LUBOMIR CZUPKIEWICZ

POCHODZENIE I RASA SOWIAN

WYDAWNICTWO WROCAW

NORTOM" 1996

WSTP Na tosamo narodow skada si midzy innymi wiedza o bliskiej i naj dawniejszej przeszoci narodu, o jego pochodzeniu, a take o przeszoci i ge nezie szczepu, do ktrego dany nard przynaley. Ponadto okrelaj j odziedziczone po przodkach cechy, skadajce si na charakter narodu i jego wizerunek. Przejawem zachodzcych zmian zapocztkowanych wydarzeniami z 1989 r. jest midzy innymi usuwanie biaych plam i niedomwie dotyczcych naszej przeszoci. O ile jednak proces ten przebiega do sprawnie i we waciwym kierunku, jeli chodzi o dzieje najnowsze i niezbyt odlege, to nie mona tego samego powiedzie o przedstawianiu najdawniejszych dziejw Polski i So wiaszczyzny oraz problemw zwizanych z naszym pochodzeniem. Gdy chodzi o t ostatni spraw, w dalszym cigu w podrcznikach i oficjalnych dzieach naukowych powielana jest teoria tzw. autochtoniczna, goszca, e Sowianie zamieszkuj obszary nad Odr, Wis i Dnieprem od wielu tysicy lat i jest to ich pierwotna praojczyzna. Czy to jednak moliwe, aby w cigu tych tysicy lat, gdy cae ludy zmieniay swoje siedziby i przemieszczay si przez centraln Europ, w tym i przez obecne ziemie polskie, Sowianie nie ruszali si z miejsca i zdoali si na tych obszarach utrzyma. Wszak ju ucze szkoy redniej zada sobie pytanie, jak to wytumaczy, e obcy deptali nasze ziemie bez adnego sprzeciwu z naszej strony, przemierzajc je ze wschodu na zachd, z zachodu na wschd i z pnocy na poudnie, o czym donosz staroytne rda, a brak jest w tyche rdach przekazu lub wzmianki o ja kiejkolwiek potyczce tych obcych ludw ze Sowianami lub o stawianym przez nich oporze. Czy byoby to zgodne z charakterem Sowian, znanych z bitnoci i wa lecznoci? Czyby przed kadym z tych najedcw uciekali oni do lasu? (jak mona wyczyta w jednym z powanych dzie). O ile sensowniejsza jest inna teoria, tzw. allochtoniczna, do ktrej skania si coraz wicej historykw, przyjmujca, e w tamtych odlegych czasach nas w tej czci Europy po prostu jeszcze nie byo, a wyparci z pogranicza Europy i Azji przez ludy turecko-mongolskie dokonalimy najazdu tych ziem dopiero w V-VI wieku n.e., zdobywajc je ogniem i mieczem i pozostajc w nowej ojczynie na stae. O problemie tym piszemy w niniejszym opracowaniu. Innym zagadnieniem, pomijanym milczeniem w podrcznikach i niecht nie podejmowanym przez oficjaln literatur naukow, jest problem ras

Copyright by Wydawnictwo NORTOM" Wrocaw 1996 Wszelkie prawa zastrzeone All rights reserved

Ksiki Wydawnictwa NORTOM" mona z a m a w i a : ul. Sanocka 15/17, 53-304 Wrocaw tel. (071) 67-76-88 i 61-16-26

I strona o k a d k i . Przykad rnic midzyosobniczych w onie jednej populacji. Polak tzw. typu dynarskiego i Polka tzw. typu subnordycznego (WEP, t. 9)

ISBN 83-85829-06-7

Druk i o p r a w a : Wrocawska Drukarnia N a u k o w a ul. Lelewela 4, 53-505 Wrocaw

4 ludzkich. W tym przypadku niech ta jest powodowana draliwoci tematu i atwoci posdzenia o rasizm, jak te przykrymi dowiadczeniami sprzed pwiecza, gdy antropologia bya wykorzystywana dla celw politycznych. Wydaje si jednak, e dla dobra nauki wzgldy te nie powinny by trwa przeszkod w rozwoju antropologii, w tym take typologii rasowej, wzbo gacajcej wiedz o czowieku. Pojcie rasy wszake jest kategori naukow, majc odniesienie w istniejcej rzeczywistoci i nie musi czy si z rasizmem. W ramach kadej z istniejcych odmian czowieka biaej, czarnej i tej jest po kilkanacie ras. Np. wewntrz biaej odmiany jest tych ras jedenacie. Rzadko jednak midzy rasami dochodzi do konfliktw na tle rasowym. Czciej natomiast zdarzaj si konflikty midzyodmianowe, po tocznie rwnie zwane konfliktami rasowymi. Spord licznych ras odmiany biaej usiowano ju w XIX wieku (Gobi neau, de Lapouge) przypisa szczeglne walory rasie nordycznej czyli ger maskiej", okrelajc j jako ras organizatorw i wadcw i utosamiajc ze staroytn ras aryjsk, waciw dawnym ludom aryjskim, ktre stworzyy podstawy cywilizacji i kultury europejskiej. Miao to predestynowa przedsta wicieli rasy nordycznej, a wic gwnie Germanw, do panowania nad innymi rasami i narodami. Koncepcja ta bya przed 1945 r. wykorzystywana przez Niemcy dla uzasadnienia ich agresywnych poczyna, skierowanych midzy innymi przeciwko Sowianom, jako rzekomo nalecym do rasy hierarchicznie niszej od rasy nordycznej. Po wojnie pogldy te potpiono i odrzucono gw nie z moralnego i politycznego punktu widzenia, natomiast nie spotkay si one w zasadzie z'penym odporem ze strony nauki. W niniejszym opracowaniu, w rozdziale dotyczcym przynalenoci rasowej Sowian, dowodzimy midzy innymi, e powysze pogldy, utosamiajce ras nordyczn z ras reprezen towan przez staroytne ludy aryjskie, nie maj uzasadnienia naukowego. Przecz temu wyniki bada licznych cmentarzysk dawnych ludw aryjskich, przeprowadzonych na przestrzeni ostatnich kilkudziesiciu lat na obszarze centralnej Azji i wschodniej Europy, wskazujce, e cechy antropologiczne tych ludw byy cakowicie odmienne od cech rasy nordycznej, natomiast odpowiaday cechom rasowym znacznej czci wspczesnych Sowian. W zwizku z tym, w oparciu o powysze dowody antropologiczne, a take dowody jzykowe, stawiamy w zakoczeniu tez, i przedstawicielami i kon tynuatorami dawnej rasy aryjskiej s dzi w gwnej mierze Sowianie. Warszawa, wrzesie 1996

POCHODZENIE

SOWIAN

Zagadnienie pierwotnych siedzib Sowian i kierunkw ich ekspansji na obszary, ktre zajmu od okresu wczesnego redniowiecza, od dawna budzi wrd historykw spory i kontrowersje. Istnieje obecnie kilka teorii dotycz cych tego tematu, opartych na interpretacji wynikw dotychczasowych bada naukowych: teoria rodkowoeuropejska, uznajca za praojczyzn Sowian przestrze midzy rodkow ab a Bugiem (J. Kostrzewski, L. Kozowski, J. Czekanowski, M. Rudnicki); teoria dnieprzaska, upatrujca centrum praojczyzny Sowian w do rzeczu Dniepru (J. Rostafiski, M. Vasmer, L. Niederle, H. Uaszyn); teoria azjatycko-dnieprzaska, szukajca obszaru wyjciowego dla Sowian w Azji, na pnocnym pograniczu wielkiego stepu, skd na kilkaset lat p.n.e. mieli przyby na obszary midzy Dnieprem a Bugiem (K. Moszyski). Pierwsza teoria, tzw. autochtoniczna, w wietle nowszych bada nauko wych nie wytrzymaa prby czasu. Opieraa si na przewanie bdnych zaoeniach metodologicznych i nieuzasadnionych naleycie podstawach nau kowych, wyzyskujc na swj uytek, w sposb niekiedy chybiony, rda archeologiczne, jzykowe, pisane oraz antropologiczne, wskutek czego nie moga w syntezie doj do ustale zgodnych z rzeczywistoci historyczn. Druga teoria, wyznaczajca miejsce pierwotnych siedzib Sowian w dorzeczu Dniepru, opiera si w gwnej mierze na sowiaskim nazewnictwie rzek, wykazujcym cechy do archaiczne. Jeli chodzi o grne dorzecze Dniepru, ostatnie badania wykazay, e w tej czci dorzecza sowiaskie nazwy rzek datuj si dopiero od VI-VII wieku. Nie stwierdzono tu ponadto wystpowania form ceramiki, bdcych odpowiednikami lub prototypami charakterystycznej dla Sowian ceramiki tzw. typu Korczak. Ustalono, e najstarsze nazwy rzeczne tego obszaru sprzed VI wieku nie s pochodzenia sowiaskiego, lecz wschodniobatyjskiego. Fakty te skaniaj do wyczenia terenw pooonych w grnym dorzeczu Dniepru z obszarw mogcych stanowi pierwotne siedziby Sowian (Rusanowa, 1973, 1976). Pozostawaaby zatem tylko rodkowa i dolna cz dorzecza. Jeeli chodzi o rodkowe do rzecze Dniepru, odkryto tu w wykopaliskach (na poudnie od Prypeci) sowiask ceramik typu Korczak, pochodzc z poowy V wieku, a wic najstarsz spord wszystkich znalezisk tego typu na terenie Sowiaszczyzny. wiadczy to o tym, e spord wszystkich ziem sowiaskich, ten wanie

6 obszar by przez Sowian zasiedlony najwczeniej, bo ju w poowie V stulecia n.e. Jeli chodzi o tereny nad dolnym Dnieprem, nie mog one wchodzi w ogle w zakres rozwaa, bowiem przyczarnomorskie obszary stepowe byy od dawna terenem przemarszw koczowniczych ludw scytyjskich, sar mackich, mongolskich i innych i z tego wzgldu adna wiksza grupa etniczna nie moga tu osi na stae, a te, ktre tego prboway, po stu czy dwustu latach ulegay rozbiciu i rozproszeniu. Trzecia teoria, azjatycko-dnieprzaska, jest najbardziej przekonujca w czci dotyczcej koncepcji azjatyckiego obszaru wyjciowego Sowian. Kon cepcja ta oparta jest gwnie na przesankach lingwistycznych, mianowicie na podobiestwie niektrych sw wystpujcych w jzykach sowiaskich i jzykach turko-tatarskich, co wskazywaoby na bliskie w przeszoci ssiedz two Sowian z tymi ludami. Ponadto K. Moszyski wskazywa na niektre zwizki kultury duchowej i spoecznej Sowian z kultur ludw stepowych rodkowej Azji, a take na takie elementy orientalne u dawnych Sowian, jak wschodni sposb strzelania z uku (spuszczanie ciciwy kciukiem), uywany przez Japoczykw, Chiczykw, Mongow, Turkw, a take staroytnych Scytw, czy te uywanie w zamierzchej przeszoci na wzr scytyjski namiotw ustawianych na wozach, czego ladem jest wyraz wiea" (od wie"). Wskazywaoby to jego zdaniem na pnocne pogranicze wielkiego stepu azjatyckiego jako praojczyzn Sowian. Wspomnie naley, e wanie Azj centraln przyjmuje si za kolebk ludw indoeuropejskich, do ktrych nale take Sowianie. Byliby wic jednymi z ostatnich Indoeuropejczykw, jacy opucili te obszary, podejmujc wdrwk na zachd. Przy przyjciu tej teorii za najbardziej prawdopodobn, nasuwa si pyta nie, czy Sowianie przybyli w V wieku nad Dniepr bezporednio z Azji, po konawszy przestrze 3 tysicy kilometrw, czy te po wyjciu z Azji i prze kroczeniu Uralu zajmowali na wschodzie Europy jaki obszar przejciowy. Pierwsz ewentualno naley odrzuci, bowiem gdyby przywdrowali nad Dniepr bezporednio z Azji, byliby w V wieku jeszcze koczownikami, a jak wiemy, w tym czasie prowadzili ju osiady tryb ycia i zajmowali si rol nictwem. Przeczy temu rwnie fakt, e w jzykach ludw finougryjskich obserwuje si liczne zapoyczenia z jzyka prasowiaskiego, co wiadczy o duszym ssiedztwie Sowian z tymi ludami, a jak wiadomo, siedziby plemion finougryjskich znajdoway si do daleko zarwno od stepw pnocnego Kazachstanu, jak i od dorzecza Dniepru na pnocnych obszarach Europy, rozcigajcych si od Uralu do pnocnych wybrzey Batyku. Zatem w swej wdrwce z Azji centralnej na zachd Sowianie musieli si zatrzyma na duej gdzie w pobliu finougryjskiego terytorium jzykowego. Gdzie wobec tego naley szuka owego obszaru przejciowego? Signijmy ponownie do rde lingwistycznych. Oprcz wspomnianych licznych zapoy cze sowiaskich w jzykach finougryjskich, stwierdzono podobne zjawisko midzy jzykiem prasowiaskim a dawnymi jzykami iraskimi. W jzyku prasowiaskim wystpuj liczne wyrazy majce podobne brzmienie i zna czenie do uywanych w jzykach iraskich w okresie od II wieku p.n.e. do wieku IV n.e., co z kolei dowodzi ssiedztwa Sowian w tym okresie z ple mionami pochodzenia iraskiego. Ssiedztwo to, jak te ssiedztwo z plemio nami finougryjskimi, musiao trwa przez duszy czas, bowiem powstawanie tego rodzaju naleciaoci jzykowych jest procesem dugotrwaym. Przejcio wego obszaru osadnictwa Sowian naley zatem poszukiwa w takim miejscu na wschodzie Europy, gdzie mogliby ssiadowa jednoczenie z ludami fino ugryjskimi i iraskimi. Ludy finougryjskie od najdawniejszych czasw a do wieku X zamiesz kiway, jak ju wspomniano, pnoc Europy, od zachodnich stokw Uralu, przez dorzecze pnocnej Dwiny a do pnocnych wybrzey Batyku. Na tomiast koczownicze plemiona pochodzenia iraskiego a wic Scytowie, po nich Sarmaci, a nastpnie Aorsowie i Alanowie od VII wieku p.n.e. do wieku IV n.e. zajmoway stref stepow na poudniu, cignc si od Kazach stanu, przez obszary nadkaspijskie i nadczarnomorskie, a do ujcia Dunaju. Na przewaajcej czci kontynentu wschodnioeuropejskiego terytoria ludw finougryjskich i iraskich dzielia przestrze ponad tysica kilometrw i tylko w jednym miejscu zbliay si one do siebie na odlego 200-300 kilometrw: midzy rodkow Wog a grami poudniowego Uralu. Na tej dugoci geo graficznej terytorium osadnictwa plemion finougryjskich tworzyo wysunit na poudnie penklaw i sigao rzeki Kamy i Biaej, a terytorium zajte przez plemiona iraskie dochodzio do pnocnej granicy stepu, przebiegajcej mniej wicej wzdu rzeki Samary. Na caym pozostaym obszarze wschodniej Europy nie znajdziemy innego miejsca, gdzie granice zasigu terytorialnego ludw finougryjskich i iraskich przebiegay tak blisko siebie. Wydaje si zatem, e jedynym miejscem, gdzie Sowianie w zamierzchej przeszoci mogli ssiadowa jednoczenie z ludami finougryjskimi i iraskimi, mg by tylko obszar pooony pomidzy rodkow Wog a grami Uralu, na pnocy sigajcy dolnego biegu Kamy, a na poudniu dochodzcy do rzeki Samary i granicy stepu. Jest to obszar o powierzchni okoo 200 tysicy km . kraina lasw i lasostepw, o przewadze czarnoziemu. Na tej do rozlegej przestrzeni, rwnej dwom trzecim obecnego terytorium Polski, z atwoci mg si pomieci sowiaski szczep, liczcy w kocu poprzedniej ery, jak naley szacowa, okoo 200-300 tysicy ludzi. Sowianie przybyli tu ze stepw pnocnego Kazachstanu przypuszczalnie na przeomie III i II wieku p.n.e., kiedy to kroniki zanotoway w centralnej Azji wielkie ruchy etniczne wywoane najazdami mongolskich i iraskich ludw koczowniczych ze wschodu i poudnia, majce niewtpliwie zwizek

8 z wielk klsk suszy, jaka nawiedzia obszar centralnej Azji w tym wanie okresie. Susze takie, jak stwierdzono, powtarzaj si na tych obszarach rednio co 660 lat i trwaj bardzo dugo. Za przyjciem takiej wanie daty pojawienia si Sowian na obszarze pomidzy rodkow Wog a Uralem przemawia moim zdaniem rwnie fakt, i w tym samym czasie nastpuje nagy upadek miejscowej kultury osadniczej, zwanej kultur ananisk, przypisywanej ludnoci finougryjskiej. Kultura ta rozwijaa si nieprzerwanie od VIII wieku p.n.e. i obejmowaa swym zasigiem terytoria nad rodkow Wog, doln Kam i Bia. Ludno kultury ananiskiej zajmowaa si upraw roli, ho dowl, mylistwem i rybowstwem. Znany jej by sposb wytopu miedzi, brzu i elaza. Rozwinite byo tkactwo. Naczynia lepiono z gliny. Osady wznoszono w zakolach rzek, otaczano waami ziemnymi, rowami i czsto koami. Zanik kultury ananiskiej oznacza, e tereny te ulegy ekspansji innego ludu. Tym ludem mogli by wanie przybyli zza Uralu Sowianie. Kultura ananisk, jak naley sdzi, nie zostaa przez Sowian zniszczona doszcztnie, lecz przynajmniej niektre jej elementy musiay by przez nich przyjte, np. w dziedzinie uprawy roli, tkactwa, ceramiki glinianej, wytopu elaza, budowania waw ziemnych i in. Podobne obwaowania ziemne spotykamy potem w VI-VIII wieku na ziemiach sowiaskich w rodkowej Europie. Jest jeszcze jeden wany dowd, ktry potwierdza obecno Sowian na tym obszarze. Jest to wzmianka zamieszczona przez Klaudiusza Ptolemeusza w jego Zarysie geografii, dziele powstaym okoo poowy II wieku. W czci zawierajcej opis obszarw pooonych midzy rodkow Wog (Rha) a Ura lem (Imaos), wspomina Ptolemeusz o mieszkajcym tam ludzie o nazwie Suowenoi". Zastanawiajce jest przemilczanie i bagatelizowanie tej wzmian ki przez wikszo naszych historykw. Ci nieliczni za, ktrzy o niej nad mieniaj, wyraaj kategoryczny pogld, i jest niemoliwe, aby chodzio tu o Sowian, poniewa ich zdaniem Sowianie nie mogli znajdowa si a tak daleko od centrum Europy, a chodzi przypuszczalnie o jakie plemi fiskie (Suomi). Za H. owmiaski, ktry przyznawa, e istotnie nazwa ta moe odnosi si do Sowian, uzna jednak ich lokalizacj za pomyk Ptolemeusza, stwierdzajc wprost, e Suowenoi ze wzgldu na swe pooenie geograficzne s bez znaczenia dla bada jako wskazwka historyczna" (owmiaski, 1963, s. 176). Sdz jednak, e naley wykluczy jakkolwiek pomyk, bowiem w tej samej czci Europy Ptolemeusz trafnie lokalizuje inne ludy mieszkajce w II wieku w pobliu poudniowego Uralu, jak np. Alanw, Alanorsw czy Massagetw. Dlaczego zatem miaby si pomyli tylko co do Suowenw? Z jzykowego punktu widzenia nazwa Suowenoi" tumaczy si niewt pliwie jako Sowianie, a cilej Sowienie. Archaiczna nazwa Sowienie do dzi pozostawia lady w takich nazwach jak Sowenia, Slovensko, Sowe-

9 cy. Jedno z plemion wschodniosowiaskich nosio nazw Sowienie Ilmescy. Jeli pominiemy nie poparte dowodami hipotezy utosamiajce So wian z Neurami Herodota (V w. p.n.e.), Wenedami Pliniusza i Tacyta (I w. p.n.e.I w. n.e.) czy te Sabokami, Sulonami, Weltami lub Kojstobokami Ptolemeu sza (II w.), to wzmianka o Suowenach jest historycznie pierwszym zapisem, co do ktrego moim zdaniem nie moe by wtpliwoci, e dotyczy Sowian. Dowody te wskazywayby zatem, e obszarem przejciowym, ktry zajmowali Sowianie po wyjciu na przeomie III i II wieku p.n.e. z Azji Centralnej, a przed osiedleniem si w poowie V wieku w dorzeczu rodkowego Dniepru, bya opisana kraina midzy rodkow Wog a Uralem (mapa 1).

Mapa 1. Wdrwki Sowian i ich najdawniejsze siedziby od III wieku p.n.e. do V wieku n.e.

Zwaywszy, e nad Dnieprem Sowianie pojawili si, jak wskazuj rda archeologiczne (wykopaliska ceramiki typu Korczak), okoo poowy V wieku, naleaoby wnosi, e midzy Wog a Uralem zamieszkiwali przez co naj mniej sze i p wieku. W tym czasie przeszli z koczowniczego trybu ycia na osiady. W IV wieku n.e. na stepach nad doln Wog i Donem pojawiaj si Hunowie. W r. 370 ujarzmiaj oni stepowe plemiona Alanw i Roksolanw. Cz plemion sarmacko-alaskich uchodzi przed nimi na zachd, a te, ktre nie zdyy na czas tego uczyni. Hunowie zagarniaj, tworzc z nich swoje oddziay posikowe. Inwazja ta omina Sowian, gdy Hunowie cignli stepem, a obszar zajmowany przez Sowian pooony by bardziej na pnoc.

10 Gdyby najazd Hunw obj wwczas take Sowian, to prawdopodobnie uchodzc przed nim na zachd, Sowianie przybyliby do rodkowej Europy przed Hunami, bd te zagarnici przez Hunw i zmuszeni do walki u ich boku, przybyliby tu razem z nimi. Fakt, e Sowianie pojawili si w centrum Europy dopiero w kilkadziesit lat po Hunach, wiadczy o tym, e opuszczenie przez Sowian terenw nadwoasko-przyuralskich nie byo spowodowane bezporednim uderzeniem inwazji Hunw z lat siedemdziesitych IV wieku, lecz nastpstwem jakich pniejszych o kilkadziesit lat wydarze z pierwszej poowy V wieku. Jakie to byy wydarzenia? Hunowie w pidziesit lat po rozbiciu pastwa gockiego nad Morzem Czarnym (375 r.), opanowali naddunajsk Panoni, gdzie stworzyli silny orodek wadzy pastwowej, konty nuujc jednoczenie najazdy na ssiednie pastwa i ludy. Panowanie ich roz przestrzenio si do Renu i zachodniego Batyku. Jednoczenie nastpio osabienie ich wadzy na wczeniej przez nich podbitych obszarach na wscho dzie Europy. Po odejciu gwnych si Hunw na zachd, na obszary te po nownie zaczy napywa hordy koczownikw ze stepw azjatyckich, prze wanie z pnocnego Kazachstanu. Oprcz koczownikw iraskich i mon golskich pojawiaj si po raz pierwszy take koczownicze plemiona turko-tatarskie. By to okres nadchodzenia po przeszo 600 latach ponownej wielkiej cyklicznej suszy na stepach. Plemiona koczownicze poszukiway nowych terenw pastwiskowych. Niektre z nich by moe przekroczyy Ural i zaczy zagraa osiadym po jego zachodniej stronie plemionom sowiaskim. Nie jest take wykluczone, e wielka susza dotkna take zamieszkay przez Sowian obszar lasostepw, niosc ze sob nieurodzaj i gd. Te zapewne przyczyny spowodoway, e przypuszczalnie przed upywem pierwszej poowy V wieku plemiona sowiaskie opuciy tereny midzy Wog a Uralem i podjy wdrwk na zachd. W pierwszej fazie tej wdrwki posuway si najprawdopodobniej w gr Wogi i Oki, z dala od koczowniczych szlakw stepowych. Nastpnie musiay przej przez terytoria ludw wschodniobatyjskich, docierajc po kilku latach na rodkowe Podnieprze. Nie jest te wykluczone, e Sowianie w tym pochodzie przeszli bardziej poudniowym szlakiem, przez tereny podlege Hunom, a ich wdrwka miaa charakter najazdu na osabione ju wwczas pastwo Hunw i przyczynia si w pewnym stopniu do przypieszenia jego upadku. Jest take bardzo prawdopodobne, e sowiaska inwazja na obszar Podnieprza spowodowaa oswobodzenie spod wadzy Hunw sarmackiego plemienia Antw, gdy odtd Antowie w dalszych wyprawach wojennych Sowian wystpuj u ich boku jako sprzymierzecy. Nad Dnieprem Sowianie zakoczyli sw wdrwk, zajmujc przestrze 2 okoo 300 tysicy k m i zakadajc tu swoje nowe siedziby. Cz jednak z nich ju po krtkim czasie wyruszya dalej w kierunku poudniowo-zachodnim, przekraczajc Karpaty i wchodzc w kotlin naddunajsk. Tu natknli si na

11 Hunw, z ktrymi zawarli przymierze w celu prowadzenia wsplnych wypraw wojenno-upieczych na pograniczne prowincje cesarstwa zachodniorzymskiego i bizantyjskiego. Mona o tym wnioskowa z przekazw greckiego historyka z V wieku, Priskosa z Panionu, oraz historyka aciskiego Jordanesa, dotyczcych lat 448-453. Pierwszy z nich posujc w 448 r. do Attyli, przebywajcego na nizinie midzy Dunajem a Cis, zetkn si z miejscow ludnoci, ktra poczstowaa go napojem zwanym w tutejszym jzyku med", za Jordanes (przypuszczalnie za Priskosem) zanotowa z tego samego okresu i terenu (453 r . ) inne jeszcze sowo strawa". Obydwa sowa s niewtpliwie sowiaskie, jakkolwiek Priskos okreli t ludno jako Scytw. Tym mianem jednak wczeni Grecy mieli zwyczaj nazywa wszystkie ludy zamieszkae na pnoc od dolnego Dunaju bez wzgldu na ich przynaleno plemienn (Plezia, 1952, s. 52). Po mierci Attyli pastwo Hunw w Panonii upada, a Hunowie wycofuj si na wschd. Nad Dunajem pozostaj nadal ich niedawni sprzymierzecy Alanowie, Sarmaci, Jazygowie, Germanie i Sowianie, dokonujc dalszych najazdw zza Dunaju na prowincje cesarstwa wschodniorzymskiego i zachodniorzymskiego. Kolejna wzmianka o Sowianach datuje si z przeomu V i VI wieku i po chodzi spod pira autora podpisujcego si jako Cezariusz z Nazjanzu, a w istocie anonima. Wspomina on o Sowianach nad Dunajem, u granic pastwa wschodniorzymskiego, podajc, e s zuchwali, samowolni i nie znoszcy nad sob panowania". Tego samego okresu dotyczy wzmianka zamieszczona przez Prokopiusza z Cezarei w Historii wojen, napisanej w latach 545-554, w ktrej zawarta jest pierwsza wiadomo o Sowianach na obszarze dzisiejszej Polski. Prokopiusz opisujc wdrwk germaskiego plemienia Herulw, ktrzy zostali rozbici przez inne plemiona w kotlinie naddunajskiej, podaje, e byli oni zmuszeni przej w 512 r. w swej powrotnej wdrwce do Skandynawii przez ziemie midzy Karpatami a Batykiem, zamieszkae przez ludy Sowian". Tene Prokopiusz wspomina o sowiaskiej jedzie pieszcej na pomoc Bizantyjczykom oblonym w Rzymie w 536 r. przez Germanw, a w innym miejscu pisze o watahach" Sowian upicych w 545 r. pograniczne ziemie Bizancjum nad dolnym Dunajem. Opisuje take wygld Sowian, ich codzienne ycie, sposoby prowadzenia walki: Mwi jzykiem niesychanie barbarzyskim (-). Wszyscy s roli i niezwykle silni (-). Ich wosy nie s ani bardzo jasne, ani nie przechodz bynajmniej w kolor ciemny, ale wszyscy s rudawi (-). ycie wiod twarde (-). Mieszkaj w ndznych chatach, rozsiedleni z dala jedni od drugich (-). Wstpujc do walki, pieszo przeciw wrogom ruszaj, oszczepy i mae tarcze dzierc w rku; nigdy za nie przywdziewaj pancerzy".

12 We wszystkich tych relacjach uderza sposb podawania wiadomos'ci o Sowianach jako o ludzie dotychczas nie znanym, ktry u granic imperium pojawi si nieoczekiwanie i o ktrym nikt dawniej nie sysza. Wczeniejszej od przytoczonych wyej, pochodzcej z pocztkw V wieku wzmianki u Wibiusza Sekwestra o Serbach (Cervetii) nad ab nie mona uwaa za odnoszc si do Sowian, gdy jak wykaza T. Sulimirski (1979, s. 198) Serbowie byli plemieniem sarmackim przybyym ze wschodu wraz z Huaami, a dopiero pniej ulegli zesowiaszczeniu. zatrzymujc sw nazw plemienn. W wietle dotychczasowych rozwaa nie moe dziwi brak jakichkolwiek wiadomoci w kronikach o obecnoci Sowian na obszarach rodkowej Europy przed poow V wieku, gdy ich po prostu jeszcze tu wtedy nie byo. Natomiast dosy szczegowo mona dowiedzie si ze rde pisanych i archeolo gicznych, dotyczcych okresu od I do V wieku n.e. o ruchach i przemieszcza niu si przez te obszary rnych niesowiaskich ludw i plemion, przewanie celtyckich, germaskich, iraskich i mongolskich oraz o walkach midzy nimi, np. bitwie Gotw z Hunami w pobliu wielkiej puszczy nad Wis" w kocu IV w. (Widsidh), czy te o walkach midzy Gotami i Antami w 367 r. (Jorda nes). Wspomniani Goci przebywali pocztkowo od I do III wieku nad doln i rodkow Wis oraz Bugiem, po czym przesunli si nad Morze Czarne, gdzie zaoyli swoje pastwo, rozbite nastpnie przez Hunw w 375 r. W I-III wieku tereny nad rodkow i grn Odr zajmuj Wandalowie i Burgundowie, a Pomorze Wschodnie Gepidzi. W IV wieku dorzecze grnej Warty oraz grnej i rodkowej Odry opanowali Sarmaci, uchodzcy przed inwazj Hunw. Poudniowa i rodkowa Polska bya w tym czasie terenem zasiedlonym przez ludno celtyck. Te wszystkie grupy etniczne pozostawiy po sobie lady kultur osadniczych (kultura wielbarska, dobrodzieska, przeworska i inne). W pocztkach V wieku znaczna cz dzisiejszej Polski znalaza si pod panowaniem Hunw. Z ich nadejciem lokalne kultury osadnicze w wikszoci zanikaj, chocia niektre z nich, jak np. kultura dobrodzieska (sarmacka), przetrway a do koca V wieku. Wskutek najazdu Hunw zaprzestaj te dziaalnoci celtyckie orodki wytopu elaza w poudniowej i rodkowej Polsce, wiele jednostek osadniczych zostaje w popiechu opuszczonych, urywa si wymiana handlowa poudnia z pnoc. Wtedy zapewne zostaje znisz czonych szereg miast w poudniowej i zachodniej Polsce, wymienionych przez Ptolemeusza (Czupkiewicz, Problemy 7/86, s. 47-52).. W kilkadziesit lat po odejciu Hunw, na przeomie V i VI wieku na ziemie midzy Karpatami a Batykiem napywaj znad Dniepru plemiona sowiaskie. Zastaj tu resztki plemion sarmackich (Wielkopolska i Mao polska), celtyckich (Maopolska i Mazowsze), germaskich (Dolny lsk, zachodnia Wielkopolska, Pomorze) i innych pomniejszych grup etnicznych. Nie wydaje si, aby opanowywanie przez Sowian ziem zamieszkaych przez

13 t ludno odbywao si drog pokojow i bez oporu z jej strony. Sdzi raczej naley, e najazd Sowian na te tereny swym charakterem nie rni si od czstych w tym czasie najazdw innych plemion i ludw w rnych czciach Europy. Istniej relacje kronikarzy wczesnych o najazdach Sowian na naddunajskie prowincje imperium bizantyjskiego i zachodniorzymskiego. Przed stawiany w nich obraz najedcw sowiaskich jest daleki od uksztatowanego w naszej wiadomoci przez literatur pikn obrazu Sowian jako ludu agodnego i lubicego sielanki. Sowianie s tam przedstawiani jako lud okrut ny i bezwzgldny, niszczcy zdobywane ziemie ogniem i mieczem (Prokopiusz). Mimo tendencyjnoci tych opisw, naley sdzi, e nie byy one zbyt dalekie od prawdy. Brak jest co prawda podobnych relacji z terenw p nocnych, ale mona przypuszcza, e przy opanowywaniu ziem nad Wis, Wart, Odr i ab w razie napotkania na opr Sowianie postpowali w rw nie bezwzgldny sposb. W swym pochodzie na zachd i poudnie Sowianie nie cignli bezadn mas, lecz w zorganizowanych grupach plemiennych, a zdobyte obszary rwnie zasiedlali wedug przynalenoci plemiennej. wiadczy o tym zacho wanie przez Sowian na nowych obszarach a do X-XI wieku tych samych starych nazw plemiennych, jakich uywali jeszcze przed opuszczeniem Podnieprza. Jest to widoczne w tych przypadkach, gdzie tylko cz plemion przeniosa si na nowe ziemie, a reszta wspplemiecw pozostaa na Podnieprzu. Dziki temu moemy okreli obszar wyjciowy i docelowy wdrwki tych plemion i kierunki ich przemieszczania si. Oto przykady przeniesienia starych nazw plemiennych z Podnieprza na zachd i poudnie, okrelajce zarazem kierunki tej ekspansji: Dulebowie na Woyniu oraz nad Wetaw i Draw, Derewlanie-Drzewianie na Polesiu i nad ab, Polanie nad rodkowym Dnieprem i nad Wart, Siewierzanie nad Desn i we wschodniej Bugarii, Dregowicze-Druguwici na Polesiu i w Macedonii, Woynianie-Wolinianie na Woyniu i na Wolinie (mapa 2). Gdy chodzi o plemi Polan, nikt dotd (poza Maciejem Stryjkowskim w XVI w.) nie zaj si badaniem zwizkw midzy Polanami dnieprzaskimi a Polanami warciaskimi. Powtarzanie si tej samej nazwy plemiennej skania do przyjcia pogldu, e mamy tu do czynienia z jednym i tym samym ple mieniem sowiaskim. Polanie pniej ni inne plemiona wyruszyli znad Dniepru na zachd. Cz plemienia pozostaa na miejscu. Ta grupa Polan, ktra podya na zachd, po przebyciu tysica kilometrw osiada w dorzeczu Warty. Polanie, ktrzy pozostali nad Dnieprem, dostali si w niewol chazarsk, z ktrej uwolnili si dopiero w drugiej poowie IX w. Na podwalinach dawnego pastwa plemiennego Polan powstaa nad Dnieprem Ru Kijowska. Natomiast Polanie nad Wart najpierw zorganizowali wasne pastwo ple mienne, a nastpnie podporzdkowali sobie pozostae plemiona sowiaskie midzy Karpatami a Batykiem, tworzc pastwo polskie.

14

15 w poowie XVIII w. w zbiorach Biblioteki Watykaskiej, a opublikowanym po raz pierwszy w 1741 r. przez L. A. Muratoriego. Dokument ten, dotyczcy oddania okoo r. 985 przez Mieszka I i jego rodzin pastwa polskiego w opiek Stolicy Apostolskiej, przez pewien czas zapomniany, na nowo sta si przedmiotem zainteresowania historykw w kocu XIX wieku, w dobie wzmoonego rozwoju nauk historycznych, a w szczeglnoci bada nad pocztkami pastwowoci polskiej. Wiele prac na jego temat powstao jeszcze przed I wojn wiatow. Prby wyjanienia za gadek i spornych kwestii zwizanych z tym dokumentem podejmowano take w okresie midzywojennym i powojennym. W ostatnich wszake latach do cieka tych zaniechano, uznawszy, e w sprawie rzeczonego dokumentu, okrelanego w literaturze historycznej nazw Dagome iudex", nic wicej nie da si powiedzie ponad to, co ju dotychczas powiedziane zostao. Czy tak jest w istocie? Powodem szczeglnego zainteresowania badaczy dokumentem Dagome iudex" na przestrzeni ubiegych stu lat, oprcz faktu, e chodzio tu o jeden z najdawniejszych dokumentw dotyczcych pocztkw pastwa polskiego, byy uyte w nim nazwy geograficzne na obszarze pastwa Mieszka I, tytulatura naszego pierwszego historycznego wadcy i jego ony, a nade wszystko za zapisane w tym dokumencie tajemnicze imi Mieszka I Dagome. Fakt posiadania przez Mieszka I jeszcze jednego imienia by przez cae wieki nikomu nie znany, tote jego odkrycie w dokumentach watykaskich wzbudzio zrozumiae zainteresowanie, jeeli wrcz nie sensacj. Wok imienia Dagome, uytego przez Mieszka I w akcie oddajcym pastwo polskie w opiek papieowi Janowi XV, naroso wiele hipotez i domysw, a powodem tego byo dziwnie obce dla ucha polskiego brzmienie tego imienia, nie daj ce si wyjani znaczeniowo na gruncie polskiego sownictwa. Szersze uzna nie i popularno zyskao kilka z nich. W sposb skrtowy mona je uj nastpujco: H i p o t e z a i m i e n i a c h r z e s t n e g o . Imi Dagome jest skrtem imienia Dagobert, nadanego Mieszkowi I na chrzcie na cze w. Dagoberta, czczonego we Francji i Lotaryngii, co z kolei wiadczyoby, e pierwsi misjonarze w Polsce byli pochodzenia lotaryskiego. Twrc tej hipotezy jest J. Otrbski, a spopularyzowa j H. owmiaski. Odmian tej teorii jest hipoteza przyjmujca rwnie imi Dagome za imi chrzestne Mieszka I, bez czenia jednak tego imienia z imieniem Dagobert. H i p o t e z a b d u p i s a r s k i e g o . Zwrot Dagome iudex" jest znieksztaconym przy przepisywaniu w XII w. pierwotnego tekstu aciskiego zwrotem Ego Mesco dux" (Ja Mieszko ksi"). Pogld ten jako pierwszy wysun przed kilkudziesiciu laty polski historyk Oswald Balzer. Pokrewna

Mapa 2. Przemieszczanie si niektrych plemion sowiaskich od VI do VII wieku n.e.

Plemiona sowiaskie do przeomu IX i X wieku mwiy tym samym jzykiem. Zrnicowanie jzykowe Sowian zaczo nastpowa dopiero w pocztkach X wieku. Zacz si wtedy zarysowywa podzia na trzy grupy jzykowe: zachodni, wschodni i poudniow, istniejcy do dzisiaj

POCHODZENIE MIESZKA

Podobnie w innym tomie za Jana XV papiea czytamy, e Dagome pan i Oda pani i synowie ich Mieszko i Lambert mieli nada witemu Piotrowi w caoci jedno pastwo..." (tum. G. Labuda, 1954) - tak zaczyna si ta jemniczy i od dawna intrygujcy wielu badaczy zapis w dokumencie odkrytym

16 tej teorii jest hipoteza tumaczca zapis Dagome jako skrt imion Dago i Mesco, zapisany metod suspensji. H i p o t e z a n o r m a s k a . Imi Dagome, czyli Dagone, jest imieniem pochodzenia normaskiego, utworzonym od skandynawskiego imie nia Dagr wzgldnie Dagstygg. Hipoteza ta, wysunita przed I wojn wiatow przez historykw niemieckich R. Holtzmanna i L. Schultego, dya do wy kazania normaskiego pochodzenia Mieszka I, a tym samym do podtrzymania teorii o normaskich pocztkach pastwa polskiego, zarzuconej swego czasu z braku dowodw. Zbliony do niej charakter miaa inna hipoteza uczonych niemieckich, goszca, e Dagome jest imieniem utworzonym od niemieckiego sowa degen" oznaczajcego szpad lub miecz. Miaoby to wiadczy z kolei o niemieckim rodowodzie Mieszka I, a co za tym idzie, o niemieckim wkadzie w zorganizowanie pastwa polskiego. Hipoteza aciskiego zapisu imienia sowia s k i e g o . Dagome jest znieksztaconym przez redniowieczn acisk pisowni sowiaskim imieniem Dzigoma, ktre byo pierwotnym poga skim imieniem Mieszka I, natomiast imi Mieszko, czyli Miszko, jest zdrobnieniem imienia Micha, jakie ten pogaski ksi otrzyma na chrzcie. Twrc tej hipotezy jest J. Dowiat. Z hipotez tych uznaje si w nauce polskiej niejako za oficjaln, bo zamieszczon w opracowaniach encyklopedycznych, hipotez pierwsz, zaka dajc, e imi Dagome jest drugim imieniem Mieszka I, nadanym mu na chrzcie. Na razie uznano temat za wyczerpany i zaniechano dalszych polemik w tej sprawie na amach periodykw naukowych. Nie ukazaa si te ostatnio adna nowa praca powicona temu problemowi. Wydaje si jednak, e rezygnacja z dalszych docieka w kierunku ostatecznego wyjanienia tej do koca nie rozwikanej sprawy jest przedwczesna. Bezstronne i chodne spojrzenie na przedstawione hipotezy nasuwa nie odpart myl o ich nadzwyczaj wtej argumentacji; wydaj si one by raczej wytworem bogatej wyobrani ich autorw ni wynikiem opartego na dowodach wywodu naukowego. Zarzut ten odnosi si gwnie do trzech pierwszych hipotez, w mniejszym stopniu do czwartej. Spord czterech przytoczonych najwaniejszych hipotez i ich odmian najmniej przekonujca jest druga, dopuszczajca pomyk XII-wiecznego ko pisty popenion przy przepisywaniu oryginalnego tekstu dokumentu z r. 985. Hipoteza ta jest dla nauki nieprzydatna, gdy nie mona jej ani zarzuci faszu, ani dowie jej prawdziwoci lub chociaby prawdopodobiestwa. Sowem jest niesprawdzalna. Przy uyciu metody, jak posuono si przy jej formuo waniu, mona by stworzy wiele dalszych tego typu hipotez, np. e Dagome iudex" jest znieksztaconym przez kopist zwrotem Dei gratia Mesco dux"

17 czy te Dagobertus dux" itp., ktre rwnie miayby jedynie walor hipotez roboczych, nigdy za konstytutywnych. Owocem dowolnej interpretacji tekstu Dagome iudex" jest take pogld, e Dagome jest skrtem imion Dago i Mesco. Ta hipoteza, podobnie jak po przednia, rwnie oparta jest tylko na domniemaniu. Przeciwko jej przyjciu, jak sdz, przemawia istotny fakt, e imi Mieszko pisane jako Mesco pojawia si w rdach dopiero w XII w., natomiast we wszystkich wczeniejszych tekstach rdowych figuruje imi Miszko wzgldnie Miszka (Misco, Misica, Mysco), a zatem upatrywanie w kocwce imienia Dagome skrtu imienia Mesco jest bdne. Podobn dowolno zastosowano przy uzasadnianiu hipotezy trzeciej, tzw. normaskiej, wedug ktrej Dagome jest imieniem pochodzenia skandy nawskiego (normaskiego). Dowodem normaskiej genezy tego imienia miao by istnienie w starym skandynawskim nazewnictwie osobowym imion o po dobnym do Dagome brzmieniu: Dagr i Dagstygg. Wedug autorw tej hipotezy, Mieszko przed chrztem nosi normaskie imi Dago lub Dagon, a zatem by Normanem, co wiadczy o tym, e podwaliny pastwa polskiego stworzyli Normanowie. Hipoteza ta, wiadczca o tendencyjnym nastawieniu niektrych historykw niemieckich, miaa by wedug ich zamysu jeszcze jednym do wodem na potwierdzenie goszonych pogldw o wyjtkowych cechach pastwowotwrczych narodw germaskich i braku takich cech u innych narodw. Miaa ona podway niewygodny dla gosicieli tych pogldw fakt, e Polacy sami byli twrcami swego pastwa. Ustosunkowujc si do powyszej hipotezy naley stwierdzi, e midzy imionami Dagr i Dagstygg, a imieniem Dagome istnieje podobiestwo tylko pierwszego czonu: Dag. Cakowicie odmienne s natomiast dalsze czony tych nazw, w szczeglnoci za spgoski. redniowieczna pisownia aciska bardzo wiernie oddawaa spgoski w nazwach osobowych. Gdyby imi Dagome miao pochodzi od jednego z tych dwch imion, pozostaoby nie wytumaczalne istnienie kocwki ,,-me" w imieniu Dagome. Fakty te zatem wykluczaj etymologiczny zwizek midzy tymi dwoma imionami, a imieniem Dagome, czynic t teori bezpodstawn. Zdajc sobie spraw ze saboci tej hipotezy, naukowcy niemieccy wy sunli inn podobn, zakadajc pochodzenie imienia Dagome od niemieckiego degen", oznaczajcego szpad lub miecz. Jednake i ta hipoteza nie wytrzy muje krytyki na gruncie jzykowym, gdy podobna, a nawet blisza imieniu Dagome nazwa daga" na okrelenie szpady lub miecza istnieje rwnie w jzyku woskim, hiszpaskim i czeskim, a take w nieco zmienionej postaci (dague") w jzyku francuskim, do ktrych to jzykw trafia z jzyka a ciskiego. Nie jest wic jasne, dlaczego imi Dagome miaoby pochodzi

18 wanie od niemieckiego degen", a nie od wspomnianej dagi" czy dague". Ponadto hipoteza ta rwnie nie uwzgldnia rnicy kocwek midzy degen" a Dagome", podczas gdy redniowieczna pisownia aciska do cile przestrzegaa prawidowego brzmienia spgosek. Doda take naley, e rwnie w jzykach innych narodw, ktre w swej historii zetkny si z plemionami sowiaskimi na terenie dzisiejszej Polski, wystpuj sowa o podobnym brzmieniu. Na tej podstawie mona by urobi hipotez, np. o sarmackim pochodzeniu imienia Dagome, jako e w jzykach iraskich, do ktrych naleay jzyki sarmackie, wyraz dag" wy stpuje do licznie i ma wiele znacze (gniew, znak, znami), bd te o awarskim pochodzeniu tego imienia (po awarsku dag" oznacza gr), tym bardziej, e w drugiej poowie VI w. Awarowie rzeczywicie najechali poudniowe ziemie polskie, podczas gdy o najazdach Normanw na nasze ziemie historia nie wspomina. Jak z tego wida, hipoteza normaska" i niemiecka" nie maj uzasad nienia jzykowego i historycznego, a ich argumentacja ma raczej charakter spekulatywny. Kolejna hipoteza, wymieniona na wstpie jako pierwsza, czca imi Dagome z imieniem Dagobert, ktre rzekomo miao by nadane Mieszkowi I na chrzcie na cze w. Dagoberta, nie uwzgldnia z kolei tezy wysunitej ostatnio przez J. Dowiata, dowodzcej, e chrzestnym imieniem naszego pierwszego historycznego wadcy byo imi, ktre w formie zdrobniaej brzmiao Miszko. Nie mogo nim by zatem imi Dagobert ani te Dagome. Z tego za wynika, e imi Dagome byo pierwszym, pogaskim imieniem Mieszka I lub skrtem takiego imienia, nadanego mu po urodzeniu lub jak byo to w zwyczaju przy postrzyynach. W porwnaniu z przedstawionymi trzema hipotezami i ich pochodnymi najbardziej interesujca jest hipoteza wymieniona na miejscu czwartym, wysunita przez J. Dowiata, jakkolwiek i ona, jak si przekonamy, nie jest wolna od niecisoci merytorycznych i jzykowych. Hipoteza ta, w przeci wiestwie do poprzednich, stoi na gruncie sowiaskiego pochodzenia imienia Dagome, przyjmujc, e jest to zapisane redniowieczn acin sowiaskie imi Dzigoma. Imi takie, jak wykazuj rda (Taszycki, 1965, s. 565), byo w Polsce w uyciu jeszcze w XII wieku. Wedug J. Dowiata, imi Dzigoma byo pogaskim imieniem Mieszka I, za to ostatnie, ktre prawidowo powin no brzmie Miszko, jest zdrobnia form chrzecijaskiego imienia Micha, jakie nasz wadca otrzyma na chrzcie (Dowiat, 1961, s. 129). Warto tej hipotezy polega na wysuniciu po raz pierwszy pogldu zakadajcego sowiask genez imienia Dagome oraz na prbie udowod nienia pochodzenia imienia Mieszko od imienia chrzestnego.

19 Autor powyszej hipotezy stara si jednake wykaza jej suszno za pomoc dowodu, ktry moim zdaniem nie jest najtrafniejszy. Zanotowane w bulli gnienieskiej w r. 1136 imi Dzigoma, zapisane w aciskim tekcie jako Digoma, nalece do mieszkaca wsi Stare Biskupice, rni si w swym pierwszym czonie do znacznie zarwno pisowni, jak i brzmieniem od imienia Dagome. Gdyby nawet przyj, e zapis Digoma moe by odczytany take jako Dziegoma (por. staropolskie: Dzirek-Dzierek, Dzirgosz-Dziergosz, Dzisaw-Dziesaw, Taszycki, 1965), to rwnie w tym przypadku czon Dzieg- jest zbyt odlegy brzmieniowo od czonu Dag-, aby je mona utosamia. Te istotne rnice wykluczaj moliwo postawienia znaku rwnoci midzy zapisem Dagome a imionami Dzigoma lub Dziegoma. Powysze krytyczne uwagi na temat hipotezy J. Dowiata o sowiaskim pochodzeniu imienia Dagome nie maj na celu jej zanegowania, a wprost przeciwnie, zmierzaj do wykazania potrzeby jej wzmocnienia przez przyto czenie na jej obron bardziej przekonywujcych dowodw ni te, o ktrych wspomniano wyej. Dowody takie postaramy si dalej przedstawi. Sownictwo polskie nie zawiera wyrazw rodzimego pochodzenia o po cztkowym czonie dag-, ani te jednozgoskowego wyrazu o takim brzmieniu. Dotyczy to rwnie polszczyzny redniowiecznej. Powierzchownie rzecz biorc, byby to zatem wystarczajcy dowd, e imi Dagome nie jest po chodzenia polskiego. Stwierdzenie takie byoby jednak prawdziwe tylko przy zaoeniu, e imi Dagome w dokumencie z r. 985 zostao zapisane zgodnie z jego fonetycznym brzmieniem. Jak ju wspomniano, redniowieczna ortografia aciska, chocia miaa wiele kopotw z oddawaniem nazw obcych fonetycznie jzykowi aciskiemu, to jednak zrb spgoskowy wyrazu notowaa na og poprawnie (Dowiat, 1961, s. 102-103). Jedynie w przypadku spgosek szumicych" i cisz cych", takich jak cz, sz, , rz, , , ", starajc si choby w przyblieniu odda prawidowe brzmienie nazwy, tworzono kombinacje liter bd uywano spgosek zblionych brzmieniowo. Wystpujce w nazwie Dagome spgoski (d, g, m) nie budz wtpliwoci interpretacyjnych co do ich waciwego brzmienia i zgodnie z tym, co po wiedziano wyej, naley je uzna za odpowiadajce literalnemu zapisowi. Natomiast gdy chodzi o samogoski w nazwach nieaciskich, ortografia redniowieczna traktowaa je bardzo niejednolicie. W nazwach sowiaskich np. i" pisano jako y" i odwrotnie, samogosk nosow " jako am", an", un" bd przekrelone o", za nosowe " jako e", em", en" itd. Zajmijmy si tym ostatnim problemem, tj. samogoskami nosowymi. Pod wzgldem wymowy samogosek nosowych polskie redniowiecze mona podzieli na trzy okresy. W okresie najwczeniejszym, trwajcym do koca

20 XIII w., istniay dwie samogoski nosowe " i ", z tym, e ich brzmienie byo inne ni w dzisiejszej polszczynie. Z najdawniejszych rde pisanych z tego okresu wynika, e samogoska nosowa " pisana bya czsto jako am", an", z czego mona wnioskowa, e pod wzgldem wymowy bya zbliona do nosowego a". Noswka " pisana bya najczciej przez e n " i e", co wiadczy, e jej wymowa bya zbliona do dzisiejszej. Ponadto w okresie tym po spgoskach twardych nastpowaa zawsze samogoska nosowa ". gdy dzi moe to by zarwno " jak i ". Noswka " wystpowaa za wsze po spgoskach mikkich. Naley take zauway, e dzisiejsze samogoski nosowe odpowiadaj noswkom z tamtego okresu tylko co do miejsca, a nie co do jakoci, co oznacza, e wczesnej noswce " moe dzi odpowiada zarwno " jak i ", tak samo noswce " z tego okresu moe odpowiada nie tylko ", lecz i ". Na przeomie XIII i XIV w. nastpuje identyfikacja samogosek nosowych i zostaj one zastpione przez jedn samogosk nosow o barwie poredniej midzy nosowym o " i nosowym a". Jest ona pisana w tekstach z tego okresu jako am", an" lub przekrelone o". Okres ten trwa do poowy XV w., po czym samogoski nosowe ulegaj ponownemu roz szczepieniu na " i ", ale ju na innych zasadach, odpowiadajcych wymowie dzisiejszej (Soski, 1953, s. 48, 54, 76; Stieber, 1966, s. 11). Wracajc do okresu pierwszego, trwajcego od czasw najdawniejszych do koca XIII w., naley ponadto zwrci uwag na fakt, ze oprcz zapisw samogosek nosowych w postaci am", an", em", en" i e", w rdach z tego okresu spotyka si niejednokrotnie zapisywanie samogosek nosowych za pomoc a". Oto zaczerpnite ze Sownika staropolskich nazw osobowych" pod red. W. Taszyckiego przykady nazw osobowych z tego okresu, w ktrych samo goska nosowa oddana jest w oryginalnej pisowni za pomoc a " (po lewej dzisiejsze brzmienie nazwy, po prawej jej aciski zapis): Grza II Grza Graza (1125) Rzdzisaw Radzisaw (1138) wity Zuati (1150) Prdota Pradota (1153) Wirzbita Virbata (1202) Czstobor Chastobor (1203) Cieszta Cessata (1204) Pkosaw Pacozlaus (1210) Bota Bozata (1212) Mieszczta Mestata (1218) Grabic II Grbic - G r a b i c (1218) Pcisaw Pacislaus (1222) witosz Stpota Niesd Czstosz Grbisza II Grbisza Bdek II Bdek Gniewosdka Zdzit Swatos (1223) Stapota (1224) Nezad (1252) Castos (1252) Grabisa (1263) Bathec (1265) Neuasatka (1265) Zdat (1265)

21

Przykad taki zawiera take najstarszy polski tekst z Ksigi Henrykowskiej (1270): Day ut ia pobrusa (pobrusz) a ti poziwai". Przykady powysze wiadcz, e w okresie, z ktrego s datowane, przedstawianie samogosek nosowych za pomoc a" byo rwnie czsto stosowane, jak pisanie ich przez ,.am" i an". Nasuwa si w zwizku z tym wniosek, e litera a " uyta w pierwszej zgosce imienia Dagome moe by takim wanie zapisem samogoski nosowej, a co za tym idzie, ze zapis Dagome jest aciskim zapisem imienia Dgoma lub Dgoma. Dla okrelenia barwy uytej w tym imieniu samogoski nosowej signijmy do przytoczonych wyej przykadw. Uycie w przytoczonych przykadach litery a" dla oddania samogoski nosowej, podobnie jak w przypadku pisania jej przez am" i an", wiadczy, e chodzio tu o zapis samogoski o brzmieniu podobnym do nosowego a", a wic o wczesn samogosk nosow ". Wprawdzie wikszo przytoczonych nazw we wspczesnej polszczynie posiada samogosk nosow ", to zgodnie z tym, co wczeniej powiedziano o przeksztaceniach noswek, w okresie, o ktrym mowa, nazwy te mogy by wymawiane przez wczesne " (por. Soski. 1953, s. 49). Jeeli do tego dodamy, e noswka " w tym okresie wystpowaa tylko po spgoskach twardych, to argumenty te wskazuj, e litera a" w imieniu Dagome jest zapisem samogoski nosowej ", a imi to byo wymawiane jako Dgoma lub Dangoma (z tylno jzykowym n"). Dzisiaj brzmiaoby ono zapewne jako Dgoma. Imi Dgoma lub Dgoma jest moliwe tak z punktu widzenia semantyki imion sowiaskich, jak i ich budowy. Imiona z kocwk -oma nale do jednych z najstarszych typw imion polskich. Byy w uyciu jeszcze w red niowieczu, nastpnie zaniky. Wedug W. Taszyckiego. sowiaskie imiona jednoczonowe s z reguy skrtem lub zdrobnieniem imion dwuczonowych, przy czym imiona z kocwk -oma s jednotematycznymi skrceniami imion dwuczonowych, wzmocnionymi przyrostkiem. Uczony ten wyznawa poczt kowo pogld, i imiona typu Ciechoma, Witoma, yroma powstay z imion dwuczonowych koczcych si na -mir (Ciechomir, Witomir, yromir), jednake w pniejszym okresie doszed do przekonania, e imiona te powstay z imion dwuczonowych o kocwce -saw (Ciechosaw, Witosaw, yrosaw) (Taszycki, 1925, s. 45).

22 Jeeli przyj ten ostatni pogld, to wynikaoby, e imi Dgoma II Dgoma jest imieniem skrtowym utworzonym od dwuczonowego imienia Dgosaw II Dgosaw. Sowo dg" w jzyku prasowiaskim oznaczao si, moc (Sawski, 1952, s. 141), a czasownik dgnoti" rosn, krzepn, stawa si sil niejszym, zdrowszym (Sownik prasowiaski, t. III, s. 95). Std w jzyku staropolskim i w dki" znaczyo i w zapasy, dgi" znaczyo silny, a dy" sili si, osiga si (Brckner, 1970, s. 86), por. sowackie duh" sia, dzielno; ruskie diuyt' pokonywa, przemaga (Sawski, 1952, s. 142). Imi Dgosaw lub Dgosaw naleaoby wic tumaczy jako sawny si" lub sawny potg". Imi Dgoma II Dgoma mogoby rwnie pochodzi od imienia Dgomir II Dgomir. Odbiegaoby to co prawda od teorii prof. Taszyckiego, jednake ku przyjciu takiej moliwoci skania wystpowanie w imiennictwie staro polskim obok imion Wyszyma, Unima, Sulima, Jaroma zarwno imion Wyszesaw, Unisaw, Sulisaw, Jarosaw, jak i imion Wyszemir, Unimir, Sulimir, Jaromir. W krgu Mieszka I wystpuje imi Tgomir II Tgomir, noszone przez ksicia poabskiego plemienia Stodoran, tecia siostry Ody, ony Mieszka, zblione fonetycznie do imienia Dgomir II Dgomir. Imi Tgomir II Tgomir (pisane jako Tangomir) jest odnotowane take w Bulli Gnienieskiej z r. 1136. Przemawiaoby to raczej za imieniem Dgomir II Dgomir, jako tworzywem dla skrtowego sowiaskiego imienia nasze go ksicia. Drug interesujc kwesti jest imi chrzestne Mieszka I. Jak ju nad mienilimy wyej, wadca ten w rzeczywistoci nie nazywa si Mieszko, lecz Miszko lub Miszka. Takie wanie brzmienie tego imienia w odniesieniu do niego i innych przedstawicieli dynastii piastowskiej podaj najstarsze rda z X i XI w . , wcznie z dokumentem Dagome iudex", w ktrym wymieniony jest syn Mieszka I, Miszka (Misica). Oto te zapisy: Misica 985, Misico 1014, Misuka 1025, Misica 1087, Mysco 1122, Misico 1146, 1175. Oprcz tego kilkakrotnie imi to wystpuje w rdach z tego samego okresu jako Miszejko (Misaco 985, 991, Misacho 990, Mysecho 1031, Miseco XI w.). Natomiast imi Mieszko pojawia si w rdach po raz pierwszy dopiero w drugiej poowie XII w. (Mesiko 1155, Mescho 1187), a wic jest wytworem tradycji pniejszej. Wspomnielimy ju o pogldzie J. Dowiata, wedug ktrego imi Miszko byo zdrobnieniem imienia Micha, nadanego ksiciu na chrzcie. Naley jednak zaznaczy, e w polskim imiennictwie redniowiecznym imi Miszko vel Miszka byo take zdrobnieniem imienia Mikoaj i Dymitr (Taszycki, 1965, t. III, s. 494, 530). Moliwy jest wic rwnie pogld, e imieniem chrzest nym Mieszka I byo chrzecijaskie imi Mikoaj lub Dymitr, ktre po chrzcie

23 w niedugim czasie zdrobniono na Miszko wzgldnie Miszka, zgodnie z po wszechnym u Sowian zwyczajem zdrabniania imion osobowych.

RASA SOWIAN Ju w XVIII wieku jzykoznawcy zwrcili uwag na pokrewiestwo jzykw sowiaskich z jzykami romaskimi, germaskimi, batyckimi, celtyckimi, iraskimi, sanskrytem. Naukowo problem ten zbada i uj syste mowo badacz jzykoznawstwa porwnawczego, Franciszek Bopp (17911867), profesor literatury orientalnej w Berlinie, ktry dowid, e jzyki sowiaskie nale do jzykw powstaych ze wsplnego prajzyka, nazwa nego przez niego indoeuropejskim". Oznaczao to, e zarwno Sowianie, jak te Romanie, Germanie, Batowie, Celtowie, ludy indoiraskie i inne nalece do tej rodziny jzykowej, tworzyy przed kilkoma tysicami lat jeden wielki nard, mwicy jednym jzykiem. W nauce przyjto dla tego narodu nazw indoeuropejski" lub aryjski", od jego staroytnej nazwy Arja, wy mienionej w indyjskiej Wdzie. Na temat najdawniejszych siedzib Indoeuropejczykw czyli Ariw sfor muowano w literaturze naukowej wiele hipotez, czsto sobie przeciwnych. Jedni umieszczali je w rodkowej Europie, inni na poudniu tego kontynentu, jeszcze inni na stepach nadwoaskich lub w centralnej Azji. Za azjatyck lokalizacj praojczyzny Ariw przemawia fakt, e wszystkie ludy indoeuropejskie czyli aryjskie, zamieszkujce obecnie Europ, przyw droway tu w okresie od ok. 2000 r. p.n.e. do ok. 450 r. n.e.z zewntrz, a wic z jedynego moliwego kierunku wschodniego. Take te, ktre dzi ju nie istniej, bd zachoway si tylko szcztkowo, a wic Scytowie, Sarmaci i Alanowie, w okresie swojej ekspansji przetaczay si falami ze wschodu na zachd, a nie odwrotnie. Stwierdzono take, e w staroytnoci obszar Azji centralnej by zamieszkay przez ludy odmiany biaej i dopiero w pierwszych wiekach n.e. zosta opanowany przez ludy odmiany tej. Jeszcze do dzi na obrzeach tego obszaru yj narody i plemiona, nalece do aryjskiej rodziny jzykowej, jak Afganowie, Iraczycy, Tadykowie, Kurdowie i inne mniej liczne. Zamieszkuj one obecnie tereny grzyste, dokd w staroytnoci zostay wyparte przez koczownikw mongolskich. Pogld o azjatyckiej praojczynie Ariw, jeszcze w XIX w. oparty tylko na przypuszczeniach, dziki odkryciom archeologicznym, dokonanym w XX w. gwnie przez uczonych rosyjskich, zosta potwierdzony naukowo. W 1939 r. w Azji rodkowej odkryto lady pradawnej kultury, ktr nazwano kelteminarsk. Istniaa ona w okresie neolitu i eneolitu (od IV do II tysiclecia p.n.e.). Ze wzgldu na to, e w pocztkach epoki brzu kultura ta przeksztacia si w kultur an-

24 dronowsk, wytworzon przez t sam pod wzgldem antropologicznym populacj (Aleksiejew. 1984, s. 19), mona j uwaa za najstarsz kultur aryjsk. Kultura kelteminarska rozwina si pocztkowo na obszarach wok Jeziora Aralskiego, gwnie w dawnej anakczaryskiej delcie Amu-darii, nad grnym Uzbojem (dzi ju w wikszoci wyschnitym) oraz w dolnym biegu Syr-darii i Machan-darii, a nastpnie rozprzestrzenia si na cay rodkowy i zachodni Kazachstan. Plemiona, ktre j wytworzyy, trudniy si gwnie myliwstwem i rybowstwem, a take prymitywnym rolnictwem i hodowl byda, wyrabiay naczynia lepione z gliny (o zaokrglonym dnie) oraz narzdzia krzemienne. Kultura kelteminarska jest starsza o co najmniej tysic lat od kultury jamowej z obszaru Europy wschodniej i kultury afanasiewskiej z poudniowej Syberii, bdcych rwnie kulturami ludw aryjskich, co dowodzi, e obydwie one zostay wytworzone przez ludy, ktre wyszy z Azji rodkowej i obszaru dzisiejszego Kazachstanu. W okresie eneolitu i brzu koczowniczo-pasterskie i czciowo rolnicze ludy aryjskie zajmoway ju wielkie przestrzenie stepowe i stepowo-lene rozcigaj ce si na zachodzie do Dniepru, na wschodzie do Ataju, Tien-szanu i Atyn Ta gu, na poudniu do granic dzisiejszej Turkmenii, a na pnocy do granic tajgi. Opanowujc nowe obszary, ludy aryjskie na podou kultur ludw pod bitych tworzyy nowe kultury, jak np. kultur jamow, katakumbow i zrbow we wschodniej Europie, kultur ceramiki sznurowej w rodkowej i pnocnej Europie, kultur afanasiewsk, karasuck i tagarsk w poudniowej Syberii i na Ataju, kultury indoiraskie, kultur hetyck w Azji Mniejszej. Natomiast na dawnym swym terytorium w centralnej Azji w okresie eneolitu i brzu ludy aryjskie wytworzyy kultur zwan andronowsk (w Kazachstanie) oraz blisk jej kultur zwan tazabagjabsk (nad Jez. Aralskim), ktre byy pochodnymi neolitycznej kultury kelteminarskiej. W zasigu kultury andronowskiej pozostawali przypuszczalnie take Sowianie, ktrzy jeszcze we wczesnej epoce elaza, jak wykaza swoimi badaniami lingwistyczno-kulturowymi K. Moszyski, zajmowali pnocne pogranicza azjatyckiego wielkiego stepu (Moszyski. 1925, s. 136). Na poudniu Ariowie graniczyli z ludami o cechach kulturowych i raso wych orientalno-rodziemnomorskich (Ginzburg, Trofimowa, 1972). Terytoria tych ludw opanowali dopiero okoo poowy II tysiclecia p.n.e. Siedziby Ariw sigay daleko na wschd. W 1904 r. w Turkiestanie Wschodnim, znajdujcym si obecnie w granicach Chin, odkryto rkopisy wiadczce, e rejon ten od XII w. p.n.e. zajmowany by przez lud Tocharw, mwicy narzeczem indoeuropejskim (Moszyski, 1925). Na czci tego terytorium panowa w staroytnoci take inny jzyk aryjski, zwany sogdyjskim (Czekanowski, 1927, s. 69).

25 Obszar Azji centralnej, zwaszcza jej rodkowa i poudniowa cz, to obecnie przewanie pustynie i ppustynie. Jednake przed kilkoma tysicami lat klimat tej czci Azji by bardziej umiarkowany i obfitowa w dogodne tereny wypasowe. Byy tu wic warunki sprzyjajce koczowniczo-pasterskim ludom aryjskim. Jak wykazay badania, Ariowie oprcz hodowli i pasterstwa zajmowali si czciowo take rolnictwem, o czym wiadcz istniejce w j zyku praindoeuropejskim wyrazy na okrelenie narzdzi rolniczych, zboa itp. O panujcych tu dawniej warunkach klimatycznych wiadcz odkryte w 1912 r. w Dungarii lady lasw i wyschnitych rzek, widniejcych jeszcze na starych mapach z XVIII w. (Moszyski, 1925). W stepach Azji centralnej, jak ustalono, mniej wicej co 660 lat nastpuj wielkie susze, trwajce caymi latami, przy czym zauwaono, e przewanie zachodzia zgodno czasowa midzy tymi kataklizmami a wielkimi prze mieszczeniami ludw stepowych i ich wdrwkami w inne rejony (Moszyski, 1925, s. 19). Z tych zapewne powodw co kilkaset lat cz plemion aryjskich opuszczaa Azj centraln i podejmowaa wdrwki na zachd i poudnie. Najwczeniej z Azji centralnej wyszy plemiona, ktre dotary okoo 3000 r. p.n.e. na obszary nadczarnomorskie i stworzyy tu kultur zwan jamow. Okoo r. 2200 p.n.e. plemiona te ruszyy dalej, opanowujc obszary po Ren, Skandynawi i Pwysep Bakaski, a okoo r. 2000 podbiy Itali. W tym samym czasie aryjski lud Hetytw przechodzi z Azji centralnej do Azji Mniejszej, gdzie zakada w rodkowej i zachodniej jej czci silne pastwo Hatti ze stolic Hatusas. Okoo 1700 r. p.n.e. fala wojowniczych pasterskich plemion aryjskich uderza na Grecj. Okoo 1500 r. p.n.e. inne plemiona aryjskie kieruj si z Azji centralnej na poudnie, przechodz gry Hindukusz i podbijaj pnocne Indie. Trzysta lat pniej nastpne plemiona aryjskie wkraczaj do Azji Mniejszej i rozbijaj z kolei pastwo Hetytw. Ariowie zapuszczaj si a do Egiptu, o czym wiadczy znalezienie w tamtejszych wykopaliskach aryjskiego rydwanu bojowego z r. 1400 p.n.e. W VIII w. p.n.e. Ariowie tworz w pnocno-wschodnim Iranie pastwo medyjskie. W r. 650 p.n.e. podbijaj Armeni. W r. 550 p.n.e. tworz potne pastwo perskie. W wieku VII-III p.n.e. trwa ekspansja aryjskich Scytw i Sarmatw, ktrzy przesuwaj si z Azji centralnej na stepy nadkaspijskie i nadczarnomorskie. We wschodniej czci centralnej Azji, w pooonym za grami Turkiestanie Wschodnim okoo II w. p.n.e. silne pastwo stworzyli Tocharowie. Przetrwao ono do V w. n.e. Sowianie przypuszczalnie na przeomie III i II w. p.n.e. opucili swoje siedziby na pograniczu kazachstasko-syberyjskim, przekroczyli Ural i zajli kraj pooony midzy tymi grami a rodkow Wog, wypierajc std ugrofiskie plemiona kultury ananiskiej. Okoo poowy II w. p.n.e. pod naciskiem napierajcych od wschodu Hunw iraskie plemiona Massagetw i Sakw uchodz znad Syr-darii na poudnie, niszczc po drodze krlestwo grecko-

26 -baktryjskie. Najazdy Hunw przypieszyy opuszczanie stepw Kazachstanu i Azji rodkowej take przez pozostae koczownicze plemiona iraskie. Proces ten trwa prawie do IV wieku n.e. Na przestrzeni czterech tysicy lat, jakie miny od opuszczenia przez pierwsze plemiona aryjskie centralnej Azji, ludy aryjskie czyli indoeuropejskie opanoway w drodze ekspansji ca Europ, poudniowo-zachodni Azj, Ameryk Poudniow i Pnocn, Australi i poudniow Afryk, tworzc nowe cywilizacje, organizacj pastwa, kultur, sztuk, prawo, filozofi, wnoszc wasne wzory ycia rodzinnego i spoecznego, dokonujc odkry i wynalazkw. Na tym tle zrodziy si pogldy o wyszoci rasowej ludw aryjskich nad wszystkimi innymi ludami biaej odmiany czowieka. J. Gobineau (1816-1882), francuski orientalista i pisarz, uwaa, e rnoci ras odpowiada rna warto ludzi. Odrzuca mieszanie ras i podnosi kulturalne i cywilizacyjne znaczenie najszlachetniejszej wedug niego rasy aryjskiej, utosamianej z dugogow i jasnowos ras germask" czyli nordyczn. Za jej gwnych przedstawicieli nie uwaa jednak Niemcw, lecz Skandynaww. Osiady w Niemczech Anglik H. Chamberlain (1855-1927) przypisywa utworzenie wspczesnej cywilizacji dziaalnoci Grekw, Rzymian, ydw i Teutonw. Tym ostatnim mianem nazywa Germanw, Celtw i Sowian zachodnich. Najwartociowsza jego zdaniem jest rasa teutoska, w najczystszej formie zachowana w Niemczech, bdca twrc najwyszej kultury. Za gwnego wroga rasy teutoskiej uwaa ras ydowsk, ktra jest wprawdzie take wysoko uzdolniona, ale dziaa destruktywnie, w przeciwiestwie do rasy teutoskiej, dziaajcej konstruk tywnie. Francuski prawnik G. de Lapouge (1854-1936) rozwin systematyk ras odmiany biaej, dajc ich szczegow charakterystyk. Najwyej ocenia ra s aryjsk, cechami fizycznymi odpowiadajc wedug niego typowi nordycznemu, bdc ras organizatorw i wadcw. Z niej wyszy wszystkie jednostki genialne. Wedug de Lapouge'a rasa aryjska jest zagroona w swym istnieniu wskutek selekcji spoecznych, ktrym ulegaj gwnie aryjczycy, np. najwicej ich ginie na wojnach, gdy s najodwaniejsi. S te dyskryminowani gospo darczo z powodu swojej zbytniej uczciwoci. Twierdzi, e spadek liczby aryjczykw grozi zagad cywilizacji. Szczeglne cechy w rasie aryjskiej, uto samianej z ras nordyczn, widzia take antropolog niemiecki E. Fischer (1874-1967), ktry stawia j na szczycie hierarchii wszystkich ras, twierdzc, e bez nordycznego skadnika nie ma waciwej kultury, a tylko domieszka nordyczn wydaje mylicieli, wynalazcw, artystw. Wedug niego, wielko tej domieszki decyduje o hierarchii narodw. Najbardziej nordyczni s p nocni Niemcy, Skandynawowie i Anglosasi, po nich id Litwini, otysze, Estoczycy i Finowie. Nordyczn jest take poowa Polakw i Biaorusinw, trzecia cz Rosjan, od jednej czwartej do trzech czwartych Ukraicw (w za-

27 lenoci od rejonu), czwarta cz Czechw i Sowakw. Przyszo cywi lizacji zaley od przyszoci rasy nordycznej. Dlatego aby nie zagin, nie powinna ona miesza si z innymi rasami (Koneczny, 1973, s. 365-375). Teorie Gobineau, Chamberlaina i de Lapouge'a zostay wykorzystane w Niemczech przez twrcw i ideologw narodowego socjalizmu oraz w polityce hitlerowskich Niemiec. A. Hitler w Mein Kampf (1925) i A. Rosenberg w Der Mythus des XX Jahrhunderts (1930) wczyli te pogldy do idei utosamia jcej ras aryjsk z narodem niemieckim, przypisujc mu tym samym wrodzone predyspozycje do zajmowania nadrzdnej pozycji wobec innych narodw, nalecych wedug nich do niszych ras. Mia to by argument na rzecz osignicia przez Niemcy mocarstwowej roli i panowania nad wiatem. Wraz z upadkiem hitlerowskich Niemiec upady te wyej wymienione teorie ideologw narodowego socjalizmu, powszechnie potpione i odrzucone. Tez uznajc Niemcw za gwnych przedstawicieli rasy nordycznej, utosamianej z ras aryjsk, podway jeszcze przed wojn francuski antro polog E. Pittard, ktry zakwestionowa rzekom jednolito rasow Niemcw, wskazujc, e mieszkaniec Austrii czy Bawarii jest cakowicie odmiennym typem rasowym od mieszkaca Niemiec pnocnych. Tylko niewielki odsetek Niemcw (wedug H. Giinthera zaledwie 4-6%, Koneczny, 1973, s. 399) jest rasy nordycznej, a wikszo naley do innych ras bd do typw mieszanych. Przypisywanie Niemcom wyszoci rasowej z powodu ich rzekomej przy nalenoci do rasy nordycznej poddawa krytyce take niemiecki socjolog F. Oppenheimer, wskazujc na nienaukowo tych pogldw i upowszech nianie ich tylko z powodw politycznych. Podobne pogldy na t kwesti prezentowa rwnie polski historyk Feliks Koneczny (1862-1949), ktry w dziele Cywilizacja bizantyska dokona przegldu teorii na temat ras, poddajc je krytycznej ocenie. Koneczny, ktry histori postrzega nie jako walk ras, lecz jako cieranie si rnych cywilizacji (aciskiej, bizantyjskiej, turaskiej, ydowskiej i innych), krytycznie odnosi si do jakiegokolwiek hierarchizowania ras. Za twrcw cywilizacji uwaa nie rasy, lecz ludy. Rasizm traktowa jako wytwr cywilizacji bizantyjskiej, opartej na totali taryzmie. Jako zwolennik cywilizacji aciskiej, by przeciwnikiem rasowej teorii dziejw. Zarazem jednak przyjmowa istnienie hierarchii cywilizacji, najwyej cenic cywilizacj acisk i uznajc konieczno jej upowszech niania, jak te przeciwstawiania si wpywom innych cywilizacji. Naley zaznaczy, e doktryna Konecznego po czci jest jednak zgodna z rasow teori dziejw, gdy nie ulega wtpliwoci, e cywilizacja grecka i rzymska, lece u podstaw cywilizacji bizantyjskiej i aciskiej, byy wytwo rem ludw aryjskich w okresie ich jednolitoci rasowej, a wic wytworem rasy aryjskiej. Z kolei cywilizacj ydowsk mona czy z ras rd ziemnomorsk, a cywilizacj turask z ras armenoidaln. Dopiero w p-

28 niejszym okresie cywilizacje te przemieszay si, wskutek czego mamy dzi do czynienia z rnorodnoci cywilizacyjn wewntrz poszczeglnych naro dw i ras. Niezalenie jednak od tych polemik naley stwierdzi, e twrcy i gosiciele teorii o wyszoci rasy nordycznej nad innymi biaymi rasami, jak ju wspomniano, za jeden z podstawowych argumentw, majcych uzasadnia t teori, przyjmowali tez o tosamoci rasy nordycznej ze staroytn ras aryjsk, przypisujc tym samym rasie nordycznej zasugi i dokonania rasy aryjskiej na przestrzeni dziejw. Co wicej, pogld identyfikujcy dzisiejsz ras nordyczn z dawn ras aryjsk jest bezkrytycznie przyjmowany przez przeciwnikw teorii o supremacji rasy nordycznej. Czy tak jest w istocie? Czy w tych najdawniejszych czasach, odlegych o tysice lat, Ariowie, ktrzy stanowili wwczas jeden nard i mwili jednym jzykiem, byli rwnie jednolici pod wzgldem rasowym, a jeeli tak, to czy rzeczywicie byli rasy nordycznej? W dalszych rozwaaniach postaramy si dowie, e pogld utosamiajcy ras nordyczn z dawn ras aryjsk jest pozbawiony podstaw, za ras daw nych Ariw kontynuuje dzi cakiem inna rasa, o ktrej bdzie mowa niej. Najdawniejsze wiadomoci o wygldzie Ariw pochodz z okresu ich inwazji na Grecj (ok. 1700-1600 r. p.n.e.) oraz z czasw ich najazdu na pnocne Indie (ok. 1500 r. p.n.e.). W przekazach starogreckich oraz staroindyjskich, opisujcych te zdarzenia, Ariowie s przedstawiani jako herosi o jasnych wosach i jasnych oczach. Take rda starochiskie podaj, e lud Wu-sun, zamieszkujcy w staroytnoci Dungari i mwicy jzykiem indoeuropejskim, mia jasne wosy i jasne oczy (Schrder. 1886; Sulimirski, 1979, s. 60). K. Moszyski przytacza wyniki bada prowadzonych w latach 1906-1908 w centralnej Azji, ktre wykazay wystpowanie jeszcze dzisiaj u 10-20% tamtejszej ludnoci jasnego odcienia wosw i oczu. U Kafirw w pnocno-wschodnim Afganistanie odsetek ten wynosi a 28%. W Turkiestanie wschodnim jasne wosy ma okoo 20%. a jasne oczy okoo 10% ludnoci. Jasn pigmentacj wosw i oczu ma take nieduy odsetek Tadykw i Kurdw. Spotyka si j rwnie w Ferganie i na pnocnym pograniczu Indii (Moszyski, 1925, s. 45-53). Potwierdza to. e staroytni aryjscy mieszkacy Azji centralnej odznaczali si jasn barw wosw i oczu. Obok barwy wosw i oczu rwnie wanym wskanikiem sucym do okrelania rnic rasowych jest wskanik szerokociowo-dugociowy gowy, zwany wskanikiem gwnym lub cefalicznym. Odpowiada on liczbie otrzy manej przez podzielenie szerokoci gowy przez jej dugo, mierzon od czoa do potylicy, i pomnoonej przez 100. W zalenoci od wielkoci te go wskanika, dzielimy typy antropologiczne na dugogowe, poredniogowe

29 i krtkogowe. Granice przedziaw wskanikw odpowiadajce poszczegl nym typom s spraw umown, tote w antropologii istnieje kilka rodzajw tych podziaw. Jednym z najstarszych i przez dugie lata stosowanych by podzia przyjmujcy wskanik do 74,9 dla dugogowoci, od 75,0 do 79,9 dla poredniogowoci i od 80,0 wzwy dla krtkogowoci. Francuski antro polog P. Broca przesun grn granic poredniogowoci do 80,9. Pniejsza nieco klasyfikacja tzw. frankfurcka podniosa z kolei grny wskanik dla dugogowoci do 75,9. Podobne przedziay wskanikw zawiera take przed wojenna klasyfikacja I. Michalskiego, z tym, e grny wskanik porednio gowoci jest w niej ustalony na 81,9. Jeszcze inn klasyfikacj zastosowa R. Biasutii, zaliczajc do dugogowych populacje ze wskanikiem do 78,9, do poredniogowych ze wskanikiem od 79,0 do 82,9 i do krtkogowych ze wskanikiem od 83,0 wzwy. Na og jednak we wspczesnej antropologii dla dugogowoci przyjmuje si przedzia do 75.9, dla poredniogowoci od 76,0 do 82,9 i dla krtkogowoci od 83,0 wzwy. Podane przedziay wska nikw dotycz dorosych osobnikw ywych (wskaniki kefalometryczne). Natomiast przy pomiarach czaszek szkieletw przyjmuje si graniczne wska niki przedziaw o 1,0 nisze (wskaniki kraniometryczne). W pracy niniejszej przyjto klasyfikacj mieszan o przedziaach wska nikw do 75,9 dla dugogowoci (za klasyfikacj frankfurck i Michalskiego), do 82,9 dla poredniogowoci (za Biasuttim) i od 83,0 wzwy dla krtko gowoci. W przedziaach kraniometrycznych przyjto odpowiednio: x 74,9; 75,0-81,9; 82,0 x. Danych o wielkoci wskanika szerokociowo-dugociowego gowy, znamionujcego staroytnych Ariw, dostarczyy ba dania czaszek z cmentarzysk ludw aryjskich epoki neolitu (5000-3000 r. p.n.e.), eneolitu (3000-1800 r. p.n.e.), brzu (1800-1300 r. p.n.e.) oraz wczesnej epoki elaza (1000-300 r. p.n.e.), odkrytych na obszarach Azji rodkowej, Kazachstanu, poudniowej Syberii. Ataju, Tian-szanu i poud niowo-wschodniej Europy. rednie wielkoci tego wskanika, obliczone dla poszczeglnych serii czaszek na podstawie wskanikw podanych w pracach W. Ginzburga (1972), G. Debeca (1948) i W. Aleksiejewa (1984), zamieszczono w tabeli 1. Jak wynika z podanych w tabeli 1 liczb, oglny redni wskanik szero kociowo-dugociowy zbadanych serii ponad 1700 czaszek, pochodzcych z czterech rnych epok archeologicznych i nalecych do 27 rnych ludw i plemion aryjskich, wynis 77,8. Gdybymy wyczyli z tych oblicze niety powe wskaniki z dolnego Powoa i zachodniego Kazachstanu, zamiesz kaych w epoce brzu przez plemiona pochodzenia poudniowego, wyranie rnice si od innych plemion aryjskich cechami, wskazujcymi na przy naleno do rasy rdziemnomorskiej (Ginzburg, 1972, s. 93; Aleksiejew,

30
Tabela 1. rednie wskaniki antropometryczne staroytnych ludw aryjskich

31 Jak z tego wida, staroytne ludy aryjskie byy populacj poredniogow. Cecha ta przewija si przez wszystkie wymienione epoki archeologiczne od neolitu do wczesnej epoki elaza. Ulegaa ona modyfikacji tylko na obrzeach obszaru aryjskiego, gdzie Ariowie stykali si z rasami dugogowymi, jak np. na niektrych obszarach Europy, gdzie w eneolicie zmieszali si z dugogow paleoeuropejsk ras kromaniosk oraz rdziemnomorsk, co wpyno na obnienie ich wska nika cefalicznego, a take na poudniu Azji, gdzie na obnienie tego wskanika wpyno z kolei zasymilowanie ludnoci rasy weddyjskiej (Indie pnocne, Turkmenia). Take w innej czci Azji, w Kotlinie Minusiskiej nad grnym Jenisejem, Ariowie po jej opanowaniu wchonli domieszk rasy dugogowej, prawdopodobnie mongoloidalnej rasy wyynnej lub europeidalnej rasy kromanioskiej. Na Kaukazie natomiast, gdzie wtargnli w VII w. p.n.e., przejli od tutejszych ludw cech krtkogowoci. Jednake zdecydowana wikszo ludw i plemion aryjskich odznaczaa si, jak wida z tabeli, poredniogowoci, tj. wskanikiem cefalicznym mieszczcym si w przedziale 76,082,9 (kraniometrycznym 75,0-81,9). Nastpnymi wanymi wskazwkami sucymi do okrelenia rasy s wielkoci wskanika wysokociowo-szerokociowego grnej czci twarzy, czyli tzw. wskanika grnotwarzowego, oraz wskanika oczodoowego. Wskanik grnotwarzowy jest to stosunek wysokoci twarzy grnej", mierzo nej od nasady nosa (nasionu) do styku warg (stomionu), a na czaszce do punktu nad grnymi siekaczami (prosthionu), do szerokoci twarzy, mierzonej midzy kocami ukw jarzmowych. Wskanik twarzowy cakowity jest stosunkiem penej wysokoci twarzy, mierzonej od nasady nosa do podstawy podbrdka, do szerokoci twarzy. Wskanik oczodoowy za oznacza stosunek wysokoci oczodou do jego szerokoci. Wskaniki te, podobnie jak wskanik cefaliczny, wyraane s w procentach. Ustalony na podstawie powyszych bada wskanik grnotwarzowy sta roytnych Ariw (r. 48-54) wiadczy o posiadaniu przez nich twarzy szerokich lub rednio szerokich i do krtkich. Istotn cech Ariw, jak wynika z tych bada, byo te posiadanie niskich lub rednich oczodow (r. wsk. 73-82). Jak wic widzimy, staroytni Ariowie byli populacj poredniogow, jasnowos i jasnook, o szerokiej lub rednio szerokiej i do krtkiej twarzy oraz niskich lub rednich oczodoach. Taki typ rasowy Ariowie reprezentowali sob, gdy w epoce eneolitu i br zu oraz wczesnej epoce elaza podejmowali swoje wielkie wdrwki z Azji centralnej na zachd i poudnie. rednie wartoci wskanika grnotwarzowego i oczodoowego staro ytnych Ariw, obliczone na podstawie danych z pracy W. Aleksiejewa (1984), podano w tabeli 1.

Ludy a r y j s k i e celai l e zny Lud k u l t u r y k e l t e n i n a r s k i e j 76,4

rednie wskaniki grnotwarzowy 51,4 nosowy 48,8 oczo doowy 80,7

llOB

/m+k/

Ludy k u l t u r y Janowej: Dolne Powoe Dolne Podnieprze Lud k u l t u r y a l a n a s i e w s k i e j Ludy k u l t u r y katakunbowej: Dolne Powoe Dolne Podnieprze Lud k u l t u r y t a z a b a g j a b s k l e j Ludy kultury andronowskiej: Kazachstan pnocny Kazachstan rodkowy Kazachstan wschodni Kazachstan zachodni Syberia poudniowa Ludy k u l t u r y zrbowej: Dolne Powoe Dolne Podnieprze Lud kultury k a r a a u c k l e j Sakowie a r a l s c y Sakowie kazachstascy Sakowie tianszarfacy Sakowie turkmescy Sakowie a a j s c y Wusunowle Scytowie a t a j s c y Scytowie p o d a t a j s o y Scytowie tuwiiiscy Scytowie mlnuslriscy Sauromaci /Kazachstan Z a c h . / Sarmaci /Kazachstan z a c h . / redni wskanik oglny

76,0 75.2 75,1

50,2 52,9 50,5

50.8 48,5 51,8

72,8 75,8 73,0

31 60 49

76,2 77,9 75,6 78,0 77,1 78,3 74,4 79,1 74,2 76,0 82,0 80,9 80,3 81,4 77,1 76,7 80,4 80,0 80,1 78,5 73.6 77,4 79,7 77,8

52,3 51,4 51,5 50,6 52,5 51,6 52,6 50,2 52,4 53,8 51,9 53,8 52,0 53,5 51,9 52,6 52,9 52,0 50,4 52,5 53,1 52,8 52,5 52,1

49,4 48,8 47,3 48,2 53,8 50,8 49,8 49,7 49,4 49,1 51,4 49,8 50,3 51,9 49,5 51,6 50,2 49,2 50,0 49,4 48,7 48,7 49,0 49,8

74,6 77,9 74,2 74,0 75,5 75,0 75,4 74,3 75,3 79,4 77,3 78,9 78,5 82,9 75,7 81,3 79,0 81,7 77,5 78,8 77,2 78,5 77,6 77,1

30 92 23 11 10 8 31 31 27 49 242 42 35 10 14 26 54 11 12 50 755 27 36

1984, s. 27), ktre zostay nastpnie wyparte przez Sauromatw i Sarmatw, to oglny redni wskanik byby jeszcze wyszy i wynisby 78,0. U osobnikw ywych wskaniki te odpowiadayby wielkociom 78,8 i 79,0.

32 Porwnujc opisane wyej cechy Ariw z cechami rasy nordycznej, widzimy, e tylko barwa wosw i oczu jest zbiena z cechami tej rasy. Natomiast pozostae wymienione cechy, takie jak szeroka lub rednio szeroka i krtka twarz, niskie lub rednie oczodoy, a take wielko redniego wskanika cefalicznego, s cakowicie odmienne od cech rasy nordycznej, odznaczajcej si wsk i dug twarz (wsk. 57 x), wysokimi oczodoami (wsk. 85 x) oraz znacznie niszym wskanikiem cefalicznym, ktry wedug Biasuttiego (1967, t. I, s. 465) wynosi u rasy nordycznej rednio 75,0, co j plasuje na granicy poredniogowoci i dugogowoci. Wyklucza to przyjcie pogldu utosamiajcego ras Ariw z ras nordyczn. Rasa nordyczn uksztatowaa si przypuszczalnie ju w Europie w okresie inwazji ludw aryjskich na ten kontynent w epoce eneolitu, wskutek ich przemieszania z miejscowymi ludami rasy rdziemnomorskiej (Czekanowski, 1927. s. 79) bd innej rasy wsko twarzowej. Powstaa w wyniku tych krzywek rasa zachowaa z cech aryjskich jedynie jasny kolor oczu (ktry przy krzyowaniu si ras jasnych ze rdziemnomorsk jest cech dominujc Sopek, 1963, s. 48), jasny kolor wosw i czciowo poredniogowo. Zajmijmy si teraz porwnaniem cech rasowych staroytnych Ariw z cechami rasowymi Sowian. Zanim jednak przejdziemy do zagadnie antropo logicznych, signijmy przedtem do porednio z nimi zwizanych problemw jzykowych. W trakcie wyodrbniania si z jzyka praindoeuropejskiego poszcze glnych jzykw aryjskich zaznaczy si do wczenie ich podzia na dwie grupy, ktre dzi nazywamy kentum" i satem". Jako kryterium tego podziau lingwici przyjli pewne rnice w wymowie niektrych wyrazw, zobra zowane na przykadzie wyrazu sto". Do grupy kentum" zaliczyli te jzyki, w ktrych pocztkowa spgoska w tym wyrazie wymawiana jest jako k " (kentum"), a do grupy drugiej te, w ktrych jest ona wymawiana jako s " (satem"). Zgodnie z tym kryterium, do grupy pierwszej nale jzyki: celtyckie, romaskie, germaskie, hetycki, tocharski, grecki, tracki, a do grupy drugiej: iraskie, sowiaskie, batyckie, sanskrycki, ormiaski, osetyski, albaski. Podzia ten dowodzi midzy innymi bliskiego niegdy ssiedztwa Sowian z ludami indoiraskimi. Na bliskie pokrewiestwo jzykw so wiaskich z jzykami staroindyjskimi i staroiraskimi zwrci ju w ubiegym wieku uwag niemiecki jzykoznawca A. Kuhn (1812-1881). O tym, e ssiedztwo to trwao znacznie duej ni z innymi ludami aryjskimi, wiadczy szereg niezwykle bliskich podobiestw wyrazowych midzy jzykami sowia skimi i staroytnymi jzykami indoiraskimi, jak np.: Bg Baga, wity spenta, brzoza buria, matka mata, syn sunus , brat bratar, wiekra swasru, owca awi, kur kurn, ziarno zarai, socha sacha, miso mamsa, ser sara, mid madu, wie wesa, drzwi dwara, ogie

33 agni, miesic mas, zima zim, wiosna wasanta, wiedza weda, dwa dwa, cztery czatwar, pi pacza, dziesi daszcza. Jzyki sowiaskie zachowuj do dzi wiele archaicznych cech, wa ciwych jzykowi praindoeuropejskiemu. Jedn z takich cech jest zachowanie odmiany rzeczownikw, przymiotnikw i czasownikw poprzez zmian ko cwek. Odmiana taka istniaa jeszcze w jzykach staroytnych wedyjskim, sanskryckim, greckim i aciskim, a obecnie poza jzykami sowiaskimi i batyckimi wystpuje jeszcze w ograniczonym zakresie w jzykach iraskich i indyjskich, natomiast cakowicie zanika w jzykach ludw germaskich i romaskich, zapewne pod wpywem jzykw zasymilowanych przez nie ludw niearyjskich. Jzyki sowiaskie zachoway take przedniojzykowe r", podczas gdy w jzykach germaskich wymowa tej spgoski zmienia si na tylnojzykow. Te cechy sownictwa i gramatyki sowiaskiej wiadcz o bardzo pnym opuszczeniu przez Sowian indoeuropejskiej praojczyzny w Azji centralnej i o braku wikszego oddziaywania na jzyki sowiaskie jzykw ludw niearyjskich. Zrnicowanie jzykowe Ariw i wyodrbnienie si z tego wsplnego pnia poszczeglnych narodw nastpowao stopniowo, w miar wychodzenia kolejnych fal Ariw z ich pierwotnych siedzib i oddalania si od aryjskiego obszaru jzykowego. Proces ten trwa setki lat. Polski historyk i jzykoznawca, M. Rudnicki, wysun w zwizku z tym pogld, e jeeli w wyniku tego procesu wytworzyy si jzyki rnice si od macierzystego jzyka praindo europejskiego znacznymi przeksztaceniami w wymawianiu sw, naley je uwaa za jzyki przejte przez obce, niearyjskie ludy. Takimi jzykami s np. jzyki germaskie i jzyk ormiaski. Jzyki germaskie s spord jzykw aryjskich najmniej indoeuropejskie i zawieraj najwicej obcych niearyjskich elementw. Istniej podstawy do przypuszcze, e Germanie s w istocie ludem przedaryjskim, a ich jzyk jest rezultatem oddziaywania jakiego jzyka aryjskiego, prawdopodobnie celtyckiego lub iliryjskiego, na przedaryjsk ludno Europy pnocnej. Natomiast jzyki sowiaskie s niezwykle zacho wawcze, zarwno w wymowie jak te w strukturze gramatycznej. Niektre wyrazy sowiaskie, w tym take polskie, brzmi prawie tak samo jak praaryjskie. Zdaje si z tego wynika, e jzyki sowiaskie nie przeszy przez aden obcy orodek etniczny czy jzykowy, to znaczy, e Sowianie kontynuuj bez przerwy sownictwo i gramatyk praindoeuropejsk czyli aryjsk, a co za tym idzie, kontynuuj ten sam fizyczno-antroplogiczny typ rasowy, jaki waciwy by dawnym Ariom (Rudnicki, 1959; Czekanowski, 1927). Po tych uwagach natury jzykowej powrmy do zagadnie antro pologicznych. Jak wspomnielimy wyej, Sowianie byli jednym z ostatnich ludw aryjskich, ktre opuciy sw indoeuropejsk praojczyzn w centralnej

34 Azji. Wyszli z Azji przypuszczalnie dopiero na przeomie III i II wieku p.n.e., przemieszczajc si pocztkowo na obszary pooone midzy Uralem a rodkow Wog, skd nastpnie po kilkuset latach wy wdrowali nad rodkowy Dniepr. W okresie kilkusetletniego pobytu midzy Uralem a Wog Sowianie ssiadowali na poudniu z plemionami sarmackimi, ktre pod wzgldem rasowym od nich si nie rniy. Ammianus Marcellus, opisujc w IV w. wygld Sarmatw (Alanw) podaje, e s wysocy i przystojni, maj wosy raczej jasne, a dzikoci spojrzenia siej postrach" (Sulimirski, 1979, s. 16). Take Prokopiusz w VI w. pisze w Historii wojen", e Sowianie i sarmaccy Antowie zewntrznym wygldem nie rni si midzy sob" (Plezia, 1952, s. 69). Na pnocy poprzez Kam Sowianie ssiadowali do poowy V w. z plemionami finougryjskimi, ktre wyparli za t rzek jeszcze na przeomie III i II w. p.n.e. O ile mona przypuci, e Sowianie przejli od tych plemion niektre elementy kultury materialnej, to nie wydaje si, aby wchonli take domieszk ich cech rasowych. Jest to mao moliwe z tego wzgldu, e ludy koczowniczo-stepowe, jakimi byli Sowianie w czasie inwazji na to terytorium na przeomie III i II w. p.n.e., nie asymiloway pokonanych plemion, lecz je wypieray bd niszczyy (Moszyski, 1925, s. 105). Najstarszy opis wygldu Sowian pochodzi z cytowanej wyej Historii wojen" Prokopiusza z VI w. Autor w jednym z jej fragmentw podaje, e Sowianie s wysokiego wzrostu, silnej budowy, a ich wosy nie s ani bardzo jasne, ani nie przechodz bynajmniej w kolor ciemny, ale wszyscy s rudawi". Prokopiusz mia zapewne na myli pospolity wrd Sowian kolor wosw ciemnoblond. Wosy od jasnoblond do ciemnoblond okrelone s na skali Fischera jako wosy jasne (A Q). Jasne wosy s cech wikszoci wspczesnych Sowian, zwaszcza pnocnych. Sowianie oprcz jasnych wosw odznaczaj si w wikszoci take jasnymi oczami od niebieskich poprzez szaroniebieskie i szare do zielonawych (w skali Martina oznaczonymi od 8 do 16). O ile jasny kolor wosw zazwyczaj wystpuje cznie z jasnym kolorem oczu, to nie zawsze jest to regu w kierunku odwrotnym. Wedug pomiarw w 1955 r., w Polsce jasnym kolorem wosw odznacza si 55,9%, a jasnym kolorem oczu 72,4% ludnoci (Grny, 1972). Jeeli chodzi o wskanik szerokociowo-dugociowy gowy, to jak wykazay badania licznych sowiaskich kurhanw i cmentarzysk z okresu wczesnego redniowiecza (IX-XII w.), znajdujcych si na obszarach dawnej Rusi, Polski, Czech i Poabia, wczesnoredniowieczni Sowianie odznaczali si w wikszoci poredniogowoci (58,3%), w mniejszym za stopniu dugogowoci (24.1%) i krtkogowoci (17,6%). redni wskanik szero kociowo-dugociowy czaszek wczesnoredniowiecznych Sowian by iden tyczny ze wskanikiem staroytnych Ariw i wynosi 77,8 (tj. 78,8 u osobnikw ywych). Ponadto dawnych Sowian cechowaa, podobnie jak staroytnych

35 Ariw, szeroka lub rednio szeroka i do krtka twarz (r. wsk. 47-54) oraz niskie lub rednie oczodoy (wsk. 77-82), a take podobna jak u Ariw warto wskanika nosowego. Dane te, zaczerpnite z prac L. Sedlaczka-Komorowskiego (1929), F. Wokroja (1953), B. Miszkiewicza (1954), Z, Kapicy (1958), F. Ronowskiego (1963), J. Woszczyka (1967) i J. Roszki (1980), oparte s na wynikach pomiarw ponad 1100 czaszek szeregu wczesnoredniowiecznych plemion wschodnio- i zachodniosowiaskich. rednie wskaniki cefaliczne, grnotwarzowe, nosowe i oczodoowe poszczeglnych plemion sowiaskich, obliczone na podstawie wskanikw podanych w pracach tych autorw, zawiera tabela 2. Przy porwnaniu tej tabeli z tabel 1 wida uderzajce podobiestwo wskanikw antropometrycznych cechujcych wczesnored niowiecznych Sowian i staroytnych Ariw.
Tabela 2. rednie wskaniki antropometryczne niektrych wczesnoredniowiecznych plemion sowiaskich

Plemiona sowiaskie cefaliczny 76,0 80,6 78,6 77,9 80,4 76,0 76,8 76,7

r e d n i e wskaniki grnotwarzowy 51,4 60,0 49,0 50,3 52,0 59,0 53,2 50,8 nosowy oczo doowy 81,9 84,1 83,1 80,7 81,2 77,9 81,3 81,1

Ilo /m+k/

rda

Dregowiczanie Krzywiczanie Siewierzanle P o l a n i e wschodni Nowogrodzianie Drewlanie Woynianie P o l a n i e zachodni

49,8 50,0 50,4 50,8 50,8 44,6 48,9 50,2

23 22 73 41 99 59 16 773

Sedlaczek Sedlaczek Sedlaczek Sedlaczek Sedlaczek Sedlaczek Miszkiewicz Wokroj, Wrzosek, Ronowski, Woszozyk Kapica Roszko

Czesi Wieleci redni wskanik oglny

77,9 76,6

49,8

55,8

80,4

52,8

50,1

81,3

77,8

Opisane cechy rasowe Sowian wczesnoredniowiecznych wystpuj rw nie u Sowian wspczesnych, zamieszkaych na pnoc od Karpat, ktrych bdziemy dalej okrela jako Sowian pnocnych, a do ktrych nale Polacy, Rosjanie, Biaorusini i Ukraicy. Na przestrzeni ostatnich kilkuset lat nastpiy jedynie zmiany w proporcjach ilociowych midzy populacj poredniogow,

36 a dugogow i krtkogow. Z nie zbadanych dotychczas powodw na obszarze Europy rodkowej i wschodniej prawie cakowicie zanika populacja dugogow. Nastpio to przypuszczalnie na skutek sabszej jej rozrodczoci i mniejszej odpornoci fizycznej, m.in. duej podatnoci na grulic (Czekanowski, 1927, s. 33). Zwikszy si natomiast znacznie udzia populacji krtkogowej, zapewne dziki jej wysokiemu przyrostowi naturalnemu i wikszej odpornoci. Nie wykluczone te, e przyczyn wzrostu udziau tej populacji w ostatnich kilkuset latach w oglnej liczbie ludnoci tych obszarw (np. w Polsce z ok. 10% do 60%) jest dominacyjna waciwo krtkogowoci w krzywkach z rasami poredniogowymi i dugogowymi. Populacja poredniogowa, stanowica dawniej wrd Sowian blisko 60% ludnoci, obecnie zajmuje drugie miejsce po populacji krtkogowej. Odsetek populacji poredniogowej wynosi obecnie w Polsce 38,1% (Grny, 1972). Podobnie ksztatuje si jej udzia wrd ludnoci Rosji, Biaorusi, Ukrainy, Litwy i otwy. Inne proporcje cech rasowych wspczesnych Sowian pnocnych w porwnaniu z cechami Sowian wczesnoredniowiecznych nie ulegy wikszym zmianom. Cz Sowian zamieszkujcych poudnie Europy zmieszaa si we wczes nym redniowieczu z ludnoci miejscow i przedstawia dzi wskutek tego przewanie typ rasowy ciemnowosy i krtkogowy, o dugiej twarzy i wskim garbatym nosie, zbliony do rasy armenoidalnej. Inny z kolei odam Sowian, gwnie w Czechach i Sowenii, przej cechy rasy alpejskiej i dlatego reprezentuje obecnie typ ciemnowosy, ciemnooki i krtkogowy. Dawne swoje cechy rasowe utracili take Sowianie bugarscy, nalecy dzi w znacznej czci do ciemnowosej, ciemnookiej i dugogowej rasy rdziemnomor skiej. Z dotychczasowych rozwaa oraz z porwnania wskanikw antro pometrycznych i innych cech rasowych staroytnych Ariw oraz wczesno redniowiecznych i wspczesnych Sowian wynika, e spord wspczesnych ludw indoeuropejskich najbliszymi dawnym Ariom pod wzgldem rasowym s pnocni Sowianie. Podobnie jak u staroytnych Ariw, najliczniej wrd nich jest reprezentowana populacja odznaczajca si poredniogowoci, jasnymi wosami i oczami, szerok lub rednio szerok i do krtk twarz, niewysokimi oczodoami, rednim lub wysokim wzrostem, siln budow ciaa. Gdy porwnamy zestaw tych cech z przyjt klasyfikacj ras, to zoba czymy, e mieszcz si one w zakresie pojciowym rasy zwanej w literaturze antropologicznej ras batyck lub wschodniobatyck, oraz tzw. typu subnordycznego i fennonordycznego. Pojcie rasy batyckiej jest bardzo szerokie. Wedug R. Biasuttiego, Eickstedta i Denikera (ktry nazywa j ras wschodnioeuropejsk), jest to rasa poredniogowo-krtkogowa, o wosach od blond do brzowych, oczach' jasnych, twarzy szerokiej, kanciastej, szerokim wydatnym podbrdku, nosie

37 do wskim lub rednioszerokim o profilu wklsym lub prostym, wzrocie rednim, silnej budowy. Jak wida z tej definicji, w jej skad wchodz zarwno populacje poredniogowe, jak i krtkogowe, a obok jasnowosych take ciemnowose, a wic posiadajce cakowicie rozbiene cechy, z ktrych mona by wykroi dwa albo trzy typy rasowe. Nie jest to zatem definicja cisa. Nie wydaje si take najtrafniejsza sama nazwa rasy batyckiej, gdy nie jest adekwatna do jej zasigu terytorialnego. Ponadto terminem rasa batycka" okrela si niekiedy w antropologii og ras pnocno-europejskich (Aleksiejew, 1979), a nie tylko powysz ras. Batyck" w sensie geograficznym jest take rasa nordyczna, koncentrujca si na zachodnich i pnocnych pobrzeach Batyku. Z tych wzgldw wydaje si konieczne odejcie od pojcia rasy batyckiej w wymienionym ujciu. Z podanych przyczyn uzasadniony bdzie podzia dotychczasowej rasy batyckiej na trzy grupy: populacj poredniogow jasnowos, populacj krtkogow ciemnowos i populacj krtkogow jasnowos. Pierwsz z wydzielonych grup, tj. populacj poredniogow jasnowos, wczymy do definiowanej przez nas populacji rasowej obejmujcej Ariw i pnocnych Sowian. Dla penego wizerunku tej populacji, do jej zakresu na ley ponadto zaliczy poredniogow, jasnowos i jasnook cz tzw. typu subnordycznego Czekanowskiego i tzw. typu fennonordycznego Eickstedta (1934, s. 357), o wskaniku twarzowym nie wyszym od 57/90. Typ subnordyczny odznacza si m.in. rednio szerokim lub do wskim nosem o profilu prostym, wklsym lub falistym, rednimi oczodoami i wzrostem rednim do wy sokiego, a podobny do niego typ fennonordyczny wysokim wzrostem. Obydwa wystpuj w Europie rodkowej i wschodniej. Okrelona w ten sposb populacja bdzie zatem populacj poredniogow (wsk. 76,0-82,9), odznaczajc si jasnymi wosami od jasnoblond do ciemnoblond (wsk. A-Q w skali Fischera) o odcieniach od popielatego do rudawego, jasnymi oczami od niebieskich poprzez szaroniebieskie i szare do zielonawych (wsk. 8-16 w skali Martina), szerok lub rednio szerok i do krtk kan ciast, ortognatyczn twarz (wsk. x 57/90 w skali Broca dla twarzy grnej mierzonej do stomionu i w skali Kollmanna dla twarzy cakowitej), rednio szerokim lub do wskim nosem (wsk. 65-75) o profilu prostym, wklsym lub falistym, niskimi lub rednimi oczodoami (wsk. x 82), szerokim wydatnym podbrdkiem, lekko wydatnymi ukami jarzmowymi, rednim lub wysokim wzrostem, siln budow ciaa. Od gwnego obszaru wystpowania opisanej wyej populacji, zwanego Midzymorzem Batycko-Czarnomor skim, nazwijmy j ras m i d z y m o r s k . Przedstawione dowody wskazuj, e cechy tej wanie rasy byy najbar dziej typowe dla staroytnych Ariw oraz e wspczenie rasa ta jest najliczniej reprezentowana przez pnocnych Sowian.

38 Rosyjski antropolog G. Debec (1948) ras staroytnych Ariw prbowa okrela ze wzgldu na do szerok i krtk twarz oraz niewysokie oczodoy jako ras kromaniosk w szerszym znaczeniu". Pogldu tego nie mona uzna za suszny, gdy wprawdzie rasa kromaniosk posiada rwnie te cechy, ale przede wszystkim odznacza si dugogowoci (wsk. x 75,9), podczas gdy dawnych Ariw cechowaa, jak o tym bya mowa wyej, wyrana poredniogowo (r. wsk. 77-82). Nie jest jednake wykluczone, e rasa kromaniosk w okresie paleolitu i neolitu, gdy sigaa jeszcze do Azji zachodniej, miaa udzia w ksztatowaniu si rasy Ariw. Drug wydzielon z rasy batyckiej grup bdzie populacja krtkogowa ciemnowosa. Cechy te, w poczeniu z jasnymi oczami, krtk twarz i niskimi oczodoami, skaniaj do uznania tej populacji za typ mieszany midzymorsko-alpejski. Typ ten wystpuje do licznie na obszarze Europy wschod niej i rodkowej, m.in. w Maopolsce. Nazwiemy go typem m a o p o l s k i m . Trzeci wydzielon z rasy batyckiej grup bdzie populacja krtkogowa jasnowosa i jasnooka, rnica si od rasy midzymorskiej wyszym wska nikiem cefalicznym (83,0 x), a od typu maopolskiego jasnym kolorem wosw. Powysza populacja wytworzya si przypuszczalnie dopiero okoo tysica lat temu na obszarach Europy rodkowej i wschodniej, by moe ze zmieszania rasy midzymorskiej i laponoidalnej. Nalee tu bdzie take krtkogowa jasnowosa cz typu subnordycznego i fennonordycznego o twarzy szerokiej lub rednio szerokiej.Ze wzgldu na stabilizacj cech raso wych oraz du liczebno populacja ta kwalifikuje si do uznania za odrbn ras. Z uwagi na znaczniejsz jej koncentracj na Polesiu, waciw dla niej nazw bdzie rasa p o l e s k a . Wraz z inwazj Ariw, rasa midzymorska rozprzestrzenia si w staro ytnoci na ca Europ. Ludy aryjskie tej rasy opanoway m.in. Pwysep Bakaski i Apeniski, gdzie uksztatoway nastpnie cywilizacj greck i rzymsk. Utrwalone w rzebie wizerunki staroytnych Grekw i Rzymian wykazuj najczciej cechy tej wanie rasy, natomiast bardzo rzadko cechy nordyczne lub rdziemnomorskie. U schyku staroytnoci rasa midzymorska w Europie bya ju w duym stopniu zasymilowana z miejscowymi ludami przedaryjskimi. Sowianie, ktrzy zachowywali cechy tej rasy, przybywajc w V wieku n.e. jako ostatni spord ludw aryjskich ze Wschodu do rodkowej Europy, wzmocnili jej liczebno, przywracajc zachwiane proporcje midzyrasowe. Cechy rasy midzymorskiej znaczna cz Sowian zachowuje do dzisiaj. Obecnie gwnym obszarem koncentracji tej rasy s kraje pnocnosowiaskie Polska, Biaoru, Ukraina, Rosja, a ponadto Litwa, otwa, Estonia i Fin landia. Mniej licznie rasa ta wystpuje w Czechach, Sowenii, Chorwacji, Serbii, Bugarii, na Sowacji, w pnocnych i wschodnich Niemczech, Austrii,

39 na Wgrzech, w Rumunii, pnocnej Francji i w innych strefach ekspansji aryjskiej. Poza Sowianami, Batami i czci Germanw, inne ludy aryjskie, ktre zajy bardziej na poudnie pooone obszary Europy i Azji, zmieszay si z zamieszkaymi tam ludami niearyjskimi, a rezultatem tego byo bd to przejcie przez Ariw cech rasowych podbitych ludw, bd te wytworzenie si cakowicie nowych ras. O przypuszczalnej genezie rasy nordycznej i jej cechach wspomnielimy ju wyej. Gwne obszary wystpowania tej rasy, to Skandynawia, Wielka Brytania, pnocne Niemcy, Holandia, Belgia, pnocna Francja oraz rejony pniejszej ekspansji poza Europ. Rasa poleska, o ktrej mwilimy wyej, poza Polesiem wystpuje w wikszych skupiskach take na Smoleszczynie, na wschodnim Woyniu, we wschodniej Maopolsce, w pnocnym dorzeczu grnej Wogi, a take w roz proszeniu na caym obszarze Europy wschodniej i rodkowej. W grzysto-wyynnych rejonach rodkowej i zachodniej Europy ludy aryj skie ulegy w przewaajcej czci asymilacji przez miejscow ludno, nale c do rasy alpejskiej, odznaczajc si ciemn pigmentacj wosw i oczu, krtkogowoci (wsk. 83,0 x), okrg lub owaln twarz, krtkim, rednio szerokim nosem, rednim wzrostem. Rasa ta wystpuje w Alpach, Apeninach, poudniowych i rodkowych Niemczech, rodkowej i zachodniej Francji, Sowenii, Czechach, na Wgrzech, w poudniowo-zachodniej Polsce, rodkowej Rosji. W poudniowej Azji, jeszcze w epoce brzu, ze zmieszania si aryjskich najedcw z miejscowymi ludami rasy weddyjskiej i rdziemnomorskiej wytworzya si nowa rasa zwana orientaln, cechujca si dugogowoci (wsk. x 75,9), niadym kolorem skry, ciemnym kolorem wosw i oczu, dug twarz, wysokimi oczodoami, wskim i dugim nosem, rednim lub wysokim wzrostem. Rozprzestrzenia si ona obecnie na obszarach pnocnych Indii, Pakistanu, Afganistanu, Turkmenii, Iranu i Iraku. Rasa rdziemnomorska obejmuje swym zasigiem poudniow Europ, pnocn Afryk i Arabi. W przeszoci sigaa take do Indii, Iranu, Mezopotamii i pnocnozachodniej Europy. Jest ras dugogow (wsk. x 75,9). Odznacza si ciemnym kolorem wosw i oczu, wsk i dug twarz, wskim nosem, rednim wzrostem. Inwazja Ariw wywara na t ras raczej niewielki wpyw. Opanowawszy w staroytnoci obszary nad Morzem rd ziemnym, Ariowie zostali w cigu kilkunastu stuleci zasymilowani przez przewyszajce ich liczebnie miejscowe ludy rasy rdziemnomorskiej i za tracili wikszo wasnych cech rasowych, inaczej ni na pnocnym za chodzie, gdzie domieszka tej rasy bya zapewne mniejsza, gdy wpyna tylko na zmian wskanika cefalicznego i twarzowego Ariw, nie powodujc zaniku jasnej barwy wosw i oczu.

40 Rwnie star ras jest rasa armenoidalna, rozprzestrzeniajca si na obszarze Kaukazu, Pamiru, Azji Mniejszej, Bakanw i Karpat. Ras t cechuje krtkogowo (wsk. 83,0 JC ), ciemny kolor wosw i oczu, szeroka i do duga ortognatyczna twarz, wski, dugi i garbaty nos, wysoki wzrost. Cechy tej rasy przejli ju w staroytnoci aryjscy Ormianie, ktrzy dokonali ze wschodu inwazji na obszary dzisiejszej Armenii i wschodniej Turcji. Do znaczn domieszk tej rasy wchony take te plemiona sowiaskie, ktre we wczesnym redniowieczu opanoway Pwysep Bakaski i zmieszay si z miejscow ludnoci. Sowianie ci reprezentuj dzi tzw. dynarski odam tej rasy, wyrniajcy si jasnymi oczami. Rasa kromanioska wystpowaa dawniej na caym obszarze Europy i w zachodniej Azji. Obecnie jest spotykana do rzadko, gwnie w rodkowych Niemczech i poudniowej Skandynawii. Jest to rasa dugogowa (wsk. x 75,9), odznaczajca si jasnymi wosami z odcieniem nierzadko rudawym, jasnymi oczami, szerokim i krtkim nosem o profilu prostym lub wklsym, szerok i krtk twarz, masywnymi ukami jarzmowymi, niskimi oczodoami, wysokim wzrostem. Niewielki obszar na pnocy Skandynawii zajmuje rasa laponoidalna. Charakteryzuje si krtkogowoci (wsk. 83,0 x), ciemnymi wosami i oczami, szerok i krtk twarz, szerokim, krtkim nosem o profilu wklsym lub prostym, niskim wzrostem. Wedug niektrych antropologw, w prze szoci rasa ta sigaa w gb kontynentu europejskiego i wpyna na uksztatowanie si rasy alpejskiej. Miaa ona przypuszczalnie take wpyw na powstanie rasy poleskiej. Rozmieszczenie poszczeglnych ras w Europie obrazuje mapa 3, opraco wana na podstawie map Eickstedta, Denikera, Biasuttiego i ejmo-ejmisa, z uwzgldnieniem rasy midzymorskiej i poleskiej. Wedug przyjtych w nauce kryteriw, ludno wiata dzieli si na trzy o d m i a n y : bia, t i czarn. Odmiany z kolei dziel si na r a s y . W kwestii iloci ras pogldy antropologw nie s jednolite. Tak wic np. Deniker w ramach odmiany biaej wyrnia 10 ras, Czekanowski 8, a Biasutti 11. Odmian t uczeni ci dziel odpowiednio na 11, 4 i 7 ras, a czarn na 8, 5 i 20 ras. Obok ras wystpuj liczne mieszane t y p y rasowe. Mwic o rasach, w rozwaaniach naszych przyjlimy definicj rasy, wedug ktrej rasa w pojciu antropologicznym jest to populacja stanowica ga odmiany czowieka, zwizana wsplnot pochodzenia, rnica si od innych populacji tej samej odmiany czstoci wystpowania niektrych cech, podlegajcych dziedziczeniu (May sownik antropologiczny, 1976, s. 368, 370; Wierciski, 1958, s. 76). Dziedziczeniu podlegaj jak wiadomo nie tylko cechy fizyczne, ale te niektre cechy psychiczne. Na tym tle istnieje midzy antropologami spr co do tego, czy dziedziczeniu podlegaj pojedyncze cechy Obszary o przewadze r a s y : midzymorskiej nordycznej poleskiej armenoidalnej alpejskiej rdziemnomorskiej laponoidalnej orientalnej

41

Mapa 3. Rozmieszczenie ras w Europie

czy te skorelowane ze sob zespoy cech i czy ta korelacja zachodzi tylko midzy niektrymi cechami fizycznymi, czy take midzy cechami fizycznymi a psychicznymi. Wikszo antropologw opowiada si za korelacj midzy cechami fizycznymi, jednake niektrzy z nich uznaj, e w drodze dzie dziczenia przekazywane s wraz z cechami fizycznymi pewne skorelowane z nimi cechy psychiczne. Jednym ze zwolennikw tego ostatniego pogldu by znany polski etnolog, E. Frankowski, ktry pisa w 1928 r.: Wszystkie () typy antropologiczne rni si midzy sob nie tylko cechami fizycznymi, sw konstytucj i sprawnoci fizyczn, ale niewtpliwie i pewnymi cechami psychicznymi. Mimo, e badania psychiki typw antropologicznych nie posuny si jeszcze tak daleko aeby mc z ca dokadnoci wyodrbni

42 cechy psychiczne typw, tym niemniej dadz si wykaza pewne znamienne rnice". Dalej autor dodaje, e badania przeprowadzone nad rekrutami i harcerzami wykazay, i rne typy antropologiczne posiadaj niejednakow sprawno fizyczn oraz odmienne uzdolnienia. Wyciga std wniosek, e przy doborze ludzi do okrelonych zawodw, funkcji czy stanowisk naley kierowa si kryteriami typologii rasowej (Frankowski, 1928, s. 32-33). Dodatkowego argumentu zwolennikom wspzalenoci cech fizycznych i psychicznych dostarczya psychologia. W nauce tej w ramach tzw. teorii typologicznej cz uczonych przyjmuje istnienie zwizku midzy typem fizycznym a osobowoci czowieka. B udowa ciaa, zdrowie i energia decyduj bowiem o pewnych przejawach osobowoci. Istnieje w zwizku z tym ten dencja, aby rnice temperamentw wiza z typem fizycznym. Spord wsp czesnych prb stworzenia teorii typologicznej opartej na analizie cech fizycz nych, najwiksz uwag psychologw zwrcia teoria W. Sheldona. Wedug Sheldona typ fizyczny czowieka warunkuj trzy skadniki: endomorficzny, mezomorficzny i ektomorficzny, ktre okrelaj takie cechy, jak budowa organw wewntrznych, koci, mini, waciwo skry, wosw, wraliwo ukadu nerwowego. Kademu z tych fizycznych skadnikw przyporzdkowany jest okrelony temperament i osobowo (Hilgard, 1972, s. 690-693). Nasuwa si w zwizku z tym wniosek, e skoro istnieje wspzaleno midzy cechami fizycznymi czowieka a jego temperamentem i osobowoci, a wic cechami psychicznymi, to jest to dowd na to, e obydwa wymienione zespoy cech podlegaj cznemu dziedziczeniu, a ich wspzaleno jest zakodowana genetycznie. Jeeli zatem rasa jest populacj zoon z jednostek o podobnych dziedzicznych cechach fizycznych i psychicznych, to suma tych cech si rzeczy bdzie charakteryzowa fizyczne i psychiczne waciwoci rasy jako zbiorowoci. Zatem mona mwi o posiadaniu przez dan ras okrelonych cech fizycznych, jak te pozostajcych w znacznej mierze w korelacji z nimi cech psychicznych charakteru, temperamentu, predyspo zycji, uzdolnie skadajcych si na sfer duchow. Korelacj cech fizycznych i psychicznych potwierdzaj take badania uczonych amerykaskich, R. Herrnsteina i Ch. Murraya (1994). Powysze stwierdzenia skaniaj do przyjcia pogldu, e kada rasa oprcz cech wsplnych dla wszystkich ras danej odmiany czowieka, posiada take zesp cech psychofizycznych jej tylko waciwych. Stosownie do tego, co powiedziano wyej, moemy sprbowa okreli cechy psychiczne rasy midzy morskiej. Skoro rasa ta jest wrd Sowian najliczniejsza i najbardziej dla nich typowa, to na zasadzie sprzenia zwrot nego mona przyj, e cechy psychiczne typowe dla wikszoci Sowian s zarazem cechami rasy midzy morskiej. Bd to zatem takie cechy jak: wytrzymao na trudy rodowiska i bytowania, ywotno, wojowniczo,

43 odwaga, waleczno, indywidualizm, instynkt wspzawodnictwa, poczucie wsplnoty plemiennej, pracowito, zawzito, nieustpliwo, wysokie po czucie godnoci i honoru, czste uzdolnienia humanistyczne, matematyczne, artystyczne i rzemielnicze, zamiowanie do muzyki, pieni i taca, otwarto, gocinno; za z cech mniej chwalebnych zaborczo, zawi, porywczo, awanturniczo, zarozumiao. Naley nadmieni, o czym ju wspomniano wyej, e znaczna cz antropologw, z rnych powodw, w tym take politycznych, odrzuca istnienie jakiejkolwiek wspzalenoci pomidzy fizycznymi i psychicznymi cechami czowieka oraz wyklucza czenie cech psychicznych z przynale noci do okrelonej rasy, sprowadzajc pojcie rasy jedynie do zespou cech fizycznych. Przez kilka tysicleci kolejne fale Ariw, napywajce z Azji centralnej do Europy i Azji poudniowej, przekazyway miejscowym ludom swj jzyk i obyczaje, tworzyy nowe pastwa, ksztatoway kultur i cywilizacj. Zara zem jednak po pewnym czasie rozpyway si w morzu tych ludw, zatracajc w znacznym stopniu swoje cechy rasowe. Zdoali unikn tego w znacznej mierze Sowianie, ktrzy na podbitych przez siebie obszarach napotykali przewanie wczeniej przybye do Europy ludy aryjskie tej samej rasy co oni, ktre czciowo asymilowali, a czciowo wypierali na inne tereny, natomiast niewiele mieli stycznoci z ludami innych ras. To rozpynicie si" fizycznych cech dawnych Ariw wrd cech podbitych przez nich ludw rasy rdziemnomorskiej, weddyjskiej, alpejskiej czy armenoidalnej nie wynikao, jak si wydaje, wycznie z dziaania dominacyjnych waciwoci cech ciemnowosych ras krtkogowych lub dugogowych w krzywkach z jasno pigmentowanymi rasami poredniogowymi, lecz miao sw przyczyn zapewne take w znacznej przewadze liczebnej autochtonicznych populacji rasowych nad przybyszami nowej rasy. Tam za, gdzie proporcje te byy wyrwnane, efektem byo niekiedy powstanie nowej rasy, czego przykadem moe by rasa nordyczna, orientalna czy poleska. Wtpliwe w zwizku z tym wydaj si by wysuwane przez niektrych antropologw pogldy, tumaczce powstawanie nowych ras gwnie izolacj okrelonych populacji, uniemoliwiajc krzyowanie si ich z innymi popu lacjami, oraz dziaaniem rodowiska. W myl tej teorii, zwanej koncepcj populacyjn, ksztatowanie si nowej rasy miaoby przede wszystkim polega na dziaaniu selekcji naturalnej, zwizanej ze rodowiskiem. Tak wic ciemny kolor skry u ras poudniowych jest rzekomo wynikiem odrzucenia w procesie selekcji osobnikw o janiejszej pigmentacji, a u ras pnocnych odwrotnie odrzucenia osobnikw o ciemnej pigmentacji (Wierciski, 1958, s. 67). Teoria ta nie tumaczy jednak, dlaczego wobec tego Indianie mieszkajcy od

44 kilkunastu tysicy lat w Ameryce Poudniowej w strefie rwnikowej, nie zmienili dotychczas koloru skry na ciemny, a na dalekiej pnocy ciemnowosi i ciemnoocy Eskimosi czy Lapoczycy nie zmienili koloru wosw i oczu na jasny. Jest natomiast rzecz pewn, e pojawianie si na przestrzeni dziejw nowych ras i zanikanie innych ras jest wynikiem nie tyle dziaania rodowiska, gdy ludy zmieniay swe siedziby w poszukiwaniu bardziej sprzyjajcych warunkw bytowania, co raczej wikszej lub mniejszej rozrodczoci tych ras, a przede wszystkim ich krzyowania si, prowadzcego do zaniku niektrych cech jednej rasy i upowszechnienia si cech drugiej rasy. Tak wic np. przy krzy owaniu si ras o jasnych wosach i oczach z rasami o ciemnych wosach i oczach, kolor ciemniejszy wykazuje waciwoci dominacyjne i wypiera kolor janiejszy (May sownik antropologiczny, 1976, s. 315,332) (o wyjtkach bya mowa wyej). O ile w dawniejszych okresach krzyowanie si ras spowodowane byo wielkimi ruchami etnicznymi, najazdami i podbojami nowych terytoriw, to dzisiaj jest ono nastpstwem terytorialnego przemieszania si populacji raso wych i swobody osiedlania si. W Europie, gdzie wystpuje wiele ras biaej odmiany czowieka, nalecych przewanie do aryjskiej rodziny jzykowej, krzyowanie si ras jest tym bardziej uatwione, e ich zasigi terytorialne czsto na siebie zachodz, a w wielu rejonach wystpuje nawet po kilka ras ze sob przemieszanych. Najwikszy konglomerat pod tym wzgldem istnieje w takich krajach, jak Francja, Niemcy, Wgry, Rumunia i Rosja, w ktrych yje od kilku do kilkunastu ras, nie liczc grup rasowo mieszanych. Niezalenie jednak od tego przemieszania ras, kada z nich, oprcz tych najmniej licznych, osiga na poszczeglnych obszarach wzgldn przewag liczebn nad innymi rasami, co w pewnym stopniu zapewnia jej cigo i oddala perspektyw zatraty waciwych jej cech rasowych. Polska, podobnie jak inne kraje europejskie, rwnie nie jest krajem jednolitym rasowo. Spord wymienionych wyej ras europeidalnych, w Polsce wystpuje rasa midzymorska, alpejska, poleska, dynarska i nordyczna, ponad to kilka typw porednich i szereg typw o wicej ni dwch skadnikach rasowych. Antropologia polska dotychczas w mniejszym stopniu zajmowaa si typologi ras, natomiast najwicej uwagi powicaa typologii indy widualnej, gwnie typom mieszanym i metodom ustalania ich skadnikw rasowych (Czekanowski, Michalski, Wanke). Brak jest w zwizku z tym danych na temat liczebnoci poszczeglnych ras w Polsce. Dlatego te w celu ustalenia wielkoci ich udziaw w oglnej liczbie ludnoci Polski zastosujemy metod oblicze porednich, opierajc si na wynikach pomiarw antro pologicznych, przeprowadzonych w Polsce w 1955 r. na reprezentatywnej grupie 25 871 dorosych Polakw (w tym 13 563 mczyzn i 12 308 kobiet), pochodzcych z rnych rejonw kraju. Przy okazji tych pomiarw, majcych

45 posuy potrzebom przemysu, ustalono szereg podstawowych wskanikw charakteryzujcych mieszkacw Polski pod wzgldem antropologicznym, (S. Grny, Zdjcie antropometryczne Polski, 1972). Powysze pomiary wykazay m.in., e populacja dugogowa (wsk. x 75,9) stanowi w Polsce 1,3% ludnoci, poredniogowa (wsk. 76,0-82,9) 38,1%, a krtkogowa (wsk. 83,0 x) 60,6%. Jasne wosy (wsk. A-Q) posiada 55,9% Polakw, a jasne oczy (wsk. 8-16) 72,4%. Gdy chodzi o szeroko twarzy, io wedug skali Broca dla twarzy grnej mierzonej do stomionu oraz wedug skali Kollmanna dla twarzy cakowitej, 7 7 % Polakw ma twarz szerok lub rednio szerok (wsk. x 57/90), natomiast 2 3 % ma twarz wsk (wsk. 90/57 * ) . Nos rednio szeroki (wsk. 70-85) jest cech 2 5 % mieszkacw Polski, nos wski (wsk. 55-70) 65%, a nos bardzo wski (wsk. x 55) 10%. Nos prosty ma 26,5% Polakw, falisty 31,5%, wypuky 19,1%, wklsy 11,0%, garbaty 9,3%. Jak wynika z powyszych danych, 72,4% ludnoci Polski stanowi popu lacja jasnooka. Zgodnie z regu korelacji rasowej, w skad tej populacji wchodzi w zasadzie caa populacja jasnowosa, stanowica 55,9% ludnoci kraju. Populacja jasnowosa z kolei obejmuje swym zasigiem ca populacj poredniogowa i dugogowa, bowiem ciemnowose rasy o takim wskaniku cefalicznym w Polsce nie wystpuj. Populacja poredniogowa i dugogowa stanowi 39,4% ludnoci. Na udzia ten skadaj si dwie rasy midzymorska i nordyczna, gdy poza nimi nie ma w Polsce innych ras poredniogowych lub dugogowych. Dla okrelenia udziaw rasy midzymorskiej i rasy nordycznej w powyszej populacji poredniogowo-dugogowej zastosujemy kryterium wskanika cefalicznego w poczeniu z kryterium wskanika twarzo wego. Rasa nordyczna, jak wiadomo, jest populacj czciowo dugogowa (wsk. x 75,9). a czciowo poredniogowa, gdy obejmuje take wskotwarzow cz populacji poredniogowej o najbardziej zblionym do dugogowoci wskaniku cefalicznym (wsk. 76-79). Wskanikiem takim odznacza si 6,4% ludnoci Polski, co razem z odsetkiem populacji dugogowej (1,3%) czyni 7,7%. Dla dokadniejszych ustale zastosujemy drugie istotne kryterium, tj. wskanik twarzowy. Z przytoczonych danych o wskaniku twarzowym Polakw wynika, e 7 7 % z nich ma twarz szerok i rednio szerok, a 2 3 % twarz wsk. W takich samych zatem proporcjach dzieli si pod tym wzgldem take omawiana populacja poredniogowo-dugogowa, obejmujca 39,4% ludnoci Polski. Jak o tym bya mowa wyej, jedn z podstawowych cech rasy midzymorskiej jest szeroko- i redniotwarzowo (wsk. x 57/90), za rasy nordycznej wskotwarzowo (wsk. 90/57 x). Wynika std, e w obrbie powyszej grupy ludnoci odsetek populacji szeroko- i redniotwarzowej oznacza bdzie udzia rasy midzymorskiej, za odsetek populacji wskotwarzowej odpowiada bdzie udziaowi rasy nordycznej. W oglnej liczbie

46 ludnoci Polski udzia rasy midzymorskiej wyniesie zatem 3 0 , 3 % (tj. 7 7 % z 39,4%), a udzia rasy nordycznej 9,1% (tj. 2 3 % z 39,4%). Z populacji jasnowosej, po odliczeniu udziaw rasy midzymorskiej i nor dycznej, pozostanie jeszcze 16,5%, przypadajce na populacj jasnowos krtkogow. Po zastosowaniu tego samego kryterium podziau wedug wska nika twarzowego, w ramach tej populacji dadz si wyodrbni dwie grupy: jasnowosa krtkogow szeroko- i redniotwarzowa oraz jasnowosa krtko gow wskotwarzowa. Pierwsz, obejmujc 7 7 % z powyszych 16,5%, czyli stanowic 12,7% ludnoci kraju, z uwagi na wymienione cechy zaliczymy do wspomnianej ju wyej rasy poleskiej, natomiast drug, obejmujc 2 3 % z 16,5%, czyli 3,8% ogu ludnoci, zaliczymy do typu subnordycznego Czekanowskiego. Po odliczeniu populacji jasnowosej, pozostae 4 4 , 1 % bdzie stanowia populacja ciemnowosa krtkogow (wsk. 83,0 x). Jest ona rwnie zr nicowana rasowo. W jej skad wchodzi m.in. populacja ciemnowosa krtko gow jasnooka, ktrej udzia wynosi 16,5% i wynika z odliczenia populacji jasnowosej (55,9%) od jasnookiej (72,4%). Wymienione cechy kwalifikuj j do zaliczenia bd to do rasy dynarskiej, bd te do opisanego wyej typu maopolskiego. Przy okreleniu udziaw, ze wzgldu na podobny wskanik twarzowy, posuymy si ksztatem nosa. Charakterystyczny dla typu dynarskiego garbaty nos posiada 9,3% mieszkacw Polski, a zatem mona przyj, e odsetek ten odpowiada udziaowi rasy dynarskiej. Reszta z 16,5% czyli 7,2% ludnoci kraju, jak z powyszego wynika, naley zatem do typu ma opolskiego. Dalsze 27,6% (po odliczeniu od ogu ludnoci populacji jasnookiej) to populacja krtkogow ciemnowosa ciemnooka. Pomiary z 1955 r. wykazay, e wrd oczu ciemnych przewaaj oczy piwne (wsk. 2-6). Odznacza si nimi 16,5% ludnoci Polski. Piwny kolor oczu jest cech rasy alpejskiej, co daje podstaw do przyjcia pogldu, i odsetek oczu piwnych, przy uwzgld nieniu innych wymienionych cech, oznacza w przyblieniu wielko udziau tej rasy w Polsce. Pozostae 11,1% ludnoci, to rne ciemnowose, ciemnookie i krtkogowe typy rasowo mieszane. Z powyszego wynika zatem, e najliczniejsz w Polsce jest rasa midzymorska, do ktrej naley 30,3% ludnoci. Rasa alpejska stanowi 16,5% ludnoci, rasa poleska 12,7%, rasa dynarska 9,3%, a rasa nordyczna 9,1%. Z typw rasowo mieszanych najliczniejszy jest typ maopolski, obejmu jcy 7,2% ludnoci, oraz typ subnordyczny 3,8%. Wielkoci powyszych udziaw podano z dokadnoci do uamkw procentw jedynie z przyczyn formalnych; w rzeczywistoci naley si liczy z moliwoci bdu w okreleniu ich wielkoci w granicach 1%.

47 Jakkolwiek wymienione populacje s ze sob przemieszane terytorialnie i wystpuj we wszystkich rejonach Polski, to jednak na pewnych obszarach kraju poszczeglne rasy osigaj wzgldn przewag, tj. przewyszaj li czebnie inne wystpujce na tych samych obszarach typy rasowe. Tak wic na znacznym obszarze, obejmujcym Wielkopolsk, Pomorze, Warmi, Ma zury, Mazowsze, Podlasie, Suwalszczyzn, Dolny lsk i pnocno-zachodni Maopolsk, a z przedwojennych ziem polskich Wileszczyzn, Nowogrdczyzn i Woy, przewag ma rasa midzymorska. W rejonie poudniowym, obejmujcym rodkow Maopolsk i Grny lsk, a z ziem przedwojen nych Podole i grne Podniestrze, przewaa rasa alpejska. Zachodnia Lubelszczyzna, a z dawnych ziem polskich rodkowe i wschodnie Polesie, s terenem przewagi rasy poleskiej. W Karpatach Zachodnich i Wschodnich zaznacza si przewaga rasy dynarskiej, sigajcej take na Grny lsk. Rasa nordyczna, nie majca swego obszaru przewagi, spotykana jest czciej w rodkowej i pnocnej czci kraju. Spord typw mieszanych typ maopolski wystpuje liczniej na poudniu Polski, a typ subnordyczny na pnocy. Rozmieszczenie ras w Polsce i na ziemiach ociennych przedstawia ma pa 4, opracowana na podstawie map Eickstedta, Denikera, Czekanowskiego i Biasuttiego, z uwzgldnieniem rasy midzymorskiej i poleskiej. Jak ju zaznaczono, spord wymienionych ras i typw najwikszy udzia wrd ludnoci Polski ma rasa midzymorska, do ktrej naley ponad 30% Polakw. Podobny bd jeszcze wikszy odsetek tej populacji rasowej wyst puje take wrd Rosjan, Biaorusinw i Ukraicw, a nieco mniejszy wrd pozostaych narodw sowiaskich oraz Litwinw, otyszw, Estoczykw, Finw, Mordwinw, Niemcw. Wrd innych narodw Europy odsetek ten nie przekracza 5-10%. Rasa midzymorska, jak dowiedlimy, to rasa staroytnych Ariw z okresu ich jednolitoci rasowej, czyli dawna rasa aryjska. Nazwalimy j midzy morska" ze wzgldu na zawenie we wspczesnej nauce okrelenia aryjski" jedynie do sfery jzykowej. Przedstawione wywody pozwalaj na wysunicie kocowego wniosku, sprowadzajcego si do stwierdzenia, e w dobie wspczesnej, gdy wikszo narodw indoeuropejskich z dawnych aryjskich cech plemiennych zachowaa jedynie pokrewiestwo jzykowe, zatracajc w znacznym stopniu cechy rasowe swych aryjskich przodkw, Sowianie pozostaj jedynym wikszym ludem indoeuropejskim, ktry oprcz bogatego sownictwa aryjskiego zacho wa w tak znacznej swej masie take cechy dawnej rasy aryjskiej, czyli midzymorskiej. Sowianie rasy midzymorskiej s wic dzi gwnymi dziedzicami, przedstawicielami i kontynuatorami rasy staroytnych ludw aryjskich.

48

BIBLIOGRAFIA
Pochodzenie Sowian Czupkiewicz L., Obraz ziem polskich i ociennych na mapie Ptolemeusza, Problemy 7/1986. Godowski K., Z bada nad zagadnieniem rozprzestrzenienia Sowian w V-VII w. n.e., Krakw 1979. Godowski K., Kozowski J. K., Historia staroytna ziem polskich. Warszawa 1979. Lehr-Spawiski T., O pochodzeniu i praojczynie Sowian, Pozna 1946. owmiaski H., Pocztki Polski, Warszawa 1963. Moszyski K., Badania nad pochodzeniem i pierwotn kultur Sowian, Rozprawy PAU, t. LXII, Nr 2, Krakw 1925. Plezia M., Greckie i aciskie rda do najstarszych dziejw Sowian, cz I, Pozna-Krakw 1952. Rusanowa I. P., Sawianskie drewnosti VI-IX ww. miedu Dnieprom i Zapadnym Bugom, Moskwa 1973. Rusanowa I. P., Sawianskie drewnosti VI-VII ww., Moskwa 1976. Sulimirski T., Sarmaci, Warszawa 1979, s. 173-201. Pochodzenie Mieszka I Brckner A., Sownik etymologiczny jeyka polskiego, Warszawa 1970. Dowiat J., Metryka chrztu Mieszka I i jej geneza, Warszawa 1961. Holtzmann R., Bhmen und Polen im 10. Jahrhundert. Eine Untersuchung zur ltesten Geschichte Schlesiens, Zeitschrift des Vereins fr Geschichte Schlesiens 52, 1918, s. 1-37. Kolankowski L., Dagome iudex, ycie i Myl 3, 1952, z. 1-6, s. 155-164. Kurbiswna B., Dagome iudex studium krytyczne, |w:) K. Tymieniecki (red.), Pocztki pastwa polskiego. Warszawa 1962.

Obszary o przewadze r a s y : midzymorskiej alpejskiej dynarsklej /armenoidalnej/ poleskiej nordycznej

owmiaski H., Imi chrzestne Mieszka I, Slavia Occidentalis 19, 1948. May sownik kultury dawnych Sowian, Warszawa 1972. Muratori L. A., Antiuitates Italicae medii aevi, Mediolani 1741, t. V, s. 827-842. Otrbski J., Imiona pierwszej chrzecijaskiej pary ksicej w Polsce, Slavia Occidentalis 18, 1939-1947, s. 85-125. Schulte L., Beitrge zur ltesten Geschichte Polens, Zeitschrift des Vereins fr Geschichte Schlesiens 52, 1918, s. 38-57. Sawski F., Sownik etymologiczny jeyka polskiego, Krakw 1952. Sawski F. (red.). Sownik prasowiaski, Wrocaw 1974, t. III, s. 95-97. Soski S., Historia jeyka polskiego w zarysie. Warszawa 1953. Stieber Z., Historyczna i wspczesna fonologia jeyka polskiego, Warszawa Szewera Z., Schinesge i Alemura, Problemy 9, 1963, s. 284-286. Taszycki W., Najdawniejsze polskie imiona osobowe. Rozprawy Akademii Umiejtnoci, Wydzia Filologiczny LXII 3, Krakw 1925, s. 45 i n. Taszycki W. (red.), Sownik staropolskich nazw osobowych, Wrocaw-Warszawa-KrakwGdask-d 1965. 1966.

Mapa 4. Rozmieszczenie ras w Polsce i na ziemiach ociennych

50
Rasa Sowian Aleksiejew W. P., Geografia ras ludzkich, Warszawa 1979. Aleksiejew W. P., Gochman 1. I., Anlropoogia azialskoj czasti SSSR, Moskwa 1984. Asmus R., Die Schaedelform der Altwendischen Bevlkerung Mecklenburgs, Rostock 1900. Biasutti R., Le razze e i popoli della Tetra, Turyn 1967. Bielicki T., Typologiczna i populacyjna koncepcja rasy w antropologii, Wrocaw 1961. Brckner A., Niederle L., Kadlec K., Pocztki kultury sowiaskiej, Krakw 1912. Chamberlain H. S., Die Grundlagen des neunzehnten Jahrhunderts, Monachium 1899. Czekanowski J., Wstp do historii Sowian, Lww 1927. Czekanowski J., Czowiek w czasie i przestrzeni, Warszawa 1967. Debec G. F., Paleoantropologia SSSR, Moskwa-Leningrad 1948. Eickstedt E. v., Rassenkunde und Rassengeschichte der Menschheit, Stuttgart 1934. Fischer E., Anthropologie, Lipsk 1923. Frankowski E., Lud polski i jego kultura, |w:l M. Dbrowski (red). Dziesiciolecie Polski Odrodzonej, Krakw-Warszawa 1928, s. 32-33. Gafurow B., Dzieje i kultura ludw Azji Centralnej, Warszawa 1978. Ginzburg W. W., Trofimowa T. A., Paleoantropologia Sriedniej Azii, Moskwa 1972. Gobineau J. A., Essai sur l' ingalit des races humaines, Pary 1933. Grny St., Zdjcie antropometryczne Polski, cz. 1: Pomiary ludnoci dorosej z lat 1955-1956, Materiay i prace antropologiczne, 1972, Nr 84. Gumilow L., Dzieje dawnych Turkw, Warszawa 1972. Gumilow L., Siadami cywilizacji Wielkiego Stepu, Warszawa 1973. Herrnstein R., Murray Ch The Bell Cune, Nowy Jork 1994. Hilgard E. R., Wprowadzenie do psychologii. Warszawa 1972. Hitler A Moja walka, Krakw 1992. Jasicki B.. Panek St., Sikora P., Stoyhwo E., Zarys antropologii, Warszawa 1962. Kapica Z., Szkice z antropologii historycznej Polski i ziem ociennych. d 1958. Koneczny F., Cywilizacja bizantyska, Londyn 1973. Kubczak J., Kurhany arystokracji scytyjskiej, Pozna 1978. Lehr-Spawiski T., O pochodzeniu i praojczynie Sowian, Pozna 1946. Malinowski A., Wolaski N., Metody bada w biologii czowieka. Warszawa 1988. May sownik antropologiczny. Warszawa 1976. May sownik kultwy dawnych Sowian, Warszawa 1972. Miszkiewicz B., Frugmenta craniologica. Cmentarzyska z Polski i ziem ociennych, Wrocaw 1954. Miszkiewicz B., Crania lithuanica, polonica et ruthenica, Wrocaw 1956. Miszkiewicz B.. Struktura antropologiczna autochtonicznej ludnoci Warmii, Wrocaw Nr 2, Krakw 1925. Rosenberg A., Der Mythus des XX Jahrhunderts, Monachium 1938. Roszko J., Kolebka Siemowita, Warszawa 1980. Ronowski F., Kraniologiczne materiay z cmentarzysk Wielkopolski, Przegld Antropologiczny, 1963, t. XXIX, z. 2, s. 273-283. Rudnicki M., Ugrupowanie jzykw indoeuropejskich, a szczeglnie sowiaskich w zagbiu Batyku w pocztkach ery indoeuropejskiej, Pozna 1934. Rudnicki M., Praslowiaszczyzna Lechia Polsku, Pozna 1959. Schrder O., Srawnilielnoje jazykowiedienije i pierwobytnaja istoria. St. Petersburg 1886. Sedlaczek-Komorowski L., Dregowiczanie, Krakw 1929. 1960. Moszyski K., Badania nad pochodzeniem i pierwotn kultur Sowian, Rozprawy PAU, t. LXII,

51
Sopek M., Wilk A., Barwa oczu i wosw mieszkacw wojewdztwa biaostockiego. Przegld Antropologiczny, 1963, t. XXIX, z. 1, s. 47-55. Sulimirski T., Sarmaci, Warszawa 1979. Wierciski A., Dziedziczenie typu antropologicznego. Materiay i prace antropologiczne, 1958, Nr 43. Wokroj F., Wczesnoredniowieczne czaszki polskie z Ostrowa Lednickiego, Wrocaw 1967, t. XXXIII, z. 1, s. 65-81. ukw J. M. (red.), Historia powszechna, Moskwa 1962. 1953. Woszczyk J., Kraniologiczne materiay z cmentarzysk w Kruszwicy, Przegld Antropologiczny,

SPIS MAP Mapa 1. Wdrwki Sowian i ich najdawniejsze siedziby od III wieku p.n.e. do V wieku n.e Mapa 2. Przemieszczanie si niektrych plemion sowiaskich od VI do VII wieku n.e Mapa 3. Rozmieszczenie ras w Europie Mapa 4. Rozmieszczenie ras w Polsce i na ziemiach ociennych

OD WYDAWCY Wydawnictwo oddaje Czytelnikom kolejny tytu w serii biao-czerwonej zawierajcej publikacje prezentujce dorobek wielu wybitnych polskich pi sarzy, mylicieli i politykw, ktre z trudem toroway sobie drog do Czy telnikw. Z rnych wzgldw nie ukazay si w cigu ostatnich kilku dziesiciu lat, s nadal pomijane milczeniem, a powinny zosta udostpnione szerokim rzeszom zainteresowanych tematem. Obecnie gdy na skutek rnych, centralnie sterowanych dziaa w Europie, usiuje si maksymalnie zuni fikowa kulturowo narody Europy, zaproponowana Czytelnikom ksika po winna zachci do lektury i refleksji. Pionierska praca Lubomira Czupkiewicza wnosi nowe pogldy do tego bardzo interesujcego zakresu wiedzy o czowieku. Na pewno wielu Czytelnikw zainteresuje pochodzenie i rasa Sowian, poniewa stanowi ono jeden z elementw, zakorzenienia kultu rowego narodu polskiego i jego odrbnoci, narodu ktry ju od ponad tysica lat, uczestniczy aktywnie w rozwoju kultury i cywilizacji Europy. O tym, jak bardzo moe zainteresowa ludzi temat ras, wiadczy dobitnie ostatnio oy wiona dyskusja w USA, o ksikach poruszajcych pasjonujcy problem rnic rasowych. Oczywicie zainteresowanie rasami, nie musi prowadzi do rasizmu", a jedynie sprzyja pogbieniu wiadomoci narodowej i kultu rowej. Rwnie bardzo interesujcy wtek ksiki stanowi pochodzenie na szego pierwszego wadcy Mieszka I. Dodatkow zalet ksiki Pochodzenie i ra sa Sowian, jest to, e prezentuje na gruncie polskim najnowsze badania na ten temat, a jeeli wywoanie go spowoduje szersze badania i dyskusj, za mierzony cel zostanie osignity. Jestemy przekonani, e publikacje z wy mienionej serii zainteresuj naszych Czytelnikw.

Nakadem wydawnictwa N O R T O M " ukazay si: Kazimierz Wybranowski (Roman Dmowski) Dziedzictwo Roman Dmowski Koci, Nard i Pastwo Wadysaw Beza Katechizm polskiego dziecka (Kto ty jeste? Polak may) Dana Maria Kamiska Moja wojenna tuaczka Antoni Lenkiewicz Kazimierz Puaski - Bohaterstwo - Zaborczo Moskwy - Zdrada Narodowa Klara Dbrowska W pogrudniowym adzie Edward Prus Operacja Wisa" Roman Dmowski Myli nowoczesnego Polaka Edward Prus UPA Armia powstacza czy kurenie rizunw? Edward Prus Holocaust po banderowsku Czy ydzi byli w UPA? Romuald Wernik Biae noce i czarne dnie Maciej Giertych Nie przemog! Antykoci, antypolonizm, masoneria Edward Prus Legenda kresw. Szare Szeregi w walce z UPA Maciej Giertych Dmowski czy Pisudski? Adolf Bocheski, Aleksander Bocheski Tendencje samobjcze narodu polskiego Jdrzej Giertych Polski Obz Narodowy Edward Prus Atamania UPA. Tragedia kresw Stanisaw Beza By albo nie by? Mj gos w sprawie ydowskiej Artur Gruszecki Bujne chwasty Andrzej Sodrowski Spisani na straty Frank. L. Britton Za plecami komunizmu

SPIS TRECI Wstp Pochodzenie Sowian Pochodzenie Mieszka I Rasa Sowian Bibliografia Spis map Od Wydawcy 3 5 14 23 49 52 53