KIMYASAL RISK ETMENLERI

Ama yerindeki sala zararl kimyasal risk etmenleri hakknda bilgi sahibi olmak. renim hedefleri 9 yerlerinde alanlarn saln olumsuz etkileyen kimyasal etmenler, 9 Kimyasal etmenlerin ortam ve kiiye ynelik lm metotlar, 9 Ulusal ve uluslararas standartlarda msaade edilen deerler, 9 Dnyada ve Trkiyede kimyasal risk etmenlerine maruziyetin yksek olduu i kollar, 9 Kimyasal risk etmenlerinin iyerinde kontrol ve i gvenlii uzmanna den grevler hakknda bilgi sahibi olmak. Alt balklar 9 Malzeme Gvenlik Bilgi Formlar (MSDS) 9 Kimyasallarn retimi, tanmas, depolanmas ve kontrol 9 Kimyasallarn retiminde sre kontrol ve alglama donanmlar 9 Kimyasallarn isimlendirilmesi, etiketlenmesi ve snflandrlmas 9 Kanserojen, mutojen ve toksik maddeler 9 Parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl kimyasal maddeler 9 Patlamadan korunma dokman ve patlayc ortamlarda kullanlacak makine ve tehizat 9 Asbest ve dier lifli kimyasal maddeler 9 lgili mevzuat GR Gnmzde gelien teknolojiye paralel olarak kullanlan farkl niteliklere sahip kimyasal maddelerin saylar artmtr. Toplumda dier insanlara gre, zellikle ar ve tehlikeli ilerde alanlarn kimyasal etmenlerle etkileimi daha farkldr ve bu da onlarn saln nemli derecede tehdit etmektedir. Endstride kullanlan kimyasal maddelerin ska deimesi nedeniyle de koruyucu nlemlerin alnmasnda ou kez ge kalnmaktadr. yerinde alanlar asndan en nemli ve sklkla rastlanan kimyasal maddelerin banda solventler (zcler) zehirli gazlar, asit ve alkaliler, boyalar v.b gibi eitli kimyasal maddeler gelmektedir. Her gn sanayimize yeni giren kimyasallarn byk bir blmnn ne tr tehlikeler ierdii ve zellikleri henz bilinmemektedir. Bu nedenle kullanlan kimyasallarn zerinde ieriklerine ait etiketlerin ve uyarc bilgilerin olmas gerekir, zira tehlikenin bilinmesi bu konuda oluulabilecek tehlikeleri nlemek ve sorunlarn zm asndan ok nemlidir. KMYASAL ETMENLERN ZELLKLER Yeryz; % 78,09 azot, % 20.95 oksijen, % 0.93 argon, % 0.03 karbon dioksit, ok az miktarlarda neon, helyum, kripton ve az miktarlarda hidrojen, ksinon, radyoaktif yaynm, azot oksitleri ve ozon ile % 5'den fazla su buhar ile karm olduka belirli yapda (kompozisyonda) bir gaz atmosferiyle evrilmitir. Bu gazlardan herhangi birinin olaan oranndan daha fazla olmas veya (bunlarn dnda) herhangi bir maddenin atmosferde bulunmasna bir kirletici gzyle baklabilir veya bu durum atmosferik kirlilik olarak kabul edilebilir. Bu kirleticiler aada belirtildii gibi snflandrlabilir. 1.Fiziksel snflandrma, a.Gazlar ve buharlar b.Partikler Maddeler 1. Aerosol, 2. Toz, 3. Sis, 4. Duman, 5. Mist, 2.Kimyasal snflandrma (hava kirleticilerinin kimyasal snflandrmadr.) 3.Fizyolojik Snflandrma

6. Smog, yaplarn

7. Smoke temel alan

bir

Kimyasallarn retimi ve kullanlmas, lkelerin ekonomik gelimelerinde ana unsurlar olduu gibi, gnlk hayatmzn bir paras haline de gelmitir. Bir baka ifade ile kimyasallar insanlarn hayat kalitesini artrmaktadr. Bunun yan sra tarm ilalar ve suni gbreler tarmsal retimi byk lde artrmakta, tarmn gelimesine sebep olmaktadr. nsan neye, nereye baksa kimyasallarla karlamaktadr. Evinin boyas, yaltm, aracnn yakt, trnann ojesi, giysileri, yediklerinin tad, ilac, vcudunun varl. Kimyasallar faydalar yannda retim, ileme ve depolamada byk riskler tamaktadr. Kimyasallardan etkilenmenin ou kez sadece bu sanayide alanlarda olduu sanlmaktadr. Oysa kimyasallar yalnz kimya sanayi deil, dier sanayi alanlarndaki alanlar iin de risk oluturmaktadr. Hatta bazen evre olumsuz etkilenmekte, doal denge bozulmaktadr. Burada ncelikle ve zetle; kimyasallarn retimi, tanmas, depolanmas ve kontrol ile ilgili aklamalara yer verilecektir. Kimyasal madde; doal halde bulunan veya retilen veya herhangi bir ilem srasnda veya atk olarak ortaya kan veya kazara oluan her trl element, bileik veya karm olarak tanmlanmtr. (Kimyasal Maddelerle almalarda Salk ve Gvenlik nlemleri Hakknda Ynetmelik Madde:4) retimden kullanmna, depolanmasndan tanmasna, kontrol altnda tutulmas ve yok edilmesine ilikin srelerin etkin olabilmesi iin, ncelikle kimyasallarn zelliklerinin bilinmesi gerekmektedir. Kimyasallarn zellikleri, evreye, insanlara olan zararlar ve etkileri bilinmeden, kimyasallardan oluacak risklerin kontrol altnda tutulabilmesi ok zordur. Dolaysyla her iletme, kurulu ncelikle iyerlerinde kullanlan, ilenilen ve iyerindeki faaliyetler sonrasnda ortaya kan ve kmas muhtemel kimyasallar hakknda yeterli bilgiye ulamak zorundadr. Kimyasallarn gvenli kullanm iin ILOnun (Uluslar aras alma rgt) nerdii genel prensipler unlardr. A-Yetkili Makamn Sorumluluklar: lkede Sal ve Gvenliinden sorumlu yetkili makam, lke artlarn ve kanunlarn gz nne alarak iveren ve ii kurulular ile istiarede bulunup KMYASALLARIN GVENL KULLANIMI konusunda bir politika oluturmaldr. Mevzuat periyodik olarak gzden geirilmelidir. B- Kimyasal Temin Edenin Sorumluluu: Kimyasal temin edenler, (retici, ithalat, datc vb.) snflandrma, iaretleme, etiketleme, gvenlik veri belgelerini temin edip kullancya vermelidir. C- Kimyasal hra Eden lkenin Sorumluluklar :Kimyasaln, kendi lkelerinde kullanm salk ve gvenlik gerekesiyle yasaklanmsa, ithal eden lkeye buna ilikin bilgileri vermelidir. D- verenin Sorumluluu: veren, kullanlan tm kimyasallar ile ilgili gvenlik bilgilerini eksiksiz temin edip iiler veya temsilcilerinin bu bilgilere ulamasn salamaldr. Ayrca, iveren, iyerinde kimyasallarn kullanmndan doabilecek risklerin deerlendirmesini yapmal ve uygun yntemlerle alanlar korumaldr. E-alanlarn Sorumluluu ve Haklar: alanlar, iyerinde kimyasal maddelerin kullanmndan doacak ani ve ciddi bir tehlikenin varlna inanrlarsa hemen Sal ve Gvenlii kuruluna,iveren veya vekiline haber vererek oradan uzaklama hakkna sahiptir,.( Kanunu Madde:83) Bunun yan sra alanlar, bu uzaklama hakkn kullanmalar nedeniyle haksz ilemlere maruz braklamazlar. alanlar ve onlarn temsilcileri altklar kimyasalla ilgili her trl gvenlik ve salk bilgilerini alma ve renme hakkna sahiptir.

nsanlarn alma hayatnda can kayplar ile igc kayb ve maddi zararlara uramamalar amacyla bir takm faaliyetlerin ortaya konulmas gerekmektedir. Bugne kadar ki sre ierisinde korunma politikalarnn geliimine bakldnda; kiisel korunmay temel alan politikalardan toplu korunma politikalarna, buradan da btne ynelik korumay temel alan ve riskin nlenmesine ncelik veren politikalara doru olduu grlmektedir. O halde en nemli yaklam, btne ynelik, yani riskin nlenmesi yani risk ynetimi politikalarna ncelik vermek olmaldr. Bunun salamak iin; -Kurulu ncesinde , -Kurulu Sonrasnda baz hususlar gzetilmelidir. Kurulu ncesi Kurulu Planlamas: 9 -Yer seimi, 9 -evre sal, 9 -Arsa bykl, 9 -Alt yap tesisleri, 9 -Meteorolojik etkenler, 9 -yeri binalarnn kat, kap, pencere durumlar, gz nnde bulundurulmaldr. Projelendirme: 9 -retim teknolojisi, 9 -Makine ve proses seimi isabetli yaplmaldr. Kurulu Sonras 9 letme srasnda binalarda, 9 Depolamada, 9 Kullanmda, 9 Bakm ve onarmda dikkat edilmesi ve yaplmas gerekenler hakknda yaplmaldr.

almalar

Endstriyel hijyen almalarnda ilk ve temel adm alma ortamndaki tehlikelerin tannmasdr. "Tanma" genellikle hazrlk aamasnda (veya deneme retimi srasnda gzden geirme eklinde) olmaldr. Bylece hangi tehlikelerin deerlendirileceine ait nceden karar alabilme olana doar. Baz tehlikelerin saptanmas kolay iken (rnein, bir ortamda konumann iitilmesinde glk ekiliyorsa o yerde grlt probleminin varlndan sz edilebilir veya frnlar ve erimi metallerin etrafnda bir s problemi hemen anlalr) dierleri bu kadar ak olmayabilir (rnein, baz kimyasal maddeler kazara oluurlar ve uyarc bir zellii de olmayabilir.) Tehlikeli etkenler saptanamad srece ne deerlendirilebilir ne de kontrol altna alnabilir. Deneme retiminden nce tehlikelerin tannabilmesi iin; alma prosesleri (ilem sreleri), ana hammaddeler ve dier katk maddeleri, ara rnler ve en son rnler, yan rnler vb. dier kullanlan maddeler ile ilgili salanabilecek tm bilgiler elde edilmelidir. Zararl kimyasallarn kazara oluma olasl dikkatli bir ekilde gz nnde bulundurulmaldr. nk baz reaksiyonlar, baz koullarda farkna varlmadan oluabilir ve genellikle ciddi tehlikeler yaratr. Bu duruma ait rnek tablo 1'de verilmitir. alma blgesindeki potansiyel btn tehlikelerin olas salk etkileri ile beraber maruz kalabilecek ii says gibi etkenler de hesaba katlmaldr. Bylece daha sonraki admlar olan deerlendirme ve kontrol dizayn edilmelidir.

Tablo 1. alma (ilem) Srecinde Kullanlmad Halde atmosferine yaylabilen) Kimyasal Etkenlerle lgili Baz rnekler (operasyon) veya lem sureci (proses) Kaynak ileri (zellikle snrlandrlm kapal - alanlarda) Klorlanm hidrokarbonlarla temizlenmi metal paralarna kaynak yaplrsa Ya giderme

Oluan

(alma

ortam

Olas kimyasal tehlikelere (risklere) Azot oksitleri, ozon, metal dumanlar (metal ve eritici madde) Azot oksitleri,ozon,duman, fosgen. HCl Eer s veya ultroviole kaynaklan varsa ve klorlanm hidrokarbonlu solventler kullanlmsa, tanklarda kullanlan buharlardan baka.fosgen ve HCI Hidrojen slfr.amonyak, metan, C02 Arsin Fosfin Bisklorometil eter Fosgen, HCI Azot oksitleri,aldehitler.organik asitler CO, hidrokarbonlar.kkrt oksitleri, matarol, asenik asit, azot oksitleri CO, HCN, HCI, izosiyantlar, Stiren oksit Hidrojen slfr

Organik maddelerin bozunmasyla (sarnlar, eski kuyular, lam ukurlar) Eser miktarda (safszlk) arsenik ieren metallere asitin temasyla (var olan arsenii azaltmak) Nodular demirin ilenmesi Formaldehit ve HCI'nin reaksiyonunu mmkn klan durumlar Karbon tetraklorr, trikloretilen gibi klorlanm hidrokarbonlarn termal bozunmasyla Kahvenin kavrulmas Odun, kmr, fuel-oil ve doal gazn pirolizisi (scaklk etkisiyle bozunmas) Plastiklerin pirolizi Vizkos rayon rnlerinin bkm ilemleri

Kimyasallarn retimi, Tanmas, Depolanmas ve Kontrolnde Alnacak Genel nlemler: Bu balk altnda alnacak tedbirler; iyeri binalar, elektrik tesisat, iyerini, depolama ile retim ve ileme srasnda alnacak gvenlik nlemlerini kapsamaktadr. YER BNALARINDA ALINACAK GVENLK NLEMLER Parlayc, Patlayc, tehlikeli ve zararl maddeler retilen veya ilenen veya depolanan binalar mmknse tek katl olacak; duvarlar yanmaz maddeden, tavanlar hafif ve yanmaz malzemeden d yan cephelerine bakan pencereler ince krlmaz caml olacak ve patlamalarda byk paralar halinde havaya frlamayacak malzemeden yaplm olacaktr. -yerlerinin tabanlar, dz, yanmaz, szdrmaz, herhangi bir cismin arpmasyla kvlcm karmaz malzemeden yaplacak ve kolay temizlenir, hafif meyilli tarzda ina edilecektir. -Kullanlan maddelerin, kimyasal bir olay sonucunda iyeri tabann andrp tahrip etmesi veya parlayc, tehlikeli ve zararl gaz ve dumanlar meydana getirmesi nlenecektir. -Tabanda yangn sndrme cihazlarnn verecei fazla su ve kimyasal maddelerin ve iyerindeki btn svlarn eiklerden tamasn nleyecek ekilde toplanmasn ve bir depoya veya dinlendirme kuyusuna girmesini salayacak drenaj sistemi bulunacaktr. -Binalardaki giri k kaplar, pencereler, panjurlar ve havalandrma menfezlerinin kapaklar belirli bir basn karsnda darya doru alacak ekilde yaplm olacaktr. -Giri ve k kaplar, yanmaz malzemeden, k gvenlii ilkelerine uygun ve mmkn olduu kadar byk boyutta, kolayca darya alabilecek ve dorudan doruya ak havaya yol verecek ekilde yaplm olacak ve iyerinde ayr cephelerde olmak zere en az iki kap bulunacaktr. -Birden fazla blmleri bulunan iyerlerinde, blmlerden her birinin, biri dorudan doruya, dieri genel koridora alan, en az iki kaps bulunacaktr. -Binann btn pencereleri, gerektiinde k iin kullanlabilecek ekilde yaplm olacak, pencerelere demir parmaklk veya kafes konulmayacaktr.

-yeri, herhangi bir tehlike vukuunda iiler tarafndan derhal boaltlabilecek ekilde tertiplenmi olacak; blmlerden birinin k yolu, dierinin geiini zorlatrmayacaktr. - blmeler, meydana gelecek en yksek basnca dayankl ve atlaksz, dz yzeyli ve yanmaz malzemeden yaplm ak renkte boyanm veya badanalanm, kolayca ykanabilir ve temizlenebilir ekilde olacaktr. -Asansrler ve merdivenler yanmaz malzemeden yaplm ve binann dier ksmlarndan ayr blmelerde veya binann tamamiyle dnda kurulmu olacaktr. Asansrlerin kaplar kendiliinden kapanan, toz geirmez ekilde yaplacaktr. -Binalarda inaat, bakm ve onarm ilerine balanmadan nce aadaki tedbirler alnacaktr. a) ksmen veya tamamen durdurulacaktr. b) O mahalde bulunan btn parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl maddelerle, bunlarn bileimlerine giren dier maddeler tehlikeli blgenin dna karlacaktr. c) Onarlacak ksm btn parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl maddelerin artklarndan ve bulaklardan usulne uygun olarak tamamiyle temizlenecektir. d) naat, bakm ve onarm; teknik, yetkili ve sorumlu bir elemann devaml nezareti ile salanacaktr. -Kimyasal maddelerin iyeri havasnda bulunan miktarlar, belli ve gerekli zaman aralklar iinde llerek bu miktarlarn, maddelerin iyeri havasnda bulunmasna msaade edilen ve orada alanlarn salklarn bozmayacak olan en ok miktardan fazla olup olmad llerek saptanacak ve iyeri havalandrma tesisat yeterlik bakmndan yetkili elemanlarca kontrol edilecektir. -Kullanlacak aspiratrlerin motorlar kapal tipten olacak veya motor ve dier ksmlar iyeri dnda bulundurulacaktr. Aspiratrlerin emme borular, yanmaz malzemeden, yeterli bir kapasitede ve binann btn menfezlerinden uygun bir mesafede havaya alm olarak yaplacak, yanabilen her maddeden tecrit edilmi ve uygun ekilde topraklanm bulunacak, patlayc gaz karm husule getirebilecek l alanlar veya ak zorlatracak kesin dnl dirsekler bulunmayacak ve kolaylkla temizlenebilecek ve tamir edilebilecek ekilde yaplm olacaktr. -Zararl gazlar, buharlar, sisler, dumanlar, tozlar ve lifler meydana gelen iyerlerinde, retimden paketlemeye kadar olan ilemlerin kapal bir sistem iinde ve otomatik cihazlarla yaplmas esastr. Kapal ve otomatik bir sistem salanamad takdirde, bu gazlar, buharlar, sisler, dumanlar, tozlar ve lifler kt noktada emilecek ve gerekli tedbirler alndktan sonra dar atlacaktr. -Parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl sv veya gaz maddelerin retimine, kullanlmasna veya bu maddelerle yaplan dier ilere yarayan alet, cihaz veya boru donatmnn bozulmas, delinmesi, szdrmas, eklerinden kaak yapmas veya havalandrma sisteminin arzalanmas halinde; i ksmen veya tamamen durdurulacak ve arza giderilinceye kadar onarm ekibi ve grevliler dndaki btn iiler tehlikeli blgenin dna karlacak ve onarm, bu ii bilen ve gerekli her trl koruyucu aralar bulunan bir ekip tarafndan ve sorumlu teknik bir elemann gzetimi altnda yaplacaktr. -Parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl maddelerin bulunduu yerlerde bu maddeleri veya bunlarn buhar ve gazlarn tututurabilecek scaklk derecesine ykselen veya kvlcm veya plak alev karan stma sistemi kullanlmayacaktr. Istma aralar, iyeri blm veya blmlerinde iin zelliine gre ve fenni esaslar dairesinde saptanacak olan scakl gemeyecek ekilde otomatik termostatlarla ayarlanacaktr. Istmann radyatrlerle yapld hallerde, bunlar dzgn, przsz ve atlaksz olarak aa ksmlardan, parlayabilen maddelerden yeterli uzaklkta bulunacak ve bunlarn srayabilecek her trl parlayc veya patlayc svlara kar uygun koruyucular olacaktr. -yerinde, yaplan iin zelliine gre uygun nem salanacaktr. -Patlayc maddeler ile ierisinde parlayc svlar bulunan yer alt ve yerst kaplarnn meskun yerlerden, birbirlerinden olmas gereken uzaklklarda olmasna dikkat edilecektir.

YERNDE ALINACAK GVENLK NLEMLER -Parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl maddelerin retildii, ilendii ve depoland iyerinin etraf duvar, tel rg veya tel kafesle evrilmi ve giri klar kontrol altna alnm olacaktr. Yabanc ahslar, ancak sorumlu memur gzetiminde ieriye girebileceklerdir. -Geni bir alana yaylm ve etraf duvar, tel rg veya tel kafesle evrilmi iyerlerinin hududu, geceleri uygun ekilde aydnlatlacak ve bekiler buralar gece ve gndz gzeteceklerdir. -Parlayc, patlayc ve tehlikeli iler, genellikle meskun yerler dnda veya tecrit edilmi bina ve mahallerde, mmkn olduu kadar az ii ile, kapal bir sistem iinde, tekniin icaplarna gre gerekli tedbirler alnarak yaplacaktr. -yerlerinin gvenlik alan iinde, sigara ve benzerlerinin iilmesi; kibrit, akmak, ate kzgn veya akkor halinde cisimler ile parlayabilecek veya yangn dourabilecek her trl maddenin tanmas ve kullanlmas yasaktr. Bu hususlar salamak iin giri-k kaplarnda gerekli kontroller yaplacak, kolay ve iyi grlen yerlere gerekli uyarma levhalar konacak, iilerin sigara iebilecei yerler ve ateli maddelerle allmasna msaade edilen blmler, gvenlik alanlarndan ayr yerlerde olacak ve bunlar uygun levhalarla belirtilecektir. -Parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl maddeler retilen, ilenen ve depolanan iyerlerinde; a)zinsiz ieriye girmenin ve kibrit, akmak, ate ve kvlcm veren alet ve benzeri cisimlerin ieriye sokulmasnn yasak olduu ayr ayr levhalar halinde ana giri kaplarna, b) Binada veya blmde bulundurulabilecek en ok ii says, madde miktar ve binada yaplmasna izin verilen iin ne olduu ayr ayr levhalar halinde iin yapld ksmn kapsna, c) Dier hususlar kapsayan gerekli levhalar, uygun yerlere konulacaktr. -Parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl maddelerin retildii ilendii ve depoland binalar, yldrma kar yrrlkteki mevzuatn ngrd sistemlerle donatlacaktr. Tamamen elik konstrksiyon binalarla, sa ve borulardan ina edilmi tank ve benzeri elik depolarn yeterli bir topraklamaya tabi tutulmas halinde ayrca paratoner tesisatna ihtiya yoktur. Ancak bu hususun yetkili teknik bir eleman tarafndan kontrol edilerek yeterliliinin belgelendirilmesi zorunludur. -yerinde, yaplan iin cinsine ve zelliine gre etkili olabilecek tipte ve yeterli sayda yangn sndrme cihazlar bulundurulacaktr.Bu cihazlar ve bunlara yardmc tesis ve tehizat daima iler bir halde olacaktr. -Yeterli sayda iiye, yangn sndrme cihaz ve tehizatnn kullanlmas hususunda belirli grevler verilecek ve bunlar bir yangn ekibi tekil etmek zere gerekli eitime tabi tutulacaktr. -yerlerinde, iin ve iyerinin zelliklerine gre yeterli ve uygun tipte elle veya elektrikle veya mekanik olarak alan alarm cihazlar bulundurulacaktr. -yerinde yaplan iin zelliine gre yeteri kadar kum ve su kovalar ile yanmaz rtler bulundurulacaktr. -Parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl svlar bulunan binalar, tanklar; yangn ve sair sebeplerle iindeki svnn darya salmasn veya szmasn nleyecek nitelikte yaplacaktr. -Parlayc svlarn retildii, doldurulup, boaltld veya kullanld atlye, dkm yeri veya benzeri iyerlerinde faaliyet srasnda herhangi bir sebeple kaan, taan veya szan svy emin bir yere toplayacak drenaj tertibat bulunacaktr. -Parlayc svlarn konulduu bina, tank ve benzeri tesislerin dnda ayrca, dalacak, yaylacak svlarn toplanmas iin, tesis hacminin en az orannda, szdrmaz duvarla, geni toprak set veya stre ile evrilmesi gereklidir. -Parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl maddelerin ilendii iyerlerinde, atklar maddelerin zelliklerine uygun bir ekilde toplanacak ve uzman bir kimsenin gzetimi altnda etkisiz hale getirilecektir. -Toz veya para halinde kmr, ya veya herhangi bir parlayc madde ile bulam krpntlar, paavralar, pamuklar, stp veya kendiliinden tutuabilecek btn maddeler iyerinde bulundurulmayacak veya biriktirilmeyecektir. Bu gibi maddeler binann gvenlik alanlar dnda bu ie ayrlm belirli bir yere tanacak ve orada etkisiz hale getirilecektir.

-Esasnda patlayc olmadklar halde baz gazlarla kartklar zaman iddetli bir kimyasal reaksiyona giren gazlarn retildikleri iyerleri ve bunlarn retiminde kullanlan tesisat, dier tip gazlarn bulunduu yerlerden yeteri kadar uzakta bulunacak veya patlamalara dayankl duvarlarla ayrlm olacaktr. -Parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl maddelerle allan iyerlerinde iilere, yaptklar ilerde zellikle maruz kalnacak tehlikeler, yangn halinde alnmas gereken tedbirler, artklarn etkisiz hale getirilmesi, yklemede, boaltmada ve iyerinin temizlenmesinde gerekli zel ilemler hakknda eitim, altrma, tecrbe ve uygulama suretiyle yeterli bilgi verilecektir. ilerin belirtilen hususlarda yeterli bilgilere ve bu bilgileri uygulama yeteneine sahip olduklar, iveren veya iyeri sorumlusu tarafndan saptanmadan ie balatlmas, altrlmas veya baka bir ie verilmesi yasaktr. DEPOLAMADA ALINACAK GVENLK NLEMLER Depolar zellikleri itibariyle; -Kimyasal madde deposu iyerinin dier blmlerinden ayr bamsz bir blm halinde, -Taban, tavan ve duvarlar yanmaz malzemeden yaplm (yangna dayankl), -Tavan ve pencereler herhangi bir basnta kolay dar alacak ekilde hafif malzemeden, -Btn kap ve pencereler da alr nitelikte, srgl kaplarda ayrca da alr kanatl kapl, -Taban, iine konulacak kimyasal maddelerden etkilenmeyecek nitelikte, -Taban, herhangi bir yangn halinde kullanlabilecek su ve benzeri sndrcleri aktacak zellikte drenaja sahip, -Tabannda, depolanan farkl zellikte maddelerin birbiri ile karlamamalar iin, farkl drenaj yollar ile ayrlm blmlere konulmu, olmaldr. -Kimyasal madde depolar iinde elektrik tesisat bulunmamas tercih edilmeli, aydnlatma ise k dardan yanstlarak yaplmaldr. eride elektrik tesisat bulunmas zorunlu olan hallerde ise tesisat exproof ve kapal sistem olmaldr. -Havalandrma hem alttan hem stten karlkl olmaldr. -Cebri ekili havalandrma sistemi bulunan depolarn elektrik motorlar exproof olmaldr. -Depo dnda ve uygun bir uzaklkta, depo iinde nelerin bulunduu, herhangi bir yangn halinde hangi malzeme ve yntemlerle, ne ekilde mdahale edilecei bilgilerini ihtiva eden bir uyar levhas konulmaldr. -Depolarn drenaj hatt evre kirliliine sebep olmamas iin, yamur kanal veya ehir pis su kanalna dorudan balanmamaldr. -Drenaj hatt toplama ukurlarna balanmal, burada toplanan atklar usulne uygun olarak bertaraf edilmelidir. -Baz kimyasal maddeler bir araya geldikleri zaman birbirleriyle ok iddetli reaksiyona girerler. Dolaysyla sznt, yangn, kaza vb. durumlarda ambalajlar, tama kaplar hasara urayabilir ve byle durumlarda birbirleriyle reaksiyona girebilirler. ayet belli bir miktardan fazla iseler, bunlarn beraberce depolanmasna izin verilmemelidir. Kimyasal maddeler zelliine gre ayr blmlerde depolanmaldr. rnein; Yanabilir maddeler ile oksitleyici maddelerin birlikte depolanmasna izin verilmez. Yanc maddeler ile oksitleyici maddeler reaksiyona girebilir ve yangn balatabilirler. Buna benzer olarak; Zehirli ve ok Zehirli Maddelerin Oksitleyici Maddelerle, Zehirli, ok Zehirli ve Oksitleyici Maddelerin Parlayc Maddelerle , Zehirli, ok Zehirli ve Oksitleyici Maddelerin Peroksitler, Suyla temas edince parlayc gaz karan maddeler, Basnl Gazlar, Dondurulmu Sv Gazlar, Amonyumnitrat Gbrelerle bir arada depolanmas sakncaldr. Kullanmda ise; Kimyasal maddeler depodan ancak gnlk ihtiya kadar alnmal, Kullanm yerlerinde bir gnlk ihtiyatan fazlas bulundurulmamaldr.

Eer gnlk kullanm miktarlar ok fazla ise kulanm yeri yannda ikinci bir ara depo oluturularak fazla malzeme burada depolanmal ve saatlik kullanma gre alnmaldr.(Koltukalt depolar) Bo olan kimyevi madde teneke ve kaplar en az dolular kadar tehlikeli olduu dikkatten uzak tutulmamaldr. lerinde devaml zc buhar bulunan bo kaplar, kullanm yerlerinde biriktirilmemeli ii bitenler derhal ortamdan uzaklatrlmaldr. KMYASAL GEMSZLK Genel Kurallar Tablo 2de sol kolonda verilen maddeler, sa kolonda karlk gelen maddeler ile kazara temas etmelerine izin verilmeyecek ekilde saklanmal/depolanmal ve kullanlmaldr. Tablo 2. Kimyasal geimsiz maddeler Maddeler Alkali metaller, rn; sodyum, potasyum, sezyum ve lityum Halojenler Asetik asit, hidrojen slfit, anilin, hidrokarbonlar, slfrik asit Kazara Karmamas Maddeler CO2, klorlu hidrokarbonlar, su Gereken

Ammonia, asetilen, hidrokarbonlar Oksitleyici ajanlar; rnein kromik asit, nitrik asit, peroksitler, permanganatlar

Geimsiz Kimyasallar Pek ok laboratuvar kimyasal vardr ki; biri dieriyle temas ettiinde tehlikeli reaksiyonlar dourabilirler. Bu tr geimsiz kimyasallardan bazlar Tablo 3de, ortaya kabilecek reaksiyonlar da Tablo 4de listelenmitir: Tablo 3: Laboratuvarda sklkla kullanlan baz kimyasallarn geimsizlik tablosu KMYASAL KMYASALIN GEMSZ OLDUU MADDELER Alkali metaller su, CO2, karbon tetraklorr ve dier klorlu hidrokarbonlar Amonyak, susuz civa, halojenler, kalsiyum-hipoklorit ve hidrojen florid Amonyum nitrat asitler, metal tozlar, yanc svlar, kloratlar, nitritler, slfr ve Anilin finely divided organik veya patlayc maddeler nitrik asit ve H2O2 Asetik asit kromik asit, nitrik asit, hidroksil trevleri, etilen glikol, perklorik Asetilen asit, peroksitler ve permanganatlar bakr (boru v.b.), halojenler, gm, civa ve bunlar ieren maddeler Aseton konsantre slfrik ve nitrik asit karmlar Bakr asetilen, azidler ve H2O2 Bromin amonyak, asetilen, butadien, butan, hidrojen, sodyum karbid, Civa turpentin ve finely divided metaller asetilen, fulminik asit ve amonyak Fosfor pentoksit su Gm asetilen, oksalik asit, tartarik asit ve amonyum komponentleri Hidrojen peroksit kromium, bakr, demir, ou dier metaller ve metal tuzlar, (H2O2) yanc svlar ve dier patlayc maddeler, anilin Hidrojen slfit nitrik asit buhar ve oksitleyici gazlar Hidrokarbonlar florin, chlorine, bromine, kromik asit ve sodyum peroksit Iyot asetilen ve amonyak Karbon, aktif Kalsiyum hipoklorit ve tm oksitleyici ajanlar Kloratlar amonyum tuzlar, asitler, metal tozlar, slfr ve finely divided organik veya patlayc maddeler

Tablo 3: Laboratuvarda sklkla kullanlan baz kimyasallarn geimsizlik tablosu KMYASAL KMYASALIN GEMSZ OLDUU MADDELER Klorin amonyak, asetilen, butadien, benzen ve dier petrol fraksiyonlar, hidrojen, sodyum karbid, turpentin Kromik asit asetik asit, naftalen, kamfur, alkol, gliserol, turpentin ve dier yanc svlar Nitrik asit asetik asit, kromik asit, hidrosiyanik asit, anilin, karbon, hidrojen slfit, kolayca nitratlanan svlar, gazlar ve dier maddeler Parlayc svlar gm ve civa Perklorik asit amonyum nitrat, kromik asit, H2O2, nitrik asit, sodyum peroksit Potasyum ve halojenler permanganat Sodyum Sodyum gliserol, etilen glikol, benzaldehid ve slfrik asit Sodyum peroksit karbon tetraklorit, CO2 ve su ile Slfrik asit kurun, bakr ve dier metaller (sklkla prezervatif olarak kullanlan bu madde metallerle kararsz, patlayc bileikler oluturur; eer lavaboya dklrse metal paralar maddeyi tutarlar ve tesisat alrken borular patlayabilir.) herhangi bir oksitleyici madde ile, rn; methanol, glasial asetik asit, asetik anhidrid, benzaldehid, karbon disulfit, gliserol, ethil asetat ve furfural kloratlar, perkloratlar, permanganatlar ve su Tablo 4: Baz geimsiz laboratuvar kimyasallarnn karlamas halinde ortaya kabilecek reaksiyonlar Balca kimyasal Geimsiz olduu Yksek s Kendiliinden Toksik veya kimyasal kimyasallar yayan alev alma gaz gruplar (eksotermik) salnm reaksiyon Gl mineral Su ++ asitler (HCl, Gl bazlar H2SO4, HNO3) Gl mineral Siyanidler Azidler ++++ asitler (HCl, Slfrler H2SO4, HNO3) Hipokloritler HClO4 Yanc organik ++ ++ madde (tahta, pamuklu, kat) Alkoller (metanol, etanol, glikol, gliserol) Gl mineral Su ++ bazlar (NaOH, Gl asitler KOH, NH4OH) Gl oksitleyici Etilen ++ (++) ajanlar (KMnO4, hidrokarbonlar CrO3, O3) Gl indirgeyiciler Konsantre hidrojen Yanc organik ++ (+) peroksit (H2O2) materyal (ya) Alkoller Aseton NaClO Asitler + ++ Aminler Formaldehit

KMYASALLARIN SMLENDRLMES Kimyasallarn isimlendirilmesi uluslararas kriterlere gre birka ekilde yaplmaktadr. zellikle organik maddelerin isimlendirilmesinde farkl isimlendirme sistemleri vardr. Ayrca kimyasallarn yaygn kullanlan ticari isimleri de bulunmaktadr ve ticari isimler her zaman deiebilir, bu nedenle etiketlerde ve malzeme gvenlik formlarnda; kimyasaln literatrdeki isminin, sinoniminin ve kullanmdaki isminin belirtilmesi nemlidir. rnein; Benzen benzol, Benzin gazolin, etil alkol etanol alkol, hidrojen bromr bromik asit, hidrojen klorr hidroklorik asit tuz ruhu, nitrik asit kezzap, kerosen gazya, nitrojen oksit azot oksit, sodyum hidroksit kostik soda, vinyl klorr klorethen klor etilen, aseton dimetil keton 2 propanon, asetilen etin Talk (saf) (Mg 3(Si 4O10)(OH3)2) magnezyum silikat hidrat Talk (endstri) Deiik miktarlarda Ca, Al, Fe ierir, Talk (tremolit) (Ca2 Mg5 (OH)2(Si 4O11)2) Fosgen Karbonil di klorr Bakr Aseto Arsenit Paris yeili BAL (Britsh Anti Lewisite) Dimerkapto propanol Tehlikeli Kimyasallarn Snflandrlmas 9 Tehlikeli kimyasallarn snflandrlmas ile ilgili pek ok uluslar aras ve ulusal dzenlemeler bulunmaktadr. Uluslararas snflandrma sistemlerinin yardan fazlas, kimyasal rnn miktar veya evredeki emisyonu esas alnarak dzenlenmitir. 9 Kimyasallarn snflandrlmasnda en yaygn kriterlerden biri de, ldrc doz (LD50) ve ldrc konsantrasyonun (LC50) esas alnmasdr. 9 Kat, sv ve gaz halindeki kimyasallarn salk zarar dikkate alnarak kimyasaln konsantrasyonuna gre de snflandrmalar bulunmaktadr 9 -Zehirli ve zararl maddelerin yutulmas, deriden alnmas veya solunmas durumunda ani lme neden olduklar konsantrasyonlar 9 -lme neden olmayan ancak kalc etki brakan zehirli ve zararl maddelerin kalc etki yaptklar konsantrasyonlar 9 -Tekrarlanan veya srekli olan etkilenme sonucu ciddi etkiler gsteren zehirli ve zararl maddelerin ciddi hasar verdikleri konsantrasyonlar 9 -Andrc ve tahri edici maddelerin yanklara, gzde, ciltte tahrie neden olduklar konsantrasyonlar 9 -Zararl ve tahri edici maddelerin gze ve solunum yoluna zarar verdikleri konsantrasyonlar 9 -Kansere, mutajenik ve teratojenik etkilere sebep olan zehirli ve zararl maddelerin kansere, anormal doumlara, dourganlk zerinde olumsuz zelliklerine sebep olduklar konsantrasyonlar gibi. Avrupa Birlii aamal toksik seviye (ok toksik, toksik, zararl) kabul ederek kimyasallar snflandrmaktadr. Avrupa topluluunun snflandrmasnda 9 Parlayc 9 Patlayc 9 Oksitleyici 9 Reaktif 9 Zehirli 9 Tahri edici

10

9 9 9 9 9

Hassasiyet oluturucu Kanserojen olan remeyi etkileyen Mutajenik etkileri olanlar evreye zarar verenler kimyasallar snflama iine alnmtr.

Andrc maddeler, sktrlm gazlar, radyoaktif maddeler, enfeksiyona neden olanlar ve dierleri bu snflandrmadan ayr snflandrmalar iinde yer almaktadr. Ayrca bu snflandrmaya tbbi ve hayvansal ila, kozmetik, patlayc (Mhimmat) pestisit, kimyasal atk, insan ve hayvan gdas da dahil deildir. Bu rnlerin ayr snflandrlma ve etiketleme kurallar bulunmaktadr. KMYASAL ETMENLER VE VCUDA GR YOLLARI evrenin normal yaama uygun kimyasal bileimini az veya ok deitiren etkenlere genel anlamda "kimyasal etkenler" adnn verildii belirtilmiti. Gnmz insan, endstrinin hemen her dalnda, atlyelerde, laboratuvarlarda, sokakta, hatta evlerde eitli organik ve inorganik bileiklerle, [(gda maddeleri katklar, plastikler, organik zcler (solventler), insektisitler, ilalar, endstri ve kentlemeden kaynaklanan gaz, buhar, duman ve tozlar gibi)] srekli iliki iindedir. ou zaman gaz, buhar, sis, duman, tts veya toz gibi deiik maddeler iyerlerinin havasn kirletirler. Bazen maddeler insan salna zararl olmazlar, konsantrasyonlar yksek olunca rahatsz edici olurlar. Ancak bazen de ok zararl olabilirler ve bunlarla kirlenmi havann solunumu ciddi hastalklara veya lmlere sebep olabilir. Maddenin yaps, maruziyetin arl (iddeti), maruziyetin sresi, kiisel duyarllk, ya ve cinsiyet gibi etkenlere bal olarak vcut hcrelerini etkileyebilen zararl ekilde zehir etkisi gsterebilen maddeler vcuda genellikle yoldan biri veya birkandan girer 9 Solunum yolu ile 9 Deri absorbsiyonu ile 9 Sindirim yolu ile (Drdnc bir yol olarak da enjeksiyon yolu ile etkilenme verilebilir. Yksek dzeyde basnl havann oluturabilecei riskler enjeksiyon yoluyla etkilenmeye rnek olarak verilebilir). 1. Solunum Yolu ile Yetikin bir insann akcieri yaklak olarak 55 - 75 m2 'lik bir yzeye sahiptir ve bu yzeyin byk bir blm ince, geirgen eperli kapillerden oluur. Bu nedenle solunum yolu ile alnan toksik maddeler olduka hzl ve etkin bir ekilde kana karr; dolaysyla organizmaya girer. Sanayide kimyasal maddelerden etkilenmenin byk bir blm genelde bu yolla olmaktadr. 2.Deri Absorbsiyonu ile Eer deri kesilmi ise veya zedelenmi ise absorbsiyonla etkilenme olduka hzl bir ekilde oluabilir. Baz maddeler kl kklerindeki aklardan ve dierleri de deri zerindeki koruyucu ya tabakasn zerek absorblanabilir. Buna rnek olarak organik kurun bileiklerini (kurun asetat, kurun oleat, kurun tuzlar) ve kurun tetraetil, birok nitro bileiklerini (nitrobenzen, nitrotoluen, anilin ve nitrogliserin), parathion ve organik fosforlu pestisitler verilebilir. Yalar iin iyi birer zc olan toluen ve kslen gibi bileikler deri tarafndan absorblandnda eitli sorunlar yaratabilir. Ayrca antimon, arsenik, bizmut ve civa da tehlikeli olabilir. TNT, siyanrler ve birok aromatik aminler, amidler ve fenoller gibi birok organik bileikler dorudan doruya deri ile temas ettiklerinde sistematik zehirlenmeye neden olurlar. Slfrik, nitrik, hidroflorik, hidroklorik asitler, sodyum hidroksit (kostik), potasyum hidroksit, kalsiyum hidroksit (snm kire) gibi bazlar, klor flor, brom gibi halojen

11

dorudan doruya deriye etki ederler. Baz zclerin de dorudan deriye kar fazla bir etkisi olmaz. Ancak bakterilere kar derinin direncini azaltr. 3.Sindirim Yolu ile yerinde, insanlar zararl kimyasal maddeleri farknda olmadan az yolu ile alabilirler. Yutulan zehirli bileikler sindirim yollarnda absorbe edilerek kan dolamna geebilir. Bu duruma verilebilecek en arpc rnek kurun oksittir. Kurun oksitle allan iyerlerinde (ak fabrikalar gibi) iiler sigara imeden, herhangi birey yemeden nce ve vardiya sonunda el ve azlarn iyice ykamazlarsa ciddi salk sorunlaryla karlaabilirler. Eer zehirleyici toz yiyecekle veya tkrkle yutulduunda vcut svsnda znmez ise barsak yoluyla dorudan dar atlr. Endstriyel zehirlenmeler genellikle kroniktir, seyrek olarak akut etkilenmelere de rastlanr. Bu nedenle etkilenmeler ou kez balangta farkedilmemekte, belirtiler (semptomlar) ortaya ktktan sonra alnan nlemler ve tedavinin baar oranlar zaman zaman dk olmaktadr. Bu nedenle; iyerlerinde kullanlan hammadde(ler), yan rn(ler) ve mamul madde(ler)in yaps ile kullanlan dier kimyasal maddelerin yaplar, salk zerine olas etkileri aratrlmaldr. Birok endstri maddesi (reine ve polimerler gibi) normal durumda kullanldklarnda nisbeten inert ve zehirleyici deildir. Fakat stldnda veya makina ile (herhangi bir ilem yapldnda) ar zehirli olan yan rnleri ayrtrabilirler. (Tablo: 1) iler zerindeki gzlemlere, gnll kiilere yaplan deneylere ve hayvan deneylerine dayanlarak sanayide maruz kalnan zehirli maddeler iin tehlikesiz kabul edilebilir deerler saptanmtr. Bu deerlerden iki deyim yaygn olarak kullanlmaktadr, (a) Msaade edilebilen azami konsantrasyon ksaltlm biimi ile MAC ya da MAK; (b) Eik snr deer, ksaltlm biimi ile ESD ya da TLV: Bu deerler gaz ve buharlar iin hacim olarak milyonda ksm (ppm) veya m3 de miligram olarak ifade edilir. Toz, duman, sis iin de gene m3 de mg olarak ifade edilir. yeri ortam atmosferinde zehirli madde younluu (konsantrasyonu) alma sresi iinde, retim, havalandrma vb. faktrlere bal olarak belirli bir i gnnde deiiklikler gsterebilir. MAK deer ve eik snr deer (ESD) bu durumlara gre zellikleri belirleyen kavramlardr. MAK deer zellikle, akut zehirli etki gsteren maddeler iin salk verilir. alma sresi iinde hibir zaman almamas gereken younluk miktarn iaret eder. Eik Snr Deer (ESD) akut deil, kronik etki gsteren maddeler iin uygun bir younluk snrlamas olmaktadr. Eik snr deer zehirli maddeye gnde maruz kalma sresi de dikkate alnr. Sekiz saatlik alma sresince maruz kalnabilecek ortalama deeri belirler. Havada (Asl Olarak) Bulunabilen Kirleticiler Sanayide kimyasal etkenlerden etkilenmenin en fazla solunum yoluyla olduunu belirtmitik. imdi bu etkenleri endstriyel hijyen asndan tanmlayalm. 1. Gazlar Endstride deiik retim srelerinde alanlar ejtli gazlara maruz kalrlar. Sz gelii; kaynak ilerinde, metal kaplamasnda, maden ocaklarnda, bakr gibi baz metallerin elde edilmesinde, kimyasal reaksiyon gerektiren iler gibi ilerde alanlar eitli gazlarla karlaabilirler. Bu gazlarn bir ksm belirli koullar altnda iiler iin salk tehlikesi yaratr; ani, ya da yava yava zehirlenmelere neden olur. Bu vak'alarda gazlarn hcre metabolizmasyla ilgili olumsuz etkilerine ou kez zehirlenme, intoksikasyon ad verilmekle

12

beraber, gazlardan sz edilirken "zehirli gaz" deyimi daha ok sava gazlar iin kullanlr. Sanayide salk tehlikesi yaratan gazlara genel olarak "zararl gazlar" deyimi tercih edilir. Gazlarn bir de parlama ve patlama tehlikesi vardr. Bu tr sorunlarla alma yaamnda ska karlalmaktadr. Yanan malzemenin yapsna (trne) bal olarak karbondioksit, karbonmonoksit ( CO), hidrojen slfr (H2S), kkrtdioksit (S02), amonyak (NH3), hidrojen siyanr (HCN), azotdioksit (N02), akrolein (CH2CHCHO) gibi gazlara yangnda veya yangn sonucu maruz kalnabilmektedir. Sanayide en sk rastlanan zararl gazlarn snflandrlmasna gemeden nce, gazn genel bir tanmn yapmakta yarar vardr. "GAZ" deyimi; genellikle sabit bir ekili ve belirli bir hacmi olmayp snrsz olarak yaylabilen ve basn artmas veya scaklk azalmasnn etkisi ile sv veya kat hale getirilebilen maddelerdir. nsan organizmas zerine olan etkilerine gre sanayideki zararl gazlarla ilgili deiik snflandrmalar yaplmaktadr. Bunlardan en sk kullanlan snflandrma ve bu snflara giren gazlarn en ok karlalanlarna rnekler aada belirtilmitir. Bu gazlardan birounun alma ortam atmosferinde bulunmasna izin verilebilecek (MAK) deerleri ile parlama ve patlama limitlerinin (e.l.) alt ve st snrlar (hacimde % olarak) kimyasal sembollerinin yanna yazlmtr. A- Basit boucu gazlar Normal atmosferik basntaki hava da bulunan oksijen orann hacimce % 18'lerin altna drerek havaszlktan dolay boulmaya neden olurlar. En sk karlalanlara baz rnekler aada verilmitir. Karbondioksit (C02) 5000 ppm (milyonda ksm olarak) : arap mahzenlerinde devaml fermantasyon sonucu havaya fazla miktarda karabilir. Karbonlu maddelerin tam yanmas sonucu oluur. Karbondioksitin basn altnda kuru hale getirilmesiyle elde edilen kuru buz (dry ice) soutucularda kullanlrsa, soutulan depolarda C02 oran ykselebilir. Metan (CH4) (e.l:5,3 -14,0) Bataklk gaz olarak bilinir, nk bitkilerin rmesi ve ayrmas sonucu oluur. Yurdumuzda en sk kmr ocaklarnda karlalmaktadr. Etan (C2H6) : eitli kimya sanayinde karlalr. Propan ve btan (C3H8 ve C4H10) btan iin (e.l: 1,9 - 8,5): iyerlerinde kullanlan svlatrlm petrol gazdr (LPG). mg/m3. Evlerde ve L.P.G. :1000 ppm; 1800

Asetilen (C2H2), (e.l: 2,5 -81): Kaynak ilerinde ve baz kimya endstrisinde kullanlr. Hidrojen ( e.l: 4,0-75), Ak arj odalarnda aa .kabilir. Azot, Argon, Neon, Helyum, Etilen ve Propilen gibi gazlar da bu snfa girer. B- Kimyasal boucu gazlar: Deiik mekanizmalarla hcre oksidasyonunu etkileyerek toksik etki gsterirler. rnein: Karbonmonoksit (CO), 50 ppm, (e.l: 12,5-74): Karbonmonoksit zehirlenmelerine hem alma hayatnda hem de evlerde rastlanr. Bu gaz, kmr, odun gibi organik maddelerin tam olarak yanmad yerlerde karmza kar. Benzinli veya motorlu tatlarn egzoz gazlarnda %4-7 orannda bulunur. Bu yzden garajda otobs, otomobil alrsa veya kapal yerlerde bu yaktla herhangi bir motor alrsa ve havalandrma yeterli dzeyde olmazsa tehlike belirir. Egzoz borular arzal olan aralarda CO gaz, src veya yolcu oturma yerlerine szarak zehirlenme yapabilir. Kok fabrikalarnda, yksek frnlarda CO'e her zaman rastlanr. Maden ocaklarnda yangn sonucu, ya da metan gaznn hava ile karmndan ibaret olan grizu gaz patlamalar sonucu, youn miktarda CO oluur ve CO'le zehirlenme grlr. yerlerinde CO nedeniyle havaszlktan boulma olaylar ou kez Pazartesi sabahlar olur. Hafta sonu kapal

13

olduundan soumu olan sistemler (frnlar gibi) Pazartesi gn stldnda tam yanma olduu halde baca gazlar souk yzeylere hzla arpnca nemli miktarda CO oluur. Hidrojen siyanr ( HCN ), 10 ppm, (e.l: 5,6 -40): Sentetik lif ve plastik retiminde, elektrolizle metallerin kaplanmasnda, siyanr tuzlar ve nitritlerinin retiminde, bcek ve kemiricilere kar ldrc ila olarak kullanlr. Hidrojen slfr (H2S), 10 ppm, ( e.l: 4,0 - 44): Orta dzeydeki konsantrasyonlarna bile maruz kalmada ani lmlere neden olan gazlarn arasnda hidrojen nemli bir yer tutar. Kkrt ieren maddelerle alma olan yerlerde, iilere bu gazn sratle boarak ldrme zellii olduu retilmelidir. Burada gzden uzak tutulmas gereken bir durum da; dk dzeyde ki hidrojen slfr konsantrasyonuna maruz kalmaya alk kiilerde yksek dzeylerde (konsantrasyonlarda) koku alma duyuunun uyarc olmayacadr. Yani salt duyu organlaryla gazn arttn sezinleyemez. Eer hidrojen slfr olan bir alanda iilerden biri derse dier iiler o alanda uygun solunum yollar koruyucusu kullanmadan kazaly kurtarmaya girmemelidir. H2S hayvansal ve bitkisel atklarn kokumas sonucu oluur. Kimya ve boya endstrisinde, viskoz ve rayon iplii yapm gibi ilerde de karlalabilir. C- Tahri edici gazlar: Amonyak ( NH3), 25 ppm, (17 mg/m3) ( e.l: 16 - 25 ): Tekstil sanayi, sun'i gbre, re, nitrik asit, baz boyalarn retimi gibi ilerde karlalr. Klor ( CI2 ), 1 ppm , (3 mg/m3): Tekstil ve kat endstrisinde beyazlatc olarak, su ve sv atklarn dezenfeksiyon gibi ilerde, alminyum pres dkm ilerinde ( dezoksidan olarak ) karlalabilir. Kkrtdioksit ( S02 ), 2 ppm ( 5 mg/m3): Slfrik asit retiminde, tekstil ve un sanayinde beyazlatc olarak, selloz ve kat endstrisinde kullanlr. Kok frnlarnda, petrol rafinerilerinde, kkrt bazl cevherlerin artlmas ilerinde, kmr ve fuel-oil gibi kkrtl yaktlarn yanmas sonucu oluur. Fosgen ( COCI2), 0,1 ppm ,(0,4. mg/m3): Klorlu bileiklerin yksek syla etkileimi sonucu (istenmeyen bir tepkime biiminde) oluur. Azotoksitleri ( NOx ) : Sava gazlarndan biridir. Nitrik asit retimi, patlayc madde retimi, nitrosellloz ve baz boyalarn retiminde oluur. Ark kaynaklarnda, dizel ve otomobil egzoz gazlarnda bulunur. Azotdioksit (NO2): 3 ppm, ( 6 mg/m3). Ozon ( 03 ), 0,1 ppm, (0,2 mg/m3) : Ark kaynaklnda, rntgen odalarnda, un, niasta, eker, kuma v.b. maddelerin beyazlatlmasnda kullanlr. Formaldehit { HCHO ), 0,75 ppm(*), ( e.l: 7.0 - 73 ) : Tekstil sanayinde, dericilikte, biraclkta, su geirmez kat yapmnda, cam ve ayna ilerinde, sentetik reine yapmnda, suni tutkal ve eitli plastik madde retiminde karlalabilir. Bor triflorr, Butadien, Dimetilamin, Hidrojen klorr, Hidrojen florr ve Metil amin'de bu snfa girer. D- Sistemik zehir etkisi gsteren gazlar: Asrin ( AsH3 ), 0,05 ppm ,(0,2 mg/m3): Arsenik ieren metallerin asitlerle temasa gelmesi gibi ilemlerde oluur.

14

Stibin ( SbH3 ), 0,1 ppm, (0,5 mg/m3) : Antimon ieren metallerin asitle reaksiyona girdii proseslerde akmlatrlerin ar arj edilmesi gibi ilemler sonucu oluabilir.

yan

rn

olarak,

Fosfin ( PH3 ), 0,3 ppm , (0,4 mg/m3): Scak fosforik asit ve asetilen gaz retiminde fosfin tehlikesi vardr. Ayrca alminyum fosfat uygun olmayan depolarda nemlenirse fosfin gaz kma olasl vardr. Nikel karbonil ( NiC04 ), 0,05 ppm, (0,35 mg/m3) Ni olarak : Saf nikel retiminde, metallerin kaplanmasnda, elektronik ve plastik endstrisinde, petrol saflatrmasnda ve hidrojenasyon olaylarnda katalizr olarak nikel kullanldnda karbonil oluabilir. Karbon slfr { CS2), 10 ppm, (30 mg/m3), (e.l: 1.3 - 50) : Baz lak ve verniklerin retiminde, viskos ipei yapm gibi ilerde karlalabilir. Tozlar Endstride kullanlan bir terim olarak toz, havada asl olarak kalabilen, bykl 0,1 ile 25 mikron arasnda deien kat partiklleri ifade eder (1 mikron = 0,0001 santimetre). 5 mikronun zerindeki tozlar, genellikle solunum problemi oluturacak kadar uzun sre havada asl kalamazlar. Tozlar havaya eitli kaynaklardan dalabilir. rnein, tozlu bir madde ile bir ilem yaplrken (kurun oksit tozunun kartrcya boaltlrken veya talk tozu ile bir rn tozlandrrken). tme, ezme, patlama, sarsma ve delme gibi ilemlerle kat maddeler kk llere indirildiinde, tme ve sarsma gibi mekanik hareketleri salayan cihazlar tozun havaya yaylmas iin gerekli enerji kaynan da oluturur. Toz maruziyetini doru olarak deerlendirebilmek iin; kimyasal bileimi, partikl bykl, havadaki toz konsantrasyonu ve dalma zellii gibi birok faktrn bilinmesi gerekir. Baz lifli maddeler dnda 5 mikrondan kk toz paracklar alveollere ular. 10 mikron byklndeki partikller burun yollar, boaz, yutak ve nefes borusunda tutulur. Bunlar ksrkle atlr veya yutularak sindirim sistemine giderler. Gzleri bozuk olmayan bir insan 50 mikron apndaki kk toz taneciklerini (plak gzle) grebilir. Bu havada asl kk tanecikler gl k yansd zaman tek tek grlebilir. Solunabilir byklkteki toz (10 mikronun altndaki) mikroskop yardm olmadan grlemez. Endstriyel tozlarn ou, partikl bykl genie bir spektrum iinde deien partikllerden oluur. Kk partikllerin says byklere gre ok fazladr. Birka istisnann dnda bir ilemin evresinde havada toz grlyorsa byk bir olaslkla grnmeyen toz partiklleri grnenlerden ok daha fazladr. Biyolojik etkileri (tahri edici - irritan-, allerjik, kanserojenik, sistematik zehir ve deriye olan etkiler) asndan tozun temel snflandrmas, en sk olutuu i kollar ve vcuttaki etkisi aadaki Tablo 5'de zetlenmitir.

15

Tablo 5. Tehlikeli Endstriyel Tozlarn Temel Snflandrmas Tozun eidi En Sk Olutuu Kodu Reaksiyon eidi I. KUARTZ VE KUARTZ EREN KARIIMLAR Kmr, maden cevherleri, Madencilik, metalrji Noduler Fibrozis fluorspar (mermer gibi bir mhendislii, inaat eit ta), kaya, kum malzemeleri ve inaat, ta kesme, dkm ileri, kum pskrtme. Kaolin Seramik endstrisi Noduler Fibrozis (porselen, mlekilik, toprak ii, shhi tesisat, elektrik tehizat. Kuvarsit Atee dayankl malzemeler Noduler Fibrozis (tulalar) Kuartz tozu , Kizelgur Filtre ve izolasyon Noduler Fibrozis (yanm) malzemesi retimi II. ASBEST VE ASBEST EREN KARIIMLAR Ham asbest, krizotil, Asbest madeni, retimi, Difuz Fibrozis, Kanser amfibol eitli malzeme yapm (izolasyon, tekstil, srtnme malzemesibalata, yangn nleme). 3000 den fazla asbest ieren rn vardr. Asbestli imento inaat endstrisi ve bina Difuz Fibrozis, Kanser malzemesi Talk Kauuk endstrisi, eczaclk, Difuz fibrozis, Nadir olarak kozmetik, boya, kat ve nodular fibrozis, kanser bask, tekstil Tozun eidi En Sk Olutuu Kodu III. METALLER VE METAL BLEKLER Alminyum, alminyum Fiekilik sanayi oksit (alminyum tozlar), zmpara maddesi retimi, boksitin eritilmesi sonrasnda kan alminyum duman, hafif metal endstrisi (kaynak ve alevle kesme), Berilyum, berilyum oksit Metalrji, k tpleri retimi Kadmiyum, kadmiyum Metalrji, elektro kaplama, oksit boya endstrisi (pigmentboyar madde) Krom, krom oksit, Metalrji, elektro-kaplama, kromatlar kaynak ve alevle kesme, pigment Sert metaller Demir demir oksit Sinterleme Metalrji, metal ileri (kaynak, alevle kesme, talama), boya endstrisi (pigmentler- boyarmadde) Metalrji, ak retimi, silah sanayinde mermi retimi, boya endstrisi, kurunlu boyalarla boyanm malzemenin alevle Reaksiyon eidi Fibrozis

Granuloma Tahri, sistemik zehir Tahri, kanser (+6 deerli krom bileikleri kanserojendir. rnein: Alkali kromat, kromik oksit). Fibrozis Fibrozis, Birikme (akcierlerde) Sistemik zehir (anemi, kolik, semptomlar) etkileri nrolojik

Kurun, kurun oksit

16

Manganez, oksitleri

manganez

Nikel, nikel oksitleri, nikel tuzlar Vanadyum pentoksit

kesilmesi (geri sklmesi gibi) Metalrji, metal ileri (manganez ieren elektrotla kaynak), manganez cevherlerinin hazrlanmas ve kullanlmas. Metalrji, elektro-kaplama, kimya endstrisi

Tahri, sistematik zehir.

Kuvvet santrallerinde (ya yakan frnlarda tortu temizlenmesi), kimya endstrisi (vanadyum katalistlerinin retimi) IV. BTK VE HAYVAN TOZLARI (ORGANK) tlm ve ezilmi Hububat tlmesi ve hububat ve kepek depolanmas, frnlar Kereste Aa kaplama, mobilya endstrisi (parlatma) Hayvan derisi, ty , kl Tarm, hayvanat bahesi ve pulu bakcl, laboratuvar, hayvan bakcl, krklk Enzimler la endstrisi, temizlik tozu retimi, yiyecek ve iecek endstrisi Kfl saman, ot, tahl ve Tarm, tahl silolar kam Tavuk, gvercin, Kmes hayvanlar bakcl muhabbet kuu pislii ve hayvanat baheleri Pamuk, keten, kenevir, jt Pamuk tarama, pamuk ve keten bkm- taranmas

Tahri, kanser, karbonilin sistemik etkisi vardr Tahri

nikel zehir

Tahri, allerji Tahri, allerji Tahri, allerji Tahri, allerji (dermatitler) Allerjik alveolitis, fibrozis Allerjik alveolitis, fibrozis Tahri, bronkospazm difuz difuz

(Kaynak : Parmeggiani Dr. L. (Ed), Encylopaedia of Occupational Health and Safety, International Labour Office, Volume I. Third Ed., Ceneva 1983, s.681-683) Biyolojik etkileri asndan snflandrlan tozlarn alma ortamnda bulunmasna msade edilebilecek miktarlar ise; A-Fibrojenik Tozlar (solunumla akcierlere ulap birikme sonucu dokusal deiimle akcierlerde fonksiyonel bozukluk yapan tozlar): Silis (SiOa) ESP (TLV -TWA)() (*) TLV-TVVA: Eik snr deer - Zaman arlkl ortalama) Kristal Kuvars Kristobalit Silis (erimi) Tridmit Tropoli 0,1 mg/m3 0,05 mg/m3 0,1 mg/m3 0,05 mg/m3 0,1 mg/m3 (Solunabilir Toz) " " "

"

Silikatlar Asbest (5 mikrometreden byk olan) Amosit (gri kahverengi asbest)..0,5 lif/cm3 (kanserojen) Krizotil (beyaz asbest)2 lif/cm3 Krosidolit (mavi asbest)...0,2 lif/cm3 Talk (asbest liftleri iermeyen)...2 mg/m3 (solunabilir toz) Mika (asbest liftleri iermeyen)..3 mg/m3 Kmr tozu...2 mg/m3 (solunabilir toz da < %5 kuvars)

17

B- Toksik (zehirli) tozlar (genellikle metal bileikleridir. Merkezi sinir sistemi, karacier, bbrek, kan v.b. organ veya dokular zerinde akut ya da kronik etki yapan tozlar): Kurun (inorganik toz ve dumanlar, Pb olarak) 0,15 mg/m3 (toplam toz) Krom (metal ve tuzlar 0,5 mg/m3) (kromun (+VI) deerli bileikleri Cr olarak 0,05 mg/m3) Kadmiyum (toz ve tuzlar, Cd olarak)..0,05 mg/m3 Vanadyum , V206 olarak solunabilir toz ve duman .0,05 mg/m3 TNT (2,4,6-Trinitrotoluen) 0,5 mg/m3 Arsenik (kanserojen) ve znebilir Bileikleri arsenik (As) olarak. 0,2 mg/m3 Dinitrofenol (8 saatlik zaman arlkl ortalama: 0,2 mg/m3) (Not: i sal ve i gvenlii ile ilgili baz kurulular bu madde iin bir deer vermemektedir) C-Allerjik tozlar (egzama veya astm yapan tozlardr): Pamuk, keten, kenevir, sisal keneviri, jt, Platin bileikleri (tuzlar), Tahta tozlar, Hayvan derileri ve postu, sa, ty ve pulu, Enzimler D-Skc (inert) tozlar (solunumla fonksiyonel bozukluk yapmayan tozlar): akcierlere ulamalarna ramen akcierlerde

ESD (TLV-TWA) 10 mg/m3 toplam toz <%1 kuvars, veya 5 mg/m3 solunabilir tozlardr. Alimina (Al203), Kalsiyum karbonat, Sellloz -kat lifi, Zmpara, Gliserin misti, Al ta, Kaolin, Kireta, Magnezit, Mermer, Cam yn, Pentaerythritol, Paris plasteri, Portland imentosu, Ruj, Silikon, Silikon karbit, Niasta, Sakoroz, Titanyum dioksit, inko stearat, inko oksit tozu. (Not: Solunabilir toz: Aerodinamik edeer ap (0,5 - 5 mikron) byklnde belli kristal yaps olan veya amorf toz ile ap 3 mikrondan kk, uzunluu en az apn 3 kat olan ipliksi (fibrz) asbest tozlarn ifade eder. 1.3.3. Tts (Trke'de ou kez duman ve tts ayrm yaplmadan genel bir terimle duman olarak adlandrlr.) Kat partikllerinin gaz durumunda younlamasndan meydana gelir. Genellikle erimi metallerin buharlamasyla oluur. Bu fiziksel deiiklik sk sk beraberinde kimyasal reaksiyonu da meydana getirir, oksitlenme gibi. Tts bulut halinde ve bazen birleik halde bulunur. Metal gibi kat bir maddenin buharlamas sonucu tts halinde maddeler, serin havada younlarlar. Bu kat partikller genellikle 1,0 mikrondan daha kktr. Birok durumda, scak maddeler oksitlenme eklinde hava ile reaksiyona girer. rnein: Kurun oksit ttss, kurunun tasfiyesi iin eritilmesi ve demir oksit ttss ark kaynanda oluur. Magnezyum metalinin yanmas veya kaynak yaplmas veya galvanizli metallerin gazla kesilmesi srasnda tts oluabilir.

18

Solunabilen ttsler baz koullar altnda zararldr. Kurun esasl boyalarla boyanm metaller veya galvanizlenmi metaller kaynakla kesilirken zehirli ttsler alma ortam atmosferine yaylabilir. Eer orada yeterli etkinlikte emi yapan lokal havalandrma sistemi yaplmamsa veya kaynak yapan ii solunum yollar koruyucusu kullanmamsa zehirlenebilir. Bunlara ak imalatn da ekleyebiliriz. 1.3.4.Duman 0,1 mikrondan kk karbon veya is partiklleridir. Bunlar kmr, fuel-oil gibi karbonlu maddelerin tam yanmas sonucu oluur. Duman genellikle olabildii kadar kuru partikllerden oluan damlacklar ierir. Ttn, rnein slak duman, ok kk katran damlacklar eklinde partikller olutururlar. Ttn dumannn partikl byklnn ls yaklak 0,25 mikrondur. 1.3.5.Aerosol'ler Havada dalm sv damlacklar veya kat partikllerdir. Bunlar zamann belli bir periyodunda havada dalm ve asl kalacak kadar ince ve kk lde paracklardr. 1.3.6.Sis'ler Gazlar veya sv durumdaki havadaki partikllerin younlamasyla asl kalabilen sv damlacklardr veya srama, kprme veya atomize eklinde svlarn dalm durumda olmasdr. Yani sis sonunda sv olacak atmosferde asl sv damlacklardr. rnein: Ya sisi kesme ve tme ileminde kabilir, asit sisleri elektrolizlerde, boya spreyinin sisleri, su buharlarnn younlamas. 1.3.7.Endstriyel zcler Endstride ok geni bir alanda zcler kullanlmaktadr. "Solvent" zc terimi, dier organik materyalleri zmede kullanlan organik svlar anlatr. zcler / Solventlerin bileiminde bulunan benzin, aseton, toluen, trikloroetilen, etilasetat, benzol ve daha yzlerce eit organik zclerin (hidrokarbonlar -alifatik ve aromatik-, halojenil hidrokarbonlar, alkoller, eterler, glikol trevleri, esterler, ketonlar vb.) buharlarnn iyeri havasna karan iyerlerinde yeterli nlemler alnmadan srekli alan iilerde bbrek, karacier, sinir ve kan yapc sistemlerde bozukluklar gibi ciddi salk sorunlar (meslek hastalklar) grlebilir. Tm bunlarn yan sra endstride kullanlan zcler / solventlerin byk bir ounluunun kolay tutuabilen yanc maddeler olduklarn da unutmamak gerekir. Bu tr maddeler kkl-bykl pek ok yangna neden olmaktadr. Bu nedenle; hereyden nce parlayc, sala zararl solventler / zclerin retildii, depoland ve kullanld binalarn olanakl ise tek katl, taban ve duvarlarnn yanmaz malzemeden yaplm olmasnn yan sra tavann da yanmaz ve hafif materyalden yaplm olmas gerekir. Bu gibi yerlerde elektrik tesisat kvlcm karmayacak biimde olmaldr. Bu gibi yerlerde uygun say ve nitelikte yangn sndrme aralar bulunmal ve bir yangn durumunda orada alan personelin neler yapacaklar konusunda etkin eitim uygulanmaldr. Bu maddelerin deriye bulamasnda ciddi sorunlar yaanr. Yaygn olarak kullanlan organik zclerin (solventlerin) snflandrlmas ve iyeri havasnda bulunmasna izin verilebilecek eik snr deerleri (ESD) : Hidrokarbonlar: Bu grubun btn yeleri (alifatik veya aromatik) yanabilir. Parafin serisindeki yelerin parlama noktas 46C nin altnda bir scaklktr ve scak blgelerde buna eriilebilir. Olefin serisinin parlama noktas 0C'n altndan balayp 46C'a kadar deiir. Siklohegzan -20C'n altnda bir parlama scaklna sahiptir. Aromatik serilerden benzen, toluen, ksilen (izomerleri - karmlar) ve curnene'nin parlama noktas srasyla -11C, 4C, 30C ve 44C dr.

19

Genel olarak, alifatik hidrokarbonlar, siklohegzan gibi siklik yeleri kapsar ve narkotiktir, fakat bunlarn sistematik zehirlilii nisbeten azdr. Aromatik yelerin hepsi narkotik etkilidirler ve buharlarna ar maruziyet abucak kas sistemine zarar verir kolapse ve bilin kaybna neden olur. Benzen'in zel bir zehirlilik etkisi vardr, ar zehirlilik etkisi ise kan yapc sisteme (kemik iliine) dir. 1- Alifatik hidrokarbonlar (akrilik/dz) n- Hegzan : 50 ppm , 176 mg/m3 Hegzan izomerleri : 500 ppm, 1760 mg/m3 Oktan : 300 ppm, 1400 mg/m3 2- Siklik hidrokarbonlar (sikloparafinler, naftenler) Siklohegzan : 300 ppm Turpentin : 100 ppm, 556 mg/m3 3- Nitro-hidrokarbonlar: Nitroetan : 100 ppm, 307 mg/m3 4- Aromatik hidrokarbonlar: Benzen: 10 ppm, 32 mg/m3 (nsanlar iin kanserojen maddeler listesindedir) Toluen (deri) : 50 ppm, 188 mg/m3 Ksilen(o-,m,p izomerleri) : 100 ppm , 434 mg/m3 Halojenli Hidrokarbonlar: Endstriyel amalar iin, klorlu bileikler bu grubun ok nemli bir yesidir. Emniyetli flor trevleri ok geni zc karmlar iin ok pahaldr. Birok pratik amalar iin, alifatik yeler yanmaz olarak kabul edilebilir. Dier yandan, bunlarn bazlar buharlama derecesinde yksek derecede toksiktir ve gl bir narkotik etki gsteren maddelerdir. Birok vak'alarda piroliz yoluyla ayrma sonucu yksek derecede zehirli fosfin oluur. Karbontetraklorr ve tetrakloretan gibi doymu gruplar karacier ve bbrekler iin tehlikelidirler. Aromatik hidrokarbonlar(dan), klorobenzen iyi bilinen solventtir. Merkezi sinir sistemine etki ile bilin kayb biiminde akut etki yapan yanc svlardr. Ancak kronik toksik etkisinin olmad kantlanmtr. Daha az klorlanm naftalinler karacier zedelenmesine neden olabilir, toksik sarlk yapabilir. Baz klorlanm hidrokarbonlara maruziyet kanserojen etki de gsterebilir. 5- Halojenli hidrokarbonlar: Tetraklorometan : 5 ppm , 31 mg/m3 (hayvanlar iin kanserojen) 1,1,1 trikloroetan( metil kloroform) : 350 ppm , 1910 mg/m3 Triklorotrifloroetan (1,1,2-Trikloro-1,2,2- trifloroetan) : 1000 ppm, 7670 mg/m3 Alkoller Alkoller genellikle zc olarak kullanlrlar (metil alkol, etil alkol, n-propil alkol ve n-butil alkol), iyeri alma ortam atmosferimde eriilebilecek parlama noktalarna sahiptirler. Genellikle buharlar solunduunda ok az narkotiktir. (Metil alkol ve beta-kloroetil alkol'n zel tehlikeleri vardr.) 6 - Alkoller: Metil alkol (metanol) : 200 ppm, 262 mg/m3 Etil alkol (etanol) : 1000 ppm, 1880 mg/m3 n -Propil alkol (propanol) : 200 ppm, 492 mg/m3 Aldehitler ve ketonlar: Bazlar ciddi yangn riskleri tar. Bunlar buharlaabilen, parlayabilen svlardr. zellikle aldehitlerin gzlere, solunum yollarna ve deriye ok kuvvetli tahri edici etkilen olabilir. 7- Aldehitler: Asetaldehit : -Yksek dozlarnn hayvan deneyleri ile kanserojen olduu anlalmtr.

20

Eterler: Bunlar ok abuk parlayc / yanc svlardr. yelerinden genellikle zc olarak kullanlan etil eter'in parlama noktas - 45 C'dir. ok kuvvetli narkotik zellie sahiptir, bellirli bir toksik etkisi de vardr. 8Eterler: Etileter : 400 ppm, 1210 mg/m3 zopropil eter: 250 ppm, 1040 mg/m3 Etil glikol monometil eter: 5 ppm Etil glikol monoetil eter : 50 ppm

Glikol trevleri: Etilen glikol monometil eter ve etilen glikol mono etil eter bu grubun iyi bilinen zclerindendir. Her ikisi de parlaycdr. Bunlarn parlama noktalar olduka yksek olup srasyla 46C ve 94,4C'dir. Bunlarn kan ve sinir sistemine toksik etkisi vardr. 9Glikoller: Etilen glikol (buhar ve mistleri):

Esterler: Bu solventler(de) parlaycdr. Parlama noktas genel olarak oda scakl civarndadr. Yine genel olarak ciddi salk riskleri yoktur. Yalnz bunlarn buharlarnn etkisiyle gzler, burun ve st solunum yollarnda tahri / irritasyon olabilir. 10- Esterler: Etil asetat: 400 ppm, 1440 mg/m3 Amil asetat: 100 ppm Ketonlar: Bunlar parlayc svlardr. Aseton ve Metil Etil Keton (MEK) en sk kullanlanlardr. Parlama noktalar srasyla -18C ve - 6C'dir. Bu snftaki bileiklerin sistemik zehirlilii yksek deildir. Bazlarna ar dzeyde maruziyet sonucu periferik sinir sisteminde olumsuz etkiler grlebilir. 11- Ketonlar : Metil etil keton : 200 ppm, 590 mg/m3 Aseton : 750 ppm, 1780 mg/m3 eitli zcler: Nitro parafinler, bitki kkenli baz solventler ve karbon dislfr' bu gruba sokulabilir. Nitro parafinler parlaycdr, fakat parlama noktas (en az) 28C'dir. Narkotiktirler ve mukozalara hafif tahri/irritan etkileri vardr. Ayrca karacier ve bbreklerde irritasyona neden olabilirler. Karbon dislfr, endstride kullanlan zclerin en tehlikelilerinden biridir. ok abuk' parlaycdr. Parlama noktas - 30 C'dr. Tutuma derecesi ise 100 C'dir. ok toksiktir. Merkezi ve evresel sinir sisteminde etki gsterir, psikoza neden olabilir. (Not: TLV mg/m3 = ( ppm olarak TLV)(maddenin gram molekl arl)/24.45 TLV ppm = (mg/m3 olarak TLV)(24.45)/(maddenin gram molekl arl) 1.4. Fizyolojik Snflandrma Hava kirleticilerinin fizyolojik snflandrmas konusunda Henderson ve Heggard'n yapm olduu snflandrma tamamen tatmin edici olmayabilir. nk birok gaz ve buharn fizyolojik etkisinin ekli konsantrasyonuna baldr. rnein, bir buhar herhangi bir konsantrasyonda anestetik etki gsterirken daha dk konsantrasyonda ayni buhar,

21

anestetik etki gstermeden sinir, sistemine, hematopoietik sisteme veya baz i organlara zarar verebilir. Yani bir maddeyi fizyolojik etkilerine gre (tam manasyla) yalnz bir snfa yerletirmeye olanak yoktur. Anlatmda kolaylk olmas bakmdan (neri olarak) aada belirtilen snflama yaplabilir. 1.4.1. Tahri Edici Kimyasal Maddeler (Irritants) : Tahri edici maddeler andrcdr veya deriyi kabartma zellii vardr.Temasa geldikleri nemli deri ve mukozay yakarak etkisini gsterir. Etkenin konsantrasyonu maruziyetin sresinden nemlidir. Belli bal tahri ediciler : (a) zellikle st solunum yollarn tahri edenler: aldehitler, (asetaldehit, akrolein, formaldehit, paraform), alkalik (bazik) toz ve mistler (sisler), amonyak, kromik asit, etilen oksit, hidrojen klorr, hidrojen florr, kkrt dioksit, kkrt trioksit. (b)st solunum yollarn ve akcieri tahri edenler : brom, klor, klor oksitleri, siyanrn brom ve klor bileikleri, dimetil slfat, dietil slfat, flor, iyot, ozon, slfr klorrler, fosfor triklorr, fosfor pentaklorr ve toluen diizosiyanat. (c) zellikle solunum yollarnn alt ksmlarn ve hava keseciklerini tahri edenler: arsenik triklorit, azot dioksit ve azot tetroksit ve fosgen. (Bunlarin etkileri devam ederse - maruziyet fazla olursa) genellikle asfeksiyal lmle sonulanr. Akcier tahri edicileri kimyasal boucularla(da) ilikilidir. 1.4.2. Boucular (Asphyxiants Anoxia-producing Agents) (kanda oksijen azlna neden olan etkenler) Boucular (asphyxia - asfeksi) kan ve dokulardaki oksijenin azalmasna ve karbon dioksit basncnn ykselmesine neden olan etken (agents) olarak tanmlanr. Vcudun gereksinimi olan oksijen varlna kimyasallarn etkisi ile olan ilgimiz anoksemi (kanda oksijen azl, oksijen yetersizlii) reterek bu etkiyi salayan maddelerle ilgilidir. Aada belirtilen birok kimyasal etken(ler) ok ynl etkilere sebep olurlar (rnein; karbon monoksitin hemoglobini etkiledii gibi eitli solunum dokularndaki sitokrom (cytochrome) gibi katalistleri de etkiler). Bu kimyasal maddelerden nemlileri aada belirtildii gibi snflandrlabilir. Vcutta anoksemiye (anoxia) nasl neden olduklarna bal olarak alt snfta toplanrlar. A- Basit Boucular 1. Anoksik anoksemi (Anoxic anoxia) Kanda oksijen azl (yetersizlii) nedeniyle boulma. Atmosferdeki (normal miktardaki) oksijen yerine bir miktar baka gazn gemesiyle hava oksijence seyretildiinde akcierlere ve kan dolamna giden oksijen azalr. Hatta fizyolojik olarak etkisiz (inert) olan gazlar bile buna sebep olabilirler. Bu durum normal hcresel solunumlar iin gerekli olan kann oksijence doymasn salayan gerekli oksijenin ksmi basncn drmeye sebep olur. Oksijen yetersizliinden dolay boulmaya (anoxic anoxia) neden olan etkenlere rnek olarak etan, helyum, hidrojen, azot ve azot monoksit (nitrous oxide) verilebilir. B. Kimyasal Boucular 2. Anemik anoksemi (Anemic anoxia) Bu, "kandaki krmz kan hcrelerindeki oksijen tayc hemoglobin pigmentinin kismen ya da tamamen eksikliini belirtir. Oysa ki basit bir kanama (krmz kan hcreleri kayb nedeniyle) kann oksijen taycln azaltr. Yani oksijenin krmz kan hcrelerine olan orann drr. rnein, arsen, krmz kan hcrelerini ldrerek kann oksijen tamasn engelledii iin kanamaya benzer bir etki yapar. Buna ilaveten, pek ok kimyasal etken de akcierlerde; hemoglobinin oksijen almasn ve tamasn bozarak ya da bloke ederek buna

22

benzer bir etki yapar. Bu gruba dier rnekler; karbon monoksit (hemoglobinle birleerek karboksi hemoglobin oluturur), ve methemoglobin oluturan anilin, dimetil anilin, ve toludin'dir. 3. Histotoksik anoksemi (Histotoxic anoxia) : Bu durum, dokularn oksitlenme metabolizmas iin gerekli hcre katalistlerinin hareketinin bozulmas ya da bloke edilmesi sonucu oluur. nk hemoglobinin oksijen alm deimediinden ve dokular (gerekli) oksijeni alamadndan klcal damarlarda ve toplar damarlarda kanda bulunan oksijen konsantrasyonu genellikle normalden daha yksektir. Bu gruba rnek olarak; siyanojen, hidrojen siyanr ve nitratlar gsterilebilir. Hidrojen salfr solunumu kontrol eden solunum merkezinde hcre oksidasyonunu bloke ederek akcierlerdeki hava dolamn durdurur. Bu tr maddelerin ikinci derecede etkileri ise anoksik anoksemi (oksijen yetersizliedir 3- Anestetikler ve Narkotikler Bu maddeler ayrca genel sistemik etki gstermeden anestetik ve narkotik etki gsteren kimyasal maddelerdir. Bu maddeler beyine kan salayan sistemin ksmi basncna etki ederek merkezi sinir sisteminin faaliyetlerini azaltr. rnek olarak unlar verilebilir: (a) Asetilen hidrokarbonlar (asetilen, alilen, krotonilen (crotonylene), (b) olefin hidrokarbonlar (etilen'den hepton'a kadar), (c) etil eter ve izopropil eter, (d) parafin hidrokarbonlar (propan'dan dekan'a kadar), (e) alifatik ketonlar (aseton'dan oktanon'a kadar), (f) alifatik alkoller (etil, propil, butil ve amil), (g) esterler (zellikle anestetik deil, fakat (yerletirilecei) daha iyi bir snflandrma olmadndan buraya yerletirilmitir) bunlar vcutta prganik asit ve alkollere hidroliz olurlar. 4- Sistemik Zehirler Aadaki maddeler sistemik zehirler olarak snflandrlrlar: (a) Bir veya daha fazla i organda organik zarara neden olan maddeler; birok halojenli hidrokarbonlar. (b) Hematopoietik sisteme zarar veren maddeler; benzen, fenollar ve bir dereceye kadar naftelon. (c) Sinir zehirleri ; karbon slfr, metil alkol, tiyofen. (d) Zehirli metaller; kurun, civa, kadmiyum, antimon, manganez, berilyum vb. (e) Zehirli metal olmayan inorganikler; arsenik bileikler, fosforlar, selenyum ve kkrt; fluoritler 5. Hassaslatrclar (Sensitizers) : Vcutta antijen - antikor kompleksi oluturarak allerjik reaksiyon yaratan bu tip maddelere hassaslatrclar denir. Bu reaksiyonu yapabilen etkenler genellikle tamamen ya da ksmen proteinlerdir. Vcuttaki nihai etkileri vcuda histamin salmalar reajin antikoru (reagin antibody) retmeleri ya da baz antijen kompleksleri reterek antikorlar keltmeleridir. Reaksiyon hemen olabilecei gibi 12 saat kadar da gecikmeli olabilir. Son ylllarda baka bir takm aktivasyonlarnda ayn sonucu dourduu anlalmtr. Yaplar protein olmayan bu kimyasallar (rnein; siyanrler ya da S02 gibi basit inorganikler) antijen-antikor reaksiyonlarnn neden olduu baz durumlar gibi kelme reaksiyonlarna neden olurlar. Daha ak olarak bu reaksiyonlar akcierlerde oluarak traiyobroniyal (tracheobronchial) hava yollarndaki dz kaslarn ekli zerindeki biyokimyasal deimelere neden olurlar. Bu dz kaslardaki siklik adenozin monofosfat (cAMP) (cyclic adenosine monophosphate) ile siklik guanozin monofosfat (cGMP) (cyclic guanosine monophosphate) arasndaki rlatif denge bu dz kas hcrelerinin bzlebilirliini saptar. Bylece eer dz kaslardaki cAMP konsantrasyonu cGMP konsantrasyonundan az ise bu hcreler bzlecektir. Akcierlerdeki net sonu nefes alma tplerinin bzlmesi ve hava hareketine diren

23

gstermesi olarak ortaya kar. Birok baka etkenler de kaslarn ekillerini kontrol eder, ancak bunlarn ilikileri henz tam akla kavuturulmu deildir. Daha nce birok hassaslatrc kimyasallarn proteinli (proteinaceous) olduu belirtildi. Bu katagoride kastor ya (castor oil), polen, ve dier hastalk belirtileri etkenler; ifti akcieri, bisiriozis ve bagasosiz'e sebep olurlar. Proteinli olmayanlar (nonproteinaceous) ise gerek allerjik reaksiyonlar gibi kelmeye neden olabilirler. nek olarak izosiyanatlar, kkrt dioksit v.b. verilebilir. 6- Sistemik Zehir dnda kalan partikller maddeler Sistemik zehirler olarak snflandrlmayan partikller maddeler birka kategoridedirler. Bunlarda zehirli etki gsterebilir. (a) (Akcierlerde) (fibrozis yapan tozlar; serbest silis (silisyum dioksit), asbestler (b) (Fizyolojik olarak etkisiz olan) inert tozlar; zmpara, karbon ,emery (c) Proteolitik enzimler; enzimler ieren baz amar deterjanlar. (d) Tahri ediciler (Irritant); asitler, alkaliler, floritler, kromatlar. (2) Bakteri ve dier mikroorganizmalar. 2. KMYASAL ETMENLERN DEERLENDRLMES 2.1. Deerlendirme Yntemleri yerinde alma ortamnda kimyasal etmenler bakmndan deerlendirmede ilk adm; uygulanlan ilem ve kukulanlan tehlikeli etmenlerin saptanmasdr. Daha sonra bunlarn zellikleri tanmlanarak maruziyetin nitelii belirlenir. Bu verilerin nda, kontrol nlemlerinin dizayn iin temel kurallar saptanr. Tehlikeli etmenlerin dzeyleri; birok kimyasal madde ve partikl iin hava numunesi alnmas ve analizleri gibi farkl birok teknikler/yntemler kullanlarak nitelik ve/veya nicelik olarak daha iin banda belirlenmelidir. Ortamn kimyasal yapsn deitiren etmenlerin deerlendirilmesinde kiinin (kii bu konuda ok deneyimli bir uzman olsa bile) duyu organlaryla yapt alglama ve yorumlar yanlglara neden olur. Ortamn incelenmesinde fiziksel, kimyasal lme ve tayin yntemleri incelenen etkenin (etmenin) trne, ynteme ve istenen analiz duyarllna bal olarak dorudan iyerinde veya ortamdan alnan numuneler zerinde bu amaca uygun olarak donatlm bir laboratuvarda gerekletirilebilir. 2.2. Gazlar ve Buharlar (a) yeri ortamn ( lm yaplan sahay) dorudan deerlendirmeye olanak veren, uygunluu onaylanm, kalibre edilmi, standartlatrlm lm (indikatr) tpleri ile bir lde deerlendirme olanakldr. Dedektr tplerinin balca avantaj sonularn derhal, incelemenin yapld yerde elde edilmesidir. Bylece alnmas gereken nlemler hemen belirtilebilir. Bu tpler ok eitli kimyasal maddelere duyarl olarak yaplmtr. lerinden zel bir pompa yardmyla belirli hacimde hava geirildiinde meydana gelen renk deiimi incelenerek ortam atmosferinde bulunan sala zararl kimyasal maddelerin konsantrasyonu byk bir yaklaklkla bulunabilir. Ancak kullanlan her tip dedektr tpnn kullanma talimat ok dikkatlice izlenmelidir. Aksi takdirde ok yanltc sonular alnabilir. Sz gelii, benzen iin kullanlan dedektr tpleri yksek konsantrasyonda alifatik hidrokarbonlar bulunan bir ortamda kullanldklarnda benzen reaksiyonuna ok yakn bir renk verebilirler. Baz nemli zararllar srekli olarak gsteren, sinyal ve/veya kla gerekli uyarlar yapan dedektrler de vardr. ok daha duyarl lmler ise bir infrared analiz cihaz kullanlarak yaplabilir. (b) Numunenin zelliine uygun ortamda toplanp laboratuvarda deerlendirilmesine olanak salayan yntemlere rnek olarak; boya, tiner, solvent v.b. ierisindeki kolay buharlaabilen uucu svlarn saptand kromotografik analiz verilebilir.

24

2.3. Duman(lar) ve Sis(mist)ler: a. Dedektr tpleri veya fizikokimyasal yntemlerle alan tanabilir aralar dorudan sahada (iyerinde) lm yapabilir. b. Sahadan alnan numuneler filtrelere (kurunun membran filtre zerine toplanmas gibi), kimyasal zelti veya maddelere absorbe edilerek laboratuvarlarda deerlendirilebilir. Bunlar deerlendirmede atomik absorpsiyon spektrofotometresi gibi cihazlar kullanlabilir. 2.4. Tozlar Toz lmeleri ipliksi tozlar hari gravimetrik yntemle yaplr. rnekler, yeralt iyerlerinde ve yerst kapal mekanlarda MRE drt gzl yatay ktrc (eltriyatr) tipi gravimetrik srekli toz toplama cihaz, ak alan yerst toz younluu deerlendirmeleri ve gerektiinde yeralt iyerlerinde kiisel toz toplayc casella 123 A veya amaca uygunluuonaylanan baka bir rnek alma cihaz ile yaplr. Alnan rnekler gerekli laboratuvar almas sonucu R spektrofotometresi gibi cihazlarla deerlendirilir. Yeralt ve yerst asbest iletmelerinde asbest ieren kaya tozu younluu deerlendirmelerinde membran filtre yntemiyle toz toplama ve zt-faz mikroskobu ile lif saym yaplr. alma ortamndaki tehlikeli etkenlerin dzeylerinin saptanmasna ek olarak; maruziyetin sresi, farkl etmenlerin organizmaya olas giri yollar, iinin fiziki olarak alma ekli gibi koullan saptamak da nemlidir. Uygulamada tehlikeler her iyerinde deerlendirilememektedir. Snrl sayda alnan numuneler veya lmelerle genellikle yaklak maruziyetler belirlenir. Salkl bir deerlendirme yapabilmek iin alma ortamndaki tehlikeli etkenlerin dzeyleri ile ilgili yeterli derecede veri (bilgi) toplanmal ve bunlar istatistiksel olarak analiz edilmelidir. nceleme yaplan alma ortamndaki iilerin zehirlenebileceine karar verebilmek iin ortam atmosferindeki hava analizleri ile beraber (o ortamdaki) iilerin kan, nefes veya idrar analizleri de yaplmaldr. Biyokimyasal analizler sonucu bulunan deerlerle alma ortam atmosferleri ile ilgili yaplan analizlerin snr deeri (ESD) arasnda uyum olmaldr. KMYASAL ETMENLER KONTROL YNTEMLER Endstriyel hijyen kontrol ynteminin ekli, zararl madde veya etmenin yaps (kimyasal ve toksik zellii), vcuda giri yolu, maruziyet sresi, alma ortam atmosferindeki konsantrasyonu gibi birok faktre baldr. Endstriyel (i) hijyende kullanlan eitli kontrol yntemleri u balklar altnda toplanabilir. Daha iyerinin kurulu aamasnda kimyasal etmenler gz nne alnarak uygun projelendirme veya kullanlan zararl maddenin deitirilmesi, ayrma veya havalandrma metotlarnn uygulanmas gibi yntemlerle tehlikelerin nlenmesi - mhendislik kontrolleri. Tehlikeli kimyasal etken(ler)in bulunduu ortamlarda alan kiilerin alma srelerinin azaltlmas ve / veya dier alma kurallar uygulanarak iilerin maruziyetinin kontrol edildii - ynetsel (idari) - kontroller. Mhendislik - teknik - kontrollerinin ( nlemlerinin) maruziyet snrn kabul edilebilir dzeye drmekte yeterli olmad durumlarda en son are olarak kiisel koruyucu tehizatlarn kullanlmas yoluna gidilmesidir. Kiisel korunma aralar, mhendislik / teknik kontrolleri ve dier metotlarla birlikte kullanlmaldr. Ksaca zararl olabilecek kimyasal etkenlerden iileri korumak veya zarar en alt dzeye indirmek iin nce etkenin kaynanda, sonra ortamda (iiye eritii yolda) ve en son

25

are olarak da alcda (iide) nlem almak - gerekirse koruyucu ara kullanmak yoluna gidilmelidir. 3.1. Kullanlan Zararl Maddenin Deitirilmesi: Endstriyel ilemlerde salk iin zararl etkileri olan maddelerin zararsz veya daha az zararl olan (fakat ayn ii gren) baka bir madde ile veya tehlikeli ilemleri tehlikesiz veya daha az tehlikeli ilemlerle deitirilmesi ok etkili ve yararl bir yntemdir. Deitirme yaparken kullanlacak maddelerin yanma ve patlama gibi zellikleri de gz nne alnr. Boya pigmentleri (boyar madde) olarak beyaz kurun yerine inko, baryum veya titanyum oksitleri, Kibrit retiminde beyaz fosfor yerine krmz fosfor, Dkmhanelerde, dkmlerin temizlenmesi iin kum tozu yerine kk apl elik bilyalar, Soutucu olarak metil bromr yerine freon, Kimya sanayiinde: Karbon tetraklorr yerine metil kloroform, diklorometan, alifatik petrol hidrokarbonlar veya fluoroklorohidrokarbonlardan birisi, Organik solventlerin yerine deterjan veya sudan hazrlanm temizleme zeltileri veya buharla temizleme ilemi, Benzinli macunlar/solsyonlar yerine hemen hemen ayn ilemi gren alifatik hidrokarbon solventi doal kauuk macunlar / solsyonlar, Talama aparatnda kum ta yerine sentetik silikon karbr, Temizlik ileminde benzin yerine gaz ya ya da mazot kullanlmas, Yal boya yerine plastik boya kullanlmas, Bu yntem iin verilebilecek baz rneklerdir. 3.2.lemin Deitirilmesi: Baz durumlarda ilemde yaplacak bir deiiklikle toz veya dumann yaylmas/dalmas azaltlarak tehlike / zarar belirgin bir ekilde azaltlabilir. rnein pskrtme ile boyamann yerine frayla boyama veya daldrma yntemiyle boyama havaya dalan kirleticilerin konsantrasyonu minimize edilebilir. lem deiikliine dier rnekler; perinleme yerine ark kayna, ak kaplardaki ya gidermek iin elle ykama yerine yeterli havalandrma kontrolleri ile buharla temizlenme ilemi uygulanmas. Boyann basnl hava ile pskrtme yerine havasz pskrtme teknikleri ortam kirlenmesini azaltr. Ak yapmnda operatrlerin kuruna maruziyetini azaltmak iin ak zgaralarna kurun oksit hamurunu otomatik makinalarla srmek. Son olarakda iiler tarafndan elle yaplan sktrlm hava ile pskrterek boyama yerine otomatik elektrostatik boya pskrtme ve elle yaplan (herhangi bir ilem iin) doldurma yerine mekanik olarak belli bir ayarda srekli besleme yapan huni biiminde depolar rnek olarak verilebilir. 3.3.Ayrma (zolasyon - tecrit): Ayrma yntemi dier metotlarn zor veya olanakl olmad durumlarda ve en az ii ile yaplan iler iin zellikle uygundur. rnein gemi yapmnda; kapama veya havalandrma

26

btn ilere uygulanmayabilir. Bu nedenle boyama ncesi yaplan kumlama, dier iilerden uzak, zel bir yerde en az ii maruz (sunuk) kalarak yaplr. Baz dkm fabrikalarnda, sarsakla dkm zerindeki kum kalbnn krlarak ayrlmas ilemi normal alma vardiyas dnda (dier iilerin bulunmad) gece vardiyasnda yaplabilir. ok az saydaki sarsak iilerininde kiisel koruyucular kullanarak, solunabilir tozlara maruziyetleri nlenebilir. 3.4.Nemli Islak alma: Yaplan iin sonucu oluan tozun iyeri havasnda kalmas veya havaya yaylmas su kullanlarak nlenebilir. Maden ocaklarnda delme ve krma ilemi su pskrtlerek yaplrsa toz konsantrasyonu azaltlabilir. Kurun ve bileikleri ile allan iyerlerinde tezgah ve demelerin slatlmas ile dkmhanelerde sarsakta dkm kumunun temizlenmesi ncesi ortamn slatlmas bu tr kontrol nlemlerine rnek olarak verilebilir. 3.5. Hava Kirleticilerini Kontrol Etmek in Havalandrma:

3.5.1. Yerel Aspirasyonlu Havalandrma Yerel havalandrma sistemi klasik bir endstriyel hijyen kontrol yntemi olarak bilinir. Yerel havalandrma sistemleri kirletici etmenleri alma ortam atmosferine yaylmadan nce kaynanda yakalama ve kontrol altna alma sistemleridir. Tipik sistem bir veya daha fazla emi bal, kanal ve hava temizleyicisi, gerek grlrse bir fandan oluur. Yerel havalandrma sistemleri, hava kirleticilerini seyreltir ya da ortamdan uzaklatrr. Fakat kirleticilerin ortadan kaldrlmas her zaman % 100 olarak gerekletirilemez. Bu yntem, kirleticilerin (daha az zararl) bir baka madde kullanma (ikame), ilemin deitirilmesi, izole edilmesi veya ilemin kapal sisteme alnmas gibi yntemlerle kontrol edilemedii durumlarda kullanlmaldr. Bir ilem izole edildii halde yine de yerel havalandrma sistemine gerek duyulur. Yerel havalandrma sistemi genellikle aada belirtilen durumlarda uygun bir kirletici kontrol yntemidir: Hava numunelerinin; atmosferdeki kirleticilerin bir salk, yangn ve patlama tehlikesi gsterdii durumlarda. Baz zel ilemler iin alma mevzuatnda yerel havalandrma sistemi ngrr(se). rnein: Talama tezgahlan, tme tesisleri veya aa ileme tezgahlarnda i Sal ve Gvenlii Tznn 191'den 201'e kadar olan maddeleri ile, Parlayc ve Patlayc Maddeler...Tznn 15., 16., 17' nci maddeleri. retimde kullanlan makinann bakmnn g olaca durumlarda. yi bir evre temizlii veya alann konforunu salamak iin. Kirletici yayma kaynaklar byk, birden fazla, sabit ve / veya geni alanlara dald durumlarda. Kirletici yayma kaynaklar iilerin solunum blgelerine / dzeylerine yaknsa. Kirletici yayma oranlar zamanla ok deiiyorsa, Yerel havalandrma sisteminin nemli bir avantaj, bu sistemin genel havalandrma sistemlerinden daha az hava ak gerektirmesidir. Toplam hava ak / deiimi iyerleri iin nemlidir. nk iyeri havasnn mevsime gre stlmas veya soutulmasnn nemli bir

27

maliyeti vardr. Ayn zamanda, yerel havalandrma sistemleri yeniden kullanlabilir maddeleri korumak veya ondan yararlanmakta (geri kazanmda) kullanlabilir. Havada asl bulunabilen zararllarn kontrolnde yerel havalandrma sisteminin uygun kullanlmasnda iki temel prensip vardr. lk prensip; ilemin veya tehizatn olabildiince kapatlmas, ikinci prensip ise; hava akmn emi balna doru etkin bir ekilde ernerek kirleticinin hava akm ile birlikte aspirasyon balna ekebilecek hzda olmasdr. "eki hz" , emilen havann davlumbaz (vb) giriindeki.hzdr. (Tablo 6 ve Tablo 7). Yerel havalandrma sisteminin uygun bir ekilde dizayn ilemin scakl, kirleticinin fiziksel durumu (toz, duman, tts, mist, gaz veya buhar), oluum ekli, atmosfere yaylma yn ve hz ve bunlarn zehirlilii gibi birok faktre baldr. Tablo 6. Aspirasyon Sisteminin Hava eki/ Emi Hz Tablosu eitli Tiplerdeki lemlerden alma Ortamna Yaylan Gazlar, Dumanlar, Ttsler, Mistler, Gazlar ve Buharlar Yakalamak /ekmek in nerilebilecek En Az Hava Akm Hzlar Kirleticinin Dalma ekli lemin Cinsi eki Hz metre/saniye

Durgun haval ortama, aa Ak tanklar, ya giderme, asit ile 0,25-0,5 yukar hi hava akm hz temizleme; kaplama ilemlerinden kaan veya buharlaan, gazlar veya dumanlar olmayan karma Orta derecede durgun haval Pskrtme kabinleri; tank doldurmalar 0,5-1,0 ortama dk akm hzyla (aralkl), kaynak karma Hzl hava.hareketi olan Dar kabinlerde (yksek basnla) tabanca 1,0-2,5 ortama yksek hzla karma boyamas; hareketli varil veya tayc doldurma; konveyr ykleme ok hzl hava hareketi olan Talama; basnl haval kartrclarla 2,5-10 ortama, yksek ilk hzla alma karma Yerel havalandrma sisteminin dizayn zaman zaman zor olabilir. nk balklar, kapma noktas, uygun bir ekilde ve yerde olmal ki havadaki kirleticileri kapabilsin. Ayrca kanallar yle dizayn edilmelidir ki BALIA UYGUN MKTARDA VE HIZDA HAVA EKEBLSN. Balk seiminde kirleticinin yaps ve dalma ekilleri gz nnde bulundurulmaldr. Kk hacimli, yksek hzl yerel havalandrma sistemleri tozu kontrol altnda tutabilmesi iin az hacimde fakat yksek hzda hava kullanr. Bu sistemler kontrol salayabilmek iin tozu kaynandan direkt olarak alabilecek yaknlkta monte edilirler. Emi hzlar genelde yksektir, kaynaa yakndr, fakat egzoz hacimleri dktr. Yerel havalandrma sistemleri kurulduktan sonra altrlmaya balandnda, aadaki hava emii ve kanallar iindeki hz gibi zelliklerin doru seilip seilmedii kontrol edilmelidir. Ayrca havalandrma sistemlerinin etkinlii periyodik olarak ( ayda bir) kontrol edilerek gerekli bakm yaptrlmaldr.

28

Tablo 7. eitli Kirletici Etmenler in Yerel Aspirasyon Dizayn Aralklar Kirleticinin Yaps rnekler Dizayn Hzlar Buharlar, tts gazlar, Btn buharlar, gazlar ve ttsler Her biri iin arzu edilen hzlar (ekonomik olarak en uygun olan hzlar 7,10 10-12,5

Dumanlar ok ince hafif toz Kuru tozlar pudralar

inko ve alminyum oksit dumanlar Pamuk elyaf, ince aa tala

ve nce kauuk tozu, bakalit dkm pudra tozu, 12,5-17,5 jt elyaf, pamuk tozu, tralamalar (hafif), sabun tozu, deri tralamalar Orta byklkte Testere tozu (ar ve ya), talama tozu/deri 17,5-20 endstriyel tozlar elyaf (kaznt), yn, jt tozu (sarsak artklar), kahve taneleri, ayakkab tozu, granit tozu, silis tozu, genel malzeme tamacl, tula kesimi, kil tozu, dkm (genel), kireta tozu, tekstil endstrilerinde paketleme ve tartmada asbest tozlar Ar tozlar Metalin tornalanmas, dkmhane temizleme 20-22,5 dolaplar ve sarsaklar, kum pskrtme tozlar, tahta oyma, ahr artklar, prin tornalama, dkme demir delme tozu, kurun tozu Ar veya nemli tozlar Kk talalarla kurun tozu, nemli imento 22,5 ve yukar tozu, asbestli borular kesme makinasnn kartt tozlar, deri elyaf (scak ve nemli), snm kire

Genel Havalandrma (seyreltme vantilasyonu) Genel havalandrma sistemleri iyerlerindeki hava kirleticilerinin konsantrasyonlarn tehlikeli dzeylerin altna drmek iin taze /temiz hava salar, kirli havay uzaklatrr. Bu sistemde ak kaplar veya pencereler, at vantilatrleri, bacalarn doal konveksiyondan (Doal konveksiyon: Bir gaz veya svnn snarak hafifleyip ykselmesi ve baka bir yerde souyup arlaarak aa inmesi) veya fanlarn/vantilatrlerin hava akm salamasndan yararlanlr. Egzoz fanlar genel havalandrma yapmak iin atlara, duvarlara veya pencerelere yerletirilir. Genel havalandrma kullanlmaldr: ancak aada belirtilen koullarla karlald durumlarda

Srekli biimde nisbeten az miktarda hava kirleticilerin iyeri alma ortamna yayld durumlarda. Kirleticilerin gvenli dzeylere yeterli bir hava hareketiyle seyreltilmesine elverili durumlar; kirletici kayna ile ii arasnda yeterli bir uzakln olmas durumunda. Zehirlilii az kirleticilerin olutuu durumlarda. Atlacak havann genel evreye verilmeden nce kirleticilerin toplanmas veya Filtre edilmesine gerek duyulmad durumlarda. yeri havasndaki seyreltilmi kirleticilerin tehizata andrc / korozif etki veya dier bir zarar vermeyecei durumlarda.

29

Genel ve seyreltme havalandrmalarnn balca dezavantaj unlardr: ok geni hacimleri seyreltmeye gereksinim duyulmas. Havalandrmann nisbeten etkisiz olabilmesi. Genel veya seyreltme havalandrmalarnn nemli dezavantaj; seyreltmenin annda mmkn olmayacak kadar yakn bulunmasdr. alann kaynaa,

Bir alma blgesindeki hava dar atlrken/zellikle k aylarnda atlan havann yerine salanan havaya dikkat edilmelidir. eri giren havann kan havaya eit hacimde olmas, temiz olmas ve konforu salayacak derecede nemli ve scakln ayarlanm olmas gerekir. Bacalardan dar atlan tehlikeli gazlar ve buharlarn veya acil havalandrma / boaltma kapaklarndan atlanlarn, alma ortam atmosferine tekrar gelmemesi iin iiye (taze) hava salayan yerlerin / azlarn seimine dikkat edilmelidir. Havalandrma / egzoz bacalar ve hava salayan giriler uygun bir ekilde birbirinden ayrlmad durumlarda dar atlan (kirli) hava tekrar alma ortam atmosferine girecektir. zellikle ok zehirli toz ve dumanlarn belli blgelerden ortam atmosferine yaylmas durumlarnda genel havalandrma kullanlmamaldr. Bu gibi durumlarda yerel havalandrma daha etkin ve ekonomiktir. 3.6. yeri Dzeni

yi bir iyeri dzeni, temizlii i sal asndan ayr bir nem tar. Solunum dzeyinden yukarda bulunan raf gibi kntlarda ve zeminde bulunabilecek; trafik, titreim ve deiik hava akmlaryla solunum havasna yaylabilecek tozlar, derhal (oluur olumaz) temizlenmelidir. yi bir iyeri dzeni (temizlii) daima nemlidir, fakat; zehirli maddelerin olduu yerde daha da ok nem kazanr. Dklen / salan her trl zehirli maddelerin derhal temizlenmesi ok nemli bir kontrol yntemidir. alma blgesindeki kir ve tozun giderilmesi iin en etkin yol ise; dzenli bir temizleme programna gre vakumlu temizleyiciler kullanarak yaplan temizlemedir). Kiri ve raf gibi kntlardaki tozun giderilmesi iin basnl hortumu kullanarak (havayla) temizleme yntemi asla kullanlmamaldr. Solventlerin topland, tand ve kullanld yerlerde de iyi bir iyeri temizlii gereklidir. Tayc kaplarda oluabilecek sznt veya musluktaki/tapadaki bozukluun-giderilmesi iin bu solventler derhal salam kaplara aktarlmal veya musluk/tapa pnarlmaldr. Solventle slanm paavralar veya benzer temizleyici maddeler (absorbantlar) hava geirmez metal kaplara konmal ve her gn iyerinden bertaraf etme tesislerine gnderilmelidir. 3.7. Kiisel Koruyucular alma evresinin tamamen gvenli duruma getirmenin salanamad durumlarda iileri kiisel koruyucu aralarla evresel etkenlerden korumak gerekebilir. Operasyonun veya makinalarn kapatlmas ya da izolasyonu, etkin bir havalandrma yaplmas veya dier bir kontrol nleminin alnamad durumlarda, veya tehlikeli konsantrasyonlara veya kirleticilere ksa sreli maruziyet durumlarnda, normal olarak dnlmesi gereken ikincil bir nlem kiisel koruyucularn kullanlmasdr (rnein; kanlmaz dklmelerin olumas durumlarnda). Kiisel koruyucu aralarn tehlikeleri azaltmad veya ortadan kaldrmad da daima gz nnde bulundurulmaldr. Ayrca kiisel koruyucu kullanacak iiler, uygun bir ekilde eitilip bilgilendirilmediinde bu ara(lar) etkisiz olabilir.

30

Gz ve yz koruyucular: Gz ve yz koruyucular gvenlik gzlkleri, yz siperleri ve benzer paralar kapsar. Andrc katlar, svlar ve gazlar ve frlayan paracklara kar gz ve yz korur. Birok tipte yz ve gz koruyucusu vardr. Ancak, her bir tehlike iin uygun olan bir tip koruyucu vardr. Bu koruyucu ara(lar) eer tehlike varsa her zaman kullanlmaldr. Koruyucu giysiler: Eldivenler, nlkler, bot ve izmeler, i tulumlar ve benzer koruyucu giysiler eitli kimyasal maddeler ve solventlerle yaplan almalarda bunlarn olas etkilerinden alanlar koruyabilir. Ancak olas riske kar uygun olan (doru) koruyucunun seilmi olmas gerekir. Piyasada kauuk, plastik, deri, pamuklu veya sentetik liflerden yaplm zel zararlara/risklere kar etkin olan koruyucular bulunmaktadr. rnein; asitler, alkaliler (bazlar), olaan d scaklklar, nem, yalar ve benzer dier kimyasal ve fiziksel etkenlere kar eitli tiplerde giysiler bulunmaktadr. Pamuk veya deri eldivenler srtnme ve toza kar elleri koruyan uygun koruyuculardr. Sentetik kauuk eldivenler ise asit ve alkalilere kar koruyucu olarak kullanlr. Neopren (kauuk)la kaplanm pamuk eldivenler de baz sv tahri edicilere kar koruyucudur. Klorlu hidrokarbonlara kar da koruyuculuk salayan zel eldivenler yaplmtr. Koruyucu Kremler: Vcudun kimyasal tahri ediciler ya da allerjenlerle temas olasl yksek olan yerlerine, zellikle ellere uygulanarak zararl maddelerin deri ile dorudan temasn nleyen, geciktiren ve bulaan maddelerin kolayca ykanabilmesini salayan pomad veya losyon eklindeki preparatlara koruyucu krem ad verilir. Bu ksa aklamadan da anlalaca gibi koruyucu kremler; yerinde, uygun biimde ve temizlik kurallarna uyularak kullanldnda snrl bir koruma salar. 3.8. Yeterli Bakm Program nemle vurgulanmak istenen bir baka konu da : yerinde salk ve gvenlik asndan alnan tm nlemler, belli aralklarla dzenli bakm ve kontrol programna balanmaldr.

31

LGL MEVZUAT
Kimyasal Maddelerle almalarda Salk ve Gvenlik nlemleri Hakknda Ynetmelik* (*26/12/2003 tarih ve 25328 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr) BRNC BLM Ama, Kapsam, Dayanak ve Tanmlar Ama Madde 1 Bu Ynetmeliin amac, iyerinde bulunan, kullanlan veya herhangi bir ekilde ilem gren kimyasal maddelerin tehlikelerinden ve zararl etkilerinden iilerin saln korumak ve gvenli bir alma ortam salamak iin asgari artlar belirlemektir. Kapsam Madde 2 Bu Ynetmelik, 22/5/2003 tarihli ve 4857 sayl Kanunu kapsamna giren tm iyerlerini kapsar. Salk ve gvenlik nlemleri zel mevzuatla dzenlenen; kimyasal maddelerle almalarda, radyoaktif maddelerle almalarda, zararl kimyasal maddelerin iyeri dnda tanmasnda, sz edilen zel mevzuatta belirtilen nlemler ile birlikte bu Ynetmeliin uygulama kabiliyeti olan hkmleri de uygulanr. Kanserojen ve Mutajen Maddelerle almalarda Salk ve Gvenlik nlemleri Hakknda Ynetmelikte belirtilen daha sk ve zel nlemler sakl kalmak kayd ile iyerinde bulunan kanserojen ve mutajen maddeler ile ilgili olarak bu Ynetmelik hkmleri uygulanr. Bu Ynetmelikte belirtilen daha sk ve zel nlemler sakl kalmak kayd ile, bu Ynetmelik kapsamna giren iyerlerinde, Sal ve Gvenlii Ynetmelii hkmleri de uygulanr. Dayanak Madde 3 Bu Ynetmelik, 4857 sayl Kanununun 78 inci maddesine gre dzenlenmitir. Tanmlar Madde 4 Bu Ynetmelikte geen terim ve kavramlar aada aklanmtr; Bakanlk : alma ve Sosyal Gvenlik Bakanldr. Kimyasal madde : Doal halde bulunan veya retilen veya herhangi bir ilem srasnda veya atk olarak ortaya kan veya kazara oluan her trl element, bileik veya karmlardr. Tehlikeli kimyasal madde : a) Patlayc, oksitleyici, ok kolay alevlenir, kolay alevlenir, alevlenir, toksik, ok toksik, zararl, andrc, tahri edici, alerjik, kanserojen, mutajen, reme iin toksik ve evre iin tehlikeli zelliklerden bir veya birkana sahip maddeler, b) Yukarda sz edilen snflamalara girmemekle beraber kimyasal, fiziko-kimyasal veya toksikolojik zellikleri ve kullanlma veya iyerinde bulundurulma ekli nedeni ile iilerin salk ve gvenlii ynnden risk oluturabilecek maddeler, c) Mesleki maruziyet snr deeri belirlenmi maddelerdir. Patlayc madde : Atmosferik oksijen olmadan da ani gaz yaylm ile ekzotermik reaksiyon verebilen ve/veya ksmen kapatldnda snma ile kendiliinden patlayan veya belirlenmi test koullarnda patlayan, abucak parlayan kat, sv, macunumsu, jelatinimsi haldeki maddelerdir. Oksitleyici madde : zellikle yanc maddelerle olmak zere dier maddeler ile de temasnda nemli lde ekzotermik reaksiyona neden olan maddelerdir. ok kolay alevlenir madde : 0 Cden dk parlama noktas ve 35 Cden dk kaynama noktasna sahip sv haldeki maddeler ile oda scaklnda ve basnc altnda hava ile temasnda yanabilen, gaz haldeki maddelerdir. Kolay alevlenir madde : a) Enerji uygulamas olmadan, ortam scaklnda hava ile temasnda snabilen ve sonu olarak alevlenen, b) Ate kayna ile ksa sreli temasta kendiliinden yanabilen ve ate kaynann uzaklatrlmasndan sonra da yanmaya devam eden kat haldeki, c) Parlama noktas 21 0C 'nin altnda olan sv haldeki, d) Su veya nemli hava ile temasnda, tehlikeli miktarda, ok kolay alevlenir gaz yayan maddelerdir. Alevlenir madde : Parlama noktas 21 0C - 55 0C arasnda olan sv haldeki maddelerdir. ok toksik madde : ok az miktarlarda solunduunda, az yoluyla alndnda, deri yoluyla emildiinde insan sal zerinde akut veya kronik hasarlara veya lme neden olan maddelerdir. Toksik madde : Az miktarlarda solunduunda, az yoluyla alndnda, deri yoluyla emildiinde insan sal zerinde akut veya kronik hasarlara veya lme neden olan maddelerdir. Zararl madde : Solunduunda, az yoluyla alndnda, deri yoluyla emildiinde insan sal zerinde akut veya kronik hasarlara veya lme neden olan maddelerdir. Andrc madde : Canl doku ile temasnda, dokunun tahribatna neden olabilen maddelerdir. Tahri edici madde : Mukoza veya cilt ile direkt olarak ani, uzun sreli veya tekrarlanan temasnda lokal eritem, eskar veya dem oluumuna neden olabilen, andrc olarak snflandrlmayan maddelerdir. Alerjik madde : Solunduunda, cilde nfuz ettiinde ar derecede hassasiyet meydana getirme zellii olan ve daha sonra maruz kalnmas durumunda karakteristik olumsuz etkilerin ortaya kmasna neden olan maddelerdir. Kanserojen madde : Solunduunda, az yoluyla alndnda, deriye nfuz ettiinde kanser oluumuna neden olan veya kanser oluumunu hzlandran maddelerdir. Mutajen madde : Solunduunda, az yoluyla alndnda, deriye nfuz ettiinde kaltmsal genetik hasarlara yol aabilen veya bu etkinin oluumunu hzlandran maddelerdir. reme iin toksik madde : Solunduunda, az yoluyla alndnda, deriye nfuz ettiinde erkek ve diilerin reme fonksiyon ve kapasitelerini azaltan ve/veya doacak ocuu etkileyecek kaltmsal olmayan olumsuz etkileri meydana getiren veya olumsuz etkilerin oluumunu hzlandran maddelerdir. evre iin tehlikeli madde : evre ortamna girdiinde evrenin bir veya birka unsuru iin hemen veya sonradan ksa veya uzun sreli tehlikeler gsteren maddelerdir.

32

Kimyasal maddenin ilem grmesi : Bu maddelerin retilmesi, ilenmesi, kullanlmas, depolanmas, tanmas, atk ve artklarn artlmas veya uzaklatrlmas ileridir. Mesleki maruziyet snr deeri : Baka ekilde belirtilmedike, 8 saatlik srede, alanlarn solunum blgesindeki havada bulunan kimyasal madde konsantrasyonunun zaman arlkl ortalamasnn st snrdr. Solunum blgesi : Merkezi, kiinin kulaklarn birletiren izginin orta noktas olan 30 cm yarapl krenin, ban n ksmnda kalan yarsdr. Biyolojik snr deeri : Kimyasal maddenin, metabolitinin veya etkilenmeyi belirleyecek bir maddenin uygun biyolojik ortamdaki konsantrasyonunun st snrdr. Salk gzetimi : alanlarn belirli bir kimyasal maddeye maruziyetleri ile ilgili olarak salk durumlarnn belirlenmesi amacyla yaplan deerlendirmelerdir. Tehlike : Bir kimyasal maddenin yapsal zellii nedeni ile zarar verme potansiyelidir. Risk : Kimyasal maddenin zarar verme potansiyelinin alma ve/veya maruziyet koullarnda ortaya kmas olasldr. KNC BLM verenin Ykmllkleri Genel Ykmllk Madde 5 veren, kimyasal maddelerle almalarda, iilerin bu maddelere maruziyetini nlemek, bunun mmkn olmad hallerde en aza indirmek ve tehlikelerinden korumak iin gerekli tm nlemleri almakla ykmldr. Risk Deerlendirmesi Madde 6 veren, iyerinde tehlikeli kimyasal madde bulunup bulunmadn tespit etmek ve tehlikeli kimyasal madde bulunmas halinde, iilerin salk ve gvenlii ynnden olumsuz etkilerini belirlemek zere, Sal ve Gvenlii Ynetmeliinin 6 nc maddesinin (c) bendi ile 9 uncu maddesinin (a) bendine uygun ekilde, risk deerlendirmesi yapmakla ykmldr. Risk deerlendirmesi yaplarak, bu Ynetmelikte belirtilen nlemler alnmadan tehlikeli kimyasal maddelerle allmas yasaktr. a) Risk deerlendirmesi, aada belirtilen hususlar dikkate alnarak yaplr; 1) Kimyasal maddenin salk ve gvenlik ynnden tehlike ve zararlar, 2) malat, ithalat veya satclardan salanacak malzeme gvenlik bilgi formu, 3) Maruziyetin tr, dzeyi ve sresi, 4) Kimyasal maddenin miktar, kullanma artlar ve kullanm skl, 5) Bu Ynetmelik eklerinde verilen mesleki maruziyet snr deerleri ve biyolojik snr deerleri, 6) Alnan ya da alnmas gereken nleyici tedbirlerin etkisi, 7) Varsa, daha nce yaplm olan salk gzetimlerinin sonular. veren, tedarikiden veya dier kaynaklardan risk deerlendirmesi iin gerekli olan ek bilgileri salar. Bu bilgiler, kullanclara ynelik olarak, varsa kimyasal maddelerin yrrlkteki mevzuatta yer alan zel risk deerlendirmelerini de iermelidir. b) veren, Sal ve Gvenlii Ynetmeliinin 9 uncu maddesine uygun ekilde risk deerlendirmesi yapmak ve bu Ynetmeliin 7 nci ve 8 inci maddelerinde belirtilen nlemlerden hangilerinin alnm olduunu belirlemekle ykmldr. Risk deerlendirmesi yazl belge haline getirilerek, istenildiinde yetkili kiilere gsterilmek zere iyerinde bulundurulacaktr. c) Risk deerlendirmesi aadaki hallerde yenilenecektir; 1) Risk deerlendirmesinde belirlenen srelerde, 2) alma koullarnda nemli bir deiiklik olduunda, 3) Ortam lmleri ve salk gzetimlerinin sonularna gre gerektiinde, 4) Kimyasal maddeler nedeni ile herhangi bir kaza olduunda, 5) En az be ylda bir defa. d) Risk deerlendirmesi, tamir ve bakm ileri de dahil olmak zere kimyasal maddelerle allan tm ileri kapsayacaktr. e) Birden fazla kimyasal madde ile allan ilerde, bu maddelerin her biri ve birbirleri ile etkileimleri dikkate alnarak risk deerlendirmesi yaplacaktr. f) Tehlikeli kimyasal maddeler ieren yeni bir faaliyete ancak risk deerlendirilmesi yaplarak belirlenen her trl nlem alndktan sonra balanacaktr. Genel nlemler Madde 7 Tehlikeli kimyasal maddelerin risklerinin nlenmesi ve bu Ynetmelikte belirtilen risk deerlendirmesi ile ilgili hususlarn uygulanmasndaki genel prensipler aada belirtilmitir: a) veren tehlikeli kimyasal maddelerle almalarda iilerin salk ve gvenliini korumak zere Sal ve Gvenlii Ynetmeliinin 6 nc maddesinin (a) ve (b) bentlerinde belirtilen ve bu Ynetmelikte yer alan tm koruyucu nlemleri almakla ykmldr. b) Tehlikeli kimyasal maddelerle almalarda iilerin salk ve gvenlii ynnden riskler aadaki nlemlerle ortadan kaldrlacak veya en az dzeye indirilecektir; 1) yerinde uygun dzenleme ve i organizasyonu yaplacaktr. 2) Tehlikeli kimyasal maddelerle almalar teknolojik gelimeler de dikkate alnarak uygun yntemlerle yaplacak, uygun makina ve ekipman salanacaktr. 3) Alnan nlemlerin etkinliini ve srekliliini salamak zere yeterli kontrol, denetim ve gzetim salanacaktr. 4) Tehlikeli kimyasal maddelerle almalar, en az sayda ii ile yaplacaktr. 5) ilerin maruz kalacaklar madde miktarlar ve maruziyet sreleri mmkn olan en az dzeyde olacaktr. 6) retim alannda yaplan i iin gerekli olan miktardan fazla tehlikeli kimyasal madde bulundurulmayacaktr. 7) yerleri ve eklentileri her zaman dzenli ve temiz bulundurulacaktr. 8) ilerin kiisel temizlikleri iin uygun ve yeterli artlar salanacaktr.

33

9) Tehlikeli kimyasal maddelerin, atk ve artklarn en uygun ekilde ilenmesi, kullanlmas, tanmas ve depolanmas iin gerekli dzenlemeler yaplacaktr. c) Risk deerlendirmesi sonucunda iilerin salk ve gvenlii ynnden risk bulunduunun ortaya kmas halinde genel nlemlerle beraber bu Ynetmeliin 8, 9 ve 12 nci maddelerinde belirtilen nlemler de alnacaktr. d) Risk deerlendirmesi sonucunda iyerinde bulunan tehlikeli kimyasal madde miktar nedeniyle, iilerin salk ve gvenlii ynnden nemli bir risk bulunmadnn belirlenmesi veya bu maddenin (a) ve (b) bentlerinde belirtilen nlemlerle riskin kabul edilebilir dzeye indirilmesi halinde bu Ynetmeliin 8, 9 ve 12 nci maddeleri uygulanmayacaktr. zel Koruyucu ve nleyici Tedbirler Madde 8 Tehlikeli kimyasal maddelerle yaplan almalarda aada belirtilen zel nlemler alnacaktr: a) veren iilerin salk ve gvenlii ynnden tehlikeli kimyasal maddelerden kaynaklanan risklerin ortadan kaldrlmas veya en az dzeye indirilmesi iin her trl nlemi alacaktr. b) Yukardaki (a) bendinin uygulanmasnda; ncelikle ikame yntemi uygulanarak, tehlikeli kimyasal madde yerine iilerin salk ve gvenlii ynnden tehlikesiz veya daha az tehlikeli olan kimyasal madde veya ilem kullanlacaktr. Yaplan iin zellii nedeniyle ikame yntemi kullanlamyorsa, risk deerlendirmesi sonucuna gre ve ncelik srasyla aadaki tedbirler alnarak risk azaltlacaktr; 1) ilerin salk ve gvenlii ynnden risk oluturabilecek tehlikeli kimyasal madde kn nlemek veya en aza indirmek zere uygun proses ve mhendislik kontrol sistemleri seilecek ve uygun malzeme ve ekipman kullanlacaktr. 2) Riski kaynanda nlemek zere; uygun i organizasyonu ve yeterli havalandrma sistemi kurulmas gibi toplu koruma nlemleri uygulanacaktr. 3) Tehlikeli kimyasal maddelerin olumsuz etkilerinden iilerin toplu olarak korunmas iin alnan nlemlerin yeterli olmad hallerde bu nlemlerle birlikte kiisel korunma yntemleri uygulanacaktr. c) Riskin zelliine gre, gerekiyorsa yukarda (b) bendinde belirtilen nlemlerle birlikte 12 nci maddede belirtilen salk gzetimi yaplacaktr. d) veren, (b) bendine gre alnan nlemlerle koruma ve nlemenin yeterince salandn baka bir ekilde ortaya koyamad hallerde; iilerin sal iin risk oluturabilecek kimyasal maddelerin dzenli olarak lmn salayacaktr. yerinde iilerin kimyasal maddelere maruziyetini etkileyebilecek koullarda herhangi bir deiiklik olduunda bu lmler tekrarlanacaktr. lm sonular, bu Ynetmelik eklerinde belirtilen mesleki maruziyet snr deerleri dikkate alnarak, deerlendirilecektir. e) verenler, bu Ynetmeliin 6 nc maddesinde belirtilen ykmllkleri yerine getirirken, bu maddenin (d) bendinde belirtilen lm sonularn da gz nnde bulunduracaktr. Mesleki maruziyet snr deerlerinin ald her durumda, iveren bu durumun derhal giderilmesi iin koruyucu ve nleyici tedbirleri alacaktr. f) veren, risk deerlendirmesi sonularn ve risk nleme prensiplerini temel alarak, iileri kimyasal maddelerin fiziko kimyasal zelliklerinden kaynaklanan tehlikelerden korumak iin, bu maddelerin ilenmesi, depolanmas, tanmas ve birbirini etkileyebilecek kimyasal maddelerin birbirleriyle temasnn nlenmesi de dahil olmak zere, yaplan ilemin zelliine uygun olarak aada belirtilen ncelik srasna gre teknik nlemleri alacak ve idari dzenlemeleri yapacaktr; 1) yerinde parlayc madde miktarnn tehlikeli konsantrasyonlara ulamas ve kimyasal olarak kararsz maddelerin tehlikeli miktarlarda bulunmas nlenecektir. Bu mmkn deilse, 2) yerinde yangn veya patlamaya sebep olabilecek tututurucu kaynaklarn bulunmas nlenecektir. Kimyasal olarak kararsz madde ve karmlarn zararl etki gstermesine sebep olabilecek artlar ortadan kaldrlacaktr. 3) Parlayc maddelerden kaynaklanan yangn veya patlama halinde veya kimyasal olarak kararsz madde ve karmlarnn zararl fiziksel etkilerinden, iilerin zarar grmesini nlemek veya en aza indirmek iin gerekli nlemler alnacaktr. 4) ekipman ve iilerin korunmas iin salanan koruyucu sistemlerin tasarm, imali ve temini, salk ve gvenlik ynnden yrrlkteki mevzuata uygun olacaktr. veren, patlayc ortamlarda kullanlacak btn donanm ve koruyucu sistemlerin 27/10/2002 tarihli ve 24919 sayl Resm Gazetede yaynlanarak yrrle giren Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemlerle lgili Ynetmelik hkmlerine uygun olmasn salayacaktr. 5) Patlama basncnn etkisini azaltacak sistemler bulunacaktr. 6) Tesis, makina ve ekipmann srekli kontrol altnda tutulmas salanacaktr. g) (De. 19/10/2005 tarih ve 25971 s.R.G.) yerlerinde, sv oksijen, sv argon ve sv azot bulunan depolama tanklarnn yerletirilmesinde EK-IVte belirtilen asgari gvenlik mesafelerine uyulmas zorunludur. Kaza ve Acil Durumlarla lgili Dzenlemeler Madde 9 yerlerinde, kaza ve acil durumlarda uyulmas gereken hususlar aada belirtilmitir: a) veren, Sal ve Gvenlii Ynetmeliinin 8 inci madde hkm sakl kalmak kayd ile iyerindeki tehlikeli kimyasal maddelerden kaynaklanacak kaza, olay ve acil durumlarda yaplacak ileri nceden belirleyen bir acil eylem plan hazrlamak ve plann gerektirdii dzenlemeleri yapmakla ykmldr. yerinde belli aralklarla acil eylem plan ile ilgili uygulamal eitim ve tatbikat yaplacak ve uygun ilkyardm imkanlar salanacaktr. b) veren kaza halinde ve acil durumlarda, olayn etkilerini azaltacak tm nlemleri derhal alacak ve iileri durumdan haberdar edecektir. Durumun en ksa zamanda normale dnmesi iin gerekli almalar yaplacak ve etkilenmi alana zorunlu ilerin yaplmas iin grevli kiilerden bakasnn girmesine izin verilmeyecektir. c) Etkilenmi alana girmesine izin verilen kiilere uygun koruyucu giyim eyas, kiisel koruyucu donanm ve zel gvenlik ekipman verilecek ve bu durum devam ettii srece kullanmalar salanacak, ancak bu durum srekli olmayacaktr. Koruyucu ara ve gereci bulunmayan kiilerin etkilenmi alana girmesine izin verilmeyecektir. d) veren, Sal ve Gvenlii Ynetmeliinin 8 inci madde hkm sakl kalmak kayd ile kurtarma, tahliye ve yardm ilerinin en ksa zamanda yaplabilmesi iin, salk ve gvenlik ynnden riskin arttn bildiren gerekli uyar ve haberleme sistemlerini kuracaktr.

34

e) veren, tehlikeli kimyasallarla ilgili acil durum dzenlemeleri hakkndaki bilgileri kullanma hazr bulunduracaktr. yerindeki ve iyeri dndaki ilgili kaza servisleri ve acil servisler bu bilgilere kolayca ulaabileceklerdir. Bu bilgiler; 1) Acil servislerin nceden hazr olabilmeleri ve uygun mdahaleyi yapabilmeleri iin, yaplan iteki tehlikeler, alnacak nlemler ve yaplacak iler ve 2) Kaza halinde veya acil durumda ortaya kmas muhtemel zel tehlike ve yaplacak iler hakknda bilgileri ierecektir. ilerin Eitimi ve Bilgilendirilmesi Madde 10 Tehlikeli kimyasal maddelerle alanlarn eitimi ve bilgilendirilmesi ile ilgili esaslar aada belirtilmitir: a) veren, iilere veya temsilcilerine, Sal ve Gvenlii Ynetmeliinin 10 ve 12 nci maddelerinde belirtilen hususlarla birlikte zellikle; 1) Risk deerlendirmesi sonucunda elde edilen bilgiler ve alma koullarnda nemli bir deiiklik olmas halinde gerekli yeni bilgiler, 2) yerinde bulunan veya ortaya kabilecek tehlikeli kimyasal maddelerle ilgili, bu maddelerin tannmas, salk ve gvenlik riskleri, mesleki maruziyet snr deerleri ve dier yasal dzenlemeler, 3) ilerin kendilerini ve dier iileri korumalar iin alnmas gerekli nlemler ve yaplmas gerekli iler, 4) Tehlikeli kimyasal maddeler iin tedarikiden salanan malzeme bilgi formlar, hakknda bilgi salamak ve eitim vermekle ykmldr. ilere veya temsilcilerine verilecek bilgi, bu ynetmeliin 6 nc maddesine gre yaplan risk deerlendirmesi sonucu ortaya kan riskin derecesi ve zelliine bal olarak, szl talimat ve yazl bilgilerle desteklenmi eitim eklinde olacaktr. Bu bilgiler deien artlara gre gncellenecektir. b) Tehlikeli kimyasal madde bulunan blmler, kaplar, boru tesisat ve benzeri tesisat ilgili mevzuata uygun olarak ve iindeki maddeyi ve tehlikelerini aka belirtecek ekilde etiketlenecek veya iaretlenecektir. c) Kimyasal madde reticileri veya tedarikileri, iverenin talep etmesi halinde, risk deerlendirmesi iin gerekli olan, bu Ynetmeliin 6 nc maddesinin (a) bendinde yer alan hususlar ile ilgili tm bilgileri vermek zorundadr. NC BLM eitli Hkmler Yasaklar Madde 11 Ek-IIIte liste halinde belirtilen kimyasal maddelerle yaplacak almalarda aada belirtilen hususlara uyulacaktr: a) ilerin, Ek-IIIte belirtilen kimyasal maddelerden veya bu maddelerin kullanld ilemlerden kaynaklanan salk risklerinden korunmas iin bu maddelerin belirtilen oranlardan fazla bulunmas halinde bu maddelerin retilmesi, kullanlmas ve ilemlerin yaplmas yasaktr. b) Ancak, tam kapal sistemlerde, mmkn olan en az miktarlarda ve iilerin bu maddelere maruziyetlerinin nlenmesi art ile Bakanlktan izin alnarak Ek-IIIte belirtilen maddelerle sadece aadaki hallerde alma yaplabilir; 1) Bilimsel aratrma ve deneylerde, 2) Yan rnlerde veya atk maddelerde bulunan bu maddelerin ayrlmas ilerinde, 3) Teknoloji gerei ara madde olarak kullanlmas zorunlu olan retimlerde. c) Yukarda (b) bendinde belirtilen almalar iin izin isteyenler; 1) zin isteme nedeni, 2) Kimyasal madde veya maddelerin yllk kullanm miktarlar, 3) Bu maddelerde alacaklarn says, 4) Maddelerin kullanlaca iler, reaksiyonlar ve prosesler, 5) ilerin bu maddelere maruziyetini nlemek iin alnan nlemler, hakkndaki bilgileri Bakanla vermek zorundadr. Salk Gzetimi Madde 12 Sal ve Gvenlii Ynetmeliinin 14 nc maddesi hkmleri sakl kalmak kayd ile: a) Bu Ynetmeliin 6 nc maddesine gre yaplan risk deerlendirmesi sonucunda salk ynnden risk altnda olduu saptanan iiler uygun salk gzetimine tabi tutulacaktr. yerinde koruyucu nlemlerin alnmasnda salk gzetimi sonular dikkate alnacak ve bu gzetimler zellikle; 1) Belli bir hastalk veya salk ynnden olumsuz bir etkilenmeye neden olduu bilinen tehlikeli kimyasal maddeye maruziyetin szkonusu olduu, 2) ilerin zel alma artlarnda hastalk veya etkilenmenin ortaya kma olaslnn bulunduu, 3) iler zerinde yaplacak tetkiklerin oluturduu riskin kabul edilebilir dzeyde olduu, durumlarda yaplacaktr. Bu gzetimler, hastalk ve etkilenmeyi tespit edecek geerli tekniklerin bulunduu durumlarda yaplacaktr. Ek-IIde belirtilen biyolojik snr deeri bulunan tehlikeli kimyasal maddelerle almalarda, ayn Ekdeki prosedre uygun salk gzetimi yaplmas zorunludur. iler bu ie balamadan nce bu durumdan haberdar edileceklerdir. b) (a) bendine gre salk gzetimine tabi tutulan her ii iin kiisel salk ve maruziyet kaytlar tutulacak ve gncelletirilecektir. c) Kiisel salk ve maruziyet ile ilgili kaytlar, yaplan salk gzetimi ve kiinin maruziyet dzeyi izleme sonularnn bir zetini ihtiva edecektir. Salk gzetiminde biyolojik izleme ve gerekli incelemeler yer alacaktr. leriki bir tarihte deerlendirilmesi asndan, salk ve maruziyet ile ilgili kaytlar, gizlilii de dikkate alarak, uygun bir ekilde tutulacak ve muhafaza edilecektir. Kaytlarn bir rnei, istenmesi halinde Bakanla verilecektir. iler, kendilerine ait salk muayene sonular ve etkilenme dzeylerine ait bilgileri grme hakkna sahiptirler.

35

yerinin faaliyetine son verilmesi halinde, iveren salk ve maruziyet ile ilgili kaytlar Bakanla vermek zorundadr. d) Salk gzetimi sonucunda; iyerinde tehlikeli kimyasal maddeye maruz kalan iide, bu maddeden kaynaklanan tanmlanabilir bir hastalk veya olumsuz salk etkisi grlmesi veya biyolojik snr deerin aldnn tespit edilmesi halinde, ii durumdan haberdar edilecek ve kendisine yaplmas gerekli salk gzetimi ile ilgili gerekli bilgi ve tavsiyeler verilecektir. Bu durumda; 1) Ynetmeliin 6 nc maddesinin (a) bendine gre yaplan risk deerlendirmesi yenilenecek, 2) Ynetmeliin 7 nci ve 8 inci maddelerine gre riskin nlenmesi veya azaltlmasna ynelik nlemleri gzden geirilecek ve gereken nlemler alnacak, 3) inin yapt iten alnarak tehlikeli kimyasal maddeye maruziyet riskinin olmad baka bir ite altrlmas da dahil olmak zere, bu Ynetmeliin 8 inci maddesine gre riskin nlenmesi veya azaltlmasna ynelik gerekli nlemlerin alnmasnda, iyeri hekimi veya dier uzman kiilerin veya Bakanlk yetkililerinin nerilerine uyulacak, 4) Benzer ekilde maruz kalan baka iiler de varsa, salk durumlar kontrol edilecek ve bunlar srekli salk gzetimi altnda tutulacaktr. ilerin Grlerinin Alnmas ve Katlmnn Salanmas Madde 13 veren, bu Ynetmelik ve eklerinde belirtilen konularda Sal ve Gvenlii Ynetmeliinin 11 inci maddesine uygun olarak iilerin veya temsilcilerinin grlerini alacak ve katlmlarn salayacaktr. DRDNC BLM Son Hkmler lgili Avrupa Birlii Mevzuat Madde 14 Bu Ynetmelik "yerinde Kimyasal Maddelerle lgili Risklerden alanlarn Salk ve Gvenliinin Korunmas" hakkndaki 1998/24/EC sayl Direktif ile "Mesleki Maruziyet Snr Deerleri" ile ilgili 1991/322/EEC ve 2000/39/EC sayl Direktifler dikkate alnarak hazrlanmtr. Uygulama Esaslar Madde 15 Bakanlk bu Ynetmelikle ilgili uygulama esaslarn dzenlemek amacyla ynergeler karabilir. Yrrlk Madde 16 Bu Ynetmelik yaym tarihinde yrrle girer. Yrtme Madde 17 Bu Ynetmelik hkmlerini alma ve Sosyal Gvenlik Bakan yrtr.

36

37

38

39

40

EK IV (De. 19/10/2005 tarih ve 25971 s.R.G.) SIVI OKSJEN, SIVI ARGON VE SIVI AZOT DEPOLAMA TANKLARI LE LGL GVENLK MESAFELER a) Sv Oksijen tanklar iin: Tablo 1: Vana, flan gibi ek yeri olmayan yanc gaz veya sv boru hatlar ile oksijen depolama tank arasndaki uzaklklar. Tank kapasitesi (m3) 0-10 11-50 51-100 101-200 201-10000 Uzaklk (m) 1 2 3 4 5

Tablo 2: Ara park yerleri, iyerinin snrlar, ak alev ve sigara imeye izin verilen yerler, yksek basnl yanmayan gaz depolar, yksek ve orta gerilimdeki elektrik transformatrleri, yanc malzeme depolar (ahap bina ve yaplar), her trl makine ve ekipman, maden ocaklar, kanal ve logarlar, kuyu ve benzeri yaplar, yanc gaz ve sv boru hatlarndaki vanalar, flanlar ve ek yerleri ile oksijen depolama tank arasndaki uzaklklar. Tank kapasitesi (m3) 0-100 101-200 201-400 401-1000 1001-2000 2001-3000 3001-10000 Uzaklk (m) 3 4 5 6 10 13 15

Tablo 3: Ofis, kantin, alanlarn ve ziyaretilerin topland bina ve benzeri yerler, kompresr, vantilatr, hava eki yerleri, yksek miktarda parlayc gaz ve LPGnin ulusal kanunlara uygun olarak depoland yerler ile oksijen tank arasndaki uzaklklar. Tank kapasitesi (m3) 0-400 401-1000 1001-2000 2001-3000 3001-4000 4001-10000

Uzaklk (m) 5 6 10 13 14 15

b) Sv Argon ve Sv Azot tanklar iin: Tablo 1: Vana, flan gibi ek yeri olmayan yanc gaz veya sv boru hatlar ile sv argon ve sv azot depolama tank arasndaki uzaklklar. Tank kapasitesi (m3) 0-100 101-600 601-1000 1001-3000 3001-10000 Uzaklk (m) 1 2 3 4 5

Tablo 2: Ara park yerleri, ak alev ve sigara iilmesine izin verilen yerler, yksek basnl yanmayan gaz depolar, kantin, alanlarn ve ziyaretilerin topland bina ve benzeri yerler, sabit parlayc gaz depolar, parlayc sv ve LPG depolar, yanc, parlayc, gaz ve sv boru hatlarndaki vana ve flan gibi ek yerleri ile sv argon ve sv azot depolama tank arasndaki uzaklklar. Tank kapasitesi (m3) 0-100 101-200 201-400 401-600 601-900 901-1000 1001-2000 2001-3000 3001-4000 4001-10000 Uzaklk (m) 3 4 5 6 7 8 10 12 14 15

41