vahdettin, stanbul hkmetinin erkten ekilmesinden hemen sonra, 6 Kasmda, ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold ve yardmcs Andrew Ryanla buuk saat sren bir grme yapm; Bolevik olarak tanmlad Kemalistlerin silahsz bir darbeyle kendi hkmetini ele geirdiklerini sylemi; grevinden istifa etmeyeceini; Kemalistlerin bir aznlk oluturduklarn iddia ederek, Balaklarn stanbulu sk ynetim altna alp almayacan sormutu. Rumbold, stanbul hkmetinin ortadan kalkm olduu; Balaklarn konferansta bir Gle grmeleri gerektii; bunun da ancak Ankara ynetimi olaca yantn vermiti. Bunun zerine, Padiah, lkeden ayrlmaya karar verirse kendisine yardmc olup olmayacaklarn sormu; Rumbold, yardma hazr ol25
DA, FO 371/7912/E 12443; FO 371/7914/E 12936: Ruymbolddan Curzona iki yaz, 7 ve 14.11.1922.
202
SALH R. SONYEL
duklarn bildirmiti. Ancak, Padiah, ciddi bir tehlike kncaya kadar stanbuldan ayrlmayacan belirtmi ve nereye gtrleceini (Kbrsa m Msra m) diye sormu; Rumbold, Msrn olanaksz olduu yantn vermiti.26 Bir ara, ngilizler, Vahdettini kullanmay dnmlerdi. ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Ronald Lindsay 6 Kasm 1922de u kmay kaleme almt: Frsattan yararlanarak, Padiaha Kbrsta siyasi barnak nererek veya ona, grevinden istifa etmemesini telkin ederek, slam lkelerinin gznde saygnlmz ykseltme olanan incelemekte yarar olabilir. Halifenin ngiltere tarafndan Trkiyedeki Ulusulara ve cumhuriyetilere kar korunmas, Hindistan ve teki slam lkelerinde pek etkili olabilir. Bakanlk Mstear Crowe u yorumu yapmt: Padiaha siyasi barnak vermek nerisi dikkatle incelenmelidir. Ona, barnak olarak belki Hindistan nerebiliriz; ama bu denli bir neri, Hindistanda Halifeye kar soukluk yaratabilir. Curzon da unlar eklemiti: Padiaha siyasi barnak verilmesi grne deer veririm; ama ona bu melce nerede verilebilir? Ltfen bu konuyu tartnz.27 Ancak, Hindistan Kral Naibi, 10 Kasmda Hindistan Bakanlna u gizli telgraf gndermiti: Padiahn Halifelii dnda, kendisi Hindistanda pek az tannmtr ve (Trkiyenin) igali srasnda, onun, (ngilizlerin) aleti olduundan kukulanlmaktadr. Dolaysyla, genel eilime gre, onun tahttan indirilmi olmas Hindistanda ilgisizlikle karlanmtr. Mustafa Kemal ise, lkesinin kurtarcs ve slamn ampiyonu olarak grlmektedir.28
DA, FO 371/7912/E 12647: Rumbolddan Curzona yaz, 7.11.1922. DA, FO 371/7910/E 12293. 28 DA, FO 371/7913/E 12699: Kral Naibinden Hindistan Bakanlna ivedi, zel ve gizli telgraf, 10.11.1922.
26 27
203
Bir sre sonra, Vahdettin, Trkiyedeki ngiliz igal gc Bakomutan General Sir Charles Haringtona gnderdii kiisel mektupta, ngiliz hkmetinin koruyuculuuna snm olduunu ve siyasi barnak dilediini bildirmiti. Bu dilei ivedilikle kabul edilen Vahdettin, 17 Kasm 1922de, olu Erturul, be ei, doktoru, mzik hocas, ba mabeyancs, iki sekreter, sandk dolusu mcevher ve 3.000 Osmanl altn liras ile,29 sarayndan gizlice alnarak, ngiliz Malaya sava gemisiyle Malta adasna gtrlm;30 ancak, makamndan istifa etmediini aklamt. ngiliz Yksek Komiseri Rumbold 24 Ekimde ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii gizli yazya, Yeni Gn gazetesinin 1 Ekim gnl saysnda yaymlanm olan yazdan u pasaj aktarmt: Trk ulusunun utkusu, hain Padiah, taht ve tacn brakmaya zorlamtr. Konstantinden sonra devirmi olduumuz Padiah, ngilizlerce lke dna karlmak zeredir. Mehmet VI ad altnda padiahla balam olduu gnden bu yana ulusuna ihanet etmi; ngilizler ve Yunanllarla ibirlii yapm; imdi de grevinden ekilmitir Cehenneme gitsin!31 ngiliz Yksek Komiser vekili Nevile Henderson da, 21 Kasmda ngiltere Dileri Bakanlna gnderdii yazda, Trk basnndan u alntlar iktibas etmiti:
29 30
etiner, s.261-275. DA, FO 371/7912/E 12647: Rumbolddan Curzona yaz, stanbul, 17.11.1922; FO 371/ 7914/E 12907, E 12952; FO 371/7962/E 12790, E 12846 ve E12887; DBFP XVIII/1, s.283: Londradan Maltaya telgraf, 17.11.1922; Maltadan Londraya telgraf, 17.11.1922; ngiltere Dileri Bakanl yetkililerinden Oliphanttan Hendersona telgraf, 24.11.1922; FO 371/9176/E 10937: Trkiye Yllk Raporu, 1922; Sylev II, 476; Speech, s.5678; Harington, s.128-131; Walder, s.333; etiner, s.261-275. 31 DA, FO 371/7907/E 11820: Rumbolddan ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 24.10.1922. Metin ngilizceden evrilmitir.
204
SALH R. SONYEL
Renin: Vahdettin, davranlar konusunda halka hesap verecei gnn yaklamakta olduunu ve halka kar byk borlar olduunu sezmitir. Osmanl Hanedan lkeye 36 Sultan vermitir. Bunlar arasndan yce ve nemsiz, iyi ve kt Padiahlar kmtr, ama Vahdettin gibi korkak kmamtr. Kendi seleflerinin mezarlarna srtn cevirmi olan Vahdettin imdi bir macera peine dmtr. Tevhid-i Efkar, sabk Padiahn kan misli grlmemi alaklk olarak nitelemi; ancak, kendi din ve ulusunun dman olan bir dk Padiahtan baka birey beklenemeyeceini kaydetmiti. Basna gre, Padiah, son yldan beri din ve lkesine ihanet etmiti. 19 Kasm gnl Vakit gazetesi, Mehmet VIya yaplacak ilem, onun inzivaya ekilmesi ve ulusun, onun masraflarn karlamas olacakt. En iyi zm, ulusun, onun ruhsuz bedeninden, masrafa katlanmadan kurtulmak olacakt. Kendisini kurnaz sayan Vahdettin, son anda bir hata ilemiti. Kendi eliyle kendi sonunu hazrlam; kendi eliyle kendini asmt.32 Vahdettin Maltaya ulanca ngiliz Valisi Felt-Mareal Plumer onu iyi karlamt. 25 Kasmda Byk Britanya Kral ve Hindistan mparatoru V. Georgea u telgraf gndermiti: Bakentten (stanbuldan) ayrlrken Majesteleriniz hkmeti, Yksek Komiseriniz, Bakomutannz ve Maltaya geliimde Valiniz Plumer tarafndan bana yaplm olan yardm ve gsterilmi olan kolaylklardan dolay Majestelerinize en derin minnetlerimi sunarm. Majestelerinizin ailesinin tm mensuplarnn salk ve refah iin Tanrya dua ederim. ngiliz Kral ona 28 Kasmda u yant gndermiti: Majestelerinizin gvenlik iinde Maltaya ulam olmas
32
DA, FO 371/7962/E 13269: Hendersondan ngiltere Dileri Bakanlna yaz, stanbul, 21.11.1922.
205
ve sehayatiniz iin yaplm olan aranjmanlarn memnuniyet verici olmas bana byk zevk vermitir. Majestelerinize, benimle ve ailemle ilgili mesajnzdan dolay minnettarm ve salnzn iyi olmasn dilerim.33 Bir sre sonra, Malta Valisi (7 Aralk 1922de), ngiltere Smrgeler Bakanlna gnderdii gizli telgrafta, o gn kendisiyle grm olduu Padiahn, kendisine tat salanabilecei en erken vakitte Mekkeye gitmeyi dilediini bildirmi; Kral Hseyinin onu Mekkeye davet etmi olduunu; amacnn, Peygamberin mezarn ziyaret etmek olduunu bildirmiti. ngiliz hkmeti bunu kabullenerek ona tat salamt.34 Bundan sonra Vahdettin 15 Ocak 1924de Hicaza varm; bizzat kendisi Halife olma d gren Kral Hseyinin muamelesinden pek memnun kalmam; orada mit krklna uram; fazla tutunamam ve Hicazdan Msr, rdn veya Kbrs gibi Mslmanlarn yaad bir yere gitmek istemiti. Ancak ngilizler buna izin vermemilerdi, nk kendisini ngiliz mparatorluunun konuu olarak saymamaya balamlard. Sonunda, Vahdettine, talyann San Remo kentinde oturmas iin izin verilmi;35 oraya giderek Manolya atosuna yerlemi; 15 Mays 1926da kalp sektesinden lmt. Cenazesi daha sonra ama gtrlerek Yavuz Sultan Selim camisinin bahesine gmlmt.
33
IDA 371/7962/E 13317: ngiliz Kralnn zel sekreterinden ngiltere Dileri Bakanlna yazlar, Londra, 25 ve 28.11.1922. 34 DA, FO 371/7962/E 13894: Plumerden ngiltere Smrgeler Bakanlna ivedi ve gizli telgraf, Malta, 7.12.1922. 35 imir: Dounun Kahraman Atatrk, s.117-118.
SONU Vahdettin lkeden katktan bir sre sonra, birleik bir Trkiyeyi temsil eden smet Paa bakanlndaki bir kurul, 20 Kasm 1922de svirenin Lozan kentinde trenle alan Lozan konferansna katlm; konferansn 1923 yl ubat aynn ilk haftasna kadar sren birinci dneminde etin bir mcadele vermiti. Konferans 5 ubatta kesintiye urayarak ertelenmi; diplomasi sahasnda yaplan karlkl gayretler sonucunda, 23 Nisan 1923de ikinci dnem oturumlar balam; daha etin bir mcadeleyle, sonuta, 24 Temmuz 1923de Lozan Antlamas imzalanmt. Bu antlama, dnyann her yannda Kemalist Trkiyenin en yce diplomatik zaferi olarak karlanmt.1 Bu antlama, yenilgiye uratlarak grnrde paralanm olan, ama ykntlar zerinden ykselerek, en gl devletlere kar koyan ve yaklak olarak tm amalarn elde eden bir ulusun lmkalm savamn son perdesi olmutur.2 Bu antlamadan sonra, Trkiye, yabanclarn entrikalarndan uzak, kendi ulusal snrlar iinde, bamsz ve egemen bir devlet olarak dnyann nne kmt.3 Bu yce eserin yaratlmasnda Mustafa Kemal (Atatrk)in esiz nderliinin; smet (nn)in uygulam olduu arbal ve metin diplomasisinin ve her trl ezgilere, barbarlklara ve fedakarlklara maruz kalm olan Trk ulusunun destan oluturan savamnn byk pay olmutur.4
Bayur, s.118; Aydemir, s.132; Vere-Hodge, s.46; Cumming, s.186; LTemps, Paris, 18.7.1923; DA, FO 371/9087/E 7456; Grew, s.569. Lozan Konferansyla ilgili olarak bkz. Sonyel II, s.290 vd. 2 IDA. FO 371/10224: Trkiye Yllk Raporu, 1923; Toynbee ve Kirkwood, s.115. 3 DA, FO 371/9131/E 7808: Hendersondan Curzona yaz, stanbul, 25.7.1923. 4 Ayr. bkz. DA, FO 371/9090/E 8079; Aa Hann demeci, Times, Londra, 28.7.1923.
1
KAYNAKA Amerika Birleik Devletleri Bristol Belgeleri: Kongre Ktphanesi (Library of Congress), kutu 37, Washington. National Archives (Milli Arivler) mikrofilm kolleksiyonu, Dileriyle ilgili 1918- 1923 belgeleri. Papers Relating to the Foreign Relations of the United States (ABDnin d ilikileriyle ilgili belgeler): 1914, The World War (Dnya Sava), ek 1, 1918, blm 1: Paris Bar Konferans, 1918-1923, c. -IV ve XI, 1919, c.II, Washington, 1934. Woodrow Wilson Belgeleri. Fransa Conference de Lausanne sur les affaires du Proche-Orient (Lozan Konferans 1922- 1923), Recueil des Actes de la Conference, premiere serie, c. I-IV, Paris, 1923. Ministere des Affaires Etrangeres: Documents Diplomatique Franaise, 1918-1923, (Dileriyle ilgili diplomatik belgeler) 1.re serie, Paris 1930. ------------: Conference de Lausanne, Paris, 1923. ------------: Archive Diplomomatique, serie E, Levant, 1918- 1923. Ministre de la Defense, Etat-Major de lArme de Terre, Service Historique, Inventaire Des Archives de la Guerre, 1918-1923 (Savunma Bakanl belgeleri); Chateau de Vincennes, 1981. Confrence de la Paix, 1919-1920 (Paris Bar Konferans belgeleri) Recueil Actes de la Conference, 42 cilt, Paris, 1922-1935. ngiltere British and Foreign State Papers (ngiltere ve Yabanc Devletlerin
210
SALH R. SONYEL
Belgeleri): - c. CXI , Mondros Brakmas, s.611-613. - c, 113 , Sevr Antlamas, s.652-776. - c.118, Moskova Antlamas, s.990-996. Cabinet Papers (Kabine Belgeleri): Cab.23 - Kabine toplantlarnn tutanak ve kararlar, 19181922. Cab.24 - Kabine andalar, 1918-1923. Cab.25 - Yksek Sava Konseyi belgeleri, 1917-1919. Cab.28 - Balaklarn (Sava) konferanslar, 1918-1919. Cab.29 - Uluslararas konferanslar, 1917-1921. Command Papers (Buyruldular): - 53, c.III - Mondros Brakmas. - 671, c. LI, Gizli Antlamalar. - 963, (c.LI), l Szleme. - 964, (c.LI), Sevr Antlamas - 1556, Turkey No.2, 1921, Ankara Antlamas, 20.10.1921. - 1570, No.1, 1922, Ankara Antlamasyla ilgili olarak ngiltere ve Fransa arasnda yaplan yazmalar. - 1814 (c. XXVI) 1923 Lozan Konferans. Documents on British Foreign Policy (ngilterenin d politikasyla ilgili Belgeler, 1. serinin aadaki ciltleri): IV - The Adriatic and the Middle East, 1919 (Adriyatik ve Orta Dou). VII - The First Conference of London (ubat - Nisan 1920) (Birinci Londra Konferans). VIII - International Conferences on High Policy (Nisan - Aralk 1920) (Yksek Siyasa le lgili Uluslararas Konferanslar). XIII - The Near and Middle East (1920-1921) (Yakn ve Orta Dou). XV - International Conferences and Conversations (1921) (Uluslararas Konferanslar ve Grmeler).
211
XVII - Greece and Turkey (1921-1922) (Yunanistan ve Trkiye). XVIII - Greece and Turkey (3.9.1922 - 24.7.1923) (Yunanistan ve Trkiye). Foreign Office 371 - Genel siyasi yazmalar. 406 - Gizli belgeler. 800 - Bakan ve teki yetkililerin belgelerinin zel kolleksiyonlar. Confidential Print (Gizli Belgeler) - Dosya 3147den 3860a, 4158den 4970e, 5035den 5294a; 6077den 6581e; 7363den 8832ye; 9056dan 9176ya; 10224. Lordlar Kamaras - David Lloyd George Belgeleri. zel Belgeler: FO 800 (Balfour, Churchill, Curzon, Ryan, Crowe, Robeck ve Toynbee belgeleri). talya Ministero Degli Affari Esteri: Documenti Diplomatici taliani (talyann Diplomatik Belgeleri), Roma, 1952 - seri 5de 7ye, 4.11.1918 - 1.10.1923. Trkiye Babakanlk Arivi Yldz Belgeleri: Osmanl Meclis-i Vkela kararlar. Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, Ekim 1918 - Kasm 1922. Takvim-i Vekayi, 1918-1922. Tarih Vesikalar. Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi - 24.4.1920den 30.10.1923e. - Gizli Celse Zabtlar. Yunanistan Efimeris ton Sizitiseon tis Vulis (Yunan Parlamentosu Grmeleri), 1918 - 1923 Praktika ton Sinedriaseon tis Vulis (Yunan Parlamentosu Oturumla-
212
SALH R. SONYEL
rnn Tutanaklar) , Atina, 1918 - 1923. Arivler: Venizelos Belgeleri (Benakion Musevi, Atina). Yunan Yksek Komiserlii (zmir) Arivi. Yunanistan Dileri Bakanl Arivi. teki Yaynlar Abbott, G. F.: Greece and the Allies, 1914-1922 (Yunanistan ve Balaklar), Londra, 1922. Adgzel, Emre: Komintern Belgelerinde Trkiye Kurtulu Sava, stanbul, 1972. Advar, Halide Edip: The Turkish Ordeal, Londra, 1928. -------: Trkn Atele mtihan, stanbul, 1962. Agha Khan: The Memoirs of Aa Khan (Aa Hann Anlar), Londra, 1954. Akakayalolu, Cihat: Trk stiklal Sava ve nklab Dneminde Atatrk - General Kzm Karabekir likileri, 2. Uluslararas Atatrk Sempozyumuna Sunulan Bildiriler, Ankara. Aker, efik M.: stiklal Harbinde 57. Tmen ve Aydn Milli Cidali, Ankara, 1937. Akgn, Seil: Halifeliin Kaldrlmas ve Laiklik 1924-1928, stanbul. Aktepe, Mnir: Atatrke Dair Baz Belgeler, Belleten, XXXII, say 128, Ekim 1968. s. 441 vd. Akin, Sina: stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, 2 cilt, stanbul, 1976 ve 1992. Akyz, Yahya: Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu, 19191920, Ankara 1975. Angelomati, Hr.: Hronikon Mealis Traodias [Byk Felketin Kronii], Atina, tarihsiz. Apak, Rahmi ve tekiler: Ayaklanmalar, 1919-1921, Ankara, 1964. Apak, Rahmi: Bat Cephesi, Ankara, 1965.
213
Arkolu, Damar: Milli Mcadele Hatralarm, stanbul, 1961. Armaolu, Fahir: Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, Ankara, 1991. -------: ngiliz Belgelerinde stanbulun gali (16 Mart 1920), Belleten, LXII, say 234, Austos 1998, s.467 vd. Armstrong, Harold: Turkey in Travail (Trkiye Doum Sanclar inde), Londra, 1925. Arslan, Esat: Amerikan stihbarat Belgelerine Gre Kurtulu Savann Bunalm Dnemindeki Trk D Politikas ve Dileri Bakan Yusuf Kemal Beyle Yaplan Grmeler, Belleten, LXII, say 234, Austos 1998, s.495 vd. Atamer, Hamdi: Milli Mcadele Tarihi - Milli Direnme, BTTD, say 7, Nisan 1958, s.23 vd. Atatrk, Mustafa Kemal: Nutuk 2 cilt, Ankara, 1934. -------: Nutuk Muhteviyatna Ait Vesaik, c,3, Ankara, 1934. -------: Sylev ve Demeleri, 1906-1938, Ankara 1959. -------: Sylev ve Demeleri, 1919-1938, Ankara, 1961. -------: A Speech Delivered by Mustafa Kemal Atatrk, stanbul, 1963 (Mustafa Kemal Atatrkn Sylevi) . -------: Sylev ve Demeleri, 2 cilt, Ankara, 1963 ve 1964. -------: Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, (ed.) Arsan Nimet, Ankara, 1964. -------: Atatrkn zel Arivinden Semeler, 4 cilt, ATASE, Ankara, 1981-1996. -------: Atatrkle lgili Ariv Belgeleri, T.C. Babakanlk Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn, Ankara, 1982. -------: Atatrkn Milli D Politikas: Milli Mcadele Devrine Ait 100 Belge, 1919-1923, 2 cilt, Ankara, 1994. -------: Atatrkn Kurtulu Sava Yazmalar, (ed.) Mustafa Onar, Ankara, 1995. -------: Atatrkn Tm Eserleri, 13 cilt, stanbul, 1998-2004. Atay, Falih Rfk: Atatrkn Bana Anlattklar, stanbul, 1955. -------: Atatrkten Hatralar, 1914-1919, Ankara, 1965.
214
SALH R. SONYEL
-------: ankaya: Atatrkn Doumundan lmne Kadar, stanbul, 1969. Avcolu, Doan: Milli Kurtulu Tarihi, 1883den 1925e, 3 cilt, stanbul, 1974. Aydemir, evket Sreyya: Tek Adam, Mustafa Kemal (1881-1919, 1919-1922 ve 1922-1938), 3 cilt, stanbul, 1965. Ay, Metin: Mareal Ahmet zzet Paann Askeri ve Siyasi Hayat, doktora tezi, stanbul niversitesi, 1991. -------: Son Osmanl Hkmeti ile Ankara Hkmeti Arasndaki Mnasebetler I ve II, Toplumsal Tarih, say 6-7, stanbul, 1994. Baker, Ray Stannard: Woodrow Wilson and World Settlement (Woodrow Wilson ve Dnya Sorununun zm), 3 cilt, New York, 1923. -------: The Public Papers of Woodrow Wilson (Woodrow Wilsonun Siyasi Belgeleri) , 3 cilt, New York, 1927. Bayar, Celal: Atatrk Anadoluda, Ankara, 1959. -------: Ben De Yazdm, 8 cilt, stanbul, 1965-1972. Baykal, Bekir Stk: Erzurum Kongresiyle lgili Belgeler, Ankara, 1969. -------: Heyet-i Temsiliye Kararlar, Ankara, 1973. -------: Trkiye Devletinin D Siyasas, Ankara, 1973. -------: Heyet-i Temsiliye Tutanaklar, Ankara, 1975. Baytok, Taner: ngiliz Kaynaklarnda Trk Kurtulu Sava, Ankara, 1970. Bayur, Hikmet: Atatrk, Hayat ve Eseri, Ankara, 1963. -------: Trkiye Byk Millet Meclisi Umur-u Hariciye Vekili Yusuf Kemal Tengirenkin 1922 Martnda Yapt Avrupa Gezisi ile lgili Anlar; Belleten, 160, XL, Ekim 1974, s.617 vd. Byklolu, Tevfik: Atatrk Anadoluda, Ankara, 1959. -------: Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, Ankara, 1962. Buzanski, Peter: Admiral Mark Bristol and Turkish-American Relations, 1919-1922, (Amiral Mark Bristol ve Trk-Amerikan likileri) doktora tezi, California niversitesi, 1960.
215
Cebesoy, Ali Fuat: Milli Mcadele Hatralar, stanbul, 1953. -------: Moskova Hatralar, stanbul, 1955. -------: Siyasi Hatralar, 2 cilt, stanbul, 1957-1960. Chirol, Sir Valentine: The Downfall of the Khilafate (Halifeliin k), Foreign Affairs, 2, 1924, s.571-582. Churchill, Winston Spencer: The World Crisis: the Aftermath, 19181928 (Dnya Krizinin Sonras), Londra, 1929. Coar, mer: Milli Mcadele Basn, stanbul, 1964. Criss, Nuri Bilge: stanbul During the Allied Occupation, 19181923, doktora tezi, George Washington niversitesi, Washington, 1990; Trkesi: gal Altnda stanbul, stanbul, 1993. Cumming, Henry H.: Franco-British Rivalry in the Post-War Near East (Sava Sonu Yakn Douda Fransz-ngiliz Rekabeti), Londra, 1938. Celebi, Mevlt: Milli Mcadele Dneminde Trk-talyan likileri, 1918-1922, doktora tezi, Ankara, 1999 etiner, Ylmaz: Son Padiah Vahdettin, stanbul, 1993. Danimend, smail Hami: zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, 4 cilt, stanbul, 1948. Davison, Roderic: Turkish Diplomacy from Mudros to Lausanne (Mondrostan Lozana Kadar Trk Diplomasisi), The Diplomats, 1919-1939, (ed. Gordon Craig ve Felix Gilbert), Princeton, 1953, s.172-209. Dennister, Robin: Churchills Secret War: Diplomatic decrypts, the Foreign Office and Turkey, 1922-1944 (Churchillin Gizli Sava: Gizli Belgeler, Dileri Bakanl ve Trkiye) , New York, 1997. Dinamo, Hasan zzettin: Kutsal syan, 4 cilt, stanbul, 1966-1967. Duru, Orhan: Amerikan Gizli Belgelerinde Trkiyenin Kurtulu Yllar, stanbul, 1978. Dyer, Gweyn: The Turkish Armistice of 1918 (1918in Trk Mutarekesi), Middle Eastern Studies, VII-VIII, Londra, 1975, Mays 1972 - s.143-178; Ekim 1972, s.313- 348. Edip, Halide, bkz. Advar.
216
SALH R. SONYEL
Erhan, ar: American Documents on Greek Occupation of zmir and Adjoining Territories (Yunanistann zmir ve Dolaylarndaki Blgeleri galiyle lgili Amerikan Belgeleri), Ankara, 1999. -------: (ed.) Yaayan Lozan, Ankara, 2003. Evans, Laurence: United States Policy and the Partition of Turkey (ABDnin Politikas ve Trkiyenin Bln), Baltimore, 1965. -------: Trkiyenin Paylalmas, 1914-1924, eviren Tevfik Alanay, stanbul, 1972. Frangulis, A. P.: La Grece et la Crise Mondiale (Yunanistan ve Dou Krizi), 2 cilt, Paris, 1926. George, David Lloyd: The Truth About the Peace Treaties (Bar Antlamalaryla lgili Gerek), 2 cilt, Londra, 1938. -------: Memoirs of the Peace Conference (Bar Konferansyla lgili Anlar), New Haven, 1939. -------: The Private Papers of David, Earl Lloyd George of Dwytfor (Dwytfor Lordu Lloyd Georgeun zel Belgeleri), 10 cilt, Londra, Beaverbrook Kitapl. Georges-Gaulis, Berthe: La Nationalisme Turc (Trk Milliyetilii), Paris, 1921. -------.: Angora, Constantinople, Londres (Ankara, stanbul, Londra), Paris, 1922. Gilbert, Martin: Sir Horace Rumbold: Portrait of a Diplomat, 18691941 (Bir Diplomatn Portresi), Londra, 1973. Gilmour, David: Curzon, Londra, 1994. Giordano, Giancarlo: Carlo Sforza: la Diplomazia, 1896-1921 (Carlo Sforzanin Diplomasisi), Milano, 1987, Gololu, Mahmut: Erzurum Kongresi, Ankara, 1968. -------: Sivas Kongresi, Ankara, 1969. Gkbel, Asaf: Milli Mcadelede Aydn, Aydn, 1964. Gkbilgin, M. Tayyib: Milli Mcadele Balarken, 2 cilt, Ankara, 1959 ve 1965. Gztepe, Tark Mmtaz: Osmanoullarnn Son Padiah Vahided-
217
din Mtareke Gayyanda, stanbul, 1969. Grew, Joseph C.: Turbulent Era: A Diplomatic Record of Forty Years, 1904-1945, (alkantl Donem: Krk Yln Diplomatik Belgeleri) 2 cilt, Boston, 1952. Hardinge, Lord Charles: Old Diplomacy: The Reminiscences of Lord Hardinge of Penhurst Covering the years 1880-1924 (Eski Diplomasi: Penhurst Lordu Hardingein Anlar), Londra, 1947. Harington, Sir Charles: Tim Harington Looks Back (Tim Harington Gemie Bakyor), Londra, 1940. Hasrcolu, Talat: Kazm Karabekir, Mustafa Kemal Paay Tutuklamay Reddediyor, BTTD, say 4, Ocak 1968, s.11-14. Henderson, Sir Nevile: Water Under the Bridges (Kprnn Altndan Gecen Su), Londra, 1945. Himmetolu, Hsn: Kurtulu Savanda stanbulun Yardmlar, 2 cilt, stanbul, 1975. Howard, Harry N.: The Partition of Turkey (Trkiyenin Bln), New York, 1966. House, E.M ve C. Seymour: What Really Happened at Paris (Pariste Gerekten Ne Oldu), Londra, 1921. Huddleson, Sisley: Poincare: A Biographical Portrait (Poincarenin Biyografik Portresi) 2 cilt, New Jersey, 1924. demir, Ulu: Sivas Kongresi Tutanaklar, Ankara, 1969. -------: Biga Ayaklanmas ve Anzavur Olaylar, Ankara, 1973. -------: Atatrkn Yaam, Ankara 1980. Diki Ton Eks (Altlarn Durumas): Proia yayn, Atina, 1931. Ilgar, hsan (ed.): Mtarekede Yerli ve Yabanc Basn, stanbul, 1973. nal, bnlemin Mahmut Kemal: Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, stanbul, 1940- 1953 nceday, Cevdet Kerim: Trk stiklal Harbi, stanbul, 1925. nn, smet: smet Paann Siyasi ve timai Nutuklar, 1920-1930, Ankara, 1983. -------: Sylev ve Demeleri, stanbul, 1946. -------: Hatralar, 2 cilt, Ankara, 1969.
218
SALH R. SONYEL
-------: Hatralar, Ulus, 4.2.1968 ve 15.6.1968. -------: Byk Millet Meclisindeki Konumalar, 1920-1937, 3 cilt, Rza Cihan (ed), Ankara, 1992. zzet (Furga) Paa, Ahmet: Feryadm, 2 cilt, stanbul, 1992-1993. Jaeschke, Gotthard: Mondrosa Giden Yol, Belleten, no.109, c.28, Ocak 1964. -------: Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Ankara, 1970. -------: Trk Kurtulu Sava Kronolojisi II - Mudanya Mtarekesinden 1923 Sonuna Kadar, Ankara, 1973. -------: Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, eviren Cemal Kprl, Ankara, 1972. Kansu, Mazhar Mfit: Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, 2 cilt, Ankara, 1966-1968. Karabekir, Kazm: stiklal Harbimizin Esaslar, stanbul, 1957. -------: stiklal Harbimiz, stanbul, 1960. -------: Hayatm, stanbul 1995. Kandemir, Feridun: Mustafa Kemal, Arkadalar ve Karsndakiler, stanbul, 1964. Karacan, Ali Naci: Lozan Konferans ve smet Paa, stanbul, 1943. Kayser, Jacques: LEurope et la Turquie Nouvelle (Avrupa ve Yeni Trkiye), Paris, 1922. Kinross, Lord: Atatrk the Rebirth of a Nation (Atatrk, Bir Ulusun Yeniden Dousu), Londra, 1966; Bir Milletin Dousu, Trkeye eviren Aydn Tezel, stanbul, 1972. Kordatu, Yanni: stori Tis Neoteras Ellados (Modern Yunanistann Tarihi), c.V, Atina, 1957-1958. Kutay, Cemal: Fevzi akmak Atatrk Tevkif Edecekti, stanbul, 1956. -------: Milli Mcadelede Amerika, stanbul, 1979. -------: Devirde Bir Adam: Fethi Okyarn Anlar, stanbul, 1980. -------: Osmanldan Cumhuriyete Yzylmzda Bir nsanmz: Hseyin Rauf Orbay, 1881-1964, 5 cilt, stanbul, 1992.
219
-------: erke Ethem Hadisesi - Kendi Hatralaryla, stanbul, 1995. Kk, Cevdet: Damad Ferid Paa, Trk Diyanet Vakf Ansiklopedisi, VIII, s.436-439. Kle, Sleyman: Mareal Fevzi akmak: Siyasi ve Hususi Hayati, stanbul, 1953. Krkolu, mer: Trk-ngiliz likileri, 1916-1926, Ankara, 1978. Laroche, N. Jules: Au Quai dOrsay Avec Briand et Poincare, 19131926 (Briand ve Poincare ile lgili Belgeler), Paris, 1957. Lewis, Bernard: The Emergence of Modern Turkey, Oxford, 1966, Trkesi: Modern Trkiyenin Dousu, eviren Metin Kratl, Ankara, 1993. Lewis, Geoffrey: Turkey (Trkiye), Londra, 1965. Lloyd George: bkz. George. Luke, Sir Harry: The Making of Modern Turkey (Modern Trkiyenin Kurulusu), Londra, 1936. -------: Cities and Men (Kentler ve Adamlar), c.2, Londra, 1953. -------: The Old Turkey and the New (Eski ve Yeni Trkiye), Londra, 1955. Mallosis, I.: Politiki storia tu Dimitriu Gunari (Dimitrios Gunarisin Siyasi Tarihi), Atina, 1926. Margoliouth, Rev. D. S.: The Caliphate (Halifelik), The New Europe, say 14, 1920, s.294-300. Mango, Andrew: Atatrk, Londra, 1999. Marzio, Cornelio di: La Turchia di Kemal (Kemalin Trkiyesi), Milan, 1926. Mears, Eliot Grinnell (ed.): Modern Turkey, 1908-1923 (Modern Trkiye), New York, 1924. Melek, Kemal: Dou Sorunu ve Milli Mcadelenin D Politikas, stanbul, 1978. Meray, Seha L.: Lozan Bar Konferans, Ankara, 1969 Metaksas, oannis: To Prosopiko Tu merologio (zel Gnl), c.3, Atina, 1964.
220
SALH R. SONYEL
Mevlanzade, Rifat: Trkiye nklbnn yz, 2 cilt, Halep, 1926. Mikusch, Dagober von: Mustafa Kemal - Between Europe and Asia (Avrupa ile Asya Arasnda Mustafa Kemal) , Londra, 1936. Misailidis, Kostas: Kk Asya Seferi, eviri, S. Karaolu, 443 daktilo sayfas, tarihsiz. Morrison, Sir Theodore: England and slam (ngiltere ve slam), Nineteenth Century and After, say DIX, Temmuz 1919, s.116122. Mostras, Vasilios D. Mikrasiatiki Epihirisis (Kk Asya Seferi), Atina, 1969. Nea Ellas (Yeni Yunanistan) gazetesi: stanbul Bamsz bir Devlet Olabilir mi? Atina, 13.11.1918. Nicolson, Harold: Curzon: the Last Phase, 1919-1925 (Curzon: Son Dnem), Londra, 1934. Okday, efik: Bykbabam Son Sadrazam Ahmet Tevfik Paa, stanbul, 1986. Orbay, Rauf: Rauf Orbayn Hatralar, Yakn Tarihimiz, 52 blm, 12 Mart 1962 - 21 ubat 1963. -------: Cehennem Deirmeni: Siyasi Hatralarm, 2 cilt, stanbul, 1993. zakman, Turgut: Vahdettin, Mustafa Kemal ve Milli Mcadele, stanbul, 1997. zalp, Kazm: Milli Mcadele, 1919-1922, 2 cilt, Ankara, 1971. zgiray, Ahmet: ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbolda gre 1918-1920 Yllarnda Trkiye, Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, stanbul, 1951, s.101-153. zlgl, M. Cemil: Heyet-i Temsiliyenin Ankaradaki almalar, Ankara, 1989. zsoy, Osman: Gazetecinin nfaz, stanbul, 1997. ztoprak, zzet: Kurtulu Savanda Trk Basn, Ankara, 1989. -------: Trk ve Bat Kamuoyunda Milli Mcadele, Ankara, 1989. ztrk, Kazm: Atatrkn Trkiye Byk Millet Meclisi Ak ve Gizli Oturumlarndaki Konumalar, Ankara, 1990. Paillares, Michel: Le Kemalisme Devant les Allies (Balaklar ve
221
Kemalizm), Paris 1922. Papulas, Anastasios: Agonia Enos Ethnos (Bir Ulusun Istrab), Atina, 1928. Paraskevopulos, Leonidas: Anamnisis (Anlar), Atina 1933. Peker, Nurettin: 1918-1923 stiklal Savann Vesika ve Resimleri, stanbul, 1955. Pernot, Maurice: La Question Turque (Trk Sorunu), Paris, 1923. Pinon, Rene: Les Accords Franco-Turc (Fransz-Trk Antlamas), Revue des Mondes, 1.8.1938. Poincare, Raymond: Au Service de la France(Fransann Hizmetinde), 11 cilt, Paris, 1926-1974. Rawlinson, Anthony: Adventures in the Near East, 1918-1922 (Yakn Douda Maceralar), Londra, 1923. Reit Paa: Reit Paann Hatralar, stanbul, 1939. Roda, Mihail: Ellada Stin Mikran Asian, 1918-1922, (Yunanistan Kk Asyada) Atina, 1958. Ryan, Sir Andrew: The Last of the Dragomans (Son Dragoman [Tercman]), Londra, 1951. Sakellaropulu, Konstantinos: Skia Tis Diseos - storia Mias Katastrofis (Batnn Glgesi - Bir Felaketin Tarihi), Atina, 1961. Saral, Ahmet Hulki: Gney Cephesi, Ankara, 1966. Sarhan, Mehmet Zeki: Kurtulu Sava Gnl, 4 cilt, stanbul, 1982. Selek, Sabahattin: Anadolu htilali, 2 cilt, stanbul, 1963 ve 1965 Sertolu, Mithat: Bir hanetin Belgesi, BTTD, say 7, Nisan 1968, s.3 vd. -------: Mutareke Devrinde Saltanat uras ve Milli ura Hazrlklar, BTTD, say 22, Temmuz 1969, s.28-40 Sforza, Count Carlo: Diplomatic Europe Since the Treaty of Versailles (Versay Antlamasndan Sonraki Diplomatik Avrupa), New Haven, 1928. -------: Makers of Modern Europe (Modern Avrupann Yaratclar), 1930. -------: Construttori e Distruttori, Roma, 1945.
222
SALH R. SONYEL
Shaw, Stanford J.: From Empire to Republic, the Turkish War of Liberation (mparatorluktan Cumhuriyete, Trk Kurtulu Sava), 6 cilt, Ankara, 2000. Simavi, Ltfi: Sultan Mehmed Read Hann ve Halifenin Sarayndan Grdklerim, stanbul, 1924. -------: Osmanl Saraynn Son Gnleri, stanbul, 1972. Sirel, Mnir: Sevr Antlamasn Kabul Eden Saltanat uras, BTTD, say 4, Ocak 1968, s.15-21. Sofuolu, Adnan: Fener Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, stanbul, 1996. Sonyel, Salahi R.: 1919 Yl ngiliz Belgelerinin Inda Mustafa Kemal ve Milli Mukavemet, Trk Kltr, say 85, Kasm 1969, s.47 vd. -------: Yunan Millet Meclisi Gizli Tutanaklarnda Mustafa Kemal ve Trk Kurtulu Sava, BTTD, say 49, Ekim 1971, s.11.19. -------: The Foreign Policy of the Turkish Nationalists, 1919-1923 (Trk Ulusularn D Siyasas), doktora tezi, Londra niversitesi, Kasm 1971 -------: Son Osmanl Padiah Vahidettin ve ngilizler, Belleten, say 154, XXXIX, Nisan 1975, s.257-264. -------: Turkish Diplomacy, 1918-1923 (Trk Diplomasisi), Londra, 1975. -------: The Turco-Greek Conflict (Trk Yunan htilaf), Londra, 1976. -------: Trk-Yunan Anlamazl, Ankara, 1985. -------: Trk Kurtulu Sava ve D Politika, 2 cilt, Ankara 1973 ve 1986. -------: Atatrk the Founder of Modern Turkey (Modern Trkiyenin Kurucusu Atatrk), Ankara, 1989. -------: ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumboldun Trk Ulusal Akmna Kars Tutumu, Belleten, LVIII/221, Nisan 1994, s.159-184. -------: Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin
223
Trkiyedeki Eylemleri, Ankara, 1995. -------: The Turco-Greek Imbroglio - Panhellenism and the Destruction of Anatolia (Trk-Yunan Anlamazl - Panhelenizm ve Anadolunun Ykm), Ankara, 1999. -------: Kurtulu Sava Dneminde stanbul Kabineleri ve ngiliz stihbarat Servisi, Belleten, LXV/243, Austos 2001, s.661708. -------: The Great War and the Tragedy of Anatolia (Yce Sava ve Anadolu Felaketi), Ankara, 2001. -------: Atatrk, the Grand Trk (Yce Trk Atatrk), Londra, 2003. Sylemezolu, Galip Kemali: Bamza Gelenler: Mondrostan Mudanyaya, 1918-1922, stanbul, 1939. Stratigos, Ksenofon: Ellas En Mikra Asia (Yunanistan Kk Asyada), Atina, 1986. apolyo, Enver Behnan: Kemal Atatrk ve Milli Mcadele Tarihi, Ankara, 1944. -------: Osmanl Sultanlar Tarihi, stanbul, 1961. imir, Bilal: ngiliz Belgelerinde Sakaryadan zmire, stanbul, 1972. -------: Atatrkn Yazmalar, 1920-1923, Ankara, 1981. -------: D Basnda Atatrk ve Trk Devrimi, Ankara, 1981. -------: ngiliz Belgelerinde Atatrk, 1913-1938, 4 cilt, Ankara, 19731989, -------: Lozan Telgraflar, 2 cilt, Ankara 1990-1994. -------: Dounun Kahraman Atatrk, Ankara, 1999 Tacalan, Nurdoan: Egede Kurtulu Sava Balarken, stanbul, 1971. Tansel, Selahattin: Atatrk ve Kurtulu Sava, Ankara, 1965. -------: Mondrostan Mudanyaya Kadar, 4 cilt, stanbul, 1991. Tansu, Samih Nafiz: ki Devrin Perde Arkas, stanbul, 1964. Tarih, c.IV, stanbul, 1934. Tengirenk, Yusuf Kemal: Vatan Hizmetinde, stanbul, 1967. Temperley, H. W. V. (ed.): A History of the Peace Conference of Pa-
224
SALH R. SONYEL
ris (Paris Bar Konferansnn Tarihi), 4 cilt, Londra, 1924. -------: England and the Middle East (ngiltere ve Orta Dou), Londra, 1936. Toynbee, Arnbold J.: The Question of the Caliphate (Halifelik Sorunu), Contemporary Review, say 117, 1920, s.192-196. -------: The Western Question in Greece and Turkey (Yunanistan ve Trkiyede Bati Sorunu) , Londra, 1923. Toynbee ve K. P. Kirkwood: Turkey (Trkiye), Londra, 1926. Trk stiklal Harbi, Ankara, 1962-1969. Trkgeldi, Ali: Mondros ve Mudanya Mtarekeleri Tarihi, Ankara, 1948. -------: Grp ittiklerim, Ankara, 1951. Ulagay, Osman: Amerikan Basnnda Trk Kurtulu Sava, stanbul, 1974. Ulubelen, Erol: ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, stanbul, 1967. Ulu, N.: Siyasi Ynleriyle Kurtulu Sava, stanbul, 1973 Umar, Bilge: zmirde Yunanllarn Son Gnleri, Ankara, 1974. Vakka, D.: O Venizelos, Polemikos etis (Sava nderi Venizelos), Atina, 1949. Vansittart, Lord Robert: The Mist Procession (Duman Gecikti), Londra, 1958. Venizelos, Eleftherios: storia Tu Ethniki Dihazmu (Yunan Blnnn Tarihi), Atina, 1994. Villalta, George Blanco: Atatrk, Ankara, 1982. Vere-Hodge, Edward Reginald: Turkish Foreign Policy, 1918-1948 (Trk D Politikas) Ambilly-Annemasse, 1950. Walder, David: The Chanak Affair (anakkale Olay), Londra, 1969. Watson, David: Georges Clemenceau, Londra, 1974. West, Nigel: MI6 British Secret Intelligence Operations, 1909-1945 (ngiliz stihbarat Servisinin Operasyonlar), Londra, 1983. Wilson, Woodrow: The Papers of Woodrow Wilson (Woodrow Wilsonun Belgeleri) , c.30, Princeton, 1984.
225
Yalman, Ahmet Emin: Grdklerim ve Geirdiklerim, 2 cilt, stanbul. 1979-1980. Young, Kenneth: Arthur James Balfour, Londra, 1963. Yularkran, Cevdet: Reit Paann Hatralar, stanbul, 1930.
226
SALH R. SONYEL
Konuyla lgili Gazeteler Akam Albayrak (Erzurum) Alemdar Ati Daily Mail (Londra) Daily Telegraph (Londra) Doru Sz (Balkesir) Figaro (Paris) Hadisat Hakimiyet-i Milliye (Ankara) Hukuk-u Beer ( zmir) fham kdam kaz (Afyon Karahisar) leri Illustration rade-i Milliye (Sivas) stiklal Journal des Debats (Paris) Journal dOrient Memleket Minber lMatin (Paris) Millet Yolu (Bursa) Morning Post (Londra) Nouvelle (Paris) t (Konya) Pall Mall Gazette (Londra) Peyam Sabah Sebilrreat (stanbul, Ankara, Kayseri) Takvim-i Vekayi Tark Tasvir-i Efkar le Temps (Paris) Times (Londra) Yeni Gn Yeni stanbul Yeni Yol Vakit Zaman
DZN A ABD IX, 1, 19, 23, 27, 35, 62, 63, 81, 82, 91, 99, 209, 216 Ali Fuat 10, 11, 18, 47, 48, 50, 215 Ali Kemal 36, 43 Ali Rza Paa 76, 86, 87, 150, 152, 168 Amasya Grmeleri IV, 47 Amerika IV, IX, 1, 28, 41, 74, 78, 80, 81, 82, 101, 209, 218 Amerika Birleik Devletleri IX, 1, 209 Andrew Ryan 11, 17, 18, 29, 79, 84, 85, 86, 112, 117, 128, 136, 138, 160, 167, 179, 181, 199, 201 Ankara II, V, VIII, 82, 89, 90, 95, 97, 98, 99, 100, 105, 106, 108, 111, 117, 118, 119, 121, 122, 123, 124, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 138, 139, 140, 141, 143, 144, 145, 146, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 159, 160, 161, 163, 165, 166, 167, 169, 170, 171, 172, 175, 177, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 190, 191, 197, 198, 199, 201, 210, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 223, 224, 226 Armstrong V, 18, 27, 185, 186, 187, 188, 189, 213 Atatrk II, VII, VIII, IX, X, 5, 15, 205, 207, 212, 213, 214, 217, 218, 219, 220, 222, 223, 224 B Bekir Sami 55, 59, 119, 123, 125, 130, 133, 138, 141 Byk Millet Meclisi IV, IX, 95, 97, 103, 104, 156, 163, 172, 174, 190, 199, 211, 214, 220 C- Calthorpe 3, 14, 15, 16, 20, 21, 23, 31, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 40, 42, 43, 44, 45, 49, 50, 51, 55, 60, 61, 62 Cemal Paa 47, 49, 51, 82, 84, 85 Cevat Raif 59 D Damat Ferit III, 3, 7, 14, 17, 18, 20, 22, 23, 24, 28, 29, 30, 32, 34, 35, 36, 37, 39, 42, 43, 44, 45, 49, 54, 55, 56, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 71, 72, 74, 75, 76, 79, 84, 85, 86, 87, 88, 90, 92, 93, 94, 95, 98, 99, 101, 102, 104, 106, 107, 109, 110, 111, 115, 116, 117, 125, 127, 137, 142, 146, 148, 149, 152, 155, 172, 184, 194 David Lloyd George 35, 81, 101, 116, 124, 130, 139, 160, 185, 211 E Erzurum Kongresi IV, 6, 54, 55, 56, 59, 60, 63, 64, 65, 216 F Francis Osborne 115, 129, 132, 140, 154, 164, 165, 166, 169, 170, 175, 181, 184, 188, 191 Fransa 1, 2, 23, 27, 32, 33, 35, 36, 45, 63, 82, 90, 101, 104, 134, 138, 141, 145, 148, 149, 153, 177, 178, 198, 209, 210, 221 G General Harington 150, 189, 194, 195 General Milne 31, 36, 41, 42, 55 George Kidston 10, 21, 44, 70 H Hac Musa Bey 59 Hakimiyet-i Milliye 127, 170, 193, 226 Heyet-i Temsiliye 214, 220
228
SALH R. SONYEL
Hukuk-u Beer 27, 226 Hseyin Avni 199 Hseyin Rauf V, 3, 6, 7, 47, 52, 54, 57, 59, 60, 62, 90, 166, 167, 218 I- kinci nn Zaferi V, 132 ngiltere III, IX, 1, 2, 4, 5, 6, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 19, 20, 21, 22, 23, 27, 28, 29, 30, 33, 34, 35, 37, 43, 44, 45, 49, 51, 52, 53, 57, 60, 61, 63, 66, 67, 69, 70, 71, 73, 76, 78, 79, 80, 81, 82, 84, 86, 87, 88, 89, 92, 98, 99, 101, 102, 103, 106, 107, 109, 111, 113, 114, 115, 116, 117, 119, 120, 121, 124, 125, 126, 129, 130, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 141, 144, 145, 148, 149, 151, 152, 153, 154, 156, 159, 160, 164, 165, 166, 167, 169, 170, 173, 174, 175, 176, 177, 178, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 187, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 195, 198, 202, 203, 204, 205, 209, 210, 220, 224 stanbul IV, V, VI, 1, 2, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 19, 20, 21, 23, 24, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 45, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 54, 55, 56, 57, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 70, 71, 72, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 112, 115, 116, 117, 118, 119, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 128, 129, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 142, 143, 144, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153,
154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 170, 171, 172, 174, 175, 178, 179, 180, 182, 183, 184, 185, 187, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 207, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 223, 224, 226 talya 1, 18, 23, 31, 63, 123, 132, 138, 141, 145, 149, 153, 194, 198, 205, 211 zmir III, 20, 24, 25, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 34, 35, 40, 62, 79, 83, 87, 99, 103, 108, 127, 139, 141, 145, 147, 150, 154, 157, 158, 161, 164, 167, 168, 173, 183, 193, 212, 216, 223, 224, 226 zzet Fuat 36 zzet Paa IV, 3, 5, 6, 7, 60, 62, 70, 117, 118, 119, 121, 127, 133, 137, 144, 152, 167, 168, 171, 172, 174, 181, 184, 185, 199, 201, 214 J John A. Tilley 115 Journal des Debats 72, 226 K Kazm Karabekir 39, 47, 59, 66, 142, 167, 169, 170, 217 Kont Sforza 31, 123 Kurtulu Sava I, VI, 193 L Laurence Evans 28 LMatin 77 Londra V, 3, 8, 9, 15, 23, 36, 50, 53, 57, 59, 60, 73, 79, 81, 86, 87, 88, 89, 92, 93, 100, 109, 110, 116, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 137, 138, 140, 141, 144, 146, 147, 148, 170, 171,
229
173, 176, 178, 181, 184, 185, 188, 189, 193, 198, 203, 205, 207, 210, 212, 213, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 223, 224, 225, 226 Londra Konferans V, 86, 89, 124, 137, 210 Lord Curzon 20, 31, 32, 40, 59, 60, 70, 71, 75, 77, 82, 98, 100, 121, 124, 128, 131, 133, 137, 142, 159, 164, 170, 176, 177, 178, 180, 184, 189, 190, 194, 198 Lord Harding 98 Lozan VI, 75, 196, 198, 200, 207, 209, 210, 215, 216, 218, 219, 223 M-N Mebusan Meclisi III, 9, 10, 13, 56, 61, 76, 94 Mehmet Cemal Paa 47 Milne 31, 36, 41, 42, 49, 50, 55 Misak- Milli 57, 59, 108, 123, 141, 144, 153, 154, 164, 171, 174, 190, 197 Mondros III, 3, 4, 5, 8, 210, 214, 218, 223, 224 Morning Post 52, 53, 226 Mustafa Kemal II, III, IV, V, VII, 5, 6, 7, 10, 15, 17, 18, 24, 25, 27, 28, 29, 30, 31, 34, 35, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 54, 55, 57, 59, 60, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 72, 74, 75, 76, 77, 80, 82, 85, 88, 91, 93, 94, 95, 97, 98, 99, 103, 104, 105, 109, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 128, 132, 133, 135, 138, 143, 144, 146, 151, 153, 156, 157, 158, 159, 160, 163, 164, 166, 167, 168, 170, 171, 174, 177, 182, 183, 184, 186, 187, 190, 192, 193, 194, 195, 196, 199, 202, 207, 213, 214, 217, 218, 220, 222
O- Osmanl Devleti 2, 4, 5, 19, 30, 45, 60, 63, 91, 99, 177 P Paris III, 20, 21, 27, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 43, 44, 45, 50, 53, 55, 56, 63, 64, 73, 77, 84, 99, 101, 104, 106, 107, 110, 122, 170, 171, 173, 174, 180, 183, 196, 198, 207, 209, 216, 217, 218, 219, 221, 224, 226 Prenses Mediha 194 Prens Sami 165, 194 R Refet Paa VI, 163, 170, 196, 197, 198, 200 Richard Webb 9, 12, 16, 19, 20, 22, 29, 82 Rza Nur 199 Rza Tevfik 36, 107 Ronald Graham 12, 16 Rumbold V, 2, 112, 117, 118, 119, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 136, 137, 138, 139, 140, 144, 145, 146, 147, 148, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 159, 160, 161, 163, 164, 165, 166, 167, 170, 171, 172, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 216, 220, 222 S- Sadullah Efendi 59 akir Paa 24 Salih Paa 76, 77, 88, 90, 91, 118, 145 San Remo IV, 99, 205 Sevr IV, 99, 104, 107, 108, 109, 110, 116, 117, 118, 121, 122, 127, 158, 159, 164, 175, 182, 184, 210, 222
230
SALH R. SONYEL
eyh Snusi 152 Sir Eyre Crowe 184, 185 Sir John de Robeck 40, 67, 69, 75, 98, 112 Sivas Kongresi IV, 6, 57, 59, 64, 65, 66, 67, 68, 216, 217 Sleyman efik IV, 87, 88, 94 Sleyman Srr 148, 149 T Tevfik Paa V, 7, 16, 17, 18, 19, 36, 44, 62, 78, 82, 115, 117, 118, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 133, 134, 146, 147, 148, 149, 151, 152, 154, 167, 176, 177, 178, 196, 197, 198, 199, 200, 201, 220 Tevhid-i Efkar 204 Times 8, 23, 50, 81, 83, 147, 207, 226 Tuozzi 163, 164 Trkiye III, VI, VII, 1, 4, 8, 12, 17, 19, 21, 22, 23, 27, 29, 31, 33, 34, 35, 50, 52, 61, 65, 66, 69, 71, 73, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 92, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 106, 107, 108, 109, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 121, 122, 124, 125, 126, 127, 130, 131, 132, 133, 135, 136, 137, 139, 145, 148, 150, 151, 155, 156, 157, 160, 161, 163, 166, 171, 175, 176, 178, 179, 180, 181, 182, 185, 186, 187, 189, 191, 193, 199, 201, 202, 203, 207, 211, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 222, 223, 224 V Vahdettin II, IV, V, VI, VII, 2, 3, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 16, 18, 19, 20, 23, 24, 25, 30, 33, 37, 51, 53, 55, 72, 76, 79, 80, 81, 85, 88, 90, 95, 98, 106, 109, 116, 120, 123, 124, 125, 133, 134, 135, 136, 137, 139, 144,
145, 147, 159, 161, 171, 172, 175, 178, 180, 185, 190, 192, 201, 202, 203, 204, 205, 207, 215, 220 Vakit 5, 6, 16, 27, 33, 52, 166, 204, 226 W Wilson 1, 63, 82, 99, 209, 214, 224 W. S. Edmonds 21, 69, 78, 88, 89, 114, 139 Y Yeni gn 5, 172 Yunanistan 31, 87, 99, 115, 116, 122, 145, 147, 153, 155, 157, 180, 182, 183, 190, 198, 211, 212, 216, 218, 220, 221, 223, 224 Yusuf Kemal V, 138, 139, 170, 171, 172, 173, 175, 176, 213, 214, 223

General Milne Mustafa Kemalin İstanbula Çağrılmasını Ister.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

General Milne Mustafa Kemalin İstanbula Çağrılmasını Ister.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

General Milne Mustafa Kemalin İstanbula Çağrılmasını Ister.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU ATATRK ARATIRMA MERKEZ

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

Prof. Dr. Salhi R. SONYEL

ISBN : 978-975-16-1993-8. LESAM : 07.06. Y0150-268.

: Korza Basm : (0.312) 342 22 08

ayr. bkz. : Ayrca baknz

BMM.ZC. : Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

DA, FO 371/4172/13694: Calthorpedan ngiltere Dileri Bakanlna gizli telgraf, 22.1.1919.

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

DA, FO 371/4156/3802: Mallet - Halil grmesi, Mallet andac, 6.3.1919.

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

DA, FO 371/4156/48129: Calthorpedan Curzona zel ve gizli yaz, stanbul, 21.3.1919.

TH 1, s.18 ve 22. Jaeschke, s.5.

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

DA, FO 371/4158/100500. DBFP IV/1, s.667-668.

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

Morning Post, Londra, 26.7.1919. Akin 1, s.418.

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

Alemdar, 24.2.1920 Akin II, s.259-260; Times, Londra, 17.12.1919.

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI

GZL BELGELERDE MUSTAFA KEMAL, VAHDETTN VE KURTULU SAVAI