Projekt wspfinansowany przez Uni Europejsk w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego

Rwnociowe przedszkole
Jak uczyni wychowanie przedszkolne wraliwym na pe
Autorki: Anna Dzierzgowska, Joanna Piotrowska, Ewa Rutkowska

Bawi si z kim chc, robi to, co chc, pe nie ogranicza mnie. Czy jestem dziewczynk, czy jestem chopakiem, mog by pilotk, mog by straakiem Czy jestem chopakiem czy jestem dziewczynk, bawi si lalkami i olbrzymi pik. Bawi si z kim chc, robi to, co chc, pe nie ogranicza mnie!1
1

Inspiracj do stworzenia tej rymowanki przez Katarzyn Nowakowsk z Fundacji Feminoteka, by wierszyk znaleziony na stronie Teaching Tolerance (www.tolerance.org), ktry w oryginale brzmi nastpujco: You can't say that boys [girls] can't play!/ Not true, gender doesn't limit you!/Give it a rest, no group is best!/That's weird, being boys and girls doesn't matter here!/I disagree! Sexism is silly to me!

SPIS STRECI:

Wstp Konsekwencje stereotypw pciowych Zrozumie pe Puapka przekazw Edukacja wraliwa na pe od przedszkola? To za wczenie! Kontrowersje Podstawa programowa wychowania przedszkolnego a rwno ze wzgldu na pe Edukacja przedszkolna zapobieganie stereotypom. Co moesz zrobi, eby nie powiela stereotypw pciowych Scenariusze zaj Sowniczek Bibliografia

Wstp WSZYSTKIEGO, CO NAPRAWD TRZEBA WIEDZIE o tym, jak y, co robi i jak postpowa, nauczyem si w przedszkolu. Mdro nie znajdowaa si na szczycie wiedzy zdobytej w szkole redniej, ale w piaskownicy niedzielnej szkki. Tam si nauczyem, e trzeba: Dzieli wszystko, Postpowa uczciwie, Nie bi innych, Odkada na miejsce kad znalezion rzecz Sprzta po sobie, Nie bra, co do mnie nie naley, Powiedzie przepraszam, jeli si kogo urazio, My rce przed jedzeniem, Spuszcza wod, Je ciepe malane bueczki i popija zimnym mlekiem, Prowadzi zrwnowaone ycie, troch si uczy, i troch myle, malowa i rysowa, i piewa, i taczy, i bawi si, i codziennie troch pracowa, Po poudniu zdrzemn si. [] Wszystko to, co trzeba wiedzie, gdzie istnieje. Niepodwaalne reguy i mio, i troska o higien. Ekologia i polityka, i rwno wszystkich i zdrowe ycie.2
Wiemy doskonale, e przedszkole jest dla maych dzieci jedn z najwaniejszych instytucji socjalizujcych to jest, jednym z najwaniejszych miejsc, gdzie dzieci ucz si regu i zasad ycia w spoeczestwie, zdobywaj podstawowe umiejtnoci spoeczne i przejmuj od dorosych i od siebie nawzajem okrelone postawy. W pierwszej chwili wydaje si to bardzo proste i
2

Robert Fulkhum Wszystkiego, co naprawd trzeba wiedzie nauczyem si w przedszkolu, Inst ytut Prasy i Wydawnictw Novum Warszawa 1991
3

oczywiste; programy wychowania przedszkolnego pene s zreszt uwag, wskazwek i na wet tabel, dokadnie opisujcych, czego i na jakim etapie dziecko powinno si nauczy. A jednak, jeli gbiej zastanowimy si nad pojciem socjalizacji, okae si, e bynajmniej nie jest ono proste. Podstawowe pytanie brzmi: do ycia w jakim spoeczestwie chcemy wychowywa dzieci, dziewczynki i chopcw? Do ycia w tym, ktre istnieje teraz, czy moe jednak do jakiego innego, bardziej przyjaznego, w ktrym bdzie wicej ekologii, wicej zdrowego ycia i wicej rwnoci? Wydaje si, e wikszo programw przedszkolnych nie stawia sobie

tego pytania, co wicej czsto wynika z nich, e najwyraniej dobrze jest, gdy dzieci po prostu do norm si dostosowuj, czsto przy tym za postaw prospoeczn przyjmuje si, gdy dzieci umiej sobie nawzajem o owych normach przypomina. Tymczasem z rwnociowego punktu widzenia jest to kwestia fundamentalna, wanie dlatego, e rwne traktowanie, szacunek dla rwnoci ludzi, w tym dla rwnoci pci, bynajmniej nie jest (jeszcze!) norm w naszym spoeczestwie. Proponowany przez nas program do edukacji przedszkolnej uwzgldniajcy perspektyw pci jest nietypow propozycj. Nie mona wedug niego, krok po kroku, prowadzi zaj dla dzieci przez cay rok. Nie ma te takiej potrzeby. Co wicej, wychodzimy z zaoenia, e sam rwnociowy program byby niewystarczajcy podstawa programowa, a take to, co nauczycielki przedszkolne powinny przekaza dzieciom na tym etapie edukacji, uwzgldniaj i powinny uwzgldnia o wiele szerszy zakres zagadnie. Uwaamy jednak, e perspektywa rwnociowa i rwnociowa pedagogika powinna sta si jednym z wanych elementw kadego programu wychowania przedszkolnego. Istniejce programy s dobre i ciekawe, ale wanie tego rwnociowej perspektywy, uwzgldniajcej rnic pci w nich brakuje; naszym zadaniem jest wic przede wszystkim, by bez wzgldu na to, jaki program wybior nauczycielki, kierujc si zawartymi w nich wskazwkami, wiedziay, jak unika stereotypw pciowych, jakie przekazy wzmacnia, a jakie osabia, na co zwrci uwag dzieci, jak dostosowa gry, zabawy i wiczenia tak, by nie utrwala pciowych stereotypw. Nasz program jest wic raczej czym w rodzaju metaprogramu, zwracajcego uwag i komentujcego treci, zadania i sytuacje w grupie, szczeglnie wraliwe z punktu widzenia rwnoci pci. Zwracamy uwag na szkodliwo powielania
4

stereotypw pciowych w edukacji przedszkolnej, na propozycje zabaw, wicze i zaj przeamujcych owe stereotypy, jak rwnie podajemy wskazwki dla nauczycielek przedszkolnych, jak w swych dziaaniach edukacyjnych stereotypy te przeamywali i ich nie powielali. Niezwykle istotne jest tu uwraliwienie nauczycielek i nauczycieli, pozwalajce unikn niewiadomego, bezrefleksyjnego przekazywania w pracy z dziemi stereotypowych postaw, dotyczcych pci. Bez tego nawet w rwnociowych zabawach czy wiczeniach nauczycielki mog zupenie niewiadomie wzmacnia stereotypowe role. Dlatego tak wane jest, by nauczycielki dobrze rozumiay, czym s stereotypy i wiedziay, jak samodzielnie zauway takie treci nie tylko w programach, ale take w tym, co mwi, jak komentuj zachowania dzieci. Namawiamy do tego, by wszelkim bajkom, wierszykom, inscenizacjom, zabawkom, wiczeniom, ale take swojemu zachowaniu przyglda si przez rwnociowe okulary. Jak to zrobi? To jest wanie cel naszego programu. Wychodzimy z zaoenia, podobnie jak twrczynie i twrcy podstawy programowej w szwedzkich przedszkolach, w ktrych dziaania rwnociowe zaczto wprowadza pod koniec lat 90. XX wieku, e Sposb, w jaki doroli odnosz si do chopcw i dziewczt, jak rwnie wymagania i oczekiwania, ktre w stosunku do nich [chopcw i dziewczt] wysuwaj, przyczyniaj si do tego, w jaki sposb chopcy i dziewczta postrzegaj i rozumiej czym jest kobieco i msko. Przedszkola powinny by wic miejscem, w ktrym pracuje si nad zwalczaniem stereotypw pci i tradycyjnym postrzeganiem pciowoci. Chopcy i dziewczta powinni mie w przedszkolach rwne szanse do rozwijania i prbowania siebie w rnych okolicznociach i zadaniach, bez ogranicze wynikajcych z tradycyjnego postrzegania pci i zwizanych z ni stereotypw.3

Z podstawy programowej dla przedszkoli Ministerstwa Edukacji i Bada Naukowych w Szwecji [w:] E. Bayne Rwnociowe wychowanie w szwedzkich przedszkolach http://www.springerlink.com/

Naszym celem jest przekonanie nauczycielek, ktre z kolei bd potrafiy przekona dzieci , e bez wzgldu na to, czy urodziy si dziewczynk czy chopcem, maj w yciu takie same moliwoci i szanse. Chcemy, by dzieci w przedszkolu mogy mie takie moliwoci i wolno, jak dzieci z poniszego wierszyka: Bawi si z kim chc, robi to, co chc, pe nie ogranicza mnie. Czy jestem dziewczynk, czy jestem chopakiem, mog by pilotk, mog by straakiem Czy jestem chopakiem czy jestem dziewczynk, bawi si lalkami i olbrzymi pik. Bawi si z kim chc, robi to, co chc, pe nie ogranicza mnie!4 Prcz porad na temat tego, jak patrze na wychowanie dziecka w przedszkolu przez rwnociowe okulary, dajemy te konkretne propozycje i rozwizania, a take wiczenia i scenariusze rwnociowych zaj, majcych na celu uwraliwienie dziewczynki i chopcw na stereotypy pciowe i przeamywanie ich.

Konsekwencje stereotypw pciowych By naprawd zrozumie mechanizm stereotypu i by na nie wraliwym , nie wystarczy przeczyta kilku mdrych ksiek i dowiedzie si, e stereotyp i wynikajce z niego uprzedzenia i dyskryminacja s ze. Do wyjanienia naszej idei programu do wychowania przedszkolnego wraliwego na pe najlepszy wydaje si cytat z Konfucjusza Syszaem i zapomniaem, widziaem i zapamitaem, zrobiem i zrozumiaem. Tak te troch jest z edukacj uwzgldniajc perspektyw pci nie wystarczy usysze czy wiedzie, e stereotypy i dyskryminacja istniej, trzeba te tego dowiadczy, czy te odwoa si do wasnych dowiadcze, by w peni poj, czym one s i jak mona im przeciwdziaa. Stereotyp ma to do siebie, e jest bardzo silny i trway, i bardzo odporny na zmian. Ponadto, nawet jeli jestemy skonni przyzna, e dyskryminacja ze wzgldu na pe
4

Inspiracj do stworzenia tej rymowanki przez Katarzyn Nowakowsk z Fundacji Feminoteka, by wierszyk znaleziony na stronie Teaching Tolerance (www.tolerance.org), ktry w oryginale brzmi nastpujco: You can't say that boys [girls] can't play!/ Not true, gender doesn't limit you!/Give it a rest, no group is best!/That's weird, being boys and girls doesn't matter here!/I disagree! Sexism is silly to me!
6

istnieje w pewnych obszarach, to o wiele trudniej bdzie nam dostrzec i stwierdzi, e same byymy dyskryminowane czy te e potraktowaymy kogo stereotypowo. Nic w tym dziwnego. Wszyscy doroli, rodzice i wychowawcy, kobiety i mczyni jestemy tak mocno uwikani i osadzeni w stereotypowych rolach przypisanych pciom, e czsto nie zdajemy sobie sprawy, e wynika z tego odmienny sposb traktowania przez nas dziewczynek i chopcw oraz e sami reprodukujemy stereotypy pci. Dlatego wanie zaczynamy od przedstawienia konsekwencji stereotypw pciowych, ktre s najbardziej widoczne w spoeczestwie. Najjaskrawszym przykadem tego, do czego prowadzi powielanie stereotypw pciowych, jest zjawisko przemocy zwizanej z pci. Statystyki s poraajce: ponad 90% osb dowiadczajcych przemocy domowej to kobiety, za okoo 95% sprawcw to mczyni. Dziewcztom i kobietom zagraa take przemoc seksualna przy czym jeli chodzi np. o gwaty, w 91% przypadkw kobieta znaa wczeniej sprawc, by to kto bliski: m, partner, przyjaciel, kto z rodziny lub najbliszego otoczenia. Tymczasem w Polsce pojcia takie, jak np. date rape (gwat na randce) s praktycznie nieznane. Dziewczta z reguy nie s uczone jak broni przeciwnie, przekaz, jaki niesie ze sob zwaszcza kultura masowa, uczy je, e powinny by atrakcyjne i seksualnie dostpne.5 Policja zauwaa, e tylko 16% gwatw jest w ogle zgaszanych. Tylko kilka procent trafia do sdw.6 Jak interpretowa te dane? Czy mwi one, e kobiety z natury s sabe i skazane na los ofiary, a mczyni z natury nie potrafi panowa nad swoimi seksualnymi popdami i nad agresj? Jestemy innego zdania. Uwaamy, e najwikszy wpyw na postawy i zachowania dorosych kobiet i mczyzn ma wychowanie i przekaz kulturowy. Dopki wychowanie opiera si bdzie na stereotypowych wyobraeniach kobiecoci i
5

J. Piotrowska, A. Synakiewicz, Dlaczego dziewczta s agresywne? Szkoa wobec problemu przemocy ze wzgldu na pe, Spoeczny Monitor Edukacji, grudzie 2010, www.monitor.edu.pl . E. Rutkowska Genderowe podstawy przemocy wobec dziewczt [w:] Przeciwdziaanie przemocy i przemocy seksualnej wobec dziewczt. Poradnik dla nauczycielek i nauczycieli, Fundacja Feminote ka, Warszawa 2009.
7

mskoci, mali chopcy nie bd mieli okazji nauczy si okazywania emocji i panowania nad nimi, a mae dziewczynki nie dowiedz si, jak broni si przed krzywd. Trzeba to zmieni! Badania pokazuj take, e odmienne traktowanie chopcw i dziewczynek, wspieranie zdolnoci stereotypowo przypisanym pciom, ma olbrzymie znaczenie i wpyw na ich pniejsze wybory i decyzje dotyczce chociaby edukacji czy pracy. Statystyki pokazuj, e na uczelniach o kierunkach humanistycznych jest znaczna przewaga dziewczt, a na kierunkach tzw. cisych chopcw. Nie byoby w tym nic zego, gdyby nie fakt, e zawody tzw. kobiece s postrzegane jako mniej prestiowe i s niej opacane, za tzw. mskie cenione i wynagradzane s lepiej. W dzisiejszym polskim spoeczestwie kobiety i mczyni s ju rwni wobec prawa. Jednak rzeczywista rwno moliwoci wci nie zostaa zrealizowana. Kobiety maj wicej, ni mczyni, trudnoci, chcc godzi ycie zawodowe z yciem osobistym. S coraz lepiej wyksztacone, ale nadal statystycznie mniej zarabiaj. Rzadziej obejmuj wane stanowiska, wice si z wadz i prestiem, czciej pracuj w zawodach, kojarzonych z opiekuczoci (jeli pracujesz w przedszkolu lub uczysz nauczania pocztkowego i czytasz te sowa, na 99,9% jeste kobiet). Im wysze stanowisko tym rnica w pacach midzy kobietami i mczyznami jest wiksza. Na najwyszych stanowiskach, takich jak prezes firmy rnica ta siga 30% . Nie ma () wtpliwoci, e kobiety zajmuj w zachodnim spoeczestwie rol podrzdn. W polityce, na wyszych szczeblach administracji pastwowej, w szkolnictwie wyszym, w przemyle i biznesie, w sdownictwie , w policji, a nawet w pewnych dziedzinach przemysu rozrywkowego, sztuce i sporcie (lista ta nie ma koca) mczyni s pci dominujc. Drugiej strony wikszo gorzej patnych i podrzdnych rodzajw pracy wykonuj kobiety. () Mczyni posiadaj wikszo wasnoci i kontroluj wikszo bogactw.7
7

David Fontana Psychologia dla nauczycieli, Pozna 1998.

8

Zakadamy, e wszyscy nauczycielki, rodzice, doroli chcemy, by adne dziecko ani dorosy nie dowiadczay przemocy i by nie byo gorzej traktowane na rynku pracy, w edukacji i w innych obszarach. Wychowujemy dzieci, i taki jest cel zarwno rodzicw jak i nauczycielek przedszkolnych, by miay szczliwe dziecistwo i udane dorose ycie. Jeli chcemy zatem, by dzieci chopcy i dziewczynki miay takie same szanse w dorosym yciu, wane jest, eby nauczyciele ju we wczesnym etapie edukacji wiedzieli, e mae dzieci s szczeglnie podatne na przyswajanie stereotypw. Pomaganie dzieciom we wzajemnych relacjach, zwalczanie dyskryminacji, czy nawet przezwisk, moe sta si istotn czci przedszkolnych dowiadcze.

Empowerment Angielskie sowo empowerment bywa czasem tumaczone jako wzmocnienie. To bardzo wany termin, oznaczajcy budowanie w kim wiedzy/poczucia dotyczcego jej/jego wasnej siy i moliwoci. Wychowanie powinno przyczynia si do wzmacniania w dziewczynkach i chopcach poczucia niezalenoci, woli panowania nad wasnym yciem, gotowoci do wchodzenia w pozytywne relacje z innymi ludmi. Z uwagi na to, jak rnie nasza kultura traktuje chopcw i dziewczta, osignicie tego samego rezultatu wymaga zastosowania nieco innych rodkw. Dziewczynki powinny zatem dosta szczeglnie mocny przekaz, dotyczcy tego, e maj prawo i mog swojej niezalenoci broni. Chopcom potrzebna jest przede wszystkim umiejtno wyraania i nazywania emocji, a take radzenia sobie z nimi.

Zrozumie stereotyp Stereotyp jest sposobem na kategoryzowanie i przypisywanie ludziom cech. Zgodnie z teori rozwoju poznawczego Piageta, midzy 3. a 6. rokiem ycia dzieci s na etapie wyobrae przedoperacyjnych, co oznacza, e skupione s gwnie na tym, co mog

zobaczy.8 S zatem take podatne na tworzenie stereotypw pci. Midzy 4. a 7. rokiem ycia, zaczynaj zdawa sobie spraw z tego, e pe pozostaje sta cech, bez wzgldu na zmian ubrania czy zachowania. Dzieci dostrzegaj zachowania nauczycieli i take na tej podstawie ucz si, co mog chopcy, a co dziewczynki.9 Nierwne traktowanie ze wzgldu na pe w rodowisku szkolnym zostao na przestrzeni ostatnich dziesicioleci dokadnie opisane. Badania prowadzone w szkoach (na poziomie podstawowym i ponadpodstawowym) pokazay, e chopcy s bardziej nieposuszni i haaliwi, podczas gdy dziewczynki maj nisze poczucie wasnej wartoci. Chopcy dominuj w klasie i odgrywaj w niej role liderw, za dziewczynki zajmuj mniej znaczce pozycje. W przewaajcej wikszoci to chopcy czciej ni dziewczynki zabieraj gos w klasie i skupiaj na sobie uwag nauczycieli. Trzeba jednak zauway, e to oni s take czciej ni dziewczta upominani, przewanie w formie krytykowania lub dyscyplinowania. Badania pokazuj take, e chopcy angauj si w dziaania, ktre maj na celu sprowokowanie albo zaatakowanie dziewczt, cznie z zaczepkami sownymi i wykorzystywaniem fizycznym.10 Jeli przeniesiemy si na grunt przedszkolny, zobaczymy podobn sytuacj, jak w szkoach: chopcy s bardziej haaliwi i aktywni fizycznie od dziewczt, a take zapewniaj sobie wicej przestrzeni ni one. Chopcy czsto zaczepiaj dziewczta dranic si z nimi i im przeszkadzajc. Tak jak w rodowisku szkolnym, tak i w przedszkolach, to chopcy dominuj i przewodz grupie, a dziewczynki odgrywaj pomniejsze role. Dziewczta czciej trzymaj si blisko pracownikw/nauczycieli przedszkolnych, zachowujc si jak mae asystentki-pomocnice przy rnych czynnociach, takich jak np. sprztanie po zabawie itp. Chopcy skupiaj na sobie wiksz uwag personelu przedszkolnego ni dziewczta. Okazao si take, e personel

A. Levitch, M.A., and Sara Gable, Ph.D., University of Missouri Extension Usuwanie stereotypw z przedszkolnej sali. A. Levitch, M.A., and Sara Gable, Ph.D., University of Missouri Extension Usuwanie stereotypw z przedszkolnej sali. Emma Bayne Rwnociowe wychowanie w szwedzkich przedszkolach http://www.springerlink.com.
10

10

przedszkolny wymaga wicej od dziewczt ni od chopcw i w wikszym stopniu kontroluje i instruuje te pierwsze. Tak jak w szkoach, zachowanie, ktre jest zgodne z tym przypisanym danej pci, jest postrzegane bardziej pozytywnie ni to, ktre od tej normy odstaje.11 Wiele z powyszych wnioskw sprowadza si do stwierdzenia, e istnieje wyrany wzorzec zachowa chopcw: zdobywaj oni dla siebie wicej przestrzeni i skupiaj na sobie uwag nauczycieli. Std te dziewczta i chopcy w rodowisku przedszkolnym zdobywaj, mimo i warunki fizyczne s dla jednakowe, odmienne dowiadczenia. Warto podkreli, e ta odmienno dowiadcze wynika z istnienia silnych stereotypw nie tylko na temat kobiet, ale take na temat mczyzn. Chopiec od najmodszych lat jest uczony, e nie powinien by bab, ma wic unika babskich zachowa, zainteresowa, postaw i cech osobowych. Poniewa kobiety s stereotypowo spostrzegane jako delikatne, czue, ulege, pasywne i nastawione na zwizki, mczyzna swoj msko ma demonstrowa jako zaprzeczenie tych cech. Od mczyzny oczekuje si, e powinien polega tylko na sobie, a proszenie kogo o pomoc jest niemskie. Pacz go kompromituje (chopaki nie pacz), a okazywanie zoci dowartociowuje. Stereotypy zawierajce zakazy dotyczce zachowa zwizanych z okazywaniem uczu wpywaj na emocjonalne funkcjonowanie mczyzn, zwykle utrudniajc im otwart komunikacj interpersonaln. W szerszym kontekcie taki obraz utrudnia korzystanie przez mczyzn z przysugujcym im praw ojca, opiekuna dzieci. W naszych gowach wci funkcjonuj niezliczone stereotypy, dotyczce kobiet i mczyzn i wyrastajce z nich uprzedzenia. Niekiedy tak gboko w nas zakorzenione, e sami i same nie zdajemy sobie sprawy z tego, jak silnie wpywaj na nasze zachowanie take na zachowanie wobec dzieci, dziewczynek i chopcw, ktrymi si opiekujemy.

11

Tame.
11

Pe biologiczna, pe kulturowa Pojcie gender bywa rnie tumaczone na jzyk polski: czasem po prostu jako rodzaj (std np. pojcie edukacja rodzajowa), czasem jako spoeczno-kulturowa tosamo pci, pe kulturowa lub pe spoeczna. Zawsze jednak chodzi o to samo: o ile pojcie pe biologiczna odnosi si do rnic w budowie ciaa kobiet i mczyzn, pojcie gender odnosi si do zwyczajw, stereotypw, nawykw i oczekiwa, a przede wszystkim do rl pciowych, jakie kultura przypisuje kobietom i mczyznom.

W Szwecji, jednym z krajw, gdzie szczeglnie silnie kadzie si nacisk na rwno pci, nauczyciele i nauczycielki w przedszkolach poddali obserwacji wasne zachowania wobec dzieci. Wyniki okazay si zaskakujce: Jeszcze kilka lat temu Stenman umiaaby si na wie, e w jej przedszkolu inaczej podchodzi si do chopcw, a inaczej do dziewczynek. Ale w 2004 roku, w ramach rzdowego programu na rzecz rwnoci pci, pojawia si w Jrflla badaczka specjalizujca si w problemach dotyczcych gender (pci spoecznej). Przez kilka miesicy rejestrowaa kamer zajcia, obserwowaa poranne przybycie dzieci, towarzyszya im w poudniowym posiku. Wnioski, jakie wycigna, zdumiay wychowawcw: okazao si, e bezwiednie traktowali dziewczynki i chopcw w zupenie rny sposb. Tym ostatnim powicali duo wicej uwagi to oni zajmowali rednio dwie trzecie czasu przeznaczonego na dziecice wypowiedzi. Podczas rozmw z przedszkolakami wychowawcy akceptowali fakt, e chopcy przerywaj swoim koleankom, za to one miay grzecznie czeka na swoj kolej. Poza tym sami zwracali si do dzieci na dwa sposoby: do chopcw kierowali krtkie, rozkazujce zdania, dziewczynkom wyjaniali kad rzecz duej i precyzyjniej.

12

W czasie posikw rnice staway si wrcz karykaturalne. Na nakrconym w 2004 roku filmie widzimy trzy-, czteroletnie dziewczynki podajce grzecznie szklanki z mlekiem i talerze z ziemniakami swoim niecierpliwym kolegom. Ten podzia rl narzucili niechccy wychowawcy. Nie uwiadamialimy sobie umiecha si Barbro Hagstrm, jedna z wychowawczy e tylko dziewczynki prosilimy, by pomagay nosi i podawa dania. Nigdy nie zwracalimy si z tym do chopcw.12 A zatem: jeli wszystkiego, co najwaniejsze, dzieci ucz si w przedszkolu, pytanie, ktre sobie stawiamy brzmi: jak sprawi, eby nie nauczyy si stereotypowego mylenia o dziewczynkach i chopcach, kobietach i mczyznach? Jak nie doprowadzi do tego, eby chopcy, ktrzy chc bawi si lalkami, byli z tego powodu wymiewani, a dziewczynki, ktre kochaj liczy, nie nabray przekonania, e i tak w matematyce zawsze bd gorsze, ni chopcy? Jednym z najwaniejszych celw, ktre stawia sobie pedagogika wraliwa na pe jest wanie przeamanie w dzieciach wizji wiata, w ktrej pewne rzeczy robi tylko chopcy, a pewne tylko dziewczynki i zachcenie dzieci do kwestionowania przypisanych rl.13 Puapka przekazw Kiedy kobieta zachodzi w ci, zawsze pada pytanie: co bdzie chopiec czy dziewczynka? Niekiedy pojawia si jeszcze drugie: a co by wolaa chopca, czy dziewczynk? Kiedy dziecko przyjdzie ju na wiat jednym z pierwszych pyta od ssiadw przez przyjaci i znajomych po najblisz rodzin jest pytanie o pe dziecka. Ubrania dla dzieci, zabawki, gry podzielone s wedug pci. Wystarczy wej do pierwszego z brzegu sklepu z zabawkami, eby zobaczy rowe plastikowe sprzty gospodarstwa domowego i zielone traktory, piy i karabiny maszynowe. Jeli spojrzymy na przekazy, ktre otrzymalimy w dziecistwie (i niestety otrzymujemy nadal) od rodziny, ze szkoy, od rwienikw, z mediw, nie wspominajc ju o przeczytanych lekturach, religii oraz tradycji, atwo zobaczymy, na jakie komunikaty dotyczce pci
12

Anne Chemin / Le Monde. Sarah Hasbar Rwno zaczyna si w przedszkolu http://www.sweden.se.

13

13

natrafilimy. Posugujc si pewnym skrtem, mona by powiedzie, e o kobiecoci i mskoci mylimy jak o dwch przeciwnych biegunach: MCZYNI Agresywni Niezaleni Mao emocjonalni Stanowczy atwo podejmuj decyzje Silni Dominujcy Aktywni Zaniedbani Goni koca panuj nad swoim podaniem Czy rzeczywicie jestemy takie i tacy, jak w tabeli powyej? Czasem nawet mio jest nam tak myle o sobie. Jeli jeste kobiet, pewnie chcesz, eby uwaano Ci za wraliw i troskliw. Ale czy zgodzisz si take z opini, e jeste ulega i nie potrafisz by aktywna? Zwr uwag na to, e w mskiej czci tabeli jest wiele cech negatywnych stereotyp mskoci, jaki mamy w naszej kulturze, jest w gruncie rzeczy bardzo ograniczajcy dla chopcw. Zwr uwag na to, e cho wiele cech wymienionych w kobiecej czci tabeli mona uzna za pozytywne, jednoczenie cechy te definiuj kobiet jako istot sab, zalen, zmuszon stale polega na innych. Taki sposb definiowania kobiecoci tworzy swoiste bdne koo: boimy si by silne i niezalene, eby nie uznano nas za mao wraliwe i mao subtelne.

KOBIETY Wraliwe Uczuciowe Subtelne Ciepe Troskliwe Maj trudno w podejmowaniu decyzji Ulege Powicajce si Uczynne Opiekucze

Seks jest w ich yciu spraw drugorzdn Seks jest dla nich bardzo wany, nie do

14

Czy taki podzia, jak w tabeli powyej, odnosi si rzeczywicie do nas wszystkich? Czy jeli kto (obojtne, czy jest kobiet, czy mczyzn) nie wpisuje si w matryc, przestaje by przedstawicielem/przedstawicielk swojej pci biologicznej? Problem polega na tym, e nasza kultura niejako oczekuje od nas, bymy wpisywali si w uproszczony model kobiecoci i mskoci. Wanie dlatego, e nasza kultura nadaje dzieciom silny komunikat, dotyczcy oczekiwa wobec kadej z pci, w wychowaniu konieczne jest zwracanie uwagi na ten przekaz i korygowanie go. Tak, jak w tym przykadzie, pochodzcym ze Szwecji: Obserwowalimy dzieci, eby zobaczy ktre umiejtnoci powinny rozwija, eby potem nad tym pracowa. Na przykad rozdzielilimy chopcw od dziewczt podczas lunchw. Od dziewczt bowiem ju od maego oczekuje si, e bd pomaga i obsugiwa innych. My natomiast chcielimy nakoni je do tego, eby w wikszym stopniu mylay o wasnych potrzebach. Pozbylimy si take zabawek, ktre jednoznacznie przypisane s do pci, takich jak lalki i samochody.14 Nie chcemy, rzecz jasna, przekonywa Ci, e masz wszystkie dziewczynki zmusza do chodzenia po drzewach, a wszystkich chopcw do bawienia si lalkami. Przeciwnie: uwaamy, e rwnociowe przedszkole powinno by prawdziwym dziecicym rajem, w ktrym dzieci mog czu si bezpieczne i akceptowane z tym, jakie s, co je bawi i co lubi robi. Ale wanie po to, aby to osign, warto stale zadawa sobie pytanie: czy to, co wanie robi, nie wpycha dzieci w role, ktre one niekoniecznie chc odgrywa? Jaki przekaz na temat rl pciowych niesie moje wasne zachowanie? Jaki przekaz nios bajki, ktre czytam, przykady, ktre podaj, zabawy, ktre proponuj? Aby lepiej zrozumie czym jest rwnociowa perspektywa, czy te jak patrze przez rwnociowe okulary, proponujemy proste wiczenie. Przeczytaj uwanie trzy do typowe wierszyki, przeznaczone dla przedszkolakw, a zobaczysz, jak kopalni

14

Sara Hasbar Rwno zaczyna si w przedszkolu http://www.sweden.se.

15

stereotypw stanowi! Porwnaj cechy mamy i taty z wierszykw z cechami mskimi i kobiecymi wypisanymi w tabeli. Mama ma dziesi rk Mama ma teraz dziesi rk I wszystkie s nagle zajte. Odstawia szafy, ciera kurz, Rozmawia z kadym sprztem. Mama ma teraz dziesi rk I wszystkie s bardzo zmczone. Musz im doda troch si I wzi je w swoje donie. Potem wycign zabawki, Ktre trzeba naprawi, Zrobi porzdek w szufladzie, Zanim zaczn si bawi.

I wreszcie tego wierszyka Wyucz si na pami I powiem go na dobranoc Mej umiechnitej mamie. Dla tatusia Moja modsza siostra Ola, ta, co chodzi do przedszkola, bardzo lubi sucha bajek i z probami nie ustaje: - Czytaj mamo, czytaj tato, dziecko twoje czeka na to!
16

Wtedy wszyscy zasiadamy, ksiki swoje rozkadamy. Tata Oli czyta bajki: Jak kot w butach pali fajki! Czy to prawda, czy te nie? Ola sucha tego chce.

My z tatusiem atlas mamy, ldy, rzeki ogldamy. I tak sobie rozmawiamy: o wyprawach przed wiekami, o korsarzach, co po morzach dryfowali okrtami, o lotnikach, co odwanie szybowali pod chmurami. Tyle rzeczy tato umie, wic ciekawo m rozumie.

Wiem od taty, gdzie Afryka, tam krokodyl w Nil pomyka. atwiej idzie mi nauka, kady mnie uwanie sucha. I na szstk zasuguj, Kad z dum pokazuj. Tato bardzo si raduje, nieraz lody mi funduje. Kiedy byem jeszcze may, bardzo byem wci niemiay. Tata rzek: Ju dosy tego, czas mczyzn by kolego!
17

Sam mi wszystko pokazuje, gdy nie umiem, znw prbuj. Sucham rad, wicz wytrwale i postpy robi stale. Do czego suy tata Do czego suy tatu? Na przykad do prania, Kiedy za duo pracy miewa w domu mama. Do trzepania dywanw, jazdy odkurzaczem, do chodzenia z creczk na lody, na spacer. Do wbijania haczykw w twardy beton ciany, wtedy, gdy now szafk lub obraz wieszamy. Do strugania, gdy zamie si twardy owek, do wkadania do mojej skarbonki zotwek. Do wspinaczki, gdy sobie przed ekranem usiad. Do pomagania w lekcjach te miewam tatusia. A kiedy si gazet, jak tarcza zasania, przynosz kolorowa ksik do czytania. I razem wdrujemy do ostatniej strony. Do tego suy tatu dobrze oswojony. Sprbujmy przeanalizowa te wierszyki. Dlaczego s one kopalni stereotypw, dlaczego, i w jaki sposb, mog przyczynia si do wzmacniania stereotypowych rl kobiet i mczyzn i co jest w tym zego?
18

W pierwszym wierszyku Mama ma dziesi rk widzimy mam, ktra zajmuje si sprztaniem, jest bardzo zajta, mamy wraenie e sprzta bez wytchnienia i powica temu dziaaniu kad chwil. Dziecko (nie wiemy czy chopiec czy dziewczynka) dostrzega te wysiki, widzi, e mama jest zmczona i chce mamie jako w tym trudzie uly, sprztajc chociaby swoje zabawki. Kto moe powiedzie, e przecie nie ma w tym nic zego, przecie autor/autorka wierszyka dostrzega wysiek, jaki kobiety wkadaj w utrzymanie w domu porzdku i czystoci, mona by nawet powiedzie, e dowartociowuje w ten sposb domowe czynnoci i e wierszyk uczy take dziecko, i trzeba samemu zadba o porzdek wrd swoich zabawek i nie dokada mamie kolejnych zada do wykonania. Mona oczywicie i w ten sposb zinterpretowa ten wierszyk i prawdopodobnie by si obroni, gdyby w przedszkolu, podczas nauki czy czytania tej rymowanki, omwi z dziemi kwesti domowej pracy kobiet, ktra cho niezbdna, jest jednoczenie cika, niewdziczna i bezpatna. Najczciej jednak tego rodzaju wierszyki pozostaj bez komentarza ze strony wychowawczy, co powoduje, e utrwalamy w dziecku przekonanie, e za porzdki w domu, za pranie, gotowanie itp. odpowiedzialna jest tylko i wycznie mama, i tylko ona do tego si nadaje. Co wicej mama z wierszyka nie podejmuje adnych innych czynnoci ani aktywnoci, mona wic wycign wniosek, e ycie mamy krci si jedynie wok domowych obowizkw. Skdind jest to dowiadczenie wielu kobiet w Polsce. Mczyni, jak pokazuj badania, wci niechtnie angauj si w prace domowe, za kobiety wci pracuj na tzw. dwa etaty, a wic i w domu i w pracy zawodowej.15 Jednak uczc dzieci tego wierszyka bez zwrcenia uwagi na wymienione powyej fakty, bdziemy wzmacnia stereotypowe przekazy dotyczce podziau obowizkw domowych, co z kolei przyczyni si do, i tak duej, niechci chopcw i mczyzn do uczestniczenia w pracach domowych i nigdy nie wyjdziemy z tego bdnego koa. Zwaszcza, e w wierszykach powiconych tacie zwracamy uwag na inne kwestie, take wzmacniajc stereotypowy obraz mczyzny.

15

B. Budrowska , D. Duch-Krzysztoszek, A. Titkow, Nieodpatna praca kobiet mity, realia, perspektywy, Warszawa 2004.
19

Z wierszyka Do czego suy tata dowiadujemy si, e tata suy Na przykad do prania, Kiedy za duo pracy miewa w domu mama. Tata wic, o ile w ogle wcza si w prace domowe, czyni to tylko wtedy, gdy mama jest zajta innymi domowymi sprawami. I nie jest tu rwnorzdnym partnerem, lecz pomagaczem. Tak te zazwyczaj bywa w polskich domach, ale czy tak powinno by? Czy mczyni i chopcy nie powinni uczestniczy w pracach domowych na rwni z dziewczynkami i kobietami i by do tego zachcani przez oboje rodzicw i to najlepiej wasnym przykadem? Ale dla taty mamy zupenie inne role do wypenienia jake atrakcyjniejsze ni bycie sprztaczk. Z wierszykw o tacie wyania si obraz mczyzny, ktry jest przewodnikiem po wiecie odkrywa nowe ldy, uczy o zwierztach, jak w wierszyku Dla tatusia: Wiem od taty, gdzie Afryka, tam krokodyl w Nil pomyka. Jest te osob, ktra nie tylko spdza czas w domu, ale take suy do chodzenia z creczk na lody, na spacer, czyli eksploruje i tumaczy dziecku wiat i dba o przyjemno dziecka (kupuje lody), jest take poyteczny, bo potrafi chociaby zaostrzy owek, czy zawiesi szafk. Jednoczenie dowiadujemy si z wierszyka, e jest to tata dobrze oswojony, niczym grone zwierz, ktre tak naprawd ma inn natur, ale oswojony jest niezwykle dla dziecka atrakcyjny. Nawet wtedy, gdy zgodnie ze stereotypem tzw. prawdziwego mczyzny, usidzie przed telewizorem (Do wspinaczki, gdy sobie przed ekranem usiad) lub oddzieli si od realnego wiata gazet (A kiedy si gazet, jak tarcza zasania, przynosz kolorowa ksik do czytania.). Z obydwu wierszykw wyania si obraz o wiele atrakcyjniejszy, ciekawszy i bardziej rnorodny ni obraz mamy z wierszyka Mama ma dziesi rk. Przedstawiajc dziecku tak wizj rl mamy i taty, jednoznacznie przekazujemy stereotypy, informujemy czym powinny zajmowa si obie pcie. Jakie s tego konsekwencje? O jednej ju pisaymy powyej brak zaangaowania si mczyzn w prace domowe i zbytnie nimi obcienie kobiet. Druga, to, czsto niewiadome, zachcanie jednej pci bardziej ni drugiej do wykonywania domowych czynnoci. Badania w szwedzkich przedszkolach pokazay, e czynnoci tzw. domowe, takie jak sprztanie, chociaby po posikach czy sprztanie zabawek, chtniej podejmuj si dziewczynki, czciej take to je wanie zachca si do nich, chopcw za czciej si z nich zwalnia. Kolejna konsekwencja to
20

utrwalanie przekazu o tym, e to co mskie jest atrakcyjne, a to, co kobiece, cho moe potrzebne, to jednak nudne. Gdyby chcie szczerze odpowiedzie na pytanie, kim wolaaby by mam z wierszyka czy tat, wikszo z nas wolaaby by tat! No wanie. Chodzi nam o to, by taki przekaz nie pyn do dzieci. To wanie nazywamy patrzeniem przez rwnociowe okulary na wszelkie treci, zabawy, wiczenia przekazywane dzieciom. Czy mona inaczej? Jak najbardziej! Poniej co zupenie innego wierszyk, ktry stanowi przykad pozytywny: Rne mamy Mietek mam ma kucharza, Mama lotnik? te si zdarza. Bywa take taka mama, Co prowadzi pocig sama. Jedn tak mam znam, Co jest najdzielniejsza z mam.

Pilot lata samolotem, Kucharz czstuje kompotem, Nauczyciel uczy w szkole, Aktor gra w teatrze role, Murarz domy nam buduje, Kady pilnie si zajmuje Wasn prac, a nie inn I tak wanie by powinno. Wiele rnych mamy mam Wszystkie s potrzebne nam.

21

Tak wic przygotowujc si do zaj z dziemi na okoliczno Dnia Mamy, Taty, Dziadka czy Babci, warto przeanalizowa treci zabaw, wierszykw i inscenizacji wanie w sposb, w jaki zaproponowaymy. Przyjrze si, czy nie zawieraj stereotypowych treci. Postara si poszuka innych wierszykw i opowiada, ktre nie powielaj stereotypw pciowych. Jeli jest to trudne, czy niemoliwe (niestety, cay czas brakuje takich rwnociowych rymowanek), warto zastanowi si czy wierszyk, ktry stereotypowo ujmuje role kobiet i mczyzn mona twrczo wykorzysta do tego, by porozmawia z dziemi na temat rl spoecznych. Poda przykady nietypowych mam, bab, dziadkw i ojcw itp. Edukacja wraliwa na pe od przedszkola? To za wczenie! Kontrowersje Nauczycielki wprowadzajc rwnociow perspektyw do swojego programu

wychowania przedszkolnego mog obawia si zarzutw ze strony rodzicw, e wchodz w obszar, za ktry odpowiedzialni s rodzice. Rodzice i nauczycielki mog si te zastanawia nad tym, czy rwnociowe wychowanie powinno by wprowadzane ju na etapie edukacji przedszkolnej, czy to aby nie za wczenie. Odpowiedzi na t wtpliwo moe by wypowied Karin Graff, psycholoki zajmujcej si dziemi: Dzieci s niesamowicie podatne. Ucz si zachowa przez podpatrywanie i naladowanie dorosych. Jeli chcielibymy wic czeka z rwnociowym wychowaniem do czasu, kiedy zaczn szko, chopcy i dziewczta bd ju wtedy wtoczeni w przypisane role.16 Projekty edukacji wraliwej na pe nie zawsze spotykay si z pozytywnym przyjciem, wicej nierzadko ich wprowadzanie budzio niepokj i podejrzenia, zarwno wrd rodzicw jak i nauczycieli przedszkolnych. Niektrzy rodzice martwili si przede wszystkim o dobro, kwestie zwizane z seksualnoci i o wpyw na dalsze ycie, a obawy te dotyczyy gwnie chopcw. Fakt, e przeamywanie rl spoecznych wzbudza wicej kontrowersji w przypadku chopcw, ni w przypadku dziewczt wie si z tym, e w spoeczestwie norm jest perspektywa mska to, co mskie stanowi wzr. Wynika z
16

Sarah Hasbar Rwno zaczyna si w przedszkolu http://www.sweden.se.

22

tego przekonanie, e tam, gdzie kobiety ewentualnie mog zaadoptowa do swojego zestawu zachowa i cech mskie elementy, tam podobny proces, ale skierowany w odwrotn stron nie jest ju dobrze widziany. Dlatego szczeglnie wane jest wic, by pamita, e rodzice nie s do koca tymi, ktrzy powinni ostatecznie decydowa o tym, czy w przedszkolach powinno si pracowa na rzecz rwnouprawnienia, poniewa czsto nie posiadaj oni fachowej wiedzy na ten temat i sami rwnie kieruj si stereotypami. 17 Jeli jako nauczycielka masz nadal wtpliwoci, zastanw si, czy pojawiyby si one, gdyby rodzice protestowali, gdyby nauczycielka uczya swoich podopiecznych s zacunku do osb o innym ni biay kolorze skry, do osb niepenosprawnych, do osb starszych itp. Jednym ze sposobw na rozwizanie tej kwestii, jest przeprowadzenie warsztatw rwnociowych dla rodzicw, by take i oni mieli wiadomo, jakie konsekwencje nios za sob stereotypy pciowe. Z naszego dowiadczenia wynika, e adne z rodzicw nie chce, by jego dziecko bez wzgldu na to czy jest chopcem czy dziewczynk byo gorzej traktowane, dowiadczao przemocy czy te innych skutkw stereotypowego wychowania. Tego typu warsztaty pozwalaj rozwia obawy rodzicw do podejmowania tej kwestii. Warto w rozmowie z rodzicami podkrela, e rol edukacji przedszkolnej jest uczenie dzieci m.in. szacunku take ze wzgldu na pe. Postawa nauczyciela jest dla dziecka wzorem postawy wobec wiata. Pierwsze lata ycia dziecka decyduj o jego rozwoju i dalszych losach. Wtedy ksztatuje si znaczca cz moliwoci intelektualnych czowieka. Przedszkole nie tylko zabawia dzieci w czasie, gdy rodzice s w pracy, ale rwnie, a w zasadzie w szczeglnoci, przygotowuje dzieci do dorosego ycia. Wiek przedszkolny jest tym okresem, kiedy najatwiej i najskuteczniej mona niwelowa rnice wynikajce z wpywu rodowiska rodzinnego, a take przeamywa stereotypowe podejcie do pci. Tymczasem w praktyce dzieci od najmodszych lat wrastaj w kultur i stereotyp. Ju czterolatki wiedz, jakich zachowa

17

Emma Bayne Rwnociowe wychowanie w szwedzkich przedszkolach, www.springerlink.com.

23

si od nich oczekuje i co pochwala si u kadej z pci a przedszkole czsto umacnia je w tej wiedzy. Po p roku w przedszkolu czterolatek dostaje pe. Odgrnie, bez moliwoci zmiany, nagicia, bez szans na rys indywidualny. Wpyw domu jest bez znaczenia. Posyasz do przedszkola mi androginiczn istot niewiadom wartoci metek; ktrej obojtne jest, czy wkada majteczki w wycigwki, czy z kokardkami, o ile tylko nie spadaj ani nie wbijaj si w pup. Ciekaw wiata bestyjk, ktra wspina si na siatk okalajc plac zabaw, by da si z niej cign jedynie obietnic zabawy liliowym wzkiem z lalk Chiczykiem.
A kogo odbierasz? Dziewczynk w rowej baletowej spdnicy (zdejmowanej wycznie do snu i kpieli), w biaych skarpetkach z falbank (mog by brudne), wiadom swoich umiejtnoci i moliwoci (Judo? Dziewczynki nie uprawiaj judo. Dziewczynki chodz na balet!). Jeli posaa do placwki chopca, odbierasz chopca. Zapomnij o chwilach, gdy z jego pozlepianych kaszk kotunkw z rozczuleniem wypltywaa podkradzion siostrze spink z kokard. To se ne vrati. Dzi chopiec prosi o T-shirt ze Spidermanem i transformersa, cho Bg ci wiadkiem, nawet nie pomylaa, by dziecko o istnieniu Spidermana poinformowa. Twj piciolatek rechocze grubym gosem i informuje ci, e chopaki nie bawi si z dziewczynami. Dlaczego? Nie, bo nie. Proste?18

Jeli nadal uwaasz, e wychowanie do rwnoci pci jest czym kontrowersyjnym, moe te argumenty Ci przekonaj: Jak wynika z raportw i analiz, ju od okresu przedszkolnego: dzieci s poddawane socjalizacji wg tradycyjnej socjalizacji wg tradycyjnych rl pci; dzieci s oceniane zgodnie ze stereotypami pci; oczekiwanie wobec chopcw i dziewczynek s rne;

18

Joanna Sokoliska, 15 krlewien i jedna krwka, [w:] Wysokie Obcasy, lipiec 2009.
24

wzmacniana jest segregacja pciowa dzieci podczas zabawy i nauki; dzieci, ktre wyamuj si ze stereotypowych rl s omieszane przez rwienikw, wychowawcw i nauczycieli;

To, co wpaja si dzieciom podczas zaj w przedszkolu, ma cisy zwizek z obrazem kobiecoci i mskoci, ktry funkcjonuje w wyobraeniach danego spoeczestwa. W efekcie, jak dowodz liczne badania, rodzajowe praktyki socjalizacyjne, ktre maj miejsce w systemie edukacji, przyczyniaj si do utrwalania tradycyjnego porzdku opartego na postrzeganiu rl pciowych przez pryzmat stereotypw: dziewczynki wzrastaj w poczuciu zalenoci i bycia gorsz, mniej zdoln od mczyzn/ chopcw; wzrastaj w przekonaniu o szczeglnych predyspozycjach kobiet do speniania si w sferze domowej; przekazywany stereotypowy obraz mczyzny, narzuca chopcom presj nieustannego odnoszenia sukcesw i emocjonalnego chodu; dzieci ucz si, e pe jest czynnikiem, ktry ogranicza moliwo yciowych wyborw czowieka; pojawia si ryzyko, e dziecko nie bdzie potrafio w dorosym yciu dostosowa si do zmieniajcych si nieustannie warunkw spoeczno-kulturowych lub nie bdzie umia bra czynnego udziau we wszystkich obszarach ycia spoecznego; dzieci nie maj szansy na poznanie innych, ni stereotypowe, modeli ycia w rodzinie i poza ni; system edukacyjny powiela i utrwala wzr tradycyjnej kultury klas dominujcych i tym samym, zamiast zmniejsza istniejce w spoeczestwie nierwnoci, przyczynia si do ich trwania. Udzia nauczycieli w przyswajaniu rl pciowych: wypowiedzi nauczycielek i nauczycieli s wanym nonikiem wiedzy odnonie kobiecoci i mskoci;
25

nauczycielki i nauczyciele inaczej interpretuj zachowania dziewczynek i chopcw, przypisuj uczennicom i uczniom cechy zgodne ze stereotypami kobiecoci i mskoci;

nauczyciele i nauczycielki nie powicaj dziewczynkom i chopcom tyle samo czasu i uwagi; nauczycielki i nauczyciele wzmacniaj funkcjonujce w spoeczestwie stereotypy pciowe, wpywajc (czsto niewiadomie) na zainteresowania i preferencje uczniw tak, eby te ostatecznie okazyway si zgodne z cechami, przypisywanymi im ze wzgldu na pe: na przykad zachcajc dziewczynki do bawienia si lalkami a chopcw do gry w pik;

nauczycielki i nauczyciele maj rne oczekiwania odnonie zdolnoci chopcw i dziewczynek, od dziewczynek oczekuje si na przykad, e bd dobre w przedmiotach humanistycznych, od chopcw e w cisych.

Liczne badania dowodz, e powielanie wszelkich stereotypw zagraa prawidowemu rozwojowi dzieci. Przygotowywanie dzieci do penienia spoecznie akceptowanej roli pciowej dziewczynek i chopcw moe by w konsekwencji przyczyn napotykania przeszkd i barier w yciu dorosym. Zmiana w obszarze modelu jest trudna jeli na przykad kobieta wejdzie w sfer publiczn, tak jak miao to miejsce w przypadku chociaby Margaret Thacher czy Hanny Gronkiewicz-Waltz, bdzie w niej traktowana inaczej ni mczyni. Zobaczymy nagle, e oprcz tego, i Thacher i Gronkiewicz s polityczkami, s take kobietami: gotuj, sprztaj, maj dzieci i rodziny. Czsto stawiano im pytania o ycie rodzinne i prywatne, gdy tymczasem nikt nie zadawa podobnych pyta mczyznom wchodzcym do polityki, bowiem jest to dziedzina przez nich zagospodarowana i dobrze oswojona, nie ma zatem obaw, e sobie w niej nie poradz. Zwaszcza e nie bd musieli godzi ycia zawodowego i prywatnego, mogc si w peni odda temu pierwszemu bez adnych konsekwencji dla swojego wizerunku. Jeli jednak kobieta traci troch z oczekiwanej od niej mikkoci i wraliwoci, wchodzc w brutalny wiat polityki, jest jasne, e musi
26

odrobi czciowy zanik kobiecoci poprzez podkrelenie, e dom jest rwnie wany, e tam spenia swoj kobiec rol.19 Ten sam mechanizm dziaa take wobec mczyzn: co wida choby w przedszkolach, w ktrych praktycznie nie ma przedszkolakw rodzaju mskiego. Dzieje si tak nie dlatego, e nie ma mczyzn, ktrzy chcieliby i umieli pracowa z maymi dziemi. Problem polega na tym, e tacy mczyni traktowani s jako zjawisko niezmiernie dziwne, uwaa waciwie nawet podejrzane. Wielu studentw pedagogiki obawia si nawet, e jeli zdecyduj si na prac z maymi dziemi mog atwo zosta oskareni o pedofili.

Podstawa programowa wychowania przedszkolnego a rwno ze wzgldu na pe Brak perspektywy genderowej w dziaaniach publicznych/ politycznych/ edukacyjnych skutkuje przyjcie uniwersalistycznej perspektywy, w ktrej obywatele nie s zrnicowani na pe, a co za tym idzie niemoliwe jest zidentyfikowanie i okrelenie ich zrnicowanych potrzeb i oczekiwa. W praktyce najczciej oznacza to pomijanie pewnych grup i problemw, ktre nie s dostrzegane lub nie zostaj uznane za dostatecznie wane.20 W teorii obowizujca od 2009 roku podstawa programowa wychowania przedszkolnego nie zawiera nic, co uniemoliwiaoby stworzenie programu rwnociowego przedszkola, w ktrym przestrzegana jest zasada wychowania do rwnoci pci. Nie ma w niej jednak take nic, co mogoby stanowi pomoc lub inspiracj dla mylenia w kategoriach pedagogiki wraliwej na pe kulturow.

19

E. Rutkowska Genderowe podstawy przemocy wobec dziewczt [w:] Przeciwdziaanie przemocy i przemocy seksualnej wobec dziewczt. Poradnik dla nauczycielek i nauczycieli, Fundacja Feminoteka, Warszawa 2009. B. Limanowska Polityka rwnoci pci [w:] :] Refleksje. Zachodniopomorski Dwumiesicznik Owiatowy maj/czerwiec 2010 Gender mainstreaming w edukacji, Szczecin 2010

20

27

Podstawa napisana jest charakterystycznym, lepym na pe jzykiem: mwi o dziecku i nauczycielu. W intencji autorw i autorek, taki jzyk ma by jzykiem neutralnym, pod owym dzieckiem kry si maj zarwno dziewczynki, jak i chopcy. Mae dzieci okrelane s rodzajem nijakim, tak, jakby nie miay w ogle pci, ani kulturowej, ani biologicznej. W odniesieniu do nauczycieli i nauczycielek uywa si pozornie tylko neutralnej formy mskiej. Za tak konstrukcj tekstu kryje si bardzo silne (cho niekoniecznie uwiadomione) przekonanie, e rwno osiga si poprzez zamazywanie rnic. W niektrych przypadkach moe si to nawet sprawdza. Neutralny jzyk przestaje jednak by jzykiem rwnociowym wtedy, kiedy utrudnia, a nawet uniemoliwia, jasne nazywanie tych problemw, ktre neutralne nie s. Dotyczy to przede wszystkim zjawisk wynikajcych z istnienia stereotypw na temat pci. Ten sam problem pojawia si jednak take np. w przypadku rasizmu. eby skutecznie przeciwdziaa rasizmowi, potrzebna jest, podobnie jak w przypadku zwalczania dyskryminacji ze wzgldu na pe, wiedza na temat mechanizmw powstawania uprzedze i umiejtno wychwytywania i nazywania sytuacji, w ktrych te uprzedzenia rodz si i przejawiaj. Podstawa mwi, e dziecko wie, e wszyscy ludzie maj rwne prawa nie podkrela jednak, e istnieje zasadnicza rnica midzy wiedz (ktra moe by czysto deklaratywna) a rzeczywicie prorwnociow postaw. W jednym bodaj tylko miejscu w podstawie zdecydowano si konkretnie wskaza zachowania dyskryminujce, tam mianowicie, gdzie mwi si, e dziecko ma si nauczy, e nie naley chepi si bogactwem i dokucza dzieciom, ktre wychowuj si w trudniejszych warunkach, a take wyszydza i szykanowa innych. Sformuowanie mogoby by zrczniejsze: w obecnej formie trci patriarchalizmem (brzmi troch tak, jakby chodzio o to, e bogatsi maj by wyrozumiali dla tych, ktrym si nie powiodo i ich nie szykanowa). Tym niemniej realny problem zosta dostrzeony i nazwany. Nie widzimy powodu, dla ktrego nie mona byo nazwa problemw, zwizanych z nierwnoci pci czy rasizmem.

28

Osobny problem wie si z cakowitym ignorowaniem w podstawie zjawiska dziecicego zainteresowania sprawami ciaa. Dzieci nie tylko na poziomie jzykowym traktowane s jako istoty cakowicie aseksualne. Uderzajce jest cakowite przemilczenie zarwno problemw zwizanych z molestowaniem seksualnym, jak i zjawiska seksualnoci dziecicej. W podstawie mwi si o edukacji prozdrowotnej, a take o uczeniu dziecka unikania rnych zagroe. Tyle, e znw mwi si o tym tak oglnikowo, e poszczeglne punkty podstawy mog znaczy wszystko i nic. I tak np. znajdziemy w podstawie punkt mwicy, e dziecko [] zna zagroenia pynce ze wiata ludzi, rolin oraz zwierzt i unika ich (nawiasem mwic, zdanie jest le skonstruowane). Nigdzie jednak nie precyzuje si, jakich konkretnie zagroe ze strony innych ludzi dziecko miaoby unika. Mae dzieci, dziewczynki i chopcy, wykazuj zainteresowanie budow tak wasnego ciaa, jak i cia swoich koleanek i kolegw ale w podstawach i programach wychowania przedszkolnego milczy si na ten temat. Brakuje porad i wyjanie dla nauczycieli i nauczycielek, jak prawidowo reagowa np. w sytuacji, gdy dzieci ogldaj swoje intymne czci ciaa. Brakuje refleksji nad tym, jak rozmawia z dziemi o seksualnoci i intymnoci, aby z jednej strony nauczy je chronienia wasnych granic, a z drugiej nie zaszczepia im niepotrzebnego lku czy poczucia wstydu. Mimo zaoonej neutralnoci, podstawa programowa w kilku przynajmniej miejscach zawiera ukryty program, zwizany z utrwalaniem tradycyjnych rl pciowych. W punkcie 15Wychowanie rodzinne, obywatelskie i patriotyczne brakuje zwrcenia uwagi na fakt, e dzieci mog mie rodziny bardzo rnice si od klasycznego modelu rodziny nuklearnej: dziecko po prostu ma umie wymieni nazwiska osb bliskich i wiedzie, gdzie pracuj i czym si zajmuj. Z perspektywy rwnociowej, jest to jedno z tych zada, ktre, w zalenoci od tego, jak nauczycielki i nauczyciele bd starali si je realizowa, moe albo posuy do uwraliwiania dziewczynek i chopcw na rnorodno, albo wprost przeciwnie do utrwalania i powielania klasycznych wyobrae na temat tego, co jest norm. W tym samym punkcie znajduje si te podpunkt mwicy o tym, e dziecko zna nazw miejscowoci, w ktrej mieszka, zna waniejsze instytucje i orientuje si w rolach spoecznych penionych przez wane osoby,
29

np. policjanta, straaka (bd: role si odgrywa, a peni si funkcje). Wymienia si tu jako wane dwa zawody, mocno kojarzce si z mskoci, znowu w aden sposb nie poddajc tego skojarzenia refleksji. Warte uwagi s take punkty 10 i 2. Punkt 10 omawia wspomaganie rozwoju umysowego dzieci poprzez zabawy konstrukcyjne, budzenie umiejtnoci technicznych. To wspaniale, e przedszkole ma budzi zainteresowanie technik, manipulowaniem przedmiotami, tworzeniem konstrukcji i kompozycji z rnorodnych materiaw. Jeli jednak uwanie wczytamy si w podstaw, zauwaymy, e w zasadzie tylko zajcia tradycyjnie kojarzone z chopicoci jak wanie zajcia techniczne opisane s jako wspomagajce rozwj umysowy, dajce poczucie sprawstwa, pozwalajce odczuwa rado z wykonanej pracy. Zajcia artystyczne (punkty 7, 8 i 9 podstawy) zgrupowane pod hasem wychowanie przez sztuk, ju takiej radoci dawa nie musz. Z kolei czynnoci, silnie kojarzone ze sfer kobiec, takie, jak sprztanie, znajduj si w punkcie 2: Ksztatowanie czynnoci samoobsugowych, nawykw higienicznych i kulturalnych. Nie chcemy sugerowa, e nakrywanie do stou jest pasjonujc intelektualn i artystyczn przygod a jednak uderza nas deprecjonowanie czynnoci, ktre su tworzeniu przyjaznej przestrzeni dla siebie i innych i klasyfikowanie ich jako czego, co ma by wycznie efektem nawyku. Powtrzmy zatem raz jeszcze: podstawa nie stanowi przeszkody w napisaniu programu wychowania przedszkolnego wraliwego na pe, ale zarazem w aden sposb do stworzenia takiego programu nie zachca. Jeli za przyjrze si istniejcym programom okae si, e kwestia rwnoci pci zupenie nie jest w nich uwzgldniania. Dokumenty rzdowe ocenia si nie tylko biorc pod uwag intencje autorw i autorek, ale take skutki, jakie maj w konkretnym otoczeniu spoecznym. Mwic prociej: pastwo ma obowizek dooenia naleytych stara, aby zapewni obywatelom i obywatelkom realn rwno pci. Podstawa programowa wychowania przedszkolnego sformuowana jest zbyt oglnikowo, aby mona byo uzna, e w tym przypadku obowizek ten zosta speniony.

30

Edukacja przedszkolna zapobieganie stereotypom Co moesz zrobi, eby nie powiela stereotypw pciowych Warto mie wiadomo tego, co i jak mwimy do naszych podopiecznych. Poniej podajemy kilka sugestii dla nauczycieli i nauczycieli, jak stworzy atmosfer, w ktrej moliwe bdzie zmniejszenie iloci i siy stereotypw pci: To, co mwisz do dziecka, jest dla niego szalenie wane: nie powielaj stereotypw rozmawiajc z dziemi. Unikaj oceniania zabaw dzieci, np. Nie bawcie si wzkiem, to nie jest zabawa dla chopcw, ale take oceniania zachowania np. : Chopcy nie pacz, Nie ma si jak baba do chopcw, czy do dziewczynek Uwaaj, by nie pobrudzia sukienki, Dziewczynki tak si nie zachowuj, Zo piknoci szkodzi i in. Dzieci widz i czuj, co jest akceptowane przez nauczyciela/nauczycielk, a co nie, co jest nagradzane, a co jest karane. Zwracaj wic uwag na to, w jaki sposb wzmacniasz pewne zachowania u dziewczynek i chopcw. Wzmacniaj zachowania niestereotypowe. Wspieraj u dzieci poczucie wasnej wartoci, bez wzgldu na to, jakie zajcia i zabawy wybieraj. Rozmawiaj z dziemi, jeli one dokuczaj dziecku, ktre zachowuje si niestereotypowo. Promuj rwno pci zachcajc chopcw i dziewczta do podejmowania takich samych zada. Zachcaj obie pcie do budowania z klockw czy robtek rcznych, etc. Wzmacniaj i zachcaj dziewczynki i chopcw do aktywnoci na rnych polach. Zwracaj uwag dzieci na rol ojca/ partnera, ktry aktywnie wcza si w opiek nad dzieckiem i prace domowe. Zwracaj uwag dzieci na kobiety aktywne w niestereotypowych dziedzinach. Przebuduj zabawy wiczenia tak, by nie powiela stereotypw. Zachcaj dzieci do przeamywania rl: np. chopcy sprztaj, a dziewczynki co buduj. Obserwuj swoje wasne zachowania w rnych sytuacjach. (Jak radzisz sobie z sytuacjami emocjonalnymi, na przykad wtedy, gdy dziecko pacze? Czy
31

traktujesz dziewczta i chopcw w ten sam sposb?) Zapoznawaj dzieci z przykadami zachowa i osb, ktre wyamuj si stereotypowym rolom przypisanym kobietom i mczyznom. Unikaj jzyka, ktry ogranicza podejmowanie pewnych aktywnoci przez inn pe. Dzieci ucz si czego si od nich oczekuje z jzyka osb, ktre odgrywaj w ich yciu wane role. Uywaj nazw zawodw zarwno w mskiej i eskiej formie np. lekarz i lekarka, policjant i policjantka, nauczyciel i nauczycielka, prezes i prezeska itp.
Na co jeszcze warto zwraca uwag w pracy z chopcami i dziewczynkami? ZABAWKI/ ZABAWY/ INSCENIZACJE21

Jeli przyjrzymy si zabawkom oferowanym chopcom i dziewcztom, zobaczymy, e obie pcie uczone s innych zachowa, choby tych zwizanych z zajmowaniem miejsca w przestrzeni chopcy bawi si w wojn, polowanie, dziewczynki za w dom i szko. Zabawki dziewczce to takie, ktre ucz opiekuczoci i roli spoecznej zwizanej z macierzystwem (lalki, wzki, akcesoria zwizane z opiek nad lak dzieckiem), dbania o urod (lalki typu Barbie, gowy, popiersia do czesania i malowania, zabawkowe szminki i cienie do oczu, biuteria), zajmowanie si domem (kuchenki, piecyki, odkurzacze, mopy itp.). Zabawki chopice z kolei rozwijaj zainteresowania sportem, motoryzacj, aktywnoci pozadomow, ucz mylenia logicznego (wszelkiego rodzaju klocki, zabawki konstrukcyjne) oraz posugiwania si now technologi (miniatury laptopw czy telefonw komrkowych). Warto te wspomnie o zabawkach militarnych, ktre ucz uywania przemocy w sytuacjach konfliktowych. Z powyszej wyliczanki jasno wynika, e wszelkie zabawy zwizane z wikszym eksplorowaniem przestrzeni cigle s domen chopcw. Nic wic dziwnego, e pniej

21

Na podstawie: M. Jonczy-Adamska A moja Pani powiedziaa [w:] :] Refleksje. Zachodniopomorski Dwumiesicznik Owiatowy maj/czerwiec 2010 Gender mainstreaming w edukacji, Szc zecin 2010
32

od dorosych mczyzn oczekujemy lepszej orientacji w terenie, umiejtnoci zarzdzania ludmi, niezalenoci i atwoci podejmowania decyzji. Te umiejtnoci wszak promujemy i dowartociowujemy w zabawach maych chopcw. Inne za cechy bdziemy ceni u dziewczt; czsto zreszt na poziomie niewiadomym (nikt przecie nie bdzie posugiwa si stereotypami wiadomie, wiedzc, jakie konsekwencje nios one ze sob). Warto pamita, e taki podzia jak dowodz badania powoduje, e dziewczynki osigaj w szkole sabsze wyniki we wszystkich przedmiotach, ktre wymagaj umiejtnoci analitycznych i logicznego mylenia. Autorka bada prof. Becky Francis z londyskiego uniwersytetu Roehampton podaje konkretne przykady: dziewczynki, ktre od malekiego czesz, kpi i przewijaj swoje lalki, ucz si, e ich rol jest dbanie o innych ludzi. Ich koledzy natomiast, ktrzy w tym samym czasie ukadaj wiee z klockw, biegaj z karabinami czy rozmontowuj samochodzik, dowiaduj si, e rce su do wytwarzania przedmiotw, a gowa do rozwizywania problemw. Warto take zwrci uwag na sposb rozmieszczenia zabawek w kciku zabaw. Zazwyczaj take tutaj dochodzi do podziau pciowego zabawki dziewczyskie ustawiane s z jednej strony, za chopackie z drugiej. Umacnia to podzia pciowy i umieszcza dziewczynki i chopcw w oddzielnych przestrzeniach. Zabawki tzw. neutralne pciowo, jak np. klocki, na og umieszczane s w strefie chopicej. To, na co warto zwrci uwag to treci przekazywane take podczas zabaw czy inscenizacji, zwaszcza takich, ktre wprost dotycz kobiet i mczyzn, jak na przykad inscenizacje z okazji Dnia Matki, Dnia Ojca, Dnia Babci i Dnia Dziadka. Warto zwrci uwag na to, czy treci wierszykw czy piosenek nie powielaj szkodliwych stereotypw (tak, jak wierszyki, cytowane przez nas na pocztku).
BANIE/ OPOWIADANIA/ HISTORYJKI

Bajki czsto uywane s jako materia do analizy, do przygotowania przedstawie czy te jako element wyciszajcy przed drzemk. Tymczasem w wielu znanych bajkach roi si od stereotypw; warto przy tym pamita, e banie powstaway kilkaset lat temu,
33

stanowi odbicie innej epoki i innych wzorcw. Kopciuszek, Czerwony Kapturek, pica krlewna, Krlewna nieka i siedmiu krasnoludkw, Ja i Magosia wspieraj stereotypowe wyobraenia dziewczynki s w nich zazwyczaj bierne, strachliwe, i pikne. Bohaterowie z kolei to postaci silne, odwane, ktre najczciej ratuj bohaterki z opresji. W bajkach pojawiaj si te postaci dorosych kobiet, ktre zwykle s ze, zazdrosne, manipulujce, walczce z innymi kobietami. Nawet pomoc, ktrej Kopciuszkowi udziela Dobra Wrka suy przede wszystkim temu, eby Kopciuszek moga wygra ze swoimi siostrami rywalizacj o Ksicia. Dziewczynki w baniach najczciej zajmuj si pracami domowymi (Kopciuszek, Magosia w domu baby Jagi) lub zwizanymi z dbaniem o wygld zewntrzny. Dziewczynki czsto s bierne, nagrod dla nich jest pojawienie si ksicia, ktry wybawia je z opresji (Kopciuszek, pica krlewna, Krlewna nieka). A jeli ju bohaterki bajek przedstawione s jako zaradne, sprytne i mdre, to nawet wwczas caa ich zaradno prowadzi ma do tego, e w nagrod bd mogy polubi ksicia. Take zymi postaciami w bajkach s zazwyczaj kobiety macocha w Kopciuszku, za krlowa, Baba Jaga. Jaki obraz kobiet i mczyzn, dziewczt i chopcw wynosz dzieci nietrudno si domyli. Dzieci dostaj jednorodny przekaz na temat tego, jak powinny si zachowywa i jakie powinny by osoby obu pci.22 Dzieci bardzo szybko identyfikuj z pci, bo ok. 3 roku ycia, w efekcie czego na przedszkolnych balach roi si od dziewczynek przebranych za ksiniczki (90%), natomiast chopcy przebieraj si za straakw, policjantw itp.23 Nie namawiamy do rezygnowania z bajek w ogle, ale do tego, aby je przemyle i w razie potrzeby twrczo zmienia. Jako przykad moe posuy projekt Od-kodujmy

22

M. Jonczy-Adamska Propozycje wicze do wykorzystania podczas zaj z zakresu przeciwdziaania dyskryminacji ze wzgldu na pe [w:] Rwna szkoa edukacja wolna od dyskryminacji, Dom Wsppracy Polsko-Niemieckiej, Gliwce 2007. M. Jonczy-Adamska A moja Pani powiedziaa [w:] :] Refleksje. Zachodniopomorski Dwumiesicznik Owiatowy maj/czerwiec 2010 Gender mainstreaming w edukacji, Szczecin 2010.
34

23

wiat bajek24 przygotowany przez Midzynarodowe Stowarzyszenie Pomocy Sysz Serce. Idea projektu zrodzia si podczas przygotowywania przez dzieci ze wietlicy Sysz dzieciaka w odzi przedstawienia Kopciuszek, kiedy to wynikn konflikt midzy dziewczynkami o to, kto bdzie Kopciuszkiem. Pozytywnym efektem zaistniaej sytuacji byo postawienie paru konstruktywnych i ciekawych pyta: czy trzeba mie szczeglne predyspozycje do bycia Kopciuszkiem? czy moe by wicej ni jeden Kopciuszek? czy Kopciuszek jest tylko Kopciuszkiem, czy odgrywa te inne role? czy krlewicz musi koniecznie wybra Kopciuszka na on? ile ksiniczek moe by na balu u krlewicza? czy krlewicza zainteresowa tylko pikny wygld Kopciuszka? czy Kopciuszek mg odmieni swj los?

Z dyskusji oraz odpowiedzi na te i inne pytania wynikn wniosek, e opowie o Kopciuszku oraz wiele innych bajek to kopalnie stereotypw. Std narodzi si pomys, aby si im przeciwstawi i stworzy now bajk, w ktrej wszystko dzieje si zgodnie z wol bohaterw, a nie wedug szablonu narzuconego przez autora dawno, dawno temu. Bycie dzieckiem nie oznacza przecie bycia bezwolnym intelektualnie. Tytu Odkodujemy wiat bajek wzi si z interpretacji znaczenia sowa stereotyp jako kodu, ktry narzuca i okrela sposb odbierania wiata. Dzieci wraz z opiekunkami i opiekunami ze wietlicy zastanawiay si, jak z tym walczy. Po usyszeniu od swoich podopiecznych wtpliwoci dotyczcych tego, kto i dlaczego powinien odegra rol Kopciuszka, osoby prowadzce projekt podjy z nimi dyskusj na ten temat. Nastpnie stworzyy przestrze do zmiany scenariusza bajki na happening spontanicznie realizowany przez dzieci, zgodnie z ich wol, zainteresowaniami i

24

Przeciwdziaaj dyskryminacji jak zorganizowa wydarzenie antydyskryminacyjne podrcznik dziaa w spoecznociach lokalnych, Stowarzyszenie Lambda Warszawa, 2009.

35

pomysami. Ten przykad pokazuje, w jaki sposb nauczyciele i nauczycielki mog przeamywa stereotypy w sposb aktywny, podajc zarazem za potrzebami dzieci. Inni specjalici polecaj czytanie dzieciom ksiek, w ktrych zamieniono miejscami tradycyjne role, na przykad bajk o piknym ksiciu, ktry zostaje uratowany prz ez dzieln ksiniczk. To tylko jeden ze sposobw. Kiedy wybierasz ksiki dla dzieci, staraj si znale rwnowag midzy pci gwnych bohaterw. Wybieraj historie, w ktrych kobiety i mczyni s i bohaterami i zoczycami, etc. Jak wskazuj badania, fabuy koncentruj si zazwyczaj na dokonaniach mczyzn i prezentuj bohaterw tendencyjnie, wspierajc tym samym si stereotypw. Pamitaj o tym, by dyskutowa o fabule i omawiaj zarwno mskich jak i eskich bohaterw wszak zarwno mczyni jak i kobiety mog dokona wielkich rzeczy.25

KCIKI TEMATYCZNE Wiele programw do wychowania przedszkolnego pojawiaj si rodki i materiay dydaktyczne w postaci tworzenia tzw. kcikw tematycznych. Najczciej znajdujemy w nich nastpujce kciki: Kcik lalek: kuchnia, komplet wypoczynkowy, stolik, koyski, wzki, lalki, akcesoria kuchenne. Kcik samochodowy i ruchu drogowego: samochody, pocigi, samoloty, drewniane znaki drogowe, plansze ulicy, garae, ksiki o ruchu drogowym, gry planszowe, nagrania ulicy. Kcik kosmetyczny i fryzjerski: toaletka, suszarki, lokwki, prostownice, szczotki, grzebienie, ozdoby do wosw, noyce do strzyenia wosw. Kcik sklepowy: atrapy produktw spoywczych lub innych (w zalenoci od zainteresowa dzieci), monety i banknoty, etykiety.
25

Alison Levitch, M.A., and Sara Gable, Ph.D., University of Missouri Extension Usuwanie stereotypw z przedszkolnej Sali http://extension.missouri.edu/hes/childcare/reducestereotype.htm.
36

Kwiaciarnia: rne gatunki sztucznych rolin doniczkowych i citych, wazony rnej wielkoci i ksztatu, wstki do wizania bukietw, ksiki z ilustracjami.26

Ju na pierwszy rzut oka kada z nas moe okreli, ktre z tych kcikw przypisaybymy dziewczynkom, a ktre chopcom. Mona wic mie obawy, e tworzenie kcikw o takiej tematyce moe przyczyni si do wzmacniania stereotypw pciowych. Zazwyczaj wanie w tych obszarach, tworzenia wanie tzw. kcikw zabaw dla dzieci, dochodzi do podziau pciowego zabawki dziewczyskie ustawiane s z jednej strony, za chopackie z drugiej. Co prawda w analizowanym programie kciki nie maj podziau na cz chopack i dziewczysk, jednak istnieje obawa, e to dziewczynki bd si bawi kciku lalek czy kciku kosmetycznym, za chopcy w kciku samochodowym, cho pewnie dziewczynki chtniej zajrz do kcika samochodowego ni chopcy do kcika lalek, zgodnie z zasad, e to, co chopice jest bardziej prestiowe i atrakcyjne, a to co dziewczyskie znacznie mniej. Rodzice, wychowawcy bardziej s skonni zaakceptowa chopice zainteresowania dziewczynki ni odwrotnie. W wielu rodzicach, opiekunach i nauczycielach zainteresowania dzieci odbiegajce od stereotypowych wzbudzaj zaniepokojenie, znacznie wiksze, gdy chopiec chce si bawi lakami ni gdy dziewczynka wykazuje zainteresowanie samochodami.

Jak unikn tej puapki? Rozwiza jest co najmniej kilka. 1) Mona poda szwedzk drog: w niektrych szwedzkich przedszkolach usunito te zabawki, ktre kulturowo jednoznacznie przypisane s jednej z pci, takie jak lalki czy samochody, zastpujc je takimi zabawkami, ktre maj charakter neutralny, jak materiay plastyczne czy ukadanki. 2) Inn strategi byo zorganizowanie kilku stacji-stoisk z rnymi zajciami i zachcenie dzieci do rotacyjnego korzystania z nich tak, by kady i kada miaa
26

Lista kcikw zostaa zaczerpnita z programu Ku dziecku. Program wychowania przedszkolnego autorstwa Barbary Bileiwcz-Kuni i Teresy Parczewskiej
37

okazj do wyprbowania swoich si przy rnych zajciach przedszkolnych. Tak wic nie chodzi o to, by takie kciki likwidowa (cho na przykad niektrzy szwedzcy pedagodzy i pedagoki zalecaj, by nie tworzy kcikw ewidentnie kojarzcych si pci, takich jak kcik lalek czy kcik samochodowy), lecz by je przeorganizowa. 3) Kciki tematyczne do zachcania dzieci w uczestniczeniu w nietypowych dla swoich rl pciowych zabawach i zajciach. Wtedy warto zachca dzieci obojga pci do uczestniczenia w tych zabawach podkrela atrakcyjno zabaw np. w kciku lalek, gdzie zarwno chopcy jak i dziewczynki mog rozwija takie chociaby cechy, jak troskliwo i opiekuczo, powici wicej czasu na wytumaczenie, jakie znaczenie dla caego spoeczestwa ma praca domowa, jak wane jest, by zarwno dziewczynki jak i chopcy w pracach domowych uczestniczyli i zachca obie pcie do zabaw wanie w tym obszarze. Warto jednak by przygotowan na to, e chopcy mog protestowa, gdy bdziemy namawia ich do zabawy lalkami i domaga si zabawy w kciku typowo chopicym. 4) Inn sugerowan metod jest zapraszanie do przedszkoli mczyzn i kobiet, ktrzy wykonuj prac w zawodzie niekoniecznie kojarzonym z ich pci (przykadowo kobieta inynierka czy mczyzna pielgniarz), eby opowiedzieli dzieciom o swojej pracy. Rozwizanie dylematu, ktr opcj wybra, zostawiamy nauczycielkom, poniewa to od nich zaley, na ile s w stanie przekona chopcw, e zabawa w kciku lalek czy kosmetycznym jest rwnie wana i atrakcyjna jak kcik samochodowy. PRAWA DZIECKA Poznawanie od najmodszych lat swoich praw ma dla poczucia bezpieczestwa i wasnej wartoci dziecka due znaczenie. Niektre programy przedszkolne poruszaj kwesti praw dziecka i wprowadzaj dzieci w zagadnienia z nimi zwizane. Warto rozszerzy ten temat i rozmawia z przedszkolakami nie tylko o prawach dziecka, ale po prostu o
38

prawach czowieka, w tym take o specyficznych zagadnieniach, jakie wi si z prawami kobiet. Mona rozmawia z dziemi o prawach kobiet jako takich, a take opowiedzie o walkach naszych prababek o prawa wyborcze, dostp do edukacji, moliwo pracy. Mona take rozmawia o dyskryminacji, na ktr naraone s dziewczta i kobiety. Nie chodzi nam, rzecz jasna, o to, by wprowadza pojcie dyskryminacji i uczy dzieci jego prawniczych definicji, ale o to, aby temat praw dziecka i praw kobiet potraktowa jako punkt wyjcia do mwienia o tym, jaka jest rnica midzy zapisaniem jakiego prawa w konwencjach, Konstytucji czy innych dokumentach, a jego rzeczywist realizacj. Prawa kobiet pozostaj, niestety, kopalni przykadw na to, jak trudno przej od tworzenia przepisw rwnociowych do przyjcia rwnociowej postawy. Mimo zadeklarowanej w prawie rwnoci kobiet i mczyzn, w praktyce rwno ta wci nie zostaa zrealizowana i o tym mona rozmawia z dziemi. Przykadw na to, jak to robi, dostarcza choby znakomita Maa ksika o feminizmie. Przede wszystkim zatem zajcia na temat praw dziecka i praw kobiet stanowi mog znakomity punkt wyjcia do rozmowy o tym, co jest sprawiedliwe, a co nie i co to w ogle jest sprawiedliwo i rwno. Przykady, dotyczce przestrzegania bd amania praw dziecka i praw kobiet stanowi mog take dobry punkt wyjcia do rozmowy o ksztacie wspczesnego wiata. Szczeglnie istotne wydaje si nam uwraliwienie dzieci na problemy, z jakimi borykaj si uchodcy i uchodczynie. Statystycznie, kobiety i dzieci stanowi ok. 80% uchodcw i migrantw; kobiety s podwjnie naraone na cierpienia i krzywd jako uchodczynie, pozbawione ochrony prawnej i jako kobiety. Jest to temat, ktry nie atwo porusza w pracy z dziemi a jednak jest to temat, ktry, jak nam si wydaje, poruszy trzeba. Praca z bajkami pobudza i rozwija umiejtno wypowiadania si i oswajania rzeczywistoci za pomoc metafor; praca na konkretnych przykadach, dobranych odpowiednio do wieku dzieci, ma za zadanie nieco skomplikowa dzieciom obraz wiata, pomc dostrzec, e kobiety i mczyni, dziewczynki i chopcy, yj czsto w warunkach zupenie rnych od tych, w ktrych my yjemy. Jest to, naszym zdaniem, niezbdne dla rozbudzania wyobrani i wraliwoci, ktre z kolei s podstawowym warunkiem
39

rozwijania u dzieci empatii.

PRZEMOC Profilaktyka przemocy jest niezwykle istotnym elementem wychowania, ale czsto pomijanym w edukacji dla dzieci wieku przedszkolnego. A przecie nic nie stoi na przeszkodzie, by z dziemi rozmawia na temat zego dotyku, umiejtnoci odmawiania czy chronienia wasnych granic. Dobrym tego przykadem jest program wychowania przedszkolnego Dobry strat przedszkolaka. autorstwa Moniki Rocisewskiej-Woniak. W rozdziale III. Rozwj spoeczno-emocjonalny przedszkolakw w czci dotyczcej Negocjowania regu, znajdziemy zapis dotyczcy samodzielnego ustalenia kodeksu przez dzieci, dziki czemu ksztatuje si take ich wraliwo na potrzeby innych ludzi, uczy poszanowania praw i potrzeb. Ta metoda, jak zauwaa autorka, pozwala realizowa bardzo wany dla bezpieczestwa dzieci program profilaktyki wykorzystywania seksualnego dzieci. Uczy dziecko odmawiania, wzmacnia jego pewno siebie i szacunek do wasnego ciaa. Zwiksza prawdopodobiestwo, e w przyszoci dziecko nie bdzie bao si odmwi lub obroni si przed krzywdzeniem, wykorzystaniem lub niemoralnymi propozycjami. Warto jednak i na te propozycj spojrze przez rwnociowe okulary. Jak pisaymy wczeniej to czciej dziewczynki i kobiety dowiadczaj przemocy, a chopcy i mczyni czciej przemocy uywaj. Dzieje si tak dlatego, e od najmodszych lat uczone s bycia mi, uprzejm i grzeczn, za u chopcw nagradza si ich przebojowo, si i agresj. Jak pisaymy wczeniej ju w przedszkolu chopcy czsto zaczepiaj dziewczta dranic si z nimi i im przeszkadzajc. Dlatego podczas zaj warto uwanie obserwowa dzieci i zachca zwaszcza dziewczynki do ochrony swoich granic, mwienia nie, reagowania, kiedy kto przekracza ich granice. Natomiast chopcw namawia do niesiowego rozwizywania konfliktw, bardziej zwraca uwag na szanowanie granic innych.

40

Warto porozmawia z dziemi na temat przemocy ze wzgldu na pe. Co rozumiemy pod tym pojciem? Powiedzie dzieciom, e przemoc/ krzywda moe by fizyczna, psychiczna i seksualna. Moe si wydarzy w domu, przedszkolu, w pracy i w kadym innym rodowisku. Zwrci uwag na fakt, e krzywdzenie innych, zwaszcza sabszych, jest niedopuszczalne. Pomocne przy przygotowaniu zaj z tego obszaru mog by take znakomite ksieczki Gdaskiego Wydawnictwa Psychologicznego:
1)

Dobre i ze sekrety Elbieta Zubrzycka. O czym absolutnie nie wolno mwi, o

czym wolno, a o czym wrcz naley? Jakie sekrety s niebezpieczne? Kiedy jest si skarypyt? A kiedy mdrym, rozsdnym dzieckiem? Jak bezpiecznie korzysta z internetu? Ksika zaopatrzona w Uwagi dla rodzicw.

2) Nie lubi askotek. Prawo dziecka do mwienia nie Marcie Aboff. May czytelnik i czytelniczka dowie si z tej ksiki, e ma prawo do obrony przed nieprzyjemnym i zym dotykiem, oraz e powinien natychmiast zwraca si o pomoc, gdyby znalaz si w sytuacji, kiedy kto dotykiem sprawia mu przykro, nawet jeli s to niewinne askotki czy zbyt intensywna fizyczna zabawa. 3) Powiedz komu! Elbieta Zubrzycka. Jak nauczy dziecko szacunku i zaufania do siebie? Co zrobi, eby mwio o sprawach, ktre je niepokoj? to ksika, ktra podnosi poczucie wartoci dziecka i uczy je najwaniejszego - szacunku dla siebie i innych. 4) Trzy pytania do dobrej wrki. Jak pomc dziecku mwi o krzywdzie Elbieta Zubrzycka. W jaki sposb dziecko, ktre spotkao si z molestowaniem i wykorzystaniem seksualnym, ma o tym opowiedzie? Zwykle milczy, nie znajduje sw, aby nazwa to, co si stao. Czytanie z dzieckiem tej historii ma mu pomc znale si w tej niezmiernie trudnej, bolesnej sytuacji. 5) Zbyt mia Grayna Rigall. Bohaterka ksiki, Ania, stara si by mia dla wszystkich i natychmiast popada w kopoty.

41

SCENARIUSZE ZAJ SCENARIUSZ 1 IGOR LUBI LALKI A ANIA SAMOCHODY

Liczebno grupy: Cele:

5-20 dzieci Budowanie atmosfery tolerancji dla innoci i rnorodnoci, przeamywanie stereotypw pciowych, Rozpoznawanie stereotypowych rl pciowych, budowanie solidarnoci w grupie, wspierania rwnoci pci.

Materiay:

Zabawki tzw. chopice i dziewczce, ktre s w przedszkolu

PRZEBIEG ZAJ: Przedstawienie historyjki w oparciu o opowiadanie Igor i lalki wydawnictwa Zakamarki o chopcu, ktry gra wietnie w pik non, ale te lubi bawi si lalkami. Warto zaopatrzy si w t ksieczk, poniewa w bardzo adny i mdry sposb pokazuje, jak szanowa ich nietypowe wybory. Rozmowa z dziemi na temat tego: Jak im si podobaa historyjka? Co myl o chopczyku z opowiadania? Dlaczego chopczyk czu si le? Czy dzieci w opowiadaniu zachoway si dobrze czy le? Dlaczego tak uwaacie?

Po rozmowie dzieci z wczeniej przygotowanych zabawek wybieraj t, ktre lubi najbardziej i ukadaj na rodku w soneczko. 1. Rozmowa z dziemi na temat tego, dlaczego lubi takie a nie inne zabawki. Dlaczego chopcy zazwyczaj lubi samochody a dziewczynki lalki. Co o tym
42

sdz? Czy miay ochot kiedy pobawi si innymi zabawkami? Co by czuy, gdy kto im kaza bawi si zabawkami, ktrych nie lubi. Zwracanie uwagi na fakt, e to, jakimi zabawkami si bawimy, nie powinno by powodem do dokuczania, miania si z tej osoby. 2. Czy s jakie inne zabawki, ktrymi bawi si dziewczynki, a ktrymi chopcy? Proba, by dzieci poday przykady. 3. Z wybranych przez dzieci zabawek wybieramy te, ktre s neutralne pciowo. Rozmowa z dziemi kto najczciej bawi si tymi zabawkami, jak sdz dlaczego i dziewczynki i chopcy mog si nimi bawi. Podczas rozmowy zwraca uwag na to, e dla nas jest czym zwyczajnym czyje zachowanie, gdy nie rni si od codziennego dowiadczenia, od tego, co zazwyczaj widzimy i syszmy. Jeli co widzimy czsto np. dziewczynki bawice si lalkami, a chopcw bawicych si samochodami, to mylimy, e wszystkie dziewczynki lubi lalki, a wszyscy chopcy lubi samochody. Powiedz, e to podobnie, jak w codziennym yciu z czynnociami czy zawodami wykonywanymi przez kobiety i mczyzn. 4. Rozmowa z dziemi na temat dziaa, ktre uznaj za typowe dla mczyzn (chopcw) i kobiety (dziewczt) w codziennym yciu w domu, przedszkolu itp. Zwracanie uwagi na fakt, e s kobiety, ktre wol tzw. mski zajcia i mczyni, ktrzy wol zajcia kobiece. 5. Zwracanie uwagi na fakt, e nie ma w tym nic zego. Przekazanie informacji na temat tego, e kiedy kobiety nie mogy w ogle pracowa poza domem, ani si uczy, nie mogy by kierowczyniami autobusw czy pilotkami samolotw, a dzisiaj ju tak, e to si zmienia. 6. Rozmowa z dziemi na temat tego czy s zajcia, czynnoci, ktre mog wykonywa mczyni i kobiety (np. lekarz/ lekarka, nauczyciel/ka itp.) Powiedz, e to tak, jak z klockami czy pluszakami lubi je dziewczynki i chopcy. 7. Zwracanie uwagi na to, e kady i kada z nas chciaaby/ chciaby robi to, co lubi najbardziej, tak jak dzieci lubi si bawi swoimi ulubionymi zabawkami.
43

Odwoaj si do tego, co dzieci powiedziay wczeniej na temat swoich uczu, gdyby kto im zabra ich ulubione zabawki. 8. Zaproszenie dzieci do zabawy do kcika z zabawkami. Mog si bawi w tym, co najbardziej lubi. Podkrelenie, e dla najwaniejsze jest, by dobrze si bawiy i byy zadowolone, e nie wane jest, jakie zabawki wybieraj. UWAGI: Podczas zaj wzmacniaj kwesti rwnoci pci i zachcaj dzieci do kwestionowania zaoe na temat rl pciowych. Zadajc pytania zwr uwag, na fakt, e niektre dzieci mogy ju spotka si z wykluczeniem, nietolerancj, bo zachowyway si w sposb nietradycyjny dla swojej pci. Podczas rozmowy zadbaj o ich komfort. Nie trzeba uywa okrelenia takich jak "pe" lub "role pciowe", ale z bada wynika, e nawet dzieci w wieku przedszkolnym rozumiej, e s rne oczekiwania spoeczne wobec kobiet i mczyzn
wiczenie nie uwzgldniaj czasu na przerwy. Kade wiczenie jest przerywane ulubionymi zabawami dzieci.

SCENARIUSZ 2 NAJPOTNIEJSI TEGO WIATA Liczebno grupy: Cele: 5-20 dzieci Przeamywanie stereotypw pciowych dotyczcych wykonywania wanych funkcji spoecznych, politycznych i in. Pokazanie szerokiego, niezalenego od pci, spektrum moliwych wyborw yciowych nieograniczonych stereotypami pciowymi Przygotowanie: Zdjcie z gazet przedstawiajce politykw, najlepiej by byo to zdjcie grupowe, chodzi o takie zdjcie, na ktrych s sami mczyni lub

44

bardzo mao kobiet. Materiay: Tekst do przeczytania

PRZEBIEG ZAJ
Wprowadzenie do zaj: Opowiedzenie historyjki i dziewczynce Zosi, ktra jedzc niadanie i rzuca okiem na gazet, ktr czyta mama. Na pierwszej stronie widzi wielkie zdjcie Pokazanie dzieciom zdjcia grupowego politykw, na ktrym s niemal wycznie sami mczyni

1. Rozmowa na temat tego, co dzieci widz na tym zdjciu. Czy wicej jest na nim kobiet czy mczyzn? Czy wiedz dlaczego tak jest? 2. Rozmowa na temat tego kto moe czy to dobrze, e wrd najwaniejszych osb w polityce s przede wszystkim mczyni? Jakie mog by tego konsekwencje? Co by si stao, gdyby byo tam wicej kobiet? Co takiego by wniosy do polityki, jakie sprawy byy wtedy poruszane? Czy wiat byby wtedy lepszy? 3. Dlaczego na zdjciu jest tylko jedna kobieta? Czy to znaczy, e kobiety nie lubi rzdzi? A moe im nie wolno? 4. Rozmowa na temat tego czy dzieci wiedz o jaki kobietach, ktre rzdziy krajami. Przedstawienie dzieciom znanych krlowych, byych i obecnych premierach prezydentkach. Podkrelenie, e kady bez wzgldu na to, czy jest chopcem czy dziewczynk nadaje si do penienia wanych funkcji, jeli tylko ma odpowiednie umiejtnoci. Wyjanienie, e maa liczba kobiet w polityce czy na wysokich stanowiskach wynika std, e kobiety od niedawna mog peni takie funkcje, e cho znamy przykady wadczy i krlowych, to byy one rzadkie i e kobiety nie mogy kiedy by w polityce. Podkrel, e to si zmienio. Podanie przykadw z Polski i ze wiata kobiet prezydentek i bur mistrzy miast, ministrw itp.
45

5. Rozmowa z dziemi na temat tego, kim chciayby by w dorosym yciu, jakie zawody wykonywa. Podkrelanie, e kade dziecko moe by tym, kim chce. Pokazanie zdj i rysunkw przedstawiajcych kobiety i mczyzn w nietypowych zawodach kobieta pilotka, mczyzna wychowawca w przedszkolu. 6. Zachcenie do narysowania siebie w wybranym zawodzie.

wiczenie nie uwzgldniaj czasu na przerwy. Kade wiczenie jest przerywane ulubionymi zabawami dzieci.

SCENARIUSZ 3 TEMAT: PILOTKA

I PIELGNIARZ

Liczebno grupy: Cele:

5-20 dzieci Przeamywanie stereotypw pciowych zwizanych z rynkiem pracy. Przekazanie dzieciom niestereotypowej wiedzy na temat rl pciowych i zwodw, ktre mog w przyszoci wykonywa oraz pokazanie szerokiego, niezalenego od pci, spektrum moliwych wyborw yciowych zwizanych z prac. Jeli istnieje taka moliwo, warto zaprosi do przedszkola przedstawicielk nietypowego dla kobiet zawodu (np. policjantk), ale moe te by burmistrzyni czy sotyska (jeli jest) i nietypowego dla mczyzn zawodu (np. pielgniarza, nauczyciela przedszkolnego), jeli takiej moliwoci nie ma przygotuj obrazki lub ilustracje np. z gazet kobiet i mczyzn w nietypowych zawodach kobieta kierowczyni autobusu, straaczka, pilotka samolotu itp.; mczyzna pielgniarz, nauczyciel przedszkolny, kucharz, wykonujcy prace w kuchni, zajmujcy si maym dzieckiem i typowych zawodach (np. mczyzna
46

Przygotowanie:

przy komputerze, kobieta jako pielgniarka itp.) Materiay: Flipczart lub pachty szarego papieru, wycita posta dziewczynki i chopca, kredki

PRZEBIEG ZAJ: Jeli masz moliwo zaproszenia przedstawiciela/ przedstawicielk nietypowego dla danej pci zawodu 1. Przedstaw dzieciom gocia, krciutko powiedz kim jest i o czym bdzie mwi. Pozwl zaproszonej osobie opowiedzie o swoim zawodzie, ale wspomagaj j pytaniami: dlaczego taki zawd wybraa od kiedy wiedziaa/ wiedzia, e taki zawd chce wykonywa co jest fajnego w tym zawodzie, co j/ jego do tego zawodu przycigno na czym dokadnie polega jej/ jego praca czy jej/ jego rodzice tez taki zawd wykonywali ile kobiet i ilu mczyzn wykonuje ten zawd

2. Zach dzieci do zadawania pyta gociowi. 3. Porozmawiaj z dziemi na temat zawodw wykonywanych przez kobiety i mczyzn. 4. Poka dzieciom przygotowane ilustracje kobiet i mczyzn w zawodach typowo kobiecych i mskich oraz nietypowych (np. kobieta jako pielgniarka, mczyzna kierowca oraz mczyzna pielgniarz, kobieta kierowczyni itp.) 5. Na pachcie papieru po jednej stronie przyczep posta dziewczynki, po drugiej chopca. Popro dzieci, by wybray z przygotowanych przez ciebie ilustracji i przypiy po stronie rysunku z dziewczynk te, ktre mog wykonywa kobiety, a ktre mczyni.
47

Porozmawiaj z dziemi na ten temat. Zapytaj, czy wyobraaj sobie, by zawody mskie byy wykonywane przez kobiety i odwrotnie. Podkrelaj, e prcz siy fizycznej nic nie stoi na przeszkodzi, by kobiety mogy wykonywa tzw. mskie zawody. 4. Popro dzieci, by narysoway siebie w przyszoci kim chciayby by, podkrel, e mog by kim tylko zechc i robi to, co lubi.

Zwr uwag na fakt, e wicej jest takich zawodw, ktrych nie mog wykonywa kobiety, ale e to si zmienia. Dawniej kobiety nie mogy wykonywa wikszoci zawodw, a ponad 100 lat temu nie mogy studiowa. Zapytaj dzieci, jak myl, jakie zawody mog wykonywa mczyni, a jakie kobiety, czy s zawody, ktrych wykonywa absolutnie nie mog? Jak myl dlaczego? Podkrelaj, e dzi kady moe wykonywa taki zawd, o jakim marzy, cho s takie zawody, ktre bardziej pasuj do kobiet, a inne bardziej do mczyzn. Wyjanij dzieciom i podkrel, e to, czy jest si chopcem czy dziewczynk nie ma tu adnego znaczenia. Dzieje si tak dlatego, e jestemy przyzwyczajeni, e pewne zawody wykonuj czciej mczyni a inne kobiety i jest ich w tych zawodach wicej. Powiedz dzieciom, e kobiety od niedawna mog pracowa poza domem, kiedy zajmoway si domem i dziemi, a m pracowa i std w niektrych zawodach jest ich jeszcze mao.

SCENARIUSZ 4 TEMAT: DZIE MAMY I DZIE TATY Liczebno grupy: Cele: 5-20 dzieci Przeamanie stereotypowego mylenia o rolach mamy i taty. Szacunek dla tego co inne, niezgodne ze stereotypami. Wzmacnianie szacunku dla rnych, niestereotypowych zachowa/ rl w rodzinie. Zwrcenie uwagi na role pciowe penione przez kobiety i mczyzn w domu.
48

 Przygotowanie: Materiay:

Zwrcenie uwagi na zmiany, jakie zachodz w penieniu rl spoecznych przez kobiety i mczynie. Budowanie szacunku dla prac domowych.

Wierszyk z okazji Dnia Mamy i Taty Zdjcia/ rysunki kobiet i mczyzn zajmujcych si dziemi i domem przeamujce stereotypy: np. mczyzna pchajcy wzek z dzieckiem, zajmujcy si niemowlciem, gotujcy w kuchni w domu, sprztajcy mieszkanie; kobieta czytajca dziecku ksieczk, bawica si z dzieckiem w jak zabaw wymagajc aktywnoci (kobieta malujca ciany w domu czy przybijajca gwd do ciany, majsterkujca itp.). Pachta papieru, tama mocujca, flamaster, kredki. Posta dziewczynki i chopczyka.

PRZEBIEG ZAJ:
1. Porozmawiaj z dziemi na temat tego, co w domu robi rodzice, jakimi domowymi obowizkami si zajmuj, co dzieci robi z kadym z rodzicw co z mam, a co z tat. 2. Pacht papieru podziel na dwie czci przy jednej przymocuj posta chopca przy drugiej dziewczynki. Podczas wymieniania przez dzieci czynnoci, ktre wykonuje tata i mama w domu, zaznaczaj je po odpowiedniej stronie pachty papieru jakimi symbolami (ktre moesz wczeniej przygotowa) lub znaczkami. Podlicz potem te symbole/ znaczki. Najprawdopodobniej przy dziewczynce takich znaczkw bdzie wicej. 3. Zwr uwag na ten fakt. Podkrel te te dziaania niestereotypowe, jeli w wypowiedziach dzieci si pojawi, jeli nie sama moesz je przywoa i pokaza przygotowane ilustracje. 4. Porozmawiaj na ich temat. Zapytaj, czy co wydaje im si dziwne, a co nie i dlaczego. 5. Zapytaj o to, jakie s konsekwencje stereotypowego wykonywania prac domowych? Jak si moe czu mama, a jak tata.
49

6. W jakich pracach domowych dzieci pomagaj? Czy s jakie prace w domu, ktre lubi, co w nich lubi, dlaczego? Czy chciaby wykonywa prace, ktrych nie lubi. Dlaczego? Co wtedy by czuy?

7. Powiedz dzieciom, czym s stereotypy pciowe, zapytaj dlaczego stereotypy mog by niesprawiedliwe dla mczyzn i chopcw/dla kobiet i dziewczyn? 8. Naucz dzieci niestereotypowego wierszyka/piosenki o mamie i tacie. Przykadowy wierszyk (niestereotypowy) o mamie Wiersz Rne mamy Mietek mam ma kucharza, Mama lotnik?- te z si zdarza. Bywa take taka mama, Co prowadzi pocig sama. Jedn tak mam znam, Co jest najdzielniejsza z mam. Pilot lata samolotem, Kucharz czstuje kompotem, Nauczyciel uczy w szkole, Aktor gra w teatrze role, Murarz domy nam buduje, Kady pilnie si zajmuje Wasn prac, a nie inn I tak wanie by powinno. Wiele rnych mamy mam Wszystkie s potrzebne nam.

Moe zdarzy, e w grupie ktre z dzieci wychowywane jest tylko przez mam lub tat. To dobra okazja do tego, by porozmawia z dziemi na temat wspczesnej rodziny - e dzi wygldaj one rnie, e w dzisiejszym spoeczestwie rodziny mog by bardzo rne i e nie ma w tym nic zego.
50

Najwaniejsze, by dzieci czuy si kochane.

SCENARIUSZ 5 TEMAT: DZIE BABCI I DZIE DZIADKA Liczebno grupy: Cele: 5-20 dzieci Przeamanie stereotypowego mylenia o rolach dziadka i babci. Podkrelenie rnorodnoci zachowa obu pci bez wzgldu na wiek Szacunek dla tego co inne, niezgodne ze stereotypami. Zwrcenie uwagi na to, e w kadym wieku mona uprawia sport, uczy si i pracowa. Przygotowanie:
1. Wierszyk lub piosenka o dziadku i babci, gdzie przedstawieni s

stereotypowo w swoich rolach - babcie gotuj i piek, chodz na

zakupy , przytulaj, a dziadkowie opowiadaj o gwiazdach i podrach i przyrodzie.

2. Wierszyk, piosenka, w ktrej dziadkowie nie s przedstawieni stereotypowo. 3. Zdjcia aktywnych starszych osb w pracy, uprawiajcych sport itp. nie tylko zajmujcych si wnukami. Materiay: Kartki papieru, kredki

PRZEBIEG ZAJ:
1. Popro dzieci, by opowiedziay o tym, za co lubi swoich dziadkw i babcie. 2. Przeczytaj dzieciom przygotowany wierszyk. Zapytaj, czy u nich w rodzinie dziadkowie i babcie tak wanie si zachowuj? 3. Popro dzieci, by powiedziay, co najczciej dziadek i babcia robi w domu wyapuj wszystkie takie odpowiedzi, w ktrych dziadkowie zachowuj si niestereotypowo, czy wygldaj jak niestereotypowe babcie i dziadkowie. Podkrelaj, e niektre babcie czy
51

dziadkowie jeszcze pracuj, ucz si, powiedz dzieciom o uniwersytetach III wieku, o aktywnych sportowo starszych osobach, poka im zdjcia takich osb. 4. Naucz dzieci wierszyka/ piosenki, w ktrych dziadkowie nie s przedstawieni stereotypowo. 5. Popro dzieci, by narysoway laurk dla swoich dziadkw

Moe zdarzy, e w grupie ktre z dzieci nie bdzie miao obojga dziadkw lub ktrego z nich albo dziadkowie mieszkaj daleko od miejsca zamieszkania dziecka lub z jaki innych powodw dziecko nie ma z nimi kontaktu. Podkrel, e nie ma w tym nic zego, podkrelaj, e w dzisiejszym spoeczestwie rodziny mog by bardzo rne i e nie ma w tym nic zego. Zapytaj dzieci, ktre nie maja dziadkw, czy maj jak inn strasz osob w rodzinie lub spoza niej, ktr bardzo lubi ssiadka/ ssiad, ciocia/ wujek itp.

SCENARIUSZ 6 TEMAT: KSINICZKI I RYCERZE Liczebno grupy: Cele: 5-20 dzieci Rozpoznanie stereotypowych rl pciowych i cech w historii i yciu codziennym Rozmowa o tradycyjnych i nietradycyjnych rolach pciowych Wspierania rwnoci pci Zmie znan np. powie, bajk lub film (nie duszy ni 10 minut), odwr pe gwnych bohaterw. W razie potrzeby, zmie ich imiona i inne dane (np. jeli bdzie to bajka o Kopciuszku, to gwna bohaterka bdzie chopcem i bdzie si nazywa Kopciuszek, ale jego imi odmieniaj zgodnie z rodzajem mskim). Wybierz tak historyjk/ bajk itd., w ktrej wystpuj obie pcie i zachowuj si w tradycyjny sposb (na przykad bajka o Kopciuszku). Przygotuj wycinki z gazet ze
52

Przygotowanie:

zdjciami przedstawiajcymi kobiety i mczyzn w ich tradycyjnych/ stereotypowych rolach (moesz te je narysowa). Materiay: Kartki papieru, kolorowe kredki, wycinki z gazet ze zdjciami przedstawiajcymi kobiety i mczyzn w ich tradycyjnych/ stereotypowych rolach.

PRZEBIEG ZAJ: 1. Popro dzieci, by usiady wygodnie w kole. Wyjanij, e za chwil opowiesz im bajk/ histori; popro dzieci o uwane suchanie i eby zwrciy uwag te elementy w historii, ktre wydaj im si niezwyke/ dziwne. Przeczytaj zmienion bajk dla dzieci. Przerywaj czytanie od czasu do czasu i pytaj dzieci, czy zauwayy co niezwykego w tej historii. Gdy bdziesz pewna/ pewny, e wszystkie dzieci zrozumiay, e role w bajce zostay odwrcone (moe by konieczne ponowne przeczytanie caej bajki). 2. Omwi z dziemi bajk, proszc je o odpowiedzi na ponisze pytania:

Jak ci si podobaa ta bajka? Czy zauwaye/ zauwaya co niezwykego w tej bajce? Co to byo? Kiedy ta historia wydaa ci si niezwyka, inna? Popro dzieci o podanie przykadw. Jak zachowywa si chopiec/ mczyzna, a jak dziewczynka/ kobieta w tej bajce? Kto by odwany, mdry, radzi sobie w trudnych sytuacjach, kto dba o wygld, adnie si ubiera, kto by grzeczny, a kto paka. Czy tak si zachowuj chopcy/ dziewczynki, kobiety/ mczyni w realnym yciu? Zapytaj dzieci, ktr postaci z bajki chciayby by. Dlaczego? Powiedz dzieciom, czym s stereotypy pciowe, zapytaj dlaczego stereotypy mog by niesprawiedliwe dla mczyzn i chopcw/ dla kobiet i dziewczyn?
53

Zwr uwag dzieci, e nie widzimy nic niezwykego w czyich zachowaniach, jeli nie rni si to od tego, co na co dzie robimy lub oczekujemy od poszczeglnych osb. Popro dzieci, aby powiedziay, jakie aktywnoci, zachowania, ktre uznaj za typowe dla mczyzn, a jakie dla kobiet znane im z codziennego ycia i kobiety. wiczenie moesz by wykorzystane przed np. balem przebieracw i zachcajce w ten sposb dzieci do tego, by bardziej odwanie i mniej stereotypowo wybieray postacie, za ktre chc si przebra. Podsu dzieciom pomysy, kim mogyby by np. dziewczyn ka mogaby by piratk itp.

SCENARIUSZ 7 TEMAT: ODWANE DZIEWCZYNKI I WRALIWI CHOPCY

Ronja, crka rozbjnika

Liczebno grupy: Cele:

5-20 dzieci Przeamywanie stereotypw pciowych zwizanych z zachowaniem i dziaaniami typowymi dla kobiet i mczyzn Przekazanie dzieciom niestereotypowej wiedzy na temat rl pciowych Przekazanie wiedzy na temat tego, e nie ma nic zego w okazywaniu uczu i emocji u chopcw, a dziewczynki mog by odwane, energiczne. Punktem wyjcia do zaj moe by opowiadanie Astrid Lindgren Ronja, crka rozbjnika lub inna historyjka, w ktrej wystpuj dziewczynki i chopcy w niestereotypowych rolach, np. odwana dziewczynka i wraliwy chopiec. Mona przeczyta wybrany fragment lub wczeniej przeczyta dzieciom ca ksieczk (cao raczej dla 5latkw, fragmenty mona przeczyta modszym dzieciom) lub jakie inne opowiadanie, film, bajka, w ktrej dziewczynka jest odwana, a chopiec wraliwy (np. pacze, pomaga w domowych pracach lub innym dzieciom, kim si opiekuje itp.)
54

Przygotowanie:

Materiay:

1.Porozmawiaj z dziemi na temat przeczytanej historyjki: zapytaj co im si podobao u dziewczynki, a co u chopca jaka bya dziewczynka z opowiadania, a jaki chopiec jak si zachowywaa dziewczynka, a jak chopiec czy co w tym opowiadaniu wydaje im si dziwne/ inne/ niespotykane? 2. Zapytaj dzieci, czy znaj takie dziewczynki i takich chopcw w przedszkolu lub w rodzinie. 3. Porozmawiaj z dziemi na temat tego, jak uwaaj, e powinny zachowywa si dziewczynki, a jak chopcy. Czy co uwaaj, za ze, niefajne w jakich zachowaniach. 4. Powiedz dzieciom, czym s stereotypy pciowe, zapytaj dlaczego stereotypy mog by niesprawiedliwe dla mczyzn i chopcw/dla kobiet i dziewczyn? 5. Jak by si czuy, gdyby musiay robi co, czego nie lubi albo zachowywa tak, jak nie chc?

SCENARIUSZ 8 TEMAT: WIAT NA OPAK Liczebno grupy: Cele: 5-20 dzieci Przeamywanie stereotypw pciowych zwizanych Przekazanie dzieciom niestereotypowej wiedzy na temat rl pciowych, stereotypowych zachowa, akceptacji dla rnorodnoci i innoci. Zachcanie dzieci do innych ni stereotypowe zachowania i
55

aktywnoci. Materiay: Kartki papieru, kredki

PRZEBIEG ZAJ:
1. Porozmawiaj z dziemi na temat tego co lubi najbardziej robi. Popro dzieci, eby najpierw powiedziay, jakie zajcia, zabawy uwaa si za chopice, a jakie - za dziewczce. 2. Zapytaj wszystkich, co z tego lubi robi, a czego nie lubi i dlaczego? 3. Popro dzieci, by narysoway swoje ulubione zabawy. Zrb wystaw z prac i zapro na jej otwarcie. Przeprowad wszystkie dzieci, by obejrzay kad z prac, a ich autorki/ autorw popro, by powiedziay, co znajduje si na rysunkach. 4. Zapytaj, co by si stao, gdyby kto im zabroni si bawi w ulubiony sposb. Jak by si czuy? 5. Wyjanij, e dzieci lubi rne zabawy i maj do tego prawo. Nie ma adnych lepszych lub gorszych zabaw, powiedz, e nie masz nic przeciwko temu, by bawiy si tak jak chc. Tak jak lubi. Podkrel zwaszcza te zachowania i zabawy, w ktrych zostay przeamane stereotypy pciowe.

SCENARIUSZ 9 TEMAT: GENDER QUIZ Liczebno grupy: Cele: 5-20 dzieci Znalezienie, odrnianie/ dostrzeenie rnic pomidzy dziewczynkami a chopcami. Zrozumienie roli, jaka odgrywa pe i jej wpyw na nasze zachowania, ubir, wybory itp. Zdobycie wiedzy, e gender zmienia si w zalenoci od czasu i kultury.
56

poznanie historii kobiet, roli ruchw emancypacyjnych. Rozbudzanie aktywnoci obywatelskiej i sprawiedliwoci spoecznej.

Przygotowanie:

Przygotuj zdjcia/ rysunki kobiet i mczyzn, na ktrych bdzie widoczny ich ubir (wspczesne i dawne) , ilustracje przedstawiajce ubir kobiet i mczyzn z rnych kultur (kobiety w chustach, burce islam, mczyni w dugich szatach Indie itp.)

Materiay:

Rzeczy do przebrania si peruki z dugimi wosami, sukienki, spdniczki, czapka bejsbolwka itp. , pachta papieru, tama mocujca, kredki

PRZEBIEG ZAJ 1. Trzy lub cztery osoby opuszczaj z nauczycielk pomieszczenie. Zanim powrc, maj podj decyzj czy wracaj jako chopcy czy dziewczta. Pozostae dzieci maj, po ich zachowaniu, ruchach odgadn ich pe. 2. Porozmawiaj z dziemi na temat tego: Skd wiedziay, kto jest dziewczynk a kto chopcem, po czym to poznay? Jak dziewczynki, a jak chopcy podkrelaj/ wyraaj swoj pe? (na przykad poprzez ubranie, fryzur, biuteri, kolory)? Czy wiedz, jak mogy ubiera si kobiety dawniej? Co byo dopuszczalne w ubiorze kobiet, a co mczyzn. Czyj strj bardziej si zmieni? Czy wiedz dlaczego? 3. Poka dzieciom przygotowane ilustracje. Zapytaj, co na nich widz, jak si ubieray kobiety a jak mczyni. Co si zmienio w stroju kobiet i mczyzn na przestrzeni dziejw. Jakie s rnice w strojach w zalenoci od kultury. 4. Zwr uwag na fakt, e dziewczynki mog chodzi w spodniach, ale chopcy w
spdnicach i sukienkach nie. Czy kiedy mczyni mogli nosi dugie wosy a

kobiety krtkie? Jak to si zmienio? Zapytaj dzieci czy wiedz dlaczego? 5. Powiedz dzieciom o ruchach emancypacyjnych, o sufraystkach i roli kobiet dla innych kobiet w historii, podkrel, e dawniej kobiety miay bardzo ograniczone
57

prawa i moliwoci, nie mogy pracowa, uczy si, mie wasnych pienidzy, gosowa. Ruch kobiecy wywalczy dla kobiet prawa dla nich. Wicej informacji i scenariusze lekcji: wirtualne Muzeum Historii Kobiet www.feminoteka.pl/muzeum Polecamy ksieczki dla dzieci: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne: Dobre i ze sekrety Elbieta Zubrzycka Dziewczynka, ktra przestaa si umiecha Gilles Tibo Nie lubi askotek. Prawo dziecka do mwienia nie Marcie Aboff, Powiedz komu! Elbieta Zubrzycka Trzy pytania do dobrej wrki. Jak pomc dziecku mwi o krzywdzie Elbieta Zubrzycka Zbyt mia Grayna Rigall Wydawnictwo Zakamarki: Igor i lalki Pija Lindenbaum Jak mama zostaa Indinak Ulf Stark Ksiniczki i smoki Christina Bjrk Wydawnictwo Ene Due Rabe: Grzeczna, Gro Dahle Rowe ycie, Amanda Eriksson Inne wydawnictwa: O mamie, ktra pokna budzik, Monika Tutak i Mateusz Goll, wydawnictwo Fundacji MaMa. Gdybym by dziewczynk. Gdybym by a chopcem Grzegorz Kasdepke, Anna Onichimowska, Wydawnictwo Literatura. Sowniczek
DYSKRYMINACJA

Nierwne, gorsze traktowanie kogo na przykad ze wzgldu na ras lub pochodzenie

58

etniczne, pe, religi, przekonania, niepenosprawno, orientacj seksualn, gdy takiego traktowania nie mona usprawiedliwi ani obiektywnie wytumaczy.
DYSKRYMINACJA POREDNIA

Oznacza, e postanowienie, kryterium lub praktyka, ktre pozornie powoduj dla wszystkich takie same konsekwencje, niektre osoby stawiaj w gorszej sytuacji.
DYSKRYMINACJA BEZPOREDNIA

Oznacza, e kto jest traktowany/a mniej korzystnie ni inna osoba znajdujca si w porwnywalnej sytuacji.
POLECENIE DYSKRYMINACJI

Polega na zachcaniu innej osoby do naruszania zasad rwnego traktowania. Moe oznacza na przykad nakaz wydany przez osob zwierzchni dotyczc nierwnego traktowania osb znajdujcych si w porwnywalnej sytuacji.
SZKLANY SUFIT

Niewidoczne (tj. nie wynikajce z przyczyn formalnych) bariery, wynikajce ze stereotypw lub kultury organizacyjnej firmy, utrudniajce albo uniemoliwiajce kobietom awans.
DZIAANIA AFIRMATYWNE

Utrzymanie lub wprowadzenie przez pastwo czasowych rozwiza i rodkw prawnych wyrwnujcych szanse osb i grup dyskryminowanych ze wzgldu na pe, pochodzenie etniczne, religi, orientacj seksualn, (niepeno)sprawno w celu zmniejszenia faktycznych nierwnoci, ktrych dowiadczaj. Dobrym przykadem dziaa afirmatywnych jest wprowadzenie w 2011 roku obowizkowych 35% kwot dla kobiet na listach wyborczych. Jeli jaka partia polityczna nie bdzie miaa na swoich listach wyborczych 35% kobiet, lista taka nie zostanie zarejestrowana.
SEKSIZM

Negatywne, wrogie przekonania i postawy wobec jakiej osoby, ywienie do niej uprzedze i dyskryminowanie jej z powodu pci w si najczciej kobiet.
MOLESTOWANIE SEKSUALNE

Nieakceptowane zachowanie o podou seksualnym naruszajce godno osoby molestowanej (kobiety lub mczyzny) lub wywoujce atmosfer zastraszenia,
59

upokorzenia bd wrogoci, w szczeglnoci, gdy akceptacja takiego zachowania lub jej brak bdzie stanowi podstaw podjcia decyzji dotyczcej osoby molestowanej. Zachowania o cechach molestowania seksualnego mog przybiera rne formy, np.: zniewagi i obelgi, niestosowne uwagi na temat wygldu, wieku, sytuacji rodzinnej, lubiene spojrzenia, dotykanie, gaskanie, czy innego rodzaju pieszczoty lub gesty o charakterze seksualnym.
ZAGROENIE STEREOTYPEM

Sytuacja, w ktrej negatywne oczekiwania dotyczce zdolnoci i moliwoci (wynikajce ze stereotypowych wyobrae na temat zdolnoci danej grupy w konkretnej dziedzinie) wywouj u osoby napitnowanej obaw, e moe wypa sabo i potwierdzi niekorzystny stereotyp. w niepokj prowadzi czsto, paradoksalnie, do pogorszenia wynikw i potwierdzenia susznoci stereotypu.

Bibliografia Chomczyska-Rubacha, M., Nauczycielskie i uczniowskie przekazy socjalizacyjne zwizane z pci [w:] M. Chomczyska-Rubacha (red.), Pe i rodzaj w edukacji, d 2004. Czajkowska, I. B., Socjalizacja rodzajowa a pozycja spoeczno-zawodowa kobiet artystek [w:] M. Chomczyska-Rubacha (red.), Role pciowe. Socjalizacja i rozwj, d 2006. Desperak, I., Podwjny standard w edukacji. Kobieco i msko w podrcznikach szkolnych [w:] M. Chomczyska-Rubacha (red.), Pe i rodzaj w edukacji, d 2004. Chomczyska-Rubacha, M. (red.), Pe i rodzaj w edukacji, d 2004. Fontana D. Psychologia dla nauczycieli, Pozna 1998 Hulewska, A., Stereotypy zwizane z pci a realizacja zada rozwojowych w okresie dorosoci [w:] K. Appelt, J. Wojciechowska (red.), Zadania i role spoeczne w okresie dorosoci, Pozna 2002. Karkowska. M., Socjalizacja rodzajowa dziewczt i chopcw a ukryty program edukacji szkolnej [w:] M. Chomczyska-Rubacha (red.), Role pciowe. Kultura i edukacja, d 2006.

60

Karkowska, M., Tosamo kobiet a socjalizacja rodzajowa. Wyzwania rozwojowe i emancypacyjne [w:] M. Chomczyska-Rubacha (red.), Teoretyczne perspektywy bada nad edukacj rodzajow, d 2007. Kopciewicz, L., Dziewczta i chopcy w szkole zmiany perspektywy bada zagadnienia nierwnoci pci we francuskiej socjologii edukacji w latach 1970-2000, Acta Universitatis Nicolai Copernici Socjologia Wychowania 2003, z. 360. Janneke, P., Geske, D. A., Ekonomia i pe, GWP, Gdask 2002 Kopciewicz, L., Wytwarzanie rnic rodzajowych w dydaktyczno-wychowawczej pracy szkoy. Przegld bada, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Socjologia Wychowania 2006, z. 378. aciak, B., Dziewczynki i chopcy w relacjach spoecznych, Kwartalnik Pedagogiczny 1995, nr 1-2. Meighan, R., Socjologia edukacji, Toru 1993. Pankowska, D., Dowiadczenia socjalizacyjne a tosamo rodzajowa raport z bada pilotaowych [w:] M. Chomczyska-Rubacha (red.), Role pciowe. Socjalizacja i rozwj, d 2006. Pankowska, D., Role pciowe a przemoc, Niebieska Linia 2005, nr 2, http://www.pismo.niebieskalinia.pl/index.php?id=380. Pankowska, D., Wychowanie a role pciowe, Gdask 2005. Szczepanik, R., Nauczyciele wobec zachowa szkolnych uczniw i uczennic starszych klas szkoy podstawowej [w:] M. Chomczyska-Rubacha (red.), Pe i rodzaj w edukacji, d 2004. Titkow A., Duch-Krzystoszek, D., Budrowska, B., Nieodpatna praca kobiet. Mity, realia, perspektywy, wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2004 Titkow A., Tosamo polskich kobiet: cigo, zmiana, konteksty, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2007 Brak misji na wizji i wizji w edukacji. Raport z monitoringu mediw publicznych i edukacji, Fundacja Feminoteka, Warszawa 2009. Kobiety i mczyni: odmienne spojrzenie na rnice, red. B. Wojciszke, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2002. Kompasik. Edukacja na rzecz praw czowieka w pracy z dziemi.
61

Refleksje Zachodnipooomorski Dwumiesicznik Owiatowy nr maj/czerwiec 2010: Gender mainstreaming w edukacji. lepa na pe edukacja rwnociowa po polsku. Raport krytyczny, Fundacja Feminoteka, Warszawa 2008. Rwna szkoa edukacja wolna od dyskryminacji E. Majewska, E. Rukowska (red.), Dom Wsppracy Polsko-Niemieckiej, Gliwce 2007.

62