YU ISSN 0351 - 1642

lrl I
I

--BROJ 1

MARr1ee3.

tribology in industry - rpl,ldonorHn B npoMbuuneHHocrr

i tribologiia u industrij
contentsT

sadrLaj T
UVODNIK INTRODUCTION IIEPEAOBHXA

coAepxaHr4e

S.TANASIIEVIC: Tribologijai obrazovanje oTribologyandEducationoTpN6onor w, *t o6pa3onaHne F. ASSENOVA,K. DANEV: Fractal-information Approach in Tribology: Interaction Between Intermediate Fluid Materials andSolidContact Surfaces o Fraktalno-informacioni pristupu tribologiji:interakcije izmedumaziva i kontaktnihpovrSina o Opaxralr uo-nuQopMaunor{Hbrfi noAxo.u rpHbolornqecKH M
IBJIeIIHIM: B3anMoAeficrnne cMa3xn H xorrraxTnpyrcrunx rroBepx rrocrefi

rsrnaZIVANJA
RESEARCH HCCNEAOBAHI4JI

U. pApli: Pouzdanost ptaniranja reznog alatau proiarodnim o ReliabilityPlaning of CuttingTools in Production procesima pexy rueroHrrcrpy Me Processes o Ha[exrrocrbnJraHHpoB arl.Hl HTa
B npon3Bo.qcrBeHHbrx [poueccax 13

gABlC,B.JEREMIC, primenc tr,t. N. tvttlte: Mogudnost PVDprevlaka nakonstrukcijskim o Possibility delicima of Application of ThePVDCoatings on Constructive o BsMoxHocrn Steels
rIpHMeHeHH,r flBfl-noxplmHfi Haxolrcrpyxu]rotrrrbrx craJurx ZA NEPOSREDNU PRAKSU FOR DIRECT PRACTICE aflA IPAKTT4KH NOVOSTI NEWS HOBOCTH 22 karakteristike V, PSIC, N. MILId: TIS - Informacije:TriboloSke TiN prevlake 27

Balkanski Komitetza tribologiju

30

r Casoptsr KNJTcE
BOOKS AND JOURNAI-S KHHTH H XYPHAJIbI 31

NaUCNIsKUPovr
SCIENTIFIC MEETINGS HAYTIHbIE COEPAHI,UI

S. TANASITEWC

Trib ologrja i obr azovanj e

Trenje-dudnovati fenomen prirode, verni je pratilac dovekaod davnina. Ono je podarilodovedanstvu toplotu i vatru, mogudnost zaustavljanja automobilai vozau kratkomvremenu. glasana Trenjeje i u zapisudovedjeg gramoflonskoj plodi,a i omogudava da dujemo zvukvioline. Zivot bibio tako siroma5an bez trenja. Ali, potrebno je redi da se oko 1/3 svetskih energetskih resursa tro5i na trenje.Pri trenju (i samopri trenju) istovremeno se de$avaju mehanidki, elektridni,toplotni, vibracioni i hemijski procesi.Sa trenjem je neraskidivo vezan i jedan od znadajnih problema dana5nj ice-habanje. Trenje koSta. Hiljadamamilijardi novdanica svih oznakapladase danasovaj fenomen.Rashodisu ogromnii svake godine seuvedavaju. Uodeni u osvit civilizacije, problemi trenja i habanjastoje pred dovekom na celomputu njegove tehnidke evolucije.Tribologijakao naukao trenju, habanju, podmazivanju, ali i o drugim pojavamana povr$inama koje su u dodiru i relativnomkretanju,u svim je svojim etapamarazvoja reSavala probleme ovakve onoliko i onakokoliko je mogla i znala.Motika, noZ i lopatapotidui dolaze iz dubokehitjadugodi5nje istorije i sluZe nam zajedparnim no sa dekidem,laseromi

Ovo su samoneki od mogudih pravaoa daljeg usmeravanja i ranoja triboloNa izmaku ovog veka tribologija se nalazinaveomaznadaj noj etapi svoga gije. Osnovnicilj praktidneprimene rantojana putu za2l. vek.Zastarele tribologije kao moderne i znadajne jo5 dvrstozauzimaju predstave svoje naudneoblasti je razvoj proizvoda sipozicije,a novi pogledii poloZajijo5 (proizvodkao tehnidkii maSinski nisudovoljnoodvrsli i samopostepe- stem). no dobijajupriznanja. Odekuje sedenastojanja da se u privrefinisanjenovih magistralnih puteva Savremena uvedui zalive trZi$na kretanjaove nauke,definisanje ne- divanjekonadno pravila, intezivirala su potr ebuzarazispitanih oblasti, otkrivanje novihrevojem proizvoda koji sesasvim sigurzeri rarvoja,preusmeravanj e interesa n o m o Z e p r e t s t a v i t i t r o u glom u nove oblasti istraZivanja i mnogo KVALITET-CENA-ROK. Prirodni drugog. neskladzahteva: Sto vi$i kvalitet uz je da u skora5njoj Mogude bududnosti Sto niZe cene i kradi rok reSava se triboloziu saradnji sadrugimspecijali- danas izuzetnimnaporima, prvenstvestima (fizidarima, hemidarima, meta- no odgovarajudim znanjima. Znanje lurzima,...): je najsigurnijifaktor prepoznavanja njime se ne rc. razra<le metodeizvladenja dragoce- razvijeni-nerazvijeni, Savaju samozahtevitrouglavedi Siri nih metalaiz morske vode, . razviju nove konstrukcione i prirode. i ma- zahtevidoveka,druStStva zive materijalepobolj5anih j ednoznatribo- Delovanjeznanjausmerava lo5kihkarakteris tika, dno pravac selidbindistih" i "prljavih" . razviju nove tehnoloSke procese tehnologija, doprinosedi u izvesnom obrade koji iskljuduju periode uho- smisluformiranjunovogoblika "kodavanja elemenata tribomehanidkih lonijalizma". Razvijeniu svojeproizsistema, vode viSe sve ugraduju znanje,a . usavr5e pouzdane proradumetode jeftin i energiju, racl uz obilna TMS na habanje, pri zadatom nerazvijeni veku trajanjama5inskih sistema, no zagadvanje svojeokoline.

buldoZerom. I svakood njih je bio originalno tehnidkoremek delo u svojevreme:TriboloSkiproblemilopate nisu bili niStamanje vaZniod triboloSkihproblemabuldoZera danas.

. razrademetode tribolo$ki ispravnogkonstruisanja, . razviju nove prevlakepoboljSanih tribolo5kihkarakteristika, . re5ei mnogedrugezadatke.

Tribologija u industriji, gorl, XV, br. 1, 1993

vi5emi visokom metala Odrrezanjem, Eksploatacija, oblastiu srednjem, ali to nimalonepoboljSava Zavanje, ...), obrazovanju. je triboNemasumnjeda op5tiutisak. ostvaruje proceAko se obrazovanje naudna logijakaomladaali i znadajna radau Skotiili fakultesom planskog oblast nedovoljno prisutna u daudenika tu i ima za cilj naoruZavanja i da je na$njem sistemuobrazovanja umedem i navikom,analize znanjem, jedinstveniput primene tribolo$kih kaonaudna pokazuju dasetribologija znanja u pratsi - rawoj svih formi u sredjimSkolama oblast ne izudava Neophodno tribolo$kogobrazovanja. programina5ezemlje.U nastavnim je uvodenjetribologije u programe ma kojima se predvida obim znanjai vi$egi visokogobrazovanja srednjeg, Skolama izlaganja u srednjim red profila.TriboloSkaznanja ma5inskih profila,tribologijenema. ma5inskog se moraju ugraditi u sistemobrazori anketa,razgovo Analizasprovedenih je vanjasvihstudenata maSinskim Skolama stanje Na viSim a ne samopojekaoi postignustolovima zaokruglim isto,tribologijetakodenema. dinih smerova,Sto bi omogucavalo svedode o neti rezultatiu ma5instvu, razvojtribologijei poveplanova i programa neprekidan dovoljnomznanjuiz tribologijekoje Analizanastavnih Canje koristi od nje. da se tribologijakao prednaSiinZinjeriu praksi.Od- pokazuje poseduju ni na svimma5inskim Drugi, ali niStamanjevaZan zadatak sustvo znanjaiz tribologijeprimetno met ne izudava zemlje.U tabeli 1 u oblastitriboloSkog je obrazovanja je kod konstruktora, inZinjera odrZa- fakultetimanaSe je visokotrenutni presek stanja dat protoka innesmetanog obezbedenje pa daki kod naudnih vanjai remonta, iz tribologije. obrazovanja formacija.VaZnoje iznacii razraditi radnika susednih(granidnih)speci- $kolskog jalnosti. Nepravilni izbor maziva, Tribologijasesistematski izudava sa- metodekojima Cedobar deo postojedih i bududihinformacijanadi najprevlaka,konstrukcijaTMS, tehno- mo na tri fakulteta u redovnom i pokradi put do konstrukcionihbiroa i i dr. eksploatacije logija izrade,uslova konbili trZi$no Da bi nadiproiz-vodi pijaci,neophodkurentnina svetskoj no je u njih ugraditi mnogo raznih pa i znanjaiz tribologije.Bez znanja, znanjatribologijene mogusena kvalitetnomnivourazraditifrikcioni materijali za kodnice,konstruisati im sagorevanjem, motorisaunutra5nj razrama5ine, izraditipoljoprivredne diti mazivimaterijaliza automobile, remontovatistrugovi, identifikovati uzrocihavarijaavionai dr. TabelaI
MASINSKI FAKULTET Redovhahastava

naStava Postediptomska Semestai: VI VI vil vll

:Specijalizacija

Smer BEOGRAD KRAGUJEVAC

NOVISAD NIS VOZILA MOTORII MOTORNA

Magistratura + + + + +

+ +

PROIZVODNO MASINSTVO I MASINSKE KONSTRUKCIJE MEHANIZACIJA

INDUSTRIJSKI SISTEMI

+
+ +

1 MASINSKE KONSTRUKCIJE MEHANIZACIJA

KRALJEVO
PRISTINA TITOGRAD

takvogstanja.Ozsu samoposledice biljne posledicei veliki ekonomski gubicisu destorezultatnezadovoljavajudihznanjaiz tribologije.

VaZno slediplomskom obrazovanju. je napomenuti da je ona prisutna saovih famo na pojedinimsmerovima znanjaiz tribokulteta i da osnovna logije stidejako mali broj studenata Kako se pod pojmom obrazovanja jednegeneracije. podrazumevaju rezultati nastavnog je zabrinjavajufu dasetribosistemom Posebno procesakoji se izraLavaju ZNANJE-UMECE-NAVIKA, logi- logija u redovnojnastavine izudava dno je da se do tribolo$kih znanja na fakultetimakoji pokrivaju znahji najpre dolaziobra- ne centre malinskeindustrije(NiS, fundamentalno Napomenimo dasenekaod zovanjem . 7a podizanjenivoaznanja Pri5tina). je podizanje poglavlja tribologije delimidno izlaZu neophodno iz tribokrgije nivoa obrazovanjaiz ove naudne u okviru drugih predmeta(Obrada 4

pogona.Znanje u "ormanu"je beskorisnoi za ekonomiju i zablagostanje ljudi. NuZna su ne samonovaznainiori putevida sepostojede nja veC i na pravi namacijeblagovremeno Ovo drugoje destoteZe din iskoriste. nego dobijanje i razvijanjenovih znanja.Podizanjenivoa tribolo5idh znanja inZinjerau industriji kao i protoka nesmetanog obezbedivanje informacija se uspe5nopostihe permanentnim tribolo$kim obrazovanjem. Odredena iskustva koja pojedinifakultetiimaju,pokazujuda

Tribologijau industiji, gotl,XV, br. 1, 1993

su u tu svrhu najefikasnijiseminari permanentnogobrazovanjakoji se za intinier e u u toku 2-3 elana odrZavaj jedneili vi$eistorodnihorganizacija. Na seminaruse izlalu temei pruZaju oblastitriboinformacijeiz odredene polazne za obrazovanje logije,znadaj nika.

mestou koncipipromenilo.Posebno ranju novog poloZajatribologije u na svimnivoimaima Juobrazovanju druStvo goslovensko za tribologiju.

razlidite oblikeseminara i drugenadinerazmena inforniacija, > organizovanju konsultacionihtriboloSkih centara,

dru- > intenzivnijem Novoformirano Jugoslovensko razvojupublicistidke Stvoza tribologiju Cemorati u nareddelatnosti(knjige,prirudnici,Stampaneinformacije nom periodu vi5e paZnjeposvetiti i dr.) od znadaja ovom problemu.Polazedi > daljempodizanju kvaliteta dasopisa obra- tribologijeu razvojunovih proizvoda 7.apodizanjenivoatriboloSkog u industriji" "Tribologija obrazovanja u podizanjunizovanjana5ih inZinjera i studenata i znadaja je irarvijanje publicistidke de- voa znanjaiz ove interdisciplinarne > raaroju novih metodanesmetanog vaZno Pod- naudne dini namsedaje neolatnostiiz oblastitribolologije. oblasti, protokainformacija narelacijinau- praksa, dneustanove i dr. aktivnost sedamoda u na5oj zemlji ved viSe phodnoizuzetnu ovogdrugodina uspe5no izlazi spedjalizovani Stva usmeritika: Ne trebaodekivati da &, sedosada5nji, dasopis "Tribologijau industriji"i da > pololaj tri bologije nezadovolj avaj udi uvodenju osnovnih principa tribolopostojiviSeknjigadomadihautoraiz g{e u sistemu tako lako prou odgovarajude predmete sredobrazovanja tribologije. ma5inskog smera, menitii zakratkovreme. njegobrazovanja Ukorenjcne u celini, nije preo5tro Posmatrano pozicijese te5ko navikei vedstedene > uvodenju tribologijezastunastave redi da tribologija u na5ojzemlji jo5 menjajui ispravljaju. Ali je obaveza i dente svih smerovaviSih ma5inobrasvojemestou sistemu nije na5la da sve poku$ai udini pravo dru5tva i fakulteta, skih Skola iskoristiTato jeneophodno zovanja. maksimalno StomoZe. dru5tava > permanentnom ti uticajsvihdobronamernih obrazovanju iz tristanje bologije inZinjerau privredi, kroz U ime generacijakoje dolaze. da bi sesada$nje i organizacija

Tribolory and Bducation

have intensifiedthe needfor product trendsto linally introducemarketingrulesin econonry Contentporary or nmchinesystems) to be contpetitive on the world nmrket developntent. In orderfor our products(technical knowledges, and alsoknowledge it is necessar),to intplenrcntinto themnmnydifferent front tribologt.Ana\,5il testify as well as resultsachieved in nrcchanicalengineering, of conducted surweyqround tablediscussions, prossess practice which engineers. tribologt our about instfficient knowledge from to inueasethe levelof educationin this For increasing the levelof the knowledge from tribologtit is necessary schools Increase of tribologt knowledge levelof industry engineers, higher anduniversities. in high-schools, field, through pernmnenttribologicol can be achieved as well as ensuringthe unintpeded flow of inforntation, education.A specialplace in the conceptof newposition of tibologt in educationot all levelsbelongsto Yugoslav Society for Tribologt.

TpH6 oJrornfl,H o6pa:oBaHne

- BBecrHB nponsBoncruopblrrotrbregaKoHHrpedyer ycnJrerrHoropa3BHTHt H3Conpeuennoe crpeMJIeIrHe TexrrHqecKue nJra MaIrIHHocrponreJrbHuena MHpoBorvr 6urn KorrKypevTbrMu .qenufr. Vro6u uaun us.qeJrH.rIpbrrrKe ro neodxo.uu*to Bcrponrb B rrHx pasnoo6pasrrbresrraHwt no rpn6oJrorww, KoropbrMwoftararcr pa6orarcarne B npoMbrralrerrHocrn.,\nn nonuueHnt ypoBH.rr suawufr no tpn6oJrorwu ueo6Hrr)Kerrepnt, ypoBerrb odpatonatrHt no croil nayuuoft odtacru B cpenrleM H Dr,rcureM xo.arrMorroBbrcwTb odpasonaHlrnw. u odecneqeHuecno6o,quoro [IonuruenHe ypoBrr.srpu6onoru.recKHx3rtatmfrunxevepoB B npoMbrailIelrHocrw noroKa nuQopuaunfr ocyalecrBJrflerc.snocro.gHltuu rpu6orornqecKwu odyveHneM. Oco6oe Mecro rl HoDororroJr)rrcHnt rpudonornn B cncreMeofyueaux KanponIIa BcexypovH.flxnpnHawururT nJraHrrpouaHHH IOrocn ancKo My o6arccrny no rp n6onorw n.

Tnbologijau industriji, god.XV, br. I, 1993

621.9 UDK 620.17 8.1.62: 1.003.12

K. DANEV E. ASSENOVA,

tl F ractal-information tt z tl Approach in Tribology: cr tl Interaction Between tl 2 Intermediate Fluid Material and Solid Contact Surfaces
>N

nnn
l---l
:
F

1. BASIC NOTIONS OF CONTACT SYSTEMS

Contactinteractionis the mostgeneraltransfer process and promotes the link between the elements of a system. We agreewith the assumption that a system is a combinationof elemcnts in a givenrelationship each between the othercnsuring entityof the combination. throughexchange The interaction is realized of the information which is an objectiveretlectionof realityby the subject. Instead of the commonlyusedideaof energy and matl.er we introducethe informationexchange exchange asbasic communication. relationin systems we considerthe tribosystem Furl.her, as a system which behaves essentially determinedby the contact.It is a dissipative dynamicalsystemwhere energyand matter dissipation is realized throughcontact processes: friction, wear,cmanation, etc.,it means that entropyproduction occurs. In fact,entropyis a measure degradation of energy or dissipation. Dissipationprovokingprocesses are irreversible. Thegreatspread of tribological studies datawasgenerally relatedto the extreme complexity of tribological phenomena. Now it seemsmore likely to ascertain that the reason is in the stohastical behavior of tribosystem elementsor by the irreversibility of the tribological processes, anobvious illustration beingthedissipative nature of the tribosvstem. Enilia Assenova, Tribologt Centre,Sotia Krassinrir Danev, Tribologt Cenfre, Sotia

TWobasiccharacteristics canbe revealed in the evolution of contact systems: 1) homogenization of the system, i.e.informationaccumulationor increase of entropy; 2) dissipation in the system, i.e. increase of system/cnvironment contact intensity, promotingin sucha way opening of the system and exportingof entropyiinformation. Both statesare due to processes of variation or, more generally said,to motionprocesses leadingto an incrcase of system entropy/information or of entropyproduction. Because of itsstochastic nature, motioncreates or increasesinformation. Everybifurcationyieldsa system variation that by convention we call memoryof the systcm. Newinformation is generated onlyin thecase of a randonr choice, but not a selection of the best variant [1j. So, realization of one of multiple-choice possibleevcnts yieldsa resultthat is kept steacly throughthe implcrncntation of the eventof the changes it had caused. Thus, because of the factthat reversible processes do not allow randomrealization of simultaneously probablecvents, theydo not generate information. The full informational "satiety" of thesystem corresponds to its complete homogeneity. Beingreversible andgivingthusno raiseof information,determinative variations of the system are not significant for the evolution. The basiccharacteristics mentioned abovecould alsobe presented asfollows: > tendency towardsindependent maintenance of the system by means of informationaccumulation (lnc.. homogenization), and > exportof informationout of the systern leadingto integrationwith other systems, realized througlr specialized channels or dissipa tive structures).

Tribologijau industriji, gotl,XV, br. L, 1993

solution in mathematical modelsof physicalsystems couldbe seen asa manifestation of Goedel's theoremof unsolvability provedby Goedelin 1931. in mathematies canare incognitiable that contactsystems It pointsout thatin all but the mostsimplemathematical A conclusion In spiteof to the abovereasons. systems areto be foundstatements that cannoitreproved not be drawnaccording non linearphysical or rejected andbehavior, throughan arbitrarilylargebut limited mastructure theircomplex characteristics: thematical aredetermined bysomeuniversal or logicalprocess.The proof of thesestatesystems internal speed, critical size, communication mentsmightrequirean infinite numberof logicalsteps. attractors, timeof the system. the introduction The hingepoint in science is, however, we do not need behavior systems of a newwayof thinking.Science lawsare tendingto be To explainirreversible with beingoccasionally regarded asalgorithms. Manyof them havealready bcen initial conditionsbut attractors, of thus a descriotion structure,preventing complicated studiedby means of computationexperiments. Physical by means of definitelawswith possible systems behaviour which systems are considered as computationsystems mannerof description ensure wayas further prediction.The plausible information processing almostin the same of the system. possibleto study new to be a directevolutionemulation a computer.Hence,it becomes appears aspects of naturalphenomena that might well lead to a usedto focusthe attentionon mathemastudies Physics breakthrough in understanding of the taskswe haveto suited to simple descriptically reduciblephenomena, with nature. discuss however,mathematical tion. In real physicalsystems, than a rule.Compuis ratheran exception Anothercharacteristics is the sizeof a nonlincarphysical compatibility comsystem. A smallsystem canbe completely controlledby tationsrelatedto evolutionare not mathematically patible: an effectiveway of that solution is the direct the environment; its growthgivesrise to new regionsof two obimitation.In fact,interaction between evolution stability. Thus,a fluctuationis not able to embracethe jects is more easily presented by a formula,while the wholesystem, it hasat first to settlein one region.Fluctuationsare hushed several objectslendsitselfbetterto or, on the contrary,grip thc whole interactionbetween depending is Turbulentflowsseemto be a suitable system on whetherthe initial region siz.e algorithmiz,ation. tionally, unreducibility. Conven smalleror not than a givencritical size.The notion of exa mple for computable the pneumo-hy- criticalsizeis related properties, like for example tribological to the factthat "theouLerworld", i.e. havealso beenconsidered theenvironment drauliccontactconductance, of the fluctuating to regiontendsalways we methods, i.e. face reducible using mathematically weaken fluctuations. critical size reveals the ratii) the The [2J approach between throughwhich inthe implication of a system-phenomenological bulk and the contactsurface to thestudy teractionis realized[3]. As a consequence issuited it becomes Eventhoughthisapproach in tribology. systems behavior seto introduce pseudoparticles intcraction, complex necessary in the modelling, of two-clements - algorithmical approach. that are not smallerthan the critical size,taking into emsto lit betterto an evaluation account irrcthat the behavior of the system, as rcgards could be simulatedat different levels:from A systenr versible processes, assmalis independent on subregions particlemotiondescription to differential equinclivitlual ler size. states. ationsfor the.basicsystcm The existence of comof a higher putatlle incompatibility impliesthepossibility thrilugh Information transmission is realized in thecontact to a more abstractmodel,that hints at the leve!,suitecl the formationof specific we shallcall dynamic structures of a directimitationmanner of resultsearching. informationchannels. The underlyingicleais that thc necessity introduction of this term extencls the essential meaning is similar to a physical Computerprogramperformance of contact confirming at thesame timc thc of theconcept experimentin many regards.Contrary to the physical importance of using"information" as essential characteexperithe objectsin the computation object,however, risticandenabling consideration of information channe ls by naturallaws,but only obey mcnt are not restricted similarly to dissipative in irreversible structures thermowhichof course, program laws, shouldn't becontramachine dynamics. proccsses that could be described dictory. Mathematical are not limitedby conventional by computerprograms 3. FRACTALMODELING OF CONTACT Thus,the useof operations and functions. mathematical it possible, both science andmathemacomputer makes SURFACES tics,immanently algorithmic laws, to be determined. It is Beinga basicstructuralelementsolid surfaces play a are simple, elements clear that even though the system dominant role in contact body formation. One their of wouldbecomputably the general cvolutionof the system important properties surface most is roughness. ConvenSucha kind of incompatibility canbe ineviincompatible. surfaces aremodelled to their concreaccording when the behaviorof the system tablyobserved appears tionally, te functions. data on contact surlaces are Quantitative complexor chaotic.Availabilityof problems that defy

2. AN APPROACHFOR TRIBGSYSTEMS STUDY

Tribologijau industiji, god.XV, br. l, 1993

problems neededin the solution of some significant adequate done developing which could be successfully the proon treated surfacemodels,i. e. independently to the real natureof conblemswith maximalcloseness for the creationof a tact.That rvouldbe also necessary is the incomplexcontactmodel.Another requirement dependence of the resultingfrom the modelobjects on the scalelevelof modelling, i. e. theyshouldbe scale-similar objects. giveevidenshowthatsurfaces A numberof observations whichimpliesthe relevance of their ceof scale-invariance of roughsurfaces inThe topography fractalrnodelling. phenomena a lot of tribological suchasfriction, fluenccs wear,lubrication[41. Takinginto consideration that the geometric is random, andthat of roughsurfaces structure parameters arefoundat a largenumberof the roughness between the lengthof a sample and atomic lengthscales that to studythemechanism it bccomes obvious of scales, phenomenon it is absolutely necessary to anytribological multiscale surfaces and to knowthe structucharacterize relevantto the phenomenon re at all lengthscales [4]. It geometrywould playan thatfractal important is apparent roughness. role in the studyof surface arecharacterizedby the followingproFractalstructures pertics: Every to lengthscales. 1.Thcy are invariantwith respect on the of identicalelements part of a fractal consists appears smaller lengthscale. Scale invariance to bea kind propertyfor the fractalobject.Like round of "symmetry" with respect to a rotal.ion bodieswhich are symmetric axis,so are fractalswith respect to the stretchcenteror variation. thescale feature determining fractal 2. Characteristic behaviour is the fractaldimension which is noninteger. D To evaluate the fractaldimensionof an objectwe have,for example, to calculate theaverage numberNofunit particles close<I with radius r anda centre lyingon theobject. in a sphere up to a constant The unit number is equal (accurate value)to the radiusraised to power D, i.e.N = c 'rD. ln the caseof a straightline D = 1: triplingsphere radius lcads to triplingof the unitscloscd in it. For conventional continua triplingthesphere two-dimensional evolradius vesnine timesincrcase of the number of the unitsin the sphere.[n the caseof a fractal object with dimension to a five timesincrease D:1.46 triplingof r leads of the numberof the units in the sphere. Thus,the number of the units in this casegrowsfasterthan for a straightline and slowerthan for two-dimensional continuum. This is why we declarethat fractalobjectsoccupyintermediate positionbetween a straight line anda plane. proFractaldimension of a physical bodyis a "universal" pertynot dependent on the multitude of concrete details. the behavior It characterizes of thestructure in a general

way,apparently obscuring throughaveraging the details. Besides, contact many phenomena areeasily embraced by a fractalmodelof contact, g. e porosity,lubricate, wear debris particularities, realcontact areadistribution, etc.[5]. It is clearthat fractalproperties appearto suit to surface modelling, namely, their lengthscaleinvariance, fractional dimension, randomlyorganizedstructure.Fractals aredefined only by a fewcharacteristic parameters (fractal dimension, power).Several spectral papers appeared recently in the scope of fractalmodellingof realsurfaces Avariety of methods arealsoknownon this topic, 16,71. goingto greatvarieties, suchas white noisemodel and wins at dice,as well as modifiedKoch curve cumulative andfractal Brownian functions [4,81. A suitable methodof realsurfaces modelling sccmsto be the diffusion-limited-aggregation model (DLA-rnodel) proposed by Witten andSander asfractalobjectsformation method[9].Thismodelconsists of the following: Consider anobject- a cluster, growing asfollows: at timcs joins theclusterandgetstrappednot searching a particle for anotherpositionany more. This process showsthe aggregation of the objectand the lack of rearrangement makes it an example growthprocess. of nonequilibrium Assume now that the particles are randomwalkersand diffusetowards the aggregate due to a random motion, i.e. by a sequence of stepswith lcngth and direction definedin a randomway.The clusterfcrrmation begins with the introductionfrom a fixeddistance of a particle towards a straight line.It moves randomly with a gradient to the cluster. When comingwithin a fixeddistance, the interaction radius, (or whencoming"in contact" with the cluster) it gets trapped. Introduce another particlc which cannowgetstuck in theneighbourhood of citherthefirst particleor the line. Repeatingthis process of DLA we obtainclusters with fractalproperties. Thestructure resulting from thisproccss is not prcviously fixedbut formsautomatically, hencethere is evidcnce ol a kind of self-organization of the obtainedobject.How doesit happen? Due to noiseor randomstatistics the particles motion on the surface is accompanied by small stacksand pits formation [10] (fig.1).The brokcn line showsthe complex way of the particle,the curvedlines evidence curves the of constant particledensity, and the - thelinesof theaveraged vertical ones flow.Onceformecl thestacks growfaster thanthe pits (above) havingin view that a randomwalkerhasa high probabilityof getting trapped at the peakof thestack or in the neighbourhood (the stackbeingan attractor). Going down the pit the particle hasa higherprobability of gettingfixedto thewall thangetting the bottom,thus,lhe peakgro\N largerand ils slope steeper, andLhe probability of fillingin thepit gels lower. Thebenefitin theabove modelseems to be the possibility of emulation of some phpicalprocesses in thegeneration of realsurfaes(byelectroplate coatings, electroerosion, etc.)

'I'ribologijq u industrryigod.XV, br. I, 1993

a multitudeof equalcomponents with a complex behavior, even though eachof the components develops to a simplesetof rules. according An illustrationof this method is presented for the deformation of a fracta[modelled surlaceduring the interaction with a smoothand absolutely hard ideal surface. Followingstages are to be distinguished: . everystep closeswith the smooth and the fractal surface strikingthedistance between themwith one arruyof components; . if an occupied cellis available in the neighbourhood of thesmoothsurface (onearraydistance), the cell shouldbe discharged; . this discharge is realizedby a free-cellcheckingin the neighbourhood of the occupied cell (one array distance), extending the areaof the neighbourhood stepby steptill a givensize. speed exchange in the fractal Theratioof information and the informationinteractionrate is givenby the size of the checkingarea.According to the tip of deformation to be emulated we havediffercnt kinds of cell checking consequence. developed deals with contact Themethod above deformation mechanisms: consolidation rearrangement including andform redistribution of the fractalduring the interaction of this with another (smooth or fractal) surface. we find the analogous Similarly, ruleswhen simulating the penetration of an indentorinto the fractalsurfacc dcof microhardness measurement {ftg.Z)asin the case scription.

Figl. Illustration of DL/l fractal growthprocess Ilustracija DLA fraktalnogprocesarasta trIncrpaunx DL,A Qparrat nIrbIx npoueccoB from DL,/I processes in natureresultobviously Fractals , coatings, dueto air flow "fingers" suchaszincelectroplate discharge trails calledLichtenberg in glycerin, electrical fractals couldn'tdescribe everynatupictures. However, ral objectwith creepingstructure,e.g.the structureof coatingtransforms from fractalto dendrite electroplated (like snow-flakes) when increasing the tensionin the asfractals, denelectrolyte. Beingnearlyas complicated thanDL/l clusters. dritesshowmoresymmetric structure generate obviously following and dendrites Both fractals the difference in the struconeandthe samemechanism, (e. g. mainlyon one or two parameters turesdepending constant, etc.). interaction rate,diffusion

4. EVOLUTION.ALGORITHMICAL APPROACII IN TRIBOLOGICAL PROPERTIESMODELLING

approach in realsurface to usean algorithmic It is suitable for more tribological modellingwhich makesit possible and explained: properties of the contactto be embraced contact conductance, pneumo-hydraulic lubricatibility, a meetc. [5J.There havebeendeveloped thod and a softwareprofile meter - a relativelysimpleprogramscanning the fractal surface, by meansof a model tracerwith a givenradiusof curvature providingthe resolutionof the apparatus. The obtained profilogramenablesthe evaluationof all standardized roughness ensuparameters, ring thus a bridge to the comparison between the modelled andrealsursurface faces. In turnthesurfacedefamation canbesimulatedby cellularautomate. Theyconsist of

5. PNEUMO.ITYDRAULICAL CONTACT CONDUCTANCE

Another important tribologicalproperty,the pneumocontactconductance hydraulic is studiedhere againfollowing the information-fractal method as a part of the evolution-algorithmically approach. Once more wc use the particlemethodintroducing particles througha model gapformedby fractalsurfaces (fig.3)imitatingBrownian walkingwith a gradient motion,i. e. random depending on the simulated fluid pressure. The leakage flow rate is

Fig. 2. Celluralautonnta ntodellingof surface deforntation M odelir anjep ovri inske deforn ncij e MorctnpoBarrHe naB epxilocnrofrnefrop MarrnH Tribologijau industijr, god. XV, br. l, 1993

1CI

Surface

Surface

L
byrandont-walker-particles contactconductance Modeyingof pneumo-hydraulic 3. -Modetirinii -Fig. -o kontalda fineunto-hidraulicnog
M onet u p oDaHHe n H eBMor u,ap aBJIH'Ie c Koro KoHTaKTa

requitime (numberof steps) by the average determined gap' model the through particle of one red for the passing equivalent the (and nced of the particle by the free clista inverselywith flow rateQvaries gap).Theleakage contact e.: i. n, steps of number the d'l Q= _T,

REFERENCES
'[1.] ' EIGEN M. , SCHUSTERP.,flypercvcl-elPrinciples Ed' Moscorv, of self- oryanizingof macromolecules' (in Russian). Mir,3982 methodin l2.l MANOLOV N., The pneumo'hydraulic Bulgarian)' (in Sofia,1984 Diss., Dr.sc.tech. triboloEr.

[3.]PRIGOGINEI.,STENGERSI.,Lanouvelleallian' ' Paris,Ed' Gallide la science, ... Metamorphose example,viscosity). (for to fluid properties mard,t979. d beingrelatecl B', Role of Fractal Directetlmotion incrementinc of the particle(potential [4.] ' ' MAJUMDAR A., BHUSHAN and concharacterization In order to obtain G"oretry in Roughness to fluid pressure. fielcl)corresponds of Tribology' Journal of Surfaces. tact Mechanics along the gap length, the increment variable pressure Vol. 1nfA05. April 1990,, by the realized n, number steps the shrouclrlependon self-regula' t5.l canbe usedin ' ' ASSENOVA 8., DANEV K., Adaptive Fotlowingiterativerelationship particle. lubricant and solid tion in the interactionbetween that case: 1990' Conf.,Esslingen, VII Int. Tribotogical surface. C', Frac: incn- k'ln - incn' (l'+t - ln) 16.l incrraT ' ' GAGNEPAIN J. J., ROQUES-CARMES surface to two- and three-dimensional tol approach Wear,109(1986)Il9-t26' ro,rghhess. at everystepof the particlemotion.we have calculated and trisurfaces, /n for the momentary l7.l LING F. F., Fractals, engineering written herek for the coefficient, '89",vol. 2, Helsinki' motion. the of "EUROTRIB step botog5r, n-th the after horizontalcoorelinate MAJUMDAR A., TIEN G. L., Fractal CharactetS.l ' 'riton as a proposedabovecould be considered The methods, Wear,136 and Simulationof Rough Surfaces' meemulation structure algorithmic of group part of a (1ee0)313-327 ' itroOtusedin the fractal- informationapproach '[ 9 '. ] W I T I E N T . A ' , S A N D E R L . M ' , D i f f u s i o n - l iPhys rnited ugg..gation,a kinetic critical phenomenon' Rev [rtt, 47 (1981)1400. mire nauki",March [10.]SANDER L., Fractalgrowth."V 1987, P.62

a u industiii, god.XV, br. I' 1993 Tribctlogii

11

Fraktalno-informacioni pristup u tribologrji: interakcrje izmedu maziva i kontaktnih povr5ina

koji igra doninantnu ulogu u kontaktninrprocesintatriboKontaktnapovriina je bazni strukturnielentent je hrapavost. U analizipovrlinskehrapavosti posebanznaiaj Iedno od njenih najbitnijih svojstava sistenrc. pri Cenusufraktalne prisrupufraktolnogntodeliranja, stntkture okarakterisane slededim svojsninn: sepridaje raznrcru. Svakideofraktala sesastojiod indentidnihelenrcnata 1. Onesu invarijantneu odnosuna duiinslan sepojavljujekao simetrijaosobinazafraktalni objekt. nnnjih dinrcnzija.Dinrcnzijskainvarijantnost je dinrcnzijom Da bi dobili 2. Ponaianje fraktala deterntinissno fraktala D, koja nije celobrojnaveliCina. je srednjihroj N jedini{nih deliCa potreban dintenziju objekta, koji su zatvoreniu sfei radujusar, frttktalrut iiji centarleii u objektu. je univenalnosvojswo objekta kojenezavisiod ntnoYtva konlcretnih elemenata. Fraktalna dintenzija fiziCkog snislu kojeje vidljivo kao osrednjeno ponalanje realnih Ona karakteriieponalanje strukntreu generalnont (knoStosuporoznost, produkti habanja,distribucijarealne elcnrcnata. Osinttoga,ntnogikontaktnifenonreni nrcdelom povrfinekontaktai sl.)ntoguselako obuhvatitiftaktalnint kontakta. razvojno-algoritantskog osnove za ntodeliranje Bazirajufi sena frnktalnom prktupu u raduseiznose sistenta prisntpa, triboloikih svojstava. hateii informaciono-fraktalnintetod kao deo razvojno-algoritantskog posebnoseanalizira kontaktnahidrattliha provodljivostkao bitna niboloika karakteristikatribosistenm.

Ap aKraJrbuo-HH$ opMarIHoHHbIfi noAxoA B3aHMoAeficrBHe cMa3KH Tpn6orofnrrecKuM tBJIeHH,flM: H KOHTaKTHpyTOUHX rOBepXfrOCTefi

poJrb B npouecce KoHTaKTnpoDarru.tr rptrOcttonttuu crpyKTyplrbrM eJreMerrroM, nrparcalwM peilIarcuyn donoruqecKwx cl4creM, .rrBJrflerct noDepxHocrb KorITaKT4 BilKHeilruee cnofrctno xoropoil npe,qcraBJr.tIer ee arepoxoDarocrb. ftpn arralrw3e rroDepxHocruoft utepoxoBarocrn oco6oe BrrnMarrne B Hacroturee RpeMt y.qecrpyKrypbr xapaKTepH3yrorct cJreryrculHMn tterc.r QpaKTaJrr]rcMy MolleJrrrpoBarlHro, npw uev QpaKTaJrbrrbre

1. Ottw rBJrtrerca rrocro.ilrHlrMn Iro orllouerrwlo K ,uJlnrrc.Kax,uat .racrb "Qparrana" (soltbt, Qparueura) pa3MepoD. cocroar H3 Hllerrrwqublx gJleMerrroB Merrbrrrwx Paluepuax ycroftunnocrb tBrzterct xapaKTepwcru xort Qparratu roro o6rerra rrmcJroM. pa3MepouD "Qpato'ata",Koropbril rre Dbrpaxaerc.fl rreJrbrM 2. flone.qeune "fipaKTaJra" oilpe,ueJr.flerc.,I flnx notyqeHwt Qparct'annHoropa3Mepa oinexra ueodxo,awuo cpemree .rwcJroN enunuqlrbrx uacrefr, Haxo.aturnxct n cSepepanwyca r, uelrrp Koroporo JIur(HT B o6retcrecnofrcrnou [r$anHctuIwM or 3. @patcratutuil pa3Mep Qusnuecxoro ofnercra flBJrlrercflyHmtepcaJlbrrblM Ott onpe,ueJlserlloBilrevue crpyKrypu n oduteM cMbrcJre, MrroKecrBa KorIKperIIbIx gJIeMeHToB. Koropoe npo.rrBJrterc.tr D BHne ycpe.qrreHr.roro iloBe,aerrwtpealrbHbrxsJreMerrron. Kpome roro firHorHe KorrraKTLrbre pacnpeleJrerrHe peannnofr noaepxHocrw KorrraKTa KaKnopHcrocrq npo,qyKrbr niwarrrnBarrHu, .flBrerrH.rr n rrr., p a3HT b Qp arr at sn oft u o,a bro Korrr aKTaJrer Ko Molffr o Bbr eJr IIa octrcnarrwwQparcrannHoronorxo.qa n pa6ore HsJIoxrcrIbI oclroDblaJIropI{rM - cwcreMbrMo.aeJrwpoDarrw.fr pa3nnDaroureroc.s rpu6onorn.IecKwx cnofrcta. llsJlara.s wttQopuauuottttoQpan'atnuuil Merog KaK,.racr aJravTop oco6euso au{Lrrwswpyer KorrraKrrlyrc rw.upaBJrwtrecKyro ropHTM - no,axo,aa ilpoDo,awMocrb, Koropa.fl Hcrn xoft rp n6olo rn,recrofr cHcreMbr. ,B Jr.rrerc.tt cyalecrB en uofr xapaKTep

cnortcruaun:

12

Tribologijau industriji, gorl.XV, br. t, 1993

UDK 62t.9.025.004.6

IJ"PAPIC

Pouzdanostplaniranja reznog alata u proizvodnim procesima

(Deo I)
1. POSTAVKAPROBLEMA
Normativipotrebnihkolidinareznogalatauglavnom se planiraju na osnovupodatakao vremenuU RADU do posmatranjima otkaza alata. Eksploatacionim reznog u pogledu alatauodavaju se dva karakteristidna sludaja rezultata o otkazima: dobijenih > podacio vremenuU RADUdo otkazasu homogeni (nralorasipanjc) ili > po<laci vremenu o U RADU clootkazasu heterogeni lvelikorasipanje). Kotl rcalnihproizvodnih procesa do otkazareznog alata ne dolazisamouslednjihovoghabanja, vedi kaoposledica uticajasludajnog karaktera(iznenadni lom i drugao$tedcnja), tj. manjekontrolisanih uslova koji prateproizvod(uslovikoji seodnose nc procese naobradak, alat,pribor, tehnolo5kisistem).Na osnovu izloZenog moZese zakljuditi da je proinodni proces ovevrstetipidan stohastidkiproccs, $tozahteva i stohastidki pristupplaniranju alata. reznag Pri stohastidkom modeliranju trajnosti i planiranju reznogalata(pri operaciji struganja), u sludaju homogenih podatakao otkazima,<lo sadaje u vedini sludajeva Weibullova kori$icna clvoparamctarska raspodela [1] ili planirati nornralna rasporlela Medutim, kada treba [2]. minimalniili maksimalni normativ reznog alatau proizvodnimprocesima savelikimrasipanjem vremena U MDU je primenitistatistiku do otkaza, celishodno ekstremnih vrednosti[3-9J, kao Stoje to udinjenou radu [10] (za sludajalatasa jednim seeivom) i u radu [11] (za sludaj viSestranih reznihizmenljivih plodica). Ako je Z vreme U RADU do otkaza reznog alata,a tg glavnovremeobraderadnogpredmeta zaodredenu operaciju,tada se kolidinaradnih predmeta koja se moZe obraditijednimsedivom alatautvrduje kao [10]:
Dr. Ljttbiin Papit, docent Laborntorija za e{ektivnostsistenn - LESI lehniiki fakultet u L1ailan ttrls =

T
lr

nnn n n
-)

,N (r
a
F

(r)

Ako postojimogudnost novogalataie puta,tada o5trenja je kolidina radnihpredmeta kojasemoZe obraditijednim alatom: n r r a =g + i ) ' , r r s = Q + b ) ' r
ng

Q)

Potrebna kolidina reznog alata za obradu nr radnih predmeta je:

Na:#*=ffi

(3)

Ukoliko je reznialatsaizmenljivimplodicama od TM ili rezne keramike, tadaje kolidinaradnihpredmeta koja sc moZe plodicom: obraditijednomz-stranom
llrlp=Z'flrls=

z.T
,,

(4)

Potrebna kolidinaplodicaza obradunr radnih predmeta je'

ND= + = y *z flrlp
' 'P

'T

6)

Prognoza potrebne kolidinereznog alata,na osnovuizraza (3) i (5) sprovodise na osnovu srednjegvremena U RADU do otkazaT = Tr. U sludajudvoparametarske (P ih) Weibulloveraspodele, vreme U RADU sreclnje reznog gama-funkcijel alatautvrdujeseposredstvom

+]y I = q.r1r P

rc)

Ekstremne vrednostipotrebnih kolidina alata (Na) ili plodica(Np) su:

No,* =n,?ik:+ i o)' Tmi n

\/
Np max = z 'Tmin

Q)
(B)

nr' tg

Tribtiicgija u industri.ii, gorJ, XV, br. IrL993

13

uzorka LT?,?::i
Elementi uzorka Xs; ( i = 1 , 2 , .,. N . )

1
, tt1 1x=t,[1...

N
( k = 1 , 2 ,. . ., N )

( x = t , X .t.t,)

(k= 1, II'... , *l
Zni=min Xm (k=1, 2 , . . ., N ) Wni=mzx Xri ( k = 1 , 2.,. ., N )

Xxru

'- -"' Minimum uzorkaT-, (i;1; [ .; r'Ji

Maksimum uzorkaWnl ( i = 1 , 2 , . .,.N )

T'Kr dgil'llnr rfgtll'l tY:fiTht IYE:TT)M

ZnN=min Xrru ( k = 1 , 2.,. ., N )

i:fT,tf wf

vrednosti S/. 1. Uz razntatranjedefinicijeel<strenrnih For considerations of definitionof extentevalues

K p ac c u orp eHHn Bonp oc a onp e,qe JreH nt e Kcrp eMaJrbHbrx gH a,reHn il

odnosno: =Namin 'n"'t+\1+io).Tnl* (9)

manjeu obziromoguduje formiranjenaudno zasnovanih planovaskradenihispitivanj a za ocenu pouzdanosti Proizvoda: . kolidinaproizvoda koja sepodvrgava ispitivanjima, . redosled funkcionalne kontrole u procesuispitivanja proizvoda, . redosled obnavljanja (zamene) proizvocla, . redosled stupanja proizvoda na ispitivanja. U stvarnosti, nabrojani faktori mogu bitno varirati u z.avisnosti od konkretnihuslova, kao npr.: . ispitivanje jednogili vi5eproizvoda, . kontinualna kontrola,periodidna kontrola ili kontrola samopred podetakili po zavr5etku ispitivanja, . ispitivanjasa ili bez obnavljanja(zamene)otkazalih proizvoda, . islovremena u razliditimtrenuispitivanja ili ispitivanja cima - svih proizvoda, . ispitivanjado otkaza svih proirvoda ili do unapred fiksiranog broja otkaza ili do istekaunapredfiksiranog vremena U RADU. Tab.1 Faktori koji karakteilu planove ispitivanjaza ocenupouzdano sti proizv, oda
plan ispitivanja Simboli6ka Faktorkoji karakteri5e oznaka Kolidina Jedan 1 ispitivanih pioizvoda ViSeod jednog N

Npmin:#,

(10)

'mil(

ekstremnih Jedanod mogudihpristupa pri definisanju jenaslici 1, U2-141. Neka vrednosti TminiT^arprikazan pojave nezavisnih niz x1, x2..., xrr predstavljaredosled promenljive xk (k:1, 2,...,n) u N uzovrednosti sludajne velidine skupa. Tadasludajne rakajednogistogosnovnog x2,... x2..,xn) predstaxn) i Wn - max (x1, Zn = nin (x1, pojedinihuzoraka. vljaju ekstremume

2. PLANOVI SKRAEENIH ISPITTVANJA ZA OCENU POUZDANOSTI PROIZVODA

prozaocenupouzdanosti Poznata sudvatipa ispitivanja sasu$tinskom kontrolnai definiciona, razlikomu izvoda: problema,odekivanih rezultatai mepogledupostavke todologijare5avanja. je utvrdivanje odgovo Osnovn i cilj kontrolnih ispitivanja li posmatrani proizvod tehnidke ra na pitanjezadovoljava normeu pogledu pouzdanosti. Definiciona ispitivanjasprovodese racli utvrdivanja pouzdanostiproizvoda,kao i za: stvarnih parametara otkrivanjenepouzdanih celina,otkrivanjekonstrukciozapoviSenje pouzdanosti, nih propus ta,razvojpreporuka utvrdivapreciziranje reZimarada i politike odrZavanja, nje uzrokapojaveotkaza,odredivanje normi potro5nje rezewnihdelova[15-231. U domadojnaudnojliteraturi, iz oblastidefinicionihispitivanjaza ocenupouzdanosti proizvoda publikovanisu radoviIZ4-251. U praksi,u veCini nemauslova za organizaciju sludajeva, ispitivanjau cilju dobijanja podatakao pouzdanosti proizvocla, potrebnog oblika i obima.U takvimsituacijase koriSdenju ma pribegava podataka koji su jedino dostupni.Na taj nadin,problemse obidnosvodina ocenu parametara pouzdanosti na osnovuraspoloZivog statistidkogmaterijala. Ovakavpristup se moZesmatratinekorektnimjer na karakterstatistidkog materijala suStinski uticajima strategija ispitivanja(ili reZimeksploatacije). U tom smislunavode se slededi uticajnifaktori,dijeuzil4

MoouCnost obn-avljanja (zamene) prl prorzvooa rspfivanlu Kriteriium prekida ispitivania prorzvooa Redosled stupanja. na Prorzvooa rspIvanja

Ne obnavijaju se i ne zamenjuju se N.eobnavljajy se ail se zamenjuju se Obnavljaju

U
R M T

Vreme u radu Brojotkaza

Vremeu radu ili broj otkaza

r,T

lstovremeno
Nije istovremeno Neprekidno

tI
()

Re2im kontrole funkcionisanjaPeriodidno pn Prorzvooa rsptuvanlu Samo pred pode-

t I iri( )

(( )) tt ll iri
{}

tak i po zavi5etku ispitivanja

Tnbologijau industriji, god.XV, br. 1, 1993

plan ispitiPreglednabrojanihfaktora koji karakteriSu je u tabeli1. prikazan vanja,sasimbolidkimoznakama, seformirati ovih faktoramoZe Razliditimkombinacijama ispitivanjaza ocenupouskradenih vi5evarijantiplanova : slovne oznake 17] ti proirroda,koji imaju sledede zdarcs [ 15. INUNJ, INUTJ, INUrJ, [NUfi f)J; , INR?'J, INRrJ,INR(4T)J; . INMTJ, INMrJ, [NM(4T)J, INMrJ, INMTJ, [NM(r,T)J. planova([NU...J,INR..J, tNM...]) ispitivaKlasifikacija premafaktoru- kriproizvoda nja za ocenupouzdanosti je u terijumu prekida ispitivanja(7, r, r ili T) prikazana za tabeli 2. Opis svih 13 varijanti planovaispitivanja dat je u tabeli3. proizvoda occnupouzdanosti Tab.2 Klasilikacijaplanova ispitivanjaza ocenu p ouzdanosti p renn lcrirerijumu pr ekida pitiv anja i obnovlj ivosti proizt oda is
na pouzdanost Plan ispitivanja Kriterijurn pre,kida se Proizvodise Proizvodise ne Proizvodi rsprilvanla R obnavljaju: M zamenjuju: U zamenjuju: T
I

G = { d(t ) : d>r } (slika 2.b). Na kraju, kod planova seprekidajuu trenutku INU(r,f)] i [NR(4T)Jispitivanja dospevanja trajektorijed(t)u oblastG : { d(t): ili d>r ili t>T \ (slika2.c). Dijagramirealizacija u sludajuispitivanjasa neprekidnom kontrolom (tip uzorka 1A, 18,...)za neke tipove planova prikazani su na slici 3, [191. Kod planaINUN] rezultatiispitivanja samopotsadrZe pune realizacije, pri demu trenutak poslednjegotkaza predstavlja trenutak prekida ispitivanja.Ako proizvodi nedospevaju istovremeno na ispitivanja (nisuistovremeno u eksploataciji) to u konkretnom sludaju nemaprincipijelnoguticajana karakterdobijeneinformacijejer se kod ovog plana svaki proizvoddospeona ispitivanjaispituje(ili posmatra) do otkaza. Analogni,po karakteru, rezultati(r potpunih realizacija) dobijaju se pri planu jednog ispitivanja do proizvoda saobnavljanjem IIRrJ filanog broja otkazar. Kod plana[NW], ako je npr. N7 proizvodaotkazalo, tadarezultatiispitivanja sadrZe N1 potpunih realizacija, dijevrednosti trajanjeispitivanja ne prema5uju T i N-N7 jednakihnepotpunih realizacija (uzoraktipa 18).
Slmbolil lc oznolo Sh.mo pro<ara fugitiv6nir 9lono irpi livonlo Simboliilo o2nolo tipo diirgromo (tio utorLo)
Plonovl hofi doiv onologra diicorcme

tNUrl
INU4
INU(r,I)]

lNRrl INR4
INR(r,T)]

lNMrl
[NM4 INM(r,T)l

r iti T

Oijogrom rrolirociie

(ncposredno sprovodenje) planaispitivanja Realizacija modelu [20]. Sa d(t) se ozodvija se prenla slededem broj otkazanaslalihdo trenutkat. Funkcijad(r) nadava uzima sukcesivno ne moZeopadati,a u toku ispitivanja vrednosti0, 1, 2,...Tadke rasta funkcije d(t) odgovaraju li. Realnafunkcija d(r) vremenskim trenucima sludajnim naziva serealizacijom ili trajektodobijenaispitivanjima broja otkaza[26].Kada rijom procesa [20],tj. raspodelom u oblastG ravni(sl.2) broja otkazad(t) dospe raspodela seprekidaju. ispitivanja poluKod planovaINUTJ i INRTJ oblastG predstavlja ispitivanja se prekiravant>7. Premaovim planovima, trenutku Z dospevanja trajektorije daju u vremenskom : d(t) u oblastG { d(t ) : t>T } (slika2.a).U sludaju seprekidaju u vremenplanova INUr] i INRrJ ispitivanja trajektorijed(t ) u oblast skom trenutku/r dospevanja

INUNI

lA

i liuN)

tiHrl

Jturl

t8

( N UI )

lxurl

rc

INRTJ

l0

l xurl (Nr.r T)
(NRI)

[NRrl

IE

[]lt{ rl (lnrrl
(NR T' ( NUr)

procesaQ'aspodele broja otkaza)kod Sl.2. Trajektorije pouzdanosti razliiitih planova ispitivanjaza ocenu hocess trajectories(nunfter of failures distributiott) testittgs for different plans of reliobilityevaluations
Tp aemvp n n np oue c ca p acnp e,aeJr eHlrtr qHcr a orKasoIl p p ar rnfl I r aJIexrr o cTtI n H a3JIHtrI rbIx n nA ex IIc cJre.qoD

Sl.3. Dijagrani realizacije planova ispitikod razliCitih vanjaza ocenu pouzdanosti diagrants plans ol Realization for different reliabilityevaluationstes tings
3nrcpu peaJIHsarrHH npw pasJrwtrwbrx BH.tlax
HC CJIE ]IOB AH H.'T I WC XI I OCTH

Tribologijsu industiji, gorl,XV, br. l, 1993

15

Tab.3 Vorijante planova ispitivanjd za ocenu pouzdanosti proizvoda

Tipplana INUNI

Opisplana
se Proizvodiotkazaliza vreme ispitivanja novim:ispitivania se ne zameniuiu prekidaju kdoa otkale svih N ilroizvoda. se Proizvodiotkazali.za vreme ispitivanja se ne zamenjujunovim; ispitivanja po istekuvremena prekidaju T. se Proizvodiotkazaliza vreme ispitivanja ne zameniuiu novim;ispilivania se prekidajukada kolidina.otkazdlih proizvoda dostignebroj r.

Ako ocenjivani pouzdanosti,4 varipokazatelj proizvoda (AminAm"t) tadadonja granicaintervala ra u granicama odredujevrednost Aa intewala (A4 Anro*),za koji verovatnoda pokrivanjastvarnog(ali nepoznatog)pokazatelja,4 nije manjaod 7 [18]:

P{Ae(A4A^*)}>y

(11)

tNUrl
[NU4

Analogno,za gornju granicuAg poverljivog intervala (Amin,Ag) i poverljivuverovatno6uyvaii odnos: P{AC(A,ni*As)}>y

(r2)

se Froizvodiotkazali,za vreme ispitivanja ne zameniuiu novim:ispitivania se proizvoda prekidajukdda broj otkhzalih I N U ( r , T ) ] dostiqne broi r ili kada islekne vremeT - u zavishostiod toga Stanastuparanije.

Kvantitativno,tadnostocene pokazateljapouzdanosti moZe seizrazitina nekolikonadina: > odstupanjem C ocnnei pokazateljaA, > relativnim odstupanjem d6:, > disperzijom ocen e (D (i)) > apsolutnom gre5kom poverljivom M i > relativnompoverljivomgre5kom d4 u ocenipokazatelja pouzdanosti proizvoda. je Velidinaodstupanja pouzdanosti C ocenepokazatelja [20]:

INRTI

ispitivania se Proizvodi otkazali za vreme novim; igpitivanja se prekidaju zameniuju vremena t. oo lsteKu

se Proizvodiotkazaliza vreme ispitivanja se prekidaiu zameniuiu novim:isoitivania pro'izvoda INRrI otkazdlih kada XbtiCina dostigne broj r. Proizvodiotkazaliza vreme ispitivanja se se prekidaju zamenjuju novim;ispitivanja broj otkazalihproizvodadostigne [N R (r,T)] kada broi r ili kada isteknevremeT u zavisnosti od toga Stanastuparanije. Posle svakoq otkazaproizvodse vra6au stanje U RADU;proiz'iodse ispituje do INMT] vremenaU RADUT.

c=Mfil-e
gdeje M(.) - simbolmatematidkog odekivanja. Relativno odstupanle dc seclefini5e kao: M(A\_A . oC=_Z-

(13)

tNMrl

Posle svakoo otkazaoroizvodse vradau stanjeU RAdU; proizvodse ispituje do pojave r olkaza kod njega.

(t4)

Posle sr,,akoo otkazaoroizvodse vra6au stanjeU RAdU; proizvodse ispitujeili do [N M (r,T)] pojave r otkaza,ili do vremenaU RADUT - u zavisnosti od toga sta nastuparanije. [N M r2] Posle svakclootkazaoroizvodse vradau pri se prekidaju stanjeU RAilU; ispitivanja pojavi ukupnog broja r2 otkazakod svih prorzvooa. Poslesvakoq otkazaoroizvodse vradau pri stanjeU RAdU; ispitivanja se prekidaju pojavi ukupnogvremenaU RADUT2 kod svrn prorzvooa.

Pri planiranjuispitivanja ovi pokazateljinisu prikladni jer oni nisu povezani kao karakteristika tadnosti, sa poverljivomverovatnodom y. Iz tog razloga, disperziju occne tadnostitakode nije celishodnokoristiti kao meru tadnosti ocenepri planiranjuispitivanjaza ocenupouzdanosti. KakojeSirina poverljivog intervala neposredno povezana sa poverljivomverovatnodom )r, to se tadnostoceneu ovom sludajumoZeizraziti velidinom poverljive gre5ke, apsolutne ili relativne. U radovimaiz oblasti planiranjaispitivanjaza occnu pouzdanosti predlaZu se razlidite formule za utvrdivanjc poverljive gre5ke. U [Z7lsepredlaZe da segranidna relativnagre5ka posmatra kao:

[f'JM TrJ

Poslesvakoo otkazaoroizvodse vradau pri stanjeU RAdU; ispitivanja se prekidaju pojavi ukupnog prgie r; otkazakod svih [N M (rp,Tj] prorzvooa ilrpn oooilantu uKupnoo vremenaU RADUts XoO sviti oroizvoda - u zavisnosti od tofa Stanastdparanije.

3. POKAZATtrI-JI TAENOSTI I VERODO. STOJNOSTIOCENB POUZDANOSTI PROIZVGDA

tadnosti ocene Pokazatelji i verodostojnosti pouzdanosti defini$use na slededinadin.Verodostojnost proiinroda (rcene vredpokazatclja pouzclanosti obidnose iskazuje verovatnoCey no$Cu poverljive zaneki poverljiviinterval ocenj ivanogpokazatelj a.

6A=rr*{
gdesu:

AA

+}

(rs)

LAy-n -ea iMs:Ag-A

U radu [18] se preporuduje da se apsolutnai relativna gre5ka, pri ocenisrednjih pokazatelja, i gama-procentnih utvrduju prema izrazima:

16

Tribologija u industrijr,god.XV, br. L,1993

granrcu: zagornJu L'Ar: A, - i

Ol

W(n) < W(nj), pri W(n) - ntin (16) Ako je pri zahtevanim ogranidenjima: W(n) = W(ttfl, (17) (24 )

'^8AA

----;X-:

LA,

A "-i ------T-

za donju granicu:

tadasu planovittii niekvivalentni. Uvodenjem pokazatelja tadnostii verodostojnosti, problem (22) se mole izraziti: W(n) '+ extrr dsdo, T 2To,

LAa-i * OnO:
"AA

-ao M4 i -eo ----x-

(18)

(2s)

--T-=

(1e)

pri demuje za simetridnipoverljiviinterval: 6A:6nr= 6no

(20)

gdesu: 6o,To- zahtevane vrednosti karakteristika tadnosti i verodostojnosti pri oceni pokazatelja pouzdanosti proizvoda. Kako je skup planovaispitivanja fi ograniden, problem (25) se reSava poredenjem vrednosti W(nti)za ni fr, je broj d < do iy , yo.Ra<ti brlegporedenja, celishodno planovaispitivanjaredukovati.Smanjenje skupa fi na fi* e .tz postiZe seuzimanjem u obzirsvojstva pouzdanosti koje se ocenjuje(bezotkaznost, trajnost,pogodnost odrZavanja proizvoda). Poredtoga,izbor planaispitivanja zavisiod mogudnosti popravljivosti proiz.voda. U tabeli 4 daju se preporudeni planovi ispitivanjaza ocenu pouzdanostiu zavisnostiod nabrojanih faktora. Kori5denje ovih preporukaomoguduje smanjenje kolidine mogudih varijantiplanova do 5-7 I1.5,17,221. Izbor planaispitivanja za ocenupouzdanosti proiz.voda vr5ise putemreSavanja problema(25) za neki skup planova n*. Kao funkcijacilja W(n) moZesesmatratisrcdnje trajanjeispitivanja T, koje se minimizira:
T(n) + n11n,

Izbor pokazateljatadnosti da ili 6n, (6ea ) zavisi ocl odlukakoje trebadonositinabazirezultata ispitivanja. U je grasludaju odgovornih odluka,celishodno kori5Cenje nidnerelativnegreSke. Pri istovremenim definicionim i primenjujese relativna gre5ka kontrolnim ispitivanjima premadonjoj granici 6n1, pri oceni tu. pozitivnihpokapouzdanosti tipa srednje vremeU RADU do zatelja [18J, gama-procentno vremeU RADU do otkazaproizotkaza, greSka voda.Relativna premagornjojgranicidz, primenjujesepri ocenitzv.negativnih pokazatelja pouzdanosti tipa intenzitet otkaza proizvoda i slidno. [18J, verovatnode velidine Pri utvrdivanju bezotkaznog radaili verovatnode obnavljanja proizvoda, predlaZe se [18Jkori5denje logaritamske poverljivegreske dp dijadonjagranicase nalazikao:

6Ra=t*;gt

(2r )

(26)

premaskupuogranidenja Q(z): d s do,y > ya,ni e n*

4. IZBOR OPTIMALNOG PLANA SKRAEENIH ISPITIVANJA ZA OCENU POUZDANOSTIPROIZVODA

je povezan Cilj ispitivanja zaocenupouzdanosti proizrroda sa prisustvomneke funkcije cilja W. Ako z prcdstavlja

je trajanjeispitivanja U radu [27] istralivano premaplanovimaza ocenusrednjeg vremenaU RADU clotltkaza. Komparativna je analiza funkcijaW(nil - ?l sprovedena zaskupplanova: i pri eksponenciINUNJ,INUrJ INWJ, jalnoj raspodeli vremena U RADU <lootkaza:Na osnovu analizeefikasnosti planova u [17] je utvrdeno da pri visokimvrednostima do vaii: /o i malim vrednostima

skuptipovaplanova ispitivanja zaocenupouzdanosLi:xTt, TINUr] = TINUTJ,tj. planovisu ekvivalentni. Takodeje xTZt . . ., xTk, tada se izbor tipa plana ispitivanja tti E tt pokazano da je pri fiksnimvrednostima iTo velidina 6, svodina reSavanje problema: uzorkaN pri planu INUN] jednakabroju otkazar pri planu INUrJ. Tada vaLi : f INUN] > TINUrJ, tj" plan W(n) -+ extr, (22) INUrJje efikasnijiu primeni. pri skupuogranidenja A(z) [171. U svojstvu funkcije ciljaW(n) moZe seposmatrati radnosr Smatra se da je planrri efikasniji u primeniod plana zi ocenepokazatelja pouzclanosti na osnovu rezultataispri zahtevanim ogranidenjima Q(z) i funkcijicilja W(r), pitivanja.U ovom sludaju,problem (22) se forrnulise akoje: minimiziranjem relativne gre5ke ocene pokazatelja pouztlt(n) > W(x(.|, pri lV(n) + ntox danosti za plan ispitivanja rz: ili Tribologijau industrijr, god.XV, br. I, 1993

(23)
17

Tah.4 h'eporuCeniplanovi ispitivanja za ocenupouzdanosti u zavisnostiod popravljivosti (obnovljivosti) proizvoda

pil a n o v i s p i t i v a n jn aa p o u z d a n o s t Preporuden
pouzdanosti Pokazatelji Planispitivanja N e p opravl j i viproi zvodi Nopomena

do otkaza Srednje vremeU RADU

Gama - procentnovreme u radu do otkaza rada Verovatnoda bezotkaznog

[NRr], lNUNl, INUrJ, [NUT], [NRT], nz\.. . . (rr-r nr.r) rr ], [NU(rrnr)(rz lNUOrnr)[rznz)... [rr r nr-r)Tkl [NUz] lNurl, INUTI [NR{, INRTI
nr) (rznz) ...(rx-rnt-r)rrJ, INU(rr ... lNUfl-rnr) [|znz) fl-r-rnr-r)Tt] [NU']
P o p r a v i j i vp i roizvodi

|i,:git 3[.git

izmedu u RADU vreme izmedu u RADU vreme

lNMrl,[NMT] (NMTI lNMrl,

treba uzetiu obzir Pri ispitivanjima vreme U RADUdo prvog otkaza

Srednjivekupotrebe Gama- procenlnivekupolrebe Srednjevreme obnavljanja gotovosti Koeficijent Srednjevreme odrZavanja (gama procentno vreme odrzavanJa)
+nu (rt) Jt) nin,

(rr-rnr-1) INUNJ, [NUrJ, [NUT], INU(rrnr) (rznz),.. rpl,[NUfl-rnr) ,..Or-rnr-r)Tr<J [fznz) [NUz] Planovitretiraju granidnastanja (rznz) (rr (rx-r nr) ... nr<.r) rr], [NU [NU4, INUTJ, Trnr)[Iznz) ...[r<-rnr-r)Ts],[NUz] INU( lNMrl, TNMTI lNMrl, tNMTj
Planovitretiraju otkazale proizvodesa moqu6om U plan [rUr] transformacijom

tNUrl
271

nepopravljive i Planovi.tretiraju. popravrJrve prorzvooe Slnteza sva [n anal'zr na Kntentuma:

prema NcNo , r3rs, T >-To skupuogranidenja: za planove U ratlu [7] istralen je problem efikasnosti vremena U pri Weibullovoj raspodeli i INUrJ INUT] RADU do otkaza. Na osnovu rezultata analizau [17] navorJe sezakljudci: > ukolikoje veda vrednost stvarnog pokazatelja pouzdanosti tehnolo5kog sistema, utoliko je veCa efikasnost planaINUT] u odnosuna plan [NUrJ, > sapoveCanjem vrednosti paramctra oblikap pro5iruje seoblastu kojoj je planINUN]efikasnijiu primeni. Kao funkcija cilja W(n) mogu se posmatratitroSkovi ispitivanja(vrednostispitivanogproizvodai tro$kovi opreme na ispitivanju).U ovom sludaju, angaZovanja trominimiziranjem kriterijum izboraplanaseformuli5e za plan ispitivanjaz: Skova C(n) - nin N < No,r ( ro. prcmaskupuogranidenja:

. trajanje ispitivanja, . tadnost p<luzdanosti ocenepokazatelja na osnovurczultata ispitivanja, . tro5koviispitivanja proizpri izboruplanaispitivanja za ocenupouzdanosti voda pokazuje da se, u opStemsludaju,premajednom dobijaa premadrugom- gubi.Ovo selako obja5njava na je trajanja ispitivanja obidno slededinadin:skradenje dopunskekolidine proizvclda uslovljenopostavljanjem Stodovodido poskupljenja ispitivanja. S na ispitivanja, skradenje drugestrane, trajanjaispitivanjaputem umatadnost ocenjenjabrojaispitivanih proizvoda pogor5ava ne pokazatelja pouzdanosti. U situacijikadaje plan fir premajednom kriterijumu efikasniji od planan2, dokje premadrugomkriterijumu je formiranjenovih op5tih plann2 efikasniji, celishclclno kriterijuma. Npr., za funkcijecilja W (n) (i=1, 2, . . ., rrt) novi kriterijumisu:
W(z r) + nulx (i=1, 2, . . ., nt)

(28)

U radu[2ll jepokazano da troSkovi ispitivanjazaplanove (2e) ibez zamene, tipaINU...] ne prema$uju i l i bczobnavljanja tro5koveispitivanjaza planovebez obnavljanjaali sa W ( l t ) - n i n ( i = 1 , 2 , . . . ,m ) tipa [NR...]. Dakle, uzimajuditro5kovekao zamenom, Usvajajudi izloZenu koncepciju izboraplana ispitivanja, planovitipa tNU...lsu efikasniji u kriterijumefikasnosti, koja se zasniva na rezultatima puopseZnih istraZivanja primeni. blikovanih u radu [17],formiranje idejnialgoritamp 1] 18 Tribologija u industrijr,god.XV, br. 1, 1993

POiEIAK

St rolag ll? rkroCtnlh plsn6vo lrpllivonlo p(oirvodo n. pourdonoit:

r [xutr.r]] lxurrlInur![Hu]
[NRrl lHRrl IHR{r,Tt l N l { r ) [ x x r l ( H h t ( i , T ) f[ N r a r r l

U clllu pomo{l lrqrisnlkurrn rlron gr uvodl drlollon opar od t3 plonoro rvolog

U cllfu hboro opllnolnog plono lrpltlvonfo potrcbno lr odgovorlll no nckc piton)o

P6lr oll@! u toku lry'tlvonlo prolzvodf rr t. obnovllofu 2.nr obnovlfofu

Porl. ollorc n lotu lrpitlvcnfo prolrdl r nr obnovllolu I r L ne romafufu 2. zomrolulu

Plorpvi rc obnovlfonlrm lipo

Plonorrl njo I brr

bcr

obnovllo llpc

rorncrr

lxu...J

0gronil onfo pri i:pitivonfirno' prrtrn rnololu ro lorirrdko r L lo[norl 2. ltolonfl 3. trollovi

Plonovl llpo r

Plonovi tlpo :

Plonovl I lpc r

INUNJ [N],ITI[NHrl

[xnrl[xnr][xrtr,r)l {r,r)l [H u

$rurltru{ [xxr] [tott]

Zohlrvoni pokcolclf pourffii l. Srcdnh lrolrtorl 2. Gomc-procanlho trolnorl !. Yrrovolnodo brrollornog rodo 4. XoAlcifrnt gotovosti

)l lxurlIxuilINM(r,r Ir.r(rN}ru'l lruTl[xu( r,r I

Ilbn(r.I )

Plo nov I

ilpa :

Plonovl lipo:

Flonovl tlpc:

[xurJ [uurl[uu{r.r}J [NRrl INRrJ Iunqr.r)]

[xurJ [xur][xutr,r)J

[xxrl [wrl lxulr,rf

NRrl [NRT][NR(r,r

lrbor optlmolnog plono rkradonih kpltircnlo Prol ' rvsdo m 9ou:donort

plnna slo'aienih ispitivonja za ocenu pouzdanosti proizvoda SI.4. Idejni algoritantizboraoptinmlnog testittgs An idea algoritlmtfor choiceof optinmlplan of slrcrtened for evaluationof theproduct reliability Bbr6opa mana coKpaarcrrrrbrx r[ccJre,qouarrHfr rrarcxLrocrrr H3.qeJrHt I4nefruuil aJrrapHtM orrrtrMaJrriroro Tribologijau industrijr, god. XV, br. I, 1993 19

Krlterllum lzborr optlmelnog -rkrecrnog plena l-pltlvenfM:Planovlre obnevllrnfom U:Plrnovl sr obntvllenlrm I bez zamrnr R:Planovlbez obnrvlfrnlr all n zamsnom Obnovlllvort prolzvode Znecal zr korlrnlke

Phnovl rkrtcrnrg

lrpltlvenfr prclrodr

nr pouzdtnort

lNm(r,lll

Zahtrvrnl pokazatclf pouzdenortl

lNt(r,l)l INH(r,l]l

lvort Obnovlf prolzvode Znacal za korlsnlke

INU(r,Tll

Zahtcvanl pokrzatclf pouzdanortl

INU(r,T)l lNu(r,Tll

lvort Obnovlf prolzvodr Znacal za korlrnlkr

INR(r,T)l

Zahtevanl pokazatelf pouzdrnortl

1. Srodnfetrafnort 2. Game - procentnatrrlnort 3. Vcrovalnocebczotkeznogrrde It, Kooticijentgotovortl

51.5. Graf ntoguiilt varijanti optinnlnih planova slcraienih ispitivanjaza ocenu pouzdanosti proizvoda Graphicof possibleversiotts of optinmlplon of shortened testings for evaluationof theproduct reliability
Tpafr R03ryrurilrbrx DapHarIToD olrrrrrraJrrrbrx lrJrarroB coKpaalerrllbrx HccJre,qoBanntl rra\exHocra H3.aeJrLrfl

20

Tribologijau industrij,, god. XV, br. 1, 1993

prikazan na slici 4. Prema ovom algoritmu, prva faza izbora optimalnog plana skradenihispitivanjaza ocenu proizvodavr$i se na osnovutoga da li se pouzdanosti proizvodiposleotkazau toku ispitivanja: . obnavljaju(planovitipa [NM...J,M - Maintenance) ili . ne obnavljaju i ne zamenjuju (planovi tipa [NU...J, U-Unrepair)ili . ne obnavljaju (planovitipa [NR...J, ali zamenjuju R - Repair). Potom se uzimaju u obzir kriterijumi od znadaia,a : korisnika rezultataispitivanja . tadnostocenepokazatetja pouzdanosti ili . trajanjeispitivanja ili . troSkoviispitivanja. Konadan izbor optimalnog plana skradenihispitivanja vr5i se prema zahtevanom pokazateljupouzdanosti proizvoda:

. . . .

srednjatrajnostili gama-procentna trajnost ili verovatnoda bezotkaznog rada ili koeficijentgotovosti.

Radnialgoritamu vidu grafa mogudihvarijantioptimalnih planovaskradenih ispitivanjaza ocenu pouzdanosti proizvodaprikazanje na slici 5. Na bazi grafa mogudih varijanti planova,nzvijen je programskipaket za izbor optimalnogplanaispitivanjazaocenupouzdanosti proizvoda, pod nazivom"PLANOVI SKRaeeNm ISPITIVANJA PROIZVODA NA POUZDANOST", na jeziku COBOL MPB [28]. programskom

Usledduiine ovograda, u ovom brojuje predstavljen samojedan deo rada. U slededem brojuprikazai,esenastavakradazajednosa literaturom.

Reliability Planing of Cutting Tools in Production Processes (Partt)

In orderto inueaseplaning reliabilityand econonry of cuttingtoolsin productionprocesses theprocedureof choosingoptimal plans to shortentestings of productson reliability is developed. Theprocedureis realizedin three levels:accordingto renewinglreplacing; p,recision, estimation continuationand testingexpenses; and necessary reliabilityparanrcter. A newmethodologt ofplantngof maximumcuttingtools nornntivefor required production is proposedand expeimentally confirmed Themethodologt is realized in threesteps:1. theplan of shortened testingon reliability;2.prognosis of nininum durability;3. determination of maxintunrnomtotive. Thenewnrcthodologtis econonical,scientificand itstesting b shonened [NRrJ pla.nand it has statistic (nininrunt) values. elements of extrente

H aAexHo crb rrJrarrnp p exyqero Hr{crp yMeHTa o BaH;afl B rrpoH3BoAcrBeHHbrx rporteccax (tlacr I)
C uetnrc IIoBbIIrIeHH.s Ha,aexHocrw H eKoHoMHocrH rrJraHnpoBarrut pilKyalero nHcrpyMeHTa B rrpoqsBo,qcnteHHblx npoueccax, paspadoraHa npoue,aypanu6opa omuMaJrbgbff nJraHoB conpauerrHbrx Hcrrbrcannfr To.rrrocrb .aJIt oIreHKH Ha,aexHocrn us,aennfi. npoaenypa oxBarbrBaer rpw ypoBH.rr: BoccraHoBtennelcueHy; orIeHKH, npo,aoJDlrcHne H sarparbl Hcnbnannfr; ncxoeuufr noKa3areJlb lra,aeKrrocrw. IfpentuKerra H oKcnepwMEHTAJIbIIO NONTBEP)KNEHA HOBIUI METO.AOJIOTH.'T WIAHNPODAHH' MAKCHMAJIbHOTO HOPMATHDA

crpyMeHTa rJI.* BbInoJIHeHa.fltpefyeuoro KorwqecrBa npowsBo,acrBtl Mero.aonornt peaJru3yerca B Tpex urarax: 1. ntas coKparrreHHbrx ncnuraunfr .alrt orIeHKHHallexuocrw; 2. npornos MHHHMannuofr ,ao* roBe.IHocru; 3. nJIaHIrpoBaHHe MaKcIrMIuIbHoro HopMarHBaHonax Mero.aoJlorw.s xapaKrepnsyercfl gKoHoMHocrblo H rraruHofr odocaonaHocrbro Ha nJraHecoKpauerrHbrxncnrnanufr tNRrl H ?JreMerrraMw TeopHH g crp eMaJr bn ntx (u n n n u at tu tt x) sHa,reH n fr.

PEXYil]ETO

HII.

Tribologijau industriji, god,XV, br. t, 1993

2l

UDK 6?r.9.025.7.003

M. BABIC, B. JEREMIC, N. MILIC

Mogudnostprimene PVD prevlaka na konstrukcij skim ielicima*

1. UVOD
deponovanja prevlaka CVD pa i Visok nivo temperatura osnovni uzrok da je ceo PVD postupcimapredstavlja delikakoji seprimenjujuza izradunajraznovrsnispektar jih elemenata sistema bio uglavnom iztribomehanidkih moclifikovanja van primeneovih postupaka kontaktnih povrSina. vremeprisutnesu dveosnovne tendencije u U poslednje unaprederazvojui primeni tvrdih tribolo5kihprevlaka: temperatura u cilju smanjenja deponje PVD postupaka tni h prevlaka. komponen nova nja i r an oj specifidnji h viSe

n[]n n n
z
,N

F CN

Dobijenirezultatiukazujuda se PVD postupcideponovanjamogurealizovati i uznevelikipadtvrdodeosnovnog materijala i daseprevlakama postiZe znadajno povedanje delike. otpornostina habanje u odnosuna neprevudene Osimtoga,razlikautriboloskomkvalitetuprevlakamoZe dak kompenziratinedostatkepoboljSanihprevudenih konstruktivnih delika u odnosu na prevudene kvalitetnije cementirane delike.

2. EKSPERIMENTALNA PROCBDURA 2.1-. Merni sistem

saop5tenih i publikovanihu Niz rezultataistraZivanja Eksperimentalna istraZivanj g pona5anj a triboloSko a tvrdih vreme1I,2,3,4,5,6J pokazuju poslednje na mogudnost prevlaka otpornihna habanje na uzorcima od konstrukprocesa prevlaka cijskihdelikaobavljena veoma uspe5nog deponovanja odvijanja su na kompjuterskipodrZanom nivoa 250'C pa i 200'C. Tako se u na temperaturama tribometruTR-l l:boratorije za tribologiju Ma5inskog radu [6] prezentira novorazvijeni"Magnetronsputter fakultetau Kragujevcu[7, 8, 9l u uslovima trenja sa visokstepen ion-plating kojim seostvaruju i niska "sistem podmazivanjem i bezpodmazivanja. temperaturadepozicije.Jako b<lmbardovanje uzoraka ostvareno p0moduniskogbiasnaponadaje prevlake sa 2,2,Kontaktni elemen ti grejanja dobromadhezijom Radismanjenja i strukturom. je modifikovana Kori5dena pin on disk Semakontakta. uzorka tokom depozicijepotrebnoje samoredukovati pin-a Ulogu ima diskkoji po izvodnicinaleZe nepokretni jonskobomsnagu magnetrona, koji simultano redukuje na delo rotaconogdiska. U tim uslovimarealizujese bardovanje i zradenje toplote.U takvim uslovima uspenominalnilinijski tip kontakta. $nose deponujeTiN prevlakana temperaturama niZim od 250'C. U svim ispitivanjima kao pokretni elementikontaktnih parovakori$Ceni diskovi prednika82 nmt i debljisu primenetvrdihprevlaka Imajudiu vidu zna(ajSirenja i na ncSnrnt od hrom nikl delikaC.S+ZO u cementiranom delikakoji imaju niZutemperaturu oblast otpuStanja od 0.6 0.8 nrnt) sa tvrdodorn vi5ekomponeutnih delikai uvodenja brzoreznih prevlaka stanju (dubinacementacije u ovomraduseprezentiraju neki rezultati ispitivanja tri60HRC. Sr{ diskoviobradeni su pod istim uslovima. Hrapona5anja bolo$kog TiN, TiAIN,TiCN i ZrN prevlaka na je Ra=0.2 pavost kontaktnih povr$ina aproksimativno trtttt. pobolj5anom i cementiranim konstrukcijskim delicima. Za ispitivanje efekata tvrdih prevlakana tribolo5koponaSanje konstrukcijskih delika kori$Ceni su nepokretni Doc. dr Miroslav Babi{ d$tl. ing. diskovisa prevlakama. Disk kao nepokretnielementoM aI i nski fakut et, Ihagl evac veliki broj ponavljanja mogudava ispitivanjajednostavhof. dr Branislav ferenii, dipl. irtg. nim obrtanjem oko oseza odredeniugao.
I+[at inski fn ku lt et, Kr agtj evac Nenad Milii, dipl. ing. M al inski falanlt et, Kragtj eva c

22

delikaza ceje Sirokspektarkonstrukcijskih Obuhvaden hrom nikl delik, C.q320 hrom manmentaciju 1C.S+ZO gandelik) i poboljSanje 1(.+llO - hrom molibdendeliki delik),koji se koristeu izradiraznovrC.t+lO ugljenidni 1).Na kontakt(Tabela elemenata snih tribomehanidkih su od ispitivanih delikadeponovane uzoraka ne povrSine arc catode deposirazliditim postupcima(ion-plating, sveprisutnije ZrN prevlakai danas tion) TiN prevlaka, Hrapavost TiAtN i Ti(C,N) prevlake. viSekomponentne graniodgovara ispitivanihuzoraka povr5ina prevudenih : camaRa 0.3 0.4pm. deponovanja na nekimuzortemperatura Kao posledica cima uodenje odredenstepenpada tvrdodeosnovnog u tabeli 1.. Stoje prikazano materijala, Tabela1 Dbljina HRc Termidka prevlaki, delik obrada: Frevlaka Ffc posle (am)'..'''

Bclativni odnosi koeficijcnata trenia (%)

120 100 60 60 ,f0 20 0 TiN-arc T|AIN TiN-i.p. T|CN ZrN

T=20 min

ffilt=*

r,n

Vrsta prevlake

vrenrcnskog interSl.2. Koeficijenttrenjaposleodredenog vala (granilno podrnazivanje Fn=15daN,v=1.5mls) Theftiction coefficient after the certaintinrc interval (litnitinglubrication F=15 daN,v=1.5m/s)
Ko c QQn u n eH r rp eH H.tI ilo cJIe o np e,qeJIeH Ir oro npoMilr(yrKa Bp eMeHH ( rp au uwta.tr cMa3Ka

Fn-15 daN,v=1.5ntls)

oeponovan;a pad koeticijenata trenja u relativno krademvrenskom

56 59 59

6.sqzo Cement. TiN -arc

Cement. 6.s+zo
Pobolj. e.+zso

1.4 1.5 1.0

1.1

ZrN
TiCN TiAIN

6.+gzoCement.TiN -ion plat.

c.t+go Pobolj.

27 25

1.5

3. REZULTATI ISPITTVANJA
triboloSkih efekata prevlaSerijaponovljanihispitivanja pri ka obavljenaje uslovimagranidnogpodmazivanja Fn:15 daN i brzini klizanja normalnom opteredenju v=1.5mls. su grafidkivremenske serijekoeficiNa sl. 1. prikazane jenta trenja za ispitivaneprevlakeu rasponu0 do 240 ZrN i TiCN ninuta, u kome dolazi do pojave razaranja prevlaka.Podetni deo dijagramapokazujepostojanje izrailenogperioda uhodavanjakontaktnih parova.VeCi
Koeficijenttrenja

upuduje periodu kodTiN, TiN -ion platingi ZrN prevlaka Utvrdenoje pona intezivnijirazvojinicijalnoghabanja. stojanjeznatnihrazlika u pogledufrikcionih svojstava, posebnou podetnomperiodu procesauhodavanja. Ti odnosi prikazanisu dijagramskina slici 2. i pokazuju sanajvi5im koeficijentom razlikeizmedu TiCN (prevlaka (prevlake sa najniZimkoeficijentrenja)i ZrN prevlake tom trenja)na nivou40Vo. U tom perioduostalimprevlakama odgovarapribliZno ista vrednost koeficijenta trenja. razlikeizmedu maksimalnih i minimalnihkocNavedene trenjaseumanjujunakonperiodauhodavanja, ficijenata razlika koeficijenatatrenja ali dolazi do poveCanja plating prevlaka. Uspostavljeni TiAlN, TiN-arci TiN-ion -arc trenja TiN i TiAIN prevlaka odnosikoeficijenata odrZavaju se i u rasponu ocl nakonperiodauhodavanja trenja(slika3.). 0 do 20 dasova procesa

o.2
0.1 0.1

Koeficijent trenja 0.16

0 . 1 4\ .\ o.12 0.1
0. 0.06 0.04

-TiN-arc +-TiAlN :+TiN-ion *TiCN

-*ZrN

0. 02468101214

TiN-arc

-l-

tiAttt

80 100 120 140 160 180200220240 Vreme (min)

Vreme (sat)

S/. 1. Koelicijenttrenja u funkciji vrenrcna(g'aniCno podntazivanje Fn:15 daN,v:1.5 tnls) as a fitnctiortof tinte Thefriction coetftcient (liniting lubricatiortF--15 daN, v-1.5 ntls) IbsQQnunelrr rperr Ht n fyr rxuuu Dpever rH (rpaununatcrra3Ka Fn=15 daN,v=1.5 tttls) Tribologijau industrijr, god.XV, br. L, L993

Sl.i. Koelicijenttrenjau funkciji vrenrcna(graniino podntazivanje Fn=I5 dttN,v=1.5 ntls) The as a function of tinrc friction coefftcient (linitirtglubication F=l5 daN, v=1.5 mls) Ibe$Quuuelrr rperrHfl n QynxuunDpeMevrr (rpaunuua.,I cMa3Ka Fn=15 daN, v-1.5 ntls) 23

Razvoj procesahabanjana ispitivanim uzorcimapracen je kao Sirinatragahabanjado pojaverazaranja pravlaka. su, zbog moguuzorakaispitivanjem Osim prevudenih i uzorci od cementiranog obuhvadeni poredenja, Cnosti delikabezprevlaka.

razaranja.Pri poreclenjuove tri prevlake potrebno je da je debljinaTiN-ion prcvlake imati u vidu i dinjenicu izuzetno mala(l,um). Na slici 5. prikazanoje poredenjeispitivanih uzoraka procesa trenja potrebnogda se irrr5eno nabazivremena dostigne$irina traga habanjaod 0.45 nrnr. Na osnovu je uspostaviti s obzirom njega mogude ranglistu prevlaka redosledu: TiN -arc, na otpornost na habanje u slededem -ion plating, TiAlN, TiCN, ZrN. Ukoliko se, TiN prevlake, imau viduvremedo pojaverazarania medutim, Stoje objektivnijikriterijum,u prethodnojlisti TiAIN i zamene mesta. TiN -ion platingtrebada uzajamno je i serijaispitivanjau usloobavljena Porednavedenih, vima trenjabezpodmazivanja pri normalnomopterede=1.5 daN i brzini klizanjav--0.5 ntls. Habanjejc nju Fn merenonakon 2 sata procesatrenja. Dobijeni srednji rezultatimerenjaprikazanina slici 6. u vidu relativnih pri demuje kao osnova za komparaciju stepena habanja, Stepeni habanja sluZio habanja stepen delikabezprevlake. traga habanja, odnosom Sirine iskazani su na dvanadina: i proizvoda povr$ine tragahabanja ili zapremine habanja i puta trenja. Izrazitije razlike u pogledu opteredenja habanja dobijajusena bazistepena otpornosti nahabanje Ovo je posledica nesazapreminama habanja. radunatih habanja i zapremiliarnezavisnosti izmedu Sirinepojasa geometrijom ne habanja uslovljene kontakta. Prikazaniodnosidobijeni u uslovimakoje karakteri5c elementa prekrivanja ispitivanog kontaktnog malistepen ukaparui veliko kontaktnooptreredenje u tribolo$kom veomaunapreduju prevlaka zuju da svevrsteispitivanih osnovnog materijala. To je joSizraotpornost na habanje je Pri tome potrebno pri trenjusapodmazivanjem. Zenije na poboljSanim imati u vidudasuTiCN i TiAIN prevlake delicirna znatnomanjetvrdodeu odnosuna repenti ncdelikC.S+ZO. prcvudeni cementirani

-.C.5420+TiN-arcxTiN-iono-T|CN NZrN

T|AIN

0,5

1.5

2.5

3.5

Vreme (sat)

Sl.4. TrenjesapodnmzivanjentDisk:C. 54206LHRC podnmzivanje (graniCno Fn=15 daN, v=1.5 ntls) Friction with lubrication(F=15 daN, v=1.5 mls, Disk:C.54206lHRC)
Tpeuue ilpH cMa3xe (rpanuqnax cMa3Kq

Fn=I5 daN,v:1.5 mls) Dobijeni prosednirezultatiprikazanisu odgovarajudim govori krivih habanja na slici 4. PoloZaj krivimahabanja uzoispitivanih u intenzitetu habanja ovelikim razlikama veomastrmakriva, deliku odgovara raka.Neprevudenom habanja.Pojavaraz.atj. veomaintezivan rarvoj procesa ZrN uodava se posle/.5 sat trenja,a prevlake ranjakod TiNkod prevlakeTiCN posle2 satatrenja.Istovremeno arc, TiN-ion plating i TiAIN <lo 4 sata procesatrenja Koclprehabanja. odlikuje ulazaku zonu ravnomernog vremeclopojavenastavlakeTiN -ion plating proserJno janja razaranjaiznosi 9 sati dok na TiN -arc i TiAIN racla ne dolaziclopojave ni nakon20 dasova prevlakama

Vreme (sat)

Relalivnistepenihabanja (%)

120 100 60 60 /t0 20 0 C.5420 TiN-arc T|AIN TiN-i.p. ZrN Vrsta prevlake T|CN C.5420 TiCN TiN-i.p. ZrN TIAIN TiN-arc

Vrsta prevlake

trenjado dostizanja habar{ah=0.45 nmr S/.5. VeliCina (g'ani|nopodntazivanje Fn=15 daN,v -1.5 ntls) wearis lt=0.45 Valueof frictiort at tlrcpoirtt where F=15 daN,v=1.5nrls) ntnt (linitirtg lubricatiott
Rennqmta rpeHHaAo Ha.IaraH3IIaarrIDaIIilt (rpanunra.s ctuIa3Kq Ftt=15 daN, v=1.5 ntls)

podntazivanja Sl.6. Trenjebez Disk: C5420 61 HRC (Ftt=I5 daN,v=1.5ntls) (F=15 daN, v=l.5 ntls, Frictionwithout lubrication Disk:C.542961 HRC) (rpanuuna.tr Tpettue6escuasxw cMa3Ka, Frt=15daN,v=1.5 nrls) Tnbobgijau indusrrijLgod.XV,br. I, 1993

24

su znatnerazlikeu nivouotpornostina habanje Uor)ljive TiN-arc prevlakaposa razliditim prevlakama. povrSina kazuje najveduotpornost na habanjeu svim uslovima uneranglistaostalihprevlaka Istovremeno, ispitivanja. koliko se menja zavisnood toga da li se radi o uslovima trenjasa ili bezpodmazivanja. ukolikosedovedu interesantne u Overazlikesu posebno vezusakarakteristikama delikakoji susluZilikaoosnova prevlaka.Tako TiAIN prevlakana poboljza nano5enje Sanomdeliku d.f+fO male tvrdodeposebnou uslovima koja ne zaostaje podmazivanja ima otpornostna habanje ZrN prevlaku za TiN prevlakamaa prevazilazi znadajno delicima. na cementiranim sanajniZom otporno$Cu na habanUodljivoje da prevlaci je (ZrN) odgovara najniZi koeficijent trenja, odnosno najbolja frikciona svojstva.Kod ostalih prevlakarangii otpornostna haranjes obzirom na frikcionasvojstva znatnusaglasnost. banjepokazuje

LITERATURA
H.RUDIGIER, E. BERGMANN, J. VOGEL, pro, [ 1.1 pertiesof ion-platedTiN coatingsgrown at low temperatures, MetallurgicalcoatingsL988,Proceedings of the 15thinternational conference, SanDiego,California,April 1L - L5,1988., str.675-682. [2.] A ERDEMIR, R.F. HOCMAN, Surfacemetallurgical and tribologicalcharacteristics of TiN coated coatedbearingssteels,Metallurgical coatings1988, Proceedings of the 15th internationalconference, SanDiego,California,April 11 - 15, 1988., str.755763. [ 3.] D. G. TEER, A magnetronsputter ion plating system,Metallurgical coatingsL988,Proceedings of the 15th international conference, San Diego, California,April 11 - 15,L988., str. 901-907. TH.ROTH, E. BROSZEIT, K.H. KLOOS, Proper[4.] ties and optimizationof Rf-bias-sputtered TiN for the wear reductionof plastic manufacturingtools and components, Metallurgicalcoatings1988,Proceedings of the L5th internationalconference, San - 15,L988., Diego,California, April 1.L str.272-282. [5.] E.MOLL, R. BUHL, H.K.PULKER,E. BERGMANN, Activatedreactiveion plating (ARII'), Metallurgical coatings L988, Proceedings of the 15th international conference, San Diego, California, - 15,L988., April 1"L str.219-232. D. note:A magnetronsputter [ 6.] G. TEER, Technical ion-plating system, coatings ProMetallurgical 1988, ceedings of the 15th internationalconference, San - 15,L988., Diego,California, April 11. str. 565-572. to the measurement of trit 7.1M. BABIC, An approach bological characteristics of contactlayerstriboelements, Proceedings of the EUROTRIB 89, Helsinki M.MILIC, M.sABIe, M.MEYER, ts.l B.JEREMTC, Uticaj geometriie kontaktana procesrazaranjasloja Cvrstog maziva, Tribologijau industriji,No l, t99I. M. BABId, M. MEYER, Tribological effects of harrl t 9.1 lubricant coatingapplication, Proceedings of the JTC Nagoja1990,

4. ZAKIJUECI

> Sveispitivane podoprinose znadajnom tvrdeprevlake veCanju otpornosti na habanjekontaktnihelemenata ocl konstrukcijskihdelika u nepovoljnimuslovimanokonminalnoglinijskogkontakta,pri demuprevudeni taktni elementodlikuje veomamali koeficijent otpornostina habanje Stepenpovedanja prekrivanja. tako i postupka depofunkcijaje kako vrsteprevlake, novanjaistevrsteprevlake. > Izboromodgovarajudih prevlaka zadate uslove kontakje i sa manje kvalitetnimkonstrukcijskim ta mogude delicimaprevazi1i triboloSke efektedrugihprevlakana deliciznatnokvalitetnijimi skupljimkonstrukcijskim ma. Prema tome moZese tvrditi da u strogo triboima kvalitetprevlake lo5komsmisluprimarni znadaj i deponovanim u tzv. da se kvalitetnim prevlakama otvarajumogudnosti sup"hladnimPVD postupcima" manjecene. stitucijeskupihdelikadelicima > Ispitivaneprevlake,posebuou periodu uhoclavanja odlikuju znatnerazlikeu pogledufrikcionihsvojstava. prePri tomene postojipotpunopoklapanje redosleda vlaka pri rangiranjus obzirom na frikcionasvojstva i otpornost na habanje. > Realnoje odekivati da sesavremenim postupcima prevladenja kontaktnih povr5inau5tedivisokokvalitetnih * Rad je nastao kao rezultat istraiivanja na nau(nomaterijala veka moZe doprinetinesamo krozpovedanje istr aiiv aC ko n t p r oj ektu "Razvoj p osI up akn za mod iJiko vanj c vcdi kroznjihovu trajanjatribomehnaidkih elemenata, regenerisanje i konlaWnih slajeva elemenuta lehnitkih sistesups ti tuciju manje kvalitetnimmaterijalima sakvalitetnw i triboloiki info-sistem" nim kontaktnim slojevima.

Tribologija u indus trij i, god.XV, br. l, 1993

25