Prof. Dr Jovan ukovi, dipl. hem.

Beograd
M. Vukovia 4/13 Tel. +381 63 258056 E-mail: djgo@eunet.rs

Studija mogunosti proizvodnje portland i specijalnog kalcijum sulfo aluminatnog cementa u Ugljeviku

Beograd, januar 2012

Naruilac zadatka:
Optina Ugljevik Ugljevik

Ugovor br.: 02-404-102/11 Izvrilac zadatka:

Prof. Dr Jovan ukovi, dipl. hem.

Sadraj
Predgovor--------------------------------------------------------------------------------------------6 1. Osnove---------------------------------------------------------------------------------------------7 1.1 Uvod-----------------------------------------------------------------------------------------------7 1.2 Geografski poloaj Fabrike cementa----------------------------------------------------------8 1.3 Istorijski pregled proizvodnje i upotrebe cementa-----------------------------------------10 1.4 Vrste cementa koje se danas proizvode i koriste u svijetu--------------------------------10 1.5 Svjetska proizvodnja i potronja cementa---------------------------------------------------13 1.6 Kalcijum sulfo aluminatni cement ( CSA cement, CSA Binder)------------------------20 1.6.1 Karakteristike kalcijum sulfo aluminatnog cementa (CSA)----------------------------26 1.6.2 Sastav kalcijum sulfo aluminatnog cementa (CSA)-------------------------------------28 1.7 Portland cement---------------------------------------------------------------------------------29 1.8 Uticaj proizvodnje cementa na ivotnu sredinu--------------------------------------------29 2. Sirovine za proizvodnju portland i kalcijum sulfo aluminatnog cementa, koliine i njihov kvalitet ----------------------------------------------------------------------------32 2.1. Gips----------------------------------------------------------------------------------------------32 2.2 Letei pepeo iz termoelektrane Ugljevik----------------------------------------------------36 2.3 Krenjak-----------------------------------------------------------------------------------------37 2.4 Boksit--------------------------------------------------------------------------------------------38 2.5 Glina i laporci-----------------------------------------------------------------------------------38 3. Tehnoloki postupak proizvodnje portland i kalcijum sulfo aluminatnog cementa (CSA cement CSA Binder) -----------------------------------------------------------40 3.1 Proizvodnja portland cementa----------------------------------------------------------------40 3.2 Proizvodnja kalcijum sulfo aluminatnog cementa-----------------------------------------46 4. Ekonomski parametri proizvodnje 600 000 t/g cementa ------------------------------48 4.1 Proizvodnja portland cementa----------------------------------------------------------------48 4.1.1 Snabdijevanje sa energijom-----------------------------------------------------------------48 4.1.2 Postrojenje za proizvodnju cementa-------------------------------------------------------48 4.1.3 Osnovne tehnoloke karakteristike postrojenja za proizvodnju cementa-------------49 4.1.4 Glavna oprema fabrike cementa-----------------------------------------------------------49 4.1.5 Osnovna oprema fabrike cementa---------------------------------------------------------51 4.1.6 Cijena proizvodnje portland cementa-----------------------------------------------------52 4.2 Proizvodnja kalcijum sulfo aluminatnog cementa-----------------------------------------57 4.2.1 Cijena proizvodnje kalcijum sulfo aluminatnog cementa------------------------------57 4.3 Neophodna radna snaga-----------------------------------------------------------------------62 4.4 Tekue cijene cementa na domaem tritu i tritu zemalja u okruenju-------------62 5. Zakljuci -----------------------------------------------------------------------------------------64 Literatura ------------------------------------------------------------------------------------------69 Aneks 1 ----------------------------------------------------------------------------------------------70 Rezultati ispitivanja kvaliteta i karakteristika pepela koji nastaje u Termoelektrani Ugljevik Aneks 2 ----------------------------------------------------------------------------------------------78 Rezultati ispitivanja kvaliteta i karakteristika krenjaka (krovinski dio) iz leita Vujak-Ugljevik Aneks 3 ----------------------------------------------------------------------------------------------88 Adrese najznaajnijih proizvoaa cementa 3

Pregled tabelarnih prikaza

Tabela 1.1 Oznake za cement po evropskim standardim Tabela 1.2 Svjetska proizvodnja cementa po zemljama Tabela 1.3 Svjetska proizvodnja cementa u 2010 godini Tabela 1.4 Najznaajnije svjetske kompanije proizvoai cementa (2006god.) Tabela 1.5 Proizvodnja cementa na prostorima prethodne Jugoslavije i Albanije Tabela 1.6 Sastav sirovine, mineraloki sastav proizvoda dobijenog sinterovanjem sirovine i vrstoa na pritisak sulfoaluminijumskog cementa Tabela 1.7 Vrijednosti vrstoa CSA cementa (betona) Tabela 1.8 Stepen irenja betona Tabela 1.9 Stepen skupljanja bertona, odnos prema Portland cementu Tabela 1.10 Stabilnost vrstoe betona Tabela 2.1 Specifikacija kvaliteta ODG-gipsa po zahtjevima industrije gipsa Tabela 2.2 Hemijski sastav ODG-gipsa (TE Scholven) i prirodnog gipsa (Rigips Ltd) uporeeni sa zahtjevanim vrijednostima za ODG-gips Tabela 2.3 Pregled godinje potronje uglja u Termoelektrani Ugljevik i sadraj sumpora Tabela 2.4 Karakteristike uglja koji se koristi u Termoelektrani Ugljeviku Tabela 2.5 Karakteristike dimnog gasa Termoelektrane Ugljevik Tabela 2.6 Koliine nastalog sumpor dioksida u Termoelektrani Ugljevik Tabela 2.7 Oekivana koliina gipsa iz procesa odsumporavanja dimnih gasova u TE ugljevik Tabela 2.8 Hemijski sastav pepela koji nastaje u Termoelektrani Ugljevik Tabela 2.9 Sadraj prirodenih radionukleida u uzorcima pepela termoelektrane Ugljevik Tabela 2 .10 Hemijski sastav krenjaka Tabela 2.11 Hemijska analiza prosjenog etvoromjesenog uzorka samljevenog boksita (decembar 2010- januar, februar, mart 2011) Tabela 3.1 Glavne mineralne komponente u portland cementu Tabela 3.2 Osnovni mineralni sastav CSA cementa (Italcementi Alipre) Tabela 3.3 Osnovni hemijski sastav CSA cementa (razliitih proizvoaa)(16,17) Tabela 4.1 Osnovne tehnike karakteristike postrojenja za proizvodnju cementa Tabela 4.2 Osnovni normativi za proizvodnju klinkera i cementa Tabela 4.3 Cijena proizvodnje portland cementa Tabela 4.4 Specifina cijena proizvodnje klinkera Tabela 4.5 Operativni trokovi pri proizvodnji klinkera godinjeg kapaciteta 570.000 tona Tabela 4.6 Cijena proizvodnje kalcijum sulfo aluminatnog cementa Tabela 4.7 Specifina cijena proizvodnje klinkera kalcijum sulfo aluminatnog cementa Tabela 4.8 Specifina cijena proizvodnje cementa Tabela 4.9 Operativni trokovi pri proizvodnji klinkera godinjeg kapaciteta 550.000 tona Tabela 4.10 Tekue cijene cementa, oktobar-novembar 2011

Pregled slika i grafikih prikaza

Slika 1.1 Geografska karta Bosne i Hercegovine sa oznakom lokacije Ugljevik Slika 1.2 Satelitski snimak podruja Ugljevika Slika 1.3 Grafiki prikaz proizvodnje cementa u svijetu u 2005 godini. Slika 1.4 Projekcija globalne svjetske proizvodnje cementa i emisije ugljen dioksida do 2050 godine (17) Slika 1.5 CSA ekspanzioni aditiv za cement Slika 1.6 CSA cement sa visikom inicijalnom i finalnom tvrdoom Slika 1.7 CSA cement kao redukcioni agent skupljanja betona Slika 1.8 CSA cement niskog alkaliteta Slika 1.9 CSA cement kao aditiv za ploice i cementno mlijeko Slika 1.10 CSA cement kao materijal za ravnanje Slika 1.11 CSA binder (ciment) Slika 1.12 Izgled kalcijum sulfo aluminatnog cementa Slika 3.1 Osnovna ema tehnolokog postupka proizvodnje portland cementa Slika 3.2 Plan fabrike cementa (Layout) Slika 3.3 ematski prikaz postrojenja fabrike cementa Hercules Cement Plant Slika 3.4 Fotografski snimak kompletne fabrike cementa Slika 3.5 Osnovna ema rotacione pei Slika 3.6 Izgled rotacione pei sa hladnjacima Slika 3.7 Postrojenja koje koristi automobilske gume kod proizvodnje klinkera Slika 4.1 Kretanje cijena cementa

Predgovor
Optina Ugljevik, pored velikih rezervi uglja i proizvodnje elektrine energije, raspolae znaajnim rezervama krenjaka, gline i laporaca kao osnovnih sirovina za proizvodnju cementa. Osim toga nakon uvoenja procesa odsumporavanja dimnih gasova u Termoelektrani Ugljevik nastae velika koliina gipsa (oko 386 000 t/godini), dovoljnog kvaliteta za njegovu upotrebu u industriji cementa. Obzirom da u Republici Srpskoj nema proizvodnje cementa to se nametnulo kao logino razmiljanje da se ue u projekat izgradnje cementare kapaciteta 600 000 t/g portland cementa ili specijalnog kalcijum sulfo aluminatnog cementa, alternativno. Kod proizvodnje kalcijum sulfo aluminatnog cemenata, kao specijalne vrsta cementa sa veoma dobrim karakteristikama, kao jedna od sirovina, u koliini od oko 30%, koristi se gips. Ova komponenta e se obezbijediti u Termoelektrani Ugljevik iz procsesa odsumporavanja dimnih gasova koji e se realizovati u narednim godinama. Sa druge strane, kalcijum sulfoaluminatni cement se ne proizvodi u zemljama prethodne Jugoslavije, i u Albaniji tako da se oekuje da bi ta proizvodnja imala realno trite. Predviena tehnologija i oprema koja se navodi u Studiji omoguava proizvodnju jedne ili druge vrste cementa, a u zavisnosti od zahtjeva trita. Da bi se pristupilo realizaciji izgradnje fabrike za proizvodnju cementa potrebno je sagledati sve neophodne parametre od sirovina, njihovih zaliha i kvaliteta, potrebne energije, tehnologije, trita i ekonomske opravdanosti takve proizvodnje, odnosno neophodno je izraditi studiju opravdanosti ulaska u takav projekat. To je bio i predmet ove Studije koja je izraena za potrebe Optine Ugljevik. Studija, uzimajui u obzir trenutno stanje cijena sirovina, energije i radne snage, pokazuje punu opravdanost ulaska u realizaciju ovoga projekta. Pitanje trita se mijenja u zavisnosti od domaih i svjetskih ekonomskih kretanja tako da je neophodno sagledati trite u periodu definitivne odluke izgradnje fabrike cementa. Industrija cementa je, zbog globalne ekonomske krize u svijetu, posebno u Evropi, u znaajnoj stagnaciji, ali se predvia globalni oporavak privrede, a time i ove industrije, u periodu 2014-2016 godine do kada bi realno mogla da se izgradi fabrika cementa. Na kraju elim da se posebno zahvalim firmi Team network, engenering and management Siracusa, Italija koja mi je obezbijedila dio kvalitetnih podataka koji su korieni u Studiji.

1. Osnove
1.1 Uvod

Kod procesa odsumporavanja dimnih gasova, tehnologije koja se planira koristiti u Termoelektrani Ugljevik, pojavljuje se, kao nus proizvod, velika koliina gipsa ( prema proraunu oko 386 000 t/godinu). Nastali gips, umjesto odlaganja na deponiju kao otpadni materijal, je mogue komercijalno koristiti ime bi se, pored ekolokih efekata, ostvarili i ekonomski efekti preko utede trokova transporta i odlaganja nastalog gipsa, utede na deponijskom prostoru na koji bi se odlagao nastali gips, odnosno preko komercijalnog korienja nastalog gipsa. U Studija mogunosti valorizacije gipsa iz procesa odsumporavanja u Termoelektrani Ugljevik koja je uraena u septembru 2010 godine za Optinu Ugljevik (1) sagledana su tehnoloka rjeenja mogue komercijalne proizvodnje i upotrebe gipsa iz materijala koji nastaju kod procesa odsumporavanja dimnih gasova u Termoelektrani Ugljevik, odnosno: proizvodnja sintetskog gipsa iz procesa odsumporavanja dimnog gasa, postupke ienja gipsa nastalog odsumporavanjem dimnog gasa, ukoliko je to neophodno, proizvodnju i korienje gipsa u svijetu, cijene sintetskog gipsa i proizvoda od gipsa, oekivane koliine gipsa iz procesa odsumporavanja dimnih gasova u Termoelektrani Ugljevik, tehnologiju proizvodnje komercijalnog gipsa u Termoelektrani Ugljevik, moguu upotrebu gipsa proizvedenog u Termoelektrani Ugljevik i sagledavanje mogueg trita nastalog gipsa i proizvoda od gipsa. Gips koji nastaje kod procesa odsumporavanja dimnih gasova ima iroku primjenu u graevinarstvu, poljoprivredi, hemijskoj industriji, medicini, u proizvodnji standardnog portland cementa i specijalnog kalcijum sulfo aluminatnog cementa. Studija je, pored navedenih mogunosti korienja nastalog gipsa, prezentovala osnovne podatke korienja nastalog gipsa u hemijskoj industriji: kod proizvodnje boja, farmaceutskih proizvoda, kod proizvodnje papira kao punilo, kod proizvodnje insekticida, proizvodnje kvasaca, tretmana voda i u mnogim drugim industrijskim granama. Neke od najznaajnijih primjena gipsa u industriji su sljedee: -kalcijum sulfat, odnosno gips i koks slue za proizvodnju kalcijum karbida, -amonijum sulfat se dobija iz kalcijum sulfata reakcijom sa amonijakom, ugljen dioksidom i vodom. Kao nus proizvod nastaje kalcijum karbonat, -gips se koristi u industriji stakla, 7

-gips se koristi kod proizvodnje teflona, -gips velike istoe se koristi u keramikoj industriji, -gips se koristi u dekorativne svrhe za ukrase na zidovima, umjetnika djela i dr. -gips se koristi za medicinske potrebe (zubarstvu, ortopediji i dr.). -anhidrovani gips se koristi u industriji kao sikativ u ureajima za hlaenje, kod proizvodnje telefonskih kablova, za zatitu optikih i elektronskih ureaja, kod pripreme seruma. Korienje gipsa u industriji cementa je veoma znaajno i to je globalno posmatrano najvea koliinska upotreba prirodnog i sintetskog gipsa. U industriji cementa gips se koristi kao retarder-usporiva (dodatak 5-6% klinkeru) kod proizvodnje portland cementa i kao sirovina kod proizvodnje kalcijum sulfo aluminatnog cementa. U ovoj studiji e se obraditi, sa tehnolokog i komercijalnog stanovita, mogua proizvodnja portland i kalcijum sulfo aluminatnog cementa u Ugljeviku

1.2 Geografski poloaj fabrike cementa

Izgradnja Fabrike za proizvodnju portland i/ili specijalnog kalcijum sulfo aluminatnog cementa se planira u Ugljeviku. Optina Ugljevik se nalazi u sjeveroistonom dijelu Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, na istonim padinama planine Majevica prema najveoj itnici u Bosni i Hercegovini, Semberiji. Centar optine je grad Ugljevik smjeten na regionalnom putu M-18 Bijeljina-Tuzla. Ugljevik je smjeten u centru prethodne Jugoslavije u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini. Udaljen je oko 50 km od Autoputa Beograd-Zagreb. Udaljenost Ugljevika od glavnih regionalnih centara je sljedea: Bijeljina 24 km Banja Luka 230 km Zagreb 300 km Beograd 155 km Ljubljana 430 km Trst 550 km Grac 500 km Luka u Brkom na rijeci Savi je udaljena 45 km od Ugljevika i povezana je sa plovnim sistemom Dunava. eljezniki terminal je u Bijeljini, 24 km udaljen od Ugljevika, a glavni eljezniki vor prethodne Jugoslavije u Vinkovcima je udaljen 80 km. Lokacija Ugljevika moe da se vidi na geografskoj karti Bosne i Hercegovine i na satelitskom snimku koji su dati na sljedeim slikama.

Slika 1.1Geografska karta Bosne i Hercegovine sa oznakom lokacije Ugljevika

Slika 1.2 Satelitski snimak podruja Ugljevika

1.3 Istorijski pregled proizvodnje i upotrebe cementa

Pojam Cement datira jo iz vremena starih Rimljana koji su koristili pojam opus caementicium za opis zidarskog betona koji se proizvodio iz drobljenog kamena i ivog krea kao vezivnog materijala. Korien je vulkanski pepeo i mljeveni kamen koji su dodavani ivom kreu da bi se dobilo hidraulino vezivo koje je kasnije definisano kao cementum, cimentum, camen i cement. Poznato je da je kombinacija hidratnog krea i pazolana prvi put upotrijebljena u staroj Makedoniji. Tri vijeka kasnije su to koristili rimski inenjeri. Koristili su prirodne i vjetake pucolane za pravljenje ove vrste betona. Jo uvijek su prisutne graevine iz toga perioda graene od ove vrste betona (Panteon u Rimu, Karakala kupatila, Rimski akvadukti i sl.). Srednjevjekovni zidari i vojni inenjeri su koristili hidraulini cement za izgradnju pojedinih graevinskih struktura (kanala, fortifikacionih prepreka, luka, brodogradilita i dr.). Tehnoloko znanje u proizvodnji hidraulinog cementa je sistematizovano od strane francuskih i britanskih inenjera u 18 vijeku. U Britaniji je James Parker 1796 godine patentirao Rimski cement. Proizvod se razlikovao od cementa koji se proizvodio u starom Rimu. Dobijen je zagrijavanjem glinenih depozita i kalcijum karbonata. Na proizvodnji slinih vrsta cementa su radili John Smeaton, Luis Vicat i James Frost krajem 18 vijeka i poetkom devetnaestog vijeka. U 1824 godini Josef Aspdin je patentirao slian proizvod koji je nazvao Portland cement, obzirom da su proizvodi od ovoga cementa imali izgled slian Portland kamenu. Prvi moderni Portland cement je napravio Aspidinov sin William 1840. U 1850 godini Portland cement je u najiroj upotrebi za proizvodnju betona. U USA se kao prvo ire korienje cementa povezuje za Rosendale cementom u poetku 19 vijeka koji se iroko koristi za izgradnju kapitalnih graevina (Kip slobode, Kapitol, Bruklinski most i za vodovodne sisteme). I danas se, posebno za velike graevine, koristi Rozental cement. Korienje cementa u dvadesetom i dvadeset prvom vijeku je veoma zastupljeno, tako da svjetska proizvodnja i potronja cementa dostie vie od tri milijarde tona.

1.4 Vrste cementa koje se danas proizvode i koriste u svijetu

Danas se u svijetu koristi vie vrsta cementa. U najveem obimu se koristi portland cement, a proizvode se i druge vrste cementa. Osnovni podaci o vrstama cementa su sljedei.

10

Portland cement proizvodi se termikim tretmanom krenjaka (kalcijum karbonata) sa manjim koliinama drugih materijala, kao to je glina ili laporac, kod temperatura od 14500C, pri emu nastaje klinker. Klinkeru se dodaje 5-6% gipsa radi regulisanja vremena stvrdnjavanja pri emu se dobija cement za upotrebu (esto se oznaava kao OPC cement). Ovo je najznaajnija vrste cementa poto predstavlja osnovicu za dobijanje veine drugih vrsta cementa. Od ukupne proizvodnje svih cementa u svijetu portland cement ini 70%. Specifina masa portland cementa je najmanje 3000 kg/m3 i sa specifinom povrinom od najmanje 2400 cm2/g. Od portland cementa se proizvodi beton, razliiti malteri i drugi materijali. Proizvode se razliite vrste portland cementa, u zavisnosti od njegove upotrebe, odnosno razliite formulacije sa osnovnom komponentom portland cementa. To su svi cementi koji se proizvode mljevenjem portland cementnog klinkera i uz dodatak drugih materijala. Dodatni materijali, u zavisnosti od vrste i koliine, mijenjaju svojstva portland cementa. Iako su vrstoe ovih cemenata u poetku manje od vrstoe istog portland cementa oni pri veim starostima od 28 dana nadmauju te vrstoe. Zbog toga imaju iste klase kao i portland cement. portland cement sa leteim pepelom sadri oko 30% leteeg pepela pucolana. Ovaj cemenat obezbjeuje manji sadraj vode u betonu to omoguava bre stvrdnjavanj betona. Ukoliko je na raspolaganju kvalitetan letei pepeo ova vrsta cementa moe biti alternativa standardnom portland cementu. Portland cement sa dodatkom zgure dobija se mljevenjem portland cementnog klinkera, gipsa i 30% granulisane zgure visokih pei. Karakterie se neto smanjenom relativnom vrstoom, uz porast kasnijih vrstoa. Ovaj cement ima sporiju hidrataciju u odnosu na isti portland cement. portland pucolan cement ukljuuje cement sa leteim pepelom, kao i cement proizveden iz drugih prirodnih ili vjetakih pucolana, kao to je vulkanski pepeo (u Italiji, ileu, Meksiku, Filipinima je uobiajena vrsta cementa u upotrebi), portland silikatni cement dobija se dodatkom silikata tako da se dobija visoka vrstoa. Dodaje se 5-20% silikata. Obino se silikat dodaje portland cementu za smjeu za beton, Metalurki cement je portland cement sa dodatkom zgure kod koga sadraj zgure iznosi preko 30%, ali ne prelazi granicu od 85%. Sporije hidratizira i manje je specifine mase. Ovaj cement je otporniji od portland cementa na razliita agresivna dejstva. Postojan je u vodama koje sadre hloride, sulfate i alkalije. Ovaj cement pokazuje veliku postojanost u morskoj vodi. Aluminatni cement se dobija arenjem mjeavine krenjaka i boksita uz dodatak silicijum dioksida i oksida gvoa. arenje je na temperaturi od 1500-15500C. Nakon mljevenja ovako dobijenog aluminatnog klinkera cement se moe odmah upotrijebiti. Ova vrsta cementa ima crnkastu boju, ima veoma brz prirast vrstoe u toku vremena, tako da u toku 24 sata ostvaruje oko 80% vrstoe koja odgovara starosti od 28 dana. Vremenom dolazi do prekristalizacije produkata hidratacije tako dadolazi do pada vrstoe. Ova vrsta cementa je otporna u morskoj vodi u mekoj vodi i u sulfatnim vodama, dok je neotporan u vodama koje sadre alkalije.

11

Supersulfatni cement se dobija finim mljevenjem granulisane zgure (80-85%), anhidrata (10-15%) i portland cementnog klinketa (do 5%). Odlikuje se velikom finoom mliva i niskom toplotom hidratacije. Otporan je prema sulfatima, morskoj vodi sonoj kiselini, lanenom ulju, fenolima i razblaenim rastvorima organskih kiselina. zidarski cement se koristi za proizvodnju maltera a ne za proizvodnju betona. Obino je portland klinker i drugi ingredijenti kao to su krenjak, hidratisani kre, retarderi i bojene materije. Koriste se kao malteri. U USA se koristi tuko cement koji se koristi kao malter za vezivanje zidarskih blokova, ekspanzioni cement sadri, pored portland klinkera, ekspanzivni klinker kao to je sulfoaluminatni klinker, bijelo blendirani cement se proizvodi korienjem bijelog klinkera i bijele saplementne materijale kao to je metakaolin visoke istoe, bojeni cement se koristi za dekorativne potrebe. Dodaju se pojedini pigmenti u portland cement, pucolan-kreni cement se dobija iz smjee pucolana i krea. Proizvodili su ga stari Rimljani ije graevine napravljene od toga cementa i danas postoje, supersulfatni cement sadri 80% granulirane ljake iz pei, 15% gipsa ili anhidrita i malo portland klinkera ili krea kao aktivatora, kalcijum aluminatni cement je cement primarno proizveden iz krenjaka i boksita. Aktivni ingredijenti su monokalcijum aluminat i majenit (Ca12Al14O33). Jaina se ostvaruje hidracijom u kalcijum aluminat hidrat. Veoma je pogodan za proizvodnju betona koji su otporni na visoke temperature, cement od ljake i krea je cement po osobinama slian pucolan krenom cementu. Jedino je granulirana ljaka pogodna za proizvodnju ove vrste cementa, kalcijum sulfo aluminatni cement je nova vrsta cementa koja ima veoma dobre karakteristike. Cement na bazi Mg Oznake za cement U sljedeoj tabeli navode se oznake za cement po evropskim standardima

Tabela 1.1 Oznake za cement po evropskim standardima Naziv Oznaka Portland cement CEM I Portland cement sa dodatkom zgure CEM II/A-S CEM II/B-S Portland cement sa dodatkom pucolana CEM II/A-P CEM II/A-Q CEM II/B-P CEM II/B-Q Portland kompozitni cement CEM II/A-M CEM II/B-M Metalurki cement CEM III/A 12

Pucolanski cement Kompozitni cement A- Uee dodatka od 6-20% B- Uee dodatka od 21-35% C- Uee dodatka od 81-95% M- Mijeani dodatak pucolana i zgure P- Prirodni pucolan Q- Aktivirani pucolan S- Zgura visokih pei V- Silikatni letei pepeo W- Karbonatni letei pepeo

CEM III/B CEM III/C CEM IV/A CEM IV/B CEM V/A CEM V/B

1.5 Svjetska proizvodnja i potronja cementa

Proizvodnja cementa u svijetu se kree u granicama veim od 3 milijarde tona/ godini (proizvodnja cementa u svijetu u 2010 godini je bio 3,325 milijardi tona). Zbog svjetske ekonomske krize u zadnjim godinama proizvodnja cementa je opala u veini zemalja (osim Kine, Indije i istono-evropskih zemalja). Prema dostupnim podacima spisak drava proizvoaa cementa i koliina proizvedenog cementa je navedena u tabeli 1.2 (9). Tabela 1.2 prikazuje svjetsku proizvodnju cementa u 2010 godini. Tabela 1.2 1, 2 HYDRAULIC CEMENT: svjetska proizvodnja, po zemljama (Hiljada metrikih tona) Afghanistane Albania Algeria Angola Argentina Armenia-Australiae Austria AzerbaijanBahrain Bangladeshe Barbados BelarusZemlja
2004 70 573 11,000 e 754 6,254 501 8,000 4,356 r 1,428 400 r 5,000 322 2,731 2005 60 489
r

2006 50 525 r 14,702 1,373 8,929 625 9,000 4,852 r 1,622 400 r 5,100
r

2007 50 889 r 15,886 r 1,400 e 9,602 722 9,000 5,203 r 1,731 400 r 5,100
r

2008e 50 890 17,397 3 1,400 9,703 3 770 8,500 5,309 3 1,800 370 5,000
r

12,800 r 1,315 7,595 605 9,000 4,560 r 1,538 400 r 5,100 341 3,131

338 3,495

294 3,820

300 4,219 3

13

Belgium Benine Bhutane Bolivia Bosnia and HerzegovinaBrazil Brunei Bulgaria Burkina Fasoe Burma4 Cambodia CameroonCanada Chile China Colombia Congo (Brazzaville) Congo (Kinshasa)Costa Ricae C-te d-Ivoiree CroatiaCuba Cyprus-Czech Republic Denmark-Dominican Republic Ecuadore Egypt-El Salvador Eritreae Estonia Ethiopia Fijie Finland France French Guianae Gabone Georgiae Germany Ghanae-Greece Guadeloupee Guatemalae Guineae

6,715 250 170 1,276 1,045 34,413 242 2,939 30 519 -1,032 13,863 3,798 970,000 7,822 -403 1,500 650 3,811 1,401 1,689 3,829 2,150 2,654 3,470 28,763 1,265 45 615 1,316 120 1,295 20,962 60 260 425 31,854 1,900 15,039 230 2,200 360
3 r r

7,594 250 170 1,440 1,026 36,673 266 3,618 30 543 -1,000 e 14,179 3,999 1,068,850 9,959 100 511 1,400 650 3,481 1,567 1,805 3,978 2,120 2,779 3,690 32,458 1,131 45 726 1,569 143 3 1,357 21,277 60 260 450 31,009 1,900 15,166 240 2,400 360
r r

8,192 1,489 180 1,636 1,226 39,540 240 r, e 4,093 30 570 -1,000 14,336 4,112 1,236,770 10,038 5 100 530 1,400
3 e r 3

8,200 e 1,550 180 1,739 1,283 46,406 200 r, e 4,413 30 608 87 1,000 e 15,078 4,440 1,361,170 r 11,068 5 100
e r r 3

8,200 1,600 170 1,700 1,406 3 51,865 3 200 4,400 30 676 3 87 1,000 13,672 p, 3 4,622 3 1,388,380 p, 3 10,456 3, 5 110 520 1,400 650

520 r, e 1,400 650 3,524 1,805 1,873 4,899 2,100 e

r r r, e r r

650 3,598 1,705 1,786 4,239 2,115 3,777 4,110 36,200 1,311 45 849 r 1,676 r 143 1,685 22,540 60 260 450 33,630 1,900 15,674 230 2,500 360
r

3,500 1,800 1,870 4,805 3 2,100 4,000 4,000 40,000 1,300 45 808 3 1,820 143 1,745 3

4,100 4,420 38,400

1,300 r, e 45 937 r 1,800 r, e 145 1,743 22,300 60 229 450 33,382 1,900 16,667 230 2,500 360
3 e

21,700 3 62 230 450 33,581 3 1,900 16,500 230 2,500 360

14

Haitie Honduras Hong Kong Hungary Iceland Indiae Indonesia-Iran-Iraqe Ireland IsraelItaly Jamaica Japan Jordan KazakhstanKenya Korea, Northe Korea, Republic of Kosovo6 Kuwait Kyrgyzstan Laose Latviae LebanonLiberia Libyae Lithuania Luxembourg MacedoniaMadagascare-Malawi Malaysia Martiniquee Mauritania Mexico MoldovaMongolia Moroccoe-Mozambiquee Nepale, 4 NetherlandsNew CaledoniaNew Zealande

300 1,392 1,039 3,580 100 130,000 33,230 32,198 2,500 5,000 e 4,494 45,343 808 67,376 3,908 3,662 1,789 5,630 56,955 450 2,635 870 250 284 4,400 121 3,600 753 797 752 170 120 15,690 220 300 34,992 440 62 11,000 550 r 285 2,380 115 1,110
3 r 3 e r

300 1,384 1,005 3,371 132 145,000 33,917 32,650 3,000 5,083 5,093 40,284 845 69,629 4,046 3,975 2,123 5,700 51,391 450 2,145 900 250 280 4,600 144 3,621 832 760 827 150 166 17,860 220 300 37,452 641 112 11,000 490 r 290 2,496 119 1,100
e r 3 -

300 1,800
r, e

300 1,800
r, e

300 1,800 1,000 3,544 3 100 177,000 37,000 44,400 3 5,500 5,000 5,000 43,030 3 600 62,810 3 4,284 3 5,223 3 3,135 3 6,130 53,900 3 590 3 2,200 1,300 400 310
e e

1,010 e 3,724 141 160,000

r

1,000 e 3,552
r

90 e 170,000 36,000 e 40,000

r, e

35,000 e 35,300 3,500 4,981 5,089 47,814 761 69,942 3,967 4,880 2,174 6,160 53,971 450
e r, e

4,500 r 5,000 e 5,000

e

47,542 r 592 67,685 4,051 r 5,699 2,546 r 6,130 57,042 470 2,200 e 1,300 400 300 4,900 157
r

2,200 e 1,211 400 280 4,400 155 5,300 1,065 800 e 867 150 188 18,400 220 374 40,362 837 141 11,000 600 r 295 2,790 133 1,120
r, 3 r r, e r

5,000 160

5,206 1,105

r, 3

6,000 1,100 780 862 3 270 240

780 e 902
r

270 3 185 19,480 220 410 40,670 800 180 11,000 800 r 300 2,700 e 134 r, e 1,100
e r r

19,500 220 322 3 47,609 3 750 180 11,000 730 285 2,700 134 1,100

15

Nicaragua NigereNigeriae Norway Oman PakistanePanama Paraguaye Peru PhilippinesPoland Portugal Qatar R-unione Romania RussiaRwanda-Saudi Arabia Senegal Serbia7 Serbia and Montenegro Sierra Leone Slovakia-Slovenia South Africa, sales9 Spain, including Canary Islands Sri Lankae SudanSurinamee Sweden Switzerland-Syria Taiwan Tajikistan TanzaniaThailandTogoe-Trinidad and Tobago Tunisia Turkey Turkmenistane Ugandae UkraineCountry

521 54 2,300 1,420 2,621 15,000 1,042 470 4,604 r 13,346 12,566 8,843 1,400 380 6,239 45,700 104 25,380 2,391 2,240 r, 8 -- r, 8 180 3,158 1,186 10,297 45,593 1,400 307 65 2,588 3,851 4,757

530 54 2,700 r 1,613 2,686 17,000 1,050 550 5,107 r 15,494 12,646 8,438 1,500 380 7,032 48,500 101 26,064 2,623 2,276 r, 8 -- r, 8 172 3,499 1,114 11,464 50,347 1,500 331 65 2,709 4,022 4,700 e

530 e 54 3,300 r 1,695 3,611 20,652 3 1,050 e 600 5,782 r 12,033 14,688 8,340 1,568 400 8,253 54,700 103 27,056 2,884 2,565 -- r 234 3,593 1,269 12,658 54,033 1,600 202 65 2,952 4,040 4,804 r
r

530 e 54 4,700 r 1,700 e 3,880 30,000 r 1,050 r, e 600 6,231 r 13,048 17,120 r 12,631 r 2,500 400 10,061 59,900 103 30,369 3,152 2,677 -- r 236 3,718 1,300 r, e 13,651 54,720 1,700 326 r 65 2,950 4,000 e 5,104 r
r e

530 54 5,000 1,700 4,000 39,000 1,050 600 6,922 3 13,000 17,207 3 10,000 3,500 400 10,703 3 53,600 3 100 31,823 3 3,200 2,843 3 -236 4,157 3 1,300 13,341 3 42,088 3 1,800 330 65 2,900 4,000 5,336 3 3

19,050 194 1,281

35,626 800 768 6,662 38,796 550 559 3 10,635 2004

19,891 253 1,366

37,872 800 686 6,691 42,787 650 630 12,183 2005

19,294 282 1,432

39,408 800 883 6,932 47,499 800 630 13,732 2006

18,957 313 r 1,513

35,668 800 890 7,052 49,553 900 650 15,000 2007
e

17,330 300 1,600

35,600 800 800

7,559 3 51,432 3 900 650 14,918 3 2008e

16

United Arab Emiratese United Kingdom United States, including Puerto Rico10 Uruguaye Uzbekistan Venezuelae VietnamYemen Zambiae Zimbabwee --- Total
e

9,000 11,405 99,015 620 r 5,068 5,000 r 26,153 1,546 390 500 2,190,000

9,800 3 11,216 100,903 620 r 5,068 5,800 r 30,808 1,550 435 600 2,350,000

12,600 r 12,119 99,712 620 r 5,700

r, e

14,000 r 11,900 96,850 620 r 6,500

r e

16,000 11,900 87,610 3 620 6,600 9,000 37,000 3,000 700 400

7,200 r 32,690 1,470 650 700 2,610,000

r

9,000 r 36,400 1,728 650 400 2,810,000

r e

2,840,000

Estimated. pPreliminary. rRevised. -- Zero. World totals and estimated data are rounded to no more than three significant digits; may not add to totals shown. Even where presented unrounded,-

reported data are thought to be accurate to no more than three significant digits. Data are from a variety of sources, including the European Cement Association.
2 3 4 5 6 7 8 9

Table includes data available through July 9, 2009. Data may include clinker exports for some countries. Reported figure. Data are for fiscal year ending March 31 of the following year. Data for 2006-08 are for gray cement only; white cement output was likely to have been an additional 50,000 to 100,000 metric tons per year. Not included in Serbia data. Excludes Kosovo data. Montenegro and Serbia formally declared independence in June 2006 from each other and dissolved their union. Montenegro has no cement plants. Data have been adjusted to remove sales of cementitious materials other than finished cement. Material sales removed (mostly fly ash and ground-

granulated blast furnace slag) amounted, in metric tons, to: 2004-1,438,567; 2005-1,511,716; 2006-1,599,505; 2007-1,664,304; and2008-1,395,124.
10

Portland and masonry cements only.

Tabela 1.3 Svjetska proizvodnja cementa u 2010 godini R. br. Zemlja/Region Miliona tona 1 1,800 Kina 2 220 Indija 3 63.5 USA 4 60 Turska 5 59 Brazil 6 56 Japan 7 55 Iran 8 50 panija 9 50 Vijetnam 10 49 Rusija 11 48 Egipat 12 46 Juna Koreja 13 45 Saudijska Arabija

17

14 15 16 17 18 19

42 Indonezija 35 Italija 34 Meksiko 31 Njemaka 31 Tajland 30 Pakistan Ostali 520 2010 Svjetska proizvodnja 3,325

Najznaajnije svjetske kompanije proizvoae cementa sadri tabea 1.4. Tabela 1.4 Najznaajnije svjetske kompanije proizvoai cementa(2006god.) Kompanija Godinja proizvodnja mil. tona Holcim 198 Lafarge 175 Cemex 94 Haildeberg cement 90 Italcementi 70 Anhui Conch Cement, Kina 150 (2010 godini) TitanCement Company S.A 15

Redni br. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Grafiki prikaz proizvodnje cementa u svijetu u 2005 godini sadri slika 1.3(8). Projekcija globalne svjetske proizvodnje cementa i emisije ugljen dioksida do 2050 godine pokazuje znaajan porast ove proizvodnje u svijetu. To ilustruje grafiki prikaz dat na slici 1.4 (17).

18

Slika 1.3 Grafiki prikaz proizvodnje cementa u svijetu u 2005 godini. Proizvodnja cementa na prostorima prethodne Jugoslavije i Albanije je znaajna to potvruju podaci navedeni u tabeli 1.5 (10). Tabela 1.5 Proizvodnja cementa na prostorima prethodne Jugoslavije i Albanije
No 1 2 3 4 Zemlja Albania Kosovo Makedonija Srbija Potronja cementa, t/g 1.000.000 1.000.000 1500000 2.500.000 Postrojenje Elbasan Sharr Cement Lisje Kosjeri Popovac Beoin Vlasnik Seament Titan Titan Holcim Lafarge klinker t/d kapacitet 3500 1500 2600 1650 1400 4000 Proizvodnja cementa, t/g 1.300.000 500.000 900.000 600.000 650.000 1.200.000 Note

Holcim

19

5 6

Bosna & Hercegovina Hrvatska

1800000 2500000

Lukovac Kakanj
Dalamcijaceme nt Naicecement Koromano

Asamer Heidelberg Cemex Nexe group Holcim Lafarge Salonit

1600 1450 5000 2400 1650 1300

750.000 650.000 2.600.000 950.000 750.000 500.000 1.000.000

Slovenija

2000000

Fabrika cementa Trbovlje Fabrika cementa Anhovo

2100

Slika 1.4 Projekcija globalne svjetske proizvodnje cementa i emisije ugljen dioksida do 2050 godine (17)

1.6 Kalcijum sulfo aluminatni cement ( CSA cement, CSA Binder)

U zadnje vrijeme se vre istraivanja upotrebe otpadnog gipsa iz procesa odsumporavanja dimnih gasova kao sirovine za dobijanje specijalne vrste cementa, tzv. kalcijum sulfo aluminatnog cementa (CSA). Kod ove vrste cementa koristi se velika koliina otpadnog gipsa (30-34 %) i drugih otpadnih materijala (letei pepeo iz 20

termoelektrana, zgura iz visokih pei, otpadni kre i dr.). Osim toga, zbog nie temperature koja se koristi kod proizvodnje, potronja energije je manja nego kod proizvodnje portland cementa. Tradicionalno se kalcijum sulfo aluminatni cement proizvodi grijanjem smjee gipsa, krenjaka, boksita i laporca, odnosno leteeg pepela na temperaturi od 130013500C. Za proizvodnju ove vrste cementa mogue je koristiti pepeo nastao kod izgaranja uglja, sintetski gips iz procesa odsumporavanja dimnih gasova, boksit i materijal iz procesa izgaranja uglja u fluidiziranom sloju. Neophodno je naglasiti da se planira izgradnja novih blokova termoelektrane Ugljevik 3 koji e koristiti tehnologiju izgaranja uglja u cirkulacionom fluidiziranom sloju sa krenjakom kao inertnom komponentom. Otpadni materijal koji pri tome nastaje je veoma pogodan, kao jedna od sirovina, za proizvodnju cementa. Pri proizvodnji kalcijum sulfoaluminatnog cemenzta dolazi do manje emisije CO2 i manje potronje energije u poreenju sa proizvodnjom portland cementa, to je veoma vano sa ekonomskog i ekolokog stanovita. Kalcijum sulfo aluminatni cement se komercijalno proizvodi u Kini od 1970 godine. Prema dostupnim podacima (17) ova proizvodnja iznosi oko milion tona godinje. Kod proizvodnje ove vrste cementa, uz upotrebu otpadnog fosfo gipsa, odnosno umjesto njega sulfo gipsa, koriste se i ostale komponente iji udio, kao promjer, predstavljaju podaci navedeni u tabeli 1.6 (2). Tabela 1.6 Sastav sirovine, mineraloki sastav proizvoda dobijenog sinterovanjem sirovine i vrstoa na pritisak kalcijum sulfo aluminatnog cementa
Sastav sirovine Ts*(oC) Mineraloki sastav proizvoda W/S** (smjee),mas. % nastalog sinterovanjem Krenjak 34,72 Fosfogips 33,54 Boksit 22,14 Pepeo 9,60 Krenjak 34,72 Fosfogips 33,54 Boksit 22,14 Zgura 9,60 Krenjak 34,72 Fosfogips 33,54 Boksit 22,14 Glina 9,60 1200 3CaO.3Al2O3.CaSO4 4CaO.2SiO2.CaSO4 CaSO4 3CaO.3Al2O3.CaSO4 4CaO.2SiO2.CaSO4 CaSO4 3CaO.3Al2O3.CaSO4 4CaO.2SiO2.CaSO4 CaSO4 0,4 vrstoa na pritisak (MPa)''''
1d 7d 28d

49,3 67,1 76,2

1200

0,4

35,4

51,4 58,2

1200

0,4

49,5 61,7 69,7

* temperatura sinterovanja ** odnos voda/proizvod nastao sinterovanjem *** ovrslog proizvoda dobijenog mijeanjem vode i proizvoda nastalog sinterovanjem

21

Osnovne mineralne komponente u kalcijum sulfo aluminatnom cementu (CSA) su anhidrovani kalcijum sulfo aluminat (4CaO3Al2O3CaSO4), dikalcijum silikat (2CaOSiO2), gips(CaSO42H2O). Kalcijum oksid u cementu je vezan i ne pojavljuje se kao slobodna molekula. Kalcijum sulfo aluminatni cement ima karakteristike koje mu daju prednost u odnosu na portland cement: portland cement je veoma osjetljiv na oneienja u sirovini za proizvodnju, to nije sluaj sa kalcijum sulfo aluminatnim cementom (CSA cement), u CSA cementu nema prisustva dikalcijum i trikalcijum silikata koga sadri portland cement, ve sadri kalcijum sulfo aluminat, fazu hidracije omoguava monosulfat hidrat ili trisulfat hidrat (etringit) u zavisnosti od teinskih odnosa kalcijum sulfo aluminata, kalcijeva hidroksida i kalcijeva sulfata, specifina povrina je 350 m2/kg, min., vrijeme stvrdnjavanja-poetno vrijeme 25 minuta min., krajnje vrijeme stvrdnjavanja 3 sata max., vrijeme stvrdnjavanja od 28 dana koje je potrebno za portland cement postie se sa CSA cementom za 24 sata. To je posebno vano kod pojedinih opravki koje zahtijevaju kratko vrijeme stvrdnjavanja betona (piste aerodroma, autoputevi, mostovi i dr.) jaina sabijanja (MPa, min.)- 33,0(1 dan), 42,5 (3 dana), 45,0 (28 dana), vrstina na lom (MPa, min.): 6,0 (1 dan), 6,5(3 dana), 7,0 (28 dana), vodonepropustan, otporan na mraz, otporan na koroziju, odnosno spreava koroziju materijala (eljeza u armaturi i dr.), niske je alkalnosti. Ova vrsta cementa je veoma pogodna sa stanovita zatite ivotne sredine. Poznat je kao zeleni cement. Kod proizvodnje 1 tone cementa emituje se 216 kg CO2 to je smanjenje oko 62% u odnosu naproizvodnju portland cementa. Zbog nie temperature kod proizvodnje CSA cementa nastaje manja emisija oksida azota. Beton proizveden iz CSA cementa je ekoloki pogodniji 2 do 6 puta nego beton proizveden od portland cementa. Kalcijum sulfo aluminatni cement je posebno interesantan jer: prisustvo oneienja u sirovinama za proizvodnju nema uticaja na kvalitet cementa, kod proizvodnje klinkera je znaajna uteda u potronji energije u odnosu na portland cement jer je temperatura proizvodnje nia za 2000C, nastali klinker je gladak i troan, tako da je potrebna manja potronja energija za njegovo mljevenje ovaj cement se, po prirodi, iri, odnosno poveava se zapremina hidracijom, tako da je idealan za proizvodnju betona niske poroznosti i malog skupljanja (3). Za proizvodnju ove vrste cementa koriste se otpadni materijali. Kalcijum sulfo aluminatni cement ima iroku promjenu:

22

Koristi se za proizvodnju betona dobrih karakteristika kao to je otpornost na mraz, nepropustnost idr. Koristi se za izradu razliitih cijevi i proizvoda iroke upotrebe, za izgradnju morskih dokova, mostova, podzemnih zidova, u rudarstvu, izgradnju autoputeva, aerodromskih pista, za kapsuliranje opasnog otpada i dr. Ova vrsta cementa se, takoe, koristi za: razliite popravke (mostova, aerodromskih pista, parkiralita id r.) razliite odlivke od betona kao to su cijevi i drugi elementi, crijep, cementno mlijeko, cementna ljepila, ravnanje razliitih podova, proizvodi za rudnike kao to su podgrade za sigurnost u rudniku, plasteri, malteri, materijali za izradu dobara ire upotrebe, speciajalni adhezivi. Kalcijum sulfo aluminatni cement je posebno pogodan za proizvodnju maltera koji se brzo stvrdnjavaju i kod niskih temperatura. U praksi je esto neophodno vriti opravke kao to su mostovi ivinjaci puteva, puteve i dr. gdje je nophodno da se malter koji se koristi veoma brzo stvrdne, nezavisno od spoljne temperature. Te osobine pokazuje kalcijum sulfo aluminatni cement koji se brzo stvrdnjava i kod spoljnih temperatura koje su blizu nule. Podaci koje navode u svome istraivanju Ambroise i Pera (14) pokazuju da ova vrsta cementa, koriena za proizvodnju maltera, pokazuje veoma dobre karakteristike i kod temperatura od 5oC, odnosno dolazi do brzog stvrdnjavanja, to je veoma vano za pojedine radove u graevinarstvu. Kalcijum sulfo aluminatni cement ima iroku komercijalnu upotrebu. Neke od primjena ovoga cementa, pored ranije navedenih primjena, sadre fotografski snimci jednog od proizvoaa cementa.

Slika 1.5 CSA ekspanzioni aditiv za beton

23

Slika 1.6 CSA cement sa visokom inicijalnom i finalnom tvrdoom

Slika 1.7 CSA cement kao redukcioni agent skupljanja betona

Slika 1.8 CSA cement niskog alkaliteta

24

Slika 1.9 CSA cement kao adheziv za ploice i cementno mlijeko

Slika 1.10 CSA cement kao matrijal za ravnanje

Slika 1.11 CSA binder (cement) Kalcijum sulfo aluminatni cement (CSA) se prvi put pominje 1930 godine u jednom francuskom patentu. Znaajnija komercijalna proizvodnja ovoga cementa je poela 70-ih i 80-ih godini dvadesetog vijeka. Kao osnovne sirovine kod proizvodnje ovoga cementa koriste se gips, krenjak, letei pepeo iz termoelektrana na ugalj i boksit.

25

Proizvodnja cementa se obavlja u peima na temperaturi od 1250o C. CSA cement, pored ostalih prednosti nad portland cementom, ima prednost sa ekolokog stanovita: temperatura proizvodnje je nia a time i manja emisija ugljen dioksida po toj osnovi, kao i manja upotreba kalcijeva karbonata i oslobaanja ugljen dioksida po toj osnovi, proizvodi se iz otpadnih matrijala, ime se tede prirodni resursi i deponijski proctor za odlaganje gipsa koji nastaje u procesu odsumporavanja dimnih gasova u termoenergetskim postrojenjima. Upotreba leteeg pepela iz procesa izgaranja uglja, ili materijala koji nastaje u procesu izgaranja u fluidiziranom sloju, sintetskog gipsa dovodi do manje emisije ugljen dioksida i smanjenje potronje energije u odnosu na proizvodnju Portland cementa (13).

1.6.1 Karakteristike kalcijum sulfo aluminatnog cementa (CSA)

Najznaajnije karakteristike CSA cementa su: specifina povrina 350 m2/kg, vrijeme stvrdnjavanja : poetno vrijeme nije manje od 25 minuta, krajnje nije due od 3 sata, stezanje (ovravanje) betona je dosta brzo i ono se deava u toku 2-3 sata kod normalnih temperatura, beton ima veliku vrstou, to pokazuju podaci, koje navodi firma OREWORD, u sljedeoj tabeli: Tabela 1.7 Vrijednosti vrstoa CSA cementa (betona)
Tip betona Indeks vrstoa sabijanja ,MPa 1d 3d vrstoa naprezanja, MPa 1d 3d CSA725 CSA825 CSA925 CSA1025

60.5 72.5

63.5 82.5

65.5 92.5

70.5 102.5

7.5 8.2

8.0 8.8

9.0 9.9

10.0 11.5

beton ima malo irenje i malo skupljanje kod njegovog stvrdnjavanja, to pokazuju podaci, koje navodi firma OREWORD, u sljedeim tabelama :

26

Tabela 1.8 Stepen irenja betona

Uslovi u kojima je beton U vodi U suvom vazduhu 3d +0.0690 -0.104 7d +0.0697 -0.139 14d +0.0763 -0.174 28d +0.0763 -0.208 60d +0.0763 -0.215

Tabela 1.9 Stepen skupljanja bertona, odnos prema Portland cementu

Ratio vrsta cementa Portland cement Kalcijum sulfo aluminatni cement 1:3:0.5 1:3:0.5 3d 0.163 0.060 7d 0.298 0.094 28d 0.656 0.174 60d 0.804 0.238 120d 0.853 0.256

cement je sa niom pH vrijednost (slabo alkalan) nego Portland cement, tako da mu je pH vrijednost 10,5-11, dok je kod Portland cementa pH vrijednost 13, ne dovodi do znaajnije korozije elinih konstrukcija (armature), propustnost betona je mala i kod pritiska od 30 kg/cm2 ne proputa vodu, moe se koristiti do temperatura od 100oC, dugi period stabilnosti vrstoe, to pokazuje sljedea tabela: Tabela 1.10 Stabilnost vrstoe betona
vrstoa (Mpa)

Betonska smjea 1 mjesec 1:1.33:2.71:0.42 1:1.69:3.69:0.50 1:2.30:4.58:0.62 41.5 36.1 31.18 3 mjeseca 45.0 38.8 33.3 6 mjeseci 49.0 41.3 34.3 1 godina 51.9 43.1 35.4 2 godine 52.3 45.1 37.9 6 godina 55.1 46.7 39.8

otporan je na koroziju kod veeg sadraja sulfata, soli magnezijuma, soli natrijuma, tako da je koeficijent otpora na koroziju iznad 1. cement je finijih kristala, u odnosu na portland cement finijih estica, u odnosu na portland cement, vee povrine, drugaiji hemizam nastanka nego kod portland cementa, stabilniji, drugaiji proces hidratacije nego kod portland cementa.

27

1.6.2 Sastav kalcijum sulfo aluminatnog cementa (CSA)

Osnovni mineraloki sastav kalcijum sulfo aluminatnog cementa je : anhidrovani kalcijum sulfo aluminat ( 4 CaO.3Al2O3.CaSO4), dikalcijum silikat (2CaO.SiO2), gips (CaSO4.2H2O).

Kalcijum oksid (kre) u cementu je vezan, a ne slobodan. Time se sniava alkalitet CSA cementa tako da se pH kree u granicama 10,5-11, dok je pH vrijednost portland cementa oko 13, tako da je on mnogo alkalniji od CSA cementa. Nii alkalitet SCA cementa smanjuje mogunost reakcija alkalnih agregata. To je posebno vano kada je beton izloen vlagi. Reakcija nastanka CSA cementa je sljedea: 4CaO.3Al2O3.SO3 + 8CaSO4 + 93 H2O 3(CaO.Al2O3.3CaSO4.31H2O)

Ova reakcija je brza, to je nepovoljno u praktinom radu, zato se cementu dodaju sredstva za usporavanje brzine reakcije. Kao usporivai(retarderi) reakcije se koriste fosfono alkil karboksilna kiselina ili njene soli. Kao sredstvo za usporavanje reakcije moe da poslui dodatak portland cementa. U prilogu, kao primjer, se navodi elementarna analiza cementa i uslovi i karakteristike CSA cementa. Izgled CSA cementa je dat na sljedeoj slici.

Slika 1.12 Izgled kalcijum sulfo aluminatnog cementa 28

1.7 Portland cement

Kod proizvodnje portland cementa iz osnovnih komponenata nastaje meuproizvod klinker. Za konani proizvod- cement neophodno je dodati 5-6 % gipsa. Osnovna uloga dodatog gipsa je da uspori stvrdnjavanje betona. Gips usporava reakciju hidratacije trikalcijum aluminata (3CaO.Al2O3) koja moe da bude ekstremno brza. Pri tome se stvara hidratisani sulfoaluminat-etringit 3CaOAl2O3.3CaSO4.32H2O koji se taloi na povrini granula 3CaO.Al2O3 usporavajui dalji proces hidratacije. Priprema gipsa iz procesa odsumporavanja za upotrebu u industriji portland cementa zahtijeva svoenje sadraja vode u dozvoljene granice i eventualno izdvajanje vrstih estica krenjaka i estica uglja. Samim tim proces pripreme izdvojenog gipsa za upotrebu u industriji cementa je jednostavniji i jevtiniji. U nekim sluajevima je dovoljno da se gips oslobodi suvika vode i da ide direktno u proizvodnju cementa. Portland cement se danas proizvodi i koristi u najveem obimu u itavom svijetu. Obzirom na jednostavnu tehnologiju proizvodnje, dostupne i relativno jevtine sirovine, kao i svoje dobre karakteristike ovaj cemenat se koristi jo od davnih vremena. Klinker kod proizvodnje portland cementa se mijea sa 5-6% gipsa koji ima ulogu da uspori proces stvrdnjavanja betona to je neophodno kod njegove upotrebe u graevinarstvu i kod proizvodnje pojedinih betonskih elemenata. Osnovne sirovine za proizvodnju portland cementa su kalcijum karbonat, silicijum dioksid, aluminijum oksid i feri trioksid, odenosno sirovine koje sadre ova jedinjenja (krenjak, glina, laporac i dr.).

1.8 Uticaj proizvodnje cementa na ivotnu sredinu

Proces proizvodnje cementa, u svim fazama proizvodnje, moe da ima znaajan nepovoljni uticaj na ivotnu sredinu. Kod proizvodnje portland cementa koristi se 2% ukupno globalno potroene energije, odnosno 5% industrijske potronje energije. Pri ovoj proizvodnji emituje se 5% globalne antropogene emisije ugljen dioksida (16). Pri procesu proizvodnje, kao najznaajniji polutanti, nastaju vrste estice (praina), ugljen dioksid i gasovi kod sagorijevanja fosilnih goriva. Osim toga ova proizvodnja stvara buku i vibracije koji nepovoljno utiu na radnu i ivotnu okolinu. A) Nastanak vrstih estica je u procesu pripreme sirovina, u gasovima koji nose cement u rotacionoj pei, kao posljedica rada mlinova i direktno iz ureaja za transport cementa (razliiti konvejeri). Radi toga svi transportni ureaji moraju biti u zatvorenom sistemu, tako da se gasovi sa esticama, 29

zajedno sa gasovima iz rotacione pei vode na elektrostatski precipitator za izdvajanje estica. U veini zemalja standard emisije estica u dimnom gasu je 30 mg/m3. Neophodno je, to se i koristi kod modernih cementara, korienje efikasnih ureaja za otpraivanje. Izdvajanje estica klinkera iz gasa ima istovremeno veliko ekoloko i ekonomsko znaenje. B) Emisija ugljen dioksida kod proizvodnje cementa se pojavljuje direktno kod termikog tretmana kalcijum karbonata, u rotacionoj pei, pri emu nastaje kalcijum oksid-kre i ugljen dioksid. Osim toga dio ugljen dioksida nastaje kod procesa spaljivanja fosilnih goriva koja se koriste kod ove proizvodnje. Industrija cementa je drugi najvei emiter ugljen dioksida, obzirom da je energetika najvei antropogeni emiter ovoga gasa (rauna se da industrija cementa emituje 5% ukupne globalne antropogene emisije ovoga gasa). Kod proizvodnje 1 tone cementa (portland) emituje se 900 kg ugljen dioksida (60% iz hemijskog procesa i 40% iz procesa izgaranja goriva). Danas se pokuava smanjiti ova emisija preko zamjene sirovina kod proizvodnje cementa kao to je proizvodnja kalcijum sulfo aluminatnog cementa gdje je emisija ugljen dioksida manja do 30%. To ima veliko znaenje obzirom na probleme koje stvara ugljen dioksid u sistemu zemljina povrina atmosfera preko efekta staklene bate. C) Emisija oksida azota je znaajna kod ove proizvodnje. Zbog visokih temperatura u rotacionoj pei dolazi do nastanka termalnih oksida azota. Koliana nastalih oksida azota direktno zavisi od temperature u pei. Pri tone nastaje, od ukupnih oksida azota, 95% NO i 5% NO2. Njihovo ukupno uee u gasu iz pei je oko 5%. Evropski standardi za ova postrojenja je 0.50 g/m3 za nova postrojenja i 0.80 g/m3 za postrojenja koja su ve u radu. Zbog toga je neophodno koristiti tehnoloke postupke za smanjenje emisije. Jedan od postupaka koji se primjenjuje i zadovoljava ove kriterijume je selektivna nekatalitika redukcija NO (SNCR). D) Sumpor dioksid nastaje u procesu u rotirajuoj pei iz sumpora i njegovih jedinjenja koje sadri sirovina za proizvodnju klinkera i iz goriva koje se koristi u radu. Sirovine koje se koriste mogu da sadre pojedine sulfate i sulfide. U najveem obimu su sulfidi koji kod temperature, u predgrijau, od 370-420o C dovode do nastanka sumpor dioksida. Oekuje se koliina sumpor dioksida od 1,2 g/m3 gasa. E) Ugljen monoksid se pojavljuje u izlaznim gasovima iz rotacione pei. Emisija ovoga gasa je najee posljedica prisustva organskih materija u sirovini. Ovi organski materijali se u predgrijau prevode u CO i CO2. Prisustvo ugljen monoksida i organskih gasova ne zavise od procesa izgaranja u pei. F) Dioksini i furani mogu da se pojave u manjim koncentracijama kod proizvodnje klinkera. Temperaturna distribucija i rezdentno vrijeme u pei je

30

povoljna za destrukciju organskih jedinjenja koje se unose u pe bilo preko goriva ili sirovine. Iz tih razloga nastaju u malim koliinama polihlorirani dibenzo-p-dioksini (dioksini) i dibenzofurani (furani) koji se pojavljuju u izlaznim gasovima rotacione pei. G) Polihlorirani aromatski ugljovodonici mogu da se pojave u malim koncentracijama u izlaznom gasu rotacione pei. Uglavnom je to naftalen. Nastaje u najveem obimu iz organskih materija koje se unose u sirovini. Pri destrukciji organskih materija u sirovini mogu da se pojave u manjem obimu benzen, toluen, etil benzen i ksilen. H) Gasoviti anorganski hloridi i fluoridi emituju se u malom obimu, a u zavisnosti od voenja procesa proizvodnje klinkera. Kada su u pitanju fluoridi koje sadri sirovina, oni se obino veu u klinkeru. Meutim, ultra fine estice koje prolaze kroz gasne filtere mogu da dovedu do emisije malih koncentracija gasovitih fluorida u atmosferu. I) Emisija tekih metala u atmosferu se u nekim sluajevima pojavljuje, u zavisnosti od sirovina koje se koriste u procesu proizvodnje i temperature koja se ostvaruje u rotacionoj pei za proizvodnju klinkera. Kod korienja pojedinih glina i krenjaka moe doi, preko emitovanih gasova, do emisije tekih metala kao to su talijum, kadmijum i iva koji su izrazito toksini metali.

31

2. Sirovine za proizvodnju portland i kalcijum sulfo aluminatnog cementa, koliine i njihov kvalitet

Za proizvodnju portland i kalcijum sulfo aluminatnog cementa u Ugljeviku koristie se sljedee osnovne sirovine: Gips iz procesa odsumporavanja dimnih gasova u Termoelektrani Ugljevik, letei pepeo iz Termoelektrane Ugljevik, krenjak , boksit. glina ili laporci

2.1. Gips
Za proizvodnju cementa koristie se gips koji nastaje iz procesa odsumporavanja dimnih gasova u Termoelektrani Ugljevik. Gips koji se dobija u procesu odsumporavanja dimnih gasova u termoenergetskim postrojenjima poznat je kao ODG- gips ili sulfo gips. Definiciju ovoga gipsa, u okviru Evropske Unije i OECD, je dao EUROGYPSUM, krovna organizacija za industrije gipsa. Ova definicija, koju su usvojile sve evropske organizacije, glasi: Gips dobijen odsumporavanjem dimnih gasova (ODG-gips, sulfo-gips, desulfo-gips) je vlaan, konano odvojen i kristalan kalcijum sulfat dihidrat (CaSO4 x 2H2O ), visoke istoe. On nastaje u toku mokrog procesa odsumporavanja u paljivo kontrolisanim uslovima krenjako/krenog procesa poslije oksidacije vazduhom i naknadnom obradom gipsa. EPA je 21 juna 2010 godine predloila nacionalna pravila za bezbjedno odlaganje i tretman otpadnih materijala koji se pojavljuju kod termoenergetskih postrojenja na ugalj. Ovi predlozi ne ukljuuju nastali gips kod procesa odsumporavanja dimnih gasova a koji se dalje komercijalno koristi. EPA je utvrdila da je korienje sintetskog gipsa za proizvodnju panela i drugih proizvoda sigurno i pogodno sa stanovita zatite okoline. EPA konstantuje da je upotreba ODG gipsa kod proizvodnje gipsanih panela smanjuje potrebu za rudarskom proizvodnjom mineralnog gipsa, ime se tede prirodni resursi i energija koja bi se koristila kod rudarske eksploatacije gipsa. Ovo pokazuje da se u Evropskoj Uniji ODG-gips valorizuje kao identian prirodnom gipsu. ODG-gips je sada legalno prihvaen kao produkt po evrpskoj (EU) i meunarodnoj (OECD) legislativi, tako da vie nije na popisu otpadnog materijala. Industrija prerade i korienja gipsa zahtijeva da kvalitet ODG-gipsa (sulfogipsa) bude takav da se iz njega mogu dobiti proizvodi istog kvaliteta kao i proizvodi 32

proizvedeni iz prirodnog gipsa . Kao primjer, naveden u tabeli 2.1, daje se specifikacija kvaliteta ODG-gipsa po zahtjevima industrije za preradu gipsa. U tabeli 2.2 naveden je hemijski sastav ODG-gipsa (TE Scholven koji nastaje po tehnologiji odsumporavanja koja e se koristiti u Termoelektrani Ugljevik, tako da se moe oekivati slian kvalitet nastalog gipsa) i prirodnog gipsa (Rigips Ltd) uporeeni sa zahtjevanim vrijednostima za ODG-gips. Tabela 2.1 Specifikacija kvaliteta ODG-gipsa po zahtjevima industrije gipsa
R.br. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Karakteristika kvaliteta Vlanost Stepen istoe R pH vrijednost Boja (stepen bjeline) Miris Prosjena veliina zrna (ostatak na situ 32m) Primjese (max. 5,28%) ega : -magnezijum oksid ...... MgO, rastvorljiv u vodi od Jedinica % % % % % % % ppm % % % % % % % % Vrijednost < 10 >95% 5-8 >80 Neutr. kao prir. gips > 60 <5 <0,10 <0,06 <100 <0,50 <0,10 <0,30 <0,15 <0,25 <1,50 <0,06 0

8.

- natrijum oksid ....Na2O, rastvorljiv u vodi -hlorid ...... Cl- , rastvorljiv u vodi -kalcijum sulfit ..... CaSO3 x 0,5 H2O -oksidabilni organski sastojci a, letei koks (kao C) -aluminijum oksid.......Al2O3 -gvoe III oksid .......Fe2O3 -silicijum dioksid......SiO2 -kalcijum i magnezijum karbonat ...CaCO3+MgCO3 -kalijum oksid......... K2O, rastvorljiv u vodi -amonijak i nitrat.....NH3 + NO3Elementi u tragovima : Saglasno propisima, smiju biti samo u koliinama koje nisu opasne i radioaktivne

Tabela 2.2 Hemijski sastav ODG-gipsa (TE Scholven) i prirodnog gipsa (Rigips Ltd) uporeeni sa zahtjevanim vrijednostima za ODG-gips
Osobine +sastav Jedini ca ODG-gips TE Scholven 5,000 97,000 7,400 85,000 0,005 0,002 Prirodni gips (Rigips Ltd) 1,000 85,000 7,000 0,010 0,005 Zahtjevane vrijednosti za ODGgips 10,000 95,000 5-8 60,000 0,100 0,060

Vlanost % Stepen istoe % pH-vrijednost Prosjena veliina zrna (ostatak na situ % 32m) MgO, rastvorljiv u vodi % % Na2O, rastvorljiv u vodi

33

K2O, rastvorljiv u vodi Cl-, rastvorljiv u vodi CaSO3 x 0,5 H2O Oksidabilni organski sastojci Al2O3 Fe2O3 SiO2 CaCO3 + MgCO3

% % % % % % % %

0,001 0,008 0,020 0,010 0,060 0,120 0,900 1,500

0,005 0,003 Nema 0,060 0,300 0,200 2,000 12,000

0,060 0,010 0,500 0,100 0,300 0,150 2,500 1,500

Iz tabele se vidi da ODG-gips ispunjava zahtjeve kvaliteta gipsa, a njegove karakteristike su sline onim kod prirodnog gipsa. Izuzetak je itoa (sadraj CaSO4 x 2H2O) koja je via kod ODG-gipsa, nego kod prirodnog mineralnog gipsa, koji takoe sadri i drugih minerala kao inertnog materijala. Mineraloki sastav ODG-gipsa zavisi od uslova rada i naina sagorijevanja uglja u kotlu, pa ODG-gips moe sadravati do 6% po masi primjesa, kao staklastih estica leteeg pepela (od 0,1 do 0,2% po masi) ili kao kristalnih ili amorfnih primjesa adsorbenata. To su uglavnom silikati, glina, kvarc, hematit, dolomit, siderit, magnezit (max.do 5% po masi) kalcit (max. do 5% po masi) i tragovi sekundarnih formacija kalcijum fluorida (CaF2), kalcijumhlorida (CaCl2) i kalcijum sulfit poluhidrata (CaSO3 x 0,5 H2O ). Sve ove komponente bitno ne utiu na kvalitet gipsa koji se koristi kod proizvodnje kalcijum sulfo aluminatnog cementa. Koliine gipsa koje se oekuju kod procesa odsumporavanja dimnih gasova u Termoelektrani Ugljevik su, obzirom na koncentraciju sumpor dioksida u dimnim gasovima, u koliinama koje e zadovoljiti potrebe proizvodnje 600 000 t/godini kalcijum sulfo aluminatnog cementa. Sagledavanje koliine oekivanog gipsa pokazuju sljedee (7). Termoelektrana Ugljevik za proizvodnju elektrine energije koristi mrki ugalj koji je sa visokim sadrajem sumpora. Pregled godinje potronje uglja u Termoelektrani Ugljevik sadri tabela 2.3. Tabela 2.3 Pregled godinje potronje uglja u Termoelektrani Ugljevik i sadraj sumpora Godina Utroak uglja (t) % Sukupni u uglju* 2004 1.138.000 4,25 2005 1.053.000 4,36 2006 1.523.000 4,36 2007 1.650.821 4,52 2008 1.701.091 4,52 2009 1.873. 978 4,52 2010 1 343 107 3,70
* Sadraj sumpora odreivan svakodnevno u laboratoriji Termoelektrane Ugljevik i predstavlja godinji prosjek svih analiza.

Prosjene vrijednosti hemijskog sastava uglja koji se koristi u Termoelektrani Ugljevik sadri tabela 2.4. 34

Tabela 2.4 Karakteristike uglja koji se koristi u Termoelektrani Ugljeviku Komponenta % teinski Ugljenik 28.75 Pepeo 25.34 Vlaga 29.35 Vodonik 2.82 Sumpor 4.67 Azot 0.53 Kiseonik 8.54 Karakteristike dimnog gasa koji se emituje iz Termoelektrane Ugljevik, sadri tabela 2.5. Tabela 2.5 Karakteristike dimnog gasa Termoelektrane Ugljevik Koliina gasa(vlaan) 1,460,000 m3 N/h vlaan Temperatura gasa 192o C Pritisak gasa 0 mmH2O Voda 9.19 % zapremine SO2 25,000 mg/m3 N suv 600 mg/m3 N suv NO2 O2 6% zapremine CO2 14.04% zapremine HCl 60 mg/m3 N suv HF 60 mg/m3 N suv Praina 150 mg/m3 N suva Tabela 2.6 Koliine nastalog sumpor dioksida u Termoelektrani Ugljevik Emisija SO2 (t) za Godina Nastaje SO2 (t) odsumporavanje SO2 (t) 2004 96730 91 893 90 376,7 2005 91821 87 230 85 790,7 2006 132805 126 165 124 083,3 2007 149234 141 772 139 432,7 2008 153778 146 089 143 678,5 2009 169406 160935 157716 2010 108358,7 108358,7 108358,7

35

Tabela 2.7 Oekivana koliina gipsa iz procesa odsumporavanja dimnih gasova u TE Ugljevik Godina SO2 t/godini za Koliina nastalog gipsa odsumporavanje t/godini 2004 90 376,7 242 887,4 2005 85 790,7 230 562,5 2006 124 083,3 333 473,8 2007 139 432,7 374 725,4 2008 143 678,5 386 135,9 2009 157716 423 861,6 2010 108 358,7 291212,1 Kao to prezentirani podaci pokazuju proces odsumporavanja dimnih gasova e obezbijediti dovoljnu koliinu gipsa oekivanog zadovoljavajueg kvaliteta, obzirom na predvienu tehnologiju odsumporavanja koja e se koristiti u Termoelektrani Ugljevik.

2.2 Letei pepeo iz Termoelektrane Ugljevik

Obzirom na prosjeni sadraj pepela u uglju od 25,34% i potronju uglja na godinjem nivou od 1.873. 978 tona (u 2009 godini) u procesu se oekuje oko 476 866 t/godini pepela. To su koliine koje su vie nego potrebne za proizvodnju 600 000 t/godini cementa. Osnovne karakteristike pepela koji nastaje iz uglja sadri tabela 2.8, a detaljna ispitivanja pepela Aneks 1(4). Sadraj prirodenih radionukleida u uzorcima pepela Termoelektrane Ugljevik sadri tabela 2.9 (5). Tabela 2.8 Hemijski sastav pepela koji nastaje u Termoelektrani Ugljevik % Jedinjenja SiO2 Fe2O3 Al2O3 CaO MgO Na2O K2O P2O5 TiO2 SO3 31.97 11.89 17.09 15.08 3.62 0.62 1.30 0.19 0.58 17.46

36

Ispitivanje stepena radioaktivnosti pepela koji nastaje u procesu sagorijevanja u Termoelektrani Ugljevik, izvrena od strane Mainskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, Instituta za procesnu tehniku, energetiku i tehniku sredine (5) pokazuju podaci navedeni u sljedeoj tabeli. Tabela 2.9 Sadraj prirodenih radionukleida u uzorcima pepela Termoelektrane Ugljevik Radioaktivni niz Radionukleid Aktivnost u Bqkg-1 Niz U-223 Ra-226 184,93 + 9,76 Pb-214 201,81 + 6,36 Bi-214 165,29 + 10,10 Niz Th-232 Ac-228 62,29 + 6,44 Th-208 63,05 + 5,25 Prirodni kalijum K-40 448,58 + 33,31

2.3 Krenjak
Krenjak koji se planira koristiti kod proizvodnje kalcijum sulfo aluminatnog cementa e se eksploatisati iz rudnika krenjaka Vujak- Ugljevik. Prosjeni hemijski sastav krenjaka sadri tabela 2.10, a detaljne podatke o krenjaku sadri Aneks 2(6). Tabela 2 .10 Hemijski sastav krenjaka Komponenta Sadraj (% teine)
CaCO3 Fe2O3 Al2O3 MgO SiO2 CaO Mg CO3 K2O Na2O P2O5 Mn Zn Cu Co TiO2 Cr Pb Ni Cd Zapreminska teina Veliina estice 85,62 1,15 2,65 0.431 8,96 47,97 0,901 0,241 0,043 0,040 165 ppm 22 ppm 24 ppm 15 ppm 1670 ppm 21 ppm 45 ppm 50 ppm 3 ppm 1,2t/m3 <100mm

37

2.4 Boksit
Proizvodnja boksita je u Rudniku boksita Milii koji je udaljen oko 80 km od Ugljevika. Proizvodi se boksit koji se koristi za proizvodnju glinice u Zvorniku. Godinja proizvodnja je na nivou 300 000 tona glinice. Kapacitet rudnika je takav da moe obezbijediti dovoljne koliine boksita za proizvodnju 600 000 t/godinu kalcijum sulfo aluminatnog cementa. Osnovne karakteristike boksita iz Rudnika boksita Milii su prezentirani u tabeli 2.11. Tabela 2.11 Hemijska analiza prosjenog etvoromjesenog uzorka samljevenog boksita (decembar 2010- januar, februar, mart 2011)
g.. Al2O3 SiO2 MSi Fe2O3 TiO2 CaO ZnO P2O5 V2O5 MnO F C org CO2 (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) 12.68 53.25 5.36 9.93 24.60 2.53 1.09 0.005 0.111 0.049 0.063 0.010 0.056 0.62

2.5 Glina, laporci

Struktura krovinskih litolokih lanova na podruju povrinskog kopa UgljevikIstok ( po vertikalnom geolokom stubu) bila je sledea: 1. Glinoviti laporci.................................................61,0% 2. Gline (laporovite i ljunkovite)..........................19,0% 3. Laporci................................................................9,4% 4. Krenjaci.............................................................8,4% 5. Ugljevite gline.....................................................1,2% 6. Pjeari...............................................................1,2% Okonturena koliina otkrivke za povrinski kop Ugljevik-Istok je 351.955.800 m3. Na osnovu rezultata istranog buenja u ukupnoj gore navedenoj koliini otkrivke, laporac uestvuje sa 189.500.000 m3.m. to iznosi 53,8%, glinoviti laporac 141.000.000 m3.m., to iznosi 41,2%. 38

Fiziko mehaniki parametri, na osnovu laboratorijskih ispitivanja za laporce i glinovite laporce su sledei: Min-max/usvojeno Zapreminska teina KN/m3 14,01-22,14 / 20,60 Min-max/usvojeno Vlanost W (%) 12,90-26,40/15-25 Neophodno je istai da je u fazi pripreme projekat istraivanja koliina i kvaliteta gline i laporaca u podruju Rudnika i termoelektrane Ugljevik. Projekat e se realizovati u toku 2012 godine, tako da e se obezbijediti kvalitetni podaci o ovoj sirovini kod proizvodnje portland cementa. Ranija istraivanja koliina i kvaliteta krenjaka iz rudnika krenjaka pokazuje da je krenjak kvaliteta koji odgovara standardima kod proizvodnje cementa. Osim toga, u pripremi je projekat istraivanja koliina i kvaliteta krenjaka na lokacijama Rudnika i termoelektrane Ugljevik, koji e se realizovati u 2012 godini. Ukoliko istraivanje pokae da ima dovoljno krenjaka zadovoljavajueg kvaliteta, to e njegovu proizvodnju uiniti neto jevtinijom kada je u pitanju njegova proizvodnja i transport do fabrike cementa.

39

3. Tehnoloki postupak proizvodnje portland i kalcijum sulfo aluminatnog cementa (CSA cement CSA Binder) 3.1 Proizvodnja portland cementa
Proces proizvodnje portland cementa se moe generalno podijeliti u nekoliko faza: prva faza: rudarenje i proizvodnja osnovnih sirovina koje uestvuju u proizvodnji cementa (80% krenjak i 20% glina ili laporac), druga faza: mljevenje krenjaka do finih estica i dodatak ostalih komponenata (glina, laporac i dr.), trea faza: suenje osnovnih sirovina, njihovo grijanje i dovoenje u rotacionu pe gdje kod visoke temperature dolazi do nastanka komponenata iji pregled sadri tabela 3.1., etvrta faza: nastali proizvod-klinker se melje do finih estica i dodaje gips da bi se dobio konani proizvod-cement.

Tabela 3.1 Glavne mineralne komponente u portland cementu Jedinjenje Oznaka Hemijska formula Tipina koncentracija, % Trikalcijum silikat C3S 3CaO SiO2 60-70 2CaO SiO2 10-20 Dikalcijum silikat C2S Trikalcijum aluminat C3A 3 CaOAl2O3 5-10% Tetra kalcijum alumino- C4AF 4CaO Al2O3Fe2O3 3-8 ferat U rotacionoj pei se dovode topli gasovi koji postepeno zagrijavaju smjeu za proizvodnju klinkera. Smjea i topli gasovi se kreu protustrujno tako da se na kraju kretanja smjee postie najvea temperatura. Sukcesivne hemijske reakcije se deavaju u zavisnosti od temperature u kojoj se nalazi smjea: Kod temperature 70-110oC dolazi do isparenja slobodne vode koja je u smjei, Kod temperature od 400-6000C minerali u glini se razlau do svojih oksida, najee do SiO2 i Al2O3. Dolomit prelazi u kalcijev karbonat, MgO i CO2 Kod temperature 650-900oC kalcijum karbonat reaguje sa SiO2 i formira Ca2SiO4, Kod tempereture 900-1050oC zaostali kalcijum karbonat se razlae do CaO i CO2, Kod temperature 1300-1450oC deava se parcijalno taljenje (20-30%) i nastali belit reaguje sa CaO uz formiranje alita (Ca3O.SiO4). Alit je karakteristian konstituent portland cementa. Da bi se reakcija zavrila neophodno je temperatura od 1400-1450oC. Parcijalno taljenje dovodi do formiranja agregata promjera 1-10 mm.

40

Hemizam kod proizvodnje portland cementa se moe prikazati preko nekoliko temperatrurnih i vremenskih zona (11,12): zona 1: 0-35 min, 800-1110oC, dekarbonizacija, nastanak 3 CaOAl2O3 iznad 900oC, taljenje Al2O3 i Fe2O3 CaCO3 CaO + CO2 zona 2: 35-40 min, 1110-1300oC egzotermna reakcija i nastanak sekundarne silikatne faze 2CaO + SiO2 2CaOSiO2 zona 3: 40-50 min, 1300-1450-1300oC sinterovanje i reakcija u talini uz nastanak tercijarnih silikata i tetra kalcijum alumino-ferata CaOSiO2 + CaO 3 CaOSiO2 3CaOAl2O3 + CaO + Fe2O3 4CaOAl2O3Fe2O3 zona 4: 50-60 min, 1300-1100oC hlaenje i mineralizacija razliitih mineralnih faza koje su nastale u pei.

ematski prikaz osnovnog tehnolokog postupka proizvodnje portland cementa je dat na slici 3.1. Na slici 3.2 dat je plan fabrike cementa (Layout) i na slici 3.3 ematski pikaz postrojenja. Na fotografiji datoj na slici 3.4 prikazan je izgled kompletne fabrike za proizvodnju cementa.

Slika 3.1 Osnovna ema tehnolokog postupka proizvodnje portland cementa 41

Slika 3.2 Plan fabrike cementa (Layout)

Slika 3.3 ematski prikaz postrojenja fabrike cementa Hercules Cement Plant

42

Slika 3.4 Fotografski snimak kompletne fabrike cementa Rotaciona pe je uvedena u proizvodnju klinkera 1885 godine i danas se koristi u 95% svjetske proizvodnje cementa. Izrauje se od elika sa unutranjom oblogom od vatrostalnog materijala. U okviru postrojenja u nagibu je od 1-40 i kod rada lagano rotira 0d 30-250 0brtaja/satu. Sirovinska smjea se unosi na vrh rotacione pei i lagano se kree prema dnu pei. Sa suprotne strane se unosi gorivo koje proizvodi veliki koncentrini plamen prema kome se kree smjea sirovina koja dostie maksimalnu temperaturu. Nastali klinker se vodi u hladnjak koji istovremeno predstavlja izmjenjiva toplote poto vri zagrijavanje vazduha za sagorijevanje goriva. Osnovna ema rotacione pei je data na slici 3.5. Danas se koriste rotacione pei razliitih dimenzija i kapaciteta. Koriste se pei dimenzija 5,8 x 225 m kapaciteta 3000 t/dan. Pored rotacione pei kao osnovnog dijela opreme za proizvodnju klinkera, koriste se: Predgrijai, Hladnjak,

43

Mlinovi, Ventilatori i Ureaji za ienje izlaznog gasa.

Slika 3.5 Osnovna ema rotacione pei Hladnjaci, ija uloga je da ohlade klinker uz istovremeno zagrijavanje vazduha za sagorijevanje, su najee graeni kao rotacioni hladnjaci cilindrinog oblika. U hladnjak kaskadno pada klinker kroz koji prolazi vazduh koji, hladei klinker, se zagrijava. Cilindrini hladnjaci, obino od 7-9 cilindara se pripajaju na pe tako da rotiraju zajedno sa rotacionom pei. Izgled rotacione pei sa hladnjacima je dat na slici 3.6. Danas se koriste i tzv. veliki hladnjaci koji bre hlade klinker i veeg su kapaciteta.

Slika 3.6 Izgled rotacione pei sa hladnjacima Kod proizvodnje portland cementa koristi se znaajna potronja energije: za proizvodnju klinkera u pei 1750 Kj/kg

44

termalni gubici, potronja elektrine energije za mlinove i dr., ukupno potrebna energija 3600 Kj/kg.

Pri ovim precesima nastaje ugljen dioksid: -~ 1 tona CO2 kod proizvodnje 1 tone cementa, 0,08 t/ toni betona. Kod ove proizvodnje se u pojedinim fazama koriste visoke temperature: predgrija 20-900oC, prosjek 450oC, kalcinator 900oC rotaciona pe 900-140oC, hlaenje klinkerea 1400-20oC Kao gorivo kod proizvodnje cementa koristi se ugalj, petrol koks, teka ulja, prirodni gas i rafinerijski gas, kao i pojedini otpadni materijali. Za ove potrebe je pogodan ugalj, tako da pojedini bituminozni ugljevi mogu ostvariti tempereturu u pei i do 2050oC, dok prirodni gas moe da ostvari temperaturu do 1950oC. Pored navedenih goriva koriste se i pojedini otpadni materijali kao to su automobilske gume. Automobilske gume mogu da se direktno spaljuju ili se drobe u estice veliine 5-10 mm i kao takve se ubacuju u komoru za spaljivanje. elik i cink iz gume se hemijski inkorporiraju u klinker. Primjer postrojenja koje koristi automobilske gume kod proizvodnje klinkera sadri slika 3.7. Smatra se da su cementare, zbog svoga procesa rada i visokih temperatura, pogodne za spaljivanje pojedinih opasnih materijala. Meutim, kod spaljivanja otpadnih materijala moe doi do do problema vezanih za zatitu ivotne sredine.

Slika 3.7 Postrojenja koje koristi automobilske gume kod proizvodnje klinkera 45

3.2 Proizvodnja kalcijum sulfo aluminatnog cementa

Proizvodnja kalcijum sulfo aluminatnog cementa je tehnoloki slina proizvodnji portland cementa. I kod ove proizvodnje se koristi slina oprema kao kod proizvodnje portland cementa uz nekoliko osnovnih tehnolokih faza: prva faza: rudarenje i proizvodnja osnovnih sirovina koje uestvuju u proizvodnji cementa (krenjak, boksit, gips i silikat), druga faza: mljevenje krenjaka i ostalih sirovina i njihovo blendiranje, trea faza: suenje osnovnih sirovina, njihovo grijanje i dovoenje u rotacionu pe gdje kod visoke temperature dolazi do nastanka komponenata iji pregled sadri tabela 1.10, etvrta faza: nastali proizvod-klinker se melje do finih estica i dodaje 15% gipsa da bi se dobio konani proizvod-kalcijum sulfo aluminatni cement. Osnovna ema ove proizvodnje je sljedea: homogenizacija Osnovne sirovine Proizvodnja klinkera Klinker Zavrno mljevenje Cement U procesu hidratacije kalcijum sulfo aluminatni cement formira entringit. Retarder koji usporava reakciju je neka od fosfono alkil karboksilna kiselina ili njena so. Retarder se moe pripremiti kao smjea koja se dodaje u cement ili se moe ukljuiti u pripremi formulacije cementa. Tabela 3.2 Osnovni mineralni sastav CSA cementa (Italcementi Alipre) C2S CS Ostalo C4A3S Alipre 58 20 7 15

jevenje i proizvodnja sirovina

Priprema sirovina za pe

Preiprema aditiva

Mljevenje i suenje aditiva

Priprema aditiva

46

Ovakav sastav cementa onemoguava razvoj hidratacionih procesa, za razliku od portland cementa, uz nastanak etringita koji utie na proces stvrdnjavanja betona. Samim tim i osnovna reakcija nastanka etringita je sljedea: C4A3S + 8CSH2 + 6CH + 74H 3 C6AS3H32 Gdje je: C4A3S kalcijum sulfo aluminat CSH2 kalcijum sulfat CH- kalcijum hidroksid C2S belit

Tabela 3.3 Osnovni hemijski sastav CSA cementa (razliitih proizvoaa)(16,17) Al2O3 Fe2O3 SO3 Proizvoa CaO SiO2 Alipre(Italija) 36-41 7 27-33 1,5 12-16 525 (Kina) 42 8,35 25,6 2,84 13,8 SAC(Kina) 40,92 11,16 24,41 2,29 14,66 Lafarge Barnstone 47 9,9 33,2 1 7,9 (B2) CSA(Mehta 3) 48,3 8,7 18,4 13,2 11,4 CSA(Mehta 5) 51,8 15,7 13,1 5 14,4 Specifina povrina cementa je 4600 250 cm2/g. Vrijeme stvrdnjavanja, minuta: Poetno 25, krajnje 35. Osnovne karakteristike betona proizvedenog iz ovoga cementa su: visoka otpornost na koroziju, stabilnost dimenzija, niski efekat skupljanja.

MgO 52 2,01 2,89

47

4. Ekonomski parametri proizvodnje 600 000 t/g cementa

4.1 Proizvodnja portland cementa
Proizvodnju portland cementa u koliinama od 600 000 t/g je tehnoloki mogue realizovati u Ugljeviku obzirom na dostupnost sirovina i energije kojima raspolae Optina Ugljevik. Osim toga i osnovni ekonomski pokazatelji opravdavaju ovu proizvodnju. Ti pokazatelji su sljedei(10).

4.1.1 Snabdijevanje sa energijom

Rudnik uglja Ugljevik proizvodi mrki ugalj toplotne vrijednosti oko 10 000 kJ/kg. Za proizvodnju cementa se moe koristiti mrki ugalj u koliini od 50-70%, a ostatak bi se mogao koristiti petrol koks. Rauna se cijena uglja 2 Eura/GJ. Postojea Termoelektrana Ugljevik bi snabdijevala fabriku cementa sa elektrinom energijom ija je sadanja cijena 0,087 Eura/kWh za dnevnu potronju i 0,042 Eura/kWh za nonu potronju, odnosno prosjena cijena je 0,07 Eura/kWh. Ova cijena bi mogla da bude i nia.

4.1.2 Postrojenje za proizvodnju cementa

Novo postrojenje projektuje se za proizvodnju 600 000 tona/godinu cementa sljedeih klasa: 350.000 MT 32,5 B II 200.000 MT 42,5 Al 50,000 MT - 52,5 N Za proizvodnju se predvia rotaciona pe kapaciteta 1800 tona/danu i mlin za mljevenje cementa kapaciteta 130-140 tona/satu. Ukoliko se eli vee korienje jevtinije none elektrine energije tada se projektuje mlin kapaciteta 180-200 t/h.

48

4.1.3 Osnovne tehnoloke karakteristike postrojenja za proizvodnju cementa

Osnovne karakteristike postrojenja za proizvodnju cementa sadri tabela 4.1. Tabela 4.1 Osnovne tehnike karakteristike postrojenja za proizvodnju cementa Transport/ odlaga predhomogenizacije 600 t/h Predhomogenizacioni ekstractor Transport do hvataa estica mlina Transport sirovina Mljevenje osnovnih sirovina Transport do homogenizacionog silosa Transport materijala do rotacione pei Proizvodnja u rotacionoj pei Transport do skladita klinkera Mljevenje uglja/petrol koksa Snabdijevanje mlina klinkera Snabdijevanje mlina gipsom Snabdijevanje mlina krenjakom Mljevenje cementa Skladite Predhomogenizacija krenjaka Korektiv osnovnih sirovina i cementa Ugalj i petrol koks Cement Klinker 30.000 t 6.000 t 5.000 t 15.000 t 40.000 t 250 t/h 150-220 t/h 180 t/h 170 t/h 200 t/h 140 t/h 1.800 t/d 140 t/h 20 t/h 20-140 t/h 4-40 t/h 4-40 t/h 140 t/h

4.1.4 Glavna oprema fabrike cementa

Apron fider kapacitet: 120 t/h materijal: laporac, ugalj i gips veliina materijala: laporac drobljen 0-150 mm; ugalj iz rudnika Ugljevik, a gips iz procesa odsumporavanja dimnih gasova u termoelektrani Ugljevik

49

Mlin za ugalj sa doboom za suenje kapacitet: 27 t/h lignita (HGI 59,8) ili 12,5 t/h petrol koksa veliina ulazne sirovine: < 30 mm vlaga: lignita max 32% prije suionika; petrol koksa max. 7% nastali lignit sa sadrajem praine max. 8- 10% R , 0,09 mm petrol koks prainast 2-3 % R, 0,09mm; Traka za odlaganje sa odbacivaem materijal koji se transportuje: laporac i laporac i krenjak brzina operacije: 200 t/h maksimum metoda rada: CHEVRON Traka za odlaganje sa odbacivaem materijal koji se transportuje: laporac i laporac i krenjak brzina operacije: 130 t/h maksimum metoda rada: CHEVRON Transport materijala material koji se transportuje: laporac i laporac i krenjak brzina transporta: 130 t/h Vertikalni roler mlin za sirovine kapacitet mljevenja: 170 t/h veliina ulazne sirovine: 0-30 mm sadraj vlage u materijalu: max. 9% rezidualni sadraj vlage: max. 1% finoa konanog proizvoda: 15% R 90 m meljivost: max. 6,8 kWh/t mjereno na brojau glavnog motora mlina Vreasti filter mlina osnovnih sirovina koliina vazduha za izdvajanje estica: 230.000 Nm3/h vrsta estica: estice od sirovina izdvajanje estica: 80g/Nm3 temperatura: 150C Rotaciona pe za za proizvodnju klinkera Tangencijalni silos za blending materijala materijal za punjenje: mljevene sirovine usipna teina: 1,2 t/m3 temperatura: 80C kapacitet: 5000 tona

50

4.1.5 Osnovna oprema fabrike cementa

Predgrija-kalcinator 4 stepeni jedinini nosei sistem visina sistema od centra pei: approx. 62 m spojen sa kalcinatorom niske vrijednosti NOx sa sekundsrnim sistemom izgaranja predgrija ID fen; brzina duvanja ID fena na ulazu 6500 m3/h kod 870 mbar i 330C pad pritiska 53,5 mbar

Rotaciona pe diametar: 3,8 x 58 m na tri nosaa brzina okretanja pei: min/max 0,65/4 okreta/min. osnovno gorivo: mljeveni ugalj, lignit i petrol koks kalorina vrijednost: lignita 2300 kcal/kg na bazi vlanog uglja; petrol koks 8000 kcal/kg na bazi suvog materijala proizvod klinker izlazni proizvod: 1800 t/danu potronja toplote: 800kcal/kg klinkera kapacitet izgaranja: 180,5 GJ/h

Hladnjak klinkera kapacitet: 1800 t/danu sa ekiastom drobilicom ulazna temperature materijala: 1400C izlazna temperature materijala: 75C vea od okolne ukupna povrina hlaenja: oko 50m2 ukljuenje u postojei objekat efikasnost hlaenja: min.75%

Vreasti filter za hlaenje klinkera

sa izmjenjivaem toplote koliina gasa sa esticama klinkera: 100.000 Nm3/h vrsta estica: klinker koliina izdvojenih estica: 20/50 g/Nm3 temperatura: 120C

51

Horizontalni mlin sa kuglama za cement Mlin sa dvije separatorske komore kapacitet: 130 t/h veliina ulaznog materijala: 0-30 mm smjea ulaznog materijala: klinker-letei pepeo-krenjak finoa nastalog proizvoda: 3200 cm2/g Maine za pakovanje cementa u vree x 2 25 - 50kg vree kapacitet 50 t/h 10 brizgalica

4.1.6 Cijena proizvodnje portland cementa

Ukupna investicije, bez ukljuenja opreme za rudnik krenjaka, je do 156 400 000 KM ( 80 000 000 Eura). U tabeli 4.2 dati su osnovni normativi za proizvodnju klinkera i cementa. U tabelama 4.3, 4.4 i 4.5 su navedeni detaljni podaci o cijenama proizvodnje klinkera i cementa na bazi normativa koji su navedeni u tabeli 4.2. Tabela 4.2 Osnovni normativi za proizvodnju klinkera i cementa Koliina/t, 570.000 t/g Osnovni par. tona Proizvodnja klinkera F/K 1,6 Vlaga Sirovine Krenjak 63% 7% 0,674 Laporac 33% 10% 0,363 Letei pepeo 4% 0% 0,040 Ugalj mrki 50% 800 Kcal/kg 0,100 Petrolkoks 50% 800 Kcal/kg 0,50 Elektrina energija, 125 proizvodnja i mljevenje Kwh/ton 125 Kwh/ton Gips za proizvodnju cementa 5% 0.050

52

Tabela 4.3 Cijena proizvodnje portland cementa

Osnovni podaci
Osnovni 570.000 t/g par. Proizvodnja klinkera F/K 1,6 Vlaga Sirovine Krenjak 63% 7% Laporac 33% 10% Letei pepeo 4% 0% Cijena krenjaka 2,9 KM/toni Cijena laporca 2.9 KM/toni Cijena pepela 0 KM/toni Letei Klinker pepeo Krenjak Mljevenje cementa 32,5Cem II B-M (V-W) 350.000 65% 23% 10% 42,5 II A/l 200000 80% 5% 13% 52.5 I N 50000 93% 0% 5% Ukupno 600.000 Cijena vrea za cement 0,4 KM/vrei Doziranje smjee 0,02% Cijena krenjaka 2,9 KM/toni Cijena pepela 1,0 KM/toni Cijena gipsa 5,0 KM/toni Proizvodnja klinkera Cijena uglja >4000 kcal/kg 4,0 KM/GJ Cijena petrol koksa >8000 kcal/kg 7,0 KM/GJ Potronja toplote 800 Kcal/kg 6,5 GJ/tonKl % uglja 50% % petrol koksa 50% Cijena energije Elektrina energija Cijena Kwh 0,14 KM/Kwh Specifina potronja za klinker 70 Kwh/ton Prosjena specifina potronja za mljevenje cementa 55 Kwh/toni Cpecifina cijena rada Raunato na 600.000 tona/godini klinkera Priprema sirovina i proizvodnja klinkera 8,0 KM/toni Mljevenje Cementa 3,0 KM/toni

53

Uslune djelatnosti Priprema sirovina i proizvodnja klinkera Mljevenje cementa ukupno Cijena rada 75% Priprema sirovina i proizvodnja klinkera 25% Mljevenje cementa Proizvodnja klinkera Proizvodnja cementa Specifina cijena rada Priprema sirovina i proizvodnja klinkera Cementa

2,0 KM/toni 0,8 KM/toni 6000000 KM 4500000 1500000 570.000 600.000 7,9 2,5 KM KM tpg tpg KM/toni KM/toni

Proizvodnja klinkera Sirovine Sirovine

Tabela 4.4 Specifina cijena proizvodnje klinkera 570.000 t/godini 968.772 t/godini

Vlana, potrebne Suva/t/godini t/godini Laporac 33% 301.064 331.170 Krenjak Laktanica 63% 574.831 614.802 Letei pepeo iz procesa spaljivanja 4% 22800 22800 Specifina cijena za sirovine Proizvodnja klinkera Gorivo Specifina toplota izgaranja Ugalj 50% Petrol koks 50% Specifina cijena goriva Elektrina energija Specifino spaljivanje za: Pripremu goriva 70 Kwh/toni 800 3,25 1,63 1,63 Kcal/kg Kl GJ/ton Kl GJ/ton Kl GJ/ton Kl

KM/toni 3,0 3,0 0

1,70 KM/toni 3,25 KM/toni 4,95 KM/toni

6,5 KM/toni 11,4 KM/toni 17,9 KM/toni

0,14 KM/KWh

9,8 KM/toni

54

Mljevenje sirovina Homogenizacija Proizvodnja klinkera Transport I skladitenje klinkera Odravanje Usluge snabdjevaa Ukupna varijabilna cijena Cijena rada 75% mljevenje sirovina, proizvodnja klinkera Ukupna cijena rada Ukupno 42,65 8,0 KM/toni 2,00 KM/toni KM/toni KM/toni

7,50 KM/toni 50,15 KM/toni

Ukupna ulaganja u fabriku cementa iznose oko 156.400.000,00 KM ili 80.000.000,00 EUR/a. Proizvodne cijene cementa i klinkera formirane su primjenom osnovnih normativa pri izraunavanju operativnih trokova sirovina, energije, zarada i odravanja. Tabela 4.5 Operativni trokovi pri proizvodnji klinkera godinjeg kapaciteta 570.000 tona Red. Jed. Cena Iznos po broj OPIS mere Koliina KM Iznos KM toni proizvoda KM 1. Krenjak Tona 614.802,00 3,013 1.852.500,00 3,25 2. Laporac Tona 331.170,00 2,93 970.328 1,70 3. Letei pepeo Tona 22.800,00 4. Mrki ugalj Tona 57.000,00 65,00 3.705.000,00 6.50 5. Polukoks Tona 28.500,00 220,80 6.498.000,00 11,40 6 Elektroenergija Kwh 39.900.000, 0,14 5.586.000,00 9,80 7. Trokovi rada KM 4.275.000,00 7,50 8. Usluge KM 1.140.000,00 2,00 snabdjevaa 9. Odravanje KM 4.560.000,00 8,00 Ukupno varijab. KM 28.585.500,00 50,15 trok. U proizvodnji cementa, pored klinkera dodaju se, u razliitim omjerima zavisno od vrste cementa , i letei pepeo, krenjak i gips. Ova meavina nazvana je kao Mix. 55

Projektovane vrste cementa su: 32,5 Cem II u koliini od 350.000,00 tona, 42,5 A/L u kojiini od 200.000,00 tona godinje, 52,5 Type 1, u koliini od 50.000,00 tona. Prosena cijena Mix-a, kao sirovine za sve vrste cementa u ukupnoj koliini od 600.000,00 tona iznosi 50,15 KM po toni proizvoda. U proizvodnu cijenu treba ukljuiti i trokove u fazi proizvodnje cementa: elektrine energije u iznosu od 7,70 KM, trokovi odravanja u iznosu od 3,00 KM, usluge snabdijevanja u iznosu od 1,80 KM, trokovi rada u iznosu od 2,5 KM i vree za pakovanje u iznosu od 8,00 KM. Svi navedeni trokovi se odnose po toni gotovog proizvoda cementa, tako da ukupna proizvodna cena cementa, bez administrativnih trokova i trokova plaanja kapitala iznosi 73,15 KM ili konvertovano u EUR cena iznosi 37,42 EUR-a/toni cementa. Prosena prodajna cena, bez PDV-a iznosi u BiH od 95- 100 EUR-a. Vrednost proizvodnje cementa, uz primjenu prosjene trenutne cijene od 97,5 EUR/a iznosila bi ( 600.000 tona X 97,5 EUR) 58.500.000,00 EUR-a godinje. Ulaganja za proizvodnju 600.000,00 tona cementa, po varijabiolnim trokovima, kako je navedeno iznosi ( 600.000 X 37,42 ) 22 452 000,00 EUR-a, tako da na trokove kapitala , administrativne trokove, druge fiksne trokove i dobit otpada 36.048.000,00 EUR-a. Procena investicionih ulaganja izkazana je u jednoj cifri. Nedostaje tehnia struktura ulaganja u objekate pa je mogue samo proceniti prosjean vijek trajanja svih buduih objekata. Na bazi iskustva, a i ranijeg Pravilnika o nomeklaturi nematerijalnih ulaganja i osnovnih sredstava sa stopama amortizacije, kojim su u taki 67 pod 2 propisane stope amortizacije za :Oprema za proizvodnju cementa- pei, mlinovi i drobilice, naprave za homogenizaciju, transportne i dozirne i za pakovanje cementa 7% ( vijek trajanja 14,28 godina), suare, loita, elektrofilteri i ostali filteri, komandni i signalni ormani, kompresori i kranovi 10% (vijek trajanja 10godina), mobilna mehanizacija za lomljenje kamena, za klasiranje materijala, za mlevenje i suenje 16,5% ( vijek trajanja 6,06 godina), ostala oprema 8% ( vijek trajanja 12,5 godina), fabrike hale i ostale graevine za vrenje delatnosti iz oblasti industrije i graevinarstva od tvrdog materijala 2,5% ( vijek trajanja 40 godina) , moe se konstatovati da ostatak po podmirenju proporcionalnih trokova obezbeuje dovoljan iznos za povrat uloenih sredstava u roku od najvie 4 godine, to uz zaposlenje 370 radnika i po tom osnovu posticaj za razvoj drugih djelatnosti, opravdava ovo ulaganje. Najvei fiksni troak kod ove proizvodnje je amortizacija koja, imajui u vidu navedeni vijek trajanja opreme i objekata, moe se procijeniti na oko 6 500 000 Evra/ godini. Ukupna ulaganja u investicije po radniku iznose (80 000 000,00/370 ) 216 216,00 Eura, to je povoljno za ovu vrstu industrije.

56

4.2 Proizvodnja kalcijum sulfo aluminatnog cementa

Za proizvodnju specijalnog kalcijum sulfo aluminatnog cementa bi se koristila ista oprema koja se predvia za proizvodnju portland cementa, sa moguim malim modifikacijama.

4.2.1 Cijena proizvodnje kalcijum sulfo aluminatnog cementa

Ukupna investicije, bez ukljuenja opreme za rudnik krenjaka, je do 156 400 000 KM ( 80 000 000 Eura). Tabela 4.6 Cijena proizvodnje kalcijum sulfo aluminatnog cementa 550.000 Tona/godini Proizvodnja klinkera F/K 1,6 Vlaga Sirovine Krenjak 41,1% 7% Boksit 24,6% 10% Gips 32,7% 10% Silikatni pijesak 1,6% 5% Cijena krenjaka 2,90 KM/toni Cijena boksita 60,00 KM/toni Cijena gipsa 5,00 KM/ton Cijena silikatnog KM/toni pijeska 10,0 Klinker Mljevenje cementa CSA cement 550.000 85% Ukupno 595.000 Cijena vrea za cement 0,4 Doziranje smjee 0,02% Cijena krenjaka 2,9 Cijena boksita 60,0 Cijena gipsa 5,0 Proizvodnja klinkera Cijena uglja >4000 kcal/kg 4 Cijena petrol koksa >8000 kcal/kg 7,0 Gips 15% KM/vrei KM/toni KM/toni KM/toni KM/GJ KM/GJ

57

Potronja toplote % uglja %of petrol koksa Cijena energije Elektrina energija Cijena Kwh Specifina potronja za klinker Prosjena specifina potronja za mljevenje cementa Cpecifina cijena rada Raunato na 595.000 tona/godini klinkera Priprema sirovina i proizvodnja klinkera Mljevenje Cementa Uslune djelatnosti Priprema sirovina i proizvodnja klinkera Mljevenje cementa ukupno Cijena rada 75% Priprema sirovina i proizvodnja klinkera 25% Mljevenje cementa Proizvodnja klinkera Proizvodnja cementa Specifina cijena rada Priprema sirovina i proizvodnja klinkera

750 3,25 50% 50%

Kcal/kg GJ/ton Kl

0,07 110,0 55

KM/Kwh Kwh/ton Kwh/toni

8,0 3,0

KM/toni KM/toni

2,0 0,8 6000000 4500000 1500000 550.000 595.000 7,5

KM/toni KM/toni KM KM KM Mt/godini Mt/godini KM/toni

Tabela 4.7 Specifina cijena proizvodnje klinkera kalcijum sulfo aluminatnog cementa Proizvodnja klinkera 550 000 Mt/godini Mt/godini, Sirovine 771 765 suve 937 119 Mt/godini,vlane Sirovine potrebne Krenjak Gips Boksit Silikatni pijesak Specifina cijena za sirovine Vlana, Suva/t/godini t/godini 41,1% 375 765 402.069 32,7% 220 000 242 000 24,6% 165 000 181 500 1,6% 11 000 11 550 KM/toni 2,9 5,0 60 10,0 2,12 1,64 14,76 0,16 18,68 KM/toni KM/toni KM/toni KM/toni KM/toni

58

Proizvodnja klinkera Gorivo Specifina toplota izgaranja Ugalj 50% Petrol koks 50% Specifina cijena goriva Elektrina energija Specifino spaljivanje za: 70 Pripremu goriva Mljevenje sirovina Homogenizacija Proizvodnja klinkera Transport I skladitenje klinkera Odravanje Usluge snabdjevaa Ukupna varijabilna cijena Cijena rada 75% mljevenje sirovina, proizvodnja klinkera Ukupna cijena rada Ukupno Tabela 4.8 Specifina cijena proizvodnje cementa Ukupna proizvodnja cementa 595 000 t/godini Cijena klinkera 62,7 KM/toni Cijena boksita 60,0 KM/toni Cijena krenjaka 2,9 KM/toni Cijena gipsa 5,0 KM/toni Cijena silikatnog pijeska 10,0 KM/toni Klinker t/godini boksit Krenjak Gips t/godini t/godini t/godini Silikatni pijesak t/godini 56,38 Kwh/toni 0,07 /Kwh 9,8 KM/toni 750 3,25 1,63 1,63 Kcal/kg Kl GJ/ton Kl GJ/ton Kl GJ/ton Kl 6,5 KM/toni 11,4 KM/toni 17,9 KM/toni

8,00 KM/toni 2,00 KM/toni KM/toni KM/toni

7,5 KM/toni 63,88 KM/toni

59

Ukupno, t/godini Specifina cijena za:

595 000

550 000

181 500

294 510

242 000 11 550

Klinker Boksit Krenjak Gips Sil.pijesak Cijena elektrine energije Prosj. Spec. cijena Kwh/toni Cijena odravanja Admix. cijena Cijena usluga snabdijevanja Cijena vrea Cijena rada to odgovara 25% od ukupne cijene Ukupna proizvodna cijena Prosjena proizvodna cijena 55

63,88 14,76 2,12 1,64 0,16 7,7 3,0 1,0 0,8 8,0 2,5 86,88 86,88

KM/toni KM/toni KM/toni KM/toni KM/toni KM/toni KM/toni KM/toni KM/toni KM/toni KM/toni KM/toni

Za proizvodnju specijalnog kalcijum sulfo aluminatnog cementa bi se koristila ista oprema koja se predvia za proizvodnju portland cementa, sa moguim malim modifikacijama. Proizvodne cijene cementa i klinkera formirane su primjenom osnovnih normativa pri izraunavanju operativnih trokova sirovina, energije, zarada zaposlenih i odravanja. Tabela 4.9 Operativni trokovi pri proizvodnji klinkera godinjeg kapaciteta 550.000 tona Red. Jed. Cena Iznos po broj OPIS mere Koliina KM Iznos KM toni proizvoda KM 1. Krenjak Tona 402 069 2,9 1 166 000,00 2,12 2. Boksit Tona 181.500 60,00 10.890.000,00 14,76 3. Gips Tona 242.000 5,00 1.210.000,00 1,64 4. Silikatni pesak Tona 11.550 10.00 115.500,00 0,16 5. Ugalj Tona 55.000 65,00 3.575.000,00 6,50 6 Petrol koks Tona 28.397 220.80 6.270.058,00 11,40 7. Elektrina Kwh 38.500.000 0,14 5.390.000,00 9,80 60

8. 9. 10

energija Usluge snabdjevaa Odravanje Cijena rada ukupno

KM KM KM

1.100.000,00 4.400.000,00 4.125.000,00 37.929.637,00

2,00 8,00 7,50 63,88

U proizvodnu cijenu cementa, pored proizvodne cene klinkera, koja iznosi 63,88 KM ukljueni su i trokovi: elektrine energije u iznosu od 7,70 KM, trokovi odravanja u iznosu od 3,00 KM, usluge snabdijevanja u iznosu od 1,80 KM, trokovi rada u iznosu od 2,5 KM i vree za pakovanje u iznosu od 8,00 KM. Svi navedeni trokovi se odnose po toni gotovog proizvoda cementa, tako da ukupna proizvodna cena cementa, bez administrativnih trokova i trokova plaanja kapitala iznosi 86,88 KM ili konvertovano u EUR cena iznosi 44,44 EUR-a. Prosena prodajna cena cementa, bez PDV-a u BiH iznosi od 97,5 EURa. Vrednost proizvodnje cementa, uz primjenu navedene cijene od 97,5 EUR/a iznosila bi ( 595.000 tona x 97,5 EUR) 58 012 500,00 EUR-a. Ulaganja za proizvodnju 595.000,00 tona cementa, po varijabiolnim trokovima, kako je navedeno iznosi ( 595.000 x 44,44 ) 26 441 800,00 EUR-a, tako da na trokove kapitala , administrativne trokove, druge fiksne trokove i dobit otpada 31 570 700,00 EUR-a. Procena investicionih ulaganja izkazana je u jednoj cifri. Nedostaje tehnia struktura ulaganja u objekate pa je mogue samo proceniti prosjean vijek trajanja svih buduih objekata. Na bazi iskustva, a i ranijeg Pravilnika o nomeklaturi nematerijalnih ulaganja i osnovnih sredstava sa stopama amortizacije, kojim su u taki 67 pod 2 propisane stope amortizacije za :Oprema za proizvodnju cementa- pei, mlinovi i drobilice, naprave za homogenizaciju, transportne i dozirne i za pakovanje cementa 7%( vijek trajanja 14,28 godina), suare, loita, elektrofilteri i ostali filteri, komandni i signalni ormani, kompresori i kranovi 10% ( vijek trajanja 10godina), mobilna mehanizacija za lomljenje kamena, za klasiranje materijala, za mlevenje i suenje 16,5% ( vijek trajanja 6,06 godina), ostala oprema 8% ( vijek trajanja 12,5 godina), fabrike hale i ostale graevine za vrenje delatnosti iz oblasti industrije i graevinarstva od tvrdog materijala 2,5% ( vijek trajanja 40 godina) , moe se konstatovati da ostatak po podmirenju proporcionalnih trokova obezbeuje dovoljan iznos za povrat uloenih sredstava u roku od najvie 5 godine, to uz zaposlenje 370 radnika i po tom osnovu posticaj za razvoj drugih djelatnosti, opravdava ovo ulaganje. Najvei fiksni troak kod ove proizvodnje je amortizacija koja, imajui u vidu navedeni vijek trajanja opreme i objekata, moe se procijeniti na oko 6 500 000 Evra/ godini. Ukupna ulaganja u investicije po radniku iznose (80 000 000,00/370 ) 216 216,00 Eura, to je povoljno za ovu vrstu industrije.

61

4.3 Neophodna radna snaga

Za proizvodnju 600 000 t/g cementa, kao i za proizvodnju osnovnih sirovina laporca i krenjaka optimalni broj zaposlenih je ukupno 370 razliitog stepena obrazovanja i strune spreme.

4.4 Tekue cijene cementa na domaem tritu i tritu zemalja u okruenju

Cijene cementa u Bosni i Hercegovini i zemljama u okruenju su dosta sline. Jedan od razloga je da su cementare u okviru nekoliko velikh svjetskih firmi iz ove oblasti (Lafarge, Holcim, Titan, Cemex, Haildeberg) tako da se cijene cemeta kreu izmeu 90 i 100 Eura/toni cementa. Tekue cijene koje su vaile u mjesecu oktobarnovembar 2011 godine su navedene u tabeli 4.7. Neophodno je naglasiti da dostupni podaci pokazuju da su cijene Portland cementa u prvom kvartalu 2011 u odnosu na prvi kvartal 2010 porasle za 1,7 %, dok je taj porast u 2010 bio 4,2%. To ilustruje grafiki prikaz dat na slici 4.1. Kina je najvei potroa cementa i ta potronja per kapita je najvea u svijetu. Oko 45% proizvedenog cementa se koristi za infrastrukturne investicije. Porast potronje cementa e rasti od 12-13% na godinjem nivou. Prosjena cijena cementa u Kini je 63 US dolara po metrikoj toni. Tabela 4.10 Tekue cijene cementa, oktobar-novembar 2011 Cijene cementa u Bosni i Hercegovini proizvoa cena po toni Fabrika cementa Lukavac 180 KM (92,5 Eura) Fabrika cementa Kakanj 178 KM (91 Eura) Cijene cementa u Srbiji Holcim 88 Eura Beoinska cementara 92 Eura Titan 88 Eura Cijene cementa u okruenju Zemlja proizvoa

cijena

62

po toni Grka Makedonija Hrvatska Maarska Rumunija Titan Holcim Titan 90 evra 80 evra 85-90 evra 90 evra 90 evra

Slika 4.1 Kretanje cijena cementa

63

5. Zakljuci
U ranije uraenoj Fizibiliti studiji sagledana su tehnoloka i ekonomska rjeenja mogue komercijalne proizvodnje i upotrebe gipsa iz materijala koji nastaju kod planiranog procesa odsumporavanja dimnih gasova u Termoelektrani Ugljevik. Pored drugih primjena nastalog gipsa znaajna je primjena kod proizvodnje portland cementa i specijalnog kalcijum sulfo aluminatnog cementa. Korienje gipsa u industriji cementa je veoma znaajno i to je globalno posmatrano najvea koliinska upotreba prirodnog i sintetskog gipsa. U industriji cementa gips se koristi kao retarder-usporiva (dodatak 5-6% klinkeru) kod proizvodnje portland cementa i kao sirovina kod proizvodnje kalcijum sulfo aluminatnog cementa. (oko 30-34 % u ukupnoj koliini sirovina). Izgradnja fabrike za proizvodnju portland ili specijalnog kalcijum sulfo aluminatnog cementa se planira u optini Ugljevik. Optina Ugljevik se nalazi u sjeveroistonom dijelu Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, u centru prethodne Jugoslavije sa veoma povoljnim geografskim poloajem kada je u pitanju trite proizvoda ( Ugljevik je udaljen oko 50 km od Autoputa Beograd-Zagreb, od Bijeljine 24 km, Banja Luke 230 km, Zagreba 300 km, Beograda 155 km, Ljubljane 430 km, Trsta 550 km, Graca 500 km, Luka u Brkom na rijeci Savi je udaljena 45 km od Ugljevika i povezana je sa plovnim sistemom Dunava, eljezniki terminal je u Bijeljini, 24 km udaljen od Ugljevika, a glavni eljezniki vor prethodne Jugoslavije u Vinkovcima je udaljen 80 km). Republika Srpska nema proizvodnju cementa, tako da je i sa regionalnog stanovita izgradnja fabrike cementa znaajna. Optina Ugljevik posjeduje osnovne sirovine i energiju za proizvodnju portland cementa a u blizini je proizvodnja boksita neophodnog u proizvodnji specijalnog kalcijum sulfo aluminatnog cementa. Proizvodnja cementa datira jo iz vremena Starog Rima kada je poela proizvodnja i upotreba jedne vrste cementa ije graevine i danas postoje. Ova proizvodnja se naroito razvila u devetnaestom i dvadesetom vijeku, tako da se danas proizvodi vie raziitih vrsta cementa ( portland cement, portland cement sa leteim pepelom, portland pazolan cement, portland silikatni cement, zidarski cement, ekspanzioni cement, bijelo blendirani cement, bojeni cement, pazolan-kreni cement, supersulfatni cement, kalcijum aluminatni cement, cement od ljake i krea, kalcijum sulfo aluminatni cement, cement na bazi Mg). Proizvodnja cementa u svijetu se kree u granicama veim od 3 milijarde tona/ godini (proizvodnja cementa u svijetu u 2010 godini je bio 3,325 milijardi tona). Zbog svjetske ekonomske krize u zadnjim godinama proizvodnja cementa je opala u veini zemalja svijeta (osim Kine, Indije i istono-evropskih zemalja). Najvei proizvoai cementa u svijetu su Kina sa 1 800 000 000 t/g, Indija 220 000 000 t/g, USA 63 500 000 t/g, Turska 60 000 000 t/g, a od kompanija: Holcim 198 000 000 t/g, Lafarge 175 000 000 t/g, Cemex 94 000 000 t/g, Haildeberg 90 000 000 t/g i Italcementi 70 000 000 t/g. 64

Proizvodnja i potronja cementa u zemljama prethodne Jugoslavije i Albaniji je sljedea: Albanija 1 300 000 t/g (potronja 1 000 000 t/g), Srbija sa Kosovom 2 950 000 t/g (potronja 3 500 000 t/g), Makedonija 900 000 t/g (potronja 1 500 000 t/g), Bosna i Hercegovina 1 400 000 t/g (potronja 1 800 000 t/g), Hrvatska 4 300 000 t/g (potronja 2 500 000 t/g) i Slovenija 1 500 000 t/g (potronja 2 000 000 t/g). Za proizvodnju kalcijum-sulfo-aluminatnog cementa koristi se velika koliina prirodnog ili sintetskog gipsa (30-34 %) i drugih otpadnih materijala (letei pepeo iz termoelektrana, zgura iz visokih pei, otpadni kre i dr). Tradicionalno se kalcijum sulfo aluminatni cement proizvodi grijanjem smjee gipsa, krenjaka, boksita i laporca, odnosno leteeg pepela na temperaturi od 1300-13500C. Mogue je koristiti pepeo kod izgaranja uglja, sintetski gips iz procesa odsumporavanja dimnih gasova, boksita i materijal iz procesa izgaranja u fluidiziranom sloju kod pripreme cementa. Pri tome dolazi do manje emisije CO2 i manje potronje energije u poreenju sa proizvodnjom portland cementa. Kalcijum sulfo aluminatni cement (CSA) ima karakteristike koje mu daju prednost u odnosu na portland cement: portland cement je veoma osjetljiv na oneienja u sirovini za proizvodnju, to nije sluaj sa CSA cementom, u CSA cementu nema prisustva dikalcijum i trikalcijum silikata koga sadri portland cement, ve sadri kalcijum sulfo aluminat, fazu hidracije omoguava monosulfat hidrat ili trisulfat hidrat (etringit) u zavisnosti od teinskih odnosa kalcijum sulfo aluminata, kalcijeva hidroksida i kalcijeva sulfata, specifina povrina je 350 m2/kg, min., vrijeme stvrdnjavanja-poetno vrijeme 25 minuta min., krajnje vrijeme stvrdnjavanja 3 sata max., jaina sabijanja (MPa, min.)- 33,0(1 dan), 42,5 (3 dana), 45,0 (28 dana), vrstina na lom (MPa, min.): 6,0 (1 dan), 6,5(3 dana), 7,0 (28 dana), vodonepropustan, otporan na mraz, otporan na koroziju, odnosno spreava koroziju materijala, niske je alkalnosti. Ova vrsta cementa je veoma pogodna sa stanovita utede energiije (temperatura proizvodnje klinkera je nia za 200o C u odnosu na portland cement), a time i zatite ivotne sredine obzirom da se kod njegove proizvodnje emituje, u odnosu na proizvodnju portland cementa, 35% manje ugljen dioksida, kao i manja emisija oksida azota. Kalcijum sulfo aluminatni cement ima iroku promjenu: za izradu razliitih cijevi i proizvoda iroke upotrebe, za izgradnju morskih dokova, mostova,

65

podzemnih zidova, u rudarstvu, izgradnju autoputeva, aerodromskih pista, za kapsuliranje opasnog otpada i dr.. razliite popravke (mostova, aerodromskih pista, parkiralita id r.) razliite odlivke od betona kao to su cijevi i drugi elementi, crijep, cementno mlijeko, cementna ljepila, ravnanje razliitih podova, plasteri, malteri, materijali za izradu dobara ire upotrebe, speciajalni adhezivi.

Portland cement se danas proizvodi i koristi u najveem obimu u itavom svijetu. Obzirom na jednostavnu tehnologiju proizvodnje, dostupne i relativno jevtine sirovine, kao i svoje dobre karakteristike ovaj cemenat se koristi jo od davnih vremena. Klinker kod proizvodnje portland cementa se mijea sa 5-6% gipsa koji ima ulogu da uspori proces stvrdnjavanja betona to je neophodno kod njegove upotrebe u graevinarstvu i kod proizvodnje pojedinih betonskih elemenata. Osnovne sirovine za proizvodnju portland cementa su kalcijum karbonat, silicijum dioksid, aluminijum oksid i feri trioksid, odenosno sirovine koje sadre ova jedinjenja (krenjak,glina, laporac i dr.). Za proizvodnju portland i kalcijum sulfo aluminatnog cementa u Ugljeviku koristie se sljedee osnovne sirovine: gips iz procesa odsumporavanja dimnih gasova u termoelektrani Ugljevik, letei pepeo iz termoelektrane Ugljevik, krenjak, boksit, glina ili laporci. Sve navedene sirovine zadovoljavajueg kvaliteta se nalaze u optinama Ugljevik i Milii, kao i izvori neophodne energije. Planira se proizvodnja 600 000 t/g cementa (portland ili CSA cementa u zavisnosti od trita, obzirom da je tehnoloki postupak i neophodna oprema slina). Za ovaj obim proizvodnje je neophodna potronja , za portland cement normativa koji su navedeni u tabeli 4.2 i sa kalcijum sulfo aluminatni cement normativi koji su navedeni u tabeli 4.7. Projektovane vrste portland cementa su: 32,5 Cem II u koliini od 350.000,00 tona godinje, 42,5 A/L u koliini od 200.000,00 tona godinje, 52,5 Type 1, u koliini od 50.000,00 tona godinje. Prosena cijena Mix-a, kao sirovine za sve vrste cementa u ukupnoj koliini od 600.000,00 tona iznosi 50,15 KM po toni proizvoda. U proizvodnu cijenu treba ukljuiti i trokove u fazi proizvodnje cementa: elektrine energije u iznosu od 7,70 KM, trokovi odravanja u iznosu od 3,00 KM, usluge

66

snabdijevanja u iznosu od 1,80 KM, trokovi rada u iznosu od 2,5 KM i vree za pakovanje u iznosu od 8,00 KM. Svi navedeni trokovi se odnose po toni gotovog proizvoda cementa, tako da ukupna proizvodna cena portland cementa, bez administrativnih trokova i trokova plaanja kapitala iznosi 73,15 KM ili konvertovano u EUR cena iznosi 37,42 EUR-a/toni cementa. Prosena prodajna cijena portland cementa, bez PDV-a, iznosi u BiH od 95- 100 EUR-a. Vrijednost proizvodnje cementa, uz primjenu prosjene trenutne cijene od 97,5 EUR/a iznosila bi ( 600.000 tona x 97,5 EUR) 58.500.000,00 EUR-a godinje. Ulaganja za proizvodnju 600.000,00 tona cementa, po varijabiolnim trokovima iznosi ( 600.000 X 37,42 ) 22 452 000,00 EUR-a, tako da na trokove kapitala , administrativne trokove, druge fiksne trokove i dobit otpada 36.048.000,00 EUR-a. Na bazi iskustva, a i ranijeg Pravilnika o nomeklaturi nematerijalnih ulaganja i osnovnih sredstava sa stopama amortizacije, kojim su u taki 67 pod 2 propisane stope amortizacije za :Oprema za proizvodnju cementa- pei, mlinovi i drobilice, naprave za homogenizaciju, transportne i dozirne i za pakovanje cementa 7%( vijek trajanja 14,28 godina), suare, loita, elektrofilteri i ostali filteri, komandni i signalni ormani, kompresori i kranovi 10% ( vijek trajanja 10godina), mobilna mehanizacija za lomljenje kamena, za klasiranje materijala, za mlevenje i suenje 16,5% ( vijek trajanja 6,06 godina), ostala oprema 8% ( vijek trajanja 12,5 godina), fabrike hale i ostale graevine za vrenje delatnosti iz oblasti industrije i graevinarstva od tvrdog materijala 2,5% ( vijek trajanja 40 godina) , moe se konstatovati da ostatak po podmirenju proporcionalnih trokova obezbeuje dovoljan iznos za povrat uloenih sredstava u roku od najvie 4 godine, to uz zaposlenje 370 radnika i po tom osnovu posticaj za razvoj drugih djelatnosti, opravdava ovo ulaganje. Najvei fiksni troak kod ove proizvodnje je amortizacija koja, imajui u vidu navedeni vijek trajanja opreme i objekata, moe se procijeniti na oko 6 500 000 Evra/ godini. Ukupna ulaganja u investicije po radniku iznose (80 000 000,00/370 ) 216 216,00 Eura, to je povoljno za ovu vrstu industrije. U proizvodnu cijenu cementa, pored proizvodne cijene klinkera, koja iznosi 63,88 KM ukljueni su i trokovi: elektrine energije u iznosu od 7,70 KM, trokovi odravanja u iznosu od 3,00 KM, usluge snabdijevanja u iznosu od 1,80 KM, trokovi rada u iznosu od 2,5 KM i vree za pakovanje u iznosu od 8,00 KM. Svi navedeni trokovi se odnose po toni gotovog proizvoda cementa, tako da ukupna proizvodna cena cementa, bez administrativnih trokova i trokova plaanja kapitala iznosi 86,88 KM ili konvertovano u EUR cena iznosi 44,44 EUR-a. Prosena prodajna cena cementa, bez PDV-a u BiH iznosi od 97,5 EURa. Vrednost proizvodnje cementa, uz primjenu navedene cijene od 97,5 EUR/a iznosila bi ( 595.000 tona x 97,5 EUR) 58 012 500,00 EUR-a.

67

Ulaganja za proizvodnju 595.000,00 tona cementa, po varijabiolnim trokovima, kako je navedeno iznosi ( 595.000 x 44,44 ) 26 441 800,00 EUR-a, tako da na trokove kapitala , administrativne trokove, druge fiksne trokove i dobit otpada 31 570 700,00 EUR-a. Za proizvodnju 600 000 t/g cementa, kao i za proizvodnju osnovnih sirovina laporca i krenjaka optimalni broj zaposlenih je ukupno 370 razliitog stepena obrazovanja i strune spreme. Posljednji izvjetaj Global Cement Volume Forecast Report (GCVFR) od strane CW grupe, vodee svjetske firme iz oblasti analize i konsaltinga u cementnoj industriji, pokazuje da e globalni porast potronje cementa u svijetu biti 6% u 2012 godini uz dostizanje potronje od 3,78 milijardi tona. Porast potronje je nii od porasta u 2011 godini koji je bio 9% (potronja 3,56 milijardi tona). Najvei pokreta porasta potronje cementa je Kina koja e potroiti 2,22 milijarde tona cementa u 2012 godini. Kada su u pitanju regioni potronja cementa u Evropi ostae ista, dok e u Sjevernoj Americi biti porast za 2% u 2011 godini. Ne oekuje se neka znaajnija promjena u 2012 godini. U 2013 se oekuje sasvim mala promjena. Kada je u pitanju Latinska Amerika, centralna i istona Evropa i region Bliskog Istoka poveanje potronje e biti neto nie od svjetskog prosjeka.Meutim, u Brazilu,Saudijskoj Arabiji i Poljskoj e biti znaajna ekspanzija u potronji cementa. U 2012 godini regioni Azija, Latinska Amerika i Bliski Istok e imati globalnu potranju cementa sa rastom od 6%. U Sjevernoj Americi i Zapadnoj Evropi e potranja cementa pasti nie od oekivanog porasta, dok e potranja cementa u Africi biti u porastu od 4%. Oekuje se da u 2013 godini globalna potranja cementa bude na nivou od 4 milijarde tona u emu e Kina uestvovati sa 59% ukupne potranje cementa.

68

Literatura
1. ukovi, J., Studija mogunosti valorizacije gipsa iz procesa odsumporavanja u Termoelektrani Ugljevik, septembar 2010. 2. Marinkovi, S.R., Kosti-Pulek, A.B., Izuavanje mogunosti primene otpadnih gipseva u graevinarstvu i solidifikaciji otpadnih materijala, Otpadni fosfogips i mogunosti njegove primene Monografija, M.B. Rajkovi, urednik, Jugoslovenska inenjerska akademija, str.23-46, Beograd, 2004. 3. Singh, M., Kapur, P.C, Pradip, Journal of hazardous materials, Science Digest, 157 (2008),106-113. 4. Institut za nuklearne nauke Vina, Laboratorija za termotehniku i energetikuITE, Laboratorija za goriva i termotehnika ispitivanja, Vina, 2008. 5. Mainski fakultet Univerziteta U Sarajevu, Institut za procesnu tehniku, energetiku i tehniku sredine, Knjiga 3: Pedoloki aspekti, Sarajevo, 1989. 6. Insatitut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Beograd, Tehnoloka ispitivanja mogunosti primene krede i krenjaka (krovinski sio) iz leita Vujak-Ugljevik, Beograd, 2004. 7. ukovi, J., i sar. Studija uticaja na ivotnu sredinu postrojenja za odsumporavanje dimnih gasova u Termoelektrani Ugljevik, Tehnoloki fakultet Zvornik, 2008. 8. Podaci sa Interneta 9. Podaci sa Interneta 10. DESK STUDY, New cement plant , Capacity 1800 tpd 600.000 tpy of cement, Ugljevik, Republika Srpska, Teamwork, Italija, februar 2010. 11. The Manufacture of Poretland Cement, The Cement and Concrete Association of New Zealand, 1989. 12. Bogue,R.H., The Chemistry of Portland Cement, 2nd edition, Reinhold Publishing Corporation, 1955. 13. Henke, K.R., Rathborne, K.R., Jewell, R., Use of coal combustion byproducts in the production of calcium sulfoaluminate-belite cement, 2007 GSA Denver Annual Meeting (2831 October 2007), Paper No. 62-5. 14. Hanley, W., Constantiner, D., Goldbrunner, J., Retarder for calcium sulfoaluminate cements, United States Patent 6818057, 2004. 15. Ambroise, J., Pera, J., Use of calcium sulfoaluminate cement to impruve strength of mortars at low temperature, Concrete Repair, Rehabilitation and Retrofitting IIAleksander et al (eds), 2009 Taylor & Francis Group, London, ISBN 978-0-41546850-3. 16. Chen, I.A., Syntesis of portland cement and calcijum sulfoaluminate-belite cement for sustainable development and performancesw, University of Texas Libraries, U T Electronic Theses and Dissertations, 2009. 17. Keith Quillin, BRE, Internet

69

Aneks 1
Rezultati ispitivanja kvaliteta i karakteristika pepela koji nastaje u Termoelektrani Ugljevik

70

IZVETAJ O ISPITIVANJU Broj 2/08

PODACI O UZORKU

Proizvoa/dobavlja: Vrsta uzorka: Datum prijema uzorka na ispitivanje: Uzorkovanje izvrio-la: CILJ ISPITIVANJA: METODE ISPITIVANJA

Rudnik i TE UGLJEVIK-Ugljevik ugalj 3.01. 2008. Rudnik i TE UGLJEVIK-Ugljevik Utvrivanje kvaliteta uglja JUS B.H8.312, JUS B.H8.317, JUS B.H8.318, JUS B.H8.325, JUS B.H8.335, JUS B.H8.338, JUS B.H8.339, JUS B.H8.342, JUS B.H8.359, JUS B.H8.360, JUS B.H8.362, JUS B.H8.363, JUS B.H8.364, JUS B.H8.365, JUS B.H8.366, JUS B.H8.368, JUS B.H8.369

Datum:4.01.2008.

Rukovodilac LGTH: : mr V. Joksimovi

Prikazani rezultatati odnose se iskljuivo na navedeni uzorak. Izvetaj se ne sme umnoavati bez odobrenja Laboratorije za goriva i termotehnika ispitivanja
Ref. QP.2.140.02

REZULTATI ISPITIVANJA TEHNIKA ANALIZA: Rudnik i TE UGLJEVIK-Ugljevik, ugalj sa presipne stanice1.245.567 t uzorkovan od 26.11-31.12. 2007.

1 Vlaga % Pepeo Sumpor ukupni Sumpor u pepelu

Sa dostavnom vlagom 32.10 22.56 5.40 1.19

Sa vlagom u analitikom uzorku 10.22 29.83 7.15 1.57

Bez vlage

Bez vlage i pepela

33.23 7.96 1.75

71

Sumpor sagorljiv Koks C-fix Isparljivo Sagorljivo

4.21 41.19 18.63 26.71 45.34

5.58 54.47 24.64 35.31 59.95

6.21 60.67 27.44 39.33 66.77

9.30 41.10 41.10 58.90 100.0

TOPLOTA SAGOREVANJA GORIVA 2987 Gornja kcal/kg 2684 Donja Gornja Donja kJ/kg 12506 11237

3949 3725 16534 15596

4398 4211 18414 17631

6587 6307 27578 26406

ELEMENTARNA ANALIZA: i TE UGLJEVIK-Ugljevik, ugalj sa presipne stanice1.245.567 t uzorkovan od 26.11-31.12. 2007.

Ugljenik ukupni Vodonik Sumpor sagorljivi Azot Kiseonik %

29.42 2.58 4.21 9.13

38.90 3.41 5.58 12.06

43.32 3.80 6.21 13.44

64.88 5.69 9.30 20.13

Ispitivanje izvrio-la: S. Dramianin Rukovodilac ispitivanja: mr V. Joksimovi HEMIJSKA ANALIZA PEPELA UGLJA:R i TE UGLJEVIK-Ugljevik, ugalj sa presipne stanice1.245.567 t uzorkovan od 26.11-31.12. 2007.

Jedinjenja SiO2 Fe2O3 Al2O3 CaO MgO Na2O K2O P2O5 TiO2 SO3
Ispitivanje izvrio-la: S. Dramianin

% 31.97 11.89 17.09 15.08 3.62 0.62 1.30 0.19 0.58 17.46
Rukovodilac ispitivanja: mr V. Joksimovi

TAKE TOPIVOSTI PEPELA: i TE UGLJEVIK-Ugljevik, ugalj sa presipne stanice1.245.567 t uzorkovan od 26.11-31.12. 2007.

72

TOPIVOST PEPELA
3 2.5 Visina probnog tela [mm] 2 1.5 1 0.5 0 850

950

1050

1150 T[C]

1250

1350

Ispitivanje izvrio-la: S. Dramianin

Rukovodilac ispitivanja: mr V. Joksimovi

Rukovodilac LGTH: : mr V. Joksimovi

Direktor laboratorije ITE: dr Borislav Grubor Rukovodilac LGTH: : mr V. Joksimovi

1 Poetak sinterovanja Taka omekavanja Taka polulopte Taka razlivanja [C]

Oksidaciona atmosfera 1050 1115 1160 1170

Redukciona atmosfera

Rukovodilac za kvalitet: mr Milica Mladenovi

REZULTATI ISPITIVANJA TEHNIKA ANALIZA: Rudnik i TE UGLJEVIK-Ugljevik, ugalj sa presipne stanice1.148.48 t uzorkovan od 31.12.2007.-1.02. 2008.

Sa dostavnom vlagom Vlaga Pepeo Sumpor ukupni Sumpor u pepelu Sumpor sagorljiv % 32.50 22.48 4.82 1.90 2.92

Sa vlagom u analitikom uzorku 11.31 29.53 6.33 2.50 3.83

Bez vlage

Bez vlage i pepela

33.30 7.14 2.82 4.32 6.48

73

Koks C-fix Isparljivo Sagorljivo

41.38 18.91 26.11 45.02

54.38 24.85 34.31 59.16

61.31 28.01 38.69 66.70

41.99 41.99 58.01 100.0

TOPLOTA SAGOREVANJA GORIVA

Gornja Donja Gornja Donja

kcal/kg kJ/kg

2986 2682 12502 11229

3924 3698 16429 15483

4424 4239 18522 17748

6633 6355 27771 26607

ELEMENTARNA ANALIZA: Rudnik i TE UGLJEVIK-Ugljevik, ugalj sa presipne stanice1.148.48 t uzorkovan od 31.12.2007.-1.02. 2008.

Ugljenik ukupni Vodonik Sumpor sagorljivi Azot Kiseonik %

29.43 2.54 2.92 10.13

38.68 3.34 3.83 13.31

43.61 3.77 4.32 15.00

65.38 5.65 6.48 22.49

Ispitivanje izvrio-la: S. Dramianin Rukovodilac ispitivanja: mr V. Joksimovi HEMIJSKA ANALIZA PEPELA UGLJA: Rudnik i TE UGLJEVIK-Ugljevik, ugalj sa presipne stanice1.148.48 t uzorkovan od 31.12.2007.-1.02. 2008.

Jedinjenja SiO2 Fe2O3 Al2O3 CaO MgO Na2O K2O P2O5 TiO2 SO3
Ispitivanje izvrio-la: S. Dramianin

% 28.88 8.42 11.81 19.98 4.13 0.47 0.83 0.32 0.56 24.41
Rukovodilac ispitivanja: mr V. Joksimovi

TAKE TOPIVOSTI PEPELA: Rudnik i TE UGLJEVIK-Ugljevik, ugalj sa presipne stanice1.148.48 t uzorkovan od 31.12.2007.-1.02. 2008.

74

TOPIVOST PEPELA
3 2.5 Visina probnog tela [mm] 2 1.5 1 0.5 0 850

950

1050

1150 T[C]

1250

1350

Ispitivanje izvrio-la: S. Dramianin Rukovodilac LGTH: : mr V. Joksimovi

Rukovodilac ispitivanja: mr V. Joksimovi

1 Poetak sinterovanja Taka omekavanja Taka polulopte Taka razlivanja

REZULTATI ISPITIVANJA

Oksidaciona atmosfera 1065 [C] 1100 1160 1185

Redukciona atmosfera

TEHNIKA ANALIZA: Rudnik i TE UGLJEVIK-Ugljevik, ugalj sa presipne stanice1.139.496 t uzorkovan od 1.02.2008.-3.03. 2008.

Sa dostavnom vlagom Vlaga Pepeo Sumpor ukupni Sumpor u pepelu Sumpor sagorljiv Koks C-fix % 31.70 24.20 5.12 1.88 3.24 42.20 18.00

Sa vlagom u analitikom uzorku 10.80 31.60 6.68 2.45 4.23 55.11 23.51 75

Bez vlage

Bez vlage i pepela

35.43 7.49 2.75 4.74 61.78 26.35 7.34 40.81 40.81

Isparljivo Sagorljivo

26.10 44.10

34.09 57.60

38.22 64.57

59.19 100.0

TOPLOTA SAGOREVANJA GORIVA 2821 Gornja kcal/kg 2521 Donja Gornja Donja kJ/kg 11811 10555

3684 3460 15424 14486

4130 3946 17291 16521

6396 6110 26779 25581

ELEMENTARNA ANALIZA: Rudnik i TE UGLJEVIK-Ugljevik, ugalj sa presipne stanice1.139.496 t uzorkovan od 1.02.2008.-3.03. 2008. 60

Ugljenik ukupni Vodonik Sumpor sagorljivi Azot Kiseonik

Ispitivanje izvrio-la: S. Dramianin

28.01 2.56 3.24 10.29 %

36.58 3.35 4.23 13.44

41.01 3.75 4.74 15.07

63.51 5.81 7.34 23.34

Rukovodilac ispitivanja: mr V. Joksimovi

HEMIJSKA ANALIZA PEPELA UGLJA: Rudnik i TE UGLJEVIK-Ugljevik, ugalj sa presipne stanice1.139.496 t uzorkovan od 1.02.2008.-3.03. 2008.

Jedinjenja SiO2 Fe2O3 Al2O3 CaO MgO Na2O K2O P2O5 TiO2 SO3
Ispitivanje izvrio-la: S. Dramianin

% 33.56 9.06 11.72 22.09 3.10 0.50 0.82 0.23 0.49 18.30 99,87
Rukovodilac ispitivanja: mr V. Joksimovi

TAKE TOPIVOSTI PEPELA: Rudnik i TE UGLJEVIK-Ugljevik, ugalj sa presipne stanice1.139.496 t uzorkovan od 1.02.2008.-3.03. 2008.

76

TOPIVOST PEPELA
3 2.5 Visina probnog tela [mm] 2 1.5 1 0.5 0 850

950

1050

1150 T[C]

1250

1350

Ispitivanje izvrio-la: S. Dramianin

Rukovodilac ispitivanja: mr V. Joksimovi Rukovodilac LGTH: : mr V. Joksimovi

Poetak sinterovanja Taka omekavanja Taka polulopte Taka razlivanja [C]

Oksidaciona atmosfera 890 1080 1165 1185

Redukciona atmosfera

77

Aneks 2
Rezultati ispitivanja kvaliteta i karakteristika krenjaka (krovinski dio) iz leita Vujak-Ugljevik i krede iz leita Laktanica Ugljevik

78

79

80

81

Rezultat termike analize (DTA/TGA) uzorka Vujak krenjak je prikazan na sljedeoj slici.

82

83

84

85

86

87

Aneks 3 Adrese najznaajnijih proizvoaa cementa u svijetu

88

1. Lafarge S.A Headquarters: Paris, France Lafarge cement, Beoinska fabrika cementa, 21300 Beoin, Srbija tel. +381 21 874 100 Posjeduje cementaru u Hrvatskoj 2. Oreworld Trade(Tangshan)Co., Ltd., China Address: Jinrong Building, no. 116,Xinhua West Road, Tangshan City, Hebei, China Tel: 0086-315-232-5353 /5757/3136/5393 Fax:0086-315-232-0202 E-mail:info@oreworld.com Trading company specialized to High Alumina Cements such as Calcium Sulpho Alumina Cement for the construction materials and refractory industries. 3. Tangshan Polar Bear Co. Ltd. Manufacturer of sulpho-aluminate cements 4. Grka Cement sp. z o.o. Producer of alumina cements with Al2O3-contents between 40 and 70% (grades 40, 50 and 70, tradename gorkal). 5. Pashiya Metallurgical Cement Plant Manufacturer of alumina cements. 6. Italcementi Group Italcementi - Via Camozzi, 124 - 24121 Bergamo, Italy - Tel. +39 035 396 111 Sa godinjom proizvodnjom od oko 75 miliona tona cementa, 21000 zaposlenih Italcementi S.p.A is the worlds fifth largest cement producer. The Parent Company, Italcementi S.p.A., is one of Italys 10 largest industrial companies and is listed on the Italian Stock Exchange. Italcementi Groups companies combine the expertise, know how and cultures of 22 countries in 4 Continents boasting an industrial network of 59 cement plants, 11 grinding centres, 5 terminals, 350 concrete batching units and 90 aggregates quarries. Manufacturer of Calcium Sulfo Aluminate cements (tradename Alipre). 7. Shenzhen Chenggong Trade Co., Ltd. 8. Holcim Ltd. Headquarters: Jona, Switzerland Holcim Srbija

89

11000 Beograd Koste Racina 16 Tel. +381 11 3606013 Holcim posjeduje fabriku u Makedoniji 9.Cemex S.A.B. de C.V. Headquarters: Monterey, Mexico Cemex Hrvatska 10.Haildeberg cement AG Headquarters: Gailderberg, Germany 11. Team network, engenering and management Siracusa, Via L. Spagna, 50/L-M Italija
12.

Anhui Conch Cement Company Limited

Address: 1011 Jiuhua South Road, Wuhu City, Anhui Province, the PRC Phone :0086-553-8398888 Email: webmaster@conch.cn

13. Titan Cement Company S.A. Headquarters: Atina, Grka Titan cementara u Kosjeriu, Posjeduje cementare u Grkoj, Makedoniji i Hrvatskoj

Ultimax cement,
5432 Industrial Drive 92649 Huntington Beach, CA, USA

CTS cement manufacturing Corporation Rapid Set Products,

11065 Knott Avenue, Suite A, Cypress, CA 90630, USA Tel. 800-929-3030, Fax 714-379-8270 E-mail: info@ctscement.com Ove dvije kompanije u USA proizvode kalcijum sulfo aluminatni (CSA) cement.

90