Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • Kla'ak Semanál Edisaun 44

    Uploaded by

    Kla'ak Semanal Online
    2K views12 pages
    Borja da Costa nia dadolin, ami nia inspirasaun Sani Na’in, maun-alin sira, alin-maun sira: “see tilun mai. Ita mesak oan kiak, mesak ema kiak. Mesmesak oan kiak, mesak ema kiak. Tan sa, tan see, tanba see? Tan sa, tan see, tanba see? Tan matan ema taka, tan ema taka dalan, ema deo dalan”. Ho lia-husu ne’e husi ita nia saudozu poeta no jornalista Borja da Costa, mak kla’ak durante semana ne’e hala’o nia servisu. kla’ak sei fiar metin katak “neon atu nakloke, matan atu haree, ita sei haree, ita sei hakarak” nune’e moos jornál ne’e hala’o investigasaun makás hodi hatene see loos mak halo ita hotu kiak (ho informasaun laek), see loos mak taka ita nia matan, see loos mak deo dalan ba dezenvolvimentu iha Timor- Leste. Semana-semana jornál ne’e hatudu evidénsia katak projetu ne’e dala ruma opsaun ida ne’ebé, tuir peskiza no entrevista kla’ak nian, la dun di’ak ba Timor- Leste. Tan sa, tan see, tanba see? mak Governu sei hakarak la’o ba ohin ho projetu olio pezadu? “Atu sei hakarak ita sei hatene”. Iha semana ne’e Kla’ak hatudu evidénsia balun ne’ebé hatete katak, karik, kompañia ne’ebé manán tender hodi kaer projetu olio pezadu, karik manán ho dokumentu falsu, no evidénsia tan katak kompañia nia osan natoon hodi hala’o obra ne’e no iha artigu seluk moos buka dala no haklaken tuir ukun Timor-Leste nian se se loos mak responsável ba neglijensia ka má administrasaun ka “não kumprimentu da lei”. “Tan sa, tan see, tanba see?” mak Governo taka matan ba evidénsia? Hanesan Borja da Costa haklaken ba ita: ba Governu nia “Neon atu nakloke, matan atu haree” Governu tenke ser hakarak. To’o ohin loron, públiku seidauk hetan informasaun loloos kona-ba projetu ne’e. Porezemplu, iha loron 24 Outubru 2008, Governu dehan katak Governu asina kontratu hodi harii sentrál elétriku rua (2), fulan hirak liu no ita rona fali katak afinál atu harii fali tolu (3). “Tan sa, tan see, tanba see?” To’o ohin loron públiku seidauk hetan informasaun ka kópia kontratu, to’o ohin loron Prezidénsia Repúblika seidauk hetan fotokopia ne’e, Parlamentu Nasionál seidauk hetan kópia ne’e, “Tan sa, tan see, tanba see?” Tan Xanana, tan AMP? ita sei hein hodi haree…Tan kompañia ka Pedro Lay? “Se se, se loos se?” Bainhira batar la fulin, bainhira hare la burit, no impaktu seluk hanesan impaktu ne’ebé Organizasaun Internasionál National Toxic Network Inc. alerta ba ita katak bele mosu iha Timor-Leste tan projetu Governu ne’e, se se loos mak responsabiliza? Kay Rala Xanana Gusmão, Pedro Lay? “Tan sa, tan see, tanba see?” mak Governu taka matan ba evidénsia? Karik Governu deskonfia katak sientista sira husi rai barak no klibur sientista internasionál ne’ebé hakerek relatóriu kona-ba impaktu olia pezadu sira sala hotu, no Governu mesak nia sientista mak loos. Karik Governu hanoin katak Green Peace moos sala, karik komunidade internasionál tomak ne’ebé kritika projetu ne’e sala no Governu Timor-Leste mesak deit mak loos. Bainhira mak Na’in ulun haraik a’an, hodi simu no rona, bainhira mak sira hahú loke neon, loke tilun, loke matan, no simu katak Na’in ulun la’ós maromak, Na’in ulun sira moos ema, no nune’e, tuir kreda katóliku: ita hotu ema, ita hotu sala na’in. Na’in ulun X, y ka z sira la’ós maromak, sira la’ós perfeitu sira hotu no ita hotu bele sala. Se mak barani simu sala? Di’ak liu simu sala, duke selu sala, tan sei iha sala balun ne’ebé ita labele sala, tan rezultadu sala makás liu no bele kona otas ba otas. Bainhira batar la fulin, bainhira hare la burit, ita sei husu se mak halo povu nia kabun la bosu, se mak halo povu nia kosar been la maran? “Se se, se loos se?” Bainhira ita nia isin natoon hodi servisu, bainhira ita nia rai krekas, ita nia tasi sai no ita nia ikan laek; Bainhira mota maran, bee matan taka, bei’ala hirus tan ai-laran laek, ita, dala ida tan sai atan, atan tan Na’in ulun ohin loron ta’uk hakraik a’an. Uluk, no ohin loron mak kaer ukun sira sei kobarde nafatin. Ohin loron perigu ba rai lulik ne’e, inimigu ba Nasaun ne’e la kaer kilat no la mai hus

    Copyright

    © Attribution Non-Commercial (BY-NC)

    Available Formats

    PDF, TXT or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document
    Borja da Costa nia dadolin, ami nia inspirasaun Sani Na’in, maun-alin sira, alin-maun sira: “see tilun mai. Ita mesak oan kiak, mesak ema kiak. Mesmesak oan kiak, mesak ema kiak. Tan sa, tan see, tanba see? Tan sa, tan see, tanba see? Tan matan ema taka, tan ema taka dalan, ema deo dalan”. Ho lia-husu ne’e husi ita nia saudozu poeta no jornalista Borja da Costa, mak kla’ak durante semana ne’e hala’o nia servisu. kla’ak sei fiar metin katak “neon atu nakloke, matan atu haree, ita sei haree, ita sei hakarak” nune’e moos jornál ne’e hala’o investigasaun makás hodi hatene see loos mak halo ita hotu kiak (ho informasaun laek), see loos mak taka ita nia matan, see loos mak deo dalan ba dezenvolvimentu iha Timor- Leste. Semana-semana jornál ne’e hatudu evidénsia katak projetu ne’e dala ruma opsaun ida ne’ebé, tuir peskiza no entrevista kla’ak nian, la dun di’ak ba Timor- Leste. Tan sa, tan see, tanba see? mak Governu sei hakarak la’o ba ohin ho projetu olio pezadu? “Atu sei hakarak ita sei hatene”. Iha semana ne’e Kla’ak hatudu evidénsia balun ne’ebé hatete katak, karik, kompañia ne’ebé manán tender hodi kaer projetu olio pezadu, karik manán ho dokumentu falsu, no evidénsia tan katak kompañia nia osan natoon hodi hala’o obra ne’e no iha artigu seluk moos buka dala no haklaken tuir ukun Timor-Leste nian se se loos mak responsável ba neglijensia ka má administrasaun ka “não kumprimentu da lei”. “Tan sa, tan see, tanba see?” mak Governo taka matan ba evidénsia? Hanesan Borja da Costa haklaken ba ita: ba Governu nia “Neon atu nakloke, matan atu haree” Governu tenke ser hakarak. To’o ohin loron, públiku seidauk hetan informasaun loloos kona-ba projetu ne’e. Porezemplu, iha loron 24 Outubru 2008, Governu dehan katak Governu asina kontratu hodi harii sentrál elétriku rua (2), fulan hirak liu no ita rona fali katak afinál atu harii fali tolu (3). “Tan sa, tan see, tanba see?” To’o ohin loron públiku seidauk hetan informasaun ka kópia kontratu, to’o ohin loron Prezidénsia Repúblika seidauk hetan fotokopia ne’e, Parlamentu Nasionál seidauk hetan kópia ne’e, “Tan sa, tan see, tanba see?” Tan Xanana, tan AMP? ita sei hein hodi haree…Tan kompañia ka Pedro Lay? “Se se, se loos se?” Bainhira batar la fulin, bainhira hare la burit, no impaktu seluk hanesan impaktu ne’ebé Organizasaun Internasionál National Toxic Network Inc. alerta ba ita katak bele mosu iha Timor-Leste tan projetu Governu ne’e, se se loos mak responsabiliza? Kay Rala Xanana Gusmão, Pedro Lay? “Tan sa, tan see, tanba see?” mak Governu taka matan ba evidénsia? Karik Governu deskonfia katak sientista sira husi rai barak no klibur sientista internasionál ne’ebé hakerek relatóriu kona-ba impaktu olia pezadu sira sala hotu, no Governu mesak nia sientista mak loos. Karik Governu hanoin katak Green Peace moos sala, karik komunidade internasionál tomak ne’ebé kritika projetu ne’e sala no Governu Timor-Leste mesak deit mak loos. Bainhira mak Na’in ulun haraik a’an, hodi simu no rona, bainhira mak sira hahú loke neon, loke tilun, loke matan, no simu katak Na’in ulun la’ós maromak, Na’in ulun sira moos ema, no nune’e, tuir kreda katóliku: ita hotu ema, ita hotu sala na’in. Na’in ulun X, y ka z sira la’ós maromak, sira la’ós perfeitu sira hotu no ita hotu bele sala. Se mak barani simu sala? Di’ak liu simu sala, duke selu sala, tan sei iha sala balun ne’ebé ita labele sala, tan rezultadu sala makás liu no bele kona otas ba otas. Bainhira batar la fulin, bainhira hare la burit, ita sei husu se mak halo povu nia kabun la bosu, se mak halo povu nia kosar been la maran? “Se se, se loos se?” Bainhira ita nia isin natoon hodi servisu, bainhira ita nia rai krekas, ita nia tasi sai no ita nia ikan laek; Bainhira mota maran, bee matan taka, bei’ala hirus tan ai-laran laek, ita, dala ida tan sai atan, atan tan Na’in ulun ohin loron ta’uk hakraik a’an. Uluk, no ohin loron mak kaer ukun sira sei kobarde nafatin. Ohin loron perigu ba rai lulik ne’e, inimigu ba Nasaun ne’e la kaer kilat no la mai hus

    Copyright:

    Attribution Non-Commercial (BY-NC)
    Download as PDF, TXT or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    Download as pdf or txt
    2K views12 pages

    Kla'ak Semanál Edisaun 44

    Uploaded by

    Kla'ak Semanal Online
    Borja da Costa nia dadolin, ami nia inspirasaun Sani Na’in, maun-alin sira, alin-maun sira: “see tilun mai. Ita mesak oan kiak, mesak ema kiak. Mesmesak oan kiak, mesak ema kiak. Tan sa, tan see, tanba see? Tan sa, tan see, tanba see? Tan matan ema taka, tan ema taka dalan, ema deo dalan”. Ho lia-husu ne’e husi ita nia saudozu poeta no jornalista Borja da Costa, mak kla’ak durante semana ne’e hala’o nia servisu. kla’ak sei fiar metin katak “neon atu nakloke, matan atu haree, ita sei haree, ita sei hakarak” nune’e moos jornál ne’e hala’o investigasaun makás hodi hatene see loos mak halo ita hotu kiak (ho informasaun laek), see loos mak taka ita nia matan, see loos mak deo dalan ba dezenvolvimentu iha Timor- Leste. Semana-semana jornál ne’e hatudu evidénsia katak projetu ne’e dala ruma opsaun ida ne’ebé, tuir peskiza no entrevista kla’ak nian, la dun di’ak ba Timor- Leste. Tan sa, tan see, tanba see? mak Governu sei hakarak la’o ba ohin ho projetu olio pezadu? “Atu sei hakarak ita sei hatene”. Iha semana ne’e Kla’ak hatudu evidénsia balun ne’ebé hatete katak, karik, kompañia ne’ebé manán tender hodi kaer projetu olio pezadu, karik manán ho dokumentu falsu, no evidénsia tan katak kompañia nia osan natoon hodi hala’o obra ne’e no iha artigu seluk moos buka dala no haklaken tuir ukun Timor-Leste nian se se loos mak responsável ba neglijensia ka má administrasaun ka “não kumprimentu da lei”. “Tan sa, tan see, tanba see?” mak Governo taka matan ba evidénsia? Hanesan Borja da Costa haklaken ba ita: ba Governu nia “Neon atu nakloke, matan atu haree” Governu tenke ser hakarak. To’o ohin loron, públiku seidauk hetan informasaun loloos kona-ba projetu ne’e. Porezemplu, iha loron 24 Outubru 2008, Governu dehan katak Governu asina kontratu hodi harii sentrál elétriku rua (2), fulan hirak liu no ita rona fali katak afinál atu harii fali tolu (3). “Tan sa, tan see, tanba see?” To’o ohin loron públiku seidauk hetan informasaun ka kópia kontratu, to’o ohin loron Prezidénsia Repúblika seidauk hetan fotokopia ne’e, Parlamentu Nasionál seidauk hetan kópia ne’e, “Tan sa, tan see, tanba see?” Tan Xanana, tan AMP? ita sei hein hodi haree…Tan kompañia ka Pedro Lay? “Se se, se loos se?” Bainhira batar la fulin, bainhira hare la burit, no impaktu seluk hanesan impaktu ne’ebé Organizasaun Internasionál National Toxic Network Inc. alerta ba ita katak bele mosu iha Timor-Leste tan projetu Governu ne’e, se se loos mak responsabiliza? Kay Rala Xanana Gusmão, Pedro Lay? “Tan sa, tan see, tanba see?” mak Governu taka matan ba evidénsia? Karik Governu deskonfia katak sientista sira husi rai barak no klibur sientista internasionál ne’ebé hakerek relatóriu kona-ba impaktu olia pezadu sira sala hotu, no Governu mesak nia sientista mak loos. Karik Governu hanoin katak Green Peace moos sala, karik komunidade internasionál tomak ne’ebé kritika projetu ne’e sala no Governu Timor-Leste mesak deit mak loos. Bainhira mak Na’in ulun haraik a’an, hodi simu no rona, bainhira mak sira hahú loke neon, loke tilun, loke matan, no simu katak Na’in ulun la’ós maromak, Na’in ulun sira moos ema, no nune’e, tuir kreda katóliku: ita hotu ema, ita hotu sala na’in. Na’in ulun X, y ka z sira la’ós maromak, sira la’ós perfeitu sira hotu no ita hotu bele sala. Se mak barani simu sala? Di’ak liu simu sala, duke selu sala, tan sei iha sala balun ne’ebé ita labele sala, tan rezultadu sala makás liu no bele kona otas ba otas. Bainhira batar la fulin, bainhira hare la burit, ita sei husu se mak halo povu nia kabun la bosu, se mak halo povu nia kosar been la maran? “Se se, se loos se?” Bainhira ita nia isin natoon hodi servisu, bainhira ita nia rai krekas, ita nia tasi sai no ita nia ikan laek; Bainhira mota maran, bee matan taka, bei’ala hirus tan ai-laran laek, ita, dala ida tan sai atan, atan tan Na’in ulun ohin loron ta’uk hakraik a’an. Uluk, no ohin loron mak kaer ukun sira sei kobarde nafatin. Ohin loron perigu ba rai lulik ne’e, inimigu ba Nasaun ne’e la kaer kilat no la mai hus

    Copyright:

    Attribution Non-Commercial (BY-NC)
    Download as PDF, TXT or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    Download as pdf or txt
    of 12

    2 LENO Kla’ak Semanal 13 Abril 2009

    Iha Timor-Leste: Kompañia bele


    Manán tender ho dokumentu falsu?
    rui PINTO Iha fulan kotuk jornalista Kla’ak rona isu-isu barak husi ema ne’ebé kontra projetu konstrusaun Sentrál elétriku iha
    Timor-Leste. Balun la’ós isu, maibé informasaun konkretu husi kompañia seluk ne’ebé hatán projetu ba Governu
    no ne’ebé to’o daudaun seidauk simu tan sá mak sira nia projetu lakon.

    B
    ainhira jornál Kla’ak hetan asesu hetan, kompañia CNI22 hato’o dokumentu
    ba informasaun barak, jornál garantia bankária rua ba Ministériu Finan-
    ne’e servisu todan la halimar sas (CMBAPGF-081216-01 no CMBAPGF-
    tanba molok publika, jornál 081216-02 ho data 16 Dezembru 2008) ga-
    tenke konfirma informasaun hotu- rantia rua mai husi banku China Merchant
    hotu tuir fonte oioin no “cross-check” infor- Bank.
    masaun ne’e to’o hatene se informasaun Tuir informasaun tan ne’ebé jornál Kla’ak
    ne’ebé jornál hetan loos ka la’e. hetan, Embaixada Timor-Leste iha Beijing
    Kla’ak rona no entrevista ema balun husi tatoli surat ida ho referénsia No.01/Emb.
    kompañia seluk ne’ebé tama iha tender no TL.Big./461.1 ba China Merchant Bank
    lakon, sira kestiona kritériu ne’ebé painél hodi konfirma katak garantia bankária ne’ebé
    Ministériu Finansas uza hodi hili kompañia kompañia uza hodi sira bele manán projetu
    hodi manán projetu ne’e, no iha loron 21 sura rua ne’e loos ka la’e. Iha loron 7 Janeiru
    Fevereiru jornalista husi jornál Kla’ak hetan 2009 China Merchant Bank hatán Embai-
    asesu ba dokumentu ida iha lia-xinés ne’ebé xada Timor-Leste nia pedidu no hatete katak:
    tuir fonte anónimu ida, dokumentu ne’e mai «Tuir investigasaun ne’ebé ami nia banku
    husi banku China Merchant Bank ba Em- hala’o ami hakarak hato’o katak “Advance
    baixada Timor-Leste iha Beijing ne’ebé hatete Payment Guarantee” CMBAPGF-081216-01
    katak garantia bankária ne’ebé kompañia no CMBAPGF-081216-02 ne’ebé Embaixada
    China Nuclear Industry 22nd Construction Co., Timor-Leste husu kona-ba, dokumentu rua
    Ltd. (CNI22) [kompañia ne’ebé manán ten- ne’e la sai husi ami nia banku»
    der] hato’o ba Ministériu Finansas falsu. Tanba Se informasaun hotu ne’ebé jornál Kla’ak
    tuir loloos banku China Merchant Bank la hetan loos duni, se dokumentasaun no faktus
    fó garantia bankária ne’ebé CNI22 hato’o ba ne’e hotu loos duni, entaun ita bele dehan
    Governu. katak projetu boot liu iha mandatu AMP ma-
    Alegasaun ne’e deputadu sira husi Partidu nán ho surat falsu. Nune’e moos projetu ne’e
    opozisaun moos uza hodi kestiona no akuza moos falsu, fabrikasaun husi rejime irres-
    falta seriedade iha prosesu tender. Iha artigu ponsável, ne’ebé to’o daudaun seidauk ha-
    ne’e Kla’ak haklaken didi’ak fundamentu ba klaken ba públiku dokumentu projetu, ne’ebé
    akuzasaun ne’e, tuir informasaun ne’ebé to’o daudaun la fó oportunidade ba públiku
    Kla’ak hetan, konfirma ho fonte oioin. atu sani no hetan dokumentu projetu, no
    Durante prosesu tender tanba kompañia kontratu ne’ebé Governu asina ho kompañia.
    nia kapitál la to’o hodi kaer projetu boot ne’e Governu ta’uk sá ida? Karik Governu sei fiar
    kompañia tenke husu garantia bankária ida, katak má administrasaun, má jestaun osan
    ida ne’e hatete katak, karik, kompañia hetan Estadu la iha, favór boot lalika ta’uk. Bainhira
    imprevistu ruma iha konstrusaun banku ne’e Governu ta’uk atu fó informasaun hotu no
    bele taka fali osan ne’ebé kompañia presiza tomak ba públiku, ita hoti moos deskonfia
    atu ramata obra ne’e. karik ema balun mak manán hodi Timor-
    Tuir dokumentu ne’ebé jornál Kla’ak Leste tomak lakon.

    Kompañia CNI22 Nia Kapitál Rejistadu:


    To’o Ka La’e Atu Harii Sentrál Elétriku Iha Timor-Leste?
    ho projetu ne’e, projetu ida ne’ebé: la hetan balun nia hanoin dalan sala ida. Ida ne’e oan hotu no moos ba balun ne’ebé dala
    rui PINTO

    A
    konsensu entre lideransa polítika no ne’ebé bele loos. Dala ruma lideransa sira moos ruma lakohi simu katak “Podér bele nakfila
    tuir peskiza kualitativa no entrevista ne’ebé buka atu sai fali hanesan Indonézia nia ema di’ak ba a’at”. Kazu sentrál elétriku ne’e
    suntu Sentrál-elétriku sai asuntu kla’ak hala’o iha distritu Manatuto, projetu moos hatudu katak Governu rasik lakohi
    aman ba dezenvolvimentu. Maibé iha kazu
    ida ne’ebé polémiku liu iha arena ne’e moos la hetan aprovasaun husi komu- Timor-Leste, “Aman” ne’e, hamutuk ho inan sosiedade sivíl no sidadaun interesadu atu
    polítika nasionál no rejionál. Iha nidade distritu ne’ebá. opresaun no ho bensa husi komunidade hetan informasaun tomak kona-ba halo
    ajenda polítika nasionál ita haree Dala ruma, ema bele dehan katak rejime internasionál sobu informasaun husi públiku nusa mak Ministériu Finansas fó projetu
    katak situasaun la dun di’ak tan- AMP sai ditadura ba buat balun no lider harii sentrál elétriku ba kompañia Xina. Ida
    no aprova planu atu harii sentrál elétriku
    ba projetu ne’e debate makás, no mem- rejime ne’e prontu atu sai fali ditadór no ida ne’ebé karu liu no ne’ebé “temporáriu ne’e hamosu suspeita balun iha sosiedade
    bru órgaun soberanu balun la simu projetu halo ema hotu hakru’uk ba nia hakarak no deit”. sivíl nia leet, tuir Kla'ak nia fonte anónimu
    ne’e. Biar ne’e, Governu hili atu la’o nafatin la’o tuir nia hakarak biar nia hili tuir ema ne’ebé fó tulun ba painél avaliasaun projetu,
    Kazu Sentrál elétriku hatudu ba Timor
    >>

    Hakarak haruka lia menon, bele tatoli liu


    husi nomeru telefone 7363738 (No.foun)
    ka ho SMS ba numeru ne’e ho dalan
    (dengan cara) hakerek hanesan ne’e:
    [Lia Menon]_Mensajen..............

    Bele mos liu husi E-mail:


    klaak_investigativu@yahoo.com ka
    klaak.redasaun@gmal.com
    Kla’ak Semanal 13 Abril 2009 LENO 3
    “tuir loloos projetu ne’e [China Nuclear 189,950,000 yuan (maizumenus 27,786, HALIRI
    Industry 22nd Construction .reds] téknika- 717.38 $ millaun dolar amerikanu1) tuir
    mente la dun di’ak hanesan projetu husi informasaun ne’e ita bele dehan, katak kom-
    kompañia seluk [Korean Gas. reds]”. Tuir pañia nia kapitál totál natoon hodi kaer
    fonte ne’e no fonte anónimu seluk iha Mi- projetu boboot hanesan harii sentrál elé-
    nistériu Infraestrutura, “Governu hetan
    oportunidade atu hili projetu seluk husi 14
    triku tolu no liña tranzmisaun ba Timor-Leste
    tomak, projetu ida ne’ebé han 365 millaun Borja da Costa nia dadolin,
    maibé nia hili ida ne’ebé kompañia ida ne’e Dolar Amerikanu.
    ami nia inspirasaun

    S
    karik la iha kapasidade atu ezekuta tuir tem- Halo nusa mak Ministériu Finansas fó
    pu ne’ebé sira promete atu halo.” projetu ida ba kompañia ne’ebé osan la to’o
    Kla'ak sei buka hatene loloos sá pro- hodi hala’o obra ne’e? Ida ne’e mak jornál ani Na’in, maun-alin sira, alin-maun sira: “see tilun mai. Ita mesak oan
    blema tékniku mak fonte ne’e hatete ba jor- Kla’ak husu ba Sani na’in hotu. Karik, projetu kiak, mesak ema kiak. Mesmesak oan kiak, mesak ema kiak. Tan sa,
    nalista tanba enkontru ne’e la hotu tan kon- ida ne’e bele sai fali hanesan projetu falladu tan see, tanba see? Tan sa, tan see, tanba see? Tan matan ema taka,
    disaun la permite atu mantein anonimatu seluk husi Governu ne’ebé Governu avansa tan ema taka dalan, ema deo dalan”. Ho lia-husu ne’e husi ita nia
    ba kla’ak nia fonte. Liu tiha enkontru ne’e, 40% husi osan totál ba obra no la kleur kom- saudozu poeta no jornalista Borja da Costa, mak kla’ak durante semana
    Kla’ak hahú kontaktu fali kolega sira ho pañia simu no halai ho osan. Iha istória ne’e ne’e hala’o nia servisu. kla’ak sei fiar metin katak “neon atu nakloke, matan
    business iha Guandong, Xina, no analiza nia rohan Timor-Leste la hetan infraestru- atu haree, ita sei haree, ita sei hakarak” nune’e moos jornál ne’e hala’o investigasaun
    didi’ak kompañia nia kapitál no kréditu. tura no la hetan osan no ema seluk mak makás hodi hatene see loos mak halo ita hotu kiak (ho informasaun laek), see loos
    Bainhira Kla'ak hahú halo ida ne’e deskobre goza fali ita nia rikusoin. mak taka ita nia matan, see loos mak deo dalan ba dezenvolvimentu iha Timor-
    sá ida mak fonte anónimu hakarak hato’o Dalan ida tan Kla'ak husu, tan sá mak Leste.
    bainhira nia dehan katak dala ruma kom- Governu subar informasaun husi públiku, Semana-semana jornál ne’e hatudu evidénsia katak projetu ne’e dala ruma
    pañia ne’e la iha kapasidade atu ezekuta tan sá mak la fó informasaun? opsaun ida ne’ebé, tuir peskiza no entrevista kla’ak nian, la dun di’ak ba Timor-
    obra ne’e. Leste. Tan sa, tan see, tanba see? mak Governu sei hakarak la’o ba ohin ho projetu
    Tuir dokumentu ne’ebé kompañia China 1
    Halo konversaun Yuan-Dolar Amerikanu tuir
    olio pezadu? “Atu sei hakarak ita sei hatene”. Iha semana ne’e Kla’ak hatudu evidénsia
    Nuclear Industry 22nd (CNII22) hato’o ba Go- informasaun iha: finance.yahoo.com/currency-
    converter iha loron 29, fulan Marsu tinan 2009. balun ne’ebé hatete katak, karik, kompañia ne’ebé manán tender hodi kaer projetu
    vernu no ne’ebé jornalista Kla'ak foin hetan, olio pezadu, karik manán ho dokumentu falsu, no evidénsia tan katak kompañia nia
    [dolar 1 vale Yuan 6.836]
    kompañia CNII22 nia kapitál rejistadu mak osan natoon hodi hala’o obra ne’e no iha artigu seluk moos buka dala no haklaken
    tuir ukun Timor-Leste nian se se loos mak responsável ba neglijensia ka má admi-
    nistrasaun ka “não kumprimentu da lei”.
    “Tan sa, tan see, tanba see?” mak Governo taka matan ba evidénsia? Hanesan Borja
    da Costa haklaken ba ita: ba Governu nia “Neon atu nakloke, matan atu haree” Go-
    vernu tenke ser hakarak. To’o ohin loron, públiku seidauk hetan informasaun loloos
    kona-ba projetu ne’e. Porezemplu, iha loron 24 Outubru 2008, Governu dehan katak
    Governu asina kontratu hodi harii sentrál elétriku rua (2), fulan hirak liu no ita rona
    fali katak afinál atu harii fali tolu (3). “Tan sa, tan see, tanba see?”
    To’o ohin loron públiku seidauk hetan informasaun ka kópia kontratu, to’o ohin
    loron Prezidénsia Repúblika seidauk hetan fotokopia ne’e, Parlamentu Nasionál
    seidauk hetan kópia ne’e, “Tan sa, tan see, tanba see?” Tan Xanana, tan AMP? ita sei
    hein hodi haree…Tan kompañia ka Pedro Lay? “Se se, se loos se?”
    Bainhira batar la fulin, bainhira hare la burit, no impaktu seluk hanesan impaktu
    ne’ebé Organizasaun Internasionál National Toxic Network Inc. alerta ba ita katak
    bele mosu iha Timor-Leste tan projetu Governu ne’e, se se loos mak responsabiliza?
    Kay Rala Xanana Gusmão, Pedro Lay? “Tan sa, tan see, tanba see?” mak Governu taka
    matan ba evidénsia? Karik Governu deskonfia katak sientista sira husi rai barak no
    klibur sientista internasionál ne’ebé hakerek relatóriu kona-ba impaktu olia pezadu
    sira sala hotu, no Governu mesak nia sientista mak loos. Karik Governu hanoin katak
    Green Peace moos sala, karik komunidade internasionál tomak ne’ebé kritika projetu
    ne’e sala no Governu Timor-Leste mesak deit mak loos.
    Bainhira mak Na’in ulun haraik a’an, hodi simu no rona, bainhira mak sira hahú
    loke neon, loke tilun, loke matan, no simu katak Na’in ulun la’ós maromak, Na’in
    ulun sira moos ema, no nune’e, tuir kreda katóliku: ita hotu ema, ita hotu sala na’in.
    Na’in ulun X, y ka z sira la’ós maromak, sira la’ós perfeitu sira hotu no ita hotu bele
    sala. Se mak barani simu sala? Di’ak liu simu sala, duke selu sala, tan sei iha sala
    balun ne’ebé ita labele sala, tan rezultadu sala makás liu no bele kona otas ba otas.
    Bainhira batar la fulin, bainhira hare la burit, ita sei husu se mak halo povu nia kabun
    la bosu, se mak halo povu nia kosar been la maran? “Se se, se loos se?”
    Bainhira ita nia isin natoon hodi servisu, bainhira ita nia rai krekas, ita nia tasi sai
    Versaun Tetun no ita nia ikan laek; Bainhira mota maran, bee matan taka, bei’ala hirus tan ai-laran
    laek, ita, dala ida tan sai atan, atan tan Na’in ulun ohin loron ta’uk hakraik a’an.
    Kapitál no kréditu: kompañia iha kapitál rejistadu ho Uluk, no ohin loron mak kaer ukun sira sei kobarde nafatin. Ohin loron perigu ba
    189,950,000 yuan no osan 943,990,000 nudar total rai lulik ne’e, inimigu ba Nasaun ne’e la kaer kilat no la mai husi liur, inimigu ne’e sei
    kapitál total. Durante tinan barak, kompañia la’o tuir buras iha Na’in ulun nia laran, buras bainhira sira hatais fatu, bainhira hanoin katak
    bele halo hotu, bainhira sai bokur ho kosar been ema seluk nian. Inimigu ne’e
    prinsípiu onestidade, no fiar metin nafatin no arrogánsia, inimigu ne’e hamate umildade no halo katak Na’in ulun sira ta’uk hakraik
    kompetisaun ne’ebé di’ak, no harii reputasaun di’ak iha a’an.
    indústria no manán prémiu Hubei providence tinan ba Se se loos mak ita boot? Bainhira ita boot nia karreta la iha, bainhira eskoltu atu
    tinan no hetan kréditu tipu “AAA” husi instituisaun halo “tiroriroriro” ho lapu dulas-dulas husi kotuk la iha? Bainhira ema atu loke dalan
    finanseiru sira. ba imi la iha? Sá ema mak o? Bainhira demokrasia hasa’e faru podér ne’ebé ohin
    loron o hatais? Serake o sei iha umildade nafatin atu sai foho, kaer badi no kuda
    lakeru? Karik rai sei krekas ona tan o nia hahalok, sá ida mak o ema bele halo? Sá
    ida mak ema ida ho laran krekas bele halo hodi halo isin bokur bokur na nafatin?

    Numeru 43/24 Marsu 2009

    “Ita la-bele iha edukasaun klaak-semanal.blogspot.com 5. Duru foto: ze’sopol


    sem REVOLUSAUN REDASAUN KLA’AK
    6. Tatoli Lia: guteriano NEVEZ (Hawai, USA)
    7. Banati & Illas Nain: Zeloy.
    Ita koko ona halao edukasaun Responsavel Jornál Semanal kla’ak : 8. Makaer Fukun: arlindo SANCHES
    Kolektiva 9. Lian Maus : julião SOARES, nico ZECORO
    ho DAME durante tinan rihun 1. Responsavel Jeral: almerio ALVAREZ 10.Karikatura : bayu, zecoro,
    11 Habelar : noolok CARMO, julião osorio AMARAL
    ida atus sia 2. Xefe Redasaun: zevonia VIEIRA
    3. Manu Ain : maria BIBEL, agostinha XIMENES, efrem 12.Fafahek : noolok CARMO

    Mai ita koko REVOLUSAUN dos ANJOS, almerio ALVAREZ, isolino VASGA, waidinik,
    nico zecoro SANTOS, noolok CARMO, danu FREITAS,
    Pintor logo : Alit Ambara
    Resposavel online: atero
    no ita hare gerson abel GEMCY, memia FERNANDES, juvito CRÚZ,
    bendita RIBEIRO, sebastião avan PEDRO
    Saida mak ita bele halo ohin” 4. Hakerek Nain: nuno RODRIGUEZ, zevonia VIEIRA, Knar Fatin: Farol Rua. De Monzambique 1/IA Palapaso,
    celina HANJAN, gill GUTERRES, almerio ALVAREZ, Dili Timor-Leste
    - Hellen Keller efrem dos ANJOS, zeloy aquino VIEIRA, ze’sopol Email: klaak.redasaun@gmail.com
    CAMINHA, vital da CRÚZ Númeru kontaktu: +670 735 1360, +670 727 8247

    referensi: Mak Sait (Kolektiva Media Kla’ak), Knar Fatin (Alamat), Hakerek Nain (Penulis), Manu Ain
    (Wartawan), Tatoli Lia (Koresponden), Duru basa (Penerjemah), Duru Foto (Foto Grafer), Banati &
    Ilas Nain (Layout & Grafik Design), Makaer Fukun (Pengacara), Lian Maus (Iklan), Habelar
    (Pemasaran) Fafahek (Distribusi), Banku (Bank)
    4 LENO Kla’ak Semanal 13 Abril 2009

    Ministru Pedro Lay viola lei ?


    Bele tama ba komarka karik?
    rui PINTO meru 2 husi Rezolusaun Governu 51/1993 ne’e importante mak Governu

    G
    [ukun subsidiáriu] projetu hotu-hotu ne’ebé tenke ser distribui atu komuni-
    hamosu substánsia abiótika (ai-suhar no dade sira bele hatene didi’ak sá
    overnu hotu-hotu iha mundu poluisaun) no ne’ebé uza teknolojia ne’ebé impaktu mak projetu bele ha-
    tomak tenke hakru’uk ba ukun. ema siik katak bele hamosu impaktu ba meiu mosu.
    Iha Timor-Leste, Governu tuir ita ambiente, kompañia ne’ebé hakarak hala’o Infelizmente to’o ohin loron,
    nia konstituisaun no tuir prin- projetu ne’e iha obrigasaun atu aprezenta Governu Timor-Leste seidauk
    sípiu demokrasia nian, moos dokumentu tolu molok hahú obra: dokumentu hato’o ba públiku dokumentu
    tenke hakru’uk ba ita nia ukun rasik, ba dahuluk mak “komunikadu kona-ba impaktu obrigatóriu tolu ne’e.
    ukun ne’ebé Timor-Leste hili atu sai ukun ambiental” (Analisis Dampak Lingkungan ka Hakarak ka lakohi, tuir ukun
    subsidiáriu (ukun belun) no moos ba ukun ANDAL), dokumentu daruak mak Planu ba subsidiáriu, ukun ne’ebé ita ten-
    internasionál ne’ebé Timor-Leste hili atu Jestaun Ambientál, no dokumentu datoluk ke hakru’uk ba, Governu iha obri-
    simu hanesan ukun ba Timor-Leste. Prosesu mak Planu monitorizasaun ambientál. gasaun hodi husu dokumentu
    desizaun ne’e (ukun subsidiariu no ukun in- Kompañia tenke hato’o dokumentu ne’e tolu ne’e no moos dokumentu
    ternasionál), halo tuir dalan demokrátiku hotu hodi fó hatene didi’ak ba Governu sá AMDAL.
    iha Parlamentu Nasionál. Parlamentu Nasio- impaktu bele mosu, halo nusa mak kompa- Tuir ukun belun seluk, ukun
    nál, no membru parlamentu nasionál rasik ñia hanoin atu hatún impaktu ne’e no halo 23/1997, kona-ba Jestaun Am-
    mak hili ukun Indonézia nia atu sai fali ukun nusa mak kompañia hanoin atu tau matan bientál, projetu hotu-hotu ne’ebé
    belun. Ukun ne’e la’o bainhira Timor-Leste didi’ak hodi haree katak sira nia impaktu bele hamosu impaktu ba meiu-
    la iha nia ukun rasik hodi rezolve ka fó na- mínimu nafatin. Liu tiha avaliasaun doku- ambiente tenke iha estudu impaktu
    roman ba asuntu balun. mentu ida ne’e Governu tenke husu estudu ambientál hodi hetan lisensa
    Karik ita analiza didi’ak ukun subsidiáriu, impaktu ambientál (Analysis Mengenai Dam- hodi hahú atividade projetu nian
    ita haree katak ukun ne’e dala barak tuir pak Lingkungan, ka AMDAL). AMDAL mak (artigu 18, liña 1). Tanba Go-
    tipu ukun ne’ebé ema bolu Common law no prosesu ida ne’ebé hamosu estudu kona- vernu hatete katak sira lakohi
    iha Timor-Leste, ita uza fali sistema ukun ba impaktu signifikativu husi projetu ka husu estudu impaktu ambientál,
    ne’ebé ita bolu Sivilista. Dala ruma ita hetan atividade ruma ba meiu-ambiente, no doku- entaun, tuir ukun ne’e, Governu Pedro Lay
    susar duni atu halo armonia iha ita nia mentu ne’e fó tulun ba Na’in ulun sira hodi la-bele fó lisensa ba kompañia
    moris no iha ita nia justisa tanba sistema hili dalan loos, ne’ebé haburas dezenvolvi- China Nuclear 22nd Industry hodi
    rua ne’e la hanesan. Biar ne’e, iha Timor- mentu no meiu-ambiente saudável. hahú obra iha Hera. No tuir artigu 41 husi kona-ba Jestaun Ambientál, organizasaun ida
    Leste ita iha ukun, no dalan ba justisa, maibé Biar Governu bele dehan katak lakohi halo ukun ne’ebé foin temi, ema kualkér ida ne’ebé hanesan Haburas Foundation bele lori kom-
    buat ne’ebé ita iha barak liu fali ukun, ida estudu impaktu ambientál, tuir ukun, Go- la la’o tuir lei no tuir dalan ne’ebé hamosu pañia Xina Nuclear Industry 22nd no reprezen-
    ne’e moos mosu iha nasaun sira seluk mak vernu iha obrigasaun atu ezije ba kompañia poluisaun ambientál, entaun nia bele hasoru tante Governu ba tribunal. Karik Haburas
    ema ne’ebé hanoin katak tanba kaer ukun hodi halo estudu tolu ne’ebé foin temi iha justisa criminal, no tama ba komarka to’o ti- Foundation manán kazu ida ne’e, entaun re-
    sira a’as liu fali ukun. parágrafu rua kotuk. Dokumentu dahuluk nan sanulu. Iha artigu tuir mai, artigu 42, prezentante kompañia bele tama ba komar-
    Porezemplu iha artigu seluk, jornál kla’ak “komunikadu kona-ba impaktu ambiental” ema ne’ebé tanba la hanoin didi’ak no haluha ka to’o tinan 10 no reprezentante Governu
    ko’alia no temi kona-ba estudu impaktu am- (Analisis Dampak Lingkungan ka ANDAL) im- fali ukun, no, autoriza projetu ruma ne’ebé bele moos tama komarka to’o tinan 3.
    bientál (EIA) ba projetu boboot balun ne’ebé portante tebes, tan dokumentu ne’e mak es- hamosu poluisaun ambientál, bele hetan Na’in ulun sira halua katak sira mo’os
    Governu aprova tiha ona no hahú implementa. tudu kle’an kona-ba impaktu hotu-hotu ne’ebé pena maxima tinan tolu. tenke hakru’uk ba ukun? Sá ukun mak ne’e?
    kla'ak husu ba Governu atu hato’o ba públiku projetu ka atividade bele hamosu. Doku- Ida ne’e hatete sá ida? Ida ne’e hatete deit
    informasaun ida ne’e tanba tuir Artigu nú- mentu ne’e importante, tanba dokumentu katak tuir artigu 37 no 38 husi ukun 23/1997

    Abortu Krime Ka La’e?


    PDHJ, AMKV no Pradet hato’o mós sira nia
    preukupasaun relasiona ho problema kodi-
    gu penal ne’ebé refere.
    Iha loron 2 fulan Abril liu ba, grupo ser-
    visu advokasia ba lei violasaun domestika
    ne’e hala’o konferensia da imprensa ida
    hodi esklarese ba publik katak, sosiadade
    sivil mós konkorda no simu totalmente kri-
    minalizasaun ba artigu 141, maibe NGO lokal
    “Oho Ida hodi salva Ida,

    P
    avan PEDRO husi dialogu entre governu ho Igreja, Igreja Sia (9) ne’e husu atu iha mós esepsaun
    Katolika nafatin ho prinsipiu universal katak, (pengecualian-red) ba asuntu abortu ne’e
    roblema abortu iha realidade ne’e krime kontra abortu ne’e krime (141) no tenke elimina mós rasik. Rezaun fundamentais ne’ebé grupo ne’e
    moris emar nian loron-loron la’os umanidade” esepsaun ne’ebé hakerek iha artigu 142. hato’o iha sira nia konferensia da imprensa
    buat foun, inklui iha Timor rasik Relasiona ho problema ne’ebé refere, mak hanesan;
    karik koñesidu mós hanesan pais - Dom Alberto Ricardo bainhira dada lia ho jornal kla’ak iha Igreja
    ne’ebé sei forte ho normas kul- Balide loron hirak liu ba, Bispo Diocese Dili, Saude inan ho oan
    tura no reliziaun. Bazeia ba esperiensia Dom Alberto Ricardo isplika katak, Igreja Kazu violasaun seksual no incestu.
    jornalista nian liu husi sintunizasaun rutina nia prinsipiu hori antigu too ohin loron defende
    sira, i ikus liu abortu mosu tanba violasaun
    iha parabola, por ezemplo iha nasaun viziñu, nafatin prinsipiu universais ne’ebé perma- Konaba saude inan no oan, rezultadu ko-
    seksual incestu (isin rua tanba Aman,Tiun,
    Indonezia, realidade ita bele haree husi nente i konstantes. Iha nia intervensaun, munikadu imprensa grupo ne’e nian afirma
    Subriñu, Avo, Maun, Primu etc….-red) inklui
    fatin ou klinika ne’ebé hala’o pratika ilegal Bispo Diocese Dili ne’e realsa katak, prin- katak, bainhira inan ida isin rua iha kondi-
    tanba saude inan nian ne’ebé la premiti iha
    intermus simu pasiente feto ne’ebé hakarak sipiu Igreja nian konaba kestaun abortu saun saude la permiti atu kontinua isin rua
    tempo grave.
    halo abortu tanba lakohi moe no hetan in- nudar dereitu provokadu no krimi hasoru tanba indikasaun mediku, ida ne’e signifika
    Sekarik esepsaun iha artigu 142 hetan
    sulta husi familia ho komunidade. Kazal (feto umanidade no mandamentu maromak nian la-iha dalan seluk atu salva inan ho oan nia
    eliminasaun ou rekoñese nafatin hanesan
    no mane-red) ne’ebé sai Kliente ba fatin pra- (ukun fuan numeru kintu-red). “Oho Ida hodi moris so deit halo interupsaun ba garve ne’ebé
    krime, se’e mak garantia, sekarik aban bain-
    tika abortu ilegal iha ne’eba (Indonezia-red) salva Ida, entaun ne’e ita halo krime hasoru inan ne’e hetan. Bainhira laiha artigu ne’ebé
    rua mosu problema hanesan inkrisaun mor-
    maioria ema estudante ne’ebé iha osan. I umanidade”, tenik Dom Alberto. koa’lia konaba esepsaun, mediku sira sei la
    talidade ba inan inklui so’e bebe mosu iha
    ba sira ne’ebé fraku iha vida ekonomia, rezul- Tuir Dom Alberto, tenke buka nafatin kon- hetan protesaun atu halo interupsaun ba
    nasaun foun Timor-Leste?.
    tadu mak hanesan so’e labarik iha mota no siensia salva ema hotu, salva inan ho oan problema grave inan nian (mensiona iha artigu
    Fulan Outubru tinan kotuk liu ba governu
    lixu fatin bainhira partu tiha tan laiha kbit tuir bele, mak ida mate paseinsia maibe 142-red). Alende inan, aman sira mós laiha
    RDTL liu husi Ministerio da Justisa halo kon-
    halo abortu. labele oho ida hodi salva ida. “Agora ber- kbit atu hola desizaun relasiona ho destiñu
    sulta no sosializasaun ba publiku relasiona
    Alende estudante, feto ho kareira (wa- usaha, kerja, luta-luta, salva inan no oan entre inan ho oan. Bainhira doutor sira la-iha
    ho kodigu penal ne’ebé kriminaliza abortu
    nita karier-red) barak mós mak sai hanesan depois ida mate laiha problema, mais agora baze ne’ebé forti atu hola desizaun mediku,
    iha artigu 141 ho esepsaun (pengecualian-
    pasiente ba fatin pratika hanesan temi iha halakon ou oho tia ema ida nia vida hodi salva entaun rezultadu ikus katak, afeita ba inkri-
    red) iha artigu 142. Loron hirak liu ba mosu
    leten. Desizaun ida ne’e sira foti tanba pri- ema seluk ne’e labele” eis padre paroki Motael saun numeru mortalidade inan sira nian.
    debates iha rai laran konaba kodigu penal
    meiru, lakohi sira nia kareira hetan interompe ne’e hatete. Violasaun seksual no incestu (hetan oan
    ne’e rasik i opiniaun no komentariu mai husi
    tanba grave ne’ebé sira hetan sein iha planu Nudar sosiadade sivil ne’ebé durante husi ema ne’ebé sei iha relasaun familia-
    parte barak hanesan sosiadade sivil, igreja
    ho sira nia parseiru. Segundu tamba sira kria ne’e iha interese maka’as konaba asuntu red) tuir rezultadu komunikadu imprensa
    inklui deputadus iha Parlamentu nasional.
    relasaun seksaual ho ema ne’ebé la’os sira dereitu feto nian, grupo servisu advokasia ne’e katak, realidade kazu violasaun seksual
    Mezmu artigu 142 iha esplikasaun detaila ba-
    nia parseiru maibe sira iha laen kaben. Ter- ba lei violasaun domestika liu husi nia mem- moris buras iha Timor, i vitima maioria feto
    lu konaba esepsaun asuntu abortu hanesan
    seiru, abortu mós akontese tanba desizaun bru hanesan, Rede feto, Fokupers, Alola Foun-
    tratamentu emerjensia saude inan ne’ebé >kontinua ba pajina 8
    klinika ou diagnoza profundu husi doutor dation, Caucus, Pontu Focal SES, JSMP,
    tenke deside iha tempo grave, maibe liu
    Kla’ak Semanal 13 Abril 2009 LENO 5

    Luis Oliveira, Direitór JSMP:

    “Igreja La Konkorda,
    Haruka Karta ba
    Tribunal Rekursu”
    Polémika konaba Kódiku Penal, artigu 142 ne’ebe mak koalia konaba abortu, sei
    hamosu nafatin perguntas barak iha sosiedade nia le’et. Igreja Katólika hakarak
    para artigu 142 ne’e hasai tiha husi Kódiku Penal Timor-Leste, entretantu
    sosiedade sivil alias organizasaun Naun Govermentais sira defende nafatin
    artigu 142 ne’e para tau nafatin iha Kódiku Penal. Oinsa sosiedade sivil sira
    nia opiniaun konaba artigu 142 lei Kódiku Penal ne’e rasik, tuir mai jornalista
    kla’ak Almerio Alvarez halao dadalia ho Direitór Judisial System Monitoring
    Program (JSMP), Luis de Oliveira Sampaio iha eskritóriu JSMP, Kolmera,
    Dili, 06/04 foin lalais ne’e.

    Semana rua liu ba governu hasai lei ka relasaun seksual, aleinde feto sai tiha tama mos, sosiedade civil bele hatama de- lolós ona. Tanba ne’e mak husu mai ami de-
    orgániku Kódiku Penal ne’ebe mak kon- ona vitima tanba hetan violensia seksual klarasaun liu husi Provedor Dirietus Humanus han atu salva inan ka oan, ami prefere no
    sege kria polémika entre governu no ne’ebe ikus mai tenki simu konsekuensia, no Justisa (PDHJ). konsidera liu atu salva inan.
    Igreja Katólika, oinsa ita boot ninia ha- maibe se karik nia desidi atu hili dalan
    noin konaba polémika ne’e? seluk, tanba nia sai tiha ona vitima. Ita pre- Informasaun ne’ebe mak Igreja Ka- Karik artigu 142 husi Kódigu Penal
    Hau hanoin atu iha polémika ka lae, siza konkorda katak prátika abortu ne’e tólika fó sai ba públiku mak Igreja la simu ne’e la refleta kultura no identidade Igreja
    maibe tuir hau nia hanoin Timor-Leste tenki la’os akontese iha situasaun normál, maibe artigu 142 tanba artigu ne’e fó dalan ba Katólika Timor-Leste ne’e mak ikus mai
    iha ninia kódiku Penal rasik. Atu nune’e bele iha situasaun balun ita presiza toma konsi- feto atu halo abortu. Igreja hakarak iha hamosu polémika iha sosiedade nia
    sai fundamentu ba lei kriminal hotu-hotu derasaun. Tanba ne’e mak koalia kona-ba kondisoens saida deit, inan no oan tenki le’et?
    ne’ebe Timor-Leste sei produz. Lei ida ne’e abortu, laos deit ita koalia konaba aspeitu salva hotu. Haree husi parte justisa nian Ida ne’e pontu de vista Igreja Katólika nian.
    atu regula atividade kriminal hotu-hotu morál deit, maibe mos haree husi aspeitu ne’e oinsa? Ema sese deit mak halo lei, tenki refelte duni
    ne’ebe mak akontese iha Timor-Leste. ema ne’e nia vida rasik. Ne’e duni Igreja Iha situasaun difisil ne’ebe mak inan in- identidade, kultura sosiál rai ida nian. Tanba
    Agora pro kontra konaba abortu ne’e, asuntu Katólika ka sosiedade sivil presiza kria frenta, ne’e susar atu salva inan ka oan hotu iha konseitu kultural-sosial balun ne’ebe mak
    ida ne’ebe mak sempre sai polémika entre diskusaun barak liu ho komunidade, nune’e ne’ebe iha inan ninia kabun laran. Maibe dala ruma marjinaliza tiha interese husi
    Igreja, sosiedade no estadu ne’e normál sosiedade tomak bele hatene saida los esperensia barak liu mak fó opsaun: hakarak kriatura balun iha nasaun ida nia moris.
    no akontese iha ne’ebe deit. Maibe estadu mak feto infrenta iha sira nia moris lor-loron. hili inan ka oan mak atu moris. Konseitu Ativista feto ne’ebe mak luta ba direitus
    tenki iha obrigasaun konstitusionál atu humanus feto sira nian, komesa loke no
    regula hahalok kriminál iha lei Kódigu Penal. kontra maka’as ona kriatura balun hanesan
    Timor-Leste iha obrigasaun, tuir prátika lei mane. Koalia konaba interese identidade ka
    internasional ne’ebe mak fó seguru ba feto; kultura, ne’e tenki koalia konaba feto no mane
    liliu atu asegura feto nia saúde. Igreja ninia nu’udar parseirus.
    pozisaun mak hakarak elemina tiha artigu
    142 Kódigu Penal ne’e rasik. Lei ne’e Debates konaba artigu 142, Igreja foka
    Prezidente da Repúblika promulga ona. Ita maka’as liu ba parte morál ema ida nian.
    hotu hein lei ne’e sai mai halo nusá. Iha Maibe kuandu koalia konaba lei, prin-
    esepsaun ka lae. sipiu ida ne’ebe mak ita tenki fó fatin boot
    liu, lei ou morál?
    Haree husi Kódigu Penal artigu 142 Morál, konseitu ida ne’ebe mak ita tenki
    ne’e rasik, karik la fó benefisiu ba ema tau konsiderasaun. Tanba problema ne’e la’os
    nia vida, ne’e mak Igreja Katólika kontra deit konaba morál ema ida-idak nian. Maibe
    maka’as ne’e? kestaun mak ema nian saúde, ema nia direitu
    Lei ne’e rasik agora Prezidente promulga atu hili opsaun saida mak diak ba ninia saúde
    tiha ona. Ita seidauk hatene saida mak no ninia aan rasik ne’e mos tenki konsidera.
    Prezidente RDTL, José Manuel Ramos-Horta Tanba interpretasaun ne’ebe mak radikál; liliu
    halo ba lei ne’e. Artigu 142 ne’ebe mak kon- movimentu feto sira dehan : “isin lolon ne’e
    sidera hanesan artigu esepsaun ne’e tama ami nian, tanba sa mak ema seluk mak tenki
    nafatin iha ne’eba ka lae. Ita la hatene. mai determina hotu ami nia status nu’udar
    Maibe hau nia sujestaun mak kuandu lei ne’e feto.” La hatene timor oan simu kritika ida
    hetan polémika, diak liu mak Igreja Katólika ne’e ka lae. Maibe ita tenki fó fatin ba ema
    lori ba Tribunal Rekursu. Tanba desizaun atu desidi. Ida ne’e la’os atu diskrimina tiha
    Tribunal Rekursu mak boot liu desizaun doutrina Igreja Katólika nian. Maibe ema nia
    hotu-hotu. Timor-Leste mos tenki hakruk ba saúde ne’e rasik mos ita labele marjinaliza
    lei internasional sira ne’ebe mak estadu tiha. Tanba ne’e mak Igreja Katólika tenki
    Timor-Leste ratifika tiha ona. Sosiedadi sivil loke-an atu haree realidade hirak ne’e.
    kontra maka’as aktus prátika abortu, maibe Opsaun saida mak Igreja hakarak; liliu ba
    husu para atu haree mos opsaun ba saúde feto sira ne’ebe mak sai vitima husi relasaun
    inan ninian. Tanba ne’e mak sosiedade sivil seksual ne’e rasik. Igreja tenki hatudu dalan
    fó fatin ba feto atu hili. Ne’e la’os indika katak ka opsaun konkreta no klaru. Ita moris ne’e
    feto hotu-hotu atu halo abortu. Lae. Dala la’os deit kompleta ho reza, maibe iha mos
    ruma Igreja Katólika tauk, wainhira ema la dalan seluk. Tanba ne’e mak Igreja Katólika
    hakruk ba doutrina ka morál ne’ebe mak tenki buka dalan para atu salva inan, wainhira
    Igreja Katolika hanorin. Maibe Igreja mos Tanba feto mos parte integral husi Igreja Igreja nian mak inisiu wainhira embriaun ne’e inan iha situasaun difisil. Ami la’os kritika Igreja
    tenki konsidera, ba organizasaun ida ne’ebe Katólika rasik. Kuandu Igreja la konkorda, komesa moris ona iha inan nia kabun laran, Katólika, maibe ita hamutuk atu diskute no
    mak durante ne’e servisu besik liu ba feto bele haruka karta ba Tribunal Rekusu kona- ida ne’e ema ona. Maibe iha dezenvolvimentu haree hamutuk realidade ida ne’e. Morál, prin-
    sira ne’ebe mak infrenta problema ne’ebe ba abortu ne’e. Tanba Tribunal Rekursu deit siensia ne’ebe mak iha, ema dehan katak sipiu ida ne’ebe mak ita tenki kaer, maibe
    mak feto sira hasoru iha sira nia moris. mak bele halo re-izame konstitusional ba embriaun ne’e iha potensiál sai ema, maibe wainhira feto sira hasoru problema difisil, ita
    Kuandu laiha esepsaun ba artigu abortu, artigu 142 lei Kódigu Penal Timor-Leste. mos bele lae. Inan rasik, ema ne’ebe mak mos tenki hamutuk hodi buka dalan ba sira.
    oinsá ho feto ne’ebe mak hetan abozu seksual Maibe, kuandu artigu konaba abortu ne’e la konkreta ona. Ninia direitu hanesan ema ne’e Ne’e deit.
    6 LENO Kla’ak Semanal 13 Abril 2009

    Longuinhos Monteiro Involve Iha Kazu Balun


    PM Gusmão: “Timor-Leste Republika de Kazu”
    Longuinhos involve iha kazu barak, Afonso
    la fo komentáriu kona ba ida ne’e, tanba la
    iha kompetensia atu esplika asuntu ne’e.
    Husi intervista ho Premeiru Ministru, José
    Alexandre Gusmão ne’ebe hateten katak se
    Longuinhos involve iha kazu tenke lori ba
    tribunal, labele tur koalia deit. Tuir mai kla’ak
    fo sai kazu Aquileong nian ne’ebe Longuinhos
    involve.
    STL, 10 Fevereiru 2005, fo sai katak,
    ekipa advogadu husi Aquileong maka
    foto: zevonia vieira

    Leonito Ribeiro, Silveiro Pinto, Tome Xavier


    Zeronimo no Rosentino Amadu Hei, husu
    ba Presidente Repubilka Timor-Leste, mo-
    mentu ne’eba José Alexandre Gusmão, atu
    forma ekipa independente hodi investiga
    Prokurador Jeral Repúblika, Longuinhos Mon-
    teiro tanba Longuinhos involve mos iha kazu
    uza sala podér ba kliente Aquileong.
    Tuir Silveiro Pinto, ne’ebe fo sai liu husi
    STL, katak, “problema ne’e diretamente fo
    impaktu ba instituisaun tribunal iha Timor-
    Leste ne’e maka foin dezenvolve. Ho ida ne’e,
    ekipa advogadu Aquileong husu ba Prezidente
    RDTL hodi forma ekipa independente ne’ebe
    forma husi Prezidensial, Parlamentu Nasional,
    Governu no Tribunal.
    Iha loron 21 Janeiru 2009, Tribunal Distrital
    Dili hato’o kona ba kazu defamasaun husi
    Longuinhos Monteiro. Tribunal foti desizaun
    katak Suspeitu Francisco Lui livre husi aku-
    zasaun. Suspeito Francisco Lui alias Aqui-
    leong no nia advogadu, ne’ebe fo sai iha
    23 Agusto 2005 no publika iha jornál diáriu
    nasionál, katak, “osan ho total $ 8,600 la-
    iha evidénsia atu ofende kontra Longuinhos
    Longuinhos Monteiro simu tomada de pose nudar Komandante Jeral PNTL husi Ministru Defesa no Seguransa, Jose Alexandre Monteiro, ne’ebe nudár Prokurador Jeral
    Gusmao, iha loron 27 Marsu 2009 iha Palacio Governu. Iha loron ne’e PNTL mos komemora sira nia tinan ba dala hitu. Republika.
    Iha tempu ne’eba advogadu husi Aqui-
    zevonia VIEIRA Se maka hasai? Se maka fasilita hodi ema Serve atu sai Komandante Jeral PNTL tanba leong, husu ba Longuinhos Monteiro, Bene-
    ne’e sai ba liur? Atitude ida ne’ebe maka nia ema sivil ida ne’ebe la iha background vides Correia Baros SH no Estaquio SP Gu-

    I
    husik suspeita sai ba liur ne’e kondis duni kona-ba polisia nian. “Longuinhos la serve terres SH, hodi fo fila osan Aquileong, ne’ebe
    ho ema ne’ebe sai membru Interpol, hanesan atu sai Komandante PNTL tanba tuir infor- iha loron 6 2001. Husi rezultadu investiga-
    ha loron 27 Marsu, loron hirak liu ba, Longuinhos Monteiro? Kazu seluk mos hane- masaun ne’ebe hau akompaña liu husi media saun juis no desizaun Ministra Finansas iha
    Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL), san operasaun ba ema estranjeirus sira katak, Longuinhos involve iha kazu barak, ida 7 Setembru 2004 no husu ba Longuinhos
    komemora sira nia tinan ba dala 7. ne’ebe mak involve iha Servisu Seksu Ko- ne’ebe mak hau hatene mak kazu Aquileong, ho nia grupu hodi husu deskulpa ba Aqui-
    Polisia sira hotu antusiasmu hodi tuir mersial (Pekerja Seks Komersial-red). Ope- ne’ebe prosesa ona to’o iha tribunal, no tri- leong liu husi media públiku.
    loron ne’ebe importante ba sira nia rasaun ne’e Longuinhos Monteiro rasik mak bunal mos foti ona desizaun katak Longuinhos Foin lalais ne’e tribunal foti tan desizaun
    instituisaun. Loron ne’e mos akontese istoria lidera, maibe hau hakarak husu: saida maka tenke selu osan ba Aquileong. Mais Longuinhos katak Aquileong la halo sala. Tribunal husu
    foun ida ba instituisaun ne’e, tanba ema akontese ba kazu ne’e? Ba ema sira ne’ebe rasik la selu Aquileong no at liu tanba nia la ba Longuinhos Monteiro tenke selu kustu ba
    sivil ida konsege simu kargu nu’udar Koman- polísia kaer; saida maka akontese ba sira? hakruk ba Lei ne’ebe vigora iha Timor-Leste”. tribunal maizumenus hamutuk $ 10.000.00.
    dante Jeral PNTL husi Primeiru Ministru no Tratamentu ba ema sira ne’e tuir duni lei? Tuir Crispin hatutan liutan katak, “ida ne’e jo- Tanba atu troka naran diak Aquileong nian
    mos Ministru Defesa no Siguransa, José duni prinsipiu direitus humanus? Hau haka- gada politika ulun boot balun nian, hodi hili ne’e $ 50.000.00. Kuandu la-iha evidensia,
    Alexandre Gusmão. rak husu deit, ema ne’ebe maka fo konfiansa Longuinhos sai Komandante PNTL, atu nune’e maka ema ne’ebe mak lori Aquileong ba
    Longuinhos Monteiro nebe sai Koman- ba nia (Longuinhos-red) nia konsensia morál bele taka kazu ne’ebe sensitivu liu hanesan tribunal ne’e tenki selu biaya perkara (Custo
    dante Jeral PNTL, sai polémika boot iha so- ne’e iha ne’ebe? Longuinhos Monteiro rasik kazu 11 Fevereiru. Longuinhos sai Komandante da justiça-red) ne’e maizumensu 10%.
    siedade nia le’et. Tanba sa sosiedade sivíl atu lori PNTL ba ne’ebe, kuandu nia rasik PNTL signifika kazu 11 Fevereiru ne’ebe ulun José Luis de Oliveira, ne’ebe uluk mos
    sira preokupa no la simu Longuinhos sai Ko- laiha ona maturidade morál. Imajina deit boot balun involve, bele taka. Governu agora involve iha organizasaun Estudante luta ba
    mandante Jeral PNTL? Tuir sosiedade sira nia ema hanesan membru Interpol bele husik la-iha ona maturidade moral, halo arbiru maka Ukun Rasik An iha Jawa, Indonesia
    observasaun (Longuinhos, red) involve iha kriminozu sira ne’e sai ba liur. Saida maka barak, ita lahatene Timor-Leste ne’e atu ba (RENETIL), nomos involve iha demonstra-
    kazu balun. akontese iha futuru, se Longuinhos Monteiro los ne’ebe”, Crispin hateten. saun hirak iha Indonesia, hateten ba jornalista
    Wainhira jornalista kla’ak dada lia ho eiz kaer kargu hanesan Komandante Jeral PNTL. Wainhira jornalista kla’ak husu pergunta kla’ak kona ba kazu Aquileong, Oliveira husu
    Direitor Assosiasaun HAK, José Luis Oliveira, Krime sei akontese barak. Ita nia lei sei la vale ba Premeiru Ministru no nudár Ministru defeza ba Longuinhos Monteiro atu selu Aquileong
    hateten katak, “Longuinhos la merese sai buat ida. Ita nia lei so favorese deit ba ema e Seguransa, José Alexandre Gusmão, kona nia osan inklui custo da justiça. “Se Longuinhos
    Komandante Jeral PNTL tanba nia involve kazu kriminozu sira”. ba tansa tenke hili Longuinhos Monteiro sai Monteiro la selu, ne’e hatudu katak nia la kumpri
    barak. Hanesan kazu Francisco Luis Aquileong Iha konstituisaun artigu 6 ne’e rasik atu nudár Komandante Jeral PNTL, maske nia orgaun judisiariu. Alende nia la’os sidadaun
    no involve iha kazu balun ne’ebe akontese iha garante direitus humanus, liberdade popu- (Longuinhos, red) involve iha kazu barak? Timorense ne’ebe mak diak, maibe nia mos
    pasadu. Iha ema estranjeiru ida tiru Security lasaun, lei no orden iha nasaun. Kuandu objetivu José Alexandre hateten katak, “se sosiedade ita bele temi katak halo rebeldes ba lei. Se
    City Cafe ne’ebe nia kazu ne’e agora to’o iha nasaun ne’e lao hanesan ne’e, ema ne’ebe maka sivíl sira dehan Longuinhos involve iha kazu, nia laos sidadaun ne’ebe mak diak, Estadu
    ne’ebe ona, ita la hatene. Hau hakarak husu kaer kna’ar iha orgaun estadu tenke ema ne’ebe entaun hau husu hodi lori ba tribunal, lalika kaer fali nia no tau nia nu’udar Komandante
    ba nia nudár Procurador geral da Republika, maka hatudu atitude, vontade polítika no hatudu koalia deit mais nunka iha evidénsia. Ida ne’e Jeral PNTL halo saida tan.
    suspeita ida tiru sidadaun Timor oan ne’e agora ezemplu ne’ebe diak. la los. Hau husu ohin loron lori kedas ba Maske sosiedade sivil no joventude ne’ebe
    iha ne’ebe ona? Nune’e mos nia nudár membru Adjuntu Provedoria Direitus Humanus tribunal se nia involve kazu”. iha interese nasional ba nasaun ne’ebe sei
    Interpol, saida maka nia halo hodi garante (PDHJ), Silveiro Pinto Batista hateten, “lolos José Alexandre hatutan katak, “ita nia nurak, iha atensaun hakarak hadia nasaun
    suspeita ne’e bele responsabiliza nia hahalok”. pozisaun hanesan Komandante PNTL ka F- nasaun naran Timor-Leste Republika de kazu. ne’e ho diak liu ba oin, atu nune’e bele hetan
    José Luis, nudár ativista ba direitus hu- FDTL tenke ema ne’ebe maka iha kareira ka Koalia deit iha kazu maibe nunka lori ba rezultadu husi luta durante 24 tinan nia laran,
    manus ne’e afirma liután katak, “hau lakohi rangking bazea ba nia esperiensia. Tanba tribunal”. bele dehan saugati deit. Sira hakilar, kritika no
    akuza Longuinhos Monteiro maibe hau ha- instituisaun rua ne’e laos instituisaun politika, Adjuntu Komandante PNTL, Afonso de fo hanoin ba ulun boot sira atu sukat didiak
    karak husu. Kazu seluk kona ba rinso (marka maibe instituisaun estadu nian ne’ebe maka Jesus, ba jornalista esplika katak, “se deit maka saida maka tenke halo ba ita nia nasaun maibe
    deterjen-red) no buat sasán seluk falsu atu bele garantia seguransa iha rai laran. iha ona desizaun polítika, mai hala’o kna’ar ulun boot sira taka tilun no neon hodi lakohi
    ne’ebe imprezariu Xina ida halo iha kampu Agora hili ema sivil, bele garantia seguransa iha instituisaun PNTL, ami tenke kontribui, leal rona no la halo tuir saida maka diak ba Timor-
    Alor, ne’ebe akontese iha tinan 4 liu ba. estadu ka lae? Keta halo ida ne’e politika no fo suporta hodi dezenvolve PNTL ho diak Leste. Maske tuir dadus katak Longuinhos
    Depois polísia ba kaer tiha suspeita no deit karik, nasaun ne’e atu ba los ne’ebe? ba oin, ida ne’e maka hanesan ami nia prin- involve iha kazu barak maibe desizaun foti
    segel tiha fatin halo rinso sira ne’e, maibe Juventude Timor oan, Crispin da Silva Alves, sipiu”. oin seluk. Povu sei hein katak justisa no lia
    hau hakarak husu suspeita ne’e iha ne’ebe? mos hato’o nia hanoin katak Longuinhos la Wainhira jornalista kla’ak husu kona ba los sei hatudu ba ita, mais bainhira los?
    Kla’ak Semanal 13 Abril 2009 LENO 7

    Konferénsia Rejionál La Via Campesina Joventude


    Agrikultura, Sudeste Ázíatiku & Ázia Leste
    Regional Joventude Agrikultura La
    Via Campesina nian halao’o iha
    Siang Mae-Thailandia iha tinan
    2007.
    II konfrénsia Regional Joven-
    tude Agrikultura La Via Cam-pesina
    ne’ebé mák halao’o iha loron 26
    to’o loron 30 fulan Marsu ne’e,
    hetan partisipasaun husi nasaun
    Sudeste Ázia no Ázia Leste. Nasaun
    hirak ne’e mák hanesan; Indo-
    nezia, Thailandia, Korea, Ja-paun
    no Philipina. Partisipantes Timor-
    Leste, partisipa husi joventude
    Agrikultura husi 13 distritu, ONG
    nasional no estudante Universitáriu
    (Faperta UNTL no Faperta UNPAZ),
    FRONT ESTUDANTE, FONGTIL no
    KSTL.

    wa’idinik produz. Tan ne’e funu hodi konpete Kestaun ida ne’e mosu, rajaun sira hodi buka serbisu. Inklui tuir
    ba konseitu. Wainhira nasaun ruma fundamentu ida mák kompañia formasaun lingua, hodi prepara

    L
    iha mundu mák opta konseitu segu- Trans Nasional sira komesa domi- atu ba sai traballador/a iha na-
    ransa ai-han, sei la hakotu korenti na matérial produsaun no introduz saun seluk (Irlanda, Inglaterra,
    Artigo Konferénsia
    a Via Campesina hanesan
    movimentu kamponés hamlaha iha mundu, tanba segu- sistéma agrikultura konvensional Koreia do Sul nsst). Bajeia ba kes- Rejionál La Via
    Internasionál ne’ebé kon- ransa ai-han halao’o deit Washinton ne’ebé ho ninia kustu bot liu kam- taun lubuk ida ne’ebé mák dele- Campesina Joventude
    sentra hodi luta ba kam- nia konspirasaun tan ne’e akontese poneses sira nia kbit. Kompañia sira gadu husi Rede HASATIL eskreve
    pones sira nia vida. Mo- krizi ba ai-han. Los duni katak iha komesa halo modifikasaun ba fini iha tempu ne’ebá, obriga Sekre- Agrikultura, Sudeste
    vimentu ne’e ezisti iha regiãn sia konspirasaun Washinton ne’e sira hodi obriga kamponeses sira táriadu Regional Sudeste Áziatiku Ázíatiku & Ázia Leste
    (9) iha mundu, hanesan rejiaun akontese ai-han resin, maibé ai- husik sira nia fini rasik no adopta no Ázia Leste La Via Campesina Sei kontinua iha
    Europeia, rejiaun Áfrika Sentrál, han hirak ne’e kompañia trans sistéma konvensional sira. Haree ba nian hodi hakotu Timor-Leste ha-
    nasional sira mák domina. Nasaun situasaun kamponeses nian, tinan nesan uma nain ba II konfrensia
    edisaun kla’ak tuir mai
    Áfrika do Norte, rejiaun Sudeste
    Azia & Azia Leste, rejiaun Azia barak mák inporta ai-han. Nune’e ba tinan, sira nia produsaun sem- Regional Joventude Agrikultura La
    Selatan, rejiaun Karibia, Ámerika mos Thailandia ne’ebé mák hane- pre tun ba bei-beik no susar atu Via Campesina nian iha Timor-
    do Norte, Ámerika do Sul no san dapur ai-han mundu nian sai asesu ba matérial produsaun hirak Leste. Antes ne’e I konferénsia
    Ámerika Sentral. fali inportadór ba fós. Filipina hane- ne’e, obriga kampones sira atu halbur
    La Via Campesina hamri’ik iha san fatin peskija ba fós, maibé malu hodi luta ba sira nia sofrementu
    tinan 1996 no halao’o i konfe- komesa sai inportadór fós, kondi- no sira nia terus hirak ne’e.
    rénsia La Via Campesina nian iha saun ida ne’e sei hamosu númiru Kada tinan 5, movimentu kam-
    Mons Belgia. wainhira komunizmu mál nutrisaun ne’ebé as. Salenta pones sira ne’ebé mák halibur-an
    iha Europeia Leste monu i Xina Henry Sharagy (Codenadór Geral) iha movimentu Internasional La Via
    komesa moris forsa nova-libe- La Via Campesina Internasional ne’e Campesina sempre halo konfrensia
    ralizmu no haka’as-an atu hala’o iha Usu’un, Uma kaduak, Laklo, Ma- internasional hodi evalua no halo
    komprimisu Washinton. Wainhira natutu. planu asaun ba sira nia luta. Tan
    haree Nort trade Agreement , Movimentu Internasional ba kam- ne’e iha tinan kotuk, movimentu
    sosiedade sira senti duni oinsa ponés ne’e atu halo sa? Movimentu La Via Campesina halao’o sira nia
    susar atu moris. Ho nei-neik povu ne’e sempre halo mobilizasaun kam- konferénsia Internasional ba dala
    Meksiko senti tamba sira nia vez- pones sira iha rejiaun 9 ne’ebé mák 5 iha Maputu-Moçambique hodi
    avo kuda nanis batar maibé sira mensiona hodi halo asaun konjunta evalua feto sira nia problema iha
    komesa ona susar atu hetan batar kontra Organizasaun Negósiu Mun- áreia agrikultura no joventude sira
    ba sira nia vida. Nasaun Bolivia, ha- dial (WTO) ne’ebé mák ho ninia po- luta ba agrikultura. Iha Moçam-
    nesan nasaun ne’ebé iha be matan lítika hodi haterus, hasusar kam- bique, Redi HASATIL mos delega
    mós barak, sira mos komesa sente pones sira iha áreia negosiu ba ai- ninia membru husi organizasaun
    ona bé la to’o ba sira atu konsumi han ne’ebé mák kamponeses sira membru rua no sekretáriadu hodi
    tamba bé mos hetan privatiza- produz liu husi dalan FTA (Free ba atende konfrénsia ne’e tamba
    saun. Ida ne’e akontese tamba iha Trade Agriment ). Dalan ida ne’e Rede HASATIL mos nu’udar mem-
    mudansa husi sistéma governu sempre haterus kampones sira iha bru ba La Via Campesina. Wainhira
    militárizmu ba fali sistéma libe- mundu provolta de 5.000 mák oras iha V konfrensia La Via Campesina
    ral. ne’e sofre ai-han menus (hamlaha), nian iha Maputu, delegadu joven-
    Konferénsia La Via Campesina 2. 000.500 mal nutrisaun no 2.000. tude husi Timor-Leste hato’o kes-
    iha tinan 1996, hakotu katak tenki 000, ki’ak. Tamba númiru barak taun barak sobre joventude agri-
    hala’o “Reforma Agraria” ne’ebé mák povu iha mundu tomak komesa kula iha Timor-Leste, sukat ho jo-
    tuir governu katak proividu (laran- lakon dau-daun ona sira nia to’os ventude seluk iha rejiaun Sudeste
    gan). Camponeses MST nain 19 no natar tamba rai luan no bokur Ázia no Ázia Leste, Timor-Leste
    mák hetan oho wainhira luta ba barak mák kompañia Trans Nasional mák problema joventudi agrikula
    rai iha Brazil. Importante luta ba sira komesa domina. Tan ne’e mák nian, barak liu fali joventude nasaun
    reforma agraria tamba ema halo produtór sira baak iha mundu seluk iha rejiaun Sudeste Ájiatíku
    barak mák la iha rai. Soberania komesa la produs ona. Númiru ema no Azia Leste nian. Purizemplu jo-
    ai-han mos inportante tamba ho idade klosan no feto-ran sira ko- ventude ida, wainhira ramata tiha
    rajaun privatizasaun, nasaun barak mesa husik sira nia aldeia no suku sira nia estudu iha ensinu Prima-
    mák la iha direitu atu produz ai- sira ne’ebé bokur no produtivu hodi ria, karik nia la konsege kontinua
    han. Mos adopta konseitu “sobe- mai iha kapital sidade sira, atu tara ninia estudu iha nivel ensinu Su-
    rania ai-han laos seguransa ai- sira nia vida ba kompañia sira. Kon- prior, entaun joven hirak ne’e sei
    han, tanba seguransa ai-han la sekwensia husi ne’e, númiru ai-han la hela metin iha ninia suku, sub-
    intrese ai-han ne’e mai husi ne’ebé hodi sustenta ema iha mundu to- distritu sira, maibé sira sei hili
    no povu no nasaun la kbi’it hodi mak komesa menus. dalan migrante ba sidade kapital
    8 KNUA Kla’ak Semanal 13 Abril 2009

    FRETILIN Husu Demite Ministru Gill Alves


    N
    nebe barak liu halo MTCI uza fumi- foz subsidiu ba povu Timor-Leste,
    aran Gil Alves sai nudar
    gasaun atu foz hirak ne’e labele Timor-Leste liu husi MTCI foz
    polemika boot bainhira
    at. Maibe tuir Aniceto Guteres iha subsidiu ne’e ba povu Indonesia.
    tama iha estrutura go-
    intervensaun iha plenaria (6/03) Iha 2008, governu kria fundu esta-
    vernu actual nudar Mi-
    hateten katak bilizasaun ekonomiku hodi sosa
    nistru Turismu, Komer-
    Bainhira halo fumigasaun iha foz, folin mina no materiais ba kons-
    siu no Industria. Opozi-
    kondisaun hanesan ita nian, ne’ebe trusaun. Maski Fundu Estabiliza-
    saun hasoru Gil Alves laos deit
    umidade maka’as, bele hamosu saun Ekonomiku, Tribunal Rekursu
    tamba nia involvimentu ativu iha
    problema seluk ba saude publika deklara ilegal iha loron 13 Novembru
    atividade pro-autonomia maibe
    tamba aimoruk husi fumigasaun 2008, maibe governu konsege uza
    mos tamba iregularidade ba foz
    ne’e bele kontamina ka tama ba osan ho montante USD miloens
    povu nian.
    fo’os musan, i nune’e bainhira ema 53.502.
    Tuir relatoriu fiskalizasaun Ko-
    ha’an bele halo ema moras. Ida Sai susar liu tan ba Gil Alves,
    misaun E Parlamentu Nasional nebe
    ne’e bele fo’o mos perigu ba inan bain-hira buat hirak ne’e akontese
    Fretilin fo sai iha loron 9 de Feve-
    no inan-feto sira ne’ebe isin-rua iha tempu hanesan ho masakre
    reiru iha plenaria katak foz barak
    tamba aimoruk ne’e bele mos fo’o likisa nebe akontese ho 6 Abril
    mak at iha armazen no husu atu
    problema ba oan kosok sira. 1999, nebe milisia ataka igreja
    Ministeriu Komersiu, Industria no
    Povu barak nebe iha direitu atu Likisa. Iha tempu neba Gil Alves
    Turismo atu hatoo esplikasaun ba
    hetan foz hirak ne’e, barak liu mos nudar portavoz Indonesia hateten
    Parlamentu Nasional. Ministru ne’e armas. Iha komemorasaun tinan ba vitima masakre Likisa.
    seidauk hetan foz subsidiu ne’e katak ataka ne’e akontese tamba
    rasik la fo importansia ba relatoriu 10 masakre igreja Likisa foin lalais Tuir xefi bankada Aniceto Gu-
    maibe iha parte seluk foz aat barak ema tiru uluk husi igreja. Nia hatu-
    fiskalizasaun ne’e. ne’e, vitima sira sinti laran kanek terres hateten katak politika inter-
    iha armazen. Publiku sai hakfodak tan katak milisia sira ataka igreja
    Governu rasik sosa foz barak no husu iha justisa ba autor krimi vensaun falla ona no iha korup-
    liu bainhira foz 4000 sakas nebe atu desarma membru CNRT no
    liu fali kapasidade armazen nebe iha 1999. Arsenio Bano iha plena- saun barak iha Ministeriu Gill Alves
    lakon. No iha informasaun katak parte husi prevensaun violensia no
    iha Timor laran tomak hodi rai foz ria Parlamentu Nasional (7/03) ejiji tamba ne’e Fretilin husu atu de-
    foz hirakne’emos too fali rai viziñu auto defezaida. Gill Alves nega katak
    ne’e. Tamba mos kestaun distri- mos ba Gill Alves atu husudeskulpa mite ministru ne’e.
    Indonesia ho marka MTCI, katak milisia ne’e militar Indonesia fo
    buisaun nebe lao ladiak no foz

    dalan ne’ebé sala, no dalan ne’ebé husi universidade Tas-mania no Royal entre 30 to’o 50% (fonte: Seas at Risk
    Haklaken badak kona-ba kompañia nia halo katak Governu rasik hakarak Melbourne Institute of Technology halo et al. 2008)
    hala’o ida ne’ebé inkonstutisionál iha revista akadémiku nia kona-ba téknika 4
    Teknolojia ne’e bele hatún emisaun
    Planu atu hamenus emisaun atmosférika (tuir ita nia konstituisaun ita hotu ida ne’e nein ida ko’alia kona-ba téknika
    ida ne’e, Sani-nain no peskizadór sira bele
    entre 70 to’o 85% (fonte: ibid.)
    Teknolojia ida ne’e bele hatún emisaun
    >tutan husi pajina 9
    5
    iha direitu atu moris iha meiu-
    ambiente ho poluisaun laek) no uza to’o 90% (fonte: ibid.)
    www.scholar.google.com 6
    Seas At Risk, Bellona Foundation, North
    ne’ebé viola fali direitu interna-
    hodi konfirma ida ne’e Sea Foundation, European Environmen-
    ne’ebé ró-ahi uza tan sá mak kom- Fabric filters (hena balun hodi sionál (konvensaun alterasaun 2
    Iha peskiza ne’ebé kla’ak halo iha tal Bureau, Swedish NGO Secretariat on
    pañia la hili: ta’es morun), no seluk tan. klimátiku no protokolu kiotu). revista akadémiku nia kona-ba téknika Acid Rain, European Federation for
    Scrubbers (hodi hatún emisaun Biar teknolojia ne’e bele hasa’e Se jornál kla’ak, jornál ida ho ida nee nein ida ko Transport and Environment
    enxofre) Internal Engine Modifica- morun balun, teknolojia ne’e la rekursu limitadu, ho esperiénsia ’alia kona-ba téknika ida ne’e, (2008).
    tions (IEM), (hodi hatún emisaun hasa’e morun hotu. Nune’e moos uitoan bele hatudu evidénsia katak Sani-nain no peskizadór sira bele uza
    planu kompañia hodi proteje ita www.scholar.google.com Air Pollution from ships.
    Óksidu nitrozu) Exhaust Gas Reci- Governu tenke hanoin-tetu molok
    nia ambiente la di’ak, sá sala mak hodi konfirma ida ne’e Snabba Tryck, Vi
    rculation (EGR) (hodi hatún emi- simu proposta ne’ebé kompañia fó Teknolojia ne’e bele hatún emisaun
    espesialista no tékniku sira bele
    3
    sby, Sweden.
    saun Óksidu nitrozu) Water injec- ba sira. Dala barak kompañia pre-
    tion (hodi hatún emisaun Óksidu okupa deit ho halo osan, no la tau hetan iha Kompañia nia planu hodi
    nitrozu)3 Humid Air Motor (HAM) matan didi’ak ba ita nia ambiente. proteje meiu-ambiente iha Timor-
    Leste?
    (hodi hatún emisaun Óksidu nitro-
    zu)4 Selective Catalytic Reduc-tion
    Ho informasaun ne’e kla’ak ha-
    karak hato’o ba sani na’in katak Jornál kla’ak hakarak hato’o Kona-ba rejime no sentralismu demokrátiku
    (SCR) (hodi hatún emisaun Óksidu ba kestaun hanesan kestaun ték- Obrigadu barak ba elementu husi >tutan husi pajina 10
    nitrozu)5 nika ida hanesan poluisaun, Go- instituisaun oioin ne’ebé fó tulun
    Teknolojia ne’ebé rekoñesidu iha vernu husi nasaun hotu-hotu bai- atu hakerek artigu ida ne’e liu-liu tidu tenke analiza fali krítikamente Oehler, Field, Weisbord no ema
    mundu tomak 6 nudar teknolojia bain husu konsellu tékniku husi ba Universidade Tasmania (UTAS), sira nia asaun polítika. Ekilíbriu seluk ne’ebé la hatene sukat di-
    di’ak hodi hatún emisaun gas estufa? espesialista akadémiku no husi Royal Melbourne Institute of Techno- entre demokrasia no sentralismu di’ak problema.
    Tuir informasaun husi publika- indústria hodi hatene se buat ne’ebé logy (RMIT), Charles Darwin Uni- mosu mesak iha movimentu nia Daudaun ita iha ema barak
    saun no peskiza sientífiku oioin kompañia hakerek loos ka la’e no versity (CDU), World Bank (WB), laran, dala ruma dezekilibríu mosu ne’ebé sai fali revolusionáriu-balun,
    kona-ba teknolojia ne’ebé disponí- se teknolojia ne’ebé kompañia Asian Development Bank (ADB), maibé iha rohan dezilibriu lakon ema ne’ebé kole atu lakon, ne’ebé
    vel ba Sentral elétriku hosi hatún propoin di’ak ka la’e ba nasaun nia Greenpeace, Haburas Foundation no ekilibriu mosu fali. Membru par- ta’uk fali difikuldade, joven tempu
    no hamenus emisaun gas estufa ambiente. no La’o hamutuk. Ami moos la ha- tidu ida-idak hatudu nia maturidade uluk ne’ebé iha duvida barak no foti
    ita haree katak ita bele hatún kuan- Ho informasaun ne’ebé kla’ak luha kontributu husi Hamon En- bainhira nia la hein atu simu husi oin beibeik, liu fali sira nia barani
    tidade morun balun ne’ebé sai husi hato’o ba Sani na’in, parese katak vironmental, ba imi hotu ne’ebé fó partidu buat ida ne’ebé partidu no vontade atu firma nafatin ba re-
    xaminé karik ita uza: Governu Timor-Leste la preokupa informasaun no ne’ebé sani informa- labele fó ba nian. Ema ne’ebé ha- volusaun. Sira ne’e, envés de analiza
    Electrostatic precipitators (hodi didi’ak atu husu opiniaun ba ema saun, Obrigadu basuk Wain. la’o nia atividade tanba hetan deit kestaun polítika ne’e didi’ak to nia
    ta’es morun balun) Dustremoval seluk kona-ba projetu ne’e, no buat ida ba nia a’an rasik, ema ne’e abut, sira buka buat ida hodi rezolve
    (hodi hatún ahi-kelan), nune’e moos sira dala ruma hili
    1
    Iha peskiza ne’ebé kla’ak no peskizadór revolusionáriu bosok ida. problema hotu, iha kada oportu-
    Ita hotu tenke hasoru no hatudu nidade sira kritika “rejime”, husu
    sala individual ne’ebé ita nia lide- milagre husi lideransa no koko atu

    Abortu Krime Ka La’e? sagra iha konstituisaun RDTL nian


    no buka meius oinsa proteze direitu
    ransa halo, ita tenke fó hatene in-
    justisa hotu-hotu, maibé ita tenke
    hanoin-tetu kona-ba “sala” no “injus-
    subar katak sira la fiar lideransa
    tuir ko’alia tun rebo-rebo “radi-kál”.
    Ha’u ta’uk katak revolusionáriu
    >tutan husi pajina 4 vulneravel sira inklui vida moris
    tisa” ne’e, no haree sira nudar akon- sira dala ruma bele konfuzu uitoan,
    oan no inan nian. Sekarik feto ida
    hetan violasaun seksual incestu tesimentu ida ho ligasaun ho de- maibé ha’u fiar katak jerasaun foun
    ho idade menor. Husi kazu hirak bele fó impaktu negativu ba fiziku
    oinsa? Ou inan ida ne’ebé deteta zenvolvimentu partidu iha nivel sei bele halo avaliasaun pragmátika
    ne’e vitima oitoan liu mak hetan no psikolozia moris ema feto nian.
    mediku katak partu tenke mate nasionál no internasionál. Julga- no estratéjiku ba asuntu ne’ebé ita
    konseling, vitima barak la-hetan Bazeia ba rezaun Rua iha leten,
    oinsa? Kontinua defende grave mentu ida ne’ebé tetu no koñesi- atu diskute iha enkontru Internasio-
    apoio moral tamba tauk, moe no lia fuan ba dala ikus iha komuni-
    ne’e ka tenke hapara? Lei kodigu mentu polítika importante tebe- nál ba Dahaat no ema barak bele
    ameasa.. Violasaun seksual nudar kadu da imprensa nia laran, sosie-
    penal abortu nia efisiensia haree tebes. Ema ne’ebé gosta halo buat mai tuir no hatutu sira nia spanduk
    tipu violasaun dereitu umanu no dade sivil hirak ne’e husu atu res-
    husi parte umana, nia valor lolo’os ida ki’ik sai fali buat boot ida bele no hanoin ne’ebá.
    violasaun ba direitu saude repro- peita difirensias ideas ema hotu-
    iha ne’ebé sani nain sira mak tetu. estraga nia a’an rasik no ninia par- Revolusionáriu hotu-hotu ne’ebé
    dutivu feto nian ne’ebé esensial i hotu nian tuir buat ne’ebé kon-
    tidu. Ida ne’e mak kazu triste husi haree sala husi partidu molok halo
    buat ida nia tenke hanoin fali: “Ami
    tenke dada mai joven sanulu resin
    rua tan!”. Tanba joven foin sa’e deit
    mak bele hadi’a partidu no ninia li-
    deransa nia hahalok. Hanesan ne’e
    deit mak partidu bele hamriik rasik
    no metin ba enkontru Internasio-
    nál dahaat.
    Testu tomak ne’e sani na’in be-
    le hetan gratis iha internet: http:/
    /www.marxists.org/archive/
    trotsky/1937/xx/democent.htm.
    Kla’ak Semanal 13 Abril 2009 KADI 9

    Mário Carrascalão Nia Istória Metan:


    Husi Apoiante Salazar No Suharto Ba Vise PM
    Roger Loiluar1 ukun an, maibé iha bandeira Portugál nia Faktu hirak ne’e, hatudu momoos katak MC susesu atu kombate korrupsaun iha AMP,
    okos. Dalan ne’ebé la tuir situasaun reál povu la hola parte iha rezisténsia ba ukun rasik-an, ita hi’it xapeu ba nia. Maibé ita sei la halo

    M
    Timór, ne’ebé moris susar tan kolonializmu; no la hatene situasaun reál povu aileba ne’ebé tuir jornál STL, ne’ebé naran louva MC tan
    nune’e mós la tuir polítika internasionál, tanba durante okupasaun Indonézia hetan opresaun, nia hetan premiu Bintang Mahaputra Pem-
    ário Carrascalão (MC) merese iha tempu ne’ebá kolonializmu iha mundu maibé luta ho dignidade atu liberta nia-an. bangunan husi ditadór Suharto. Basá asu-
    tu’ur iha Vise Primeiru Minis- tomak mesak naksobu ona. Faktu seluk, mós hatudu MC ikusmai hahú fuik mak admira asu-fuik; ka mentalidade
    tru? Opiniaun publika mak ha- Maibé ikus mai infiltrasaun husi rejime hala’o kolaborasaun ho rezisténsia, liuliu iha faxista mak bele admira faxista seluk.5 Se
    lekar iha ita le’et, hatudu MC faxista Suharto mai Timór ho propaganda momentu CNRM nakfila ba CNRT iha tinan MC patriota ida, uluk nia fó fila ona premiu
    nu’udar figura di’ak ida ba kontra-komunista, iha dékada 1970 klaran, 1998. Ne’e ita bele haree nu’udar karater ne’e ba Suharto, hanesan ativista Indoné-
    kargu ne’e. Editorial jornál Suara Timór- MC nakfila-an sai Indonézia nia asulaka.3 Uluk oportunista, hanesan mós MC sai asulaka zia, George J. ‘Rai-Lakan’ Aditjondro, fó fila
    Lorosa’e (02/03/09), ke’e fali faktu istória na’in nia sai delegasaun Indonézia ba ONU Indonézia nian. Tanba estrutura podér mak premiu meiu-ambiente Kalpataru iha tinan
    balu atu louva MC hanesan serbisu-na’in, (1980-82), no sai fali governadór Timor-Timur nia sadere, hahu nakdoko no la fó vantajen 1987, tanba programa dezenvolvimentu iha
    teknokrata, intelektuál, diplomata di’ak, no (1982-1992), ne’ebé MC defende maka’as ba nia pozisaun elite. Aleinde ne’e, progra- Indonézia viola direitu-umanu no estraga
    iha prinsípiu atu kombate korrupsaun. Ne’e integrasaun. Ba objetivu ne’e, MC serbisu ma dezenvolvimentu iha aspetu pozitivu, meiu-ambiente.
    hatudu MC nia imajen sorin, no hasubar ba Indonézia, atu halo susesu programa maka fó bolsa-estudu ba Timoroan atu Faktu hirak ne’e, la bele hasubar no ha-
    sorin seluk. Oinsá perfíl MC involve ba po- Pembangunan (dezenvolvimentu) ho obje- eskola iha Indonézia, maibé ho objetivu atu tudu balu de’it. Basá halo ita sai haluha-
    lítika iha Timór-Leste? tivu tolu: dahuluk, atu fó lejitima ba integra- hadook joven Timoroan husi rede klandes- dór (amnesia sejarah). Ne’e la fó vantajen.
    Naran Carrascalão iha istória Timór-Leste saun ho Indonézia; daruak, atu hadau Timor- tina; no akaba nia eskola fila mai Timór ho Tanba istória mak mestre di’ak, atu kom-
    sei temi ba beibeik, se ko’alia kona-ba tempu oan nia fuan, katak estadu Indonézia ho mentalidade ema Indonézia. Sóke ho kon- prende situasaun agora, no fó espíritu atu
    ikus kolonializmu Portugál no okupasaun fuan duni atu dezenvolve Timór-Leste; no xiénsia atu liberta nia rain, no sadere nafa- lao ba-oin, iha tempu dame ka krize laran;
    militár Indonézia. Maun-alin Carrascalão, nia datoluk, atu hatudu ba mundu internasionál tin ba rezisténsia povu, mak halo estudante ka tempu agora sabraut liu, no presiza
    aman Manuel Carrascalão, hetan depor- katak integrasaun Timór-Leste - Indonézia Timoroan iha Indonézia, organiza-an no luta profeta Carrascalão?
    tasaun mai Timór-Leste husi ditadór Salazar, ho volontáriu, la’ós liu dalan aneksasaun.4 ba independénsia.
    tanba involve iha ativista hasoru rezime Iha MC nia liman, aselerasaun dezen- Faktu hirak ne’e, ema balu hakarak hakoi
    faxista iha Portugál. Manuel Carrascalão nia volvimentu iha Timór bele hala’o, maski iha no haree de’it ba futuru, tan sira moe atu
    moris, karik ita bele imajina atu hanesan rezultadu negativu. Faktu hatudu, iha ema haree ba kotuk. Maibé iha parte seluk, sira
    novela Caiúru husi Grácio Ribeiro (1939),
    1
    Hakerek-na’in eis-alunu/alumni Faculdade de Letras
    lubun de’it ne’ebé apoiante integrasaun, mós iha interese ba istória. Tanba sé mak - Departamento Hístória, Universidade Sanata Dharma,
    ne’ebé konta aventura oioin husi joven ati- mak bele goza liu iha tempu ne’ebá nst; mai- kaer istória, nia mak kaer podér. Sira ha- Jogjakarta, Indonézia.
    vista mak hasoru rezime faxista iha Por- bé importánsia atu ita hanoin, mak hodi karak hakoi tia sira nia istória aat, no temi 2
    João Paulo. T. Esperança., ‘Haree Liu De’it ba
    tugál, maibé to’o Timór tanba nu’udar ema- naran dezenvolvimentu, la fó fatin ba as- de’it faktu balu ne’ebé di’ak, atu fó lejitima Literatura kona-ba Timór’, Semanário Várzea de
    mutin ne’ebé nia moris di’ak liu duké ema Letras, 8 de Setembro de 2004.
    pirasaun povu Timór-Leste atu ukun rasik- ba podér ne’ebé iha sira nia liman.
    rai-na’in, nia hahú haluha nia ideolojia polí-
    3
    Asulaka husi liafuan Tetun Terik.
    an; ho folin Timor-oan besik rihun atus rua Maibé iróniku, bainhira foti MC atu hane- Lia-Portugés = aliado; lia-Malaiu = sekutu.
    tika.2 Sistema kolónial Portugál, halo Ma- mak mate. Porezemplu, iha tempu MC nu’udar san fali profeta João Baptista, ne’ebé hakilar 4
    João Mariano de Sousa Saldanha., Ekonomi Politik
    nuel Carrascalão bele soin plantasaun kafé, governadór, militar Indonézia tiru joven iha rai-fuik maran, atu “hamoos korrupsaun Pembangunan Timor Timur. Sinar Harapan: Jakarta
    no moris prósperu iha Timór. Nia oan sira Timoroan ne’ebé hala’o manifestasaun pa- iha AMP”. Ita hein de’it. Ministru balu ho 1994. 92-93
    hetan asesu ba edukasaun aas iha Europa, sifika iha semitériu Santa Cruz, Dili, 1991. indikasaun halo korrupsaun mós bele hein,
    5
    Fraze ne’e, foti husi diskursu D.N. Aidit, ne’ebé hatan
    ne’ebé ikus mai hetan pozisaun elite iha ba Mohamad Hatta (Vise Prezidente Indonézia daruak)
    Se tuir MC, la’os nia kbiit atu kontrola militár katak sei hetan lais lori ba tribunál. Ezemplu iha tinan 1957, kona-ba ‘Peristiwa Madiun 1948
    tempu ne’ebá. Liutiha Revolução dos Cravos Indonézia, entaun ita husu dala ida tan. Oinsá mak jornál STL hato’o ona. MC konsege – Peristiwa Sumatera 1956’, iha D. N. Aidit nst.,
    (25 de Abríl 1974) mosu iha Portugál, iha ho prezensa okupasaun Indonézia iha Timór- haruka kaer Letkol Azis (Baret Merah-Ko- PKI Korban Perang Dingin (Sejarah Peris-tiwa Madiun
    Timór-Leste, maun-alin Carrascalão invol- Leste; sé maka sai asulaka Indonézia nian? passus) iha tempu Indonézia. Se MC fó 1948). Era Publisher: Jakarta. 2001. 21.
    ve iha Partidu UDT ne’ebé hakarak Timór

    Haklaken badak kona-ba kompañia nia lojia ida ne’e, tanba teknolojia ne’e la hapara
    no hatún emisaun gas estufa kompañia viola

    Planu atu hamenus emisaun atmosférika


    fali buat ne’ebé hakerek iha protokolu kiotu,
    buat ne’ebé sai ukun ba Timor-Leste.
    Iha nasaun sira seluk, porezemplu nasaun
    membru Uniaun Europeia Sentrál Elétriku
    ne’ebé harii liu-tiha tinan 2003, ne’ebé uza
    mina todan no ho kapasidade liu 50 me-
    Rui Pinto loloos mak hakerek iha kontratu nia laran ba teknolojia atu hamenus poluisaun bee.
    gawatts tenke uza mina-todan ho persen-

    H
    kona-ba medidas atu proteje meiu-am- Ba poluisaun atmosférika kompañia sira
    tajen enxofre entre 0.1-0.5%, no bainhira
    biente. Buat ne’ebé Sosiedade Sivíl hetan dehan katak sira atu uza teknolojia:
    Sentrál Elétriku boot liu 50 Estadu membru
    anesan Sani Na’in sani tiha ona mak Rezumu Proposta (Proposal outline). a ) “high-speed centrifugal oil sepa-
    Uniaun Europeia tenke hili persentajen dala
    iha jornál oioin, sentrál elétriku uza Rezumu ne’e ONG nasionál La’o hamutuk rator” hodi hasa’e buat foer balun husi mina-
    ruma ki’ik liu fali 0.1 %. Karik Timor-Leste
    kombustível pezadu hamosu im- fasilita ba ema hotu-hotu tuir sira nia web- todan b) “heavy oil grinding”, hodi hatún po-
    tenke halo lejislasaun ne’ebé bandu indús-
    paktu negativu makás ba meiu site (www.laohamutuk.org). Iha Rezumu luisaun atmosférika.
    tria uza mina-todan ho persentajen enxofre
    ambiente iha nasaun barak. Biar proposta ita hetan sá medida téknika mak
    liu-fali 0.1 %. Parlamentu Nasionál, ho nia
    governu rekoñese katak, afinál sentrál elétriku kompañia hato’o hodi hasoru ezijénsia Go- a) Sá ida mak “ HIGH- SPEED CENTRIFUGAL
    kna’ar hodi halo ukun bele halo ida ne’e
    ne’ebé sira hola bele hamosu problema balun vernu nian hodi proteje meiu-ambiente, no OIL SEPARATOR”? Ida ne’e mak teknolojia ida
    envés de hakilar tun sa’e, tarata malu no
    ba meiu-ambiente iha Timor-Leste, lideransa iha artigu ne’e kla’ak sei haklaken katak dala hodi haketak impureza balun husi mina-
    sukat kole no terus uluk nian.
    AMP hili nafatin atu kontinua uza jeradór ho ruma medida ne’e natoon. todan nia laran molok hatama fali hodi sunu
    teknolojia sunu mina-todan tanba tuir sira nia Karik ita sani Project Outline (rezumu projetu) iha jeradór nia laran. Bainhira impureza ba-
    b) Sá ida mak “ HEAVY OIL GRINDING 2 ”?
    justifikasaun ita bele hamenus poluisaun husi ne’ebé Kompañia China Nuclear 22nd fó ba rak tama ba jeradór hodi halo eletrisidade
    Kompañia rasik hatete katak teknolojia
    sentrál ne’e ho hahalok no jestaun ambientál Governu, ita haree katak parte ne’ebé hatete poluisaun mosu.
    “Heavy oil grinding” ema la uza iha sentrál
    di’ak. Ida ne’e klaru. momoos kona-ba sá ida mak kompañia hanoin Hanesan artigu seluk kona-ba poluisaun
    elétriku, no katak tuir loloos ema uza iha
    Iha loron 17 Marsu Prezidente Repúblika, atu halo hodi hamenus poluisaun dokumentu ida husi sentrál elétriku, impureza problema
    ró ahi. Tuir kompañia nia haklaken teknolojia
    Dr. Ramos-Horta tenik iha parlamentu katak ne’e ki’ik la halimar (pájina 4) no bainhira ita ida ne’ebé importante atu rezolve duni,
    ne’e hadulas mina-todan hodi halo ki’ik hodi
    «Ezijénsia ida ne’ebé Governu halo ba kom- analiza didi’ak pájina 4 ne’e, pájina ne’e la esplika maibé problema ne’ebé importante liu mak
    jeradór bele sunu nia didi’ak ho hamenus
    pañia ne’e mak katak sira tenke organiza didi’ak sá ida loloos mak sira atu halo hodi persentajen Enxofre (S) iha mina-todan nia
    produsaun poluisaun. Tuir kla’ak nia peskiza
    planu tékniku ida hodi hamenus no halakon hamenus ka hamenus no hapara poluisaun rua laran, enxofre venenu ida ne’ebé perigozu
    kona-ba teknolojia ida ne’e, no informasaun
    impaktu negativu ba meiu-ambiente». Tuir ne’e atu mosu iha Timor-Leste. liu ba saúde publika no ba ambiente.
    husi International Marine Organization,
    diskursu ne’e Prezidente Repúblika hakarak Bainhira ita haree lala’ok sentrál elétriku Tuir informasaun ne’ebé kla’ak hetan
    European Federation for transport and
    fó hatene katak tuir Governu nia haklaken ba ida ita haree katak sentrál hamosu poluisaun High-speed centrifugal oil separato r1 la
    environment, Seas at Risk no North Sea
    nia, Governu ezije ba kompañia atu halo planu rua, ne’ebé iha Inglés ema dehan “end of haketak no hata’es enxofre, nune’e, biar
    Foundation nein organizasaun ida temi
    atu hamenus impaktu ba ambiente molok stack” (ne’ebé sa’e husi xaminé) no “end of teknolojia bele impureza balun (hanesan
    kona-ba teknolojia ida ne’ebé kompañia
    Governu asina kontratu ho kompañia ne’e. pipe” (ne’ebé sai husi kanalizasaun “kanali- buat isin balun) nia la hamenus Enxofre.
    Xina Nuclear 22nd ltd hato’o katak sira atu
    Tuir informasaun ne’ebé kla’ak hetan zasaun” sira ne’e). Kompañia rasik rekoñese Se enxofre mak venenu ne’ebé importante
    uza iha Timor-Leste.
    Governu asina kontratu ne’e iha loron 25 katak poluisaun rua ne’e bele mosu duni no liu atu hatún husi emisaun ba atmosfera,
    Teknolojia ida ne’e natoon, se teknolojia
    Outubru tinan 2008 (fulan ida molok Orsa- haktenik katak sentrál hamosu 1) poluisaun no se teknolojia la hatún emisaun enxofre,
    ne’e eziste duni la hatún emisaun gas
    mentu Jeral Estadu tama ba Parlamentu atmosférika (sa’e husi xaminé), 2) poluisaun ita bele dehan katak Governu la hanoin-tetu
    estufa, nune’e moos teknolojia ida ne’e
    Nasionál) no kontratu ida ne’e nia númeru bee (sai husi kanalizasaun bee foer nian). molok asina, tanba bainhira kompañia hili
    viola fali buat ne’ebé hakerek iha protokolu
    mak No.RDTL-812931. Iha artigu ne’e kla’ak focus iha teknolojia teknolojia ne’e sira la kumpre ho ezijénsia
    kiotu. Semkompañia hakarak uza teknolojia
    Sosiedade Sivíl too ohin loron seidauk ne’ebé kompañia hili atu hamenus poluisaun Governu nian atu tau matan ba ambiente.
    hetan kopia kontratu hodi hatene sá ida atmosférika, iha futuru Kla’ak sei fó enfoke Nune’e moos bainhira kompañia hili tekno- >Kontinua ba iha pajina 8
    10 LISAN Kla’ak Semanal 13 Abril 2009

    Metchi-Uru
    foto: Rui pinto

    (fulan Metchi)
    Rui Pinto ritual basuk ba sira nia moris loro- tiha fulan naroman ikus iha fulan

    O
    loron. Ezemplu ida, ita bele fó husi Fevereiru ka loron lima liu-tiha
    lia-Fataluku. fulan naroman dahuluk iha fulan
    hin loron ita, (jera- Iha Lore, ema ne’ebé hela Marsu. Fulan “Metchi” hatudu fenó-
    saun foin sa’e) uza ne’ebá, temi Metchi-Uru envés menu mesak ida ne’ebé mosu dala-
    lia-portugés hodi de fulan Marsu (Metchi iha lia- ida tinan-tinan1.
    sura tempu (bain) Fataluku dehan ular-tasi; no Uru Molok ema husi Lore tama ba
    liu-liu fulan. Ohin iha lia-Fataluku hatete fulan). Sani fulan “Metchi” nian, ema Lore hotu-
    loron ita uza lia-portugés hodi temi Na’in sira bele husu tan sá mak ema hotu no ema husi fatin besik no Ilas 1: Feto ida haroman tasi ba nia oan sira hodi kaer “Metchi” iha Lore
    fulan nia laran. Ita sei susar atu ha- iha Lore tau naran fulan ida hane- dook, tun husi foho-tutun ba tasi-
    noin fali halo nusa mak ita sura san “fulan ular-tasi” nian? Sá im- ibun hodi tebe-dai iha kalan no
    bain no fulan iha tinan ida nia laran portánsia mak ular-tasi iha, ba sira hananu atu bolu “Metchi” ba tasi- roman tasi-ibun hodi fó naroman no mane klosan sira bele koñese
    iha ita nia lia rasik. Kadavés ha’u nia moris ne’ebá? ibun. Iha Tebe-tebe ema halo kritika ba ema atu kaer Metchi. Biar malu no ko’alia kalan tomak. Tuir
    husu ba kolega sira husi ha’u nia Hanesan iha rai seluk, hanesan makás tuir istória kómiku barak Metchi la’ós hahán ida ne’ebé im- Adat Lore, mane klosan no feto-
    otas: “Fulan ne’e, iha bolu nia lian, Lombok, Sumba no Ambon Ular- kona-ba ema balun nia hahalok du- portante tebetebes ba ema Lore raan sira bele ko’alia maibé labele
    fulan ne’e naran sá ida?” Ema sem- Tasi (Eunice viridis) barak mosu rante fulan kotuk liu-ba, no hatete nia dieta alimentár ema Lore ha- book malu tan, se ida ne’e mosu
    pre hatán lia-husu ne’e ho lia-por- iha tasi laran. Iha tinan 1993, sien- katak karik ema ida halo buat a’at ree “Metchi” nudar lamak, hahán tinan oin mai Metchi la mai ona,
    tugés: “Fulan ne’e, ami bolu fulan- tista ida naran Jekti hamutuk ho ba nia uma kain ka suku “Metchi” furak no raru ida, ne’ebé sira budu no família sira dook malu no labele
    Marsu”. kolega sientista seluk hetan katak la mai, no ema labele ona kaer nia no halo hanesan balxaun. Fulan ona kaer Metchi.
    Tuir loloos, karik ita haree ka- Ular-Tasi barak duni mosu iha fulan hodi han.
    lendáriu husi dalen Timor-Leste Metchi no tempu suru-Metchi tem-
    Marsu, sira sura liu fali ular 60 iha Bainhira fulan di’ak ona hodi pu ida ne’ebé importante tebes
    nian ita hetan informasaun barak metru kuadradu ida. kaer Metchi, (loron lima liu-tiha ba família sira atu koñese malu
    no kapás kona-ba ita nia bei’ala Tuir ema Lore nia esperiénsia fulan naroman) ema futu Akadiru, ka hasoru malu hodi tesi-lia (lia- 1
    Monk, K., Fretes, K., Reksodiharto-
    nia hahalok-uluk no importánsia no sira nia bei’ala nia matenek, Tali no Nuu tahan maran hamutuk, Fataluku dehan luku-luku). Du- Lilley, G. (1997). The Ecology of Nusa
    husi hahalok balun, serimónia no ular-tasi ne’e mai loron lima liu- Tenggara and Maluku. Periplus Editions.
    no kalan, sira sunu tahan ne’e hodi rante tempu ne’e moos feto-raan

    Biar ne’e, to’o daudaun, Ha’u Bainhira krueldade naksobu in-

    Sá ida mak Leon Trotsky bele hato’o ba movimentu haree, no tau matan didi’ak ba
    diskusaun ne’ebé ita boot nia or-
    ternasionál daruak no datoluk,
    ne’ebé buras iha époka ida ne’ebé
    ganizasaun fasilita tuir boletín no imperialismu mak domina ida ne’e
    “mu-dansa” iha partidu balun nia laran? jornál ne’ebé hato’o ema nia hanoin
    ho liberdade. Ita hetan informa-
    hamosu difikuldade makás liu fali
    ba Internasionál Dahaat hodi la’o.
    saun barak iha Boletín ne’e nia La iha ema ida ne’ebé bele hato’o
    Rui Pinto hola parte iha movimentu “mudansa” laran, informasaun barak liu mai dalan, ka Matalan hodi halakon di-

    I
    ka movimentu seluk tan ne’ebé de- husi reprezentante grupu minoria fikuldade no problema sira ne’e. Re-
    ha edisaun seluk jornál han katak biar sira viola estatutu ida, grupu ida ne’ebé ki’ik oan duni. jime husi partidu ida la tun tomak
    kla’ak hato’o ba sani na’in no manuál partidu sira sei konside- Kolega sira seluk moos hatete ka- husi lalehan, rejime husi partidu ida
    testu rua: testu dahuluk ra a’an nudar militante ba partidu tak situasaun hanesan ida ne’e haburas tuir prosesu ida ne’ebé la’o
    kona-ba Leon Trotsky nia ne’ebé sira kontra fali: favór sani (katak grupu minoria ida mak ho luta konstante. Liña polítika iha
    moris, no testu ikus mak na’in, ha’u husu boot ba ita boot hodi domina fali imi nia reklamasaun) rejime: molok ita halo buat ida ita
    tradusaun makerek ida husi Trotsky fó pájina ne’e ba sira hodi sira bele moos mosu iha enkontru no dis- tenke define ita nia problema, no
    ho títulu “Loron Kmanek ne’e”. Iha sani no hetan testu ne’e. tan testu kusaun balun ne’ebé ita boot sira estratéjia, tátika no métodu di’ak
    edisaun seluk ami moos dehan ka- ne’e bele loke sira nia hanoin no ha- organiza. Ema dehan katak iha dis- sira hodi halakon problema ne’e.
    tak haburas, Trotsky fó kontributu klean sira nia interpretasaun ba sira kusaun ne’ebá ema la hola desi- Nune’e moos forma organizasionál
    makás teoria Marksista no katak nia pseudo-movimentu. zaun. Tuir loloos, ema labele hola tenke iha kbiit hodi hala’o estra-
    nia, hamutuk ho Lenin sira lidera Tuir loloos iha testu ne’e Trotsky desizaun tanba sira tenke halo téjia no tátika ne’ebé ita hanoin atu
    Revolusaun Outubru nian iha Rúsia. ko’alia uitoan kona-ba konseitu ida eleisaun ida livre hodi hamosu kon- la’o tuir.
    Tuir loloos Trotsky famozu liu tanba ne’ebé di’ak la halimar, konseitu ne’e ferénsia ida. Se buat ne’e hane- Rejime ida nia saúde di’ak bain-
    nia sai membru fundadór ba ezér- nia naran mak “revolusaun per- san ne’e, halo nusa mak ita boot hira nia hili polítika ne’ebé loos.
    situ vermellu, no iha Testu “Loron manente”. Konseitu ne’e haklaken sira bele dehan katak ita hetan Ida ne’e la signifika katak bainhira
    kla’ak refere mak movimentu “mu-
    Kmanek ne’e” nia ko’alia kona-ba katak revolusaun tenke la’o sempre, violasaun ba prinsípiu demokrá- partidu ida mosu nia konsege ha-
    dansa” ne’ebé foin daudaun mosu
    sira nia vitória kontra forsa opresóra nune’e moos ema balun foti lia-fuan tiku iha partidu nia laran? Ita susar soru no rezolve problema organi-
    fali iha jornál. Testu ne’ebé ami tra-
    iha Rúsia. “Revolusaun nafatin” nudar slogan ba hatene halo nusa mak lia ne’e mosu. zasionál hotu kedas. Ida ne’e hatu-
    dús semana ne’e nia títulu mak
    Iha semana ne’e kla’ak hili atu asosiasaun traballadór balun. Trotsky Dala ruma, tuir buat ne’ebé su- du deit katak formula ba sentralis-
    “kona-ba sentralismu demokrátiku”.
    tradús testu seluk ida ne’ebé Trot- foti hanoin “revolusaun permanente” rat hato’o, dalan ida ne’ebé ema mu demokrátiku tenke dinámiku no
    Testu ne’e hanesan surat ida ne’ebé
    sky hakerek iha 1937, ne’ebé biar husi hakerek husi Georgy Plekha- uza hodi hato’o neon todan, ita tenke hato’o partidu sira nia haka-
    Trotsky hato’o ba revista ida naran
    testu ne’e antigu liu, nia sei válidu nov, Karl Marx no Engels2.
    Sociallist Appeal (apelu sosialista) haree katak ema ne’ebé reklama rak, no formula ne’e bele akom-
    ba realidade demokrasia no ativi- nudar hatán ba lia-husu husi mili- tuir loloos la simu katak biar sira paña no nakfila tuir iha faze de-
    dade polítika iha Timor-Leste, liu- 1
    “My life” autobiography http:// moris iha demokrasia nia laran zenvolvimentu partidu nian.
    tante husi nia partidu.
    liu movimentu balun iha partidu maio- www.marxists.org/archive/trotsky/
    Karik sani na’in iha kolega balun sira hola parte iha klibur mino- Ita nunka hetan kahur Demo-
    1930/mylife.htm
    ritáriu nia laran. Movimentu ne’ebé ne’ebé besik ho elementu sira ne’ebé ritáriu ida. Tuir Ha’u nia espe- krasia ho sentralismu iha sukat
    riénsia no haree, formasaun grupu ne’ebé hanesan. Buat hotu tuir sir-

    Kona-ba rejime no sentralismu demokrátiku


    minoritáriu buat ida ne’e la di’ak kunstánsia konkretu, tuir situasaun
    duni ba organizasaun, maibé bain- polítika ohin loron iha nasaun, tuir
    hira ida ne’e mosu ida ne’e deit kbiit partidu nian no nia esperién-
    Versaun tetun husi surat ida ne’ebé Leon Trotsky hakerek iha 1937 ba editor revista Socialist Appeal signifika katak ita demokrasia la sia, tuir nivel husi nia membru, tuir
    iha? autoridade, lideransa konsege ma-

    I
    Rui Pinto revolusionáriu nia laran. Iha surat sentralismu demokrátiku no ne’ebé Ha’u la hanoin katak ha’u bele nán dala ida tan. Molok konferénsia
    balun ema kesar katak “la iha de- la loke dalan ba interpretasaun ida fó ba imi formula, matadalan ida ida, bainhira problema mak formu-
    ha fulan kotuk liu ba Ha’u mokrasia” ka demokrasia laek iha ne’ebé bele a’at ba ita nia orga- ba sentralismu demokrátiku, for- lasaun liña polítika ba mandatu atu
    simu surat balun husi kama- ita nia organizasaun; balun hake- nizasaun?” Hatán lia-husu ne’e la’ós mula ida ne’ebé bele hamenus kon- mai, demokrasia manán sentralismu.
    rada sira ne’ebé foin sa’e no rek katak ita nia “lider” no ema balun buat ne’ebé ita bele dehan katak fuzaun. Partidu, hanesan buat- Bainhira problema mak asaun
    ne’ebé Ha’u seidauk koñese mak domina makás ita nia organi- buat fasil ida. Tanba tuir loloos, ema moris ida, ne’ebé hama’en no ha- polítika, demokrasia mak iha sen-
    di’ak. Iha surat sira ne’e nia zasaun. ne’ebé tatoli surat sira ne’e la fó buras bainhira nia hasoru no he- tralismu nia okos. Demokrasia sa’e
    laran, kamarada sira hotu-hotu Kamarada sira husu ba Ha’u “sá ezemplu ezatu ne’ebé hatudu vio- tan: obstákulu husi liur no kontra- bainhira partidu sente katak par-
    hakerek kona-ba preokupasaun formula mak ita boot bele fó ba lasaun demokrasia no estatutu or- disaun iha nia laran.
    rejime ida ne’ebé mosu iha partidu ami? Fórmula ida ne’ebé di’ak ba ganizasaun nian. >kontinua ba iha pajina 8
    Kla’ak Semanal 13 Abril 2009 NASIONAL 11

    Hera Fatin Heroi


    ida ba matebian sira. “Tau sira iha fatin terres nia liman, tuir rumoris ne’ebé
    ne’ebé merese, tempat yang pantas despala, medalha ne’e entrega ba
    buat mereka, monumen sudah pasti Guterres husi ema iha rai laran. Tuir
    tanba hau ko’alia rasik ho PM katak Saldanha katak, hau nia opiniaun,
    monumen tenke halo iha Santa Cruz”, hau la konkorda ho ida ne’e se’e mi-
    tenik Saldanha garantia. nistru ruma ou se’e deit mak involve.
    Hatan ba problema kondeko- Konaba kondekorasaun ne’ebé
    avan PEDRO is. Maibe atu hatene identidade iha Tibar, maibe fatin ita ke’e mak rasaun ordem Lorico Asuwai’in (me- Eurico Guterres simu, oragnizasaun

    B
    lolo’os tuir Saldanha, remata tiha lalo’os tanba laiha evidensia no tes- dalha ba subrivente 12 Novembro- feto OPMT hato’o mós sira nia po-
    analiza no ezaminasaun mak eki- tamuñu ne’ebé forte no klaru katak red) ne’ebé monu iha eis koman- zisaun liu husi nota da protesta ha-
    ainhira asisti prosesu pa forensik ne’e foin publika ba fatin mak ne’e. Tanba tuir eis prizo-
    ke’e ruin iha tempo dante milisi pro Jakarta, Eurico Gu- nesan tuir mai ne’e:
    sidadaun hotu-hotu konaba mane neiru Cipinang, Indonezia ne’e katak,
    ne’eba, mezmu too ba no feto hira, idade no matebian nia karik bele mós iha fatin seluk alende
    tarde ona, kuandu ha- na-ran. Tibar, tanba bainhira ekipa ne’e ba
    ree fatin ne’e, hau (jor- Iha nia komentariu ba TVTL iha ne’eba (Tibar-red) bazeia ba NOTA de PROTESTO
    nalista kla’ak-red) hanoin hikas fali se-mana hirak liu ba bainhira ha- informasaun husi populasaun lokál Husi: Organizasaun Popular da Mulher /feto Timor (OPMT).
    muzika ida ne’ebé banda Pa-pua lao tomada de pose, Primeiru Mi- inklui informasaun ne’ebé uluk la’o OPMT apoia deklarasaun ne’ebé maka hato’o husi komisaun organizadora
    ida hananu; “Pusara tak ber-nama nistru hatete katak, ruin hirak ne’e tiha ona iha Timor ne’ebé hatete Tibar resistensia veteranus nian ne’ebé fó sai iha jornal nasional Diario iha dia, 04 de
    kau ditinggalkan terlantar penuh seidauk bele identifika hanesan fatin ida mós. Marsu 2009, relasiona ho medalha ne’ebé maka agora iha funu na’in ba inte-
    debu, pusara tak bernama siapa ruin husi masakre Santa Cruz Konaba total numeru manifes- grasaun Sr. Eurico Guterres nia liman.
    pemilikmu sejak itu pahla-wan”. tamba dala ruma bele mós ruin tante ne’ebé mate iha tempo ne’eba Atitude ida ne’e hatudu katak, nai ulun ida ne’ebé deit ou ema ida ne’ebé
    Ne’e mak Simeteriu Hera, ma- husi kazu 1975 ou bele mós ruin (12 Novembro 1991-red) tuir Sal- deit maka fó kondekorasaun ne’e ba ema ne’ebé maka la-merese, ida ne’e
    lirin, fuik no silensiu maibe sai fatin trajedia 1999. danha, ofisialmente militar Indonezia hatudu katak sira rasik maka hatu’un no sama dignidade rezistensia nian no
    testamuna ida ba brutalizmu rezi- Relasiona ho komentariu Pri- uluk publika ona hamutuk ema Sanulu ran ne’ebé fakar iha tinan Ruanulu resin Hat nia laran.
    me militar Indonezia iha rai doben meiru Ministru nian, Saldanha afir- resin Sia deit, mais depois kuandu KPN OPMT reprezenta primeiru grupu feto Timor-Leste nian ne’ebé hamrik
    Timor Lorosa’e. ma katak, ida ne’e normal tanba mai Timor numeru ne’e muda fali ba iha 1975 hodi defende ba independensia rai ida ne’e nian hodi fó nia isin no
    Ekipa ne’ebé durante ne’e ser- so’o ekipa forensik mak bele fó Lima Nulu. “Mais ita nia kalkumentu ran ne’ebé fakar durante iha luta ne’e, terus iha kadeia, sai faluk no lakun nia
    visu hodi rekola no buka tuir mate sai rezultadu bainhira liu tiha eta- liu ida ne’e”, tenik Saldanha. Teknika- oan sira hodi bele atinzi ita nia ukun rasik an, la-simu e la-rekoñese ema
    ruin 12 de Novembro (massacre pe ezaminasaun no analiza, katak mente oinsa atu suporta servisu fo- ne’ebé maka defende integrasaun no agora sai sidadaun Indonesia atu
    Santa Cruz-red) mai husi Univer- sira ne’e mate iha dekade ida ne’ebé. rensik nian hodi koñese lolo’os ruin simu fali prestizio no honra ba povu Maubere no Buibere nia terus.
    sidade Victoria Australia no ekipa Tuir Saldanha, Prezidente no Pri- ne’ebé ke’e ona, tuir saldanha familia OPMT konsidera aktu ida ne’e hanesan insultu boot ba feto maluk ne’ebé
    forensik Arjentina. Bazeia ba re- meiru Ministro fó ona konfiansa sira tenke ajuda ekipa ho dalan ha- sai vitima ne’ebé Eurico Guterres rasik viola no hafoer prestizio no dignidade
    zultadu ne’ebé fó sai liu husi kon- ba ekipa ne’e tanba ne’e sira mak nesan; feto Buibere Timor nian no povu em jeral.
    ferensia da imprensa iha Hotel iha kompetensia atu isplika, “Agora Familia tenke fó informasaun ba Neduni, OPMT eziji ba nai ulun sira ne’ebé agora tu’ur iha poder atu:
    Turismu, Bidau, semana hirak liu ita labele halo konkluzaun oioin ekipa forensik, halo intervista ho eki- 1.Halo investigasaun kedas ba kazu ida ne’e
    ba, ekipa ne’e konsege hetan mate hodi hatete katak ida ne’e se’e pa forensik, Familia tenke hatene 2.Fó esplikasaun lolo’os ba feto Timor no povu terus nain tomak
    ruin vitima masakre Santa Cruz nian, feto ka mane, mau hu’u ka la identidade matebian nian (nihan, tamba-sa maka medalha ne’e monu ba sr. Eurico Guterres nia liman
    hamutuk Sanulu resin Ne’e (16). mau hu’u, ita premature liu”, tenik sexu, roupa ne’ebé momentu mate- 3. Se’e maka fó medalha ne’e, tenke responsabiliza ba nia aktu;
    Tuir rezultadu ne’ebé fó sai katak, Saldanha. bian hatais no sst) Karik laiha klarifikasaun lolo’os husi nai ulun sira, ami OPMT fó apoia tomak
    numeru mate ruin ne’ebé diskonfia Area ne’ebé mak durante ne’e Familia rasik tenke fó ran ba ba grupu resistensia hodi fó fila hikas hotu medalha sira ne’ebé simu tiha ona
    hakoi iha simiteriu Hera hamutuk konesidu hanesan fatin (kuburan ekipa forensik hodi halo ezamina- tamba medalha ne’e laiha valor tiha ona. Tamba ita la fó honra ba povu
    Sanulu resin Ualu (18) maibe rea- masal-red) ba heroi 12 Novembro, saun para hatene matebian ne’e se’e Maubere no Buibere nia terus no nia mate ba rai ida ne’e.
    lidade ekipa forensik ne’e konsege alende Hera, Tibar nudar mós fa- nian.
    deteta no hetan deit ruin ho numeru tin ne’ebé mak diskonfia hanesan Prioridade ida ne’ebé komisaun
    hanesan refere iha leten, i rai kuak Abaxio assinados…………… Clara de C. Ximenes ……..
    fatin sekretu ne’ebé mak militar 12 Novembro ho ekipa ne’e sei-
    Tolu ho kondisaun mamuk. Indonezia sira uza hodi hakoi vitima dauk rezolve tuir saldanha mak ha- Maria de F.C. Soares ………
    Konaba sexu husi mate ruin Merita Alves ………………. Helena V. Nunes ………
    masakre Santa Cruz. Maibe bain- nesan numeru ruin ne’ebé hetan ho
    Sanulu resin Ne’en ne’ebé hetan, Maria Maia Reis …………… Carlota Fernandes ……….
    hira ekipa halo prosesu ke’e iha numeru ki’ik oan liu. “Ida ne’e nudar
    Xefi komisaun 12 de Novembro, Maria da silva ……………. Aicha Basarewan. ………….
    area Tibar, rezultadu la hatudu buat servisu boot ida iha ami nia kabas, i
    Gregorio Saldanha, isplika katak, Rita Doutel Sarmento ……… Marguita Soares ………..
    ida. Hatan ba kestaun ida ne’e, hanesan responsabilidade ami sei
    kuandu baihira hala’o prosesu Josefa kaibête ………………. Amelia Pinto …………..
    saldanha ne’ebé mak durante ne’e buka nafatin”, tenik Saldanha. Konaba
    ke’e, balu diskonfia ho sexu femi- Maria da C. Cabral ………… M. solak c.s. Fernandes ……….
    fó nia tempo tomak hodi akompaña prosesu final husi servisu ne’ebé hala’o
    nismu (feto-red) tanba hare’e husi Joaguina da Cunha ……….. Regina Dumeus …………..
    ekipa durante prosesu ke’e no buka dau-daun, komisaun ne’e sei konsulta
    roupa ne’ebé ruin hirak balu hata- mate ruin haktuir katak, dala ruma ho familia no governu atu kria fatin

    Malisan husi mina rai


    Kresimentu ho osan mina rai no prostituisaun labarik iha Timor-Leste
    Loro Horta Enkuantu povu barak liu mak reportagem: “Iha distritu aman no prostituita, entaun problema sai nia feen mak lidera, liu feto pros-

    N
    moris ho dolar ida loroloron deit, inan depois simu osan tu’ur hein susar atu resolve mos. Iha boatus tituita 200 iha Timor laran ona –
    assessores 350 neebe Governu iha varanda enkuantu ema usa hela barak bebeik katak ema bot husi barak liu mak kontra sira nia ha-
    asaun kiik iha Asia Timor nian kontrata hetan salaries sira nian oan feto iha uma laran. governu ba bebeik fatin bar pros- karak. Alola organizasaun ida ka
    sudeste Timor Loro- bot to’o $20,000 fulafulan, en- Kiak iha rain nee aat too iha nee.” tituisaun neebe Timor oan feto rua deit mak tau matan ba pro-
    sae, neebee mak kuantu funsinarius Governu nian Trafiku ba feto oan sira nee ha- servisu no mos feto prostituitas husi blema neebefeto Timor oan no
    konhese mos nudar lau ba lau mae ho Lexus, Merce- mosu nudar problema seriu liu. Oan Indonesia, Tailandia, Xina no estranjeiru sira hasoru.
    Timor-Leste, hatene des no kareta traksaun bot luxu feto 18 hetan salva iha fronteira ho Filipino. Polisia Timor oan husi forsa Bainhira hau sai husi diskoteka
    ona terus no lakon esperansa. Rain nian iha dalan ho kuak barak iha Indonesia bainhira ema trafikante elite CSP neebe iha knar fo pro- ida iha Dili hau hare labarik feto
    nee riku ho povu kiak – kiak rabat Dili laran. Ahi mate bebeik, dala- estranjeiru koko lori sira sai. Iha rain tesaun ba VIP sira dehan ba hau oan ida neebe ho tinan la liu tinan
    rai. Depois de tinan 24 okupasaun ruma bele ahi mate dala sanulu ida neebe katoliku liu assuntu pros- ho hamnasa goza: “Hau ba hiit ona ualu kaer hela nia alin mane kiik-
    brutal husi nia viziñu bot Indonesia, resin rua iha loron ida deit. tituisaun nee ema taka tilun ba. Feto feto Xina dalan barak ba maun bot oan, Neebe tinan haat karik, nia
    ukun rasik aan lori mos esperansa Ema riku lubun itoan nee neebe barak mak hetan abusus no viola- ida.” Bot oin sa hau husu nia. Mi- liman.
    no mehi barak. Ilha nee nia riku moris iha kiak nia klaran haburas saun husi polisia. Sira tauk keixa no nistru ka? “Botdiak” nia hatan. Hau husu sira halo saida tuku
    soin mos lori tan expetativa barak. ona prostituisaun no ema visiadu mos munafik social mos halo pro- Habitu lau ba lau mai kalan bot tolu dadersan hanesan neeba,
    Iha tinan rua foin liu ba rain nee ba drogas. blema aat liu ba sira se sira halo lideransa Timor oan sira nian nee “Lolos imi iha uma”, hau dehan ba
    simu media $1.1 billaun tintinan Besik eskola mane bot hein iha keixa ruma. halo Fraku fali tentativas atu tulun sira. Nia hatan “ami presiza osan
    Resitas husi mina rai no gas. Ida careta laran ba labarik feto oan Feto nia kondisaun iha Timor- feto timor oan sira, neebe depois atu sosa hahan.”
    nee bot diak se ita ita hare ba Po- sira atu habesik aan ba sira. Feto Leste, aat liu iha neebe neebe deit. de sira hetan violasaun sexual no Hau husu tan, no depois husu
    pulasaun idaneebe kiik liu tan ba eskolante oan ida konta mai hau, Violensia domestika kontra feto iha humiliasaun husi military Indone- dalan hirak tan, feto oan nee hatan
    millaun ida deit. “ami koalia ho sira no hatete ba rain nee a’as liu iha mundu tomak, sia nian, agora ita hare fali sira nia mai hau ho inosensia iha nia matan
    Maibe, povu nee, neebe terus sira katak ami presiza sapatu foun ho prisioneirus neebe iha komarka lider rasik no hanaran a’an liber- laran. “Hau nia maun mak haruka
    hodi kleur ona, la hare riku soin nee atu ba festa. Ami ba ho sira no horas dadaun tanba hetan konde- tador fila sira nia kotuk ba sira fali. hau, nia hein iha dalan sorin neeba,
    iha sira nia moris. Desemprego mak halo buat nee no hetan ami nia nasaun violasaun sexual ka violensia Feto barak mak lakon dadauk en- sei hau fila ba sem hetan osan nia
    barak nafatin, to’o 80 persentu iha sapatus. Iha infromasaun katak domestika. kuantu sira nia lider hatudu aan baku hau didiak.” Hau fo $5 ba nia
    Dili, no foho no kampu sira soi hela feto oan balun fa’an a’an ona atu “I went to pick up Chinese girls hanesan riku. no lau liu maibe hau hanoin hela
    deit. Maske kiak nee kondisaun hetan deit $5. Iha foho jornalista many times for a maobot (big Rain ida nee mos sai ba bebeik se hau halo los ka lae. Labarik oan
    moris bai bain ona ba maioria povu, sira halo reportagem ona katak brother)” atraisaun bot ba prostituitas husi sira lolos labele iha dalan hanesan
    ema lubun itoan neebe sai riku los iha kasus barak neebe feto oan How big I ask him. A minister? estranjeiru neebe sindikatu krime nee, pelo menos iha rain ida neebe
    Moi laiha husi osan mina rai neebe ho tinan 10 deit fa’an a’an ona “Bot diak” “bigger” he replies. organizadu husi asia Sudeste lori riku ho mina rai.
    fakar tuun mos moris besibesik ho folin $1. Tanba tuir boatu sulun nain bot tama. Tuir Fundasaun Alola, ONG
    kiak nee. Hanesan journalista ida halo barak iha rain nee mos buka feto ida neebe Primeiru Ministru Gusmao
    12 NASIONAL Kla’ak Semanal 13 Abril 2009
    barak, naok Fos iha armajen. Hatan ba Primeiru Minis-
    Lor-loron koalia korrupsaun tru, Jose Alexander nia lia fu-
    maibé seidauk iha kombate an ne’ebe hateten katak se
    korrupsaun. Povu kolen ona maka organiza marsa da paz
    ho korrupsaun, povu ki’ik mak sei tau iha IDP foun alias ko-
    mukit ba bebeik, osan barak marka (STL, 8 Marsu). Alka-
    fakar ba ne’ebe ita la hatene. tiri hateten, “uluk dezlokadu
    Tanba ne’e sidadaun iha di- 90% ema Fretilin, signifika
    reitu atu mai hateten ba au- sira maka ba mate no ba sai
    toridade sira katak to’o ona, fali dezlokadu. Ema balun atu
    situasaun sira hanesan ne’e provoka fali violénsia karik
    labele kontinua. Korrupsaun maibé ami Fretilin lakohi vio-
    no na’ok demais ona. Buat sa- lénsia. Polísia tenke fo pro-
    la ne’ebe boot sira halo, fo sala tesaun ba sira laos bandu
    ba ki’ik sira, ida ne’e la los”. fali. Se polísia maka provoka
    Alkatiri reafirma katak, uluk entaun polísia maka sa-
    “sistema governu AMP la los la. Ita hotu lakohi IDPs atu

    MARSA DA PAZ,
    maka ema bele naok fos, mosu, ita hotu lakohi violén-
    korrupsaun buras. La bele fo sia atu mosu fali. Maibe la
    sala ba ki’ik sira”. bele uza fali ameasa ne’e atu
    Fretilin nia mehi no espe- hamate demokrasia. Se ha-
    ransa durante ne’e hakarak nesan ne’e nafatin rai ne’e la-
    realiza marsa da paz tanba iha ona demokrasia. Ita ha-

    Xanana Labele Uza Ameasa,


    tempu to’o ona, povu hakilar karak rai ne’e atu haburas
    lalaok at governu AMP ninian. demokrasia ka hamate demo-
    Liu husi konferénsia da im- krasia. Osan fundu petroliu ita
    prensa, Secretariu Jeral Fre- hakoi ona no la kuda, agora

    Hamate Demokrasia!
    D
    tilin, DR.Mari Alkatiri realsa demokrasia ita oho no hakoi
    katak, “marsa da paz hane- hotu.”
    epois governu san kestaun ida ne’ebe sei Tuir deklarasaun ne’ebe
    AMP ukun,tama moris nafatin, balun hateten Mari Alkatiri hateten katak, jo-
    ona iha tinan marsa da paz sei laiha maibé ven barak ne’ebe hakarak par-
    rua nia laran, ida ne’e la los. Komisaun Po- tisipa iha marsa da paz, joven
    zevonia VIEIRA ne’ebe tuir par- litika Nasional, husu ba Pre- sira ne’ebe iha 2006 ho AMP
    tidu Fretilin nia haree katak zidente no Secretariu Jeral no joven sira iha 2005 ne’ebe
    korrupsaun buras ba bebeik. Fretilin, atu nomeia Komisaun partisipa iha manifestasaun
    Iha loron 7 Abril, Komisaun polítika nasionál Fretilin, halo Sasán barak maka lakon no ekslusivu ida, hodi hahú or- igreja ninian. Ba DR. Mari Al-
    povu kiak mukit ba bebeik. ganiza marsa da paz. Maibe katiri sira dehan katak kolen
    sorumutu iha CCF, hodi koalia kona ba asuntu importante Fretilin sempre esforsu an ita hotu hatene katak reazus- ona ho AMP nia promete sa-
    hanesan hakotu mandatu Ana Pessoa iha Parlamentu hodi hareee tuir, observa no
    investiga lalaok governu
    tamentu partidu nian seidauk
    hotu, signifka marsa da paz
    sán bar-barak maibé la halo
    buat ida ba sira. Ba joven
    Nasional no halo substituisaun ba Deputada Ana Pessoa, AMP nia servisu. seidauk bele akontese”. sira, Alkatiri hateten, “se ha-
    Husi rezultadu enkontru Fretilin hakarak realiza karak tama iha marsa da
    halo avaliasaun ba avansu pozitivu servisu reazustamentu partidu Fretilin nian iha Ho- marsa da paz ne’e ho esta- paz tenke tama iha inkua-
    nian no rekomenda ba Prezidente no Secretario Jeral larua 2007, ne’ebe hateten
    katak tenke halo marsa da
    bilidade no paz, la iha violén-
    sia. Ba jornalista sira, DR.
    dradu Fretilin nian organiza-
    saun tanba hau no Fretilin
    Fretilin nian atu hari’i kedas ona Komisaun ida no hili ninian paz, atu fo sai hahalok at Mari Alkatiri hateten wain- lakohi krizi violénsia 2006
    ne’ebe governu AMP halo, hira marsa da paz antes atu mosu fali”.
    membru sira hodi halo preparasaun ba marsa da paz. ne’ebe la halo tuir povu nia akontese, autoridade kompe- Iha konferénsia da im-
    interese. tente sira tenke informadu prensa ne’e, Secretariu
    Sempre sai duvida no hotu, liu-liu ba polísia sira. Jeral Fretilin mos hatutan liu
    konfuzaun iha komunidade “Polisia tenke hatudu nia tán katak, “uluk governu AMP
    nia le’et, tanba sa tenke halo kapasidade hodi kontrola no halo violénsia, agora lakohi
    marsa da paz, realidade povu fo protesaun ba ema sira halo violénsia. Fretilin nunka
    moris hakmatek. Komunidade ne’ebe halo marsa da paz, halo violénsia no lakohi halo
    nia interpretasaun katak se laos atu kontra fali, kuandu violénsia. Sira ne’ebe halo
    mosu marsa da paz, signifika halo violénsia, ida ne’e oin violénsia maka agora balun
    sei mosu violénsia. seluk. Labele halo fali ameasa tur iha Parlamentu no balun
    Haree ba krizi violénsia ba ema ne’ebe halo marsa iha governu. Se hakarak atu
    2006 ne’ebe akontese, eiz da paz. Ida ne’e la los, kon- kaer ema ne’ebe halo violén-
    Primeiru Ministru, DR. Mari tra fali direitu sidadaun hotu sia, balun ne’ebe subar an iha
    Alkatiri hateten katak, “marsa ninian. Hau husu deit ba sira Parlamentu haruka ba tribu-
    da paz laos atu repete fali kuandu koalia ba povu tenke nal, hahú husi ne’e. Se maka
    violénsia 2006. Tanba ne’e rekoñese uluk sidadaun nian agora halo violénsia mos
    maka Fretilin hanesan par- direitu, labele kontrola situa- tenke kaer, ne’e hau konkorda.
    tidu responsavel ida, atu or- saun ho ameasa,” Alkatiri Hau husu deit ba Procuradora
    ganiza marsa da paz ho di- hateten foun bele prosesu buat sira
    diak, hodi nune’e ema balun Mari Alkatiri ne’ebe hasai ne’e hotu”.
    labele infiltra-an tama ba nia kursu kona ba direitu DR. Mari Alaktiri informa ba
    marsa da paz, atu repete hateten katak, “uluk ema de- jornalista sira katak, “Fretilin
    fila fali violénsia 2006. Se han hau ditadura maibé hau mos atu renunsia mandatu
    Fretilin maka hakarak vio- nunka uza ameasa kontra (renova mandatu, red), man-
    lénsia, lalika hein to’o tinan manifestasaun sira. Tanba datu ida la los ona. Entaun ten-
    ida ka rua, atu halo buat ida ne’e maka nunka kaer no halo ke buka renova mandatu, halo
    ne’e. Maibé tanba Fretilin at ba manifestasaun sira, mandatu foun ho elisaun foun,
    lakohi violénsia, tan ne’e ten- biar balun halo manifesta- estadu ne’e ita la abandona.
    ke organiza didiak no sei saun ilegál maibé hau nunka Parlamentu la funsiona, se
    akontese wainhira Fretilin fo orden atu kaer ema ida”. Fretilin la tama korum la iha,
    sente katak reazustamentu Demokrasia sei lao diak Komisaun sira la funsiona, ida
    prontu ona. no buras ba nafatin, se karik ne’e bele dehan krizi institui-
    Tanba sa tenke akontese ema hotu respeita demokra- sional. Krizi laos deit katak or-
    marsa da paz, ida ne’e pre- sia ne’ebe kuda iha rai ida samentu la liu maka krizi, ku-
    okupasaun husi komunidade ne’e, ida ne’e maka estadu andu parlamentu nudár ins-
    sira. Hatan ba preokupasaun de direitu. Ema iha direitu tituisaun, ninian servisu la
    ida ne’e, DR. Mari Alkatiri atu halo manifestasaun, mar- lao ona, ne’e krizi ona. Obri-
    hateten, “iha Outubru 2007 sa ne’ebe tuir lei no laiha vio- gasaun Prezidente Republika
    kuandu foti desizaun, situa- lénsia. Signifika katak marsa atu haree buat ida. Halo oin-
    saun oin seluk. Agora ita da paz sei akontese no la sá maka atu foti desizaun hodi
    hotu hatene iha korrupsaun iha violénsia. hadia estadu ne’e”.
    INDISE

    Iha Timor-Leste: Kompañia Ministru Pedro Lay viola lei ?


    bele Manán tender ho Bele tama ba komarka karik?
    dokumentu falsu?
    pajina 2 pajina 4

    You might also like