UTJECAJ OVJEKA NA KVALITET OKOLIA RIJEKE UNE

Esad Bajramovi 1, Fadil Islamovi 2, Anel Toroman 3, Dafer Kudumovi 4, Mirsad Daferovi 5
Univerzitet u Bihau, Tehniki fakultet Biha, BOSNA I HERCEGOVINA bajramovic_e@yahoo.com; f.islam@bih.net.ba; anel.toroman@gmail.com 4 Univeritet u Tuzli, Mainski fakultet Tuzla, BOSNA I HERCEGOVINA 5 IDDEEA Agencija za identifikacione dokumente, evidenciju i razmjenu podataka BiH, Banja Luka, BOSNA I HERCEGOVINA
Abstract
1, 2, 3

U ovom radu je predstavljen utjecaj ovjeka na zatitu ivotne sredine i rijeke Une. Rijeka Una je duga 212 km i izvire u blizini mjesta Donja Suvaja i Donji Lapac, ulijeva se u rijeku Savu pored Jasenovca, i sauvana je zahvaljujui visokoj svijesti stanovnitva koji ive na obalama rijeke Une, a posebno stanovnitva Unsko sanskog kantona. Edukacija stanovnitva USK-a starta kod djece u djeijim vrtiima, a nastavlja se kroz osnovnu i srednju kolu. Zahvaljujui visokoj svijesti stanovnitva o znaaju pitke vode rijeka Una je sauvala visoki sjaj i uprkos globalnom zagaenju voda iz rijeke Une se upotrebljava za pie. Kljune rijei: rijeka Una, okoli, kruti otpad, ovjek, ISO 14001.

1. UVOD
Rijeka Una, je dobila ime od starih rimljana, koji su, po prvi put ugledavi njenu ivopisnu ljepotu i uvi ubor njenih slapova u Martinbrodu, trbakom Buku i slapovima u Ripu, uzviknuli UNA to u prevodu znai "jedna" ili "jedina". Za gradove Biha, Martinbrod, Kulen Vakuf, Ripa , Bosansku Krupu, Bosansku Otoku, Bosanski Novi, Kostajnicu, Kozarsku Dubicu, Dvor na Uni znaaj rijeke Une je neprocjenjiv, a bez nje ne moemo opstati. U ovim gradovima danas ivi vie od 700.000 ljudi na teritoriji oko rijeke Une koja iznosi preko 9.368 km 2. Ova rijeka posjeduje najljepe vodopade u Evropi. Veliki vodopad trbaki Buk se nalazi u Bosni i Hercegovini u neposrednoj blizini granice Republike Hrvatske. trbaki Buk se sastoji od vie vodopada, jedan drugom u neposrednoj blizini, a najvei slap je visok oko 25 metara, i velianstvena je slika u kojoj ovjek moe da uiva. Ovaj slap se nalazi u nacionalnom parku Una.

Slika1: Tok rijeke Une

Slika 2: trbaki Buk na rijeci Uni

Slike 1. i 2. prikazuju tok rijeke Une, i njen najljepi vodopad trbaki Buk koji se nalazi u srcu Nacionalnog parka Una.

2. OSNOVNI PRINCIPI ZATITE OKOLIA RIJEKE UNE

Polazei od egzistencijalnog znaaja rijeke Une za ivot stanovnitva na njenim obalama generacije su donosile propise o zatiti voda u Bosni i Hercegovini. Ovi propisi definiu vodu kao ope dobro, a danas vaei Zakon o vodama je vodi, uz odrednicu opeg dobra, propisao posebnu zatitu svih nivoa vlasti u Bosni i Hercegovini, entiteta BiH, kantona i jedinica lokalne samouprave, gradova i Opina, i propisao obaveze pravnih i fizikih lica po pitanju voda, te je proglasio nasljeem koje se mora uvati, tititi i u skladu s tim postupati. Stanovnitvo na obalama rijeke Une je educirano iz podruja domaih propisa o zatiti voda. Imajui u vidu vodu kao resurs i kapacitete okolia, u oblasti upravljanja vodama primjenjuju se osnovni principi zatite okolia koji su utvreni odredbama Zakona o zatiti okolia koji je baziran na pravnoj steevini EU, a koji za cilj imaju promovisanje odrivog razvoja i ouvanje okolia za sadanje i budue generacije, a zasnivaju se na principima preventivnog djelovanja, uklanjaju ekoloke tete na samom izvoru, zajednikoj odgovornou, integraciji zatite okolia i druge sektorske politike, te principu zagaiva plaa. Zatita voda jedna je od tri oblasti vodoprivrede koja podrazumijeva: - preiavanje otpadnih (zagaenih) voda, tretman vrstog otpada putem sanitarnih deponija (preiavanje filtrata); mjere tednje vode, provoenje zakonodavnih mjera vezanih za zatitu voda, posebno onih koji se odnose na zatitu izvorita vode i prateih vodovodnih objekata, te planiranje i rezervaciju sa adekvatnom zatitom buduih resursa, posebno kroz prostorne i urbanistike planove itd.

U dananjem vremenu nuno je u cilju zatite voda usklaeno sprovoenje u praksi Evropskih direktiva, a od posebnog je znaaja Evropska okvirna direktiva o preiavanju komunalnih i otpadnih voda, direktiva o vodi za pie, direktiva o zatiti

podzemnih voda od preiavanja i pogoravanja njihova statusa. Ovo je posebno vano za podruje grada Bihaa ako imamo u vidu da na Bihako izvorite pitke vode Klokot imaju utjecaj podzemne vode koje dolaze iz podruja Republike Hrvatske. Zbir Evropskog zakonodavstva za okoli ini preko 300 pravnih tehnikih dokumenata (direktive, propisi i odluke) razvrstanih u vie skupina, ali ovjek je klju rjeenja ovog problema ako uzmemo u obzir da je upravo ne educiran ovjek glavni zagaiva. Dakle, uzrok zagaene okoline je ovjek koji ne posjeduje dovoljno znanja, osjeaja, u cilju da ouva okolinu u kojoj ivi. 2.1. uvari rijeke Une UNSKI SMARAGDI Drutvo za stvaranje kulture uvanja i zatite rijeke Une UNSKI SMARAGDI osnovano je 17. maja 1985. godine. Udruenje Unski smaragdi radi na ekolokom obrazovanju djece i odraslih, podie ekoloku svijest na vii nivo, obrazuje mlade generacije o odrivom razvoju, ui ih selektivnom zbrinjavanju vrstog otpada, smanjenju emisije tetnih plinova, zamjeni fosilnih goriva sa obnovljivim energetskim izvorima, utedi energije, ouvanju i racionalnom koritenju naih prirodnih resursa vode i uma, te izuavanju osnovnih principa demokratije, kao i ovladavanju prvilima parlamentarnog odluivanja putem Djeijeg ekolokog parlamenta. Za svoje originalno ekoloko stvaralatvo u radu sa djecom, Unski smaragdi dobili su niz svjetskih priznanja. Unski smaragdi sprovode filozofsku misao Rijeku Unu ne treba uvati od ljudi, ve uiti ljude da uvaju Unu, slogan je Bistar um Bistra Una, moto Una se voli srcem, a uva naukom. U narodu koji su naseljeni na obalama rijeke Une se veoma esto moe uti znaajna misao za budunost koja glasi: Unom se mogu kupiti sva bogatstva svijeta, ali sva ta bogatstva ne mogu kupiti Unu. 2.2. Problemi krutog otpada Najvei problem za uvanje okolia u podruju sliva rijeke Une jeste problem krutog otpada. Naalost, moramo konstatirati da je razvijenost svijesti mladih puno vea od predstavnika politike koji nisu sposobni da rijee problem krutog otpada. Dok predstavnici vlasti svih nivoa troe ogromnu koliinu novca na razliite projekte Opine stvaraju divlje deponije koje su petencijalna opasnost za pitke vode u podruju sliva rijeke Une. Prilagoavanjem prirode sebi, ovjek naruava ravnoteu u prirodi, pa nije ni udo to su danas nestale mnoge vrste biljaka i ivotinja, to nema vie istih rijenih tokova, umskih pejzaa, a i atmosfera svakog dana biva sve vie zagaena. Privredni i tehnoloki razvoj posljednjih decenija ugroava ivot i zdravlje ljudi na vie naina. U cilju zatite EKO sistema u gradovima na slivu rijeke Une potrebno je rijeiti problem krutog otpada sa dvije ili vie regionalnih deponija. Tokom rata u Bosni i Hercegovini zbog ratnih dejstava stanovnitvo nije bilo u mogunosti odlagati kruti otpad na adekvatan nain pa je formirano u svakom gradu vie divljih deponija. Naalost, ove deponije su se privremeno zadrale do danas. Svaka od ovih divljih deponija je ugrozila izvorita pitke vode. Ova posljedica ostaje narednih stotinjak godina, jer su otrovne tvari duboko prodrle kroz krka podruja. Primjer je

divlja deponija Gorjevac - Biha. Ova divlja deponija je ugrozila pitka izvorita u podruju naselja Ripa.

Tabela 1: Rezultati analize ispitivanja parametara vode Parame Toak Toak tar Mevludin Smiljin Temper atura PH Jelina peina Mjerna jedinica MDK Za pitke vode 6,5 9,5 S/cm 2500

Stubo

Una

12,6 7,56

11,0 7,75 752

11,3 7,55 632

10,6 7,51 535

10,9 7,85 437

Elektrov 621 odljivost Zasien ost kisikom (HPK) 5,6 9

6,1 8 -

8,1 4 -

6,0 5 -

9 7 -

mg/lO2 mg/lO2 mg/l

8 3 0,5 50 0,1

Amonij um jon- NH4+ Nitrati, NO3 43,063

37,026 33,321 23,487 1,158

39,257 17,916 15,970 0,061 2,073

7,071 15,821 9,569 13,281 0,031 0,997

2,330

mg/l mg/l

Nitriti , NO2Hloridi, Cl- Sufati Fluoridi Fosfati 12,127 25,995 0,289 2,750

3,386 12,730 0,017 0,278

mg/l mg/l mg/l mg/l

200 200 1,5 0,15

Rezultati analiza u tabeli 1. ukazuju da se u uzorku vode Jelina peina nalazi visoka koncentracija Nitrita i to 15,821 mg/l, dok u ostalim uzorcima nisu identifikovani. Vrijednost ostalih parametara kao to su nitrati, sulfati i hloridi pokazuju znatno veu koncentraciju u odnosu na rijeku Unu ali ne prelaze MDK.

Slika 3: Divlja deponija Gorjevac Biha Sistemsko rjeavanje pitanja zatite okolia u zemljama lanicama Evropske Unije zapoeto je poetkom 70 - tih godina 20-og vijeka kada su doneseni prvi zakoni i propisi u oblasti zatite okolia. Izmeu ostalog, ovim zakonskim aktima uspostavljen je sistem zbrinjavanja i ponovnog iskoritavanja otpada, odnosno uspostavljena je nova privredna grana koju smo nazvali privreda otpada. Na alost na teritoriji Bosanske Krajine to jo nije zaivjelo. Razlog ovakvom stanju je znatan broj ljudi na rukovodeim mjestima u kantonima i Opinama koji nemaju dovoljnu svijest u pogledu zatite okolia, pa emo ih morati kroz zakonske propise i standarde natjerati da ih sprovode. U podruju sliva rijeke Une svakim danom otpada je sve vie, kao i na itavoj teritoriji Bosne i Hercegovine. Prosjene produkcije komunalnog otpada u BiH iznose od 0,7 do 0,9 kg/stanovniku na dan, odnosno 270 do 300 kg/stanovniku u godini. U razvijenim zemljama produkcija vrstog otpada iznosi preko 3 kg/stanovniku na dan. Industrijska preduzea su prije 1992. godine odlagala najvie otpada, dok danas zbog unitenosti preduzea tokom rata su manji odlagai otpada. Ali u budunosti mora se raunati na njihovo ponovno otvaranje te na zbrinjavanje, odnosno preradu industrijskog otpada. Zakon o otpadu na nivou Bosne i Hercegovine, a i prema Ustavu BiH, sve nadlenosti koje nisu izriito definisane, kao nadlenosti BiH, u iskljuivoj su nadlenosti entiteta. Prema tome, na osnovu ustavne odredbe nadlenost za zatitu okolia ivotne sredine podijeljena na nekoliko administrativnih nivoa, entiteta i Brko distrikta. U Ustavu Bosne i Hercegovine ljudska prava i osnove sloboda u kategoriji prava sva lica na teritoriji Bosne i Hercegovine uivaju ljudska prava i slobode to ukljuuje pravo na ivot. U Ustavu Bosne i Hercegovine ne naglaava se pravo na zdrav ivot i zdravu ivotnu sredinu kroz okoli. Prema tome, nadlenosti za ivotnu sredinu nisu podreena dravi. Na nivou Bosne i Hercegovine, organ izvrne vlasti Bosne i Hercegovine je Vijee ministara, koje vri svoja prava i nadlenosti kao vladine funkcije, a u skladu sa Ustavom Bosne i Hercegovine, Zakonima i drugim propisima Bosne i Hercegovine. U Bosni i Hercegovini formiran je Fond za zatitu okolia. U okviru Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa egzistira Sektor za prirodne resurse, energetiku i zatitu okoline koji se sastoji od etiri odsjeka, meu kojima je i odsjek za zatitu okoline. Na nivou kantona postoje Zakoni o otpadu, kantonalni planovi za upravljanje otpadom koji se naalost ne provode u praksi. Ovi planovi moraju biti usaglaeni sa strategijom upravljanja otpadom entiteta. Plan donosi zakonodavno tijelo kantona.

3. BAS EN ISO 14001:2011

Razvoj i implementacija sistema menadmenta zatite ivotne sredine (EMS) po zahtjevima standarda BAS EN ISO 14001/2011 je veoma vaan za svaku organizaciju. Implementacija EMS-a po zahtjevima standarda ISO 14001 organizuje edukaciju korisnicima svojih usluga, svojim zaposlenicima i iroj zajednici, demonstrira sposobnost da na konzistentan i kontinuiran nain upravlja svojim aspektima rizika po ivotnu sredinu, smanjujui njihov uticaj na istu, na prihvatljiv minimum ili ih u potpunosti eliminiui, dajui pri tom doprinos razvoju ekoloke svijesti svojih zaposlenih kao i doprinos odrivom razvoju sa pozicije koritenja obnovljivih izvora energije. Ocjenjivanje i certifikaciju implementiranog EMS-a u odnosu na zahtjeve standarda ISO 14001 sprovodi akreditovana certifikaciona kua, po izboru organizacije.

4. ZAKLJUAK
Na osnovu rezultata dobivenih tokom istraivanja moemo zakljuiti da je edukacija stanovnitva iz podruja ekologije uspjeno i kontinuirano provoena, te da je rezultat visoke svijesti stanovnitva o uvanju ivotne sredine koja je rezultirala kvalitetnom vodom u toku rijeke Une koja se moe upotrebljavati za pie. Dok je sa druge strane svijest nadlenih koji odluuju o komunalnom i industrijskom otpadu na niskom nivou. Postoji mogunost, ukoliko se ne izvre korektivne mjere za uklanjanje divljih deponija, pitke vode u Ripu.

LITERATURA
[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] Injac, N.: Okoli i njegova zatita, Oskar, Zagreb, (2004) Jahi, M.: Struni skup zatite vode, Lukavac, (2012) Institut za standardizaciju BiH, BAS EN ISO 14001, Sarajevo, (2011) http://www.ekologija.ba Pregledano: 2013-05-15. www.fmoit.gov.ba Pregledano: 2013-05-12. www.hr.wikipedia.org Pregledano: 2013-05-18. www.ekologija.com.hr Pregledano: 2013-05-15. Omanovi, M.: Uvod u TQM, Zenica, (1996)